VII . , , . . . , , , . , . , , , . .

1

SLI^NOSTI I RAZLIKI ME\U @IVOTNITE I RASTENIJATA

: : , , , , ; : , , , ; ; , .

-

-

: , , , , , .

5

1

1

. . Opstanokot na `ivite organizmi e tesno povrzan so postojanite promeni vo sredinata vo koja `iveat. Na primer, site `ivotni di{at i od `ivotnata sredina go koristat kislorodot, a vo nea osloboduvaat jagleroden dioksid. , : , . , , . . , , . (, , , ). ( , , ). . , . (. 1.1). . ( , , ). . . Sl. 1.1. . Povrzanost na rastenijata i , `ivotnite . . , , : , ,

6

Sl. 1.2. , , . , , . (. 1.2). , , , . , , , (. 1.3 . 1.4). Priroda na biolo{kite prisposobuvawa Pri razgleduvaweto na `ivotinskoto carstvo, }e zabele`i{ mnogu

Sl. 1.3.

Sl. 1.4. prisposobuvawa kon uslovite vo sredinata vo koja `iveat. Nekoi prisposobuvawa se izrazuvaat vo izgledot: insektite ~esto mnogu li~at na gran~iwata ili lisjata (sl.1.5) na koi `iveat. Drugi prisposobuvawa se izrazuvaat spored Sl. 1.5.

7

1a) b)

Sl. 1.6.Biolo{ki prisposobuvawa (a) Sored funkciite. (b) Spored uslovite za `ivot

funkciite na tie delovi na teloto. Taka, mo}nite muskuli na vilicite kaj hienata i ovozmo`uvaat da gi kr{i koskite na pronajdenite `ivotinski trupovi (sl. 1.6 a). Nekoi drugi prisposobuvawa se fiziolo{ki. Za vreme na nurkaweto, kitovite, fokite i drugite cica~i koi nurkaat vo voda, vr{at niza na prisposobuvawa kon nedostigot na kislorod vo takvite uslovi (sl. 1.6 b).

2a)

SLI^NOSTI I RAZLIKI ME\U @IVOTNITE I RASTENIJATA 500000 1500000 . , . .

b)

v)

Sl. 1.7. , () . () . ()

8

, , , , . , . , .

a) Sl. 1.8.Kaj pove}ekleto~nite organizmi postoi i organizirawe na pove}e kletki vo tkiva, na tkiva vo organi, na organi vo sistemi (a) Kaj `ivotni. (b) Kaj rastenija.

. Site `ivi organizmi se sostaveni od kletki. Kaj ednokleto~nite organizmi site b) funkcii se izvr{uvaat vo edna kletka, dodeka kaj pove}ekleto~nite organizmi odredena grupa kletki e specijalizirana za izvr{uvawe samo odredena funkcija. Organizacija. Site `ivi organizmi se organizirani oblici na `ivot. Takvite funkcii vo ednokleto~nite organizmi se izvr{uvaat vo edna kletka, dodeka kaj pove}ekleto~nite organizmi postoi i organizirawe na pove}e kletki vo tkiva, na tkiva vo organi, na organi voSl. 1.9 Oblicite na `ivotot se raznovidni. Trevata izgleda nepodvi`na i bez`ivotna, dodeka zebrie se mnogu brzi. Sepak, i dvete pripa|aat na grupata `ivi organizmi, za{to gi poseduvaat osnovnite karakteristiki na `ivotot.

9

1sistemi na organi i site tie go so~inuvaat `iviot organizam (sl.1.8 a,b). . . astenijata se sposobni so pomo{ na son~evata energija da proizvedat hrana (avtotrofni organizmi), dodeka site drugi organizmi koristat ve}e sozdadena . ite `ivi organizmi koristat energija. , . Sonceto ja obezbeduva re~isi celata energija za `ivot na Zemjata. i{ewe. postoi razmena na gasovi, odnosno di{ewe. . : , , . , , . , . Reagirawe na sredinata. Site `ivi organizmi reagiraat na `ivotnata sredina. Reagiraweto e odgovor na drazba (pottik). Na primer, ako vo divinata tigarot ja brka gazelata, gazelata }e reagira so begawe. , , . Rastewe. Site `ivi organizmi rastat. Rasteweto na kletkite doveduva do sozdavawe uslovi za nivna delba i sozdavawe novi kletki od roditelskata kletka. , . Razmno`uvawe. Site vidovi `ivi organizmi se sposobni da se razmno`uvaat. ovozmo`uva prodol`uvawe na `ivotot, bidej}i ne postoi organizam koj e ve~en. Prisposobuvawe. Site `ivi organizmi se sposobni da se . `ivite organizmi mo`nosti da opstanat vo `ivotnata sredina.

10

Zbiren pregled za brzo da povtori{ 1. 2. , , . (, , , ). , ( , , ). 3. . ( , , ) 4. , .

11

2

,

:

: , , , , , , , , ,

13

2

1

? ?

. . , , . . , . 350 (. 2.1) . , , , 1 , . , : - ( eu, karyon ). ( pro, ). () (. 2.2), , . ( ) : , , .

b)

v) a)

Sl. 2.1Anton van Levenhuk go prona{ol mikroskopot

Sl. 2.2Euokariotska (a) `ivotinska (b) rastitelna kletka i (v) prokariotska kletka

14

: V , .

. . . , , . . . , . , , , , . . , .

e

Sl. 2.3

ja

15

2 . , . , . , . , , . , , . . , , ( 7, ), 200 , . , 1 (. 2.4). , , , . : . , , . .a) b)

. 2.4 . (a) . () e. , , e . () . () , . , .

v)

g)

16

2

, . , . , . . . 90% . . , , - . . . , . , . . , , . .e

, ,

. 2.5

17

2

3

, . ( ) , , . : , , . . . , . , , , . () , ( ). . . , . ? . , . ,

. 2.6

18

. : , . . . - . - . - () . - . - , -

, . . : . ( I II III IV

. 2.7 -

19

2

I

IV II

III

. 2.8 -

). , . -. , , . , , . - , , . , (. 2.8). . . (. 2.7).

20

4

, ,

, . , . . . , , . , . ()

. 2.9

()

. : - - - - : , , . . , . , , .

21

2 , . . , , . . , , . . . , . )

. 2.10

) , . , , , , . - . . : - - - - - .

) . 2.11() E () M

)() ()

22

. - . - .

. 2.12 ()

, , . , , , , . , , , . . 2.13 . , , , , . .

23

2

5

. , . , , . : . , , , . , , .

1. . 2. 3. . - 4. . 5. 6. : 7. : , , 8. , . 9. .

24

1. : , , : . . . , . . . . 2. : , , : . . . , . . . . 3. : , , , , , , , , : . : I II III IV . . .

25

2

26

3

: () , , ; , , ; , . ,

-

: , , , , , , ,

27

3

1

: .

. , . 2000 . , , . , , . , . 1500000 (. 3.1). - - Monera Prokariota. . , , . . . - . . , , - , . . , . , , . 3.1 , Carstva na `ivi organizmi .

28

. . . 1. 570 , . . , , 700 . , , , . (. 3.2). . , , . , . 3.2 , , . , . , , , , . .

29

3

: , , 500 (). . , (. 3.3).

. 3.3

2. , , . , , . .

30

: I. . , . , , . . , . , , . II. . . , . , , , , . , . , . 3. () . , . , , , (. 3.4). 4. . . , . (. 3.5).

. 3.4 .

31

35.

, , , . , , . (. 3.6). .

. 3.5

6.

) . 3.6() . () .

)

, . , , , , , , ', (. 3.7).. 3.7 ,

32

2

, , , . . , . , , . , . . . . , . , , . , , , . . 32 . . , . , : , , . , , . .

. 3.8

33

3 : - - - . . . , . : , . . . , . . . . , , . . . . . . , . . . , , , . , . . , , . . . . . . , . , , , .

34

. , , . . -. (. 3.9). . . .

. 3.9

3

. , . , , . . . : , .

. 3.10

35

3 , . , . (), , , , , . . , , , . , (. 3.11). , . , . : . , . , . , (. 3.12). . . . . , . . , .

. 3.11

. 3.12

36

, . , , .

. 3.13

, . . (.3.14). . . 3.14 - , , . , (. 3.15). . 3.15

37

3

, . , . . - , (. 3.16); . 3.16 - . , , . , , . , (. 3.17); - . , (. 3.18); - . . (. 3.19).

. 3.17

. 3.19 . 3.18

38

, . . , , . (. 3.20). . 750000 , . , , , (. 3.21). , . , . . 3.20 . . . , , . , , . . . . . 3.21

39

3 , , , . . (. 3.22). , . , .

. 3.22

440

. . (. 3.23). . . , , . . . . , , , . . , , , , , , .

. 3.23 , , . , . , . . , , . (. 3.24). , , , , , , , . . . . , , .

. 3.24

41

3

. , . . : , , . .

. 3.25 . . , .

. 3.26 , . , . . : , . . , : , .

. 3.27

42

. . , , , . . . . , . , , .

. 3.28

1. , . 2. 1500000 . , : , , , . 3. : , , , , , . 4. . . 5. , , - , - , - , - , - .

43

3

: 1. ? 2. ? 3. . 4. ? 5. . 6. ? 7. ? 8. , ? 9. : , , , . 10. .

1. - . : , , , : . . . , . . . 2. : , , : , , . . .

44

3. : , , : . . . . . . 4. : , , : . . . . . .

45

4

: , , , , , , , , ; , ; ; .

-

: , , ,

47

4

1

, , , , , , . . , . . , , . , . , , , .. : - . - . - , . - : , , . - . - . . , , . . . (. 4.1).

: .

. 4.1 ,

48

: .

. (. 4.2). . , , .

. 4.2

. 4.3

. . , , . () (. 4.3). , .

49

4 . .

' . . , . . , , , , . . . . (. 4.4). . ) ? , . , . ) , . . . 4.4() K () K

. 4.5

50

. , . . , , (. 4.6). . , , . . . . ,

. 4.6

(. 4.7). . . . , . . . 4.7

51

4

2

,

. , (. 4.8). :

, , . . , , . , . , , , , . , . . , , . .

. 4.8 ,

. , . , . , . .

52

. , . - , . . . . . . . . , , , , , , , , . . . , . , (. 4.9).

. 4.9

. . .

53

4 , . . , (. 4.10).

. 4.10 . , .

. , , , . : . . . . . . . , ,

. . . - , . , : , , , , .

54

: ? , , , ? - ? . ? ? ? ? ? 1. : , , , , , , , . : , , , , , , . , , . 2. : , , , . : . , , . 3. : . : , . . . .

55

4

56

5

:

-

, ; ; ; ; .

:

-

, .

57

5

1

, , , . . (, ) . , . . . . . . . - . . , , . . , . . . ,

. . . , , , . : . - . . , . . . , . . , . . . - . . ,

58

. .. : . - , , , , . , . 5.1 . - - . . . , . - - . . , . , . - . ( , ) , . , .

. 5.2

. , , . . .

59

5

. 5.3

. ,. , , .

. 5.4

. 5.5

60

2

. . , : - ; - ; - - . , , .

. . . ( ). . , . , . . , ( ) .

. 5.6) . () . () . () () , . () () . ) ) )

61

5 - , . , . , , . , (. 5.7). - , , (. 5.8). ? .

. 5.7.

. 5.8. 3. , , , , , . , . (. 5.9).

62

. 5.9 .

. 5.10

. ,, , , . , . , , , , . , , , , , . , , . 4. . , .

63

5

. 5.11

: , , , . , (. 5.11). . . . . .

64

: 1. , , . 2. : (1) ; (2) ( ); (3) (4) . , , . 3. . , . , . 4. . . 5. , . , - . 6. . , , . 7. , , , , , . . . 8. .

: 1. ? . 2. . 3. ? . 4. ? 5. , ? 6. ? 7. , -? 8. ?

65

5

1. : , , : . . ? . ? . ? . ? ? . ? . 5 ? ? ? 2. : , : . ? ? , . : , , , , , , , . .

.

66

6

: - ; - o - ; - ; - .

: - , , - , - , - , - , .

6

1

a, , . , , . . , (. - , -). . ( - ). : , ?

: - - , , . . - - . , , , , , . , , , . , , , , , . - - . , , , , . - - . . , , . , , . . . . , , . ? .

: , ?

68

. 6.1 () . () () . , . . - - , . . , , , . , . , . , . . , . . () . () , , . () . () .

. 6.2

69

6 . , . (. 6.2) , . , . . . , , , , . . . . . . . . . . . , . 6.3 . . , , . . . , . , , . . , .

70

2

, , , , . - - - - , . , , . , , , . , . , . . .

METABOLI^KI PROCESI NA RAZGRADUVAWE

. 6.4

71

6 . . , , , . . . . . , .

. , , . . . 6.5 . . . , , . . , , . . . , , . . , .

. 6.6 ,

72

. 6.7 , . . : . . . . . . . , . , , . : -, , . . , , . . ( , , , ) .(. 6.9) . 6.8 .

73

6

. 6.9

. , , . . . . . 6.10 , . . - . . . . - . (. 6.12) . 6.11

74

, . . , , , . . . . , , , . . , , , , . . . . , . () . . ( ) , , . ( ), , . .(. 6.13)

. 6.12

. 6.12 . (+) (-)

75

6

2

, , , . , . (. 6.14) . , . , . . , , . . 6.14

. 6.15

, , . , , . .

. , , , . . . .

. 6.16 -

76

, , . . . 6.14 , . () . . () . . , . , , .. , . . , . , , . . , . : , , , 4 . , . ? 200 . , . . . , , . , , , .

77

6 . . . , , . , . . 6.17 . . , . , . . , .

, , , . . () . , . . , . . 6.18 : ) )

78

, , . , . . , . . . , , . . , , . . .

. 6.19

. , , . , . . : , , .

79

6 1. , . , . 2. . . . 4. . . , . . , . 5. , , . . . 6. . . () . 7. . 8. .

: ? ? ? . ? ? ? ?

80

1. : , : , , . ? ? . : , , . 2. : , : . . , , ? ? 3. : , , , , , . : 5 : I : , II : , III : , IV : V : . . . . . . :

81

6

82

7

:

-

; ; ; ; .

:

-

, , , , , ,

7

1

, , , , . . . . , .

84

. . , , . , , . , ( , ). , . . . . - ,. , , , . . - , , , . , . . . . - . : , . . . , . , , , , . , , , . , . .

2. 7.1

- a

. , .

. () (). () . () . () .

. , , . , . , . : - , - , .

. 7.2 ) )

85

7 , . . , , , . . . . , , . .

. 7.3 .

. 7.4 () ()

, , . , . (. 7.4) . , . , . . .

86

, . , , : , . . . . . . 7.5 . , . .

. 7.6

87

7

3

.

. . . . . , , , . , . .

. 7.7 .

. . , , . . . . 7.8 () ; () () . . . , . . ,

88

. , . - . ? . . gen , , , . .(. 7.9) (. 7. 8). . . . . . 7.9 . . . ,, . , , . . . : .

89

7 , , . , , . () . 7.10 . ) , ) ) . . . , . ()- . . . , .

90

1 1. 2. 3. , . : , , , . . : , . . , , . . . . , . . , , .

4. 5. 6. 7.

8.

: ? ? , ? : , , , , . 5. . 6. ? 7. ?

1. 2. 3. 4.

91

7

1. : , , , : . , , . . . . ? . . ? . . 2. : , , : . ? ? . ? ? 3. : , , : . ! ? . ? ? . , , , , , .

92

8

: , ; ; ; .

:

-

- , , , , , .

8

1

V VI ? ? ?

. . , , j, , . , . . , , . . : - , , - , ,

. , (. 8.1). , , , . , (. 8.1). . , , . , . . , . , . . . , , . .

94

. 8.1 .

, . , . , .

95

8

2

:

, , , , . . , , . , .

, . . , . , , . . , . , , . . , , . . . , . (. 8.2). (. 8.3). .

. 8.2

96

. 8.3

. (. 8.3). .

. (. 8.4). . . . , . 8.5 . () . () . () .

. 8.4 )

)

)

97

8 (. 8.5). , . (. 8.5). . . . . . . , . , . , . , . . , (. 8.6). . . , (. 8.6). . , . , . , .

. 8.6 . .

98

, . , . . (. 8.7).

. 8.7 . () . ()

3,

,

. , . 8.8 . , , , . , (. 8.8), , . ? , . .

99

8 . . (. 8.9). , . , , , .

. 8.9 .

. . . .

. , . . ,

. 8.10

100

. . (). , . , . , . , , . . . . , . , - . , . . . . (. 8.11). . 8.11 . 0,2 0,3 mm. , . 0,2 0,3 mm. . . () . . . ( ), , . .

101

8

1. 21% 0,03% . 2. 3. . 4. . 5. . 6. . . . . 7. ; , - . . . : ? ? , ? . ? ? ? .

102

1. : , : . ? ? . 2. : , , . : . . . ? . . . . . ? . . ? . ? . 3. : , , , , . : . . ? . ? . . ? . . .

103

9

: , ; ; ; ; .

: , , ,

9

1

, . . , , , . . , , . , . . , , . . . . : , . . , 55 90% . , 95 98% . 70 49 ; 35 , . . , . , , .

?

. , . . , , .

106

. , , . . , . . . . . 9.1 , , . . ? ? . . . () . , . , . , . , . , , , , . . . . , .

. 9.2

107

9 . , . ( ) . . , . , , . , . , , . . , '. , , , . . . , , . . , , , . , , . . , . , .

: ?

( ), . . . , .

108

2. 9.3

, , . . : - -

. () ; ()

.(. 9.3) . , . , . . . , . , . , , , .

109

9 . , . . , .

. 9.4

, . , , , . , . , . . . . , , . 9.4 , . , . , . . . . . . .

110

. 9.6

' . ' . ' . . 1000000 , ( ) 100 . .

. 9.7 . ) )

. ( ). . . 9.8 , .

111

9 , . , , . , . . , , . . . , . , . . . , , . , . .

1. . . 2. , . . .

3. ' .

112

: 1. 2. 3. 4. 5. 6. ? ? . ? ? ?

1. : , , : . . ? . . . ? ? , . ? . 2. : , . : . .

113

10

:

-

: , ; ; : --

: , , , , , ,

10

1

, , . , . . , ? , ? ? ? , ? . . : , . . . , . , , ; , ( ) . , . . , : , , , , . . , . . , , , . , . : - , , , . , , , . - , . , , , . - , . . - , . : - (, , , ); - ( , .);

116

- , . . , , , , , . . , , .

(, , , ) . . , , . , . . 10.1 (. 10.1). . , , . ' . ? . , . ' , , . . (. 10.2). , , .

117

10

. 10.2 .

' . . , .

(. 10.3), .

? . , ? , , , . .

. 10.3

118

. , , , . , , , . ' . ' . . (. 10.4 ).

)

. 10.4() ()

)

. , . , , , , . , , , . ( ) . . ' (. 10.5).

119

10 . . . . (. 10.6). , .

. 10.5. '

, , , (. 10.7).

. 10.6 .

. . . . 10.7

120

, , , , , (. 10-8). (. 10.7). ' .

. 10.8

2

, ', . . , , . , , , . . , , - . ' . . , , , , . . , . 10.9 ,

121

10. , , . ' . , , . , , . (. 10.10).

. 10.10

, . . . . . 10.11

, , , , . . . . , .

122

. 10.12 . , . , (. 10.13). , .

, , , , . . , . . (. 10.12).

. 10.13

. . . , , , , , , . , , . , , (. 10.14). . 10.14

123

10

, , . , , , . , . . , 10 . ' ' . ' , . ' , , . ' , . . , . . . . , , . . . , . .

. 10.15

124

3

. . (. 10.11). , . . , . . .

' ' ' (. 10.16). . , , .

. 10.16

: , ? ? , ? , .

. , , . .

125

10

. 10.17

, , . (. 10.18). . , . . , , . , , , . . .

. 10.18

126

. , , (. 10.19) . . . . 10.19 . , , . . (. 10.19). , . '. , , .

' , . , . , . ' - - ' . ' ' ' . . ' ' , . ' ' (. 10.20). ' 12 , , .

127

10

. 10.20

'

: , (. 10.20). , , , , , . , , , . ' . . , . . , .

. 10.21

128

1. . . . 2. . . 3. ' . 4. . 5. . 6. . , . 7. : , , . 8. . 9. ' : , , , . 10. .

: ? ? ? ? ? ? ? ? ? . ? , . ?

129

10

1. : , . : . , . . ? ? , . ? ? . 2. : : . . . . . ? . . ( ). ? . , . ? 3. : (, , ), . : . . . . 4. : , : . ? . . ? . ? . . , .

130

11

: , ; , ; .

-

-

: , , , , , , -, , ,

11

1

, , . , . . : - - . . . , . . , , , . , , , .(. 11.1). , (. 11.1). , (. 11.1). . , . . . , . , . , (. 11-1).

. 11.1

132

11.2

, , . , . , . , , 11.3 (. 11.3). , , () . . , . . , - , . . . , , .

- , . , , . - . , , . , , , , .

133

11

. . . . . , (. 11.4). . . (. 11.4). , .

11.4

11.5

.

11.6

) , ) , )

134

. , , , . , -. . . . , . . - . - . , . , . , . , , ' . , , . ' , . , , . , , , . , , , . .

11.7

) , )

135

11 ' . , . , , (. 118). . . . . . . , . , , 11.8 ) , ) -. . , , , , . , . , , .

2136

. . , . . . . , , , , , . , . . , . , : , , .

, , . , , , , . , , , , , . : - - . . , , . , , . , , . 11.9 .

, , . , . , . - . . . 11.10

137

11 . , , , . , , , , (. 11.10). , . , , . . . , , . , . . .

11.11

138

3

. . . . .

11.12

. , . ,. : , . . , . . , . . .11.14 .11.13. . , . , , .

139

11

11.13 , .

140

11.14

, , , , . , . , . , , . . , , . , . .. , - , , (. 11.8), , . . . () , . . , , . , . .

. 11.16

. 11.15

) )

, , , , . . ().

141

11 . () , . . , . , . . . , . . . , . , . .

11.17

.

142

, , . , , , . , .

11.18

. , . , . , . . . , , , . , , , . . , . . . , , . , . . . . . , . 11.19 .

143

11 . . 20 165 100 32 . , , . : 1. , , . - . 2. , . 3. . . 4. . . 5. . 6. . . 7. . 8. ' . . 9. . 10. , , . . 11. , , . . : 1. 2. 3. 4. 5. 6. . . . ? ? ?

144

7. . 8. ? 9. ? 10. ? 11. ? 12. ? 13. ? 1. : : . . ? . ? . . 2. : , : . . . . ? ? . . 3. ( ) . , . . . .

. . .

145

11

146

12

, ,

: - : ; - : ( ) ; - ; - ; - ; - , ; - . : , , , , , .

12

1

-

o . . , -, - , - , . , . . . . . . . , . , . . . , 19 . .12.1, . , . 12.1 . .

, , . . , , . , . . 12.2

148

. . , . . , 5 6 , , : . , . , , (chroma -, ). . . , 1600 , . 12.3 100. 8 2 . , . . , . . . . . . . . , .

149

12 , . , . (). . () . , . , , . , , . . ( ) , . . . . . : 46 . 23 . 23 23 46 .

. 12.4

. 12.4

150

2

30 . . . . , . , . , . : , . - , , , . . . : . . , , , . . . . 12.5 . : . . . . , , . , , .

151

12

. 12.6

. , . . : , . . , , . .

. 12.6

152

3

? ? , , , , ?

. , , . , , , . , , . , . . , , . . , (-), . . . 12.7 . , , . , , . . .

153

12 - , . . , , . , . . , . , . . , , . , : , , . , . . . , , , . , . , , . , , . , . .

. 12.8 141

154

. 12.9

. 12.10

. .

. 12.11

155

12 , , . . , . . . , . , , , . . . , , . . , , . , , . , . . . , , . , , . . .

156

. . , . . , , , . .

. 12.7 () , . , 300 . , .

157

12

? 21 , , . , . , , , , . , . 1831 , . . . 27 1831 , , (. 12.8). , . . , (. 12.8). , , , . , . . 12.8 , .

158

1. . . . 2. , . . 3. (). . () . , . 4. , , . 5. , . . 6. . 7. . 8. . 9. .

159

12 : ? ? ? . ? 6. , ? 7. ? 8. .

1. 2. 3. 4. 5.

1. : , : . . 2. . , , . , ? ? 3. . . ? ? . . . 4: . , . 5. . : , : , . . . .

160

13

:

-

; , ; ; , ; .

:

-

o , , , , . o

13

1

. , , , , . , , , , . . 5000 , 4000 . , 5 10 . . , 6000 , 6500 7000 , 4000 . 2000 3000 . . -500 , +65 700 . , , .

. 13.1

162

. . . , . , , . , . , , , . . , . , , , , , , , , . , , - ( ) , . , . , , , .

. 13.2

163

13

() . , . , , , , . . , , (, , , , ). , . , , . , (.13.2). , , . . , , , . . . : . 13.3 , . . . . . . 3.1

164

. , . , , . , .

() . , : , , . . : - () () , - . 13.4 . . . . . , , . . , . . , , . .

165

13 , , . . .

. 13.5. 13.5. (), ().

166

, . , , . . . 13.6 . , , . 13.7 .

. , . . . . , . . .

2

:

, . , , . 13.7 . . . : - - - , . . 1. . : , , , , . . . . , , , . , , , . , , , . , , . ,

167

13 , , . , . , , . .

2. , , , . , . , . , , . , . , . . , , . , , . . , . , 3. . : , , , , . , . , . . , , . . : , . . . , . , . , . . , . .

168

, . , , . , , , , , , , . , . : , . , . . , , . , , . a) b)

. 13.8 ? . , . v) . . . : , . , .

169

13

3

: , , , . . : . . . , . , . ? ? . . : : 1. . , . . 2. . . , . . . . 3. , . , : I, II III . I . II . III . . , IV V . : I , II , III . , , . , , . , .

170

, . , , . . 4 5. : ( ). . , . , , , , . . , , , , . . , , . . . . . , . . . . , . , , . . . , , , . , .

171

13 . . . , .

. 13.9

()

. 13.10

()

. , . , ,

. 13.10 . . . I , () . II . , I

. 13.11

172

. III , . III

4

. . . , , . . , . . , , . , , . , : , , . . . , 350 140 , 75 , .

. 13.11 .

, . , . : , , , . .

173

13

, , . , , . , . 13.15 : , , . , . . , , . , 50 100 . . , . . . , . , , . : . , . . 2/3 , , 3%, .

. 13.16

174

, . . . , . . , , , . . 13.17 . , . , . . , . , , , . . .

. . , , , .

. 13.18

175

13 : 1. . 2. , , , . 3. . , . , . 4. . 5. . . 6. . , . 7. . 8. . . . 9. . , , , . 10. 4 : , , . 11. : ( ), , . : 1. ? 2. ? 3. ?

176

4. 5. 6. 7. 8. 9.

. . . ? . ?

1. . ? ? . . 2. . . . . ? . . . 3. . . . ? .

177

DODATOKZa da mo`e{ da istra`uva{ potrebno e da znae{ nekoi postapki i metodi koi }e doprinesat vo procesot na tvoeto razvivawe i kaj tebe }e pottiknat interes i qubov za istra`uvawe na gradbata i na~inite na organizacija na `ivite organizmi. Eden od metodite na istra`uvawe e disekcija na `ivotnite. Ovde nakratko }e se stekne{ so soznanija za osnovnite postapki pri disekcija na odredeni `ivotni koi naj~esto mo`e{ da gi istra`uva{. Pribor za disekcija

Kadi~kata, koja na dnoto e oblo`ena so vosok na koj mo`e da se prika~uvaat {penagli, e neizbe`en del od priborot za disekcija. Pincetite, no`i~kite i skalpelot se del od sredstvata za disekcija. Osven toa, potrebni ti se igli za oddeluvawe na materijal i {penagli koi }e ti poslu`at za prika~uvawe na `ivotnoto na koe vr{i{ disekcija. Disekcija na do`doven crv Odberi pogolem do`doven crv i stavi go kratko vreme vo voda za da mo`e da gi isprazni crvoto, a potoa stavi go vo 10% alkohol se dodeka ne se umrtvi. Umrtveniot i ispru`en crv izvadi go od alkoholot i postavi go so negoviot dolen del vo kadi~kata za disekcija. So {penagli pricvrsti go, na predniot del me|u vtoroto i ~etvrtoto prstn~e, i vo blizina na poslednite prsten~iwa. Vo kadi~kata stavi voda. Zapamti: site disekcii se pravat sekoga{ pod voda. So ostar skalpel ili no`i~ki napravi rez desno ili levo od srednata linija na crvot i odi od zadniot kon predniot del na crvot. Otkako }e ja prese~e{ ko`ata, strani~no pricvrsti ja so pogolem broj na {penagli. Na vaka otvoren crv mo`e{ da go vidi{ rasoporedot na vnatre{nite organi. Disekcija na pol`av Stavi prevarena i izladena voda vo tegla i vo nea stavi `iv pol`av. Teglata prepokrij ja so staklo i ostavi da otstoi podolgo vreme. Pol`avot }e izleze od svojata ku}arka i }e se umrtvi. Umrtveniot pol`av stavi go kadi~kata i so pojaka pinceta postepeno kr{i ja ~erupkata, po~nuvaj}i od otvorot odej}i po linijata na svivawe do vrvot. Otkako }e ja iskr{i{ ~erupkata pricvrsti go pol`avot so stapaloto za podlogata na kadi~kata . Vo kadi~kata stavi so voda. Potoa vnimatelno so no`i~kite napravi rez za da ja otvori{ prazninata. Na vaka podgotveniot pol`av mo`e{ da gi vidi{ ili oddeli{ (preparira{) organite koi gi istra`uva{. Disekcija na insekt (majski bumbar) Majskiot bumbar treba da go usmrt{ pred samata disekcija. Za taa cel natopi par~e pamuk so eter, stavi go vo tegli~ka so bumbarot i zatvori ja tegli~kata. Posle izvesno vreme bumbarot }e bide mrtov. Sega, stavi go bumbarot na stoma~nata strana vo kadi~kata za disekcija i pricvrsti go so {penagili. Zemi mali no ostri no`i~ki i po~ni da go se~e{. Rezot

se pravi strani~no na spojuvaweto pome|u grbnata i stoma~nata strana. Zapo~ni od zadniot del na teloto, odi do predelot na glavata, pa napre~no zaobikoli i povtorno od drugata strana na teloto vrati se nazad do po~etokot na rezot. Potoa zemi pinceta, vnimatelno otstrani go gorniot prese~en del i ostavi go nastrana. Na vaka otvoreniot majski bumbar mo`e{ da po~ne{ so razgleduvawe. Za podobro da gi raspoznae{ organite koristi slika i sporeduvaj. Ako ne{to ne ti e jasno pobaraj pomo{ od nastavnikot. Disekcija na riba Disekcija naj~esto se vr{i na krap. Donesi riba od prodavnica. Postavi ja ribata vo kadi~ka za disekcija i pricvrsti ja so {penagli i stavi voda. So pomo{ na no`i~ki napravi rez odma nad analniot otvor i se~i vnimatelno po sedinata na stoma~niot del se do pod `abrenite kapaci. Vtoriot rez napravi go strani~no nad strani~nata linija. Tretiot rez napravi go nad analniot otvori i odi nagore do visina na vtoriot rez. So ~etvrtiot rez spoi gi prviot i vtoriot rez. Rezovite treba da se plitki, bidej}i vo sprotivno }e o{teti{ nekoj vnatre{en organ. So pinceta i skalpel vnimatelno otstrani go celiot ise~en del. Kaj vaka otvorena riba mo`e{ da go vidi{ rasporedot na vnatre{nite organi. Za podobro da gi raspoznae{ organite koristi sika i sporeduvaj. Ako ne{to ne ti e jasno pobaraj pomo{ od nastavnikot. Disekcija na `aba Vo teglata vo koja si stavil `aba stavi par~e pamuk natopeno so eter ili hloroform. Umrtvenata `aba so grbot stavi ja vo kadi~kata za disekcija i so pomo{ na {penagli pricvrsti gi nozete. Vo kadi~kata stavi voda. So pinceta prifati ja ko`ata. Vo blizina na otvorot za izmet napravi mal rez i prodol`i po sredinata se do predelot na glavata. Vnimatelno se~i da ne o{teti{ nekoi od vnatre{nite organi. Od po~etokot i krajot na ovoj rez napravi u{te ~etiri reza kon nozete. Ko`ata so pomo{ na pinceta povle~i ja i pricvrsti ja so {penagli. Prese~i gi na ist na~in stoma~nite muskuli i otvori ja stoma~nata praznina. Koga so no`i~kite }e dojde{ do gradniot del vnimatelno prese~i ja koskata i otstrani ja. Crtaj {to gleda{ i sporeduvaj so slika koja treba da ja ima{. Pobaraj pomo{ od nastavnikot ili proveri dali pravilno raboti{. Disekcija na gu{ter Na~inot na usmrtuvawe i pricvrstuvawe e ist kako kaj `aba. Rezot zapo~ni go pred otvorot za izmet i vnimatelno so no`i~kite odi kon glavata. Ko`ata otstrani ja i pricvrstija so {penagli. Na ist na~in prese~i gi i stoma~nite muskuli do predelot na gradite. Vnimatelno so no`i~ki prese~i gi koskite i otstrani go gradniot ko{. Kaj vaka otvoren gu{ter mo`e{ da go vidi{ rasporedot na vnatre{nite organi. Koristi slika i sporeduvaj {to gleda{. Pobaraj pomo{ od nastavnikot i konsultiraj se dali pravilno raboti{. Disekcija na gulab Usmrtuvaweto na gulabot se vr{i so par~e pamuk natopeno so eter ili hloroform koe se dr`i vo predelot na klunot. Usmrtuvaweto podobro e da go napravi nastavnikot pred samata ve`ba. Usmrteniot gulab vo kadi~kata za disekcija se stava na grb i so {penagli se pricvrstuva za nozete i krilata. Rastrgaj gi perduvite vo stoma~niot del i so pomo{ na pinceta i no`i~ka napravi rez pred otvorot za izmet. Rezot prodol`i go do predelot na klunot. Prese~enata ko`a trgni ja na strana i so pomo{ na {penagli pricvrsti ja. Potoa prese~i gi stoma~nite muskuli i isto taka prikrepi gi so {penagli. Vo predelot na gradniot ko{, od dvete strani,

prese~i gi rebrata i podigni go gradniot ko{. So no`i~kite perese~i gi koskite i otstrani go celiot graden ko{. Otkako }e se otvori stoma~nata praznina so voda se premiva celiot preparat. So pomo{ na slika postepeno prepoznavaj gi i oddeluvaj gi organite. Pobaraj pomo{ od nastavnikot ili proveri ja tvojata rabota so nego. Disekcija na cica~ Za disekcija naj~esto mo`e da koristite zajak ili labaratoriski staorec. Opivaweto na `ivotnoto treba da go napravi nastavnikot pred samata ve`ba. @ivotnoto pricvrsti go vo kadi~kata za disekcija. Vo predelot na analniot otvor so pomo{ na no`i~ki napravi rez koj treba da odi do gradnata koska. Prese~enata ko`a zaedno so stoma~ite muskuli pricvrsti gi na strana so {penagli. Potoa, od dvete strani na gradnata koska prese~i gi rebrata i otstrani ja gradnata koska. Za celo vreme koristi ja slikata koja treba da bide pred tebe i prepoznavaj gi del po del organite. Po potreba pobaraj pomo{ od nastavnikot ili proveri kaj nastavnikot dali pravilno si ja izvr{il zada~ata.

RE^NIK NA STRU^NI ZBOROVI I NIVNO ZNA^EWE AAbioti~ki faktor - vlijanie na ne`ivata priroda (svetlina, temperatura, vla`nost, vozduh i sli~no) vrz `ivite organizmi Avtotofni organizmi - organizmi koi samite za sebe sozdavaat organski materii Akvarium - staklen sad so voda vo koj se odgleduvaat vodeni rastenija i `ivotni Aktiven transport - dvi`ewe na supstancija kon kletkata ili nadvor od nea za koj e potrebna energija Aminokiselina - sostaven del na belkovina Amebovidni - so promenliva forma, kako amebite Anabolizam - proces na sozdavawe na slo`eni organski soedinenija koi s potrebi na organizmot od poprosti sostavni delovi Analen otvor - otvor na zadnoto crevo preku koj se isfrlaat nesvarenite delovi na hranata Anaeroben - proces koj se vr{i bez kislorod Anatomija - nauka koja ja prou~uva gradbata na `ivite organizmi Arterija - krven sad koj ja nosi krvta od srceto kon drugite delovi na teloto

BBakterija - vid na mikrorganizam Bel drob - organ za di{ewe Belkovina - slo`eno organsko soedinenie, najva`en sostaven del na `ivata priroda, neophodna e vo ishranata na `ivite organizmi Bespolovo razmno`uvawe - razmno`uvawe bez u~estvo na polovi kletki Bioti~ki faktori - dejstvo pri koe na `ivite organizmi deluvaat na drugi `ivi organizmi Biosfera - sloj na Zemjinata topka naselen i izmnet so aktivnostite na `ivite organizmi Biocenoza - zaednica na `ivi organizmi vo odredeno `iveali{te Bubreg - organ za izla~uvawe

VVakuola - prostor vo kletkata koj e ispolnet so te~nost Vid - grupa na edinki so zaedni~ki osobini koi me|usebno se razmno`uvaat i davaat potomstvo sposobno za oploduvawe Vena -krven sad koj ja nosi krvta kon srceto Vozdu{ni }esi - organi kaj pticite ispolneti so vozduh i povrzani so belite drobovi Vrv~est nerven sistem -tip na nerven sistem kaj koj nervnite kletki se grupirani

GGameta - polova kletka, jajcekletka ili spermatozoid Ganglija - grupa od tela na nervni kletki Genetski - se odnesuva na genite ili naslednosta Golxi sistem - sistem od membrani vo citoplazmata na kletkata vo koi se formiraat posebni supstancii Goltka - premin pome|u ustata i hranoprovodnikot Gonada - polova `lezda, jajnik ili semenik

DDvostrana simetrija - plan nagradba na teloto pri koe organite od dvete negovi strani se rasporedeni kako predmet i lik vo ogledalo, odnosno so zamislena linija teloto se deli na dve ednakvi polovini Dvopolovo - `ivotno koe ima i ma{ki i `enski polovi organi Dendrit- kratok prodol`etok na nervnata kletka so koj se primaat drazbite Dezoksiribonukleinska kiselina (DNK) - nasleden materijal na kletkata, gi sozdaa hromozomite vo jadroto na kletkata Digestija - proces na razlo`uvawe na hranata vo ~esti~ki koi }e mo`at da bidat vpieni Disekcija - se~ewe na organizmot poradi izu~uvawe na negovata gradba Difuzija - dvi`ewe na molekulite od sredina so pogolema kon sredina so pomala koncentracija

EEvolucija - razvoj na `ivite organizmi od prostogradeni organizmi do najslo`eno gradenite Ekologija - nauka koja gi izu~uva me|usebnite odnosi na `ivite organizmi i nadvore{nata sredina Ekosistem - del od prostor vo koj `iveat `ivite organizmi i sredinata vo koja se vr{ kru`ewe na materijata Embrion - prviot period od razvojot na `ivotinski organizam dobien od oplodeno jajce Endoplazmati~en retikulum - organela vo vid na mre`esta membrana smestena vo citoplazmata na kletkata

ZZigot - oplodena jajce kletka, kletka dobiena so soedinuvawe na spermatozoid i jajce kletka

JJadro - najgolema organela vo kletkata Jagleroddioksid (CO2) - gas dobien pro kleto~noto di{ewe Jaglehidrat - {e}er Jajce-kletka - `enska polova kletka Jaj~nik - `enska polova `lezda

KKam{i~e - dolg prodol`etok od kletkata koj se koristi za dvi`ewe Kislorod (O2) - gas, koj e potreben za razlo`uvawe na hranlivite materii vo kletkata Kletka - osnovna edinica na `ivotot Kleto~na membrana - nadvore{na obvivka na kletkata Kleto~no di{ewe - serija od procesi vo kletkata so koi hranlivite materii se razlo`uvaat i so koi se osloboduva energija vo samata kletka Kloaka - pro{iren zaden del na crevoto vo koj se vlevaat mo~ovodite i polovite kanali Kolonija - pojava na nekoi organizmi da `iveat vo me|usebna povrzanost taka da hranata koja ja zemaat pooddelni edinki se rasporeduva i na drugite ~lenovi na zaednicata

Kontraktilna vakuola - organela kaj ednokleto~nite organizmi preku koja se odstranuvaat {tetnite materii Kowugacija - spojuvawe na dva ednokletko~ni organizi (paramecium) pri {to se vr{i razmena na jadroviot materijal Krvotok - dvi`ewe na krvta niz srceto i krvnite sadovi Kutikula - tenok ili podebel sloj na povr{inata na epidermisot koj ima za{titna uloga

LLa`ni no`iwa - ispaknatini na citoplazmata so ~ija pomo{ se dvi`at amebite i nekoi srodni pra`ivotni Larva - period vo embrionalniot razvoj kaj nekoi `ivotni

MMejoza - delba na kletkata pri {to se dobivaat polovi kletki Metanefridija - organ za izla~uvawe kaj do`dovniot crv Mitoza- delba na kletkata pri {to se dobivaat kletki-}erki koi se isti so kletkata-majka Mitohondrija- kleto~na organela vo koja se sozdava energija Mikrobiologija - nauka koja gi prou~uva mikroorganizmite Mikroorganizam - organizam koj mo`e da se vidi samo pod mikroskop Modifikacija- promena vo nadvore{niot izgled bez promena vo nasledniot materijal Mutacija - promena na naslednite osobini

NNasleduvawe - biolo{ki proces na prenesuvawe na osobinite od roditelite na potomcite Nerv - snop od nervni vlakna so razli~na debelina i osetlivost Nevrit- dolg prodol`etok od nervnata kletka preku koj se prenesuva drazbata Nefron - funkcionalna edinica na bubregot

OOploduvawe - spojuvawe na ma{ka i `enska polova kletka Organ - del od teloto koj vr{i odredena funkcija Organela - del od kletkata specijaliziran za odredena funkcija Organizam - rastitelna ili `ivotinska edinka Osmoza - dvi`ewe na materiite niz polupropusliva membrana

PParazit - organizam koj `ivee na ili vo drug organizam (doma}in) i toa na negova smetka Pinocitoza - vnesuvawe na mali ~esti~ki i kapki preku kleto~nata membrana Presvlekuvawe - otstranuvawe na kutikulata kako obvivka i sozdavawe na nova Pupewe - vid na razmno`uvawe koga na teloto }e se pojavat novi edinki, kako pupkite kaj rastenijata

RRegeneracija - sposobnost na organizmot da go nadopolni izgubeniot del od teloto

Ribozom - organela vo citoplazmata na kletkata vo koja se vr{i sozdavawe na belkovinite Ribonukleinska kiselina (RNK) - neophodna materija za proizvodstvo na belkovini vo sekoja kletka

SSelekcija - odbirawe. Spored teorijata na Darvin vo prirodata opstojuvaat `ivite organizmi koi uspe{no se prisposobuvawe vo soglasnost so promenite vo sredinata vo koja `iveat Semenici - ma{ki polovi `lezdi Sistematika - nauka koja ja istra`uva srodnosta pome|u vidovite i nivno grupirawe Slo`eni o~i - poseben tip na setilo za vid kaj ~lenkonogite sostaveno od golem broj na okca Stapalo - muskulest organ kaj mekotelite so ~ija pomo{ istite se dvi`at

TTelesna praznina - prostor pome|u vnatre{niot yid i organite Tkivo - grupa na sli~ni kletki koi vr{at odredena funkcija Trepka - prodol`etok na povr{inata na kletkata koj se koristi za dvi`ewe

FFagocitoza- vnesuvawe i razgraduvawe na pogolemi materii vo vnatre{nosta na kletkata Filtracija - dvi`ewe na materiite niz polipropusliva membrana Fiziologija - nauka koja gi prou~uva funkciite na organizmot Fosil - ostatok od izumreno rastenie ili `ivotno Funkcija - rabota na organ ili organizmot vo celina

HHemoglobin - crven pigment vo krvta Hemolimfa - telesna te~nost koja cirkulira niz teloto na nekoi bezrbetnici Hermafrodit - organizam vo koj se sozdavaat i ma{ki i `enski polovi kletki, dvopolov organizam Heterotrofen organizam - organizam koj se hrani so gotova organska hrana Hidrolimfa - telesna te~nost koja cirkulira niz teloto na sun|erite i koprivarkite Histologija - nauka koja gi prou~uva tkivata Hitin - organska materija koja ja sozdavaat kletkite na nadvore{nata obvivka kaj ~lenkonogite Horda - vnatre{en osovinski skeleten organ kaj hordovit `ivotni Hranitelna vakuola - organela kaj ednokleto~nite organizmi vo koja se vr{i varewe na hranata Hranoprovod - kanal koj ja sproveduva hranata od grloto do `eludnikot Hromozom - kon~esta tvorba vo jadroto na kletkata, sodr`i geni koi ja odreduvaat naslednata osobina

CCentriola - stap~esta organela vo blizina na jadroto, ima funkcija pri delbata na kletkata Cirkulacija - dvi`ewe, protekuvawe (voda, krv) Citoplazma - materija koja ja ispolnuva kletkata

^^etinki - jaki i ostri vlakna kaj nekoi `ivotni (do`doven crv)