1GLV Idun

Het onbekendeOnbewuste processen • Onbekende deeltjes • Emergentie• De chocoladereep test! • Oudheid op Malta • Interview met Bart Verkerke• en de Barreleye vis •

Lifeline 31 Jaargang 7 Editie 3

skander WIP.indd 1 25-3-2013 0:05:48

2 GLV Idun

Voorwoord

4-5 Wetenschapsnieuws

6-7 Onbewuste processen Left & Right brain

8-9 Het kleine onbekende Miniscule deeltjes onder de loep

10 Een nieuwe bovenbeenprothese Interview met Bart Verkerke

12-13 TheBarreleyefish

14 Het begin der beschavingen

15 Emergentie

16 Vergeten wetenschapper Dorothy Hodgkin

17 Alumni

18-19 Congres ‘The Free Will’: de sprekers alvast aan het woord

20-21 Chocoladereview

22 Kunstzinnig

23 OpdeKoffiebij... Anna Hoonhout

Terwijl in alle onderzoeksgroepen behorend tot de levenswe-tenschappen hard wordt gewerkt aan het vergaren van kennis en het oplossen van vraagstukken, presenteren wij jullie deze Lifelinemetalsthemahetonbekende.Stel,jekrijgtopeendagdrie muntjes toegestopt die je elk kunt inwisselen voor de oplos-sing van een casus of verschijnsel dat tot op heden niet begrepen is.Watzoujekiezenenwaarom?Vanafnukunjealjevragenspammeninonzemailbox(redactie@idun.nl):ineditie32,wel-ke in juli verschijnt, zal de eerste versie van onze nieuwe rubriek ‘Howitworks’plaatsvinden.

Voorlopig is er nog veel onbekend in ons vakgebied en daar zal op geen termijn verandering inkomen. Nieuwe ziektes zullenhelaas blijven ontstaan, nieuwe soorten blijven zich ontwikke-len en keer op keer rijst de drang om de nieuw ontstane mecha-nismentedoorgrondenentebegrijpen.Datbetekentvooronsdat we voorlopig niet uitgeschreven zijn en graag een aantal za-kenoverhetonbekendemetjulliedelen.Zoleesjeindezeeditieover onbekende deeltjes uit het moleculaire vakgebied en over emergentie.Theicingonthecake:eenkleinvoorproefjevanhetcongres dat op 17 april zal plaatsvinden, waarin alle sprekers al-vastevenaanhetwoordgelatenzijn.Zowordthetnoginteres-santeromdezedagbijtewonen.

Sindsfebruariishetredactieteamversterktmetmaarliefstdrienieuwe schrijvers, achterin het blad lees je van wie je de komen-detijdmooieartikelenkuntlezen.Overigensisderedactienogsteeds op zoeknaarnieuwe leden.Heb jij schrijftalent,wil jeschrijftalent ontwikkelen of kun je totaal niet schrijven maar be-schikjewelovercreativiteitvooronzelay-out?Stuureenmailtjenaarredactie@idun.nlenwieweetkunjeonsteamversterken!

Door deze aanvulling op ons team, zal de blog de komende tijd ookweerworden aangevuldmet nieuw leesvoer. Houd dezedaarom goed in de gaten, je bereikt de blog heel simpel via de Idunwebsite.Iedereenveelpleziermetdezeeditieennatuurlijksuccesindelaatsteperiodevanditjaar.

Groetjes namens de hele redactie van de Lifeline,

Anouk Baars Voorzitter Lifelineredactie 2012-2013

Inhoud

skander WIP.indd 2 25-3-2013 0:05:50

3GLV Idun

Voorwoord

De Lifeline is het onafhankelijke tekstueel orgaan van de Groninger Levenswetenschappen Vereniging (GLV) Idun en komt vier keer per collegejaar uit.

Oplage: 1520Druk: Drukkerij Weissenbach B.V. Sneek

De redactie:

Anouk Baars

Lotti van Driel

Joyce Lubbers

Marijke van Marrewijk

Corinne Mulder

Skander Mulder

Joyce Lubbers

Lynn van Olst

Bas Leenknecht

Amanda van Tilburg

Robin Schepers

Lotte ‘t Hoen

Ward Helfrich

Eindredactie:

Iris Voerman

Niets uit deze uitgave mag gekopieerd, vermenigvuldigd of gepu-

bliceerd worden zonder schriftelijk toestemming van de redactie.

Omdat de redactie voor het grootste gedeelte afhankelijk is van

inbreng van derden kan de redactie niet aansprakelijk worden

gesteldvoor onjuiste informatie.

De redactie en/of GLV Idun hoeft de zienswijze van geplaatste

stukken niet te onderschrijven. Auteur dient bij de redactie bekend

te zijn.

Lidmaatschap GLV Idun: kijk op www.idun.nl

Bestuur ColofonLieve leden,

VoorjullieligtdederdeLifelinevanhetjaar.Ditbetekentdathet jaarruimschootsvoorbij is.Voormijpersoonlijkisdetijdvanafbeginditstudiejaarongelooflijksnelvoorbijgevlogen.Vantevorenwashetonbekendhoehetbestuursjaarzoulopen.Voor-af speelt eenaantalvragendoor jehoofd.Zalallesgoedgaanalsbestuur?Zullenwetegengroteproblemenaanlopen?Zullenweheteenjaarvolhoudenmetelkaar?Hoezalhetonzebuikenvergaan?Opdezevragenkanik,afgaandopdeeerstemaanden,mettrotseenpositiefantwoordgeven.Hopelijkisheteengoedvooruitzichtopwatonsnogtewachtenstaatderestvanhetjaar.HetthemavandezeLifeLineisHetOnbekende.Eenthemadatvanuitverschillendeinvalshoekentebenaderenis.Indeweten-schap is bijvoorbeeld nog veel onbekend, vermoedelijk meer on-bekenddanbekend.Hoeveelonbekendis,iszelfsonbekender!Eigenlijk werkt de wetenschap zo dat hoe meer men te weten komt, hoe meer men erachter komt wat aan kennis en inzichten ontbreekt: nieuwe antwoorden leiden tot nieuwe vragen. Datgeldt zeker voor onze vakgebieden: levenswetenschappen en biologie.Veelvaltnogteonderzoekenenteontdekken.Binnen onze veelomvattende vereniging valt voor eenieder ook veelteontdekken.Zokondenopdeagendadiverseactiviteitenontdektworden.Zonderuitzonderingwarenhetontdekkingenmetsucces.Dewintersportwas,methierendaareenbreukje,kneuzinkje of schuddinkje, wederom grandioos.Harzwas alsde Harz en tijdens Het Open Podium in de Week van Cultuur hebben jullie kunnen genieten van de muzikale talenten onder deIdunleden.Ditzijnslechts lossevoorbeeldenindeontdek-kingvanhet jaar totnu toe.Maareigenlijknietsnieuwsvoordegeroutineerde Idunleden.Hetwasnetalsandere jarenhetbekendesuccesverhaal.De georganiseerde activiteiten en de feiten zijn ons bekend.De toekomst daarentegen ligt voor ons en is voor een groot ge-deelteonbekend.Watechtermetzekerheidtezeggenis,isdateenboeiendcongresvoordedeurstaat,datdeSpecOpssuper-mooi gaat worden en dat Idun ook dit jaar vertegenwoordigd zalzijnindeBatavierenrace.WelketijdengerendzullenwordenenwelkemooieverhalenontstaantijdensSpecOpszijnonsnogvreemd.Evenalshetafrondenvanonsbestuursjaaren,nogbe-langrijker,wieonzeopvolgerszullenworden.Wantookdat is(voorlopig)onbekend.

Groetjes namens het zevende bestuur der GLV Idun,

Ties van WijkVoorzitter der GLV Idun

skander WIP.indd 3 25-3-2013 0:05:54

4 GLV Idun

WETENSCHAPSChimpansees spelen eerlijk

Normenenwaarden,hetgoedeenhetkwade,dealoudemoraal: gewichtige zaken waar een rationele geest geen overbodige luxe is. Vaak beschouwenwe demoraal alseen typisch menselijke eigenschap, iets dat ons onder-scheid van de natuur met haar harde wetten der evolutie enhaarrechtvande‘sterkste’.Maarstaatdiemoraalwellos van door moedertje natuur geschreven regels, nemen mensen werkelijk afstand van hun natuurlijke impulsen alszezichlatenleidendoorhunmoreleingevingen?Wetenschappers onder leiding van primatoloog Frans de Waal testten het gevoel voor rechtvaardigheid, een van de peilers van de moraal, onder chimpansees en mensenkin-deren.Zelietensteedstweedeelnemershetzogenaamde‘ultimatumspel’spelen.DeelnemerAmagéénkeerbeslis-sen hoe de beloning, voedsel in dit geval, verdeeld wordt onder beide deelnemers: gelijk delen of het grootste deel voorzichzelfhouden?DeelnemerBmaghiernabeslissenofhijhetaanbodaanneemtofafslaat.Hoerechtvaardigerdespelers,hoeeerlijkerdebuitverdeeldzalworden.Uit de resultaten kwam naar voren dat zowel kind A als chimpansee A in eerste instantie de voorkeur geeft aan de zelfzuchtige optie van het grootste deel, echter als de medewerking van deelnemer B vereist is, kiezen ze eie-ren voor hun geld en deden ze hun spelgenoot het aanbod toteerlijkdelen.Ditresultaatkomt,watbetreftspelerA,overeen met wat er in volwassen mensen gevonden wordt: een rechtvaardige keuze om te voorkomen dat deelnemer Bhetaanbodafslaatenjemetlegehandenoverblijft.Deonderzoekers concluderen dat chimpansees in hun keuzes rekening houden met wat zij en hun medespelers recht-vaardig achten, wat betekent dat het vaak zo menselijk ge-achte gevoel voor rechtvaardigheid niet enkel onder onze medemensen te vinden is, maar al een lange evolutionaire geschiedenisachterzichheeftliggen.

Chimpanzees play the ultimatum game (2013) DarbyProctor,RebeccaA.Williamson,FransB.M.deWaalandSarah F. Brosnan. http://phys.org/news/2013-01-chim-panzees-successfully-ultimatum-game-apes.html

Samengesteld door Bas Leenknegt en Romy Cartière

Penicilline producerende schimmel minder aseksueel dan gedacht

Al meer dan honderd jaar lang kennen we de schimmel Penicillium chrysogenum, een schimmel die ons na de toevallige ontdekking door Fleming in 1928 het eerste bruikbare antibioticum opleverde. Vijftien jaar laterwerdvaneenbeschimmeldemeloeneenproductievereP.chrysogenum-stam geïsoleerd die commerciële productie mogelijkmaakte.Aldietijdkennenwedezehooggewaar-deerde soort als aseksueel wezen dat zich enkel voortplant viaconidia,aseksueelgeproduceerdesporen.Hoewel vijf jaar geleden al “geslachts-genen” werden geïdentificeerdinP.chrysogenum,ishettotnutoenogsteeds niet gelukt om de schimmel geslachtelijk te laten voortplanten.EeninternationaalonderzoeksteamaandeRühr-Universität hebben nu voor de eerste de seksuele cyclus en de bijbehorende “geslachten” in de schimmel aan-getoond.Decycluswerdinganggezetdoordeschimmelsop een medium te zetten van havermoutagar en biotine, ookwelvitamineHgenoemd.Nietallegetestestammenwilden zich voortplanten, wat volgens de onderzoekers duidt op een spectrum van verschillende seksuele activiteit, van“seksueelrecalcitrant”totaseksueel.DeresultatenvanhetditonderzoekonderleidingvanProf.Dr.UlrichKückandJuliaBöhmbiedennieuwemogelijk-heden in het ontwikkelen van Penicilline-varianten: met seksuele voortplanting kan een grotere genetische vari-atie bereikt worden en is het mogelijk kruisingen tussen stammenmetgewildeeigenschappentemaken.Daarnaastillustreert dit onderzoek de “seksuele revolutie” die meer-dere onderzochte schimmels op dit moment doormaken en toont het de flexibiliteit van seksuele en aseksuele voortplantingbijschimmels.

Böhm,J.,Hoff,B.,O’Gorman,C.M.,Wolfers,S.,Klix,V.,Binger,D.,Zadra,I.,etal.(2013).Sexualreproductionandmating-type-mediated strain development in the penicillin-producingfungusPenicilliumchrysogenum.http://phys.org/news/2013-01-molds-sexually-thought-years.html

Stereosnuffelen

De meeste zoogdieren kunnen zien en horen in stereo, wat betekent dat ze kunnen zien waar een voorwerp zich bevindt en horenwaareengeluidvandaankomt.Ofzoogdierenookinstereokunnenruikenisnooitduidelijkgeweest.Nuhebbenwe-tenschappersvandeVanderbiltUniversiteitbewezendatmollenvandesoortScalopusaquaticus(Oost-Amerikaansemol)geurenmetelkneusgatafzonderlijkkunnenwaarnemen.Hierdoorkunnendemollenaandehandvangeurhunprooilokali-seren.Indestudiewerdeenmolmiddenineenhalvecirkelgeplaatst.Aanderandvandezecirkelbevondzichtelkensopeenandereplekeenstukjeaardworm.Demollenvondenhetvoedselzosneldatdewetenschappersdachtendatdemollenwelinstereomoestenruiken.Dithebbenzijbewezendoorafwisselendhetrechter-oflinkerneusgataftedekken.Demollendedenerindatgevalsignificantlangeroveromhetvoedseltevindenenkondenhetvaakhelemaalnietmeervindenwanneerdoormiddelvanbuisjesdeneusgatenwerdenomgedraaid.DatOost-Amerikaansemolleninstereokunnenruikenbetekentdatandere zoogdieren die een sterk ontwikkeld reukorgaan hebben, zoals varkens en honden, dit misschien ook kunnen(NatureCommunications).

skander WIP.indd 4 25-3-2013 0:05:55

5GLV Idun

NIEUWSGemodificeerdebacteriënmakenbrand-stof van CO2 en zonlicht

Fotosynthese, we kennen het allemaal, het proces dat ons als zuurstof-behoeftigen bestaansrecht geeft, daarnaast al miljarden jaren de aarde voorziet van groen en ons de afgelopen eeuw heeft voorzien van grote hoeveelheden fossiele brandstoffen die we er doorheen jagen alsof het opmoet.Alsweverderwillengaanopbasisvandeze‘car-bon-based fuels’, dan zullen we een vervanger voor onze kolen,aardolieen-gasmoetenvinden.Scheikundigen aan de University of California hebbeneeneerstegrotestapgezetdoorindecyanobacterieSyn-echococcus elongatus het fotosyntheseproces om te bou-wen naar een systeem dat het zogenaamde 2,3-butaandiol produceert, een weinig giftige voorganger van brandstof-fenenplastics.Deonderzoekers identificeerdendeben-odigde enzymen uit online databases en introduceerden die in het DNA van de desbetreffende cyanobacterie.Door middel van een drietrapsreactie wist het team een opbrengst van 2,4 gram 2,3-butaan te generen per liter medium: de hoogste productie in gekweekte chemicaliën dieooitisbereiktincyanobacteriën.Een voordeel van deze door blauwalgen geproduceerde stof is dat het geen gebruik maakt van voedselbronnen, waar biobrandstoffen als ethanol dat wel doen. Daar-naast heeft het Amerikaanse Ministerie van Energie als doel gesteld om rond 2025 een kwart van alle industriële chemicaliënteproducerenviabiologischeprocessen.DeresultatenuithetonderzoekbrengtdeVSweereenstapdichterbijditdoel.

http://www.biologynews.net/archives/2013/01/07/engi-neered_bacteria_make_fuel_from_sunlight.htmlOliver,J.W.K.,Machado,I.M.P.,Yoneda,H.,&Atsumi,S.(2013).Cyanobacterialconversionofcarbondioxideto2,3-butanediol.ProceedingsoftheNationalAcademyofSciences.doi:10.1073/pnas.1213024110

Éénopdevijfreptielenmetuitstervenbed-reigd

UitonderzoekvandeZoologicalSociety(ZSL)inLondenen de afdeling Species Survival Commission (SSC) vandenationalenatuurorganisatieIUCNblijktdateenopdevijfreptielenmetuitstervenwordtbedreigd.Twaalfpro-centvandebedreigdereptielenwordtgeclassificeerdalsCritically Endangered, 41 procent als Endangered en 47 procentalsVulnerable.DrievandeCriticallyEndangeredreptielen zijn mogelijk al uitgestorven, zoals de boshage-disAmeiva vittata.Deze hagedis kwam in een deel vanBoliviavoor.Doordeverwoestingvanhetleefgebiedvande hagedis is deze bij recentelijke zoektochten niet meer aangetroffen.Voornamelijktropischereptielsoortenhebbenhetzwaar.Veel mensen denken dat tropische soorten zich gemak-kelijk aanpassen aan veranderde situaties, omdat ze gewendzijntelevenonderextremeomstandigheden.Ditisechtervaakniethetgeval.Veelsoortenzijnhooggespe-cialiseerd in de manier waarop ze gebruik maken van hun leefomgeving, wat ze juist erg kwetsbaar maakt voor ve-randeringen.De bedreiging is niet hetzelfde verdeeld in deze diverse groepvandieren.Vandezoetwaterreptielenismaarliefstdertig procent met uitsterven bedreigd, en van de zoet-waterschildpaddeneenschokkendevijftigprocent.Redenvoor dit hoge percentage is de nationale en internationale handelinzoetwaterschildpadden.Reptielen hebben een lange en complexe geschiedenis.300miljoenjaargeledenverschenenzevoorheteerst.Zespelen essentiële rollen in het functioneren van ecosyste-menwereldwijd,zowelalspredatoralsprooi.HetonderzoekvandeZSLendeSSC iseenbelangrijkestap om een beeld te krijgen van de overlevingskansen van reptielen.Het snelle verlies vanhabitats is een vandebedreigingendiemoetwordenaangepakt.Leefomgev-ingen veranderen razendsnel door houtkap en conversie naarlandbouwgronden.Hettegengaanvanhabitatverliesen exploitatie heeft door de onderzoeksresultaten nu pri-oriteit bij de bescherming van reptielen (Biological Con-servation).

De mens stamt af van een harig insectenetertje

Netnahetuitstervenvandedinosauriërs (namelijk ‘maar’ zo’n200.000à400.000 jaarlater) leefdeeenkleine insecteneter,waarvanwordtveronderstelddatdezedevoorouderisvanalleplacentadieren,waaronderdemens,katten,hondenenpaarden.Ditzoogdiertjewasongeveerevengrootalseenmuis(200gram),hadeenlangestaartenklominbomenenstruikenominsectenteeten.Hethadeenrelatiefcomplexbreindatzeernauwkeuriggeurenkon interpreteren.Ditbeestje (zieafbeelding) isniet ‘ontdekt’aandehandvanfossielen,maargereconstrueerdmetgenetischedata.Wetenschappershebbenhiervoorduizendenle-vendeenfossielezoogdierenonderzocht.Dit incombinatiemethetvergelijkenvan4500eigenschappen tussen de 86 onderzochte zoogdiersoorten heeft er voor gezorgd dat er zelfs eenafbeeldingbeschikbaargemaaktkonwordenvanhoehetdier eruitheeft gezien.Debelangrijkste conclusie van het onderzoek is dat de voorouder van de placentale zoogdieren -waartoeookdemensbehoort-nietontstaanis inhettijdperkvandedinosauriërs.Hetonderzoek illustreert ook hoe belangrijk de uitsterving van de dinosauriërs is geweest voor het ontstaan van nieuwe soorten leven(Science).

skander WIP.indd 5 25-3-2013 0:05:57

6 GLV Idun

Onbewuste hersenprocessenLynn van Olst

Ondanks dat wij van onszelf geen idee hebben hoe beslissin-gen nou werkelijk in ons brein tot stand komen, heeft toch bijna ieder mens een zeer sterk gevoel dat hij of zij wel zelf deze keuzes bewustmaakt.Enwaaromzoudenweookandersgeloven,hetwerktimmers.Tochishetinteressantomverderte kijken dan ons eigen sterke ‘zelf-gevoel’, zodat we kunnen proberen te begrijpen hoe beslissingen tot stand komen in onsbrein.MichaelS.Gazzaniga,eenAmerikaanseneuroloog,heeft baanbrekend onderzoek gedaan naar de functies van de linker en de rechterhersenhelft van mensen waarbij dit onder-werptersprakekomt.Inzijnboek: ‘Who’s in Charge?: Free Will and the Science of the Brain’ heeft Gazzaniga een aantal hoofdstukkenhieraangewijd.

We worden ons pas met een kleine vertraging bewust van een gemaakte beslissing. Bewuste processen gaan langzaam, integenstellingtotautonomeprocessen.Alseenpersoonlooptgaan er sensorische, visuele en auditieve informatie naar de thalamus, vanuit daar worden de impulsen doorgestuurd naar gebieden in de cortex en vanuit daar verder naar de frontale cortex waar ze geïntegreerd worden met andere hoog mentale processen.AlsvoorbeeldgeeftGazzaniga inzijnboekdere-actieophetzienvaneenslang.Ophetmomentdatdesen-sorische informatie binnenkomt, reageert ons geheugen met informatiedatslangengevaarlijkengiftigzijn.Hierdoormaakje de beslissing om weg te springen omdat je niet gebeten wilt worden.Alswedezebeslissingbewustzoudenoverdenken,zouhetmisschienweltelangdurenvoordatweactieondernamen.Vandaar dat het brein een extra route heeft, via de amygdala, waarlangsdezeonbewustebeslissingengemaaktworden.Alsde amygdala een patroon herkent, dat geassocieerd wordt met gevaar dat in het verleden ondervonden is, zendt deze een im-pulsdirectdoornaardehersenstam.Dehersenstamactiveertvervolgens het fi ght-or-fl ightresponsen‘trektaandebel’.De-gene die de slang ziet, springt automatisch weg nog voordat hij zichdaarzelfbewustvanis.Wedenkenzelfdatwespringenomdat we bewust zijn van gevaar, maar in werkelijkheid rea-geren we al ver voordat we ons daadwerkelijk bewust zijn van hetgevaar.Wezijn‘eerlijkaanhetliegen’alswezeggendatwesprongen omdat we zelf bewust waren van het gevaar, we ge-bruiken de informatie die we hebben om een conclusie te trek-ken.InhetEngelsishiereenbeterwoordvoor:confabulation.

Onze menselijke hersenen leven in een oorzaak-gevolg werkelijkheid, wat aanleiding geeft tot het uitleggen van lo-gische, causale gebeurtenissenuit losstaande feiten.Ennietalleen dat, onze linkerhersenhelft verdraait soms zelfs de feiten zodat ze passen in een geloofwaardig oorzaak-gevolg verhaal. Alleen wanneer het verhaal te veel afwijkt van dewerkelijkheid, komt onze rechterhersenhelft in actie. Actiesen gevoelens ontstaan voordat we ons ervan bewust zijn en de meeste zijn het resultaat van niet-bewuste processen welke nooitbetrokkenworden inonzebewuste redenering.Wat ishetnuthiervan?Evolutieselecteertopniet-bewusteproces-sensimpelwegomdatdezesnelenautomatischgaan.Bewusteprocessenzijn ‘duur’: zekosten tijdengeheugen.Gazzanigaheeft na onderzoek in split-brain patiënten, deze geëvolueerde eigenschap aangetoond.Split-brain patiënten zijn patiënten bijwiehetcorpuscallosumisdoorgesneden.

Voorbeelden van onbewuste processen kunnen worden opge-merktinoptischeillusies.KijkmaarnaardeillusievanRogerShepard.Jeziethier twee tafelsvanexactdezelfdevormenoppervlakte,maarniemandzalditgeloven.Ookalsjezeuit-knipt en op elkaar legt en ziet dat de twee tafels gelijk zijn, kun je niet bewust het beeld dat je hebt van de tafels, verand-erenenziendatzedaadwerkelijkgelijkzijn.Zelfsalsjeweetdat het een visuele illusie is, kun je deze illusie dus niet laten verdwijnen.Hetvisuelegebieddatdeillusieproduceertisnietbereikbaar voor de correctie die gemaakt wordt door bewuste kennis.Ookzijnerstimulidienietbewustwordenontvangen,maardiewelhetgedragkunnenbeïnvloeden.Zozijneronder-zoekers die proefpersonen plaatjes lieten zien, maar zo vlug dat ze deze niet bewust ontvingen, toch reageerden de proef-personenonbewustopdeplaatjes.

Leftbrain

Shepard’s “Turning the Tables”

skander WIP.indd 6 25-3-2013 0:06:03

7GLV Idun

In een onderzoek met split-brain patiënten vroegen Gazza-niga en zijn collega’s zich af, hoe patiënten zouden reageren als er, onbewust, informatie naar de rechter hemisfeer van een patiënt gezonden zou worden, welke hun linkerhand aan zou zettenomietstedoen.Inhetexperimentlietenzeeenkippen-klauw zien in het rechter visuele veld, waarbij dus alleen deze informatie binnen kwam in de linker hemisfeer.De rechterhemisfeerkreegalleeneensneeuwscenetezien.Daarnawerdde proefpersoon gevraagd een foto te kiezen uit een rij foto’s voor hem, welke gezien konden worden door beide hemis-feren.Delinkerhandweesnaareenschep(hetplaatjedathetmeestpassendwasvoordesneeuwscène)enderechterhandwees naar een kip (het meest passende antwoord voor de kip-penklauw).Nuwerd de proefpersoon gevraagdwaarom hij dezetweeplaatjeshadgekozen.Zijnspraakcentrum,liggendin zijn linker hemisfeer, antwoordde: “Oh, that’s simple. The chicken claw goes with the chicken and... –ineens kijkend naar zijn linkerhand - you need a shovel to clean out the chick-en shed.” De linker hemisfeer die de respons van de linker-hand observeerde zonder kennis over waarom deze hand deed wat hij deed, plaatste de gebeurtenis in een context zodat het desituatiekonuitleggen.Delinkerhemisfeerinterpreteerdede respons in een context overeenkomend met de informatie diedezehad.Endeenigeinformatiediedezehadwasdekip-penklauw.Hetisinteressantdatdelinkerhemisfeerniet‘zei’:“ik weet het niet”, maar het confabulated,het‘verzon’iets.Hetvoegde de informatie die hij kende samen in een antwoord dat ergensopsloeg.Gazzaniganoemdedit linkerhemisfeerpro-ces: the Interpreter.

In een ander experiment lieten Gazzaniga en zijn collega’s het woord ‘rood’ zien aan de linker hemisfeer en het woord ‘ba-naan’aanderechterhemisfeer.Daarnagavenzedeproefper-soon de keus uit verschillende gekleurde pennen en vroegen zehemietstetekenenmetzijnlinkerhand.Deproefpersoonpakte een rode pen op -een door de linker hemisfeer gemak-kelijk gemaakte beslissing- en tekende een banaan met zijn linkerhand-geïnduceerddoorderechterhemisfeer.Wanneerze hem vroegen waarom hij een banaan had getekend, ant-woordde zijn linker hemisfeer -die geen idee had waarom-: “It is easiest to draw with this hand because this hand can pull down easier.” Opnieuw ‘zei’ hij niet: “Ik weet het niet”, wat het meestpassendeantwoordgeweestzouzijn.

Gazzaniga deed ook andere experimenten om beter de begri-jpen hoe de linker en de rechter hemisfeer de wereld analy-seren.Inéénvandezeexperimentenmoestergegoktwordenhoe vaak een lichtje boven of onder een lijn verscheen. Deonderzoekers manipuleerden het licht zo dat dit voor 80% van detijdbovendelijnverscheen.Dierenenkinderenjongerdanvierjaarzijnheelgoedinditspel.Ditkomtdoordatzijaltijdde optie kiezen die het meest is voorgekomen in het verleden, zemaximaliseren.Rattenbegrependanookalsneldatzeelkekeer boven de lijn moesten gokken om 80% van de gevallen eenbeloningtekrijgen.Integenstellingtotdezegroep,veran-derdeditgedragbijmensenouderdanvierjaar.Dezegroepnam de voorgekomen lichtfrequenties van het dan lopendeexperimentmeeinhungok.Hetprobleemhiermeewasdatdevolgordevandelichtflitsenwillekeurigwas,maarzelfsalsditmensen werd verteld, probeerden ze er nog een systeem in te zien.Gazzanigavondeenmanieromditspelaanbeidehemis-feren los van elkaar te presenteren en kwam tot de conclusie dat vooral de rechter hemisfeer maximaliseert, zoals dieren en jonge kinderen doen, terwijl de linker hemisfeer de frequency-matcher is.Delinkerhemisfeerzoekteensysteemindewille-keurigelichtflitsenenmaakteentheorieomzeteverklarenentevoorspellen.Gazzanigaconcludeerdedatdeneuraleproces-sen die verantwoordelijk zijn voor het zoeken van patronen in gebeurtenissengehuisvestzijnindelinkerhemisfeer.

Concluderend, de linker hemisfeer zoekt orde in de chaos, probeert een lopend verhaal te maken en genereert het ver-haal in een context, zelfs als de linker hemisfeer weet dat er geen patroon en geen verhaal bestaat. Deze eigenschap isdoorgeëvolueerdomdathetwerkt inhetdagelijks leven.Pa-tronen en systemen in de wereld om ons heen hebben vaak waarneembare, nauwkeurig bepaalbare oorzaken. Het bezitvan een systeem dat hiernaar zoekt levert een voordeel op.Maar onthoud, de interpretatie door de linker hemisfeer, the Interpreter, is alleen zo goed als de informatie die hij verkri-jgt.Onsbreinkrijgtinputvanuitanderegebiedeninhetbrein,uit het lichaam en uit de omgeving en vormt dit tot een lopend verhaal.Hetinterpreteertenverklaartonzepercepties,herin-neringen,actiesenderelatiestussendeze.Ditalles leidttoteen persoonlijk verhaal, een verhaal dat alle verschillende aspecten van onze bewuste ervaring bundelt in een coherent stuk:ordeuitdechaos.Dezegaveisuniekvoormensen.Onzegedrevenheid om hypotheses te formuleren, prikkelt onze overtuiging,onsgeloof.Hetgeeftonseengevoelvanzijn.Zelfssplit-brain patiënten voelen niet dat de ene hersenhelft de an-deremist.Hetisalsofwijgeenkennishebbenoverwaarwegeentoegangtothebben.

Rightbrain

skander WIP.indd 7 25-3-2013 0:06:05

8 GLV Idun

Amanda van Tilburg

Deze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.Jestaatermisschienzelfsteweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichlogisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel bekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogeenmysterieusplekjeinnemenbinnendepuzzel,diehetuniversumheet.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw is in de deeltjesfysica hetstandaardmodelopgesteld.Dezetheorieverteltwaaruithet universum bestaat en waardoor de wereld bijeen gehouden wordt.Alles inhetuniversum isopgebouwduitquarksenleptonen,diewaarschijnlijkondeelbaarzijn.Deprotonenenneutronenineenatoomzijnopgemaaktuitquarks,waarvanerzessoortenzijn.Binnendeleptonenzijnerookzesvarianten,waarvanhetelektronenhetneutrinodemeestbefaamdezijn.Voor elk materiedeeltje is er tevens een antimateriedeeltje en volgens het standaardmodel zijn vier krachten verant-woordelijk voor de interacties tussen de twaalf verschillende materiedeeltjes.Hiertoebehorendezwaartekracht,elektro-magnetischekracht,sterkekernkrachtenzwakkekernkracht.Ondanks dat het standaardmodel antwoord geeft op vragen betreffende de structuur en stabiliteit van materie, kan het demassavaneendeeltjenietverklaren.Waaromheefteenelektronbijvoorbeeldweleenmassaeneenfotonniet?Omdeze reden hebben natuurkundigen een theorie opgesteld, die zegt dat het zogenaamde Higgs-deeltje, ook wel Higgsboson, verantwoordelijk is voor de massa van andere deeltjes in het universum.Higgs-deeltjeszoudenhetzogenaamdeHiggs-veldvormen, wat interacteert met andere deeltjes en hen op deze maniermassageeft.HetHiggs-deeltjeisvernoemdnaardeBritse natuurkundige Peter Higgs, die in de jaren zestig al het bestaanervanvoorspelde.Injuli2012werddoorhetCERNonderzoeksinstituutaangekondigddaterofficieeleennieuwdeeltjewasgevondendatquagedragovereenkwammetdatvanhetHiggs-deeltje.Verderonderzoekzalmoetenaantonenof dit werkelijk het Higgs-deeltje is of dat het een ander nieuw deeltjebetreft.

Het Higgs-deeltje

Volgensvelekosmologenzouhetheelalvooreengrootdeelgevuldzijnmetdonkerematerie.Deze materie is niet zichtbaar en zou niet uit protonen, neutronen en elektronen bestaan zoals ‘normalezichtbarematerie’.Dedonkeremateriezoudetehooggemetensnelhedenvansterreninhunbaanronddezonkunnenverklaren.Dezichtbarematerieindezesterrenstelselsheeftnamelijk niet genoeg massa om de bewegingssnelheid van de sterrenstelsels in hun baan om hetgemeenschappelijkzwaartepunttekunnenverklaren.Dedonkeremateriezoudezeextrabenodigdemassaendaarmeesnelheidleveren.Ookzoudedonkerematerieessentieelzijnvoordevormingvansterrenstelsels,omdathierdoormaterieingroterematekansamenklonteren.Totdusverishetbestaanvandonkerematerienognooitdirectaangetoond.Dedetectieervanis namelijk uitermate lastig, omdat donkere materie vrijwel geen wisselwerking vertoont met debekendedeeltjes.

Donkere materie

Het kleine onbekende

Deze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.JestaatermisschienzelfsteDeze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.JestaatermisschienzelfsteDeze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het

weinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.Jestaatermisschienzelfsteweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.Jestaatermisschienzelfste

datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en

logisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichlogisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzich

Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel logisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel logisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.

bekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel bekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel

pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogbekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogbekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-

eenmysterieusplekjeinnemenbinnendepuzzel,diehetuniversumheet.pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogeenmysterieusplekjeinnemenbinnendepuzzel,diehetuniversumheet.pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnog

In de jaren zeventig van de vorige eeuw is in de deeltjesfysica hetstandaardmodelopgesteld.Dezetheorieverteltwaaruithet universum bestaat en waardoor de wereld bijeen gehouden wordt.Alles inhetuniversum isopgebouwduitquarksenleptonen,diewaarschijnlijkondeelbaarzijn.Deprotonenenneutronenineenatoomzijnopgemaaktuitquarks,waarvanerzessoortenzijn.Binnendeleptonenzijnerookzesvarianten,waarvanhetelektronenhetneutrinodemeestbefaamdezijn.Voor elk materiedeeltje is er tevens een antimateriedeeltje en volgens het standaardmodel zijn vier krachten verant-woordelijk voor de interacties tussen de twaalf verschillende materiedeeltjes.Hiertoebehorendezwaartekracht,elektro-magnetischekracht,sterkekernkrachtenzwakkekernkracht.Ondanks dat het standaardmodel antwoord geeft op vragen betreffende de structuur en stabiliteit van materie, kan het demassavaneendeeltjenietverklaren.Waaromheefteenelektronbijvoorbeeldweleenmassaeneenfotonniet?Omdeze reden hebben natuurkundigen een theorie opgesteld, die zegt dat het zogenaamde Higgs-deeltje, ook wel Higgsboson, verantwoordelijk is voor de massa van andere deeltjes in het universum.Higgs-deeltjeszoudenhetzogenaamdeHiggs-veldvormen, wat interacteert met andere deeltjes en hen op deze maniermassageeft.HetHiggs-deeltjeisvernoemdnaardeBritse natuurkundige Peter Higgs, die in de jaren zestig al het bestaanervanvoorspelde.Injuli2012werddoorhetCERNonderzoeksinstituutaangekondigddaterofficieeleennieuwdeeltjewasgevondendatquagedragovereenkwammetdatvanhetHiggs-deeltje.Verderonderzoekzalmoetenaantonenof dit werkelijk het Higgs-deeltje is of dat het een ander nieuw

Volgensvelekosmologenzouhetheelalvooreengrootdeelgevuldzijnmetdonkerematerie.Deze materie is niet zichtbaar en zou niet uit protonen, neutronen en elektronen bestaan zoals ‘normalezichtbarematerie’.Dedonkeremateriezoudetehooggemetensnelhedenvansterreninhunbaanronddezonkunnenverklaren.Dezichtbarematerieindezesterrenstelselsheeftnamelijk niet genoeg massa om de bewegingssnelheid van de sterrenstelsels in hun baan om

onbekendeAmanda van Tilburg

Deze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.JestaatermisschienzelfsteDeze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.JestaatermisschienzelfsteDeze wereldbol, de zon en de rest van het sterrenstelsel; het lijkt op het

weinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.Jestaatermisschienzelfsteweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en eerstegezichtallemaalzovanzelfsprekend.Jestaatermisschienzelfste

datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichweinig bij stil hoe wonderlijk het is dat alles in het universum zo werkt en

logisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzichlogisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.datwijhetgelukhebbenomdaardeelvanuittemogenmaken.Opzich

Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel logisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel logisch,wanteengrootdeelvanwatonzewereldvormtzienwijnietdirect.

bekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel bekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-Vele fysici hebben zich hier mee beziggehouden en inmiddels is er al veel

pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogbekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogbekend.Erontbrekenechternogpuzzelstukjesdiehettotaalplaatjeklop-

eenmysterieusplekjeinnemenbinnendepuzzel,diehetuniversumheet.pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnogeenmysterieusplekjeinnemenbinnendepuzzel,diehetuniversumheet.pendmoetenmaken.Hierondervolgteenviertaldeeltjesdiemomenteelnog

In de jaren zeventig van de vorige eeuw is in de deeltjesfysica hetstandaardmodelopgesteld.Dezetheorieverteltwaaruithet universum bestaat en waardoor de wereld bijeen gehouden wordt.Alles inhetuniversum isopgebouwduitquarksenleptonen,diewaarschijnlijkondeelbaarzijn.Deprotonenenneutronenineenatoomzijnopgemaaktuitquarks,waarvanerzessoortenzijn.Binnendeleptonenzijnerookzesvarianten,waarvanhetelektronenhetneutrinodemeestbefaamdezijn.Voor elk materiedeeltje is er tevens een antimateriedeeltje en volgens het standaardmodel zijn vier krachten verant-woordelijk voor de interacties tussen de twaalf verschillende materiedeeltjes.Hiertoebehorendezwaartekracht,elektro-magnetischekracht,sterkekernkrachtenzwakkekernkracht.Ondanks dat het standaardmodel antwoord geeft op vragen betreffende de structuur en stabiliteit van materie, kan het demassavaneendeeltjenietverklaren.Waaromheefteenelektronbijvoorbeeldweleenmassaeneenfotonniet?Omdeze reden hebben natuurkundigen een theorie opgesteld, die zegt dat het zogenaamde Higgs-deeltje, ook wel Higgsboson, verantwoordelijk is voor de massa van andere deeltjes in het universum.Higgs-deeltjeszoudenhetzogenaamdeHiggs-veldvormen, wat interacteert met andere deeltjes en hen op deze maniermassageeft.HetHiggs-deeltjeisvernoemdnaardeBritse natuurkundige Peter Higgs, die in de jaren zestig al het bestaanervanvoorspelde.Injuli2012werddoorhetCERNonderzoeksinstituutaangekondigddaterofficieeleennieuwdeeltjewasgevondendatquagedragovereenkwammetdatvanhetHiggs-deeltje.Verderonderzoekzalmoetenaantonenof dit werkelijk het Higgs-deeltje is of dat het een ander nieuw

Volgensvelekosmologenzouhetheelalvooreengrootdeelgevuldzijnmetdonkerematerie.Deze materie is niet zichtbaar en zou niet uit protonen, neutronen en elektronen bestaan zoals ‘normalezichtbarematerie’.Dedonkeremateriezoudetehooggemetensnelhedenvansterren

Donkere materieDonkere materie

onbekende

skander WIP.indd 8 25-3-2013 0:06:12

9GLV Idun

Het neutrino is een ongeladen lepton en is een deeltje met een bijna verwaarloosbare massa, voornamelijk afkomstig van de zon.Evenwerdgedachtdatneutrino’ssnellerdanhetlichtkon-denreizen,maarinmiddelsisbekenddatditeenmeetfoutwas.Bovendien kan iets met een massa nooit sneller gaan dan het licht,alhoewelneutrino’sdichtindebuurtkomen.Neutrino’svertonen weinig wisselwerking met andere materie en daardoor razenermiljardenneutrino’spersecondedoorjelijf.Het was natuurkundige Wolfgang Pauli die in 1930 het bestaan vanhetneutrinobedacht.Ditwasnamelijkhetdeeltjedathijnodig had om zijn theorie over radioactief bètaverval rond te krijgen.Doordejarenheenwerdhetbestaanvanneutrino’s,enin dit geval de elektronneutrino’s, aangetoond en inmiddels zijn ookhettau-neutrinoenmuon-neutrinobekend.Echterzoudenermogelijknogmeeronbekendeneutrinovariantenbestaan.Bovendien houden vele wetenschappers zich momenteel bezig metdefunctievanneutrino’sinhetheelal.Indejarenvijftigwerd het neutrino weinig interessant gevonden, omdat het niets bijzonders leekuit tevoeren.Tegenwoordig isdit volkomenanders.Velenverwachtendathetneutrinoeengroterolheeftgespeeld in het vroege universum, waardoor materie en niet antimateriehethuidigeheelaldomineert.Zonderneutrino’szouvrijwelallematerieinhetnietszijnopgegaan.Naderonderzoekmoet uitwijzen of wij het leven gedeeltelijk te danken hebben aanhetneutrino.

Neutrinovarianten

Het Majorana deeltje

Het standaardmodel in de deeltjesfysica stelt dat elk deeltje een antideeltje heeft, wat gekenmerkt wordt door een tegengestelde lading.Zoheefthetnegatiefgeladenelektronbijvoorbeeldhetpositiefgeladenpositronalsantideeltje.Wanneereendeeltjeenzijn antideeltje elkaar ontmoeten vernietigen ze elkaar en wordt hunmassaomgezetinenergie(E=m∙c²).Ditproceswordtan-nihilatiegenoemd.Inhetgevalvaneenneutraalgeladendeeltjeisditlastig.Omdezeredenwerdzo’nzeventigjaargeledendoorEttore Majorana bedacht dat deze neutrale deeltjes tegelijker-tijdhuneigenantideeltjeszijn.NaardezeMajorana-deeltjesisafgelopen jaren intensief gespeurd en pas in april 2012 is het eerstebewijsgevondendoordeTUDelft.Doorgebruiktemakenvan een andere methode dan een deeltjesversneller kwamen resultaten naar voren die overeenkomen met het gedrag van Majorana-deeltjes.OnderzoekersmoetennoguitvindenofdeMajorana-deeltjesookdirectwaarneembaarzijn.De Majorana-deeltjes beloven in de toekomst een cruciaal onderdeeltezijnvoordezogenaamdequantumcomputers.Ditcomputertype zal sneller rekenwerk kunnen verrichten, doordat hetwerktopquantumbits,dietegelijkertijdnulenéénkunnenzijn.Dit integenstellingtotdehuidigeklassiekebitsdienulóféénzijn.BovendienbiedendeMajorana-deeltjesdequan-tumcomputer meer stabiliteit, doordat de Majorana-deeltjes minder sterk reageren op omgevingsinvloeden en zo langer huneigenschappenbehouden.HetMajorana-deeltjehoudtduszoweldefysicialsdemensenvanMicrosoftinzijngreep.

skander WIP.indd 9 25-3-2013 0:06:21

10 GLV Idun

Een stap vooruit met een nieuwe bovenbeenprothese Interview met professor Bart Verkerke van de vakgroep Biomedische Technologie

Helemaal op de elfde verdieping, met een prachtig uitzicht over de stad, bevindt zich de kamer van prof. dr. BartVer-kerke.Hijistechnisch-wetenschappelijkdirecteurvanhetre-searchcentrumSPRINT.NaastonzeuniversiteitenhetUMCGwerken ook de universiteit van Twente, de Hanzehogeschool enmeerderebedrijvenhieraanmee.DemissievanSPRINTisouderen in deze maatschappij helpen mobiel te blijven, geheel inhetthemavan‘HealthyAgeing’.Erwordtgewerktaanpre-ventie,revalidatieenprothesiologie.Hierdoorsnijdthetmesaan twee kanten in positieve zin: ten eerste hebben ouderen baat bij een breder scala aan thuiszorgmogelijkheden en voor-zorgsmaatregelen, daarnaast heeft de maatschappij belang bij onderdrukking vande ziektekosten.Zowordenouderen ge-motiveerd te bewegen door Wii-spellen te spelen en is er een orthese ontworpen.Dit is een speciale constructiewaarmeemen wel kan lopen maar waarbij de knie wordt ontlast, zodat afgesletenkraakbeenweerkanaangroeien.

Een derde initiatief is een nieuw fixatiesysteem voorbovenbeenprothesen. InNederland worden al zes-honderd beenprothesen per jaar worden geplaatst bij pa-tiënten. Momenteel wordtde prothese met een stomp-koker geplaatst rondom de stomp, dus tegen spierweef-sel aan. Hierbij ontstaanproblemen doordat dit weef-sel zich niet leent voor de

overdrachtvanhetgewichtvaneenpatiëntopeenprothese.

Daardoor ontstaan problemen zoals pijn aan het been. Hetnieuwe fixatiesysteem richt zich op aanhechting van de bo-venbeenprothese rechtstreeks aan het bot, ook wel osseointe-gratiegenoemd.Hetbotweefselkan,veelbeterdanhetzachtespierweefsel, het gewicht van de patiënt overbrengen op de

prothese en de patiënt voelt ook veel nauwkeuriger op welke soortondergrondhijloopt.Daarbijisdetoepassinggeschiktvoor een grotere groep patiënten, doordat het bot waaraan het hechtnietzolanghoefttezijn.Voorpatiëntenbijwieheteigenbeen te kort was voor de oudere prothese gaat hier misschien eenwereldopen.

Het principe van osseointegratie is niet bedacht in Gronin-gen,inDuitslandenZwedenwerdaleerdergewerktmetpro-thesendiezichinhetbothechten.Hierbijtradregelmatighetprobleemopdathetbotrondomdeprotheseverdween.‘Botweefsel dat niet langer wordt belast verdwijnt, omdat het lichaamditnietlangernodigheeft’,zolegtVerkerkeuit.Hetgevolghiervanwasdatdeprothesebrak.AanditprobleemhebbenonderzoekersuitGroningengewerkt,metresultaat.Door de krachtsoverdracht anders te regelen, bleek dat het overgebleven bot meer werd belast en daardoor minder werd afgebroken.DeuniversiteitvanNijmegenheeftditnieuwemodel met een korte pin vergeleken met het eerdere model, waarbij een langere pin werd gebruikt, in een computersi-mulatie.Dezesimulatieberekendevoorelkvandeprothesendesituatiegedurendeeenperiodevanvijf jaar.Volgenshetcomputermodel brengt de recent ontwikkelde prothese daad-werkelijkvoordelenmetzichmee.Ditistezienindezefiguur:hoesterkerdewitte tint,hoesterkerhetbotweefsel is.Meteen kortere pin, het meest linker plaatje, bereik je dus het ge-wensteresultaat. Dit model is nog niet klaar om klinisch toegepast te worden, maarisalwelindiermodellengetest. ‘Deingreepbijgeitenliep technisch wel goed, maar er kwam een probleem bij kij-ken.De holte in het bot van sommige geiten had een ovalevorm,terwijldezeholtebijmensenrondis.Helaaspastedeprothesehierdoorniet’,verteltVerkerke.Muismodellenwor-den hier niet gebruikt, aangezien de krachtverdeling bij dit dierweinigovereenkomstenvertoontmetdemens.Daarmeeintroduceer je allerlei onzekerheden waardoor de resultaten vanzulkeexperimentenweinigbetrouwbaarzijn.Enhoegaatdandeovergangnaardepatiënt?‘Alshetproducteerstisge-test in een kleine patiëntengroep en uiteindelijk aan alle goed-

keuringen voldoet, beslist de patiënt zelf’, vertelt Verkerke, ‘dan worden alle voordelen en mogelijke risico’s duidelijk uitgelegd.’

De nieuwe prothese kan op de lange termijn ook potentie heb-ben voor armprothesen. Danmoet er alleen wel een kleine aanpassingwordengemaakt.Bijde armen is er meer sprake van trekbelasting wanneer je tilt, terwijl je benen juist drukbelas-tingondervinden.

Vergelijking van het nieuwe fixatiesysteem (boven) met het al bestaande, oudere systeem. Bron: Osseopintegrated system for fixation of upper leg prostheses. Pawel Krzystof Tomaszewski, 2012

Bron: Osseopintegrated system for fixation of upper leg prostheses. Pawel Krzystof Tomaszewski, 2012

skander WIP.indd 10 25-3-2013 0:06:23

11GLV Idun

Een stap vooruit met een nieuwe bovenbeenprothese Door Anouk Baars

NaasthetwachtenopdeCE-markering is ernogeenanderprobleemdatmoetwordenoverkomen.Hetdirectinbrengenvaneenprothese inbotbrengt infectiegevaarmetzichmee.Hoewel dit probleem ook geldt voor protheses die nu al wor-dengebruikt,isernoggeenperfecteoplossing.‘Erwordtnuwel gewerkt met antibiotica en ontsmettingsmiddelen zodra

er roodheid optreedt, maar dit is lang niet ideaal’, zo meldt Verkerke.Ook voor dit probleem is inGroningen een crea-tieveoplossingbedacht.Hetbetrefteensoortringdiedirectop de huid om de prothese wordt geplaatst. Deze ring kankleine stroomstootjes afgeven, zo’n factor duizend zwakker dan stroomdraad, die de bacteriën kunnen doden tijdens een infectie of zelfs kan voorkomen dat de bacteriën zich vestigen opdezeplaats.Dezeuitvindingwordtmomenteelgetestinbe-staandefixatiesystemen.

Bron: Tomaszewski et. al, Numerical analysis of an osseointegrat-ed prosthesis fixation with reduced bone failure risk and peripros-thetic bone loss. Journal of biomechanics, 2012

Momenteel wordt er, via het project Sprint,gezocht naar een bedrijf dat verder wil met de in Groningenontworpenprothese.Eerstmoet eenCE-markering worden verkregen, wat aangeeft dat het product veilig kan worden toegepast en goedgekeurd is door de EU. Bedrijven kunnendan zelf nieuwe onderzoeken opstarten met ex-perimenten die noodzakelijk zijn voor zo’n ken-merk.Hoelangmoetenwewachtentotdeeerstepatiëntprofijtheeftvandenieuwe,aanbotweef-sel gehechte prothese? Een antwoord op dezevraag is lastig: tot een geïnteresseerd bedrijf zich meldt,staathetprojectevenoppauze.

Nieuwe leden

Hoilezers!Dit is mijn eerste berichtje van hopelijk vele berichten die in de Lifeline zullen volgen! Ikzalmezelfeerstkortvoorstellen.IkbenLotte’tHoen, 19 jaar en ik ben nu tweedejaars Biome-discheWetenschappen. Ikben sinds 1 februarieindelijk een echte ‘Stadjer’, maar ik ben ge-boren en getogen inDrachten.Het leekmij aleen tijdje leuk om actiever te worden bij GLV Idun,maarikwistnognietwatikprecieswilde.Maar dit leekmewel iets voormij. Ik hebhetaltijd al leuk gevonden om te schrijven en ben daar dan ook meteen mee begonnen vanaf het moment dat ik het kon. En eigenlijk ben ik ernooit mee opgehouden. Verder houd ik ervanom te reizen, skiën, tennissen, dansen en piano spelen.Ikvindhetleukomderedactietekomenversterken!Groetjes,

Lotte Hallomensen!Laat ik me maar even voorstellen: ik ben Robin Schepers, eerstejaars biologiestudent, 18 jaaroud, origineel uit ‘s-Heerenberg en nieuw lid vandeLifeline.Wellichthebbenjulliealmijnar-tikeltje over Dorothy Hodgkin gelezen, op pagina 19.Ikzaldanookvooralbeziggaanalsschrijvervoorditmooieblad.Schrijvendoeikalsindsdemiddelbare voor de fun, ik vind het namelijk een mooie manier om mijn gedachten kwijt te kun-nen.Hetmaaktdanookvoormijnietuitinwatvoorstijlikschrijfofwaarover.Eenanderegrotehobby van mij is wedstrijdzwemmen en ik houd ervanomeenpotjetegamen,terontspanning.Ik hoop in de toekomst nog veel artikeltjes voor jullietemogenschrijven!Groetjes,

Robin

MijnnaamisWardHelfrich.Ikben19jarenjongen benbezigmetmijn eerste jaarBiologie.Dekomende tijd ga ik schrijven in het wetenschap-snieuwsenlezersvragenbeantwoorden.Hetleekme erg interessant om deel uit te maken van het LifeLine-team aangezien schrijven en Biologie tweepassiesvanmijzijn. Naastschrijvenmagik graag een balletje trappen bij VV Potetos met mijnvriendenteamwaarikooktrainingaangeef.Reizen vind ik geweldig, ben al op veel plekken geweest en heb zelfs afgelopen jaar gewoond in Colorado,USA.DevolgendebestemmingenzijnCubaenZuid-Afrikaaankomendezomer.Totdietijd zal ik studeren, voetballen, stappen en bove-nalschrijvenvoordeLifeLine.

WARD

skander WIP.indd 11 25-3-2013 0:06:26

12 GLV Idun12 GLV Idun

Het onbekende - The Barreleye fi sh Marijke van Marrewijk

De diepzee staat onder andere bekend om haar bizarre en nog veelal onbekende wezens waar wetenschappers maar al tegraagmeeroverwillenweten.Jehoeftdeterm‘deepsea’maar in te typen op het internet en je wordt doodgegooid metvissenmeteenlampionnetje(anglerfish)ofkwallenindemeestwonderbaarlijkevormen.Dezedierenzijnvanwegede diepten waarin ze leven lastig te onderzoeken, daarom schoten ze in het kader van het thema ‘het onbekende’ als eerstebijmijtebinnen.NawatverderzoekenophetWorldWide Web stuitte ik echter op een diepzeedier dat al sinds 1939 bekend is, maar pas voor de eerste keer op de foto is gezetin2004.Detweegatenwaarvoormijngevoelzijnogenmoetenzittenzijneigenlijkreukorganen.Detweegroenebol-leninhethoofdzijninwerkelijkheidzijnogen.Ditdierkijktdusdoorzijntransparantehoofdheen.

Debarreleyefish(Macropinna microstoma) is een soort die allangerbekendis.Inhetverledenzijnzeweleensaanget-roffen in vissersnetten, echter in slechte staat waardoor de bijzondere eigenschappen van deze soort niet meer identi-ficeerbaarwaren.Deeerste(entotnutoeenige)foto’szijngemaakt in 2004, maar deze zijn pas in 2009 gepubliceerd op dewebsitevanNationalGeographic.Heteerstewatopvaltiszijntransparantehoofd.Deogenindezetransparante‘dome’zijnbuisvormig.Eerstwerdgedachtdatdebuisvormigeogenvast in het hoofd zaten zoals gewone ogen maar dan om-hooggericht.Dezeogenzorgenvooreentonigetunnelvisiemaar zijn wel functioneel vanwege het vele licht dat ze op dezemanieroppikken.OnderzoekersvandeMontereyBayAquariumResearchInstitute(MBARI)hebbenmetfoto’senbeelden kunnen aantonen dat de ogen kunnen draaien in het hoofd en dat de doorzichtige koepel zorgt voor bescherming enextralichtinval.Debarreleyefishkandusrechtomhoogkijken om uit te kijken naar voedsel of predatoren, maar ook naar voren om zich te concentreren op het moment dat deze achtereenprooiaanwiltgaan.

Macropinna microstoma leeft op een diepte van tussen de 400en2500meter.Hetdaglichtbereiktdezedieptennietmeer.Dankzijdehooggevoeligebuisvormigeogenendelichtdoorlatende koepel lukt het de vis om nog enigszins vor-mentekunnenonderscheiden.Naastdebijzondereogenheeftdezevisnogmeerinteressanteadaptaties.Hungroteplatte vinnen zorgen ervoor dat ze stabiel in het water kunnen hangen en heel erg precies kunnen manoeuvreren (een beetje zoalsderemotelyoperatedunderwatervehicles(ROV)dievoorditsoortonderwaterexpeditieswordengebruikt).Hunsmalle mond wijst er op dat ze met grote precisie op kleine prooienkunnenjagen.Hunspijsverteringssysteemiserggroot,watduidtopeengevarieerddieet.Inhetverteringss-telsel van twee opgeviste barreleyes zijn vooral verschillende soortenkwallenaangetroffen.

De MBARI heeft een hypothese over de leefwijze van de bar-releye opgesteld aan de hand van het onlangs gefotografeerde exemplaar.Hetgrootstedeelvandetijdhangtdevisbewe-

gingsloos in het water met zijn ogen naarbovengerichtrondteturen.Groenepigmentenindeogenfilterenzonlichtdatdirectvanafhetoppervlaktekomt.Dit zorgt er voor dat de vis de luminescente oplichting van kwallenkanonderscheiden.Ophetmomentdateenkwalwordt ontdekt gaan de ogen in de ‘feeding mode’ en draaien zeteruginhorizontalerichting.Vervolgenswordtdeachter-volgingingezet.

De barreleye deelt zijn leefgebied met veel verschillende soortenkwallen.Demeestvoorkomendesoortindeomgev-ingzijnsiphonophores(kolonialekwallen)uithetgenusApolemia.Dezesiphonophoreskunnenlangerwordendan10meter.Dekwalisopdezemaniereenlevendnetvolmetdui-zendenstekendetentakels.Zovangthijplanktonenanderekleinedieren.Deonderzoekersspeculerendatdebarrelfishom deze tentakels heen kan manoeuvreren en de door de kwalgevangenorganismenuitdetentakelspikt.Derollendeogen zouden mee kunnen helpen met het voedsel in zicht te houden terwijl de transparante koepel over zijn ogen bes-chermingbiedttegendestekendetentakelsvandekwal.

Macropinna microstoma is niet de enige vis met langwerpige (tubular)barreleyes.Erbestaateenheelscalaaansoortenvissen die in het bezit zijn van ‘tubular’ eyes, met of zonder doorzichtige‘dome’.DezesoortenbehorentotdefamilieOpisthoproctidae wat afgeleid is van het Griekse opisthe (‘behind’)enproktos(‘anus’).Jehebtdriebasisvormenvandeze familie; de bredere vissen van de genera Opisthoproctus enMacropinna.DelangwerpigeDolichopteryxenBathy-lychnopsendetussenvormRhynchohyalusenWinteria.Eenvissoort uit de groep Dolichopteryx schijnt voor zover we weten als enige vertebraat gebruik te maken van een spiegel (pluslens)inzijnogenomtekunnenfocussen.Verderisdezesoort samen met Opisthoproctus en Winteria in het bezit van luminescenteorganen.Demeestesoortenzijnzorondde20cmgroot(ziefiguren4en5).

Onderzoekers van de MBARI hopen dat ze aan de hand van de ontdekkingen van Macropinna microstoma meer onder-zoekkunnendoenaanvissenmettubulareyes.Zezijnaljaren bezig met het uitzoeken van de levenswijze van deze vis.Dankzijdemoderneonderwaterrobotsdiewetenschap-pers tegenwoordig tot hun beschikking hebben, is het gelukt om meer te weten te komen over dit bizarre dier in zijn eigen leefomgeving.

4

Naast foto’s is er in 2004 ook fi lmmateriaal verzameld. Ben je benieuwd naar hoe dit dier er op fi lm uit ziet? kijk dan op http://tinyurl.com/apm8rx.

skander WIP.indd 12 25-3-2013 0:06:29

13GLV IdunGLV Idun

Het onbekende - The Barreleye fi sh gingsloos in het water met zijn ogen naarbovengerichtrondteturen.Groenepigmentenindeogenfilterenzonlichtdatdirectvanafhetoppervlaktekomt.Dit zorgt er voor dat de vis de luminescente oplichting van kwallenkanonderscheiden.Ophetmomentdateenkwalwordt ontdekt gaan de ogen in de ‘feeding mode’ en draaien zeteruginhorizontalerichting.Vervolgenswordtdeachter-volgingingezet.

De barreleye deelt zijn leefgebied met veel verschillende soortenkwallen.Demeestvoorkomendesoortindeomgev-ingzijnsiphonophores(kolonialekwallen)uithetgenusApolemia.Dezesiphonophoreskunnenlangerwordendan10meter.Dekwalisopdezemaniereenlevendnetvolmetdui-zendenstekendetentakels.Zovangthijplanktonenanderekleinedieren.Deonderzoekersspeculerendatdebarrelfishom deze tentakels heen kan manoeuvreren en de door de kwalgevangenorganismenuitdetentakelspikt.Derollendeogen zouden mee kunnen helpen met het voedsel in zicht te houden terwijl de transparante koepel over zijn ogen bes-chermingbiedttegendestekendetentakelsvandekwal.

Macropinna microstoma is niet de enige vis met langwerpige (tubular)barreleyes.Erbestaateenheelscalaaansoortenvissen die in het bezit zijn van ‘tubular’ eyes, met of zonder doorzichtige‘dome’.DezesoortenbehorentotdefamilieOpisthoproctidae wat afgeleid is van het Griekse opisthe (‘behind’)enproktos(‘anus’).Jehebtdriebasisvormenvandeze familie; de bredere vissen van de genera Opisthoproctus enMacropinna.DelangwerpigeDolichopteryxenBathy-lychnopsendetussenvormRhynchohyalusenWinteria.Eenvissoort uit de groep Dolichopteryx schijnt voor zover we weten als enige vertebraat gebruik te maken van een spiegel (pluslens)inzijnogenomtekunnenfocussen.Verderisdezesoort samen met Opisthoproctus en Winteria in het bezit van luminescenteorganen.Demeestesoortenzijnzorondde20cmgroot(ziefiguren4en5).

Onderzoekers van de MBARI hopen dat ze aan de hand van de ontdekkingen van Macropinna microstoma meer onder-zoekkunnendoenaanvissenmettubulareyes.Zezijnaljaren bezig met het uitzoeken van de levenswijze van deze vis.Dankzijdemoderneonderwaterrobotsdiewetenschap-pers tegenwoordig tot hun beschikking hebben, is het gelukt om meer te weten te komen over dit bizarre dier in zijn eigen leefomgeving.

4

1

2

3

5

6

Figuur 1: de Barreleye wordt in netten altijd aangetroffen zonder transparante koepel

Figuur 2: de prooien in de tentakels van kwallen zijn een voedselbron voor de Barreleye

Figuur 3: een voorstel-ling van de Barreleye vis zonder transparante koepel voordat de eerste foto’s gemaakt werden

4

skander WIP.indd 13 25-3-2013 0:06:31

14 GLV Idun

Corinne Mulder

Het begin der beschavingenTerwijlNederlandzichinfebruarinoginhethartvandewinterbe-vindt, is het tijd voor een welkom uitstapje naar een klein eiland in de Middellandsezeewaardelentereedsheeftingezet.MaltaligtinhetruimesoptussenSiciliëendekustvanAfrika.Dezecentralepositieheeft ertoe geleid dat Malta in de loop van geschiedenis is overspoeld door machthebbers uit allerlei windrichtingen: de Phoeniciërs, Cartha-gers,Romeinen,Byzantiërs,Arabieren,Noormannen,theKnightsofSaintJohn,NapoleonenalslaatstedeBrittenhebbenhieropeenvol-genddesceptergezwaaid.In1964isMaltavoorheteerstinminstens3000jaareenonafhankelijklandgeworden.Waterzichvoordie3000jaargeledenopMaltaheeftafgespeeldwetenwehelaasniet.Welzijnop Malta een aantal tempels gevonden, waarvan de oudste dateert uit 3600voorChristus.Dezetempelszijnbijnaeenmillenniumouderdandepiramidesen500jaarouderStonehenge;hetzijnzelfsdeoudsteopzichzelfstaandestructurenterwereld.Hoeweleigenlijkniemandweetwaartoe de geheimzinnige structuren dienden, worden deze gebouwen tempelsgenoemd.Dezebenoemingwordteerdergebruiktvanwegede kennis dat andere monumentale gebouwen op onze aardbol dit doeleindehaddendandoordirectbewijsvanuitMalta.NaeenkleinebusreisoverdeMaltesewegen-dieeerderuitgatendan uit asfalt lijken te bestaan - staan we goed en wel voor de ruïnes vandeGgantija tempels.Naduizenden jaren ishetweliswaarnietmeer dan een hoop geërodeerde stenen en verbeeldingskracht is een vereiste om je ook maar een kleine voorstelling te kunnen maken van wathetooitgeweestis.Dehoogtevandetempelisechternogaltijdimposant.Met reusachtigemonolietenzijnde ingangspoortennogduidelijk te onderscheiden, maar van de dikke voorgevel staan enkel dehoekpuntennogovereind.Hetmiddenstukhiervanislanggeledenalweggevaagd.Voordebuitenmurenliggenkleinere,rondestenen,diemogelijkvoorhetvervoervanmonolietengebruiktwerden.Ophet geërodeerde gesteente groeien nu allerlei soorten planten, maar vroeger moeten de wanden en vloeren van de tempel strak zijn afge-werktmeteenlaagkalksteen.Dekalksteenwerdverpletterdtegeneenlaag puin totdat de ondergrond werd bedekt door een harde, gladde laag.Gipsfragmenten,bedektmetrodeoker,gevendeindrukdatdetempels vroeger rood beschilderd waren, wat het uiterlijk totaal zou veranderen.Verderzijnerindeachterstekamersophogingenteziendiealsaltaarofofferplaatsgediendzoudenkunnenhebben.Vroegebeschrijvingen van de eerste opgravingen vermelden dat er scherven vanaardewerkenbottenvandierengevondenzijnindetempels.Ditzoueropkunnenwijzendathiervroegerrituelenzijnuitgevoerd.Over de mensen die de tempels gebouwd hebben, is evenmin weinig terugtevinden.Waarschijnlijkzijnzerond5000voorChristusover-gekomenvanuitSicilië,waarvoorzeeenboottochtvan90kilometernaarhetZuiden gemaaktmoetenhebben.Hetwarenboeren, zeverbouwdengranenenhieldenvee.Hetmagdusgeentoevalhetendat de Ggantija tempels op de meest vruchtbare grond van het eiland staan.Ookaanbaden ze eenMoedergodin,waarvanverscheidenebeeltenissenopheteilandzijnteruggevonden.Hetisgoedmogelijkdatdetempelsaanhaargewijdwaren.Omdat de tempels van binnen opgedeeld zijn in kleine kamers, lijken degebouwennietbedoeldtezijngeweestvoorgrotegroepenmensen.Wellicht mochten er in die tijd alleen priesters naar binnen, die offers maaktenaandeMoedergodin.De Ggantija tempels zijn niet het enige voorbeeld van de geheimzinnige bouwwerkenopMalta.Opveleplaatsenopheteilandzijnsoortgelijketempelsontdekt,dieenkeleeeuwennaGgantijagebouwdzijn.Opgra-vingen duiden erop dat rond 2500 voor Christus de tempelperiode toteenabrupteindeisgekomen.Waaromdetempelcultuurzosnelisingestort,blijftnogaltijdeenmysterie.

Deze drie nisjes zijn ongelijk van vorm en worden gescheiden doorgroterepilareninhetmidden.In1827werdenzeintactgevonden, maar voor 1901 zijn ze ingestort of werden vernield omdatdetempelserverlatenbijlagen.Laterzijndenichesmetbehulpvantekeningenuit1827weeropgebouwd.

De muren van de Ggantija tempels bevatten enkele van de grootste monolieten op heel Malta, waarvan er een rond de50tonweegt.

Indegrotemonolietlinksvanhetmiddeniseengattezien.Indekleinere monoliet daartegenover zit op dezelfde hoogte precies zo’nrondeuitholling.Dezegatenwerdenvroegerwaarschijnlijkbenut om dwarsbalken in te plaatsen, waardoor de ingang van detempelkonwordenafgesloten.

GgantijaZuidvanuitdeachterkantvandetempel.GetekenddoorCharlesdeBrocktorffrond1820.

skander WIP.indd 14 25-3-2013 0:07:15

15GLV Idun

Lotti van Driel

EmergentieDoet de natuur aan simpele op- en aftelsommetjes?

Ik, als geheel, schrijf deze tekst, maar de cellen waaruit ik besta kunnen dat niet individueel, nog minder kunnen de eiwitcomplexen en daarna eiwitten dat en nóg minder de aminozurenwaardieweeruitbestaandat.Ditishetfenomeenvan emergentie: op een hoger niveau van organisatie ontstaan nieuweeigenschappenenmogelijkheden.Uitrelatiefsimpeleinteractiesontstaateencomplexersysteem.Inditgevalgaathet om de mogelijkheid tot het schrijven van een tekst, maar wat gerichter moet men hierbij denken aan de mogelijkheid tot leven,mentaleprocessen enhet bewustzijn.Denieuweemergente eigenschappen lijken echter niet reduceerbaar tot de simpelere systemen, dan zou immers de emergente eigenschap verdwijnen.Hetemergentismewordtdanookgezienalseen non-reductieve manier van het verklaren van de wereld.Alleendeneuraleprocessenachterhetbewustzijn kennen, is niet voldoende om het bewustzijn te kunnen verklaren.Een simpeler voorbeeld is misschien: éénwaterstofatoomentweezuurstof-atomen vormen samen water, maar de eigenschappen van waterstof en zuurstof op zich kunnen het gedrag van waternietverklaren.“Hetgeheelismeerdan de som der delen”, de lijfspreuk van de emergentisten. Emergentie is al enige tijd een onderwerp van gesprekbinnendefilosofischegemeenschap.In de 19e en 20e eeuw was het, in het kader van de Romantiek, een belangrijke reactie op het mechanistische wereldbeeld, maar met de al sterker wordende opkomst van het fysicalistische, reductionistische wereldbeeld is emergentie langzamerhand in een hoekje gedreven.Sindsongeveer1990ishetemer-gentismepasweer terugvanweggeweest.Wellicht dat de onverklaarbaarheden van het ontstaan van het leven en de schijnbare niet reduceerbaarheid van het bewustzijn tot slechts fysische processen daar een rol bijspelen.Nu,deuitspraak‘Hetgeheelismeerdandesomderdele’nisallichtwatvaag.Desomderdelen zou kunnen worden gezien als de logische deduceerbaarheid van de eigenschappen op het hogere niveau naar de eigenschappen op het lagere niveaudiedezehogereeigenschappenmogelijkmaken.Alleeigenschappen op het lagere niveau kunnen bij elkaar opgeteld worden, om vervolgens de nieuwe eigenschap op het hogere niveautotstandtebrengen.Emergentistenzeggendatditnietgenoegis.Eendeelvandeeigenschappenophethogereniveauzijnnieuw,onverklaarbaarenonvoorspelbaar.Alle stromingen van het emergentisme baseren hun theorieën op het fysicalisme, het idee dat de wereld te verklaren is in fysi-scheprocessen.Hetideedatsommigeeigenschappendievanuitemergentie zijn ontstaan onvoorspelbaar zijn vanuit de lagere niveaus die als het fundament fungeren lijkt hier tegenstrijdig mee.Deemergentistenstellendatertweevormenvanverklarenzijn,de inductieveverklaringende theoretischeverklaring.

Inductieve verklaringen zijn tot stand gekomen door empirie en de theoretische verklaringen komen voort uit voorspellingen op basis van de informatie verkregen uit de eigenschappen vandeonderdelenuithet lagereniveau.Deze theoretischeverklaringen zijn volgensde emergentistenniet voldoende.Zekunnennietdehogereniveaueigenschappenvoorspellen,zoalsgedemonstreerdindevoorbeeldenhierboven.Wellichtis dit het geval omdat we niet genoeg informatie hebben, onze theorieënnietgoedgenoegzijn.Deemergentist steltechterdat dit simpelweg niet mogelijk is omdat het geheel op het hogere niveau nieuwe eigenschappen heeft, niet compatibel metdeeigenschappenuitde lagereniveau’s.Slechtsvanuitempirie kan worden ondervonden wat het systeem op een

hogerniveauzaldoen.Een belangrijk aspect bij emergentisme is

ook de notie van neerwaartse veroorza-king.Neerwaartse veroorzaking ishetproces waarbij de eigenschappen op het

hogere niveau invloed uitoefenen op deeigenschappenophetlagereniveau.Dit lijkt onbehapbaar, maar een sim-pelvoorbeeldmaaktditmakkelijker.Donald Campbell, degene die dit idee in 1971 heeft voorgesteld, stelt zichzelf de vraag hoe het mogelijk is dat de

kaken van werkermieren en termieten zoperfectzijnvoorhetwerkwatzedoen.

De zogenoemde bottom-up verklaring is dat de mieren en termieten genen hebben

die eiwitten produceren, welke vervolgens deperfecte kaakstructuur opmaken.Maardit is eenonvolledige verklaring.HoekanhetdatdezebeestjesDNAhebbenwathunperfectekakengeeft?Hetsimpeleantwoordisvanzelfsprekend:natuurlijkeselectie.Indit proces hebben constante interacties plaatsgevonden tussen de omgeving en de mieren en termieten, hetgeen uiteindelijk heeft geresulteerd in het overblijven van de

genendiegoedgenoegwarenaangepast.Ditlaatste kan worden gezien als een top-down verklaring, neerwaartse veroorzaking, die een

rol heeft gespeeld bij het tot stand komen van hetgroteregeheel.Indezevisiebrengthetgeheel

zichduszelftotstand.Emergentie zal steeds meer een onderdeel worden van de op-leidingvandebioloog.Hetideedatalleverschijnselenpuurreductief en fysicalistisch verklaard kunnen worden, wordt als vanzelfsprekend beschouwd binnen de opleiding, maar een zekere openheid ten opzichte van andere ideeën lijkt mij verstandigalswetenschapper.Het emergentisme raakt eengevoelige snaar wanneer het spreekt over het ontstaan van nieuwe, wellicht onvoorspelbare, eigenschappen op hogere niveaus en over een niet alleen opwaartse maar tevens neer-waartseveroorzakingincomplexesystemen.Datdenatuuropeen wiskundige manier haar eigenschappen bij elkaar optelt en een sommetje maakt om de resulterende nieuwe eigenschappen tecreërenisabsoluutnietgegeven.

skander WIP.indd 15 25-3-2013 0:07:18

16 GLV Idun

DorothywasdedochtervaneenBritsearcheoloog.Zeisgebo-ren in de Engelstalige gemeenschap in Caïro, waar ze de eerste paarjaarvanhaarlevenheeftdoorgebracht.SlechtseenpaarmaandenperjaarbrachtzedoorinEngeland.ToendeEersteWereldoorlog uitbrak bracht ze haar tijd door met vrienden en familie in Engeland, ver weg van haar ouders, die in Egypte bleven.Nadeoorlogveranderdedesituatievoorhennietveel:Dorothy bleef in Engeland terwijl haar ouders slechts een paar maandenperjaaropbezoekkwamen.Zeheeftechterwelveelvan hen geleerd, hun ethiek en onbaatzuchtigheid zijn haar altijdbijgebleven.Al vroeg in haar academische carrière ontwikkelde ze een pas-sievoorscheikunde.Met18jaarbegonzetestuderenaanhetSomervillecollegeteOxford.Hiernastudeerdezeeentijdjeaande vrouwenuniversiteit van Oxford waarna ze haar PhD haalde aandeuniversiteitvanCambridge.InCambridgezagzevoorheteerstdepotentievanröntgenstralingensamenmethaarbegeleider, J.D.Bernal,werkte zedaar aande techniekombiologischesubstantiesteanalyseren.Dit onderzoek leidde ertoe dat ze in 1945 de eerste structuur vaneensteroïdekonpubliceren:cholesteroljodide.Ditwaseenstofwaarzealhaarheleacademischelevenmeewerkte.Laterin 1945 ontrafelden Dorothy en haar collega’s de structuur van penicilline.Dezestructuurpubliceerdenzeechterpasin1949.Vanaf 1954 publiceerde zij en haar collega’s hun analyses van vitamineB12.Ondanksdatzeveelonderzoekheeftverrichtnaardeze stoffen, had het hormoon insuline een speciaal plekje in haarhart.Toenzein1934vanhaardocenteenmonstervanhethormoonkreeg,waszedaarookmeteenergdoorgefascineerd.

Vanaf dat moment had zij in samenwerking met collega’s ge-trachtdestructuurvanhethormoonteontrafelen.Ditlukteechter pas 35 jaar later omdat het een groot molecuul was, te grootomgoedteonderzoekenmetdetechniekenvandietijd.NazoveelbaanbrekendonderzoekwashetdanooknietgekdatDorothyuiteindelijkdenobelprijskreeg.Zeheeftookalseerste vrouw de Copley Medaille mogen ontvangen en was detweedevrouwdietoegelatenwerdtotde‘OrderofMerit’.Veel mensen die haar kenden waren zeker net zo veel onder de indruk van haar karakter als van haar van haar scheikundige ontdekkingen.Ze stondbij iedereenbekendals eenwarm,vriendelijk persoon die graag haar intellect inzette om anderen tehelpenmethun,aldannietscheikundige,problemen.Zeheeftzichookenormingezetvoordevrede.Zewasfeltegensociale verschillen en had verschillende connecties met de communistischepartijen.Grotendeelsdoorhaarpersoonlijkeopvattingen en door deze connecties mocht ze de Verenigde Statennietintotze71was.De laatste twintig jaar van haar leven heeft ze vooral reizend doorgebracht.Zeheeft veel samengewerktmet laboratoriagespecialiseerd in insuline onderzoek, ze gaf advies over on-derzoek en gaf veel presentaties over insuline en de rol van insulineindiabetes.ToenzeeindelijkdeVerenigdeStateninmochtop71-jarigeleeftijdheeftzedatdirectgedaan.Gedu-rende een periode van een aantal maanden heeft ze het land doorgereisd en ook op verschillende plekken presentaties gegevenoverinsulineendiabetes.UiteindelijkstierfDorothyCrowfootHodgkinop84jarigeleeftijd.

De vergeten wetenschapper...

Ze gaat niet alleen de geschiedenis in als dégrondlegster van de eiwitkristallografie, maar ook als een van de meest vriendelijke, en vredelievende schei-

kundigen.DorothyCrowfoot,geborenop 12 mei 1910, wijdde haar leven aan hetonderzoekenvaneiwitstructuren.Doormiddelvanröntgenstralingwa-ren zij en haar collega’s degenen die bewezendatpenicillineeenβ-lactamring bevat, terwijl het merendeel van de wetenschappelijke wereld overtuigd wasdatditniethetgevalwas.Laterheeft ze de structuur van vitamine B12bepaald,waar zedeNobelprijsvoorheeftgekregen.Totophedenisze de enige vrouw uit het Verenigd koninkrijkdiedeNobelprijsvoordescheikundeheeftontvangen.Vijfjaarna het ontvangen van deze prijs heeft ze de structuur van insuline weten te bepalen.

Dorothy Hodgkin

skander WIP.indd 16 25-3-2013 0:07:19

17GLV Idun 17GLV Idun

“Ik vond dat het nemen van beslissingen over de grote vervolgstappen in mijn carièrre wel wat weg had van liften: trekjestouteschoenenaanengaervoor!”

Alumnus aan het woord

MijnnaamisIteTeune,34jaarenstainmiddelsalweerbijnavierjaarvoordeklas.Ikhebold-schoolBiolo-giegestudeerdaandeRUGengedurendeeengrootdeelvandestudiehadikgeenideewatikwildeworden.NetvandeuniversiteitmeteenmasterinMoleculaireBiologielageenbaaninhetonderzoekhetmeestvoordehand.Naeenaantalsollicitatieskwamik terechtbijde faculteitScheikunde,waar ikeenaantal jarengewerkthebindechemischebiotechnologie.Hierbijmoetjedenkenaanhetklonerenvanvolledigonbek-endegenomenenklonenscreenenopenzymatischeactiviteit.Ookkomterveelbio-informatischonderzoekbijkijken,ietswatdelaatstejareneensteedshogerevluchtneemt.Hetleuksteaanonderzoekishetideedatje aan het front van de wetenschap werkt, dus als je iets nieuws ontdekt ben je op dat moment de eerste mens terwerelddiedatooitgezienheeft.Helaaskreeg iknaeentijd lastvanRSIdoorhetenigszinsrepetitievewerk,waardoorhetsteeds lastigerwerdomonderzoektedoen.BijtoevalzagiktoenopeendageencursusvoorAIO’s,waarinzedebasisvanhetonderwijsaandemiddelbareschoolkunnenleren.Onderdeelvandezecursuswaskijkenopeenmiddelbareschoolenookzelfvoordeklasstaan.Nawikkenenwegenhebiktoendemoeilijkebeslissinggenomenommijnpipettenaandewilgentehangenenmeinteschrijvenvoordeéénjarigemasteropleidingvoorbiologieleraar,ietswatnieteenvoudigisineeneconomischecrisis.Ookwasiklaatmetinschrijven,maarbijtoevalkwamereenstageplaatsvrijophetHondsrugcollegeinEmmen,deschoolwaarinnunogsteedswerk.Hiergeefikbiologie,ANWenscheikundeaanbovenbouwklassenvandeHAVOenhetVWO.Hetleuksteaanonderwijsvindikhetonverwachteenhetwerkenmetmensen.Geendagishetzelfdeenhetblijftaltijdweereenverrassinghoeeenklasdatuurzalzijn.Voorlopigblijfikdusnogweleveninhetonderwijswerken.Waarschijnlijknietfulltimealsleraar,wanthetontwikkelenvannieuweonderwijsmethodeniseensteedsgroterwordendeambitie.Uiteindelijkhoopikeenbij-drage te kunnen leveren aan exact onderwijs dat kwalitatief van hoog niveau is, toegankelijk is voor iedereen en op maat gesneden isvoorelkeindividueleleerling.Nudraaienopschoolalpilotsvoorhet leren-op-maatenhoewelernogenkelerimpelsgladg-estrekenmoetenworden,benikervanovertuigddatditdetoekomstvanhetonderwijsinNederlandzalzijn.

Dat alle processen die nodig zijn voor leven uitgevoerd kunnen worden in een minuscuul zakje soep, de cel, datvindikfascinerend.DaarombenikmicrobiologiegaanstudereninGroningen.Ikhebvakkengevolgdinderichtingmicrobiologie,medischeenmoleculairebiologie.Watikhetleukstevondwarendevierwekenpracticumwaarbijjeineenkortprojectervaringopkondoenmetechtwetenschappelijkonderzoek.Doordieprojectenwistikwatikwildegaandoen:onderzoek.Ikhebdrieverschillenderesearchprojectengedaanaanheteindvanmijnstudie.TweedaarvaninGroningen,bijdevakgroepenMoleculaireGeneticaenMicrobieleFysiologie.Ikwildeookgraagnaarhetbuitenlandenikwildegraagwerkenmeteenorganismewatgeenmodel-organismewas.Ikhadgelezenoverbacteriëndieertsafbrakenomdaarhunenergieengrondstoffenuittehalen,debiominingbacteriën.IkhebtoenlabsaangeschrevendieaandezeorganismenwerktenenkonuiteindelijkvoorzesmaandenaanhetwerkinStellenboschinZuid-Afrika.Datwaseenmooiavontuur,nietalleenquawetenschap,maarookomaandeanderekantvandewereldtewonenennaafloopvanhetonderzoeknogrondtereizen.NaastmijnstudiehebikmetdeGroningerBiologenClubveelmooiedingenmeegemaakt,inhetbestuur,inderedactieenindebuitenlandcommissieBEEwaarweeenzeilreiseneenliftwedstrijdorganiseerden.Inmijntweedejaargingikvoordeeerstekeerliftendopvakantie,datisdaarnaeenechtetraditiegeworden.IkhadtijdensmijnstudiebedachtdatikbijeenandereuniversiteitinNederlandmijnAIOwildedoen,maarikvondviadebe-geleidervanmijnscriptieeenergleukprojectinGroningenenbendaaromnogeentijdjeinhetnoordengebleven.BijMicrobieleFysiologiehebikgewerktaanenzymendiekoolhydratenhydrolyserenindecelwandvandeschimmelAspergillusniger.MijnAIO-projectwasonderdeelvaneensamenwerkingsverbandmetnogtweeuniversiteitenenbedrijven.Ikvonddezemaniervanwerkenergprettig,hetonderzoekkwamsnellervooruitdoordecombinatievanexpertisevandeverschillendegroepen.Hetsamenwerk-ingsverband was ook een goede manier om contacten op te doen buiten de eigen vakgroep, en om een kijkje in de keuken te krijgen bijverschillendebedrijven.Tijdenshetafrondenvanmijnpromotieonderzoekwistikredelijksneldatikeenpost-docprojectinhetbuitenlandwildedoen.Tochweleenlastigbesluit,ikhebwelgetwijfeldofeenbaanalsonderzoekerinhetbedrijfslevennieteenbeterideewas.Uiteindelijkkoosikvooreenpost-docenvondviaeenadvertentiehetprojectwaariknusindsjanuariaanwerkinNottingham.Ikonderzoekhoefilamenteuzeschimmelslignocellulosebiomassaafbreken,metalsuiteindelijkedoeldeverbeteringvanbiofuelproductie.Studentenzijnaltijdwelkom!Ikvonddathetnemenvanbeslissingenoverdegrotevervolgstappeninmijncarièrrewelwatweghadvanliften:trekjestouteschoenenaanengaervoor!

“Geen dag is hetzelfde en het blijft altijd weer een verrassing hoe een klas dat uur zal zijn”

Jolanda van Munster: post-doc microbiologie

Ite Teune: docent biologie, ANW en scheikunde

skander WIP.indd 17 25-3-2013 0:07:25

18 GLV Idun

Herman Kolk is emeritus hoogleraar neuropsy-chologieaandeRadboudUniversiteit teNijme-gen.Nazijngymnasiumtijdginghijin1962aande universiteit van Amsterdam psychologie stu-deren, waar hij in 1969 afstudeerde in de experi-mentele psychologie. In 1974 promoveerde hijmet een proefschrift ‘Experiments in Forgetting’ aandeRadboudUniversiteitteNijmegen.Inhetstudiejaar 1976-77 werkte hij als post-doc aan het Veterans Administration Hospital te Boston, dat toen wereldberoemd was vanwege zijn psy-cholinguïstisch onderzoek naar de gevolgen voor taalnaeenhersenbeschadiging.NazijnterugkeernaarNederland richttehij zich opdebestuder-ing van stoornissen in taal en spraak: afasie, dyslexie en stot-teren.Hierbijstondaltijddevraagvoorop:hoepassenmensenzichvrijwilligaanhuntaalstoornisaan?Destoorniszelfwerdgezien als een beperking in de snelheid waarmee taalinforma-tiewordtverwerkt.Delaatste jarenheefthijhetbreinonder-zochtmetbehulpvanEEGenfMRItechnieken.Daarbijwasdevraag: hoe zijn de hersenen in staat fouten in de taalverwerking teontdekkenen teverbeteren?Bijalzijnonderzoekheefthijzich laten inspireren door hersenonderzoekers uit begin vorige eeuw.Ookinzijncollegeskwamdezebelangstellingvoordege-schiedenisvandepsychologienaarvoren.In2008publiceerdehijhetboek‘Bewustzijn:vanfilosofietothersenwetenschap’.In2009 verliet hij de Radboud universiteit na een lange carrière was er tijd zich verder ging verdiepen in het thema van de vrije wil.Hijpubliceerdehetboek“Vrijewilisgeenillusie,hoedehersenenonsvrijheidverschaffen”.Hierinverdedigthijdevrijewil.Dehersenenzijneropgerichttebereikenwatvooronsvanwaardeis.Onsbewustzijnspeelthierbijeenessentiëlerol.

oMooistemomentuituwstudietijd?Het mooiste moment uit mijn studietijd was de overstap van de studie Rechten naar Psycholo-gie.Na enkelemaandenbegonhet totmedoorte dringen dat de studie Rechten draaide om het oplossen van problemen die mensen zelf veroorzaakthadden.Doorhet opstellen van re-gels en wetten probeerde men die problemen dantevoorkomen.Ikvonddievragenteweinigfundamenteel.Ikwildemetvragenbezigzijndie

MoederNatuuraanonsstelt:hoefunctionerenmensen,hoezittenzeinelkaar?

oWatisuwlievelingsboek?Waarom?MijnlievelingsboekisDr.FaustusvanThomasMann.Ikhebhettweemaal achter elkaargelezen.Hetgaatoverdeverrukkingenvancreativiteitendeoffersdiejeervoormoetbrengen.Dehoofd-persoon is een componist die bang is dat zijn fantasie niet toereik-endzalzijnomsteedsnieuwedingentebedenken.Deduivelbe-loofthemeenlevenlanginspiratie.Maaraanheteindedaarvanzalhijdezielvandecomponistkomenopeisen.Bijmijisdatmomentnognietaangebroken,maarikgaproberendeduivelomtepraten.

oWatstaaterbovenaanuwbucketlist?Watiknogeenkeerzouwillendoen?Eensymposiumorganiserenmet een aantal beroemde hersenwetenschappers, psychologen en filosofen,diedanookallemaalzoudeninstemmeneenbijdrageteleveren.Ikzouookdevragenmogenformulerenwaarzijzichoverzoudenbuigen,zoalsdewaardevanonsbewustzijn.

Herman Kolk

oMooistemomentuituwstudietijd?De dag dat ik mocht bellen of ik geslaagd was voor mijn einddi-ploma.Dit kon ik niet geloven, zelfs niet toen ze zeiden dat ik echt geslaagd was..Misschienhadikhetverkeerdgehoord.Eenpaaruurlaterliet ik mijn moeder ook eens bellen om er zeker van te zijn, pas daarnawerdikheelblij.Tussendezetweetelefoontjes inhebikenkeleurenstonedzittennadenkenomhetdoortelatendringen.oWatisuwlievelingsboek?Waarom?Steve Jobs biografie. Het heeft mij zodanig geïnspireerd dat iknieuwe wendingen in mijn leven heb durven nemen en ik zit zelfs nogsteedsinveranderingsprocessen.

oWatstaaterbovenaanuwbucketlist?De hele wereld afreizen of tenminste zoveel landen als mogelijk endaarvoorwilikgraagveelgeldhebben.Nietomvelenullenopde bank te hebben, maar om zoveel mogelijk vrijheid te krijgen in mijn leven zodat ik kan doen en laten wat ik wil zonder enige financiëleafhankelijkheid.

Patrick PicartPatrick Pickart is de artiestennaam van Patrick Gillard. Patrickis geborenop29 juni 1971 inBrussel.Hijheeft eenhoop studiesgedaan,waaronderveiligheidstechniekenenSecurityManagement.Ookmaghijzichindustrieelingenieurvliegtuigmechanicanoemen.Naast deze studies was hij gooch-elaar. Als goochelaar kwam hij inaanmerking met de wereld van hyp-nose. Hij vond dit erg interessantenwildeallesoverhypnoseweten.Patrick heeft inmiddels al een per-soonlijke collectie van maar liefst 400boekenoverhypnose.Hijheeftdiverse hypnosecursussen gevolgd in binnen- en buitenland om zijn kennis te vergroten. Ook is hij ge-certificeerd als hypnotherapeut.Op dit moment wil Patrick de taboe rond hypnose verbreken door met zijn kennis demonstraties te geven aanpubliek.

17 april 2013 Sprekers tijdens het congres

skander WIP.indd 18 25-3-2013 0:07:27

19GLV Idun

Sprekers tijdens het congres

BehalveartsenneurobioloogisDickSwaabhoogleraarneuro-biologie aan de Universiteit van Amsterdam en auteur van vele wetenschappelijkepublicaties.Tot2006washijdirecteurvanhetNederlandsInstituutvoorhersenonderzoek.Indebestsell-er‘Wijzijnonsbrein’gafhijzijnvisitekaartjeaf.Hierinbeschri-jft Swaabdatde vorming vandehersenen indebaarmoederbepalend is voor ons karakter, onze capaciteiten en eventuele aanlegvoorhersenziektes.‘Het verhaal van je leven is het verhaal van je brein’ betoogt Swaab.Metdezestellingprobeerthijantwoordentegevenopverschillende vraagstukken in de biologie. Wat zijn de bed-reigingenvoorhetkindindebaarmoeder?Hoezithetmetdehersenenvanpubers?Enwatgebeurteralsjeverliefdbentofwanneer de ziekte van Alzheimer toeslaat?De zin en onzin van therapieën, anti-depressiva en alternatieve geneeswi-jzen, agressie, moreel gedrag en geloof, meditatie, hersenbeschadig-ing, psychische problemen en bijna-dood-ervaringen: alles krijgt bij Dick Swaab een verhelderende, welhaastvanzelfsprekendeduiding.

oMooistemomentuituwstudietijd?Het moment toen ik tijdens mijn co-assistentschap interne geneeskunde voor het eerst merkte dat je met de theoretische kennis van de afgelopen vijf jaar met eenvoudige vragen en een lichamelijk onderzoek tot een correcte diagnose kon komen.Laterwordtdathelaasroutine....

oWatisuwlievelingsboek?Waarom?Tweeboekendiebijelkaarhoren:OntheOriginofSpeciesenTheDescentofMan.BeidevanCharlesDarwin.Moedigeboek-en die het denken in die tijd volkomen overhoop gooiden, ennogsteedsdebasisvooronsdenkenoverdeevolutiezijn.Ie-dere stap heeft hij met een enorm aantal voorbeelden gedocu-menteerd.Zwarekost,maartochleesthetalseenroman.

oWatstaaterbovenaanuwbucketlist?Ik ben volop bezig, onder andere met de volgende zaken:Een beter inzicht krijgen in de moleculaire achtergronden vandepressie,suïcideendeziektevanAlzheimer.Opbasishiervan doe ik nieuwe voorstellen voor de behandeling en preventievandezehersenziekten.EenChineseHersenbankopzettenzoalsikin1985ookinNederlandhebgedaan.

Dick Swaab

Maureen Sie is universitair hoofddocent Praktische Filosofieaan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Sinds januari 2012bekleedt ze een bijzondere leerstoel in de wijsgerige antropolo-gieendegrondslagenvanhethumanisme,namensdeStichtingSocrates,aandeUniversiteitvanLeiden.Sinds2009leidtMau-reen Sie een kleine onderzoeksgroep die de gevolgen van deontwikkelingen in de gedrags-, neuro- en cognitieve wetenschap-pen onderzoekt voor onze opvattingen van morele keuzevri-jheid, redenen, vrije wil en eigen verantwoordelijkheid. Overde vrije wil stelde zij, naast vele wetenschappelijke artikelen en eenmonografie,ookdebundelHoezovrijewil?Perspectieven

op een heikele kwes-tie samen. In dit boekwordt uitgelegd waarom filosofen de vraag of devrije wil bestaat altijd beantwoorden met een nieuwe vraag, namelijk: wat bedoel je precies met de vrije wil? Verschil-lende opvattingen over de vrije wil worden uit-gelegd in hun samenhang met hedendaagse weten-schappelijke discussies en de maatschappelijke praktijk.

oMooistemomentuituwstudietijd?Ik was blij verrast om te merken dat ik goede cijfers haalde voor mijn tentamens en scripties, dat herinner ik me nog, zeker om-dat ik de eerste jaren helemaal niet het gevoel had dat ik op de juisteplekwasbeland.Ookdenkikmetveelplezierterugaanmijnmedestudenten.Ikhadhetgrotegelukineenactieveengezellige groep te starten waarin veel werd gediscussieerd en samenwerdondernomen.

oWatisuwlievelingsboek?Waarom?Als ik aan mijn studententijd terugdenk herinner ik me erg onder de indruk te zijn geweest van de boeken van Oliver Sacks,non-fictieeigenlijk,bijvoorbeeldTheManwhoMistookhisWifeforaHat.Dathadtemakenmetdewijzewaarophijfilosofische inzichtengebruikteomoverde ziektegevallendiehij bestudeerde te schrijven, fascinerende ziektegevallen, over mensen die muzieknummers uit hun jeugd horen vanwege een brein-tumor of mensen die helemaal geen objecten meer herkennen, zoals een man die het hoofd van zijn vrouw vastpakt omdathijdenktdathetzijnhoedis. oWatstaaterbovenaanuwbucketlist?Mmm. Ikwilmijnkinderenop zien groeien enhet ooit voorelkaarkrijgenomeenbalans tevinden tussenprivéenwerk,vrij prozaïsch allemaal. Ik hoef geen bergen te beklimmen,verre oorden te zien, geen prestaties meer te leveren (ik ben gestoptmetroken,datwaszekeréénvandezakendieopeenlijstjestond).

Maureen Sie

skander WIP.indd 19 25-3-2013 0:07:30

20 GLV Idun

leuke Weetjes leuke WeetjesChocola wordt zo bereid dat het uiteindelijk een iets lager smeltpunt heeft dan onze lichaamstemperatuur. Hierdoorsmelthetinjemondenkrijgtheteennogintenseresmaak.

Chocolade kan wit uitslaan wanneer het aan temperatuur-schommelingen onderhevig is geweest. Tijdens dit proceskristalliserenvetten (‘fatblooming’)of suikers (‘sugarbloom-ing’).De chocoladesmaak verandert vrijwel niet en dewitteaanslagmagookzekernietmetschimmelverwardworden.

Cacaoboter wordt ook in de cosmetica gebruikt en dan vooral inlipverzorgingsproducten.

Hoewel de resultaten per jaar verschillen, vormen Zwitser-land, Duitsland en België de koplopers wat betreft choco-ladeconsumptie.Hetgaatdanomgetallenvan10tot11kilochocoladeperpersoonperjaar.

Chocolabevatanti-oxidanten(flavonoïden)diehet risicoophart-envaatziektenverminderen.Daarentegenbevatchoco-lade wel veel verzadigd vet en kan het negatieve effecten heb-benopjegebit.Purechocoladeisnogaltijddeverstandigstekeuze,ditheefttemakenmetdeinsuline-englucoserespons.

de Chocolade testAmanda van Tilburg

Erzijnontelbareredenenomjezelfeenstukjeheerlijkechocolategunnen.Naeenintensievesportsessie,tijdenseenfilmpjeopdebank, voor extra energie tijdens het studeren, vanuit liefdesverdriet of gewoon omdat je die verleidelijke reep in de kast niet kunt weerstaan.Ennatuurlijkzijnernogveleanderepersoonlijkedrijfverenomjeeraantevergrijpen.Chocoladekenteenlange,boeiendegeschiedenis,diewel2000jaarterugindetijdgaat.Vanuitdecacaobonen,afkomstigvandecacaobomen,isviaeenchocoladedrankjeuiteindelijkdechocoladereepontstaan.Verschillendenationaliteitenhebbenzichhier-meebeziggehoudenenhuneigencharmesindeontwikkelingvanchocolagestopt.Inmiddelsischocolanietmeerwegtedenkenuitonzecultuurenzijnerontzettendveelproductenenreceptenbekendwaarincacaoisverwerkt.Hetmeestgangbareproductmetcacaoblijftvoordemeestentochechtdemelkchocoladereep.Maar,wieproduceertnueigenlijkdelekkerstechocoladereepenheeftdebesteprijs-kwaliteitverhouding?Wij,alsredactie,hebbendemelkchocoladevanMilka,Hema,AlbertHeijnenEuroshop-permetelkaarvergeleken!

Iris

Anouk

Lynn

Robin

Amanda

Ward

Joyce

~5,7~

Erzijnontelbareredenenomjezelfeenstukjeheerlijkechocolategunnen.Naeenintensievesportsessie,tijdenseenfilmpjeopdebank, voor extra energie tijdens het studeren, vanuit liefdesverdriet of gewoon omdat je die verleidelijke reep in de kast niet kunt weerstaan.Ennatuurlijkzijnernogveleanderepersoonlijkedrijfverenomjeeraantevergrijpen.Chocoladekenteenlange,boeiendegeschiedenis,diewel2000jaarterugindetijdgaat.Vanuitdecacaobonen,afkomstigvandecacaobomen,isviaeenchocoladedrankjeuiteindelijkdechocoladereepontstaan.Verschillendenationaliteitenhebbenzichhier-meebeziggehoudenenhuneigencharmesindeontwikkelingvanchocolagestopt.Inmiddelsischocolanietmeerwegtedenkenuitonzecultuurenzijnerontzettendveelproductenenreceptenbekendwaarincacaoisverwerkt.Hetmeestgangbareproductmetcacaoblijftvoordemeestentochechtdemelkchocoladereep.Maar,wieproduceertnueigenlijkdelekkerstechocoladereepenheeftdebesteprijs-kwaliteitverhouding?Wij,alsredactie,hebbendemelkchocoladevanMilka,Hema,AlbertHeijnenEuroshop-permetelkaarvergeleken!

leuke WeetjesChocola wordt zo bereid dat het uiteindelijk een iets lager smeltpunt heeft dan onze lichaamstemperatuur. Hierdoorsmelthetinjemondenkrijgtheteennogintenseresmaak.

Chocolade kan wit uitslaan wanneer het aan temperatuur-schommelingen onderhevig is geweest. Tijdens dit proceskristalliserenvetten (‘fatblooming’)of suikers (‘sugarbloom-ing’).De chocoladesmaak verandert vrijwel niet en dewitteaanslagmagookzekernietmetschimmelverwardworden.

Cacaoboter wordt ook in de cosmetica gebruikt en dan vooral inlipverzorgingsproducten.

Hoewel de resultaten per jaar verschillen, vormen Zwitser-land, Duitsland en België de koplopers wat betreft choco-ladeconsumptie.Hetgaatdanomgetallenvan10tot11kilochocoladeperpersoonperjaar.

Chocolabevatanti-oxidanten(flavonoïden)diehet risicoophart-envaatziektenverminderen.Daarentegenbevatchoco-lade wel veel verzadigd vet en kan het negatieve effecten heb-benopjegebit.Purechocoladeisnogaltijddeverstandigstekeuze,ditheefttemakenmetdeinsuline-englucoserespons.

leuke WeetjesChocola wordt zo bereid dat het uiteindelijk een iets lager smeltpunt heeft dan onze lichaamstemperatuur. Hierdoorsmelthetinjemondenkrijgtheteennogintenseresmaak.

Chocolade kan wit uitslaan wanneer het aan temperatuur-schommelingen onderhevig is geweest. Tijdens dit proceskristalliserenvetten (‘fatblooming’)of suikers (‘sugarbloom-ing’).De chocoladesmaak verandert vrijwel niet en dewitteaanslagmagookzekernietmetschimmelverwardworden.

Cacaoboter wordt ook in de cosmetica gebruikt en dan vooral inlipverzorgingsproducten.

Hoewel de resultaten per jaar verschillen, vormen Zwitser-land, Duitsland en België de koplopers wat betreft choco-ladeconsumptie.Hetgaatdanomgetallenvan10tot11kilochocoladeperpersoonperjaar.

Chocolabevatanti-oxidanten(flavonoïden)diehet risicoophart-envaatziektenverminderen.Daarentegenbevatchoco-lade wel veel verzadigd vet en kan het negatieve effecten heb-benopjegebit.Purechocoladeisnogaltijddeverstandigstekeuze,ditheefttemakenmetdeinsuline-englucoserespons.

de Chocolade testAmanda van Tilburg

Erzijnontelbareredenenomjezelfeenstukjeheerlijkechocolategunnen.Naeenintensievesportsessie,tijdenseenfilmpjeopdebank, voor extra energie tijdens het studeren, vanuit liefdesverdriet of gewoon omdat je die verleidelijke reep in de kast niet kunt weerstaan.Ennatuurlijkzijnernogveleanderepersoonlijkedrijfverenomjeeraantevergrijpen.Chocoladekenteenlange,boeiendegeschiedenis,diewel2000jaarterugindetijdgaat.Vanuitdecacaobonen,afkomstigvandecacaobomen,isviaeenchocoladedrankjeuiteindelijkdechocoladereepontstaan.Verschillendenationaliteitenhebbenzichhier-meebeziggehoudenenhuneigencharmesindeontwikkelingvanchocolagestopt.Inmiddelsischocolanietmeerwegtedenkenuitonzecultuurenzijnerontzettendveelproductenenreceptenbekendwaarincacaoisverwerkt.Hetmeestgangbareproductmetcacaoblijftvoordemeestentochechtdemelkchocoladereep.Maar,wieproduceertnueigenlijkdelekkerstechocoladereepenheeftdebesteprijs-kwaliteitverhouding?Wij,alsredactie,hebbendemelkchocoladevanMilka,Hema,AlbertHeijnenEuroshop-permetelkaarvergeleken!

Euroshopper (€0,33/100 gram) Hema (€0,80/100 gram) Albert Heijn (€0,85/100 gram) Milka (€0,89/100 gram)Ik krijg er keelpijn van en het is een beetje kartonnig.Vettig,zoetengeenchocola;deEuroshopper.5,1

Dit smaakt precies naar mij chocoladelet-terI.WaarschijnlijkdeHema.6,5

Hijisbestchilleneenbeetjepuur.Komtdicht bij Milka in de buurt, maar het is de AH.7,8

DitiszekerwetenMilka.Goeddatieplatis,wantdatsmeltbeteropjetong.Heellekker.8,7

Weinigcacaosmaakenveelzoetsmaak.Op zich prima bij drang naar vette chocola.IkdenkEuroshopper.5,7

Deze is zoet van smaak, wel lekker en smaaktnaarpaaseitjes.IkvoorspelvandeHema.7,0

IkdenkookdeAH.Ikvondhemlekkerkauwen,eenlekkerebite.Echtlekkerenweinigzoetvoormelk.8,0

Eenbeetjeplatstukje,maarerglekker.HetisMilkadenkik.8,0

Hetispositiefdatienietheeldikis.Eetlekkerweg,maarsmaaktnep.IkdenkdeEuroshopper.5,8

Ik vind het heel lekker, smaakt naar lek-kerechocoladeletter.IkdenkdeAH.7,3

Hij kauwt lekker, smaakt te puur voor melkchocola.IkgavoordeHema.6,4

Ik vind hem lekker, vol en romig, maar watkleinenbijtnietfijn.HetisMilka.8,3

Hetishetnetniet.Nietvolvansmaakeneenbeetjenep.WaarschijnlijkHema.6,0

Ik vond hem ook lekker, alleen de nas-maakwashemniethelemaal.Misschiende Euroshopper…7,0

Dezeislekker.Ditvindikechtgoedechocola,zoetgenoeg.KanbestMilkazijn.9,0

Deze is matig, niet echt dat je zegt heerli-jkechocolade.Nietzoetgenoeg.IkdenkvandeAH.6,0

Hetstukjesmoltmindersnelweg.Smaaktnietgeweldig,ikdenkMilka.7,0

Romig en vol van smaak met een lekkere bite.IkdenkvandeHema.8,0

Heellekker!Niettezoetengeenplatblokjewatikpositiefvind.IkgavoorAH.7,6

De nasmaak is gek, niet echt lekker en ik denkvandeEuroshopper.6,0

Dezeislekker,eengoedearoma.IkgavoordeMilkachocola.6,6

Jo,knapperigjoh!Ikverwachtknetter-chocolade, doet denken aan de mooie oudetijd!IkdenkdeAH.7,2

Te snel doorgeslikt, zure nasmaak en niet zochill.IkdachtHema.6,9

Wel chill, smaakt naar meer… Denk van deEuroshopper.6,4

DitissowiesoEuroshopper.Geengoedechocoladesmaak;gewooncrap.4,0

Heellekker,goedemelkchocoladesmaak.Als je teveel eet word je waarschijnlijk misselijk.HetisdeAHchocola.8,5

Ditisdelekkerstetotnutoe.Gewoongoed!WaarschijnlijkMilka.9,5

Deze was iets lekkerder dan de vorige (Euroshopper).WaarschijnlijkdeHema.5,0

Iris

Anouk

Lynn

Robin

Amanda

Ward

Joyce

~5,7~

skander WIP.indd 20 25-3-2013 0:07:48

21GLV Idun

leuke Weetjes

~7,4~ ~7,9~

chocola in de Hedendaagse cultuur Allereerst bevindt chocolade zich in ontelbare producten en recepten. Van de gewone repen tot broodbeleg en van gebak tottoetjes…BovendienwordenfeestdagenalsSinterklaas,Pasenenkerstgekenmerktdoorhunpopulairechocoladelekkernijen.WiekanzichnunogPasenzonderpaaseitjesofSinterklaaszonderchocoladepepernoteninbeelden?Tevenswordenerineenaantallandenchocoladefestivalsgeorganiseerd.ZowordtinBruggehetfestivalChoco-latéjaarlijksgevi-erd,waarbijdeBelgischechocolavierdagenlangindeschijnwerpersstaat.Ookspeeltchocolainverscheideneboekenenfilmseenbelangrijkerol.Zoiserderoman‘Chocolat’,waarvanin2000defilmverscheen,enbijnaiederkindlasalwatertandendhetboek‘Sjakieendechocoladefabriek’vanRoaldDahl.Danzijnernogeenaantalmuseaindewerelddiedekunstvanchocoladetentoon-stellen.Kortom,genoegaanwijzingenvoorhetfeitdatchocolazekereengeliefdproductisbijdegemiddeldemens!

Conclusie UitdecijfersblijktdatdemelkchocoladereepvandeAlbertHeijnalsnummeréénuitdetestisgekomen.DaarnavolgendeHemaenMilka,enalswareverliezerdeEuroshopperchocolade.Ditiskloppendmetdeprijzen,alleenvaltMilkaalsduurstechocoladetoch een beetje tegen…

~6,9~

chocola in de Hedendaagse cultuur Allereerst bevindt chocolade zich in ontelbare producten en recepten. Van de gewone repen tot broodbeleg en van gebak tottoetjes…BovendienwordenfeestdagenalsSinterklaas,Pasenenkerstgekenmerktdoorhunpopulairechocoladelekkernijen.WiekanzichnunogPasenzonderpaaseitjesofSinterklaaszonderchocoladepepernoteninbeelden?Tevenswordenerineenaantallandenchocoladefestivalsgeorganiseerd.ZowordtinBruggehetfestivalChoco-latéjaarlijksgevi-erd,waarbijdeBelgischechocolavierdagenlangindeschijnwerpersstaat.Ookspeeltchocolainverscheideneboekenenfilmseenbelangrijkerol.Zoiserderoman‘Chocolat’,waarvanin2000defilmverscheen,enbijnaiederkindlasalwatertandendhetboek‘Sjakieendechocoladefabriek’vanRoaldDahl.Danzijnernogeenaantalmuseaindewerelddiedekunstvanchocoladetentoon-stellen.Kortom,genoegaanwijzingenvoorhetfeitdatchocolazekereengeliefdproductisbijdegemiddeldemens!

Conclusie UitdecijfersblijktdatdemelkchocoladereepvandeAlbertHeijnalsnummeréénuitdetestisgekomen.DaarnavolgendeHemaenMilka,enalswareverliezerdeEuroshopperchocolade.Ditiskloppendmetdeprijzen,alleenvaltMilkaalsduurstechocoladetoch een beetje tegen…

Euroshopper (€0,33/100 gram) Hema (€0,80/100 gram) Albert Heijn (€0,85/100 gram) Milka (€0,89/100 gram)Ik krijg er keelpijn van en het is een beetje kartonnig.Vettig,zoetengeenchocola;deEuroshopper.5,1

Dit smaakt precies naar mij chocoladelet-terI.WaarschijnlijkdeHema.6,5

Hijisbestchilleneenbeetjepuur.Komtdicht bij Milka in de buurt, maar het is de AH.7,8

DitiszekerwetenMilka.Goeddatieplatis,wantdatsmeltbeteropjetong.Heellekker.8,7

Weinigcacaosmaakenveelzoetsmaak.Op zich prima bij drang naar vette chocola.IkdenkEuroshopper.5,7

Deze is zoet van smaak, wel lekker en smaaktnaarpaaseitjes.IkvoorspelvandeHema.7,0

IkdenkookdeAH.Ikvondhemlekkerkauwen,eenlekkerebite.Echtlekkerenweinigzoetvoormelk.8,0

Eenbeetjeplatstukje,maarerglekker.HetisMilkadenkik.8,0

Hetispositiefdatienietheeldikis.Eetlekkerweg,maarsmaaktnep.IkdenkdeEuroshopper.5,8

Ik vind het heel lekker, smaakt naar lek-kerechocoladeletter.IkdenkdeAH.7,3

Hij kauwt lekker, smaakt te puur voor melkchocola.IkgavoordeHema.6,4

Ik vind hem lekker, vol en romig, maar watkleinenbijtnietfijn.HetisMilka.8,3

Hetishetnetniet.Nietvolvansmaakeneenbeetjenep.WaarschijnlijkHema.6,0

Ik vond hem ook lekker, alleen de nas-maakwashemniethelemaal.Misschiende Euroshopper…7,0

Dezeislekker.Ditvindikechtgoedechocola,zoetgenoeg.KanbestMilkazijn.9,0

Deze is matig, niet echt dat je zegt heerli-jkechocolade.Nietzoetgenoeg.IkdenkvandeAH.6,0

Hetstukjesmoltmindersnelweg.Smaaktnietgeweldig,ikdenkMilka.7,0

Romig en vol van smaak met een lekkere bite.IkdenkvandeHema.8,0

Heellekker!Niettezoetengeenplatblokjewatikpositiefvind.IkgavoorAH.7,6

De nasmaak is gek, niet echt lekker en ik denkvandeEuroshopper.6,0

Dezeislekker,eengoedearoma.IkgavoordeMilkachocola.6,6

Jo,knapperigjoh!Ikverwachtknetter-chocolade, doet denken aan de mooie oudetijd!IkdenkdeAH.7,2

Te snel doorgeslikt, zure nasmaak en niet zochill.IkdachtHema.6,9

Wel chill, smaakt naar meer… Denk van deEuroshopper.6,4

DitissowiesoEuroshopper.Geengoedechocoladesmaak;gewooncrap.4,0

Heellekker,goedemelkchocoladesmaak.Als je teveel eet word je waarschijnlijk misselijk.HetisdeAHchocola.8,5

Ditisdelekkerstetotnutoe.Gewoongoed!WaarschijnlijkMilka.9,5

Deze was iets lekkerder dan de vorige (Euroshopper).WaarschijnlijkdeHema.5,0

~7,4~ ~7,9~ ~6,9~

skander WIP.indd 21 25-3-2013 0:08:07

22 GLV Idun

Lotti van Driel

DNA vertelt niet alleen het levensverhaal

Regenesis,zoheethetboekdatvoorheteerstinDNAisgeprint.Deco-auteurvanhetboek,GeorgeChurch,wasdeteamleidervanditproject.Hetboekgaatoverhoesynthetischebiologie het mogelijk zal maken de natuur, en daarmee ook ons-zelf,teherontdekken.Nietverrassendergtoepasselijk. Eerder waren al een paar paragrafen van een ander boekinDNAopgeslagen,maarditprojectoverstijgtalleeerderepogingen.Nietomdatde techniekervoorheennietwas,mis-schienwashetjuisteboekernogniet…InfeitegedraagthetDNAzichalseenchip.Allereerstishetboekomgezetineenbinairecode, vervolgens fungeerden Adenine en Cytosine als een 0 en GuanineenThyminealseen1.Debasenwerdendoormiddelvaneeninkjetprinteréénvooréénindejuistevolgordeachterelkaargeplaatst.Omdekostentebeperkenisdebinairecodevanhetboekin54000stukjesverdeeld.Langeredelenachterelkaarprintenscheeltnamelijkbeduidendinprijs.Overdekostenvandeze manier van dataopslag maken de betrokkenen bij het project zich echter geen zorgen, de prijs van deze manier van dataopslag daalt sneller dan die van de gebruikelijke technieken voor het opslaanvaninformatie. In de toekomst kan dit dan ook een uitstekende manier zijn van dataopslag, die snel aan de andere technieken voorbij-gaat.SlechtsééngramDNAkan455miljardgigabytesomvatten!Hetdriedimensionalekarakterishierbijdebelangrijkstefactor.Naasthetvoordeelvande immensecapaciteitvanDNAheefthetookeenlangehoudbaarheidsdatum.Zelfsinnietidealeom-standighedenkanhetDNAlangbewaardblijvenenuitgelezenworden.Deuitleestechniekendiegebruiktwordenindearche-ologiezijnookgebruiktbijhetuitlezenvanhetboek.BovendienishetDNAnietonderhevigaandegrilligeveranderingenvanbruikbaretechnieken.Dedataopeenvideobandofeencassettezijnnunietmeermetweinigmoeiteuittelezen. Een minpunt kan zijn dat de data in deze manier van opslag(nog)nietoverschrevenkanworden.Debetrokkenenstel-len echter dat dit ook niet nodig is, gezien de enorme capaciteit pergramvanhetDNA.Wellichtdathierookhelicases,nucleasesofUV-lictvanpaskunnenkomen.

Review: BerndnautSmildeiseenGroningsebeeldendenperfor-mancekunstenaar.Hijisrecentelijkhetbekendgewordenmetzijnexpositieswaarbijhijeenwolkineenmuseumruimtecreëert.Dewolk die hij vormt, door gebruik te maken van een rookmachine en door de temperatuur en de luchtvochtigheid te reguleren, ontstaat evenenverdwijntdansnelweer.IneenemailconversatiemetdeWashingtonPostheeftSmildegezegddathetomhetideegaat,demogelijkheid.Zijnuitspraak:“Iwantedtomakeaveryclearimage,an almost cliche and cartoon-like visualization of having bad luck” karakteriseertzijnideeoverzijnontwerp.Debelichtingzorgtvooreen dramatisch effect en de lege ruimtes die hij uitkiest om zijn wolkenintemakenvooreensurrealistischeffect.Timemagazineheeft deze ‘uitvinding’ toegevoegd aan hun lijst van de 50 beste uitvindingenvan2012.

Kunst zinnig?

skander WIP.indd 22 25-3-2013 0:08:12

23GLV Idun

Op de koffie bij... Anna Hoonhout

Door Anouk Baars

Vandaag is omgeving Eendrachtskade aan de beurt voor een onverwacht bezoek van de redactie. Gelukkig staat in dezestraateenenormeflatwaarweveelkansmakeneenIdunlidaan te treffen.De laatstepoging,nummer 336, is een geslaagde.Er wordt ijverig aan een poster gewerkt voor het eerstejaarssym-posium, dat volgende week zal plaatsvindenopdeLinnaeusborg.‘Winterdepressie is ons onderw-erp, maar hier is nog zeer weinig over bekend’, klinkt het twi-jfelend.

Anna Hoonhout komt uit Am-sterdam. Hiervoor nam ze eentussenjaar en reisde ze naarNe-pal.Eerst alshulpopdeEHBO,waar je op je eigen normen en waardenafmoestgaanquawerk.‘DeNepalezendiehetprojector-ganiseren vinden alles goed wat je doet. Sommige meiden gaven

zelfs injecties terwijl ze daar totaal niet de bevoegdheid voor hebben.Ikbegrijpechtnietwaarzehet lefvandaanhalen!’,verteltAnna.Dekamerwaar röntgenfoto’swordengemaaktis tegelijkertijd de OK en naalden worden gerust opnieuw ge-bruikt.NadetijdbijdeEHBOwerkteAnnanogineenwee-shuis,waar zemetkinderennaarpretparkenging. ‘Datwastoch wel het leukste, dat je echt een klein groepje kinderen had diejeEngelsleerde.Daarbouwjeeenbandmeeop.InNepalheeft vrijwel iedereen de ambitie om naar het buitenland te gaanvoorstudieofwerk,daaromlerenzeEngels.’

De manager van het weeshuis was een voormalig wandelgids –bigbusinessinNepal–ennamAnnaenhaarvriendinmeenaardeAnapurna.‘Eentochtkiezendietezwaarblijkttezijn

is onverstandig, daarom hebben we lang gepraat met de gids over welketochtgeschiktvooronswas.De natuur verkennen, dat wilden we vooraf ook, maar zonder con-ditie naar de top is onverstandig’, verteltAnna.Uiteindelijkbereik-ten Anna en haar reismaatje het basecamp op 4100 meter hoogte na twaalf dagen. Alle bagagemoest omhoog qua voet, er mo-gengeenezelsdebergop.‘Jezieter kleine vrouwtjes op slippers lopen die gerust zestig kilo op hun rugdragen’,verteltAnna.Hiernabelandt ze in een ziekenhuis met een darminfectie, eruitziend als een Mediterraanse villa, wat voor Nepalese begrippen uitblinkt inkwaliteit.‘Deverplegerwasnetzo

oud als ik, hij kreeg drie kansen om het infuus aan te leggen, anderszoudehoofdartskomen’.Endiekwamuiteindelijk.

EenmaalweerinNederlandwasheteenopluchtingomweerzonderproblemenalles tekunneneten.Hoewelhet leventjein Groningen goed bevalt, blijft haar ambitie om veel van de wereld tezien.Voorlopigzalzezich focussenopderichtingGedrag-enNeurowetenschappen.

‘Binnen twaalf dagen bereikten we het basecamp

op 4100 meter hoogte’

We bedanken Anna voor de thee en verder wensen we haar succesnamensderedactie!

skander WIP.indd 23 25-3-2013 0:08:18

24 GLV Idun

StudieboekenSimpel besteldSnel geleverdScherp geprijsd

De nieuwe, snuggerestudieboekenwinkel heetstudystore (voorheen selexyz).Ga naar studystore.nl ofstap binnen in het filiaalbij jou in de buurt. Tot snel.

skander WIP.indd 24 25-3-2013 0:08:19