1

I. GİRİŞ

Küresel ya da yerel her ekonomik kriz, genelde toplum ve ülke özelde iĢletmeler ve

insanlar üzerinde büyük etkiler bırakmaktadır. ĠĢletme dünyasında insan faktörüne bakıĢ genel

konulu çalıĢmada bu bölümde yaĢanan ekonomik krizlerin insan faktörüne etkisi ele

alınacaktır.

ġüphesiz ki ekonomik hayatın, kalkınmanın ve refahın sürdürülebilmesinin en önemli

kaynağı insan faktörüdür, geride kalan tüm etmenler insan tarafından yönetilmekte,

yönlendirilmekte, hatta çoğu zaman insan tarafından oluĢturulmaktadır. Bu bağlamda gerek

genel manada iĢletmecilik alanında gerekse özelde örgütsel tutumların incelenmesinde en

önemli faktör insanı incelemeyi ön planda tutması açısından çalıĢmamız çeĢitli kaynaklardan

derlenen önemli bulguları içermektedir.

ÇalıĢmada teorik hipotez ve görüĢlerin yanı sıra kabul görmüĢ süreli yayınlarda ve

basılı kitaplarda yer alan saha araĢtırmaları ve insan faktörünü ön planda tutan tez

çalıĢmalarından edinilen bilgiler kullanılmıĢtır.

Temel yol olarak öncelikle ekonomik krizlerin insan faktörünü etkileyip etkilemediği,

sonrasında eğer varsa bu etkinin hangi alanlarda olduğu ve bu alanlardaki etkilerin ne

yoğunlukta ve etkinlikte olduğunun tespit edilmesi planlanmıĢtır.

Gerek ekonomik krizin örgüt içerisinde karĢılıklı etkileĢim halinde yarattığı tesirlerin

anlaĢılması gerekse bu tesirlerin etki derecelerinin belirlenmesi ve bu sorunlara bulunacak

çözümler konusunda fikir verici olması çalıĢmanın ana hedefleridir.

2

1.KRİZ

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüğünde kriz kelimesi “bir ülkede veya ülkeler arasında,

toplumun veya bir kuruluĢun yaĢamında görülen güç dönem, bunalım, buhran” olarak tarif

edilmektedir.1 Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü / Ġktisat Terimleri Sözlüğü’nde ise

bunalım kelimesinin anlamı Ģu Ģekildedir. “Sermaye ve gelir kayıplarına yol açan ve iktisadi

bütünlüğün her düzeyinde etkisi olan politik, ideolojik ve iktisadi tüm değerleri bozan bir

rahatsızlık. Ġktisadi çevrimdeki geniĢleme ve sürekli bir ilerleme döneminden sonra uzun ya

da kısa daralma evresine geçerek yön değiĢtirme”2

Gündelik hayatımızda da sıkça

kullandığımız kriz kelimesi örgütsel yönetim açısından da oldukça önemli bir kavram halini

almıĢtır.

Örgütler açısından kriz kavramı en özet haliyle Kernisky tarafından “En temel

anlamıyla bir örgütün beklentileri ve çevresi arasında gerçekleĢen büyük uyumsuzluk”3 olarak

tanımlanmıĢtır. Diğer bir görüĢe göre kriz “iĢletmenin sürekliliğini veya ortak hedeflerine

ulaĢma kabiliyetini tehdit eden herhangi bir olaydır.”4 ĠĢletmelerin hayatları boyunca çeĢitli

dönemlerde karĢılaĢabilecekleri kriz, en kapsamlı bir Ģekilde, “beklenilmeyen ve önceden

sezilmeyen, çabuk cevap verilmesi gereken, örgütün önleme ve uyum yöntemlerini yetersiz

hale getirerek, mevcut değerlerini, amaçlarını ve varsayımlarını tehdit eden gerilim durumu”5

olarak tanımlanmaktadır.

Krizin temel özellikleri aĢağıda gösterildiği gibi ifade edilebilir

• Kriz durumu genellikle tahmin edilmez,

• Örgütün tahmin ve kriz önleme mekanizmaları yetersiz kalır,

• Kriz, örgütün amaç ve varlığını tehdit eder,

• Kriz üstesinden gelmek ve izlenmesi gereken yolların kararlaĢtırılması için yeterli

bilgi ve zaman bulunmaz,

1 Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr (Erişim 15.12.2009)

2 Türk Dil Kurumu, Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü / İktisat Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr (Erişim

15.12.2009) 3 Kernisky, D. A., Proactive Crisis Management and Ethical Discourse: Dow Chemical’s Issues Management

Bulletins 1979-1990, Journal of Business Ethics, 16(8), s. 843 4 Kaplan, B. , Kriz Döneminde Transformasyonel Lider Davranışlarının İşletme Performansı Bağlamında

Fırsat Yönetimine Etkisi: Bankacılık Sektöründe Bir Uygulama, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2006 5 Dinçer, Ömer, Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 2. Baskı., İstanbul, Timaş Yayınları, 1992, s. 313

3

• Kriz, karar veren kiĢilerde gerilime neden olur,

• Kriz ivedi müdahale gerektirir, yöneticiler uyguladıkları standart karar

mekanizmaları ile krize cevap veremezler,

• Meydana gelen değiĢim örgütün devamlılığını ciddi Ģekilde tehdit eder.6

1.1. İşletme Krizleri

ĠĢletme krizleri genel olarak yukarıda belirtilen kriz tanımlarına bağlı olarak firmaların

bünyesinde oluĢan krizlerdir. ĠĢletme krizleri, iĢletmelerde hayatı tehdit edici sürpriz bir

geliĢme olduğu ve iĢletmenin gerekli cevabı veremediği durumlarda, bunun maliyetinin

yüksek olacağı durumları ifade etmektedir. 7

Daha kapsamlı bir baĢka tanımda ise kriz; örgütün değer, amaç ve kaynaklarını tehdit

ederek, tüm örgütü varlığını sürdürememe tehlikesi ile baĢ baĢa bırakan, belirsizlik ve zaman

baskısı nedeniyle örgüt üyeleri arasında gerilim yaratan, gerekli önlemlerin zamanında

alınmasıyla ortadan kaldırılabilecek veya etkileri en aza indirilebilecek sınırlı zamanı

kapsayan plansız bir değiĢim sürecidir.8

Krize bir yönetim sorunu olarak bakıldığında, örgütün hayatını tehlikeye sokmayan ve

denge durumunu bozmayan her sıkıntıya kriz denilemez. Örgütü ve yöneticileri sıkıntıya

sokan, doğru ve tam bilginin toplanamaması, haberleĢme engellerinin bulunması, çalıĢanların

değiĢken beklentileri sonucu ortaya çıkan moral ve motivasyon düĢüklüğü gibi, yönetimin

ortak sorunlarına kriz demek doğru değildir. Ancak, krizin bu tür sorunlara yol açtığı

söylenebilir. Krizi sorunlardan ayıran faktörlerden birisi, örgütün devamlılığını yok etme

tehdididir.9

6 Tağraf, H., Arslan, N. T., Kriz Oluşum Süreci ve Kriz Yönetiminde Proaktif Yaklaşım, Cumhuriyet Üniversitesi,

İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:4 S.1, Sivas, 2003 7 Dutton, J., The Processing of Crises and Non-Crisis Strategic Issues, Journal of Management Studies, 1986,

23:501-517, s. 501 8 Ataman, Göksel, İşletme Yönetimi-Temel Kavramlar ve Yeni Yaklaşımlar, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2001,

s.231 9 Özdevecioğlu, Mahmut, Krizin İşletmelerin Yönetsel Ve Örgütsel Yapısı Üzerindeki Olumsuz Etkileri Ve

Kayseri Sanayi İşletmelerinde Yapılan Bir Araştırma, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 19, Temmuz-Aralık 2002 ss. 93-114, s. 94

4

ĠĢletmelerde krizin kaynakları ise çeĢitlilik arz etmektedir. Yapılan araĢtırmalarda

krizin iĢletmelerin insan hatalarından,10

teknolojik yetersizlikten,11

esnek olmayan üretim

sistemlerinden,12

organizasyon bozukluklarından,13

iĢletme kültüründen14

kaynaklanabileceği

görülmüĢtür.

Krizler ani olarak ortaya çıktıkları gibi, kimi zaman krizin oluĢumu ile ilgili önceden

bazı sinyaller de söz konusu olabilmektedir. Ġster aniden ortaya çıksın, isterse önceden bazı

belirtiler versin, bütün krizlerin oluĢumunda etkili olan birçok neden söz konusu

olabilmektedir. Krize neden olan faktörler iĢletme dıĢı çevre faktörleri ve iĢletmenin kendi

yapısal sorunları olmak üzere iki temel grupta incelenebilmektedir.15

Krize neden olan iĢletme dıĢı çevre faktörleri iĢletmenin kontrolünün dıĢında olan

makro faktörlerdir. Çevre faktörlerinin hızlı değiĢimi, iĢletmelerin de bu değiĢime hızla uyum

sağlamalarını zorunlu kılar. DeğiĢime uyum sağlayamama ise krizin Ģiddetinin artmasına

neden olur. ĠĢletmelerde krize neden olabilecek çevre faktörleri; doğal, toplumsal, ekonomik,

teknolojik ve politik yapının değiĢimidir.16

Krize neden olan iĢletme içi faktörler üç grupta toplanabilir. ĠĢletmelerin krize

düĢmelerinin ilk nedeni, tepe yöneticilerin krizi görememeleri ya da örgütü krizden kurtarma

yönünde yetersiz olmalarıdır. Ġkinci neden iĢletmelerin hayat seyrinden kaynaklanır. Bir

iĢletmenin hayat safhası doğuĢ, geliĢme, olgunlaĢma, gerileme ve çöküĢ olmak üzere beĢ

aĢamadan oluĢur. Üçüncü neden, örgütün yapısal sorunlarından kaynaklanır. ĠĢletmenin örgüt

yapısında karar verme ve uygulamada yavaĢlık, sık sık yapılan önemli hatalar, iĢveren-iĢ

gören iletiĢim kopukluğu, aĢırı merkezcil yönetim politikası, yenilik ve yaratıcılık yönünden

yetersizlik, çatıĢmalar, koordinasyon sorunları, denetim alanının aĢırı geniĢ ya da dar olması,

amaçların belirgin olmaması, iĢ gören devir hızı ve devamsızlıkların yüksek olması,

10

Sethı, S. P., Inhuman Errors and Industrial Crisis, Columbia Journals of World Business, 22(01),1987, ss. 101-110 , 107 11

D’avendı, R.D. and H. A. Sımon., Crises and the Content of Managerial Communications: A Study of the Focus of Attention of Top Managers in Surviving and Failing Firms, Administrative Science Quarterly, 1990, 35. Sayı, ss. 634-657, s. 648 12

A.g.e. s. 650 13

Gephart, R.P.Jr., Organization Design for Hazardous Chemical Accidents, Columbia Journal of World Business, 1987 cilt: 22, ss. 51-58, s.55 14

A.g.e., s.57 15

Tüz, Vergiliel Melek, Kriz ve İşletme Yönetimi, Alfa Yayınları, İstanbul, 1996, ss. 5-8 16

Öncül M., Tağraf H., Filizöz B. ve Ekici S., Sivas Sanayi İşletmelerinin Şubat 2001 Ekonomik Krizine Genel Yönetsel Tepkileri, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, 2003, s. 100

5

hastalıkların aĢırı duruma gelmesi, aĢırı iĢ yükü, sinirsel gerilim, iĢ ortamından hoĢnutsuzluk

gibi sorunlar görülebilir. 17

ġüphesiz ki örgüt içi krizlerin örgütün en önemli bölümünü oluĢturan insana yönelik

çeĢitli etkileri olmaktadır. ÇalıĢmamızın ilerleyen bölümlerinde de değinileceği gibi krizler

sebebi ne olursa olsun insan üzerinde belirli bir etki bırakırken, örgüt ve onu oluĢturan insan

kriz hallerinde karĢılıklı bir etkileĢim içerisine girerler.

1. 2. Ekonomik Krizler

Ekonomik kriz kavramı incelemeye baĢlandığında tek bir tanımın yer almadığını

görmekteyiz. Çoğu zaman her bir tanım, söz konusu olgunun belirli bir yönden hareketle

ortaya konulmakta ve birbirlerini tanımlar nitelik taĢımaktadırlar.18

Ġktisadi kriz, en küçük

iktisadi birimden (firma) en büyük iktisadi birime (devlet) doğru iç ve dıĢ borçların, iĢsizliğin

arttığı, fiyatların bazen yükseldiği bazen de düĢtüğü, üretimin artıp azaldığı ve halkın

genellikle siyasi iktidarlara olan güveninin sarsıldığı dönemin bir görünümüdür.19

Ekonomik

kriz kavramı Ġngiliz kaynaklarında sözlük anlamı olarak kısaca “ekonomik bir süreçte ani

dönüĢüm noktası; ekonomi ve politika alanında istikrarsız ve tehlikeli bir durumu ifade eden

güç dönem”20

olarak tanımlanmaktadır. BaĢka bir yazar ekonomik krizi konjonktürel

dalgalanmalarda gerileme ve daralma dönemleri içerisinde üretimin daralması olarak

nitelendirilmektedir. Aynı yazara göre kriz her Ģeyden önce ekonomide normal olmayan bir

durumdur. Piyasa mekanizması içerisinde piyasaların iĢlememesi, kilitlenmesi ya da aĢırı

duyarlı hale gelerek büyük boyutlu dalgalanmalara neden olmasıdır.21

Ekonomik krizler kısa ya da uzun süreli olabilirler. Krizlerin organizasyonlar

üzerindeki etkisinin kısa ya da uzun sürmesi, organizasyonun krize karĢı koyabilecek tedbirler

zamanında alınıp alınmamasına ve bunların uygulanmasına bağlıdır.22

Ekonomik krizlerin bir diğer özelliği bir bulaĢıcı hastalık gibi sirayet etkisi

göstermesidir. Herhangi bir organizasyonda ortaya çıkan bir kriz diğer sektörleri de etkisi

17

Öncül M., Tağraf H., Filizöz B. ve Ekici S., a.g.e. s. 101 18

Kaya, Vedat., Finansal Küreselleşme ve Para Krizleri: 1990–2002 Türkiye Deneyimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005, s.5. 19

Özgüven, Ali, İktisadi Krizler, Yeni Türkiye Dergisi Kriz Özel Sayısı, Cilt: I, Sayı:41, 2001, s.56. 20

Hank P., Maleod W.T., Urgana L., Collins English Dictionary, İkinci Baskı, Whilliam Collins and Sons and Co Ltd., 1986, London 21

Eroğlu, Ö., Albeni, M., Küreselleşme, Ekonomik Krizler ve Türkiye, Bilim Kitabevi Yayınları, Isparta, 2002, s. 94-97 22

Atatoprak, Şule, Türkiye’de Hükümetler Ve Ekonomik Krizler: 1963 – 2006 Dönemi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2007, s. 5

6

altına alabilmekte ya da bir organizasyonda yaĢanan kriz, bu organizasyonla iliĢki içerisinde

olan diğer organizasyonlara da sirayet edebilmektedir.23

Yukarıda da anlatıldığı üzere yaĢanan ekonomik krizlerin örgütlerde yansımaları örgüt

içi krizlerle benzer ya da farklı Ģekillerde yaĢanmaktadır. ÇalıĢmamızın amacı yaĢanan bu

ekonomik krizlerin örgüt içinde insana bakıĢa ve örgütün bir parçası olan insanın örgüt

içindeki tutumlarını incelemektir. ġu halde krizlerin anlamını ve örgütlere genel olarak

etkilerini anlamak, özelde Türkiye’deki ekonomik krizlerin insana etkilerini anlamak

açısından faydalı olacaktır.

2. EKONOMİK KRİZLERDE İNSAN FAKTÖRÜNE BAKIŞ VE

ÖRGÜT İNSAN ETKİLEŞİMLERİ

ÇalıĢmanın bu bölümünde ekonomik krizlere örgütlerin verdiği tepkileri insana

yaklaĢım çerçevesinde inceleyeceğiz. DeğiĢime adaptasyonun iĢletmenin baĢarısı ve geleceği

için en önemli konulardan biri haline geldiği günümüzde iĢletmeler yaĢanan olaylara kayıtsız

kalamamaktadır. ĠĢletmenin dıĢarıya verdiği tepkiler kadar içeride yaĢanan geliĢmelerinde

önemli olduğu düĢüncesi ile bu bölümde örgüt bireylerine karĢı verilen tepkileri ve bu

tepkileri örgüt bireylerine ve örgüte etkilerini inceleyeceğiz.

2. 1. Ekonomik Krizlerin İşletme ve İnsan Faktörü Üzerindeki Etkileri

Kriz, çeĢitli türdeki ve büyüklükteki iĢletmeler üzerinde farklı etkiler yaratır.

Bunları Ģu Ģekilde inceleyebiliriz:

1. ĠĢletme nakit sıkıntısına girer:24

Krizler iĢletmelerin satıĢlarını azaltabilir, stok devir

hızını düĢürebilir, ayrıca, genel ekonomik krizlerde çek ve senetlerin ödenme oranı

düĢeceğinden nakit sıkıntısı ortaya çıkabilir.

2. ĠĢletme içi iletiĢim kesintiye uğrayabilir: ĠĢletme içinde artan çatıĢmalar ve bilgi

eksikliği iletiĢimi kesintiye uğratabilir. 25

23

Aktan ve Şen, Ekonomik Kriz: Nedenler ve Çözüm Önerileri , Yeni Türkiye Dergisi Kriz Özel Sayısı, Cilt: II, Sayı: 42, 2001, s.1225. 24

Alan G. Tippie and David S. Kupetz, How to Avoid Eight Common Mistakes Made by Business in Financial Crises, Outlook, Spring 1998, Vol: 66 , s.43 25

Wayne L. Pines, Myths of Crises Management, Public Relations Quarterly, Fall 2000,

7

3. Organizasyon üyeleri arasında korku ve panik artar: Krizler belirsizlikler doludur ve

ani cevap verme zorunluluğu tüm personelde hata yapma korkusunu beraberinde getirir.26

4. Karar süreçleri bozulur: Yine bilgi eksikliğine bağlı olarak iĢletmede alınacak

kararlardaki normal seyir bozulur ve kararlar merkezi olarak alınmaya baĢlanır.27

5. Personelde psikolojik ve fizyolojik çöküntü gözlenir: 28

Kriz süresince ve kriz

atlatıldıktan sonra bile krizin bireyler üzerindeki olumsuz etkisi devam eder. Kriz dönemi

baĢarıyla atlatılmıĢ olsa bile, sonuçtan tam olarak emin olunmaması, yeni fikirlerin ortaya

atılmasında çekingenlik duyulması, küçük problemlerin bile kriz habercisi olarak algılanması

gibi durumlar bireylerde psikolojik gerilim yaratır.

6. Hedeflere ulaĢma güçleĢir: Kriz dönemleri iĢletmelerde hedeflerden sapmalar

yaratabilir. Çünkü hedeflere ulaĢmak güçleĢmiĢ veya tamamen ortadan kalkmıĢ olabilir.

7. ĠĢletmede küçülme çalıĢmaları baĢlar, buna bağlı olarak personel azaltımı gündeme

gelir: SatıĢların azalması, üretim kapasitesinin düĢmesi, tasarruf ihtiyacı iĢletmede küçülme

çalıĢmalarının baĢlamasına neden olur. Bunun sonucu olarak da personel sayısının azaltılması

veya maaĢların eksik ödenmesi, ücretsiz izinler gündeme gelir.29

8. Merkezi yönetim eğilimi güçlenir: Kriz dönemlerinin en önemli özelliklerinden biri

de merkezi yönetim anlayıĢını beraberinde getirmesidir. Kriz dönemlerinde astlardaki yetkiler

azaltılır ve merkezde toplanır.

9. ĠĢletmede stres artar: Kriz dönemlerinde özellikle üst düzey yönetim, önemli

görevleri kısa zamanda yerine getirmek durumundadır. Bu nedenle yöneticiler üzerindeki

stres de yüksektir. 30

10. Örgütsel imaj zedelenir: Kriz dönemlerinin en önemli zararlarından birisi de tüm

örgüt kademelerinde çalıĢanların gerginleĢmesi, buna paralel olarak geliĢen yaygın bir

Vol:45 , s.15 26

Özdevecioğlu, Mahmut , Otel İşletmelerinin Ekonomik Krizden Etkilenme Düzeyleri Ve Kriz Dönemlerinde Uyguladıkları Politikalara İlişkin Bir Araştırma, Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, 2007, s. 58 27

Özdevecioğlu, Mahmut, a.g.e, s. 58 28

Philip B. Tack, Kriz Zamanı Yönetim, İstanbul: İlgi Yayıncılık, 1994, s.59 29

Özdevecioğlu, a.g.e., s.59 30

Tutar, Hasan, Kriz ve Stres Ortamında Yönetim, İstanbul, Hayat Yayınları, 2000, s.80

8

koordinasyonsuzluk nedeniyle, verimliliğin ve iĢ kalitesinin azalarak, örgütün imajının

gittikçe zayıflamasıdır. 31

11. Ġç ve dıĢ değiĢiklikleri uyum yeteneği zayıflar: ĠĢletmenin çevreye uyum yeteneği

zayıflayabilir ve iĢletme çevresine uyum yeteneği zayıflayabilir. 32

Elbette, bu sonuç tüm

iĢletmelerde görülmeyebilir.

12. ĠĢletmenin sosyal sorumluluklarını yerine getirmesine engel olur: Kriz

dönemlerinde iĢletmeler zorda kaldıkları için toplum tarafından hoĢ karĢılanmayacak nitelikte

bazı kararlar alabilir. 33

Bu kararlar sosyal veya ekonomik içerikli olabilir. Bu durum

iĢletmelerin bazı sosyal sorumluluklarını yerine getirmesine engel olabilir.

13. Hata yapma eğilimini artırır: Krizler yöneticilerde strese neden olduğundan,

iĢletmede çalıĢanların hata yapma eğilimlerini artırır. 34

2.2. Ekonomik Krizlerin Örgüt İçi İnsan İlişki ve Algılarına Etkileri

Örgüt Ġçi ĠletiĢimin Bozulması: Kriz dönemlerinde örgüt içi iletiĢimin niteliği ve

iletiĢim süreci bozulur. 35

Bunun nedeni, örgüt dıĢından gelen bilgilerin ye-tersizliği ve buna

bağlı olarak örgüt içi iletiĢimde yaĢanan kopukluklar veya eksikliklerdir. Kriz dönemlerinde

örgüt dıĢı bilgi giriĢi yetersiz olabilir veya hiç olmayabilir. Bu durumda örgüt karar vericileri

ile personel ve bilgi iĢlem süreci arasında sorunlar çıkabilir. ĠĢletmedeki bu kaosu ortadan

kaldırabilmenin yolu merkezi bir yapı ile iletiĢimi merkezi hale getirmektir.36

Yetkinin MerkezileĢmesi: Kriz dönemlerinde örgüt açısından hızlı ve doğru karar

verme gerekliliğinin artması, örgüt içerisinde yetkilerin merkezileĢmesi eğilimini doğurur. Bu

durum olumsuzluk olarak değerlendirilebilir. 37

Kararların merkezde toplanmasını, karar

verme sürecini hızlandırabilir ancak, eğer iĢletmenin çeĢitli Ģubeleri varsa karar vermede

31

Smith, Jane, Zaman Yönetimi, İstanbul: Timaş yayınları, 1998, s.13 32

Dinçer, a.g.e., s. 400 33

Dooley ,Michael, A Model of Crises in Emerging Markets, Economic Journal, Jan 2000, Vol:110 (460), p.256 34

Garten, Jeffrey E., Lessons for The Next Financial Crises, Foreign Affairs, Mar/Apr 1999, Vol:78 (2), p.76 35

Kiesler, S. and L. Sproull., Managerial Response to Changing Environments: Perspectives on Problem Sensing from Social Cognition, Administrative Science Quarterly, 1982, sayı:27, ss. 548-570, s.555 36

Staw, B. M ve diğerleri. , Threat-Rigidty Effects in Organization Behavior: A Multilevel Analysis, Administrative Science Quarterly, Sayı:26, ss.501-524, s.506 37

Dinçer, a.g.e., 284

9

gecikmeler olabilir. 38

Yetkilerin merkezde toplanmasının en önemli nedeni, krizin iĢletme-

lerde normal karar alma süreçlerini bozmasıdır. ĠĢletmenin tepe yöneticileri, merkezden

alacakları kararlarla tüm geliĢmelerden haberdar olmak isterler.

Kararların Kalitesinin Bozulması: Kararların hızlı ve tek merkezden alınıyor olması

kararların kalitesini bozar. 39

Kriz öncesinde, yönetici, farklı birimlerde görevli yöneticilerine

veya uzmanlara danıĢarak karar verirken kriz dönemi özelliği gereği en yakınındaki birkaç

yöneticisine veya patronuna sorarak karar verir. Ayrıca, stratejik nitelikli planlar da kriz

dönemlerinde geçici olarak ertelenebilir.40

Kararların kalitesinin bozulmasındaki en önemli

etken, gelmesi gereken bilgilerdeki eksiklik veya yanlıĢlıktır.

Örgütsel DeğiĢim Eğiliminin Azalması: Kriz dönemlerinde yaĢanan belirsizlik

nedeniyle iĢletmeler anlık olarak veya geçici bir süre hare-ketsiz kalabilir. Bu hareketsizlik

eğilimi, iĢletmenin yeni giriĢimlerde bulunmasını engeller. O anki sabit durumu en azından

sabit bir halde sürdürme gayreti ortaya çıkar. Belki bu durum, kriz anında bile geçicidir,

ancak, iĢletmeyi olumsuz etkileyeceği Ģüphesizdir. Krizin tanımlarından birisi de “iĢletme ile

çevresi arasındaki uyumsuzluktur” 41

Dolayısıyla kriz dönemlerinde iĢletmelerde uyumsuzluk

eğilimi artacaktır ve iĢletmede değiĢimin yeni sorunlara yol açacağı endiĢesi hakim olacaktır.

Koordinasyon Yetersizliği: Kriz dönemlerinde koordinasyon ihtiyacı artar. Ne var ki,

yine bilgi eksikliği nedeniyle birimler ve bireyler arasında koordinasyon yetersizlikleri ortaya

çıkar. Bun-da, yetkinin merkezde toplanmıĢ olmasının da etkisi vardır. Koordinasyon

yetersizlikleri, birimler arasındaki iliĢkilerin kopmasından da kaynaklanabilir. 42

Birimlerin

yetkilerinin merkezde toplanması, birimler arasındaki iliĢkileri de asgari seviyeye indirecektir.

Görev, Yetki ve Sorumluluklarda KarmaĢa: Kriz dönemlerinde en sık görülen örgütsel

ve yönetsel yapı değiĢimi personel sayısının azaltılması ile ortaya çıkar. Personel sayısının

azaltılmasının en önemli nedeni daralan talep karĢısında, üretimin de azaltılmasıdır. Girdi

maliyetlerinin artması buna karĢılık satıĢların azalması iĢletmelerde tasarruf tedbirlerinin

uygulanmasına neden olur. Yöneticilere göre, tasarruf edilecek en önemli kaynak da insandır.

Personel sayısının azaltılması iĢletmelerde yöneticilere yeni ek görevler verilmesini gerektirir.

38

Devecioğlu, a.g.e, s.99 39

Barton, L., Crises in Organization: Managing and Communicating in the Heat of Chaos, Sauth Western Pub, Cincinnati, 1993, s. 78 40

Fink, S., Crises Management: Planning for the Inevitable, American Management Assocation, NewYork, 1986, s. 108 41

Kernisky, a.g.e., s.844 42

Özdevecioğlu, a.g.e., s. 100

10

Bu durum hem yetki-sorumluluklarda bir artıĢ meydana getirir hem de personel üzerindeki

psikolojik baskı artar.43

Örgüt Üyeleri Arasında Korku ve Paniğin Artması: Kriz dönemlerinde iĢletmelerde

karĢılaĢılan en önemli olumsuzlardan biri de çalıĢanların gönülsüz olarak iĢten çıkarılmasıdır.

Krizi ortadan kaldırmaya yönelik olarak baĢvurulan bu yöntem, örgüt içi dengeler açısından

son derece olumsuz etkiler yaratır.44

Örgüt üyeleri arasında iĢine son verilmesi korkusu,

panikle beraber bir dizi olumsuzluklar doğurur. Krizin iĢletmeyi ciddi derecede etkiliyor

özellikte olması iĢletme çalıĢanları arasında da ciddi endiĢeler doğuracaktır.

Karar Sürecinin Bozulması: Kriz dönemlerinde hem bireysel düzeyde hem de örgütsel

düzeyde zihinsel performans azalır, karmaĢık problemlerin üstesinden gelme becerisi zayıflar

ve karar süreci bozulur.45

Karar sürecinin bozulmasının en önemli nedeni belirsizlikler ve

yetkinin merkezde toplanmasıdır. Bozulan karar süreci, daha önce bazı konularda karar

almamıĢ olan tecrübesiz yöneticileri, bu durumlar karĢısında karar almaya zorlar ve bu da

iĢletmede bazı yeni ek sorunlara yol açabilir.

Moralin Bozulması: Kriz dönemleri bazen uzun bazen de kısa olabilir. Kriz

dönemlerinde ortaya çıkan ağır Ģartlar, zaman baskısı ve panik bireylerin moralini etkiler.

Morali yüksek tutmayı sağlayacak faktörler dikkate alındığında, pek çok faktörün kriz

dönemlerinde ortaya çıkmadığı ve dolayısıyla morali yüksek tutmayı sağlayacak ortamın

oluĢmadığı görülmektedir.46

Moralin düĢmesi örgüt iklimini de olumsuz etkileyecektir. En

kötüsü de bu iklimin yaygınlaĢması ve çalıĢanlar arasındaki iliĢkilere hakim olmasıdır. Böyle

bir sonuç ben söylemiĢtimcilerin artmasına , kiĢisel çakıĢmaların yaygınlaĢmasına ve

çalıĢanlar arasında birbirine karĢı güvensizliğin doğmasına neden olur. DüĢen moral

iĢletmelerde pek çok olumsuzluğun nedenini de oluĢturur. 47

Psikolojik ve Fizyolojik Çöküntü: Kriz süreci olumsuzluklarından biri de psikolojik

çöküntüdür. Kriz ortadan kalksa bile örgüt üyeleri uzun bir süre krizin etkisinden

kurtulamayabilir. Kriz ortadan kalksa bile sonuçtan tam emin olunamaması, yeni fikirlerin

ortaya atılmasında çekingenlik duyulması, küçük problemlerin bile kriz habercisi gibi al-

43

Özdevecioğlu, a.g.e., s. 100 44

Özbakır, G.A., İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Uygulamadan Bir Örnek, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992, s. 36 45

Dinçer, a.g.e., s.284 46

EREN, E., İşletmelerde Stratejik Planlama ve Yönetim, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1998, s.141 47

Devecioğlu, a.g.e., s.101

11

gılanması gibi durumlar kriz sonrasında oldukça belirgindir. Yapılan bir baĢka araĢtırmada da

krizin çalıĢanlarda psikolojik bir çöküntü yarattığı tespit edilmiĢtir. 48

Özsavunmanın Artması: Kriz dönemlerinde tüm dikkatlerini ve çalıĢma enerjilerini

kriz üzerinde yoğunlaĢtıran personel, krizin ortadan kalkmasıyla geleceğe iliĢkin korkuların

ön plana çıkmaya baĢlar. Bu korku bireyler açısından endiĢe vericidir. ĠĢletmede kalıp

kalmama kararını etkileyebilir. Çünkü, krize maruz kalmıĢ bir iĢletmede kalmak artık

risklidir. Bu yolla iĢletme, bazı kalifiye personelini kaybedebilir.49

ĠĢletmenin Diğer Departmanları Arasındaki ĠliĢkilerin Bozulması: ĠĢletmelerde kriz

dönemlerinde ortaya çıkan bazı yönetsel ve örgütsel sorunlar, örgütün diğer departmanlarını

da olumsuz etkiler. Pazarlama, üretim veya halkla iliĢkiler gibi. Koordinasyon ve bilgi

eksikliği, karar sürecinin ve kararların niteliğinin bozulması, sistem anlayıĢı çerçevesinde

diğer tüm departmanların kararlarını ve faaliyetlerini etkiler.50

2.3. Ekonomik Krizlerin Çalışanların Algı ve Tutumları Üzerine Etkisi

ÇalıĢmamızın bu bölümünde örgütü oluĢturan bireylerin krize bağlı olarak yaĢadıkları

durumlar incelenecektir. Bu bölümde istatistiki veriler ıĢığında yol gösterici olması

bakımından Mahmut Özdevecioğlu tarafından Kayseri ilindeki iĢletmelerden ekonomik

krizden etkilendiğini belirten 156 iĢletme üzerinde yapılan çalıĢmadan faydalanılmıĢtır. 51

Devecioğlu çalıĢmasında örgüt içi insan algı ve tutumlarını inceleyen sorular yöneltmiĢ,

verilen cevaplar ıĢığında ölçülebilir verilerle kriz esnasındaki insan davranıĢlarına dair önemli

bulgular elde etmiĢtir.

Özdevecioğlu çalıĢmasında öncelikle iĢletmede yaĢanan yönetsel ve örgütsel

olumsuzlukları ele almıĢtır. AĢağıdaki tabloda bu konuda çıkan sonuçların sıranması

görülecektir.

48

ANCONA, D.G. and D. F. CALDWELL, Demograph and Design Predictors of New Product Team Performance, Organization Science, 1992, sayı:3, ss. 321-341, s. 338 49

ANCONA, D.G. and D. F. CALDWELL, Demograph and Design Predictors of New Product Team Performance, Organization Science, 1992, sayı:3, ss. 321-341, s. 338 50

Özdevecioğlu, a.g.e., s. 101 51

Özdevecioğlu, a.g.e., s.103

12

Tablo 1: Kriz döneminde yaşanan yönetsel ve örgütsel olumsuzluklar

Yukarıdaki tablodan da görüldüğü üzere, kriz sürecinin yönetsel ve örgüt-sel yapı

üzerindeki en önemli olumsuzluğu moral bozukluğu olmuĢtur. Ġkinci sıra-da yöneticilerde ve

çalıĢanlarda görülen psikolojik sorunlardır. Üçüncü sıradaki olumsuzluk ise iĢletmedeki

departmanlar arası iliĢkilerin bozulmasıdır.52

Kriz dönemlerinde özellikle geleceğe yönelik belirsizliklerin artması, hızlı bilgi

akıĢının gerekliliği, çok yönlü haberleĢme ihtiyacı ve bazen eksik bilgi akıĢından bazı

hataların oluĢması örgütsel gerilimi attırmaktadır. Bu ve buna benzer bir çok nedenden dolayı

örgütte ve çalıĢanlarda çatıĢmalar ve gerginlikler yaĢanabilmektedir.53

Kriz dönemlerinde

iĢletme yönetiminin tüm hedeflerini kriz üzerinde odaklamıĢ olması da çalıĢanların gerilimini

artırabilmekte; korkunun hakim olduğu dönemlerde çalıĢanlarda ekip olma duygusu

kaybolabilmekte, fikir üretmek zorlaĢabilmektedir. Yine çalıĢanlar arasındaki güven

kaybolabilmekte ve çeĢitli iletiĢim problemleri ortaya çıkmaktadır. 54

Kriz döneminde iĢletme yönetimini üstlenen yönetici veya yöneticilerin, kriz ortamına

özgü olan gerginliğe hakim olması, çatıĢma ortamını oluĢturmadan yerinde teĢhisler yapması

52

Özdevecioğlu, a.g.e, s. 106 53

Erdil, Oya, Belirsizlik Dönemlerinde Stratejik Yönetim ve Çevre, İkinci Yönetim Kongresi, D.E.Ü. İşletme Fakültesi, Yayın No:1, Kuşadası, 1994, s.216 54

Cüceloğlu, Doğan, İçimizdeki Biz, Sistem Yayınları, 5.Baskı, İstanbul, 1996, s.162

13

gerekir. Yapılan teĢhis noktalarında tatmin edici sonuçların elde edilebilirliği ön plana

çıkarılarak bu noktalar üzerinde odaklaĢmayı sağlamalıdır. 55

Özdevecioğlu’nun çalıĢmasında değindiği bir diğer nokta ise ekonomik kriz

koĢulalrında örgüt içi iletiĢimin bozulduğu hipotezidir. Bu konuda çalıĢmada Ģu sonuçlar

ortaya çıkmıĢtır.

Tablo 2: Ekonomik kriz durumunda örgüt içi iletişimin değişimi

Hipotez : Krizden etkilenme düzeyi ile örgüt iletiĢimi arasında iliĢki vardır.

Anova Testi sonucu ise 0.001 anlamlılık düzeyinde 7.594’dür. Bu durumda H0

hipotezi red edilmiĢ ve H1 hipotezi kabul edilmiĢtir.56

Krizden etkilenme düzeyi ile örgüt

iletiĢiminin niteliği arasındaki iliĢkinin arandığı iki numaralı hipotez doğrulanmıĢ

bulunmaktadır. Krizden etkilenme düzeyi arttıkça, örgüt içi iletiĢimin niteliği

bozulmaktadır.57

AraĢtırmanın sonucundan da anlaĢılacağı üzere, iĢletmeler ekonomik kriz

ortamındayken iletiĢimin kalitesi bozulmaktadır.

Krizden etkilenme düzeyi arttıkça, örgüt içi iletiĢim bozulmaktadır. Bunun en ö-nemli

nedeni, iĢletme içinde yaĢanan belirsizlikler, bilgilerin güvenilir olmaması, kiĢiler arası

çatıĢma eğiliminin artması ve üst kademe yönetimdeki strestir.58

Özdevecioğlu diğer bir hipotezinde ekonomik kriz Ģartları altında iĢletmelerde korku

ve paniğin ortaya çıkacağını öne sürmüĢtür. ÇalıĢmanın sonuçlarında çıkan veriler yazarın

hipotezini doğrular niteliktedir.

55

Titiz, İsmet ve Çarıkçı, H. İlker Krizlerin İşletmeler Üzerindeki Etkileri ve Küçük İşletme Yöneticilerinin Kriz Dönemine Yönelik Stratejik Düşünce ve Analizleri, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1 Doç.Dr. Feramuz AYDOĞAN’ın Anısına, Adana, s.206 56

Özdevecioğlu, a.g.e., s. 108 57

Özdevecioğlu, a.g.e., s.107 58

Özdevecioğlu, a.g.e., s.111

14

Tablo 3: Kriz dönemlerinde örgüt içerisindeki korku ve panik düzeyini gösterir

Anova testi sonuç tablosu

UlaĢılan üçüncü sonuç, kriz dönemlerinde sanayi iĢletmelerinde korku ve paniğin

artmasıdır. Korku ve panik çok geniĢ anlamlı olarak düĢünülmelidir. Tasar-ruf tedbirleri

sonucu elaman çıkarılması korkusu, hata yapma korkusu, belirsizliğin neden olduğu panik,

departman yöneticilerinin yetkilerinin kısıtlanması gibi faktörler korku ve paniğini nedenini

oluĢturmaktadır. 59

2.4. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların Örgüt Yapılarında Yaşanan

Değişimler

Bu konuda yapılan araĢtırmalar ve sonuçlarına geçmeden önce Ģunu söylemekte fayda

vardır ki, bu aĢamadaki bulgular bundan sonraki her aĢamayı etkilemektedir. Çünkü bir

sistemin iĢleyiĢi, baĢarısı ve yaĢayacağı güçlükler büyük ölçüde o sistemin kuruluĢundaki

etkenlere bağlıdır. ĠĢletmelerinde bir sistem olduğunu düĢünerek, kriz durumunda iĢletmenin

örgütsel yapısına yönelik verdiği tepkiler, örgütü oluĢturan kiĢilere ve örgütün kendisine

yönelik en büyük etkiyi yaratan faktördür.

Çukurova Üniversitesi’nde yaptıkları çalıĢmada 60

Yalçın ve Gafuroğlu iĢletmelerde

kriz ortamlarında yaĢanan yönetsel değiĢikleri açıklamak için öncelikle Ali DanıĢman’ın

eserinden faydalanarak “yönetim tipolojilerini” açıklamıĢlardır. 61

59

Özdevecioğlu, a.g.e., s.111 60

Yalçın, Azmi ve Gafuroğlu, Şahin, Ekonomik Krizlerin Küçük Ve Orta Ölçekli İşletmeler Üzerindeki Yönetsel Ve İşlevsel Etkilerini Belirlemeye Yönelik Ampirik Bir Araştırma, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, 2008, s.433–448, s.433 61

Danışman, Ali, Culture and Structure in Organizations: Investigating the Effects of Industry and Contextual Factors on Their Relationships Across Turkish and Canadian Firms, Doctorate Dissertation, Çukurova University, 2002

15

Tablo 4: Yapısal boyutlar ve yapısal tipolojiler

Ekonomik Kriz Dönemlerinde, Küçük ve Orta Ölçekli Firmalar genellikle içe

kapanarak kararları merkezden alma ve kontrol alanlarını daraltma (HiyerarĢik Bürokrasi)

eğilimindedirler. Tablo incelendiğinde firmaların %53,2’sinin hiyerarĢik bürokrasiyle temsil

edildiği görülmektedir. 62

YaĢanılan ağır ekonomik krizlerin iĢletmelerin yönetsel ve örgütsel unsurları üzerinde

etkili olduğu belirlenmiĢtir. Merkezi bir yapıya geçmenin kaçınılmaz olarak ifade edildiği

süreçte iletiĢim kanalları tahrip olmakta ve koordinasyon yetersiz hale gelmektedir. Özellikle

iĢletme çalıĢanlarının moral ve motivasyonunu ciddi oranda etkileyen ekonomik krizler

çalıĢanlarda psikolojik sıkıntıların yaĢanmasına neden olmaktadır. YaĢanılan tüm bu hoĢ

olmayan geliĢmeler çalıĢanların öz savunmasının artmasına sebep olmuĢtur. 63

Literatürdeki bir diğer kaynakta Selçuk Üniversitesi’nden Selçuk Öğüt makalesinde

kriz dönemlerinin iĢletmeler üzerindeki etkilerini araĢtırırken yukarıdaki sonuçları doğrular

sonuçlara ulaĢmıĢtır. AraĢtırmaya katılan iĢletmelerin % 69’u kriz sürecinde yönetsel

kararlarda merkezileĢme eğilimi olduğunu ve % 58’i personel dev-rinde bir artıĢ olduğunu

belirtmektedir. Bu bağlamda, krizin arzulanmayan etkilerinin minimize edilmesinin

güçleĢeceği ileri sürülebilir. ĠĢletmelerin % 50’si kriz durumunun örgütün zayıf yönlerinin

saptanmasına olanak sağladığını ve % 33’ü krizle mücadelede etkin stratejilerin geliĢtirilmesi

gerektiğini belirtmiĢtir. 64

62

Yalçın ve Gafuroğlu, a.g.e., s. 439 63

Yalçın ve Gafuroğlu, a.g.e., s.445 64

Öğüt, Selçuk, Küçük Ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmelerinde Kriz Yönetimi Yaklaşımları: Tekstil Sektörü Örneği, Selçuk Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, Konya, 2005

16

Tablo 5: Kriz dönemlerinin işletmeler üzerine etkileri

Bu çalıĢmada da görülmektedir ki kriz durumlarında yönetimde belirgin bir

merkezileĢme eğilimi görülmektedir.

Kriz dönemlerinde; hızlı bilgi akıĢı zorunluluğu ve çok yönlü haberleĢme ihtiyacı

mevcut örgüt yapısını yetersiz hale getirmektedir. Bu durumda da yönetimin eksik ve yanlıĢ

bilgilerle karar alması gibi sonuçlar ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca iĢletmenin bilgi toplama

yeteneğinin azalması ve standart programların dıĢına çıkma zorunluluğu, karar alma ve

kontrolde merkezileĢme eğilimlerini arttırmaktadır. 65

Kararların merkezileĢmesi ile bütün

karar süreçleri güçlü bir önder veya lider tarafından yönetilmektedir. 66

Özdevecioğlu ise çalıĢmasındaki hipotezinde ekonomik kriz dönemlerinde Ģirketlerde

yönetimin merkezileĢtiğini iddia etmiĢ ve gelen cevaplarla Ģu Ģekilde bir sonuç ortaya

çıkmıĢtır.

Tablo 6: Ekonomik kriz ile yönetimde yetkilerin merkezileşmesi arasındaki

ilişkinin incelenmesi

Yukarıdaki korelasyon analizi sonucundan da görüldüğü üzere, krizden etkilenme

düzeyi ile iĢletmenin merkezi yapıya geçmesi arasında anlamlı bir pozitif iliĢki

65

Erdil, Oya, a.g.e., s.216 66

Hooshang, Kuklang (1988), Crisis Confrontation in International Management: Consequences and Coping Actions, Management International Review, 28, s.22

17

bulunmaktadır. Bu sonuç literatürdeki sonuçlarla paralellik arz etmektedir. ĠĢletmelerde

krizden etkilenme düzeyi arttıkça, kararların üst kademelerden alınması oranı

yükselmektedir.67

Özdevecioğlu çalıĢmasında anova analizine de yer vermiĢtir.

Tablo 7: Ekonomik kriz ile yetkinin merkezileşmesi arasındaki ilişkiye dair

Anova analizi sonuç tablosu

0.000 anlamlılık düzeyinde F değeri 7.156 hesaplanmıĢtır. Bu durumda H0 hipotezi

red edilmiĢ ve H1 hipotezi kabul edilmiĢtir.68

Krizlerin iĢletmeleri merkezi bir örgüt yapısına zorlamasıdır. Sanayi iĢletmelerinde

krizden etkilenme düzeyi arttıkça yetkinin merkezileĢme derecesi de artmaktadır. Bu sonuç,

yaĢanan belirsizlik veya kaos ortamında daha önce alt kademe yönetim tarafından alınan

kararların üst kademe yöneticiler tarafından alınması gerektiğinin düĢünüldüğünü

göstermektedir69

Üç çalıĢma da ortak bir noktayı göstermektedir. Öyle ki ekonomik krizden etkilenen

Ģirketler, yukarıda belirtilen sebeplerden ötürü, yönetimi hızlı bir Ģekilde merkezileĢtirmeye

çalıĢmaktadır.

2. 5. Ekonomik Krizin Çalışan Üzerindeki Etkilerinin Yönetimce Anlaşılması

67

Özdevecioğlu, a.g.e., s.106 68

Özdevecioğlu, a.g.e, s.107 69

Özdevecioğlu, a.g.e., s.111

18

ÇalıĢmamızın bu bölümünde ekonomik krizlerde oluĢan ve örgüt içerisinde insan

faktörünü etkileyen kavramlara yönetimin yaklaĢımı, algısı ve bu geliĢmeleri anlama

durumları incelenecektir.

Özdemircioğlu bundan önceki bölümlerde bahsedilen çalıĢmasında örgüt içerisindeki

iletiĢim kopukluğunu ve çalıĢanların yaĢadığı çöküntüleri de ele almıĢtır. ÇalıĢmasının

sonucunda Ģu Ģekilde bir sonuç ortaya çıkmıĢtır.

Tablo 8: Krizden etkilenme düzeyi ile örgütün diğer departmanları arasındaki

ilişkinin korelasyon analizi

AraĢtırmanın beĢinci hipotezi, krizden etkilenme düzeyi ile iĢletmenin departmanları

arasındaki iliĢkilerin düzeyi arasında iliĢki bulunduğu Ģeklindeki hipotezdir. Yapılan

korelasyon analizinde 0.01 anlamlılık düzeyinde korelasyon katsayısı –0.283 bulunmuĢtur.

Bunun anlamı, krizden etkilenme düzeyi arttıkça, iĢlet-menin çeĢitli bölümleri arasındaki

iliĢkiler bozulmaktadır.70

Tablo 9: Krizden etkilenme düzeyleri ile örgütün diğer departmanları arasındaki

ilişkinin Anova Testi sonuçları

70

Özdevecioğlu, a.g.e, s. 109

19

Yapılan Anova Testi de bu iliĢkinin anlamlı olduğunu ortaya koymaktadır. F değeri

0.000 anlamlılık düzeyinde 9.010 bulunmuĢtur. BeĢinci sonuç, kriz dönemlerinde iĢletmenin

tüm bölümleri arasındaki iliĢkilerde olumsuzluk yaĢanmasıdır. Yani, muhasebe, finansman,

satınalma, stok, pazarlama, halkla iliĢkiler veya üretim bölümleri arasındaki olumlu iliĢkiler

yerini olumsuz iliĢkilere bırakır. 71

Benzeri bulgular Cumhuriyet Üniversitesi tarafından

yapılan bir araĢtırmada da ortaya çıkmaktadır. 72

ÇalıĢma ġubat 2001 krizinde Sivas ili ve çevresindeki iĢletmeleri kapsamakta ve

aĢağıdaki sorunlar ortaya çıkmaktadır. Yöneticilerin % 40’a yakını 20 yıl ve üzerinde, % 27’si

11-20 yıl arasında, %24’ü 6-10 yıl arasında ve geriye kalanı ise 5 yıl ve daha az bir iĢ

deneyimine sahiptirler.ĠĢletmelerin ise %30’u 6-10 yıl arasında , %25’i 20 yılın üzerinde ,

%22’si 1-5 yıl arasında , %21’i 11-20 yıl arasında ve % 2’si 1 yıldan az bir faaliyet süresine

sahiptir. ĠĢletmelerin % 38’i anonim , %38’i limited , % 16’sı Ģahıs ,5’i adi ortaklık ve % 3’ü

kollektif Ģirket Ģeklindedir. Yöneticilerin % 60’ı herhangi bir yöneticilik eğitimi

almamıĢlardır.

Ankete katılan 63 yöneticiden 43’ü (%68) kriz dönemlerinde personelinde psikolojik

ve fizyolojik bir çöküntü olduğunu belirtmiĢlerdir.Buna göre yöneticilerin çoğunun kendi

personelindeki psikolojik ve fizyolojik çöküntüyü gözlemledikleri görülmektedir. 25-40 yaĢ

grubundaki 25 yöneticiden 13’ü (%52) , 41-60 yaĢ grubundaki 33 yöneticiden 27’si (%81) ile

61 yaĢ ve üzerindeki 5 yöneticinin ise 3’ü (%60) personelinde psikolojik ve fizyolojik

çöküntü meydana geldiğini belirtmiĢtir. Bu sonuç, belki de tüm çalıĢanlarda eĢ düzeyde

psikolojik ve fizyolojik çöküntü yaĢanmasına karĢın bunun farkına varmak ve önemsemek

açısından orta yaĢ grubundaki yöneticilerin diğerlerine oranla daha duyarlı olduklarını

gösterebilir. Genç yöneticiler yeterli deneyime sahip olmadıklarından, yaĢlı yöneticilerin ise

iĢe olan ilgilerinin azalmasından dolayı bu oranın daha düĢük olduğu düĢünülebilir.73

2. 6. Ekonomik Kriz ve Çalışanlar Üzerindeki Umutsuzluk ve Depresyon Etkisi

Osmangazi Üniversitesinde küresel ekonomik krizin değerlendirmesinde umutsuzluk

ve depresyon etkileri üzerine yapılan çalıĢmada çalıĢanların depresyon düzeylerine göre kriz

71

Özdevecioğlu, a.g.e., s.112 72

Öncül, M., ve diğerleri, a.g.e., s.99 73

Öncül, M., ve diğerleri, a.g.e., s.104

20

algıları, ya da baĢka bir deyiĢle ekonomik krizin çalıĢanların depresif durumları üzerine

etkilerini araĢtırmıĢlardır. 74

Tablo 10: Umutsuzluk ve depresyon düzeyleri

Tablo 11: Bireylerin Psikolojik Durumlarına Göre Krizi Değerlendirmeleri

Tablo11’de katılımcıların depresif bozukluk ve umutsuzluk açısından psikolojik

durumlar ile söz konusu kiĢilerin ekonomik krizle ilgili düĢüncelerine dair ifadeler

bulunmaktadır. Buna göre tablo incelendiğinde krizden etkilenme düzeyi ile ilgili ifadeye

depresif olamayanlar ve umutsuz olmayanların çoğu orta düzeyde etkilendi Ģeklinde görüĢ

bildirirken, depresif olanlar, umutsuz olanlar ve hem depresif hem de umutsuz olanlar

ise yüksek düzeyde etkilendi Ģeklinde değerlendirmede bulunmuĢlardır. 75

Diğer yandan, krizden yüksek düzeyde etkilenen iĢletme sahiplerinin çoğunluğunun

(yaklaĢık %60’ı) hem depresif hem de umutsuz olduğu görülmektedir. Söz konusu kiĢilerin

74

Sütütemiz, Nihal ve Okutan, Elvan ve Balaban, Özlem, Küresel Krizi Değerlendirmede Umutsuzluk ve Depresyonun Etkilerini İncelemeye Yönelik Bir Saha Çalışması, 17.Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi 21-23 Mayıs 2009, Eskiehir Osmangazi Üniversitesi İşletme Bölümü, s. 252 75

Sütütemiz ve diğerleri, a.g.e., s.253

21

gelecekte kendilerini sıkıntılı günlerin beklediğini ifade ettikleri görülmüĢtür. Bu bağlamda,

geleceğe dair kötü bir beklenti içinde olduklarını söylemek mümkündür. 76

Yapılan bu çalıĢmadan yola çıkılarak, mevcut küresel krizden küçük iĢletme

sahiplerinin büyük çoğunluğunun yüksek düzeyde etkilendiğini, iĢ hacmimin önemli derecede

azaldığını söylemek mümkündür. Bu bağlamda, bireylerin depresyon ve umutsuzluklarının bir

nedeninin de krizden etkilenme derecesi olabileceği düĢünülmektedir. 77

ĠĢ, özellikle eriĢkin yaĢam döneminde öz-yeterlilik ve öz-saygı gibi benliği düzenleyen

iĢlevler ile kendini gerçekleĢtirme için olanaklara sahip olunabilecek toplumsal yapı arasında

önemli bir köprü oluĢturması nedeniyle önemli bir belirleyicisidir. 78

ÇalıĢabilecek

durumdayken çalıĢamamak, iĢini kaybetmek ya da çalıĢma sırasında olumsuz deneyimlere

maruz kalmak doğrudan ve dolaylı karmaĢık mekanizmalarla uzun süreli stres yaĢanmasını

ortaya çıkmasına yol açarak ruh sağlığı için bozucu bir etken olabilmektedir.79

Yukarıda anlatılanlar ıĢığında ilk bölümlerde anlatılan Örgüt içerisinde stres, kaygı,

strese bağlı çatıĢmalar ve gelecek kaygıları gibi faktörlere etkisi araĢtırmalarla belirlenen

ekonomik krizlerin ciddi bir insani durum olan depresyon ve umutsuzluk konusunda da etkili

olduğunu söylemek mümkündür.

76

Sütütemiz ve diğerleri, a.g.e., s.254 77

Sütütemiz ve diğerleri, a.g.e., s.254 78

Kaya, Burhanettin, Depresyon: Sosyo-ekonomik ve Kültürel Pencereden Bakış, Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara, 2008, s. 15 79

Kaya, a.g.e., s.15

22

2.7. Ekonomik Kriz ve Çalışanların Örgüt İçi Motivasyonu

AraĢtırmacılar motivasyon tanımına çeĢitli kuram ve yaklaĢımlar getirerek gerek

psikolojik, gerekse fizyolojik yorumlarla konuya açıklık getirmeye çalıĢmıĢlardır.80

Motivasyon; kiĢilerin belirli bir amacı gerçekleĢtirmek için kendi arzu ve istekleri ile

davranmaları, örgütün ve bireylerin ihtiyaçlarının tatminle sonuçlanacak bir iĢ ortamı

oluĢturularak bireyin harekete geçmesi için etkilenmesi ve isteklendirilmesi süreci veya

bireyleri onların özel bir tavırla hareket etmelerine, davranmalarına teĢvik eden kendilerinden

veya çevrelerinden kaynaklanan çeĢitli motivler topluluğu olarak tanımlanmaktadır. 81

Ekonomik krizde insan faktörü üzerinde yaĢanan değiĢimleri daha önceki bölümlerde

belirtmiĢtik. Peki bu durumda iĢletmenin sürerliliği ve verimliliği açısından oldukça önemli

olan motivasyon konusunda yapılması gerekenler nelerdir? Dirim’e göre; kriz çalıĢanlara

bütün nedenleri ile anlatılmalı, iĢletmenin krizi nasıl yöneteceği konusunda bilgi verilmeli ve

alınacak önlemler açıklanmalıdır. Yöneticiler soğukkanlı ve açık olmalıdır. Ofislerine

kapanıp, kaygılı yüzlerle çıkmaları ve kimseye bir Ģey söylememeleri çalıĢanları paniğe

sürükleyebilmektedir. En önemlisi bu çalıĢmalar yapılırken insana verilen önem ilk plana

alınmalıdır. 82

Dirim’in çalıĢmasındaki fikirleri açıkça bundan önceki bölümde belirttiğimiz

ekonomik krizlerde ortaya çıkan, korku, endiĢe ve karmaĢa gibi faktörlere yönelik çözüm

önerileri sunması açısından önemlidir.

ġüphesiz ki örgüt-çalıĢan iliĢkisinin karĢılıklı olduğu düĢünüldüğünde insan olarak

çalıĢanında ekonomik kriz koĢullarında motivasyonun sürdürülebilmesi için üzerine düĢen

sorumluluklar bulunmaktadır. ÇalıĢanların üzerine düĢen en büyük sorumluluk dayanıĢmadır.

DayanıĢma içinde yaratılan sinerji kriz döneminin daha kolay atlatılmasını sağlayacaktır. 83

Böyle durumlarda motivasyonun az da olsa düĢmesi kaçınılmazdır, fakat birlikten güç doğar

ilkesi ile örgüt kendi özünde kenetlenip bu motivasyon düĢüĢünün önüne geçmelidir.

ÇalıĢana düĢen görevler özet olarak Ģirkete ve yöneticilere güvenmeleri, birlik

beraberlik düĢüncesini korumaları, iĢimi kaybederim düĢüncesinden uzaklaĢıp ben nasıl bir

80

David G. ,Myers, Social Psychology, The McGraw Hill Inc., 1996, s. 156 81

Dirim, Cansen, Kriz Döneminde Motivasyon Teorilerinin Geçerliliği ve Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, İnsan Kaynakları Yönetimi Bilim Dalı, İstanbul, 2004, s.4 82

Dirim,a.g.e., s. 120 83

Dirim, a.g.e., s. 127

23

katkı yaparım düĢüncesine sahip olmaları sorumluluk bilinci ve kontrol mekanizmalarına

sahip olmalarıdır. 84

Dirim eserinde kriz dönemlerinde motivasyonun nasıl etkilendiğini bir araĢtırma ile

incelemiĢtir. Bu araĢtırmaların bulgularına göre bankacılık sektöründe faaliyet gören

iĢletmede ekonomik kriz durumunda örgüt içerisindeki insanların motivasyon konusundaki

çıktıları aĢağıda incelenecektir.

Personelin tamamı kendilerini geliĢtirmek için Ģirket içi eğitim almalarının motivasyon

açısından önemli olduğunu belirtirken kriz döneminde bu eğilimlerin değiĢmediği

gözlemlenmektedir. 85

ÇalıĢanlar iĢyerlerindeki kiĢisel mutlulukları açısından sınıflandırıldığında hiç mutlu

olmayan %16, mutlu olmayan %12, kararsız olan %40, mutlu olan %22 ve çok mutlu olan

%10’luk bir sonuca ulaĢılmıĢtır. Aynı deneklere ekonomik kriz sonrası kiĢisel

memnuniyetlerinin değiĢip değiĢmediği sorulduğunda %40 gibi önemli bir oranda iĢ

memnuniyetlerinin azaldığı görülmektedir.86

Fikirlerini açıkça ortaya koymaları konusunda kriz öncesinde daha özgür olduğunu

düĢünen %30’luk bir kitle ile karĢılaĢılmaktadır.87

DeğiĢiklik olmadığını söyleyen kitle

içerisinde üst tabaka yöneticilerin olduğunu da düĢünürsek, karar alma mekanizmalarındaki

otoriter yaklaĢımın belirgin Ģekilde arttığı fikrini edinmemiz doğrudur. Bu bulgu daha önceki

bölümlerde öne sürdüğümüz ekonomik krizlerde örgütlerin daha merkeziyetçi bir yapıya

büründükleri ve kararlara katılım oranının azaldığı yönündeki iddiamızı da doğrular nitelikte

olması bakımından önemlidir.

ÇalıĢmanın sonuçlarına gelince kriz dönemlerinde çalıĢanların motive edilmesi

gerektiği ve yönetimin bu konuya yeterince önem göstermediği çalıĢmada ortaya konmuĢtur.

ĠĢgören kriz döneminde, yönetimden daha fazla ilgi beklemektedir.

ÇalıĢanı motive eden etkenler açısından bakıldığında iĢyerinde etkin olma ve yönetim

tarafından takdir edilme isteği değiĢmemiĢtir. ĠĢ güvenliğinin motivasyon açısından en önemli

konuma geldiği bu dönemde diğer çalıĢanlardan farklı olduğunu öğrenmek çalıĢan için büyük

bir motivasyon kaynağı haline gelmiĢtir. ĠĢletme üst yönetiminin dikkat etmesi konulardan bir

84

Emmerich, Roxanne, Güç Dönemlerde Motivasyon”, Executive Excellence, Sayı 11, Subat 2002, s. 9 85

Dirim, a.g.e., s. 149 86

Dirim, a.g.e., ss. 151-152 87

Dirim, a.g.e., ss. 169-170

24

diğeri de kiĢisel geliĢim olanaklarının tanınmasıdır. Kendine yatırım yapmak her dönemde

olduğu gibi kriz döneminde de çalıĢanlar için önemli bir motivasyon faktörü olmaktadır. 88

Bu bölümden çıkacak son sonuç ise ekonomik kriz dönemlerinde Ģirketlerde yaĢanan

merkezileĢme eğilimlerinin planlanması sırasında çok önemli bir faktör olan kiĢilerin

motivasyonunun da ön planda tutulması gerekliliğidir. ÇalıĢmadaki bulgulara göre

merkezileĢme eğilimi ve buna bağlı uygulamalarla çalıĢanların kiĢisel ve iĢ motivasyonları

arasında ters orantılı bir iliĢki göze çarpmaktadır.

88

Dirim, a.g.e., ss.176-178

25

ALAN G. Tippie and David S. Kupetz, How to Avoid Eight Common Mistakes Made by

Business in Financial Crises, Outlook, Spring 1998, Sayı :66 (1)

AKTAN ve ġEN, Ekonomik Kriz: Nedenler ve Çözüm Önerileri, Yeni Türkiye Dergisi

Kriz Özel Sayısı, Cilt: II, Sayı: 42, 2001, ss. 1225-1230

ANCONA, D.G. and D. F. CALDWELL, Demograph and Design Predictors of New

Product Team Performance, Organization Science, 1992, sayı:3, ss. 321-341

ATAMAN, G., İşletme Yönetimi-Temel Kavramlar ve Yeni Yaklaşımlar, Türkmen

Kitabevi, Ġstanbul, 2001

ATATOPRAK, ġule, Türkiye’de Hükümetler Ve Ekonomik Krizler: 1963 – 2006

Dönemi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans

Tezi, Erzurum, 2007

BARTON, L., Crises in Organization: Managing and Communicating in the Heat of

Chaos, Sauth Western Pub, Cincinnati, 1993

CÜCELOĞLU, Doğan, İçimizdeki Biz, Sistem Yayınları, 5.Baskı, Ġstanbul, 1996

D’AVENDI, R.D. and H. A. SIMON., Crises and the Content of Managerial

Communications: A Study of the Focus of Attention of Top Managers in Surviving and

Failing Firms, Administrative Science Quarterly, 1990, 35. Sayı, ss. 634-657

DAVĠD G. ,MYERS, Social Psychology, The McGraw Hill Inc., 1996

DĠNÇER, Ömer, Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 2. Baskı., Ġstanbul, TimaĢ

Yayınları, 1992

DĠRĠM, Cansen, Kriz Döneminde Motivasyon Teorilerinin Geçerliliği ve Bir Uygulama,

Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ĠĢletme Anabilim

Dalı, Ġnsan Kaynakları Yönetimi Bilim Dalı, Ġstanbul, 2004

DOOLEY, Michael P. , Model of Crises in Emerging Markets, Economic Journal, Jan

2000, Vol:110

DUTTON, J., The Processing of Crises and Non-Crisis Strategic Issues, Journal of

Management Studies, 1986, 23:501-517

26

EMMERĠCH, Roxanne, Güç Dönemlerde Motivasyon”, Executive Excellence, Sayı 11,

Subat 2002

ERDĠL, Oya, Belirsizlik Dönemlerinde Stratejik Yönetim ve Çevre, Ġkinci Yönetim

Kongresi, D.E.Ü. ĠĢletme Fakültesi, Yayın No:1, KuĢadası, 1994

EREN, E., İşletmelerde Stratejik Planlama ve Yönetim, Ġstanbul Üniversitesi Yayınları,

Ġstanbul, 1998

FĠNK, S., Crises Management: Planning for the Inevitable, American Management

Assocation, NewYork, 1986

GARTEN, Jeffrey E. , Lessons for The Next Financial Crises, Foreign Affairs, Mar/Apr ,

1999, Vol:78

GEPHART, R.P.Jr., Organization Design for Hazardous Chemical Accidents, Columbia

Journal of World Business, 1987 cilt: 22, ss. 51-58

HANK P., Maleod W.T., Urgana L., Collins English Dictionary, Ġkinci Baskı, Whilliam

Collins and Sons and Co Ltd., 1986, London

HOOSHANG, Kuklang (1988), Crisis Confrontation in International Management:

Consequences and Coping Actions, Management International Review

KAPLAN, B. , Kriz Döneminde Transformasyonel Lider Davranışlarının İşletme

Performansı Bağlamında Fırsat Yönetimine Etkisi: Bankacılık Sektöründe Bir

Uygulama, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Konya, 2006

KAYA, Burhanettin, Depresyon: Sosyo-ekonomik ve Kültürel Pencereden Bakış, Gazi

Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara, 2008

KAYA, Vedat., Finansal Küreselleşme ve Para Krizleri: 1990–2002 Türkiye Deneyimi,

YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005

KERNĠSKY, D. A., Proactive Crisis Management and Ethical Discourse: Dow

Chemical’s Issues Management Bulletins 1979-1990, Journal of Business Ethics, 16(8), s.

s 843-853

27

KĠESLER, S. and L. Sproull., Managerial Response to Changing Environments:

Perspectives on Problem Sensing from Social Cognition, Administrative Science

Quarterly, 1982, sayı:27, ss. 548-570

ÖĞÜT, Selçuk, Küçük Ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmelerinde Kriz Yönetimi

Yaklaşımları: Tekstil Sektörü Örneği, Selçuk Üniversitesi, ĠĠBF, ĠĢletme Bölümü, Konya,

2005

ÖNCÜL M., TAĞRAF H., FĠLĠZÖZ B. ve Ekici S., Sivas Sanayi İşletmelerinin Şubat 2001

Ekonomik Krizine Genel Yönetsel Tepkileri, C.Ü. Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Dergisi, Cilt 4,

Sayı 1, 2003

ÖZBAKIR, G.A., İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Uygulamadan Bir Örnek, BasılmamıĢ

Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992

ÖZDEVECĠOĞLU, Mahmut, Krizin İşletmelerin Yönetsel Ve Örgütsel Yapısı Üzerindeki

Olumsuz Etkileri Ve Kayseri Sanayi İşletmelerinde Yapılan Bir Araştırma, Erciyes

Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 19, Temmuz-Aralık 2002 ss.

93-114

ÖZDEVECĠOĞLU, Mahmut , Otel İşletmelerinin Ekonomik Krizden Etkilenme

Düzeyleri Ve Kriz Dönemlerinde Uyguladıkları Politikalara İlişkin Bir Araştırma,

Erciyes Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi, ĠĢletme Bölümü, 2007

ÖZGÜVEN, Ali, İktisadi Krizler, Yeni Türkiye Dergisi Kriz Özel Sayısı, Cilt: I, Sayı:41,

2001

PHĠLĠP B. Tack, Kriz Zamanı Yönetim, Ġstanbul, Ġlgi Yayıncılık, 1994

SETHI, S. P., Inhuman Errors and Industrial Crisis, Columbia Journals of World

Business, 22(01),1987, ss. 101-110

SMĠTH, Jane, Zaman Yönetimi, Ġstanbul: TimaĢ yayınları, 1998

STAW, B. M ve diğerleri. , Threat-Rigidty Effects in Organization Behavior: A

Multilevel Analysis, Administrative Science Quarterly, Sayı:26, ss.501-524

SÜTÜTEMĠZ, Nihal ve OKUTAN, Elvan ve BALABAN, Özlem, Küresel Krizi

Değerlendirmede Umutsuzluk ve Depresyonun Etkilerini İncelemeye Yönelik Bir Saha

28

Çalışması, 17.Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi 21-23 Mayıs 2009, Eskiehir

Osmangazi Üniversitesi ĠĢletme Bölümü

TĠTĠZ, Ġsmet ve ÇARIKÇI, H. Ġlker Krizlerin İşletmeler Üzerindeki Etkileri ve Küçük

İşletme Yöneticilerinin Kriz Dönemine Yönelik Stratejik Düşünce ve Analizleri, C.Ü.

Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1 Doç.Dr. Feramuz Aydoğan’ın Anısına, Adana

TUTAR, Hasan, Kriz ve Stres Ortamında Yönetim, Ġstanbul, Hayat Yayınları, 2000

Türk Dil Kurumu, Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü / İktisat Terimleri Sözlüğü

Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük

TÜZ, Vergiliel Melek, Kriz ve İşletme Yönetimi, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 1996

WAYNE L. Pines, Myths of Crises Management, Public Relations Quarterly, Fall 2000,

Vol:45

YALÇIN, Azmi ve GAFUROĞLU, ġahin, Ekonomik Krizlerin Küçük Ve Orta Ölçekli

ĠĢletmeler Üzerindeki Yönetsel Ve ĠĢlevsel Etkilerini Belirlemeye Yönelik Ampirik Bir

AraĢtırma, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, 2008, s.433–448

29

TABLO LİSTESİ

Tablo 1: Kriz döneminde yaĢanan yönetsel ve örgütsel olumsuzluklar

Tablo 2: Ekonomik kriz durumunda örgüt içi iletiĢimin değiĢimi

Tablo 3: Kriz dönemlerinde örgüt içerisindeki korku ve panik düzeyini gösterir Anova testi

sonuç tablosu

Tablo 4: Yapısal boyutlar ve yapısal tipolojiler

Tablo 5: Kriz dönemlerinin iĢletmeler üzerine etkileri

Tablo 7: Ekonomik kriz ile yetkinin merkezileĢmesi arasındaki iliĢkiye dair Anova analizi

sonuç tablosu

Tablo 8: Krizden etkilenme düzeyi ile örgütün diğer departmanları arasındaki iliĢkinin

korelasyon analizi

Tablo 9: Krizden etkilenme düzeyleri ile örgütün diğer departmanları arasındaki iliĢkinin

Anova Testi sonuçları

Tablo 10: Umutsuzluk ve depresyon düzeyleri

Tablo 11: Bireylerin Psikolojik Durumlarına Göre Krizi Değerlendirm