Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 - Adana Cilt: I Sayfa: 278

D O Ğ R U S A L P R O G R A M L A M A Y Ö N T E M İY L E EN D Ü ŞÜ K M A L İY E T L İ E R G İN V E D A M IZ L IK A L A B A L IK K A R M A Y E M L E R İN İN SA P T A N M A S I V E F İY A T D E Ğ İŞ İK L İK L E R İN İN O P T İM A L

Ç Ö Z Ü M L E R E E T K İS İ

Öğr. Gör.İlknurKUMKALE ' ProfDr.İ.Hukkı İNAN1 2

l. GİRİŞHayvancılık alanında yapılan çalışmalarda en önemli bölümü

hayvanların beslenmesi oluşturmaktadır.Hayvan beslemede kullanılan yemler, hayvanların yaşama ve verim payı

ihtiyacını karşılayabilecek şekilde hazırlanmalıdır. Çünkü, hayvanların uygun şekilde beslenmesi, gereksinme duydukları besin maddelerinin yeterli ve dengeli verilmesi ile mümkün olur.

Yem Kanunu ve Yem Yönetmeliği'nde yem ile karma yem tanımlanmış, bunlarla ilgili normlar açıklanmıştır. Çünkü, hazırlanan karma yemin en küçük parçasının bile, hayvanın gereksinme duyacağı besin maddelerini tümüyle içermesi gerekmektedir. Karma yemler çok çeşitli bitkisel ve hayvansal kaynaklı yem maddelerinden,vitamin, katkı maddeleri ve minerallerden oluşmaktadır. Bunların tümünün piyasadan sağlanması hayvan yetiştiricileri açısından büyük bir sorun olacağı gibi, az miktarda alınması da maliyetleri yükseltecektir.

Karma yem üretiminde, karmaya girecek yemlerin miktarları hayvanın belirli bir performansı gösterebilmesi için gereksinme duyduğu besin maddelerini sağlayacak şekilde saptanmalı, aynı zamanda karmadaki yemlerin miktar ve niteliği hayvanın fizyolojik durumuna uygun olmalıdır. Öte yandan hayvancılıkta esas amaç kar olduğuna göre, aynı performansı sağlamak koşulu ile karma yem olanaklar ölçüsünde ucuz olmalıdır. Hayvansal ürünler üretiminde yapılan masraflar içinde yem giderleri önemli bir yer tutmaktadır. Yetiştirilen hayvan çeşidine ve işletmenin karakterine göre değişmekle birlikte yem giderlerinin toplam masraflar içindeki payı genel olarak %65-80 arasında yer almaktadır. İşletmelerin yem giderlerinin toplam masraflar içindeki payının düşürülmesi önemli bir konudur.

Doğrusal programlama yöntemi kullanılarak Yem Kanunu'nda belirtilen esaslara uygun en düşük maliyetli 9 çeşit ( sığır süt yemi, sığır besi yemi, kuzu besi yemi, koyun süt yemi, etlik piliç yemi, 1.dönem kafes tavuğu

1 Trakya Üniversitesi, Malkara Meslek Yüksekokulu. TEK İRD A Ğ2 Trakya Üniversitesi. Tekirdağ Ziraat Fakültesi. Tarım Ekonomisi Bölümü, TEKİRDAĞ

Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, 1996 . 1 dana ( 'iil:I Sayfa: 279

yumurta yemi, 2.dönem kafes tavuğu yumurta yemi, hindi piliç yemi, ergin ve damızlık alabalık yem i) karma yem formülünün hazırlandığı geniş bir çalışma yapılmıştır. E le alınan karma yemlerin herbiri için ayrı matrisler hazırlanmış, optimal sonuçlar elde edildikten sonra, yine aynı şekilde bütün problemlerin duyarlılık analizleri gerekli komutlar verilmek suretiyle bilgisayardan alınmıştır.

Araştırmada üretim faaliyetlerinin plana geleceği fiyat sınırları (m arjları) belirlenmiş ve fiyatlarda meydana gelecek değişimlerin optimum sonuçlara etkisi incelenmiştir. Bunun yanında, doğrusal programlama metodunun en düşük maliyetli karma yem rasyonlarının hazırlanmasında kullanılması ve uygulamada bu yöntemin yaygınlaştırılması gerektiği üzerinde durulmuştur.

Burada ise yalnızca ergin ve damızlık alabalık yemi ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

2.MATERYAL VE YÖNTEM2.1. MateryalAraştırmada en düşük maliyetli karma yem formüllerinin saptanmasında

kullanılan materyal, 1994 yılı Eylül ayında bir yem fabrikası kayıtlarından ve aynı yem fabrikasının kullandığı yem maddelerinin laboratuvar analiz sonuçlarından elde edilmiştir.

Ayrıca materyal kullanılırken 1734 sayılı Yem Kanunu, 28.6 1987 tarih ve 19501 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 'Karma Yem Norm ları' ile bu normlarda değişiklik yapan Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'nın 91/14 sayılı tebliği olarak 05.09.1991 20982 ve 20.09.1991-20997tarihlerinde yayımlanan Resmi Gazeteler ve bir yem fabrikasının beyana tabi yemler için hazırlamış olduğu bazı beyannameler dikkate alınmıştır.

2.2. YöntemEn düşük maliyetli karma yem formülleri saptanırken ve yem

fiyatlarındaki değişikliklerin optimal çözümlere etkisi araştırılırken doğrusal programlama yöntemi kullanılmış ve duyarlılık analizi yapılmıştır.

D P.bir amacı belli sınırlayıcı koşullar altında maksimum ya da minimum yapan çözüme ne şekilde varılacağını gösteren matematik bir teknik olup, aynı zamanda tarım işletmelerinin planlanmasında,en düşük maliyetli yem rasyolarının hazırlanmasında,ürün ve girdi taşımasının en uygun koşullarda yapılmasına olanak veren çözümlerin saptanmasında ve son yıllarda bölgesel ve ülkesel düzeyde tarımsal üretimin planlanmasında en çok kullanılan yöntemlerdendir. Özellikle en düşük maliyetli karma yemlerin ve hammadde karışımlarının hazırlanmasında pratikte başarılı sonuçlar

vermektedir.En uygun çözümde ortaya çıkan fırsat maliyetleri ve gölge fiyatları ile ürün ve girdi fiyatlarını belirlemede ve karşılaştırmada da doğrusal programlamadan yararlanılabilmektedir.(İnan, 1986)

Doğrusal programlama, çok sayıda seçenekler arasından seçim yapmayı gerektiren durumlarda karar almayı kolaylaştıran bir planlama yöntemidir(Beneke ve Winterboer, 1973).

Doğrusal programlama ile karar vermenin iki yararı vardır. Birincisi, kullanılan verilere göre elde edilen çözüm en iyisidir. Başka bir deyişle, planlama kısıtlarının bir kısmını kaldırmadan ya da kabul edilen varsayımlarda bir değişiklik yapmadan daha karlı veya daha az masraflı bir üretim düşünülemez İkincisi; kurulan modelin büyüklüğü , bilgisayar kullanıldığında bir sorun değildir(İnan, 1986).

Doğrusal programlama modeli oluşturulurken doğrusallık, bölünebilirlik, bağımsızlık, sınırlılık ve kesinlik gibi teorik varsayımlar dikkate alınmalıdır.

2.2.1. MinimizasyonMİnimizasyon modellerinde kıt kaynaklan en iyi şekilde değerlendiren

alternatif aranır. Minimizasyonda amaç, maliyetleri en düşük düzeye indiren optimum faaliyet kombinasyonunu saptamaktır

Minimizasyonda kaynak kısıtları maksimum, minimum ve eşit tipindedir. Özellikle yem maliyetlerinin minimizasyonunda minimum şeklinde kaynak kısıtlan çok kullanılmaktadır. Tarımsal işletmecilikte en düşük masraflı yem rasyonlannın yanısıra gübre kombinasyonları için de minimizasyon modeli kullanılmaktadır(İnan,l986).

Yukanda kısaca açıklanan doğrusal programlama tekniğinin varsayımlan, en düşük maliyetli karma yem formüllerinin saptanması konusunun nitelikleri ile uyuştuğundan yapılan araştırmada doğrusal programlama yönteminin kullanılmasının uygun olacağı sonucuna varılmıştır. ...... 3.KARMA YEM ÇEŞİTLERİ VE RASYON FORMULASYONU

3.1. Karma Yemin Tanımı ve Çeşitleri1734 sayılı Yem Kanunu'nun 3. maddesinde 'Yem ; madde ve enerji

bakımından hayvanın yaşama ve verim ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla belli sınır ve şartlarda yedirildiği zaman hayvan sağlığına zararlı olmayan organik ve inorganik maddeler veya bunların karışımlarıdır.' şeklinde verilen bu tanım, aynı yasa uyarınca çıkarılan Yem Yönetmeliği'nin dördüncü maddesinde de aynen geçmektedir. 1734 sayılı yasanın 4. maddesine göre, 'Karma yemler; çeşitli yemlerin norm ve standardına uygun olarak karıştırılmasıyla elde olunan yemlerdir.'şeklinde tanımlanmaktadır.

Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 4-6 Evli1996 - Adana Cilt: I Sayfa: 280

Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 -Adana Cilt: I Sayfa: 281

Değişik özellikteki yemler ile diğer birçok katkı maddesinin biraraya getirilerek 'Karma Yem 1 şeklinde hazırlanması , günümüzde oldukça büyük bir endüstrinin faaliyet alanı haline gelmiştir.

3.2. Rasyon FormülasyonuHayvanlardan beklenen verimin elde edilebilmesi ve yapılan üretimin

karlı olabilmesi için bu hayvanların rasyonel olarak beslenmeleri gerekmektedir

Karma yem üretiminde, karmaya girecek olan yemlerin miktarları hayvanın belirli bir performansı gösterebilmesi için, gereksinme duyduğu besin maddelerini sağlayacak şekilde saptanmalıdır. Diğer taraftan, karmadaki yemlerin miktar ve niteliği hayvanın fizyolojik durumuna uygun olmalıdır. Hayvancılıkta güdülen esas amaç kar etmek olduğuna göre, aynı performansı sağlamak koşuluyla karma yem, olanaklar ölçüsünde ucuz olmalıdır.

3.2.1. Rasyon Formülasyonunun Yem Kanununa Uygunluğu1734 sayılı Yem Kanunu'nun 2. maddesinde de belirtildiği üzere, karma

yemin içermesi gereken temel besin maddelerinin cins ve miktarlarının tespiti, ilgili yemlerin beyana ve tescile tabi tutulmaları ile ilgili konular kanunla belirlenmektedir. 28.06.1987 tarih ve 19501 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 'Karma Yem Normları' nda karma yemlere katılması yasak olan maddeler ile, yemlerin içermesi gereken temel besin maddelerinin miktarları yüzde(%) olarak belirtilerek, karmaya katılacak bazı hammaddeler için özel hükümler açıklanmıştır. İlgili işletmelerin bu yönetmelik hükümlerinin dışında yem üretimi yapamayacakları belirtilmiştir. Ancak, 1734 sayılı Yem Kanunu ve Yem Yönetmeliğinin ilgili maddelerinin Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'na verdiği yetkiye dayanılarak, 28.06.1987 tarih ve 19501 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmış olan karma yem normları hakkındaki tebliğ yürürlükten kaldırılmıştır.

Karma yemlerin beyan ve tescil işlemleri sırasında uygulanacak hususlar tescile tabi yemlerin isim ve özellikleri ile karma yemler ve yem hammaddelerinde bulunabilecek zararlı maddelerin en çok miktarları listesi ilgili Bakanlığın 91/14 sayılı tebliği olarak 05 09.1991-20982 ve 20.09 1991­20997 sayılı Resmi Gazetelerde yayımlanmıştır. Bu tebliğe göre ; balık yemleri beyana tabi tutulmuştur.

Karma yem formülü hazırlanırken, öncelikle karmaya girmesinde fizyolojik veya yasal bir sakınca olan veya olmayan yemler belirlenmelidir.

Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, 1996 Adana Cilt: I Sayfa: 282

4.DOĞRUSAL PROGRAMLAMA MODELİNİN KURULUŞU4.1. Üretim FaaliyetleriÜretim faaliyetleri, karmaya girmesi düşünülen yem hammaddeleridir.

Hammadde seçimi yapılırken, üretimin yapılacağı bölgeye özgü hammaddelere ağırlık verilmesi uygun görülmektedir. Böylece hammadde temininin sürekliliği sağlanmış ve nakliye giderlerinden büyük ölçüde tasarruf edilmiş olmakta, değişik özellikteki hammaddelerin depolama sorunları ortadan kalkmaktadır Bu çalışmada ele alman hammaddeler Tekirdağ ilinde faaliyetini sürdüren modern bir yem fabrikasında kullanılan hammaddeler olup, gerekli veriler işletmenin kayıtlarından çıkarılm ıştır

4.2. Amaç FonksiyonuYapılan çalışma bir minimizasyon modeli olduğu için, amaç

fonksiyonunda üretim faaliyetlerinin fiyatları yer almaktadır.Doğrusal programlama yöntemiyle elde edilen optimal çözümler

durağan(statik) çözümlerdir.Çözümde kullanılan fiyatlar ve girdi-çıktı katsayıları sabit kabul edilmektedir. Gerçekte ise yemlerin fiyatları ve bileşimleri değişmektedir. Belirli verilerden hareket edilerek elde edilen optimal çözümler bir süre sonra verilen gerçek durumla uyuşmaz hale gelmesi nedeniyle optimal olmaktan çıkabilir. Bu nedenle fiyatların sürekli olarak izlenmesi ve belirli sınırlar dışına çıkıldığında yeni veri takım ına(set) uygun optimal çözümler elde edilmesi gerekir(Çakır, 1978).

Çalışma doğrudan doğruya bir işletmenin üretim planlamasında kullanılmak üzere yapılmadığından herhangibir fiyat listesinin kullanılmış olması çalışmanın amaçları açısından sakıncalı değildir. Gerçek durumu olanaklar ölçüsünde yansıtmak için çözümde belirli tarihteki piyasa fiyatları kullanılmıştır.

4.3. Kaynak KısıtlarıKarm a yem hazırlamada doğrusal programlamanın kullanılabilmesi için

bilinmesi gereken üçüncü husus ise karma yemin niteliği ile ilgili kısıtlamalardır. Çalışmada hazırlanan modelde karma yemin içermesi gereken en az ve en çok besin maddesi miktarları fabrikanın ergin ve damızlık alabalık için hazırladığı karma yem beyannamesinden alınmıştır. Doğrusal programlama yöntemiyle bulunan optimal çözümlerde yer alan faaliyetlere uygulamada optimal miktardan az veya fazla yer verilmesi bir m asraf artışına yol açacaktır Üretilecek olan karma yemde herhangi bir yemin daha az veya daha çok kullanılması ancak modele bir sınırlama daha eklenerek sağlanabilir. Aksi takdirde elde edilen karma yemin birçok özelliği değişebileceğinden amacından uzaklaşmış olur.

4.4. Matris Katsayıları (Yem Hammaddelerinin İçerdikleri Besin Madde Değerleri)

Doğrusal programlama yöntemi kullanılarak en düşük maliyetli karma yem hazırlamada bilinmesi gereken bir diğer husus, temin edilmesi mümkün olan yemlerin içerdikleri çeşitli besin miktarlarıdır Yemlerin besin maddesi içerikleri. çevre koşulları ve üretim teknikleri vs ye göre değişebilmektedir(Çakır, 1978) Bu nedenle elde mevcut yem grubundan uygun şekilde alınacak örneklerin analizlerinin laboratuvarda yapılarak kullanılması en uygun yoldur

Yem fiyatları daha önce açıklanan kaynak kısıtlarını dikkate alarak minimize edilmekte,yani mümkün olan en düşük düzeye indirilmektedir. Sonuncu kısıtta yem karışımı toplamının I ( I kg. ya da I ton gibi) olması istenmektedir Eğer hazırlanacak rasyon 1 ton ise, karışıma girecek yemlerin optimum çözümdeki miktarları toplamı I tona eşit olmalıdır Bu nedenle bu son kısıt eşit tipindedir.

Matrisin en üst sırasında amaç fonksiyonu bulunmaktadır. Amaç I fonksiyonunda rasyona girme ihtimali bulunan yemler ve katkı maddelerinin birim (kg) fiyatları yer almıştır Rasyona girecek yemlerin toplamı ise, I tona eşit kabul edilmiştir Ye.m nnrm .br.' v e utiUvrör <nhrdr<rıtkısıt sayısı arttırılabilir

5. EN D Ü ŞÜ K M A L İY E T L İ ER G İN V E D A M IZ L IK A L A B A L IK YEM İ FO R M Ü LA SY O N LJ

Bu yem, 250 gramdan büyük alabalıkların beslenmesinde kullanılır 48 iterasyonda çözülen problemin sonucunda karma yem 11228 630 TL/kg.a elde edilmiştir.

Türkiye 2 Tarım Ekonomisi Kongresi, 1-6Eylill 1996 - Adana / Sayfa: 2X3

j ı/clgc T gm_y<jJjamı/lık Alabalık Yeminde Optımal Kurmavu (tiren Yom 1 laınnmdtlclcrıYeniler O p t i m a l Ç ö z ü m

( K r )

( )r;ııı

l"«>Mısır 1 5 0 15

SFK 3 1 2 . 5 .11.25

AÇK4Ö 8 0 8

p t k 7 5 . 7 7 . 5 7

Razmol 5 8 . 8 5 .8 8Elkemikıınu 2 0 0 2 0Balıkunu 1 0 0 10

Tuz 8 0 . 8

Mozaik 1.2 0 . 1 2

Methionin 3 . 8 0 . 3 8

Vit.Min, K a r ı c ı n ı 10 1

Toplam 1 0 0 0

1 ton y em in m a l iy e t i

1 kg yem in m a l iy e t i

1 1 . 2 2 8 . 6 3 0 , - T L

1 1 . 2 2 8 . 6 3 T L

Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 - Adana Cilt: I Sayfa: 284

6.EN D Ü Ş Ü K M A L İY E T L İ E R G İN V E D A M IZ L IK A L A ­B A L IK Y E M İN E U Y G U L A N A N D U Y A R L IL IK A N A L İZ İ

D P. yönteminde belirli bir veri kümesinden hareket edilerek optimal çözüm elde edilmektedir. Başlangıç verileri çok duyarlı şekilde saptansa bile, bir süre sonra fiyat değişimleri karşısında gerçek durum başlangıç verileri ile uyuşmaz hale gelecektir. Yeni koşullar altında önceden optimal olan çözüme göre üretimin sürdürülmesi önemli ölçüde masraf artışına veya gelir kaybına neden olabilir Bu nedenle, bir yandan değişen koşullar sürekli izlenmeli, diğer yandan bu değişen koşulların optimal çözümü ne şekilde etkilediği araştırılmalıdır.Optimal çözüm bulunduktan sonra, bütün faaliyet fiyatları aynı oranda artarsa ya da aynı oranda azalırsa optimal çözüm değişmeyecektir Faaliyetlerin bazılarının fiyatları sabit kalırken diğerlerinin fiyatları artarsa ve eğer faaliyetlerin fiyat oranları değişirse optimal çözümün yeniden saptanması gerekebilir. Her fiyat değişmesi optimal çözümün yeniden elde edilmesini gerektirmeyebilir Diğer bir deyimle, optimal çözümün geçerli olduğu bir fiyat değişim aralığı (range) vardır(Çakır, 1978)

Duyarlılık Analizi (Sensitivity Analysis). Marjinal Analiz ; 'fiyat özellik ve miktar değişimlerinin son ürünün maliyeti üzerine etkilerini ve bu etkilerin hangi sınırlar arasında geçerli olduğunu göstermektedir.

Yem ve hayvancılık sektöründe faaliyet gösteren işletmeler rekabet şanslarını arttırmak, varlıklarını sürdürmek için karma yem rasyonlannı hazırlarken değişen piyasa koşullarını dikkate almak zorundadırlar. Değişen piyasa koşulları ve özellikle yem hammadde fiyatları değişimi, rasyona girecek karma yem hammaddelerinin miktar ve çeşit olarak değişmesine yol açmaktadır Böylelikle rasyona giren ve/veya girebilecek karma yemhammadde fiyatları ile karma yeme konulan kısıtların sınırlarında meydana gelen değişmelerin maliyeti nasıl etkileyeceğinin bilinmesi gerekir (Binici, 1990). Büyük miktarda karma yem üreten yem fabrikaları ile yemini kendi hazırlayan hayvancılık işletmelerinin I kg. yemin maliyetinde yapacakları 1 liralık tasarrufun dahi önemi vardır. Yem piyasalarını iyi izleyen işletmelerin ve yem fabrikalarının karma yem maliyetlerini önemli ölçüde düşüreceği kuşkusuzdur(İnan, 1979).

Çalışmada, optimal çözüm elde edildikten sonra duyarlılık analizleri(sensitivity analysis) yapılmış ve sonuçları bilgisayardan alınmıştır

Elde edilen optimum karma için iki adet çizelgeoluşturulmuştur(Çizelge 6.1 ve 6.2). Birinci çizelge karmanın fiyatlarına,

Çizelge: 1 Ergin ve Damızlık AlabaJık Yemi İçin Hazırlanan Doğrusal Programlama MatrisiAmaçFonksıv

5000 7000 12000 4100 4500 5000 2900 5200 24000 3500 2000 500 28000 25000 200000 175000 125000 °0

Faaliyet Buğ- Mı- SFK ACK ACK PTK Raz- Et Balık Me­ Tuz Mo­ Yağ DCP Mcthi- Lisin KAY Kısıt KısıtKısıtlar dav sır 30 40 mol Kem unu las zaik onın VM21 İşar. Düz.HamPro min 12 8.90 46 30 40 35 16 30 65 6.50 35KuruM. min 90 88 90 88 88 89 88 90 90 80 98 98 99 98 98 98 98 88HamSel max 3 2.50 7 28 16 17 8 2 <= 6HamKül max 2 1.40 6.50 6 60 7 6 50 5 45 12 85 7.50 100 100 100 100 <■* 16Kalsiy. min 0.05 0.01 0.25 0.40 0.30 0.20 0.11 15.5 3.50 0.10 38 25 38 >- 1Kalsiv max 0.05 0.01 0.25 0.40 0.30 0.20 0.11 15.5 3.50 0.10 38 25 38 <= 4Fosfor min 0.40 0 22 0.70 1 1.30 1 1 6.50 2.85 0.02 20 >= 1.5Sodyum min 0.02 0.01 0.02 0.01 0.04 0.04 0.02 0.70 0.40 1.14 38 >= 0.1SodMjm ma\ 0.02 0.01 0.02 0.01 0.04 0.04 0.02 0.70 0.40 1.14 38 o 0.7NaCl max 100 <= 1.5Methi on. min 0.17 0.18 0.65 0.75 0.85 061 0.24 0.40 1.80 100 >= 1Lisin min 0.28 0.28 2.67 1.10 1.30 1.25 0.70 2 5.72 100 >- 1.6MetEne. min 3100 3300 2600 1600 2350 2300 2525 2000 3000 2200 8500 >*- 2300Vit.Min. min 100 > - 1Yit. M in ma\ 100 2DCP ma\ 100 < - 1.5SFK ma\ 100 35B vağ min 2 3.60 1.50 2 2.40 4.50 10.4 10 100 1Balıkunu min 100 >- 10Mısır min 100 >= 15Melas ma\ 100 3ACK ma\ 100 100 < : 8Tuz min 100 >» 0.8Etkemik ma.\ 100 € s 20BinmRa - 1 1 1 hl— 1 1 1 1 1 1 1 1 1 l 1 1 1 m 1

I *

mm/>

\ "

lfii y

i {Jm

t tb

thiiu

tuy

ı\tu(u

u<>.)

:j uf

i-tt'L

c

Ç iz e lg e :2 E r lîin ve D a m ız lık A la b a lık Y e m in d e O ptim u m R asyona G iren Y e m M addeleri M iktarları ve Sağ a d ık la n B esin D eğerleri

RasyonGirenYemMaddel.

Miktar HamProtein

KuruMadde

HamSelüloz

HamKül

Kalsiyum Fosfor Sodyum Tuz Methionin Lisin MetabolikEnerji

VitMinKarmasI

Mısır 150 13.35 132 3.75 2.10 0.015 0.33 0.015 0.27 0.42 4950SFK. 312.5 143.75 281.25 21.875 20.3125 0.78125 2.1875 0.0625 2.03125 8.34375 8125AÇK40 80 ■32 70.40 12.80 5.60 0.24 1.04 0.032 0.68 1.04 1880PTK 75.7 26.495 67.373 12.869 4.9205 0.1514 0.757 0.03028 0.46112 0.94625 1741.10Razmol 58.8 9.408 51.744 4.704 2.94 0.06468 0.588 0.01176 0.80 0.4116 1484Etkemikumı 200 60 180 4 90 31 13 1.40 1.80 4 4000Balıkunu 100 65 90 12.85 3.50 2.85 0.40 5.72 3000Tuz 8 7.84 8 3.04 8Mozaik 1.2 * 1.176 1.2 0.456Methionin 3.8 3.72 3.8VitMinKarm. 10 9.80 10 3.80 10TOPLAM 1000 350.003 895.303 59.9998 157.925 40.008 20.7525 4.9915 8 9.98414 20.8816 25180.8 10% 35.0003 89.53 6 15.7923 4 2.075 0.5 0.8 1 2.088 2518.08 1

Rasyondalste Kısıt Düzeyi

>=35 >=88 <=6 <=16 1-4 >=1.5 0.1-0.7 <=1.5 >=1 >=1.6 >=2300 i -2

Tü

rkiye 2 'u

mu

IknnnnnsıKmvjrc\ı

V Y> /•'» /»/ /w

286

Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi. Eyliil - Adana ('ilt: / Sayfa: 2 X 7

ikinci çizelge ise karmanın kısıtlarına uygulanan marjinal analiz sonuçlarını vermektedir. Çizelgeler incelendiğinde, karmaya giren yem maddeleri, m iktar ve fiyatları görülmektedir. Marjinal analiz sonucunda optimal çözüm ün geçerli ololduğu en düşük fiyat ile en yüksek fiyat saptanmıştır. A y rıca optimal çözüme girmeyen faaliyetlerin fiyatlarının hangi düzeye düştüğünde rasyona girme şansının olduğu da ortaya konmaktadır

Bunun yanında ikinci tip çizelgelerde, kısıtlayıcı durumundaki besin maddelerinin isimleri , kısıt işaretleri, kısıt düzeyleri(% ). optimum çözüm e giren besin madde toplam m iktarları(% ) ile optimum çözümün geçerli olduğu kısıt düzeyi alt sınırları ve üst sınırları gösterilmiştir.

6.1 Fiyat Değişikliklerinin Optimum Çözümlere EtkisiBazı koşullarda karşılaşılan problemlerin özelliklerinden ötürü,

istenilen sonuçlara doğrusal programlamanın klasik yöntemi ile ulaşmak mümkün olmamaktadır. Bu gibi durumlarda modifiye edilmiş doğrusal programlama yönteminin uygulanması gerekmektedir M odifiye edilmiş doğrusal programlama yönteminde alışılagelmiş çözümün bazı yerlerinde değişiklikler yapılmaktadır. Örneğin, buğday, arpa,mısır gibi üretim faaliyetlerinin fiyatlarındaki değişiklikler gibi.

Bu değişiklikler belirli zaman periyodları için yapılabilmektedir A yrıca değişikliği yapan kişi, kaynak miktarları ve üretim faaliyetleri fiyatlarının hangi aralıklarda değiştirilmesi halinde çözümün optimal kalmaya devam edeceğini bilmek isteyebilir. Örneğin, mısır fiyatı 60 liradan 50 liraya düşerse optimum çözüm bundan nasıl etkilenecektir? şeklindeki sorulara yanıt aranabilir. Programlama sonuçları üzerine fiyat değişikliklerinin nasıl bir etki yapacağını bulmanın çeşitli nedenleri vardır. Gelecekteki fiyatlar tam olarak bilinmese dahi, tahmin edilen değişik fiyat düzeylerine göre optim um planların saptanmasının birtakım yararları oacağı açıktır Herşeyden önce fiyatlar değiştikçe, optimum işletme planlarının nasıl değiştiği gözlenebilir Değişken fiyatlarla programlama, fiyatlardaki değişmelerin işletm elerin yapısına ve işleyişine yaptığı etkileri ortaya koymada yardımcı olm aktadır. (İnan, Aksoy, 1988).

Ergin ve damızlık alabalık yeminde karmaya giren yem m iktarlarına kısıtlama getirilmeden önce optimum karmada 205 kg. ayçiçek küspesi yer almakta ise de maksimum 80 kg. sınırlaması getirildiğinde daha önce rasyona girmeyen pamuk tohumu küspesi 75.7 kg. ile rasyonda yer alm aktadır. Eğ er ayçiçek küspesinin rasyona girmesi engellenirse rasyona giren soya fasülyesi küspesi ve pamuk tohumu küspesi miktarları artacaktır (Ç ize!ge:6 3 ).Fakat karma yemin maliyeti 1 I 443,95TL/kg olmaktadır Burada fiyatların

Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 - Adana Cilt: I Sayfa: 288

değişmesinin ve fiyat politikalarının rasyon maliyetlerini ne şekilde etkilediği görülebilmektedir.

7. S O N U Ç V E Ö N E R İL E RBu araştırma, doğrusal programlama yönteminin en düşük maliyetli

karma yem rasyonlarının hazırlanmasında kullanılışını göstermek amacıyla yapılmış bir çalışmadır.

Yem lerin temin edilmesi ve nakliyesindeki güçlükler, fiyatlarında ve besin değerlerindeki değişiklikler nedeniyle veriler değişebilmektedir. Bu değişiklikleri D P.'da modele yansıtma olanağı vardır. Özellikle bilgisayar kullanarak yem formülasyonlarının hazırlanması uygulama açısından büyük önem taşımaktadır.

Üretim planlamasında oldukça fazla kullanılan D P. aynı zamanda, çeşitli alanlarda karar almayı ve yönetimi kolaylaştırmaktadır. Yalnızca yem fabrikaları için değil, aynı zamanda yemlerini kendi hazırlayan hayvancılık işletmeleri tarafından da kullanılabilir. Bunun yanında doğrusal programlama yöntem iyle, karma yem fiyatlarının hammadde üretim politikasının (destekleme) ve çeşitli yem maddeleri fiyatlarının saptanması gibi çeşitli tarım politikalarını yönlendirebilecek birçok bilgi sağlanabilir. Çok çeşitli kullanım imkanları bulunan ve başarılı sonuçlar veren doğrusal programlama Ç izelge:6 .1 Ergin ve Damızlık Alabalık Yemi İçin Hazırlanan Optimum

Karm anın D uyarlık c AnaliziKami.Giren Miktar Fiyat OptimumÇözüınüııGeçerliOlduğu OpÇözGirYemMadde. (kg) (TL) En Düşük Fiyat (TL) En Yüksek

Fiyat (TL)FaalFırsMa

Buğday - 5000 - - 1273.9434Mısır 150 7000 3133.4868 sınırsız -

SFK 312.5 12000 7442 7153 12966.9268 -

A C O ) - 4100 - - 7266.0117ACK40 80 4500 sınırsız 7191.4609PTK 75.7 5000 4594.8140 6065.8193 -

Razmol 58.8 2900 2391.9001 3114.2007 -

Etkemikuııu 200 5200 sınırsız 8933.6719 -

Balıkuııu 100 24000 22018.4453 sınırsız -

Melas - 3500 - - 349.5242Tuz 8 2000 1444.2437 sınırsız -

Mozaik 1.2 500 sınırsız 1443.3958 -

Hamyağ - 28000 - - 26555.7559DCP - 25000 - - 24276.9688Methioııiıı 3.8 200000 1292.4219 407241 2500 -

Tisiıı - 175000 - - 174955.7500Vit.Miıı.Kann. 10 125000 500 sınırsız -

fil rk i ve 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 - Adana Cilt: I Sayfa: 289

Çizelge:6.2. Ergin ve Damızlık Alabalık Yemi Kısıtlarına Uygulanan ____________ Duyarlılık Analizi________________________________________________

Kısıtlar Kısıtİşareti

KısDüz(% )

OptÇözGirenMiktar(%)

OplimumÇözümüııCieçerliOlduğu Ali Sınır Ust Sınır

HamProtcin inin 35 35.0003 27.2915 36.2046KııruMadde inin 88 89.53 - 89.5306HamSelüloz ma\ 6 6 5.4292 7.5542HamKül nıa\ 16 15.7923 15.7901 -

Kalsiyum min 1 4 - 4Kalsiyum ma\ 4 4 3.9553 4.0827Kosfor inin 1.5 2.075 - 2.0753Sodyum inin 0.1 0.5 - 0.4992Sodyum nıa\ 0.7 0.5 0.4992 -

Tuz nıa\ 1.5 0.8 0.8 -

Methi on in min 1 1 0.6181 4.1648Lisin ıııiıı 1.6 2.08816 - 2.0881Met. Eııerj i inin 2300 2518 08 - 2518.09VitMinKann min 1 1 0 1.1 178VitMinKann ma\ 2 1 1 -

Çizelge:6.3 Ayçiçek Küspesinin Fiyatının Yüksek Oranda Artışının Optimum ____________ Çözüme Etkisi_______________________________________Y em ler O p tim u m Ç ö z ü m

(K g )

O ran

("»)M ısır 1 5 0 15S İ K 3 3 0 .2 3 3 .0 2P T k 1 4 9 .1 14 91R a z m o l 4 7 4 4 7 4K l-k en ıik u n u 2 0 0 2 0B a lık u n u 1 0 0 10T u z 8 0 8M o z a ik 1.3 0 .1 3M c th io n in 4 0 .4V ita m in M in e r a l k a r m a s ı İÜ t

T O P L A M 1 0 0 0 .0

1 ton k a m ıa y e m in m a l iy e t i

1 k g . k a m ıa y e m in m a l iy e t i

1 1 .4 4 3 .9 5 0 . - T L .

1 1 .4 4 3 .9 5 T L .

yönteminin ülkemizde de kullanımının yaygınlaştırılması gerekmektedir.Üniversiteler ile Tarım Bakanlığı'nın işbirliği yaparak üreticilere

hizmet götürmelidirler.

Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 - Adana ('iİt: I Sayfa: 290

Yapılan çalışmanın sonucunda ortaya konulması gereken en önemli konu; I kg. karma yem maliyetinde 10 liralık bir düşüşün dahi yem fabrikaları, büyük besiciler, tavuk işletmeleri için bir tasarruf sayılmasıdır.Çünkü 100 tonluk bir karışım için bunun değeri 1.000 000,- T L sidir Konuya ülke çapında yaklaşıldığında, maliyetlerde yapılabilecek tasarrufun boyutunun büyüklüğü ortaya çıkmaktadır

Ayrıca, ülkemiz nüfusunun beslenmesindeki hayvansal protein açığının büyüklüğü düşünüldüğünde, yem maliyetlerindeki düşmenin satış fiyatını etkileyerek hayvancılığın gelişmesine, bunun da et tüketiminin artmasına katkıda bulunabileceği söylenebilir. Bunun yanında yem maliyetlerindeki düşme ülkemizde son yıllarda yaygınlaşan alabalık yetiştiriciliğinin de geliştirilmesine yarar sağlayabilir. Hayvancılıktaki verim arttırıcı çalışmaların hızlandırılması, bu çalışmalarda başarılı sonuçlar veren D P. yönteminin yaygın bir şekilde kullanılmasının sağlanması gerekmektedir.

K A Y N A K L A RBeneke,R Raymond,Winterboer,Ronald; 1973 Linear Programming

Applications to Agriculture The Iowa State Universty Press, Ames Binici,Turan ;1990 Aşağı Seyhan Ovasında Süt Sığırcılığına Yer Verilen

İşletmelerde Yem Giderlerinin Minimizasyonu.Ç Ü. Yüksek Lisans Tezi Çakır, Cengiz, 1978 Doğrusal Programlama Yöntem iyle En Düşük Maliyetli

Karma Yem Formüllerinin Saptanması Üzerine B ir Araştırma Ege Üniv.Ziraat Fak.Ziraat Ekon.ve İşletmeciliği Bölüm ü Bornova İzmir

İnan,İ Hakkı; 1986; Tarımsal İşletme Analizi ve Planlaması T.Ü.Tekirdağ Ziraat Fak Ders Notu No:26 Yayın No:30 Tekirdağ

İnan,İ.Hakkı; Aksoy, Şafak; 1988 Değişken Fiyat Programlamasının Tarımda Kullanılması, T .Ü . Tekirdağ Ziraat Fakültesi Yayınları:66 Araştırmalar: 18

İnan,İ.Hakkı; 1989, Bilgisayarla En Düşük M aliyetli Yem Karışımlarının Hesaplanması, Animalia Sayı: 22-23,İstanbul s.36-40