KEUZEVERWANTSCHAP kwam tot stand dankzij de steun van

Gemeente Houten

Architectuurcentrum Makeblijde | aMb

GEZ

ON

DH

EID

&R

UIM

TE

Architectuurcentrum Makeblijde | aMbNVTL / nederlandse vereniging voor

tuin- en landschapsarchitectuur

KEUZE

VERWANTSCHAP

GEZONDHEID

R

UIMTE

D

e M

olen

zoom

HO

UTEN

HFDST 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

pagina 1

pagina 3

pagina 9

pagina 11

pagina 21

pagina 33

pagina 43

pagina 45

pagina 47

pagina 53

pagina 57

KEUZEVERWANTSCHAP | INLEIDING Redactie | aMb

GEZONDHEID ALS RUIMTELIjKE ONTWERPOPGAVE Hans Ligteringen | Marike Leeuwenkamp

DE MOLENZOOM HOUTEN Hans Ligteringen | Marike Leeuwenkamp DE MOLENZOOM | EEN NIEUW WEEFSEL \ RESEARCH BY DESIGN MASTERPLANSTUDIE B+B WORK HARD, PLAY HARDTrack-landscapes | H+N+S | karres+brands

DE GEZONDHEIDSFABRIEK Strootman Landschapsarchitecten

STEEKPROEF Theresia Leuenberger MIjN MOLENZOOMRedactie | aMb

GEZOND STEDELIjK LANDSCHAP Hans Ligteringen | Marike Leeuwenkamp

GEZONDHEID & LANDSCHAPSARCHITECTUUR jan janse NVTL

COLOFON

KEUZEVERWANTSCHAP

DE M

OLEN

ZO

OM

HO

UT

EN

kan worden. Dus niet vanuit louter grondexploitatie (economie) maar vanuit welzijn en leefbaarheid. Dit vraagt een shift in het denken over het proces van ontwikkelen waarbij economische (en maatschappelijke) waarde gecreëerd wordt door versterking van gezonde omgevingskwaliteiten. De locatie moet opnieuw gebruiksklaar gemaakt worden.

Drie ontwerpteams van jonge stedelijke professionals, werkzaam bij verschil-lende Nederlandse bureaus, waren het ontwerpend middelpunt binnen een breed samengesteld cluster van deskundigen en studenten op het gebied van milieu, planologie, psychologie, gezondheid, design en beleid. Vanuit een eigen visie en specifieke kennisgebieden is in voortdurende dialoog met experts en betrokkenen een concreet eindbeeld uitgewerkt vanuit het gezondheidsperspectief.

Het jaarprogramma KEUZEVERWANTSCHAP 2016 van Architectuurcen-trum Makeblijde | aMb stond geheel in het teken van de ruimtelijke dimensie van gezondheid. Tijdens een breed opgezet programma met lezingen, debat-sessies en onderzoeksopdrachten is ingegaan op de interactie tussen onze fysieke leefomgeving en gezondheid.

AantrekkingskrachtDeze term ‘keuzeverwantschap’ vindt zijn oorsprong in de vroege scheikunde en wordt gebruikt om de ‘natuurlijke’ aantrekkingskracht tussen deeltjes aan te duiden. Goethe gebruikte de term in zijn gelijknamige roman Die Wahlver-wantschaften als metafoor voor het dilemma tussen natuur en cultuur.Gezondheid en ruimtelijke ordening zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze beïnvloeden elkaar en op de scheidslijn tussen persoonlijke keuzevrijheid van het individu en het maatschappelijk belang van het grotere geheel wringt het: een onvermijdelijke KEUZEVERWANTSCHAP.

Casus MolenzoomOp initiatief van Architectuurcentrum Makeblijde | aMb en de Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL) is een crosssectoraal ontwerpend onderzoek uitgevoerd naar de toekomstige (her)inrichting en (her)bestemming van de Molenzoom in Houten vanuit het gezondheidsper-spectief. De bedrijfslocatie De Molen met middelgrote kantoren langs trans-portcorridor Molenzoom moet transformeren naar een vitale maar gezonde woonwerkomgeving zonder haar belangrijkste functies voor werkgelegenheid en transport te verliezen. De Molen is een modale bedrijfslocatie die kampt met leegstand door wegtrekkende bedrijven naar de grote steden. De opgave staat model voor vele andere bedrijventerreinen in Nederland.

De casus in Houten was voor het architectuurcentrum en de NVTL de uit-gelezen kans om te onderzoeken of een herstructurering van een bedrijven-terrein/transportcorridor vanuit het perspectief van gezondheid gerealiseerd

KEUZEVERWANTSCHAPInleiding

1K

EUZ

EVER

WA

NT

SCH

AP

| GEZ

ON

DH

EID

& R

UIM

TE

\ IN

LEID

ING

1

Hans Ligteringen | Marike Leeuwenkamp

Gezondheid & RuimteDe mondiale economie en daarmee samenhangend onze leefstijlen, welvaarts-ziekten en (over)belasting van het milieu brengen steeds grotere gezondheids-risico’s met zich mee. Vanuit de publieke sector wordt bij herhaling gewezen op de (on)betaalbaarheid van de zorg in de nabije toekomst mede als gevolg van demografische veranderingen. Naast de reeds ingezette grootschalige stelselherzieningen en bezuinigingen op zorg is er een groeiend besef dat er binnen het gehele maatschappelijke domein veel meer aan gezondheidspre-ventie gedaan kan en moet worden.

Aan de overheid gerelateerde instellingen als RIVM, GGD en Planbureau voor de Leefomgeving hebben de relatie tussen gezondheid en ruimtelijke ordening al expliciet op de agenda van de ruimtelijke sector geplaatst. Gezondheid en ruimtelijke ordening zijn altijd met elkaar verbonden geweest. Wat nieuw is, is dat de aandacht voor het vraagstuk niet uit de hoek van ruimtelijke ordening komt, maar vanuit verschillende domeinen op het gebied van gezondheid en leefbaarheid. Maatschappelijke vraagstukken als duurzaam-heid, klimaat, leefbaarheid, arbeid, zorg en sociale participatie hebben naast een ruimtelijke dimensie ook allen een gezondheidsaspect. Ze kunnen eigenlijk alleen in samenhang met elkaar opgelost worden en vanuit een breder per-spectief dan alleen het ruimtelijke.

DefinitiesGezondheid is een veelomvattend begrip. De WHO definieerde gezondheid in 1946 als [...] een toestand van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden [...]. Binnen de wereld van zorg en gezondheid woedt de discussie rond

een meer eigentijdse definitie van het begrip gezondheid. Arts en onderzoeker Machteld Huber bijvoorbeeld, publiceerde in 2011 een nieuwe definitie: “Ge-zondheid als het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven”. Binnen deze definitie wordt gezondheid vrijwel gelijkgesteld aan (persoonlijk) welzijn en legt minder de nadruk op ziek zijn en meer op zelfredzaamheid. Welke definitie ook gehanteerd wordt, op het moment dat we het begrip ge-zondheid loslaten op ruimtelijke ordening, moet er consensus zijn.

Gezondheid en ruimtelijk beleid: de omgevingswetGezondheid zal deel gaan uitmaken van de nieuwe omgevingswet. Het doel van deze wet, die naar verwachting eind 2019 zal worden ingevoerd, is ver-schillende regelingen (die nu nog zijn samengebracht onder de Wet ruimtelijke ordening, de Wet milieubeheer, de Woningwet en de Waterwet) vanuit een samenhangende benadering bij elkaar te zetten. De wet moet een snellere en betere besluitvorming mogelijk maken met meer bestuurlijke afwegingsruimte voor met name lokale overheden en stuurt aan op een integrale en gebieds-gerichte benadering waarbij gemeentes de vrijheid hebben om zelf te bepa-len met wie en hoe zij omgevingsvisies ontwikkelen. Zowel overheid als de ontwerpwereld zullen moeten anticiperen op het participatieve en integrale karakter van een nieuwe ontwikkelpraktijk met nieuwe rollen voor investeer-ders, beleidsmakers, ontwerpers en burgers.

Het is belangrijk nu al te kijken waar kansen liggen om gezondheidsvraagstuk-ken op te lossen. Dit vraagstuk is omvangrijker dan louter een ruimtelijke op-gave. In zijn algemeenheid kun je stellen dat gezondheid een kijk op ruimtelijke

GEZONDHEID ALS RUIMTELIjKE ONTWERPOPGAVEAltijd bewegen

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

ALT

IjD B

EWEG

EN3 2

Ken je plekOntwerpen voor gezondheid begint bij het verzamelen van harde data op het gebied van het lokale microklimaat. Data die ontwerpers de juiste informatie geven over de waterhuishouding, neerslag, temperatuur, wind, lucht, bodem et cetera. Harde data uit bijvoorbeeld klimaatstresstesten, maar ook digitale ontwerptools als parametrisch design zullen een steeds grotere rol spelen in het ontwerpen van duurzame omgevingen. De economische en maatschappe-lijk baten van een netwerk met schone mobiliteitsvoorzieningen en efficiënte ketens op het gebied van waterhuishouding, energie en afval kan berekend worden aan de hand van de rekenmethode van TEEB-stad. TEEB staat voor The Economics of Ecosystems and Biodiversity.

Maatschappelijke participatieGezondheid is verbonden met een moeilijk te beïnvloeden factor als maat-schappelijke participatie. Sociale en arbeidsparticipatie bevorderen gezondheid en vice versa. Er zijn grote sociale gezondheidsverschillen tussen zogenoemde achterstandswijken of krimpgebieden en gebieden met veel hoogopgeleide en goedverdienende inwoners. Hoewel niemand de urgentie zal betwisten dat sociale gezondheidsverschillen verkleind moeten worden, is de grote vraag wat je precies centraal of decentraal moet beïnvloeden om dit te bewerkstel-ligen. Het mislukte, op sociale participatie en empowerment gerichte beleid op achterstandswijken zit nog vers in het geheugen. Al hebben grootschalige renovatieprogramma’s en het realiseren van een veiligere openbare ruimte een positieve bijdrage geleverd aan de leefbaarheid. Wellicht bieden de recen-te voorbeelden van kleinschalige acupunctuurprojecten door urban designers in samenwerking met actieve burgers en maatschappelijke organisaties meer kans op succes voor sociale en economische vitaliteit in de wijk.

Gezondheid & ontwerpenDe ruimteprofessionals staan voor de vraag hoe de ontwerppraktijk als vlieg-wiel kan dienen voor de gewenste en noodzakelijke ontwikkelingen in een stedelijk en gezond landschap. Samen met kennisinstellingen en gezondheids-organisaties zal er een ruimtelijk idioom ontwikkeld moeten worden met verifieerbare effecten op gezondheid. Gezondheid is een moeilijk meetbaar fenomeen. De ontwerppraktijk zal voortdurend concrete ontwerpoplossingen moeten prototypen. Het RIVM maakte de eerste stap met het inventariseren van wat er allemaal op het gebied van onderzoek en kennis voorhanden is. Het aan het RIVM gelinkte Platform Gezond Ontwerp zorgt ervoor dat kennis over een gezonde leefomgeving voor overheden beschikbaar komt. Het plat-

ontwikkeling verlangt waarbij de focus niet alleen (meer) ligt op economi-sche waarde-creatie, maar ook op persoonlijke waarden, gezondheidswaar-den, maatschappelijke waarden en milieu-waarden.

Gezonde ruimte Met name gezondheidsgerelateerde organisaties dringen aan op het ont-werpen van binnen- en buitenruimtes die zowel door inrichting als gebruik gezondheid bevorderen en/of met fysieke of mentale prikkels aanzetten tot gezond gedrag. Er is binnen de ruimtelijke ordening te lang ingezet op slechts gezondheidsbescherming.

Uit onderzoek blijkt dat met name de aanwezigheid van groen een cruciale rol speelt als remedie tegen chronische aandoeningen en het reduceren van gezondheidbelastende zaken als licht-, lucht- en geluidsvervuiling. Een bezoek aan, of het kijken naar natuur heeft een gunstige invloed op onze emotionele gesteldheid, sociaal gedrag en herstel na ziektes. Meer bewegen verkleint risico’s op hart en vaatziekten, overgewicht en suikerziekte en vermindert de kans op bepaalde vormen van kanker. Een groene en aan-trekkelijke openbare ruimte met fiets- en wandelpaden en slimme afstan-den tot voorzieningen kan verleiden tot actieve mobiliteit. Zien bewegen doet bewegen, dus de openbare ruime moet weer recreatief worden in-gericht. Parken, sportvelden en groene locaties voor evenementen moeten weer binnen de stad gepositioneerd worden en niet erbuiten. Duurzaam ontwerpenHet maken van een gezonde leefomgeving is onlosmakelijk verbonden met de (milieu)opgave om de economie, afval-, water-, voedsel-, energie- en transportsystemen te verduurzamen. Een publieke en commerciële infra-structuur die zowel waterproof, klimaatneutraal als circulair is zou een enorme gezondheidswinst opleveren. Dit betekent dat er op de verschil-lende schaalniveaus van straat, wijk of stad letterlijk ruimte gevonden of geschapen moet worden voor gekoppelde klimaatadaptatie en mitigatie. Groen, water en/of technische milieu-innovaties op het gebied van energie of waterhergebruik kunnen alleen gerealiseerd worden als ze vooraan in de ontwerpketen worden geplaatst.

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ ALT

IjD BEW

EGEN

4

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

ALT

IjD B

EWEG

EN5

form publiceerde reeds de GezondOntwerpWijzer met ontwerprichtlijnen.Richtlijnen die in de praktijk getoetst moeten worden aan de meest uiteenlo-pende ruimtelijke situaties en totaal verschillende sociaal-culturele contexten en lokale urgenties. Gezondheid is geen op zichzelf staande ontwerpopgave en zal geïntegreerd moeten worden in alle andere noodzakelijke opgaven als wo-ningbouw, infrastructuur, herstructurering van bedrijventerreinen en klimaat-vraagstukken. Bovendien raakt gezondheid altijd het persoonlijke leefdomein van individuen en die stellen hun eigen persoonlijke prioriteiten die niet per definitie in lijn zijn met richtlijnen voor groen en bewegen. Succesvolle bin-nenstedelijke woongebieden zijn veelal boomloos en ook maakt niet iedereen sociaal of sportief gebruik van de buitenruimte. Gezondheid zou voor ruimteprofessionals vooral moeten betekenen dat zij een fysieke omgeving helpen creëren die voldoende ruimte laat voor indivi-duen deze naar eigen wens in te vullen en op eigen wijze te gebruiken.

Altijd flexibelDe landschapsarchitectuur zal zich opnieuw moeten uitvinden en zichzelf gaan zien als een kleinere, maar gespecialiseerde schakel in het ontwerpproces. Cross-overs tussen landschapsarchitectuur, industrieel design, informatietech-nologie en gezondheid zullen een steeds groter rol gaan spelen.

Gezondheid is een vraagstuk dat de gehele ontwerpsector aangaat en samen met al die verschillende belanghebbenden zal gezocht moeten worden naar het juiste even- en tegenwicht binnen een nieuwe organisatie van ruimtelijke ordening. Een organisatie die gebruikmaakt van innovatieve, slimme concepten voor procesmanagement, interactieve communicatie en decentrale planpro-cedures. Topdown management zal niet meer werken, maar wat is het alter-natief? Samenwerking tussen de verschillende partijen als overheid en burger zal opnieuw vormgegeven moeten worden. Bijvoorbeeld vanuit Mutual Gains Agreement, een communicatiemethode om tussen groepen met tegengestel-de belangen consensus te bereiken, waarna de partijen samen kunnen werken aan oplossingen.

Vanuit een Sense of Place én op basis van harde data zal gezocht moeten wor-den naar de integrale vertaling van de meest uiteenlopende gezondheidsbeïn-vloedende factoren als economie, sociaal-culturele vitaliteit, groen, mobiliteit, klimaat, veiligheid en milieu. Van al deze factoren laat de economie zich door voortdurende technologische innovaties steeds moeilijker voorspellen. Flexi-biliteit en multifunctionaliteit zijn dus geboden. Voor de toekomst moeten ruimtelijk ontwerpers zich focussen op het vormgeven van verandering en het optimaal benutten van de stedelijke ruimte voor klimaat en gezondheid.

FABCITY Amsterdam

1. Ruimtelijk beleid moet anticiperen op technologische, economische en demo-grafische ontwikkelingen die gepaard gaan met een voortdurend veranderende vraag naar ruimte voor mobiliteit, wonen, bedrijvigheid, werken en voorzienin-gen. Flexibel gebruik is inmiddels een economische waarde binnen vastgoed.

2. Ook in een zorgvuldig geplande forenzenstad als Houten zullen verande-rende woon-werkpatronen gepaard gaan met nieuwe eisen die huishoudens en bedrijven aan vestigingslocaties stellen. Met name het aspect van afstand: de nabijheid van voorzieningen, elkaar en een goede bereikbaarheid zal een belangrijke rol spelen in locatiekeuzes. De meervoudige betekenis van afstand zal in die zin invloed hebben op toekomstige ruimtelijke transformaties.

3. Ook afstand is verbonden met gezond gedrag. Parkeerplaatsen en voorzie-ningen op wandelafstand stimuleren fysieke beweging. Maar ook een meer gevarieerde omgeving met aantrekkelijke plekken en dus bestemmingen heeft positieve invloed op ons verplaatsingsgedrag.

4. Infrastructuur is essentieel voor economische en sociaal-culturele vitaliteit. Mobiliteit is essentieel voor geluk. Mobiliteit is essentieel voor het onder-houden van sociale netwerken, economische bedrijvigheid en werk, culturele activiteiten, recreatie, open ruimte en de toegankelijkheid van voorzieningen.

5. Gezondheid zal in de toekomst een steeds belangrijkere rol gaan spelen in zowel de waardering als het gebruik van een woon- en werkomgeving. Gezondheid niet alleen in de zin van gezondheidbelastende factoren als onveiligheid of milieuvervuiling, maar ook in relatie tot omgevings-kwaliteiten die direct verbonden zijn met leefbaarheid zoals comfort, gezond gedrag, bewegingsruimte en sociale en economische participatie.

6. De beleving van comfort is synoniem aan leefbaarheid. Comfort in de zin van ontmoeting, bewegingsruimte, variatie, schoon, groen, veilig, zin-tuiglijke beleving en identiteit. De beleving van comfort heeft te maken met hoe wij een omgeving gebruiken c.q. waarnemen en daarmee sa-menhangend de (psychologische) impact van een omgeving op ons gedrag.

7. Wanneer de governance op gezondheid het nieuwe kader voor ruimtelijk beleid vormt betekent dit een geheel andere manier van ontwikkelen. Gezondheid vraagt om een integrale ruimtelijke vertaling van gezondheids-beïnvloedende factoren als economie, sociaal-culturele vitaliteit, mobiliteit, comfort, veiligheid en milieu. Wanneer de exploitatie van grond of gebouwen niet meer het enige uitgangspunt voor ruimtelijke ordening is, betekent

ON

TW

ERPE

N V

OO

R G

EZO

ND

HEI

D 6

dit een shift in het denken over waardecreatie in gebiedsontwikkeling. Op verschillende schaalniveaus moeten omgevingskwaliteiten gerealiseerd worden die in samenhang met elkaar een bijdrage leveren aan een comfor-tabele woon-, werk- en leefomgeving. Dit kan alleen gerealiseerd worden vanuit nieuwe ketens, met nieuwe rollen voor private en publieke partijen, cross-sectoraal procesmanagement, en wellicht met nieuwe verdienmodellen.

8. Met name bij stedelijke herstructurering met nieuwe functies voor gebou-wen en een opwaardering van de openbare ruimte is het de grote vraag hoe een vliegwiel voor ontwikkeling in gang te zetten. Binnen het huidige tijdsgewricht is geld schaars en transformatie van gebouwen niet altijd in het directe belang van eigenaren. Waar ligt de ruimte om gebiedsontwikke-ling gedifferentieerder aan te pakken met bijvoorbeeld New Place Making?

9. Place Making is ooit ontstaan als activistisch alternatief voor vastgelopen waardeontwikkeling in vastgoed. Inmiddels is het concept inherent aan duurzame ontwikkeling van vitale woonwerk-locaties. Multifunctioneel en soms tijdelijk (her)gebruik van gebouwen of kavels, actieve betrokkenheid van eindgebruikers in planprocedures en het efficiënt benutten van de aan-grenzende openbare ruimte voor ecologisch en sociaal-cultureel gebruik.

10. Gezondheid als uitgangspunt voor ruimtelijke ontwikkeling is nauw ver-bonden met de vraag hoe technologie ingezet wordt om dit te bereiken. Voortschrijdende informatisering zal een steeds grote rol spelen in hoe we onze omgeving gebruiken, waarnemen, waarderen en uiteindelijk ook inrichten. Het internet veranderde onze gedragspatronen in relatie met wonen, werken, consumeren en bewegen. Smart sensorapps geven informatie over ons eigen fysieke gedrag, maar ook over afvalniveaus in containers, geluidoverlast, reisroutes, smog, luchtkwaliteit, verkeerssituaties, drukte, parkeermogelijkheden, locatie, etc. Smart buildings reduceren het energieverbruik en verbeteren het binnenklimaat. Smart infrastructuur en e-mobility maken mobiliteit comfortabeler en verbeteren de milieukwaliteit. Met de juiste ruimtelijke inrichting en een hightech infrastructuur antici-peert een gebouw op innovatieve (digitally driven) ondernemersactiviteiten.

11. Meer groen wordt gezien als dé remedie tegen een ongezonde leefom-geving. Groen levert een belangrijke bijdrage aan ons fysieke én mentale welzijn. Meer groen nodigt uit tot meer bewegen en meer rust en recre-atie als remedie tegen spanning en stress. Hogere biodiversiteit in de om-geving heeft directe positieve gezondheidseffecten op de mens. Binnen ruimtelijke transformatieprocessen moeten gebruiksgroen en functionele

Klim

muu

r aa

n he

t tr

ansf

eriu

m v

an d

e U

ithof7

Tech

nisc

he p

lant

entu

in T

U D

elft

ecologische toepassingen in combinatie met techniek onze omgeving biodi-verser, klimaatbestendiger, energieneutraal, schoner én comfortabeler maken.

12. Klimaatveranderingen hebben gevolgen voor de leefbaarheid en gezondheid. Op probleemlocaties zal als eerste gekeken worden hoe het watersysteem verbeterd kan worden, zodat regenwater niet naar ongewenste locaties stroomt of in het riool terecht komt. Op verkeersintensieve locaties moet vervuild regenwater van ‘schoon’ regenwater gescheiden worden. Het zo-genaamde hitte-eilandeffect wordt veroorzaakt door het veelvuldig gebruik van donkere en harde materialen als asfalt, beton of steen. Opwarming heeft negatieve gevolgen voor biodiversiteit, gezondheid en economie. Temperatuurstijging gaat bovendien gepaard met een hoger water- en energieverbruik voor koeling en bewatering. Oplossingen voor het klimaat gaan altijd van privé- naar openbare ruimte en kunnen dus niet zonder medewerking van gebruikers (eigenaren) van de stad gerealiseerd worden.

13. De transitie naar een meer circulaire economie met minder milieubelastend lokaal (her)gebruik van grondstoffen gaat gepaard met het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. Minder milieubelasting betekent minder gezondheidsbelasting. Zowel organische grondstoffen, afval en materialen uit de openbare ruimte en gebouwen kunnen hergebruikt worden. Ge-bouwen kunnen worden verbonden met decentrale afvalwaterzuivering, energievoorziening of externe waterbuffering. Gebouwen kunnen energie leveren aan elkaar of aan voorzieningen in de openbare ruimte. Ketenef-ficiëntie (energiekringlopen) staat nog in de kinderschoenen. Datacentra verbruiken energie maar leveren warmte. Parkeergarages kunnen inge-richt worden als energieproducent of energieopslag door slim gebruik te maken van de batterij van elektrische auto (e-mobility/smart grid).

14. Het ontwerpen van een gezond gebouw is het ontwerpen van een gezond systeem. Gezonde woningen en bedrijfsgebouwen zijn flexibel in te delen en geschikt voor verschillen in gebruik. Gezonde gebouwen zijn onderdeel van een integraal ontwerp voor zowel aangrenzende groenblauwe netwerken als infrastructuur. Gezonde gebouwen hebben een gunstige positionering ten opzichte van de zon. De openbare ruimte sluit aan op een flexibele programmering van de architectuur. Gezonde gebouwen zijn gebouwd met duurzame materialen zonder gezondheidsschade en zijn klimaatbestendig en energieneutraal. Slimme technologie en functionele groentoepassingen zorgen voor energiereductie en/of energieproductie, waterhuishouding, verkoeling en ventilatie. Een gezond ontwerp voor een interieur biedt gebruiksgemak, comfort en stimuli voor beweging en sociaal gedrag.

Duurzaam gebouw, ASR Verzekeringen Utrecht

8

DE MOLENZOOMHans Ligteringen | Marike Leeuwenkamp

De voormalige groeigemeente annex VINEX-locatie Houten is het resultaat van een grootschalig stedenbouwkundig plan. Het plan is zeer succesvol geble-ken, de woontevredenheid is zeer hoog. Er zijn nog veel eerste bewoners, er is grote cohesie. Niettemin wordt Houten door buitenstaanders bestempeld als saai. Houten staat in de top 15 van economische toplocaties (2015). Het stedenbouwkundig plan is opgenomen in de canon van ruimtelijke ordening (CanonRO) in Nederland. Houten is een netwerkstad met een hoog autobe-zit. Houten is óók een echte fietsstad met een unieke fietspadenstructuur. Een sterke waarde van het groene Houten is niet alleen de ‘slow’ woonkwaliteit maar ook de nabijheid van andere steden en dorpen in de omgeving. Alles ligt op fietsafstand.

In het laatste decennium is Houten geconfronteerd met de agglomeratie-kracht van Utrecht. Houten is een relatief nieuwe stad die zich niet organisch heeft kunnen aanpassen aan veranderende economische omstandigheden en kampt inmiddels met leegstand van kantoren. Hoewel de economie aantrekt is het potentieel van Houten nog niet in beeld als aantrekkelijk complemen-tair aanbod van bedrijfsvoorzieningen binnen deze regio. Het kantorenlint de Molenzoom in het centrum is door de gemeente aangemerkt als locatie waar het probleem van leegstand snel opgelost moet worden. Het gebied heeft op dit moment een percentage leegstand van 35-40%. De Molenzoom zorgt voor een kwart van de werkgelegenheid in Houten.

De Molenzoom is geen straat, maar een corridor. De Molen is een echte transportlink met aan weerzijden kantoorpanden. Het is de ontsluitingsader voor het busstation en de bevoorrading van winkelcentrum Het Rond. Boven-dien is de Molenzoom een functionele doorgangsruimte voor fietsers tussen Houten-Noord en Houten-Zuid. Aan de Molenzoom zijn veel medische orga-nisaties gevestigd als het epilepsiefonds, GGZ en ONVZ .

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

DE

MO

LEN

ZO

OM

9 3

De ambitie van de gemeente Houten is om (nieuwe) ruimte te creëren voor betaalbare woon- en werklocaties. Op dit moment realiseert woningcorpo-ratie Viveste in een aantal voormalige kantoorpanden 57 sociale huurappar-tementen.

De transformatie van kantorenlocatie naar een woon- en werkgebied bete-kent voor de Molenzoom dat zij zich opnieuw zal moeten uitvinden. Stapsge-wijs zullen projecten gerealiseerd moeten worden die tegemoet komen aan de nieuwe stedelijke vraag naar meer flexibel gebruik van gebouwen en meer gevarieerde bedrijvigheid, wel of niet in combinatie met wonen. De nieuwe mix van gebruik en gebruikers zullen bovendien aanpassingen vragen in de openbare ruimte en aan de infrastructuur. De opgave die er nu ligt is bedoeld om de openbare ruimte zodanig te transformeren dat de Molenzoom voor zowel de gebruikers als toekomstige bedrijven aantrekkelijker wordt en te-gelijk de klimaat- en energievraagstukken die er liggen, opgelost worden. De Molenzoom heeft een probleem tijdens extreem weer. Het water moet een grote afstand afleggen voordat het via de helofytenfilters buiten de stad afge-voerd kan worden. De Molenzoom voorzien van een waterbuffer is daarom een absolute must.

Houten heeft zeker ook ambities op het gebied van gezondheid en heeft een riant uitgangspunt, ooit ontworpen door stedenbouwkundigen: Houten heeft al een kilometerslange, groene beweegstructuur die intensief door de be-woners gebruikt wordt voor sport en ontspanning. Houten wil het stedelijk groen nog meer inzetten voor beweging en ontmoeting. Daarmee zal niet al-leen de stad vitaler worden, maar ook haar bewoners.

Het ontwerpend onderzoek KEUZEVERWANTSCHAP gaat uit van ontwik-kelscenario’s waar gekeken wordt hoe thema’s als gezondheid én gezond ge-drag, belevingswaarde en identiteit gekoppeld kunnen worden aan voorzienin-gen voor bereikbaarheid, wonen en werken. Het versterken van de ruimtelijke en sociale omgevingskwaliteit van de Molenzoom kan de corridor van het zo gewenste nieuwe imago voorzien.

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ DE M

OLEN

ZO

OM

10INTRODUCTIE DE MOLENZOOM - EEN NIEUW WEEFSEL

Redactie | aMb

Gezondheid vraagt in de visie van B+B een totale transformatie van de steden-bouwkundige opzet van steden. Het concept WHO ‘Supportive Environments’ vraagt een integrale benadering van zowel functionele, economische als soci-ale aspecten van een stedelijke omgeving. Bewegen en elkaar ontmoeten zijn de belangrijkste pijlers voor een gezonde leefomgeving.

De grote opgave voor gebiedsbetrokkenen, overheid en ontwerpers is binnen een bestaande stedelijke structuur gelijktijdig te zoeken naar mogelijkheden voor meer diversiteit in gebruik, schaal en beleving van gebouwen, groene openbare ruimte en infrastructuur.

Door inventief (her)gebruik van restruimtes en/of het centreren of verplaat-sen van parkeerplekken kan ruimte geschapen worden voor groenblauwe zo-nes met (groene) interventies voor gekoppelde klimaatadaptatie en mitigatie. Een groenblauw netwerk met schone mobiliteitsvoorzieningen dat het gebied verbindt met het grotere stedelijk netwerk.

Het clusteren van bedrijfsvoorzieningen, woningen en geconcentreerde fa-ciliteiten voor sport, zorg en ontspanning binnen een parkachtige setting geeft de openbare ruimte de noodzakelijke vitaliteit door de aanwezig-heid van verschillende gebruikersgroepen. Open plinten voor kleinschalige bedrijfsclusters versterken de relatie tussen binnen en buiten en transfor-meren het gebied naar een gezond en gevarieerd woonwerklandschap.

10

RESEARCH BY DESIGN MASTERPLAN- STUDIE

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

EEN

NIE

UW

WEE

FSEL

- B

+B

11 DE MOLENZOOMEEN NIEUW WEEFSEL

4

NAAR EEN DIVERSE EN FLEXIBELE MOLENZOOMDOOR RUIMTELIjKE, SOCIALE EN FUNCTIO-NELE VERDICHTING EN VERBINDING

11

Gert-jan Wisse | B+B – Urbanism and Landscape ArchitectureAnna FinkLucie Pavlištíková

Het is zaak op onze hoede te zijn bij het gebruik van de term ‘gezondheid’. Het is gemakkelijk deze te eenzijdig te interpreteren en enkel oog te heb-ben voor de fysieke gezondheid van de mens. Om tot een daadwerkelijk gezonde omgeving te komen moeten met name ook het mentale welbevinden, kwaliteit van leven en het dagelijks functioneren in de sociaal-maatschappelijke context aandacht krijgen. In dit ontwerpend onderzoek is een po-ging gedaan al deze dimensies van gezondheid in de testlocatie de Molenzoom door ruimtelijk ont-werp te benaderen.

Wij zijn ervan overtuigd dat multifunctionaliteit de sleutel is tot een levendige en daarmee gezonde stad. Door een vermenging en verbinding van func-ties en een goed ontwerp van de openbare ruimte worden uitwisseling, beweging en ontmoeting door de ruimtes gefaciliteerd en uitgelokt.

Momenteel is de Molenzoom een sterk mono-functionele ruimte, enkel gericht op werken. Het centrum van Houten, een sportcomplex en de omliggende woonomgevingen zijn zeer nabij, maar voelen mijlen ver weg. Bovendien komen de mees-te werknemers die werken op de Molenzoom van buiten Houten, en forenzen zij dagelijks van en naar het werk. Dit monofunctionele, geïsoleerde karak-ter maakt de Molenzoom kwetsbaar en inflexibel. Op verschillende schaalniveaus zal dus gezocht moeten worden naar de integrale ruimtelijke ver-taling van de meest uiteenlopende gezondheids-beïnvloedende factoren als economie, werk, soci-aal-culturele vitaliteit, lifestyle, mobiliteit, comfort, klimaat, veiligheid en milieu.

FLEXIBELE + VEERKRACHTIGE STAD

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ EEN N

IEUW

WEEFSEL - B+

B12

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

EEN

NIE

UW

WEE

FSEL

- B

+B

13 HUIDIGE SITUATIEHOMOGENE RUIMTELIjKE + FUNCTIONELE STRUCTUUR

PARKEERPLAATS KANTOOR KANTOOR PARKEERPLAATS

VERBINDEN METGROOTSCHALIGE STRUCTUREN

POTENTIEKAARTANALYSE OP DE SCHAAL VAN HOUTENDe Molenzoom ligt momenteel als geïsoleerd werklandschap midden in het woonlandschap van Houten. Deze positie is vooral gebaseerd op een goede ontsluiting via de ring van Houten en hier-mee de aansluiting op de snelweg, en via het station op het spoornetwerk.

Dit monofunctionele gebruik van de Molenzoom, voornamelijk door forenzen en verkeersbewegin-gen zorgt voor een anoniem en te eenzijdig gebruik van de in overmaat beschikbare openbare ruimte.

Wanneer op de schaal van Houten de positie van de Molenzoom wordt bekeken zien we dat er veel kansen liggen om de Molenzoom van waarde te laten zijn binnen de lokale structuur van Houten. Ondanks de ogenschijnlijk autonome opzet zijn daarbinnen nog verschillende historische structu-ren herkenbaar, zoals de Vlierweg. De Molenzoom vormt in potentie de ontbrekende noord-zuid schakel tussen al deze structuren.

Door deze positie als verbindende structuur op verschillende schaalniveaus serieus te nemen en uit te bouwen, is de eerste stap gezet richting de Molenzoom als geïntegreerde structuur.Hierdoor kan de Molenzoom een cruciale rol gaan spelen binnen verschillende lokale structuren:

DE NIEUWE MOLENZOOM

De toenemende leegstand op de Molenzoom dwingt ons nieuwe oplossingen te zoeken. De Mo-lenzoom is exemplarisch voor het modernistische, monofunctionele werklandschap en toe aan een vernieuwingsslag om een levendig onderdeel van zijn omgeving te worden. Hiervoor zoeken we naar strategieën om de monofunctionele werkomgeving uit te breiden met nieuwe, complementaire func-ties, in relatie tot het omliggende gebied. Verdich-ting en verbinding zijn de centrale strategieën om een nieuw, gezond publiek domein op de Molen-zoom te creëren.

woon-werk, sport en leisure, verbinding tussen centra, verbinding tussen groengebieden, slechten van de barrièrewerking van het spoor en verbin-ding met het omringende landschap.

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ EEN N

IEUW

WEEFSEL - B+

B14

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

EEN

NIE

UW

WEE

FSEL

- B

+B

15

1 2

3 4

1 VERBINDENDe kruising van de Molenzoom met de Vlierweg wordt als centraal knooppunt gewaardeerd, mede op basis van de aldaar aanwezige bebouwing, ondernemingen en sociale voorzieningen (school). Parkeren op maaiveld wordt zo veel mogelijk op-geheven, deels door betere integratie van de ondernemingen met de bewoners van Houten, een beter gebruik van fiets en openbaar vervoer en deels door een deel parkeren buiten de ring onder te brengen.

2 STERKE GROEN- EN WATERSTRUC-TURENDoor sterker aan te sluiten op de groen-structuren uit de omgeving wordt de re-creatieve en verbindende functie van de Molenzoom verbeterd. Nieuwe, groenere buitenruimtes voegen verschillende ver-blijfskwaliteiten voor vele gebruikersgroe-pen toe. Een nieuwe waterstructuur maakt een beter microklimaat en verbetert de waterhuishouding van Houten.

3 VERBETEREN RELATIE TUSSEN CENTRA’S EN BUURTDe Molenzoom wordt verder ontwikkeld als lokale verbindingszone. De Vlierweg leidt naar het oude centrum via een aantal nieuwe aansluitingen. Oversteken en over-gangen van het noordelijke naar het zuide-lijke centrum worden verbeterd.

4 FOCUS OP VOETGANGERS EN FIETSERS - MEER BEWEGING DOOR CENTRALE PARKEERVOORZIENING De focus wordt verlegd van een auto-ge-oriënteerde ruimte tot een langzaamver-keer en openbaar vervoer georiënteerde ruimte. De situering van een centrale par-keervoorziening buiten de ring van Houten, zet aan tot meer fysieke beweging.

HERSTRUCTUREREN INFRA EN AANWIjZEN KNOOPPUNT* herstructureren parkeren - evalueren, clusteren

* verhuizen naar buiten de ring, aanleg park and walk* transformeren verkeersstructuur - nieuwe fiets-en wandelroutes

* ruimte maken voor parkways en park

HERSTRUCTUREREN WERKEN EN VERKLEUREN VASTGOED* herstructureren kantoren - bedrijven verhuizen, verkleuren, deels slopen beeldkwali-

teitsplan voor facades, quick wins* open werkplekken maken - ruimte voor kleine, lokale bedrijven

* nieuw programma in de plint, aanleg promenade noord-oostkant

IDENTITEIT DOOR GROEN-BLAUWE STRUCTUUR* aanpak riolering + aansluiting kantoren* nieuwe groen- + waterstructuur voor waterbuffering* verbetering microklimaat, versterken identiteit

VERDICHTEN EN VERBOUWEN* verdichten en verbouwen - focus op wonen rond het park* kantoorcluster zuid - verdichten, samenhangende uitstraling* verdichten wonen bij het centrum

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ EEN N

IEUW

WEEFSEL - B+

B16

17

18

1919

Track-landscapes gebruikte als uitgangspunt data van bestaande beweegapps op mobiele telefoons voor dit ontwerpend Molenzoom-onderzoek. Met deze data kan inzichtelijk worden gemaakt hoe een specifieke openbare ruimte fysiek gebruikt wordt. Dit wordt weergegeven in heatmaps: grafische kleur-weergaven van de gebruiksintensiteit. Deze tonen alle bewegingen van de beweegapp-gebruikers op en om de Molenzoom van lichamelijk actief verkeer zoals fietsen, wandelen skaten en hardlopen. Vervolgens is een andere vorm van data tracken gebruikt: middels een digitale enquête zijn mensen die op de Molenzoom werken gevraagd naar wat zij zouden willen toevoegen aan de Molenzoom.

Het ontwerpcollectief is uitgegaan van de dynamische definitie van gezond-heid zoals arts-onderzoeker Machteld Huber deze heeft geformuleerd: “Ge-zondheid als het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven.” Het team vertaalde deze uitgangspunten bij het ontwerpen naar:

1. ruimte voor eigen regie2. multifunctionele en gevarieerde Molenzoom3. ontmoeting

Track-landscapes concludeert uit de verzamelde data dat de westkant van de Molenzoom significant minder gebruikt wordt dan de oostkant. In het ont-werpvoorstel wordt daarom gepleit voor verminderen van de hoeveelheid harde infrastructuur om zo ruimte te creëren voor een variatie aan nieuwe functies zoals sport, spel en aaneengesloten groen. Deze voegen levendigheid toe en stimuleren sociale interactie.

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ Track-landscapes | H+

N+

S | karres+brands

20

Gezondheid als uitgangspunt voor binnenstedelijke ontwikkeling vraagt een multifunctioneel programma voor deze nieuw gecreëerde ruimte. Een ge-zonde openbare ruimte begint bij preactivatie met activiteitenprogramma’s die een plek meer bekendheid geven en het gebruik ervan stimuleren. Met experimenten en onverwachte gebeurtenissen creëer je beleving en reuring en dit leidt uiteindelijk tot een continu gebruik van plekken waar bewoners en gebruikers zelf de regie voeren.

INTRODUCTIE WORK HARD, PLAY HARD

Redactie | aMb

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

Trac

k-la

ndsc

apes

| H

+N

+S

| ka

rres

+br

ands

21

Track-landscapes | Mart ReilingTrack-landscapes | Thijs Dolders H+N+S | Arjen Meeuwsenkarres+brands | Jonas Papenborg

5

FIETSENK

EUZ

EVERW

AN

TSC

HA

P | GEZ

ON

DH

EID &

RUIM

TE \ Track-landscapes | H

+N

+S | karres+

brands22

Bron: ‘Heatmap TRACK landscapes, ondergrond: Google maps’.

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

Trac

k-la

ndsc

apes

| H

+N

+S

| ka

rres

+br

ands

23

SKATEN

WIE

LER

SPO

RT

Bron: ‘Heatmap TRACK landscapes, ondergrond: Google maps’.

WANDELEN

HARDLOPENK

EUZ

EVERW

AN

TSC

HA

P | GEZ

ON

DH

EID &

RUIM

TE \ Track-landscapes | H

+N

+S | karres+

brands24

Bron: ‘Heatmap TRACK landscapes, ondergrond: Google maps’.

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

Trac

k-la

ndsc

apes

| H

+N

+S

| ka

rres

+br

ands

25 DE MOLENZOOM NU NIEUWE ONTSLUITING

+1 Zorgen voor ruimte om een eigen regie te voerenK

EUZ

EVERW

AN

TSC

HA

P | GEZ

ON

DH

EID &

RUIM

TE \ Track-landscapes | H

+N

+S | karres+

brands26

Bron: Bing.com/maps

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

Trac

k-la

ndsc

apes

| H

+N

+S

| ka

rres

+br

ands

27 +2 Zorgen voor een gevarieerder en complementair gebruik

+3 Zorgen voor ontmoeting en sociale interactieK

EUZ

EVERW

AN

TSC

HA

P | GEZ

ON

DH

EID &

RUIM

TE \ Track-landscapes | H

+N

+S | karres+

brands28

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

Trac

k-la

ndsc

apes

| H

+N

+S

| ka

rres

+br

ands

29 De Nieuwe Molenzoom..

Aansluiten op de wensen van de gebruikersK

EUZ

EVERW

AN

TSC

HA

P | GEZ

ON

DH

EID &

RUIM

TE \ Track-landscapes | H

+N

+S | karres+

brands30

Combineer alles in één experiment!K

EUZ

EVER

WA

NT

SCH

AP

| GEZ

ON

DH

EID

& R

UIM

TE

\ Tr

ack-

land

scap

es |

H+

N+

S |

karr

es+

bran

ds31

Tijdelijk park in Fosnavåg [No] – karres+brands i.s.m. Ghilardi+Hellsten arkitekterAfbeelding: karres+brands

INTRODUCTIE DE GEZONDHEIDSFABRIEK

Redactie | aMb

Strootman stelt in zijn presentatie over zijn ‘Gezondheidproductiestraat’ dat buurten, wijken of steden niet ontworpen zijn om gezond of gezonder te leven. Met name het gemotoriseerde vervoer en daarmee samenhangende onveiligheid, lucht- en geluidsvervuiling hebben een sterke gezondheidsbelas-ting. Ironie wil dat veel ‘gezonde’ suburbs, de voormalige groene groeikernen en VINEX-locaties gebouwd zijn voor intensief autoverkeer.

De opgave om een omgeving gezonder te maken begint bij de vraag op welke manier ‘de kracht van natuur’, het gebruik van ecosysteemdiensten, het welzijn en de gezondheid van haar gebruikers kan verbeteren.

Strootman neemt de systeemaanpak uit het project ‘Good Green is Golden’ van het bureau voor stedelijk onderzoek, ontwerp en landschap, De Urba-nisten als uitgangspunt voor gewenste stedelijke ontwikkeling. Eerst wordt geïnventariseerd welke mogelijkheden er liggen om oppervlakten op en rond gebouwen te gebruiken voor groenblauwe interventies om de waterhuishou-ding, luchtkwaliteit en biodiversiteit te verbeteren. Essentieel binnen deze aan-pak is de berekening van de economische en maatschappelijke baten volgens de rekenmethode van TEEB-stad. TEEB staat voor the Economics of Ecosys-tems and Biodiversity.

Binnen het eigen onderzoek naar de transformatie van het bedrijventerrein de Molenzoom worden wegen slim verlegd door samenvoegen van parkeer-plaatsen om nieuwe ruimte te creëren. ‘Lege’ plekken in de openbare ruimte worden ingebreid met functioneel groen en nieuwe duurzame gebouwen voor meer differentiatie in het aanbod voor zowel wonen als bedrijvigheid. Gebou-wen en hun directe omgeving zijn verbonden met de nieuwe groenblauwe infrastructuur en voorzien van applicaties voor duurzame energievoorziening. Voor alle (nieuwe en oude) baathouders als bewoners, gebruikers, bedrijven, verzekeraars en overheid worden de economische baten berekend. Deze kwantificering van de ingrepen kunnen precies de prikkel zijn die verdere eco-nomische ontwikkeling van het gebied nodig heeft.

HOE KAN jE GEZONDER LEVEN?

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ DE G

EZO

ND

HEID

SFABR

IEK \ ST

ROO

TM

AN

32

meer bewegen schonelucht

gezondeten

minder stress

voldoendezonlicht

gemotoriseerd luchtvervuiling

vieswater

geluidfysiekgevaar

waterberging koolstof-vastlegging

filteringlucht, bodem

en water

groenerecreatie

biodiversiteit

DE STAD WERKT DIT TEGEN

KRACHT NATUUR IN DE STAD INZETTEN VOOR GEZONDHEID

Selectie uit 18 ecoysteemdiensten uit ‘Good green is golden’ (Urbanisten)

DE GEZONDHEIDSFABRIEKSTROOTMAN Landschapsarchitecten

6K

EUZ

EVER

WA

NT

SCH

AP

| GEZ

ON

DH

EID

& R

UIM

TE

\ D

E G

EZO

ND

HEI

DSF

ABR

IEK

\ S

TRO

OT

MA

N33

Remco van der Togt Vito Timmerman jelle Dekker

WAARDERING IN ECOSYSTEEMDIENSTEN

OPENBARE RUIMTE OPWAARDEREN

GROENBLAUWNETWERK

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ DE G

EZO

ND

HEID

SFABR

IEK \ ST

ROO

TM

AN

34

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

DE

GEZ

ON

DH

EID

SFA

BRIE

K \

ST

ROO

TM

AN

35

BOUWSTENEN VOOR DE MOLENZOOM

5000m2 650x 3000m2 1000m2 1x

TEL UIT jE WINST!OVER 30 jAAR

bron: http://www.teebstad.nl/

€ 5.607.610,-

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ DE G

EZO

ND

HEID

SFABR

IEK \ ST

ROO

TM

AN

36

van eenheidsstraat

naar gezondheidsstraat

Molenzoom - Achterom

Welkoop

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

DE

GEZ

ON

DH

EID

SFA

BRIE

K \

ST

ROO

TM

AN

37

UITWERKING MOLENZOOM-ACHTEROM

1 2

3 4

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ DE G

EZO

ND

HEID

SFABR

IEK \ ST

ROO

TM

AN

38

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

DE

GEZ

ON

DH

EID

SFA

BRIE

K \

ST

ROO

TM

AN

39 UITWERKING WELKOOP

1 2

3 4

Slimmer netwerk + duurzame bebouwing + wateropvang + rijk groen + divers gebruik + biodiversiteit

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ DE G

EZO

ND

HEID

SFABR

IEK \ ST

ROO

TM

AN

40

Slimmer netwerk + duurzame bebouwing + wateropvang + rijk groen + divers gebruik + biodiversiteitKEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

DE

GEZ

ON

DH

EID

SFA

BRIE

K \

ST

ROO

TM

AN

41

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ STEEK

PROEF

42

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

STEE

KPR

OEF

43

Steekproef MolenzoomOnderzoekster: Theresia Leuenberger (Dipl.-Ing. Ph.D.)

De steekproef dient ertoe te achterhalen hoe de gebruikers en/of de be-woners rond de Molenzoom hun werk- of woonomgeving ervaren en hun behoeftes in kaart te brengen. De enquête vond op een donderdag rond het middaguur tussen 12.00 en 13.00 uur plaats, langs te Molenzoom tussen het centrum Houten en de Montessoribasisschool de Korenmolen. Op dit tijdstip liepen werknemers tijdens de lunchpauze en fietsten vooral leerlingen van school naar huis. Daarnaast waren er ook enkele bewoners van het gebied, mensen die er vanwege een afspraak kwamen of om daar de bus te nemen.In totaal zijn er zeven gesprekken gevoerd met één of meerdere personen, waaronder drie ouderen (één bewoonster en een stel dat op de bus wachtte), twee kinderen, acht werknemers en één bezoekster. Ieder gesprek begon met een open vraag naar hoe ze het gebied ondervonden. Vervolgens werd ze ook gevraagd wat er volgens hen aan het gebied mankeert en welke ideeën ze had-den als ze mochten bepalen hoe het ingericht moest worden.

De sfeer van het gebied werd doorgaans als leeg, stil, uitgestorven, rustig of saai omschreven. Volgens enkelen komt dat doordat de Molenzoom vooral als een doorgangsroute wordt ervaren en er verder niets te doen valt. De perso-nen die er in de buurt wonen vonden wel de bomen prettig. Dit laat zien dat de omgeving voor bewoners wel leefbaar is. je kunt er bijvoorbeeld je hond uitlaten. Ondervraagden die alleen vanwege een afspraak naar het gebied wa-ren gekomen, gaven aan niet veel over het gebied te kunnen zeggen.De werknemers en de scholieren bespreken het verkeer op de Molenzoom. De werknemers die van elders met de auto naar hun werk rijden, benadruk-ken de goede bereikbaarheid van hun werkplek. De voetgangers, met name de werknemers die ‘s middags hun lunch gaan halen, vinden dat er teveel verkeer is en er onvoldoende zebrapaden aangelegd zijn om veilig te kunnen overste-ken. Ook één van de bewoonsters vindt dat er teveel verkeer is. Twee jongens vonden de route voor de fietsers onduidelijk omdat er niet een doorgaand fietspad is aangelegd. Een bewoonster vond eveneens de aanleg van de fiets-

padden niet helder, de stromen scholieren van de verschillende scholen lopen niet goed langs elkaar heen en veroorzaken soms ongelukken.Voor de ouderen spelen de wel of niet aanwezige zorgvoorzieningen een rol. Het bejaarde stel vond het bijvoorbeeld onprettig dat ze voor bepaalde zorg naar het centrum van Utrecht moeten afreizen. Een bejaarde bewoonster was ontevreden over hoe de thuiszorg is geregeld. Voor haar was het niet mogelijk een beroep te doen op de buren voor ondersteuning.

Gevraagd naar gewenste veranderingen, gaf ‘de bezoekster’ aan dat de gebou-wen een modernere uitstraling zouden moeten krijgen. De werknemers stel-den zitplekken voor, een park en een plek waar je broodjes kunt halen. Vroe-ger stond er een friettent, maar daar misten stoelen om op te zitten. Over het algemeen was men er positief over dat lege gebouwen nieuwe functies krijgen.

De gesprekken laten zien dat het soort betrokkenheid met het gebied – wel of niet daar werken of wonen – en de leeftijd van de ondervraagde bepalend is voor hun ondervindingen, kritiek en voorstellen. Om voor de bewoners, de werknemers en de gebruikers een bredere betrokkenheid te creëren en/of nieuwe doelgroepen aan te trekken zal een uitgebreider verkennend on-derzoek noodzakelijk zijn. Daarmee zouden bijvoorbeeld hun dagelijkse rou-tines in kaart gebracht kunnen worden om te achterhalen welke bezigheden zij combineren (b.v. sport en werk, kinderopvang, uitgaan en werk of werken en wonen). Daaruit kan blijken wat hun behoeftes zijn m.b.t. de leef- en wer-komgeving. De behoeftes van nieuwe doelgroepen (senioren, statushouders, starters, sociale huurders) kunnen eveneens op die manier worden verkend. Door uitgebreid verkennend onderzoek te doen (door middel van groepsdis-cussies) krijgen de verschillende doelgroepen de mogelijkheid hun opvattin-gen, voorkeuren en routines in hun dagelijks leven kenbaar te maken. Daaruit zijn vervolgens verbanden te leggen tussen de verschillende activiteiten van die mensen. Vanuit deze basis kan een gedifferentieerd en bij de verschillende groepen passend plan voor het gebied Molenzoom worden ontworpen.

STEEKPROEF 7

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ MIjN

MO

LENZ

OO

M441. Klimaatstraat

2. Waterstraat3. parkeerroute4. parkeerwandeling5. sight seeing6. Blind date Boulevard7. vollemaanroute8. verlatenplekkenwandeling9. sluiproutes10. de kortste weg naar het centrum11. van rotonde naar rotonde12. stadsgeluidenroute13. winkeldagboek14. geurwandeling15. kerkroute16. blindegeleidewandeling17. achteruitlooproute18. liedjesroute19. architectuurroute20. ooghoogtewandeling21. achter de voordeur22. doorgaandewegwandeling23. Kunt u mij de weg naar het centrum vertel-

len meneer?24. spottersplek25. rolstoelroute26. rollatorroute27. electrische fietsstrook28. etalage29. weerscherm30. Klaagstraat31. begin- en eindpunt32. afvalkanaal33. recyclecentrum34. drag & drop street35. track & trace street36. fietsdebat37. slagboomfolder38. parkeerleegte

39. parkeerleger40. droneboulevard41. dronelandingsplaats42. windtunnel43. wifiwasstraat44. hogesnelheidsinternet45. autowerkplaats46. lichtlijn47. waterpunt bij aarde-water-luchtgebouw48. sculptuur: de haan die nu langs de groen-

strook staat verplaatsen naar de Molenzoom49. kunstwerken op het dak van de VHG50. sporttoestellen die energie opwekken51. energiegrid52. serverwarmtenetwerk53. oplaadpunt met energie van de windmolens54. Tour de Molenzoom55. golfen voor de deur van de VHG56. korenmuziek aan de Molenzoom 57. tunnelfanfare58. tune city: elk gebouw een eigen geluid59. schrijfproject60. slam slogan61. project: ‘k zie je op de Molenzoom!62. posterproject: mijn Molenzoom63. wonen om/op/onder de windmolen64. ruiterpad65. watergang (die aansluit op het Rond)66. spoorfietspad naar Castellum67. Station to Station68. waterbanken69. verhoogde groenzone70. geneeskrachtige kruidenborders71. plukgroen72. japanse tuin73. eerste maaiveldfunctionaliteit74. New Babylon75. luchtbruggen

76. huisstijl voor de Molenzoom77. Molenzoomlogo: gevel van de silo78. gebouwen een naam geven: gezondheid en

sport - The runner - The rower - The physician - The player - The skater - The cyclist - The swimmer

79. webcam Molenzoom80. de Molenzoom verlengen81. trilcompensatie82. afvallen door de trillingen van de trein83. kruiswegstatie84. rotondefunctie85. klimmuur86. standbeeld van Rob Derks 87. top 10 van kwalen waar mensen mee naar

de medische centra op de Molenzoom komen

88. internetverkoop, ook van streekproducten89. de Cinelounge op de Molenzoom90. Google vullen met beelden over fietsstad

Houten 91. fietsdebat92. ode aan de Molenzoom93. dronelandingsplaatsen op de daken van de

kantoorpanden94. windtunnel95. wasstraat voor auto’s96. open wifi op hoge snelheid97. parking voor kantoorauto’s98. parkeermuur langs het spoor99. overstappunt met douche, toilet, fietskluis...100. blindegeleidespoor101. fietsreparatiewerkplaats

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

MIjN

MO

LEN

ZO

OM

45

Mijn Molenzoom is een door het Architectuur-centrum opgetekende verzameling van nieuwe gebruiks- en/of belevingssuggesties voor de toe-komstige Molenzoom. Suggesties die in een later stadium kunnen aanhaken bij andere ontwerpka-ders voor bijvoorbeeld water, sociaal gebruik of verkeer. Het benoemen en beschrijven van de Mo-lenzoom (door Molenzoomgebruikers) levert vaak onverwachte aanknopingspunten op voor concrete inrichtingsoplossingen en vormen de bouwstenen voor een nieuwe identiteit van de Molenzoom.

standbeeld van Rob Derks

Mijn MOLENZOOM

8102. fietspomppunt103. Molenzoombrug104. afstanden op fietspad markeren105. groen gebouw106. zorgkosteninformatie107. bomendak108. Molenzoomers109. internet-overslagpunt110. parkeerhavens verplaatsen naar kantoordak111. openluchtbioscoop112. betaald parkeren113. je mobiel opladen op de Molenzoom114. OV-terminalpunt115. 116. Molenbos117. .................................................118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139.

Aorta tussen boodschappentas en voorraadkastPompend, vaal en moeBenzine als bloedlichaamEr moet kleur op de wangenHet liefst groenWant dat vertoeft goedAdem, in adem uitSnelstromende spiermassaVan corridor naar sporthartGeen bypass maar zuurstofAltijd bewegen

© Marike Leeuwenkamp

ECF FARM Berlijn UvA Amsterdam ADLERSHOF Berlijn

Het seminar Gezond Stedelijk Landschap dat op 16 december 2016 plaatsvond, vormde het sluitstuk van het jaarprogramma KEUZEVERWANT-SCHAP van Architectuurcentrum Makeblijde | aMb en stond geheel in het teken van de ruimtelijke dimensie van gezondheid. De vraag die centraal stond tijdens het seminar was: hoe kan de ontwerppraktijk als vliegwiel dienen voor de gewenste en noodzakelijke ontwikkelingen in een stede-lijk en voor alles gezond landschap?Wat is het juiste beleid dat er gevoerd moet worden?

Deskundigen en beleidsmakers op het gebied van gezondheid en ruimtelijke ordening gingen nader in op de veronderstelde noodzaak en mogelijkheden gezondheid te verbinden met de fysieke omgeving. Tevens werden de resul-taten van het ontwerpend onderzoek KEUZEVERWANTSCHAP gepresen-teerd: jonge professionals van verschillende ontwerpbureaus onderzochten de mogelijkheden voor een transitie van een modale bedrijfslocatie met mid-delgrote kantoren - de Molenzoom in Houten - naar een gezonde stadswijk.

SEMINAR GEZONDHEID ALS ONTWERPOPGAVEHans Ligteringen, directeur van Architectuurcentrum Makeblijde | aMb, benadrukt in zijn openingspresentatie het belang van het thema gezondheid binnen de ruimtelijke ordening. Het ontwerpen van een gezonde leefomgeving is onlosmakelijk verbonden met de klimaatopgave de economie, het afval, de water-, voedsel-, energie- en transportsystemen te verduurzamen. Bovendien groeit het maatschappelijk besef dat er werk gemaakt moet wor-den van vraagstukken op het gebied van leefbaarheid, arbeid, zorg en sociale participatie. Vraagstukken die naast een ruimtelijke dimensie ook allen een

gezondheidsaspect hebben. De ruimtelijke professionals staan volgens hem voor de uitdaging bij alle toe-komstige ontwerpopgaves zich rekenschap te geven van de effecten die hun ontwerp zal hebben op de gezondheid van haar gebruikers. De grote vraag is hoe deze ambitie integraal gerealiseerd kan worden vanuit verschillende perspectieven op gezondheid en binnen de meest uiteenlopende ruimtelijke situaties en contexten. Dit zal naast verregaande, discipline-overstijgende sa-menwerking ook creativiteit in flexibele oplossingen vergen. Oplossingen die de tand des tijds in onze snel veranderende en innoverende wereld moeten kunnen doorstaan. Daarnaast moeten zowel overheid als ontwerpwereld anticiperen op het par-ticipatieve en integrale karakter van een nieuwe ontwikkelpraktijk rond de nieuwe omgevingswet die in 2019 van kracht wordt. Deze brengt nieuwe rol-len voor investeerders, beleidsmakers, ontwerpers en directbetrokkenen.

RUIMTE VOOR GEZONDHEIDJelle Bennema van de NVTL wijst op de kansen die de sterke maatschap-pelijke aandacht voor gezondheid biedt voor het toekomstig ruimtelijk beleid en ontwerptrajecten naar een gezonde leefomgeving. Het thema gezondheid is op de politieke en maatschappelijke agenda geplaatst door aan de overheid gerelateerde instellingen als RIVM en GGD. Aan de landschapsarchitecten de taak dit samen fysiek vorm te geven. Vooralsnog moet men eerst elkaars taal leren spreken. De wereld van de ontwerpers en die van de gezondheid liggen nog te ver uit elkaar.

Binnen de uitvoeringspraktijk kan gezondheid aan veel andere thema’s, zoals klimaat en milieu, gekoppeld worden. Dat kan ervoor zorgen dat het thema gezondheid toegankelijker wordt. Volgens jelle spreekt je burgers gemakkelij-ker aan op iets concreets als gezondheid, dan zoiets abstracts als klimaat. Een

GEZOND STEDELIjK LANDSCHAPHans Ligteringen | Marike Leeuwenkamp

47 9

gezonde leefomgeving vraagt van landschapsarchitecten een nieuwe rol als moderator tussen al die verschillende partijen en kennisgebieden die nodig zijn binnen interactieve planprocessen.

KANSEN VOOR GEZONDHEID IN DE OMGEVINGS-WET

Arthur van Iersel is senior-adviseur bij GGD GHOR Nederland en was eerder senior-beleidsmedewerker publieke gezondheid bij het Mi-nisterie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Van Iersel heeft een grote bijdrage geleverd aan het onderwerp gezondheid in de Omgevingswet.

Het doel van de nieuwe omgevingswet, die naar verwachting eind 2019 zal worden ingevoerd, is al die verschillende regelingen (die nu nog ver-deeld zijn in de Wet ruimtelijke ordening, de Wet milieubeheer, de Wo-ningwet en de Waterwet) overzichtelijker bij elkaar te zetten, vanuit een samenhangende benadering. De wet moet een snellere en betere besluit-vorming mogelijk maken met meer bestuurlijke afwegingsruimte voor met name lokale overheden. Gezondheid wordt in deze nieuwe wet in twee artikelen genoemd. De eerste keer bij maatschappelijke doelen (art 1.3): “(…) bereiken en in stand houden van een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit.” En expliciet bij milieu & gezondheid (art 2.1): “(…) heeft betrekking op het beschermen van de gezondheid en milieu.”

Het begrip gezondheid behoeft volgens van Iersel enige toelichting, want iedereen heeft een eigen beeld van gezondheid. Dus waar spreken we over als we het over gezondheid hebben? Velen denken dat het met de levensverwachting te maken heeft en die wordt alsmaar beter. Maar we maken die extra jaren niet in goede gezondheid vol. Daarnaast is er een significant verschil in gezondheid tussen arm en rijk.De omgevingswet biedt (meer) mogelijkheden om de kwaliteit van de leefomgeving actief aan te pakken op het gebied van gezondheid, veilig-heid, milieu en ruimtelijke kwaliteit. Eén van de kernpunten van de wet is de integrale aanpak bij plannen en projecten en de kans om gezondheid breder aan te vliegen. Niet alleen vanuit gezondheidsbescherming, maar ook vanuit gezondheidsbevordering en duurzaam welzijn.

Gezondheidsbevordering is een combinatie van gezondheidsvoorlichting en omgevingsveranderingen die samen gezond gedrag en gezonde leefcondities stimuleren. je moet mensen verleiden tot bewuste keuzes. Van Iersel pleit er dan ook voor ‘gezondheid’ vooraan in een ruimtelijk ontwikkeltraject te plaat-sen, niet pas aan het einde als vrijwel alles al vastligt.

Ruimtelijke oplossingen voor het stimuleren van gezond gedrag liggen op het vlak van: * meer bewegen door goede en veilige (langzaamvervoers-)verbindingen en voor iedereen bereikbare voorzieningen* sociale participatie: creëren van ontmoetingsmogelijkheden binnen een groene omgeving* realisatie van een veilige leefomgeving zonder stress, met goede woningen.

Op de vraag of er een toets moet komen, net als de brandweer de brandveilig-heid inspecteert, antwoordt van Iersel dat het niet nodig is zover te gaan. Wel komt er ter advisering een toolbox.

RUIMTE VOOR GEZONDHEID

Volgens landschapsarchitect Hans Dekker vraagt de realisatie van een ge-zonde leefomgeving een herijking van verantwoordelijkheden van zowel over-heid als ontwerpsector.

Als de overheid wil dat mensen gezonder gaan leven, wonen en werken in plaats van achteraf herstellen van ziekte en aandoeningen vraagt dit een om-slag in beleidsdenken. Hans pleit ervoor dat de overheid de voorwaarden moet scheppen om goed en gezond te kunnen leven. Gezondheid moet uit de gezondheidszorg, het moet een algemeen fenomeen worden. Waarom hebben we een hoofdstructuur voor verkeer en niet voor gezondheid?

Ook van ontwerpers vraagt dit een andere rol die veel verder gaat dan het ontwerpen van een fysiek gezonde woon- en leefomgeving. Gezondheid vraagt immers ook aandacht voor toegankelijke zorg en/of sociaal-culturele en eco-nomische participatie voor iedereen. Daarnaast moeten we niet vergeten ge-woon ons ontwerpwerk goed te blijven doen.

Hans Dekker: “Mijn eerste boodschap: pak het integraal aan. De tweede: ga

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E 2016 \ GEZ

ON

D ST

EDELIjK

LAN

DSC

HA

P48

door de schalen heen. Begin met het mobiliseren en enthousiasmeren van mensen om in actie te komen en kijk dan hoe je maatschappelijke organisaties en overheden laat aanhaken.” Iemand in de zaal legt de link met het implemen-teren van duurzaamheid, dat werkt ook als het leuk is. “We zijn er inmiddels achter dat we het beter leuk kunnen maken om te fietsen, dan te straffen als je met de auto gaat. Zo moet het ook gaan werken met gezondheid.”

Gezondheid staat voor kwaliteit van leven. Dekker schets aan de hand van zijn protocol voor duurzame gebiedsontwikkeling in de Veenkoloniën hoe hij de rol van moderator op zich neemt in een allesomvattend integraal traject met interactieve programma’s voor zowel ruimtelijke planvorming als sociale en economische zelfredzaamheid en zelfontplooiing van burgers. Programma’s waarbinnen lokale netwerkinitiatieven, actieve burgers, maatschappelijke or-ganisaties en overheden met elkaar verbonden worden richting een gezonde leefomgeving en gezonde leefstijl.

DE ZORGVERZEKERAAR ALS MOTOR VOOR GEZONDE RUIMTELIjKE ONTWIKKELING

Tjisse Brookman, relatiemanager bij zorgverzekeraar De Friesland, zoomt in op het maatschappelijke belang van de relatie tussen natuur en gezondheid dat volgens hem meer aandacht zou moeten krijgen in het zorgbeleid. Van-wege de toenemende zorgvraag en zorgkosten wordt preventie in de gezond-heidszorg steeds belangrijker.

Brookman stelt dat bewegen, verblijven en perceptie van natuur gezondheids-klachten helpt voorkomen. Natuur die begint in de directe omgeving als de tuin of aangrenzende groene openbare ruimte. Onderzoek wijst uit dat het percentage groen in de directe leefomgeving (per km2) een drastische ver-mindering van verschillende aandoeningen als migraine, depressiviteit, astma en diabetes tot gevolg heeft. Een bezoek aan, of het kijken naar natuur heeft ook een gunstige invloed op onze emotionele gesteldheid, slaap, concentratie, bloeddruk, sociaal gedrag, speelgedrag bij kinderen, herstel na ziektes en op cognitieve functies als plannen en het oplossen van problemen. Meer bewegen verkleint risico’s op hart en vaatziekten, overgewicht, dementie en reduceert de kans op darm-, borst- en baarmoederhalskanker.

Voor de wetenschappelijk onderbouwing van de relatie tussen natuur en

gezondheid verwijst Brookman naar Agnes van de Berg, onderzoekster en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Van de Berg stelt dat de heilzame werking van natuur gelegen is in de manier waarop mensen infor-matie verwerken. Kijken naar natuur is het kijken naar zich herhalende pa-tronen (zogenoemde fractals). Dit vraagt minder inspanning bij het kijken en verwerken in de hersens, wat een ontspannen gevoel geeft. Brookman wijst ook op de zogenaamde phytoncides, vluchtige stoffen die bij inademing ons immuunsysteem versterken. Brookman stelt dat er nog veel meer onderzoek nodig is om erachter te komen welke ingrediënten precies van invloed zijn op de gezondheid.

De manier waarop De Friesland Verzekeringen met preventieve gezondheid bezig zijn, is uniek te noemen. Brookman: “We investeren in onderzoek en we proberen partijen aan elkaar te koppelen. Zorgverzekeraars zijn nu nog geheel gericht op zorg. Wij willen dat mensen een vitaal leven gaan leiden. Wandelen is het beste medicijn, zei Hippocrates al. Uiteindelijk scheelt het mensen ook in de portemonnee. Minder zorgkosten, betekent een lagere premie. Wij geven nu al premiekorting als iemand lid wordt van een natuurorganisatie.”

Iemand uit het publiek vraagt hoe je doelgroepgericht kunt zorgen dat men-sen niet alleen doordrongen raken van het belang, maar het ook echt gaan doen? Brookman antwoordt: “Door al op jonge leeftijd te beginnen met ge-zond leven. Wij moedigen aan te investeren in een vakleerkracht sport op de basisschool. We pleiten voor groene schoolpleinen, willen dat het groen terug-gebracht wordt in de achterstandswijken. En we moeten iconen inzetten die de gezondheidsboodschap uitdragen. Zij kunnen ervoor zorgen dat gezonde keuzes maken deel uit gaat maken van het normale dagelijks leven.”

GEZONDHEID, RUIMTE EN BELEID

Hanneke Kruize is onderzoeker Gezonde Leefomgeving bij het centrum Duurzaamheid, Milieu en Gezondheid van het Rijksinstituut voor Volksgezond-heid en Milieu. Hoe kun je een leefomgeving gezond maken en hoe lokt deze omgeving uit tot gezond en duurzaam gedrag? Het Platform Gezond Ontwerp moet ervoor zorgen dat kennis over gezonde leefomgeving voor overheden beschikbaar komt.Kruize benadrukt de urgentie voor aandacht rond het thema ‘gezonde leefom-geving’ vanwege maatschappelijke en demografische ontwikkelingen:

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E 20

16 \

GEZ

ON

D S

TED

ELIjK

LA

ND

SCH

AP

49

* verstedelijking* mobiliteitsdruk* klimaatverandering* vergrijzing* meer chronisch zieken* sociaal-economische gezondheidsverschillen* overgewicht door minder bewegen* eenzaamheid & depressie* duurzaamheidsvraagstukken en circulaire economie

De eerste stap die gemaakt is, is het inventariseren van wat er allemaal op het gebied van onderzoek en kennis voorhanden is. In 2013 publiceerde het platform Gezond Ontwerp ‘10 typologieën voor een gezonde stad’ vanuit ver-schillende perspectieven op gezondheid, te weten: 1. de schone stad, 2. de veilige stad, 3. de klimaatadaptieve stad, 4. de bewegingsvolle stad, 5. de mobiele stad, 6. de groene stad, 7. de energie- & afvalrijke stad, 8. de voedingsrijke stad 9. de economische stad en 10. de sociale stad.

De toenemende aandacht voor gezondheid, natuur en ruimtelijke ordening is niet nieuw, denk aan het bouwen van de tuinsteden in de vijftiger jaren van de vorige eeuw. Wat wel nieuw is, is dat in eerste instantie de aandacht voor het vraagstuk niet uit de stedenbouwkundige hoek komt, maar uit verschillende domeinen op het gebied van gezondheid en leefbaarheid.

Kruize zoekt steeds meer de interactie op met ruimtelijke ontwerpers, omdat juist door de inrichting en gebruik van groen in de openbare ruimte gezond-heidswinst te behalen valt. Problematisch is dat veel mensen die zich met het onderwerp bezighouden werken vanuit hun eigen domeinen. Hanneke pleit voor het bundelen van krachten, waarbij de verschillende partijen elkaars taal en werkwijze leren kennen.

Kruize pleit ook voor nieuwe experimenten om goede voorbeeldprojecten te kunnen realiseren. “Vooralsnog weten we vaak niet wat een ingreep oplevert. Het effect op de gezondheid is lastig te meten. Het leerproces van samen-werking is op dit moment misschien wel belangrijker dan de uitkomst.” Een proces waar ook bewoners niet vergeten mogen worden. Gezamenlijkheid en gevoel van serieus genomen worden heeft een positief effect. Mensen moeten verleid worden tot gezond gedrag. Bepaalde groepen bereik je namelijk niet

met de voorlichtingscampagnes. Ook moet er gezocht worden naar nieuwe verdienmodellen rond gezonde stedelijk ontwikkeling.

DE MAAKBAARHEID VAN EEN GEZOND STEDELIjK LANDSCHAP

Dirk Sijmons van bureau H+N+S, verwijst naar het enigszins uit het zicht verdwenen principe van people-planet-profit en benadrukt dat we weer aan-dacht moeten gaan geven aan de profit-kant van het verhaal van duurzaamheid en gezondheid. Het meest urgente gevolg van klimaatveranderingen is het fe-nomeen van hittestress. “We willen niet dat gebouwen uitgerust worden met energieslurpende airconditioning. Dat omslagpunt, daar staan we nu voor.” Dit is door goed ontwerpen nog te voorkomen.“We moeten erop blijven hameren dat groen een essentieel vast gegeven is in de openbare ruimte. Ik wil waarschuwen voor een te analytisch verhaal. je kunt gezondheidsopbrengst van groen niet altijd 100% meetbaar maken. Het is aangetoond dat slechts de helft van het aantal ziekenhuisopnamedagen nodig is als een patiënt uitzicht heeft op groen. Dit kun je vertalen naar de stad. Maar je bent geen rekenmachine, je kunt niet alleen maar alles op data baseren. Daarom is het belangrijk dat je als landschapsarchitect een visie ontwikkelt, waarom je iets doet.”

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ GEZ

ON

D ST

EDELIjK

LAN

DSC

HA

P50

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \ G

EZO

ND

ST

EDEL

IjK L

AN

DSC

HA

P51

Samenvattend kunnen we zeggen dat de opbrengst van het jaarprogramma KEUZEVERWANTSCHAP voornamelijk ligt in het blootleggen van zowel de ambities als knelpunten bij het ontwerpen voor gezondheid. De twee werelden van gezondheid en ontwerpers moeten duidelijk nog naar elkaar toegroeien, elkaars taal leren spreken. Gezondheid is een allesomvattend begrip. Welke definitie ook gehanteerd wordt, op het moment dat we het begrip gezondheid loslaten op ruimtelijke ordening, moet er consensus zijn. Samen met kennisinstellingen en gezondheidsorganisaties zal een ruimtelijk idioom ontwikkeld moeten worden met verifieerbare effecten op gezond-heid. Een set ontwerprichtlijnen met best practices kan handvaten geven en de ontwerper op weg helpen. Richtlijnen die in de praktijk getoetst moeten worden aan de meest uiteenlopende ruimtelijke situaties, verschillende soci-aal-culturele contexten en lokale urgenties. Gezondheid is geen op zichzelf staande ontwerpopgave en zal geïntegreerd moeten worden in alle andere noodzakelijke opgaven als woningbouw, infrastructuur, herstructurering van bedrijventerreinen en klimaatvraagstukken. Voor klimaatingrepen moeten op verschillende schaalniveaus van straat, wijk of stad letterlijk ruimte gevonden of geschapen worden. Groen, water en/of technische milieu-innovaties op het gebied van energie of waterhergebruik kunnen alleen gerealiseerd worden als ze vooraan in de ontwerpketen worden geplaatst. Binnen het gehele maat-schappelijke domein groeit het besef dat er meer aan gezondheidspreventie gedaan kan en moet worden.

We zullen binnen- en buitenruimtes zodanig vorm moeten geven dat zij uit-nodigen tot gezond gedrag. Hoe dat zal uitwerken is lastig te voorspellen, ge-zondheid raakt het persoonlijk leefdomein van het individu en die stelt zijn of haar eigen persoonlijke prioriteiten, die niet per definitie in lijn zijn met richt-lijnen voor groen en bewegen. Daarom zal gezondheid voor ruimteprofessio-nals vooral moeten betekenen dat zij een fysieke omgeving helpen creëren die voldoende ruimte laat voor individuen deze naar eigen wens in te vullen en op eigen wijze te gebruiken.

De landschapsarchitectuur zal zich opnieuw moeten uitvinden en zichzelf moeten gaan zien als een kleinere, maar gespecialiseerde schakel in het ont-werpproces. Cross-overs tussen landschapsarchitectuur, industrieel design, in-formatietechnologie en gezondheid zullen een steeds grotere rol gaan spelen. Dit vergt naast lef, zelfvertrouwen en een sterk communicatief vermogen een grote mate van flexibiliteit en fiducie in de andere partijen waarmee moet worden samengewerkt. Er zal gezocht moeten worden naar een nieuw even- en tegenwicht binnen de organisatie van ruimtelijke ordening. Een organisatie die gebruikmaakt van innovatieve, slimme concepten voor procesmanagement, moderatie, interactieve communicatie en decentrale planprocedures. KEUZEVERWANTSCHAP is een goeie stap in die richting door met elkaar kennis te maken. Moge het de aanzet zijn geweest tot een succesvolle samen-werking.

CONCLUSIES

Foto: Architectuurcentrum Makeblijde | aMb

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ GEZ

ON

DH

EID &

LAN

DSC

HA

PSAR

CH

ITEC

TU

UR

52

Helsinge Garden City, bron: karres+brands & EFFEKT

KEU

ZEV

ERW

AN

TSC

HA

P | G

EZO

ND

HEI

D &

RU

IMT

E \

GEZ

ON

DH

EID

& L

AN

DSC

HA

PSA

RC

HIT

ECT

UU

R53

Veranderend vakgebiedBij alle maatschappelijke veranderingen en ontwikkelingen verandert ook het vak van de landschapsarchitect: de complexiteit neemt toe. Het opdrachtge-verschap is steeds minder traditioneel van aard: het ontbreekt vaak aan een helder geformuleerde opdracht. Daarnaast is er geen sprake meer van een heldere relatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. De veranderende positie van de ontwerper betekent dat deze meer samen-werkt met andere partners en coalities sluit met partijen om schijnbaar on-haalbare doelen toch te halen of anders op weerstand te stuiten. Vaak opereert de landschapsarchitect zelfs niet in de traditionele rol van opdrachtnemer, maar vanuit een eigen verantwoordelijkheidsgevoel of aansluitend bij andere initiatiefnemers. De landschapsarchitect wordt hiermee mede-eigenaar van het project en is dus zeker niet alleen opdrachtnemer.De opgaven die daarvoor in de plaats komen vragen door hun complexiteit een multidimensionale aanpak en het erbij betrekken van andere specialismen. Dit betekent dat de landschapsarchitect open moet staan voor technologische ontwikkelingen, de voortschrijdende wetenschap en andere disciplines en dit alles moet kunnen vertalen naar een samenhangende ontwerpoplossing.

De rol van de landschapsarchitect en de landschapsarchitect verandert ook in een andere zin. Mondige en betrokken burgers vragen om een positie. De landschapsarchitect brengt alle belangen en visies samen en vertaalt dit in een overkoepelend en samenhangend plan, al dan niet ingebed in het vigerende beleid. Dit veranderende werkveld voor de landschapsarchitect komt goed naar vo-ren bij de gezondheidsopgave. Gezondheid of juist het verslechteren hiervan is een groot maatschappelijk probleem dat alleen kan worden beteugeld met een multi-disciplinaire aanpak.

GEZONDHEID & LANDSCHAPSARCHITECTUURjan janse NVTL

10

De woon- en leefomgeving is naast de sociale status een belangrijke veroor-zaker van een slechte leefstijl en medebepalend voor een slechte gezondheid. Maatschappelijke ontwikkelingen als digitalisering en vergrijzing hebben ook invloed op de leefstijl en gezondheid: de openbare ruimte moet daarop wor-den aangepast. Onderzoek wijst op de positieve betekenis van groen en na-tuur op gezondheid. Natuurlijke structuren zijn belangrijk om stress te voor-komen. Bomen zorgen voor een natuurlijke weerstand tegen infectieziekten. Ook voor een beter klimaat is groen van belang: het kan luchtstromen beïn-vloeden, fijnstof opnemen en geluidsoverlast reduceren.

In 2014 gaf het Ministerie van Economische zaken opdracht aan KPMG om samen met wetenschappers te onderzoeken wat de effecten voor de gezond-heid zijn van vergroening van de stad. Een voorzichtig scenario van ‘vergroe-ning’ van de woon en leefomgeving (met als voorbeeld betondorp in Am-sterdam) levert bij 10 mln. inwoners in Nederland een gemiddelde jaarlijkse besparing op van € 400 mln. Alleen al 50.000 werknemer worden minder vaak ziek (= minder verzuimkosten) en15% van de kinderen gaat meer buiten spe-len met alle positieve gevolgen voor de gezondheid van dien.

Een vergelijkingsonderzoek tussen twee wijken in Groningen door promoven-dus Yang Zhang van de Rijksuniversiteit Groningen leverde enkele goede indi-catoren op. Indicatoren die door een landschapsarchitect kunnen worden toe-gepast. Een voorbeeld is de rol van de openbare ruimte als sociale bindplaats en als zodanig van groot belang voor de verschillende bevolkingsgroepen. Een ander aspect is de toegankelijkheid van de openbare ruimte die bepalend is voor meer of minder actief gebruik. De aanwezigheid van bomen en de ge-laagdheid in beplanting zijn, naast diversiteit van het groen en grote open ruim-ten factoren die leiden tot waardering, sociale contacten en optimaal gebruik. Dit ongeacht de sociaal economische status van bevolkingsgroepen. Conclusie:

de mate van tevredenheid en binding is gerelateerd aan de omgeving.

juist vanuit dit perspectief ziet de NVTL een rol weggelegd voor de land-schapsarchitect. Gezondheid is met verschillende hedendaagse definities op te vatten als onderdeel van het welzijn van mensen en is geen momentopname (ik ben gezond of ik ben het niet) maar strekt zich uit over de gehele levens-loop. Landschapsarchitecten en vormgevers kunnen waarden creëren door de condities van gebouwen en omgeving met, door en voor mensen zo vorm te geven dat het individu zelf gezonde keuzes kan maken en invulling kan geven aan haar of zijn leven. Het biedt kansen om, naast gezondheid, ook de sociale- en ruimtelijke kwali-teit te bevorderen en creëert daarmee een economische meerwaarde…

De juiste condities scheppen voor een gezonde leefstijl en sociaal bindende ruimtes is niet terug te voeren op normen. Sterker nog, die bestaan niet. De juiste condities kunnen wel gecreëerd worden door vorm te geven met slimme combinaties en innovaties. Dit naast de gebruikelijke tools van de land-schapsarchitect : de menselijke maat, de juiste verhoudingen, het ruimtelijk vertalen van abstracte wensen en het omgaan met de factor tijd. Heden ten dage moet een kwaliteit worden gerealiseerd die verleidt en mensen beweegt richting gezond gedrag. Dat vraagt om vernieuwing van het vakgebied, om nieuwe kennis en om de juiste verbanden te leggen met de eindgebruikers om tot de essentie van de behoeften en de opgaven door te dringen. In veel succesvolle gevallen worden functies dusdanig gemengd of gecombineerd zodat een nieuwe betekenis kan worden toegekend aan de woon- , werk- en leefruimte.

De landschapsarchitect moet in het ontwerp aandacht hebben voor de syste-men waarin mensen goed kunnen functioneren of juist disfunctioneren. Deze kennis kan worden verkregen door verbindingen te leggen met de wetenschap van de omgevings- en de klinische psychologie. De eerste gericht op het men-selijk gedrag en hoe de omgeving daarop van invloed is, de andere op de con-dities die de omgeving biedt ten aanzien van menselijk functioneren. Ook zijn verbindingen naar andere wetenschappen als techniek en biologie te leggen om innovaties en ontdekkingen toe te passen in het ontwerp. De ontwikkeling van de bionica (het onderzoek naar de werking van systemen in de natuur en de technologische toepassing daarvan) en de toepassing hiervan bij het ont-werp is daarbij een goed voorbeeld. Een ander voorbeeld van een aanpak met grote betrokkenheid van ander specialismen is die van OKRA landschapsar-

chitecten in Athene waar een klimaatprobleem met hulp van wetenschappelijk onderbouwde ingrepen en verbindingen tussen verschillende overheden tot een helende aanpak van het centrum en een leefbare stad leidt.

Techniek krijgt meer aandachtDe landschapsarchitect staat open voor technische toepassingen om tot het gewenste resultaat te komen. Innovaties op dit vlak komen steeds meer voort uit de cross sectorale samenwerking tussen landschapsarchitect en andere sectoren en specialismen. Voorbeeld daarvan is het plan dat West 8 Lands-cape Architecture maakte voor Governers Island (New York) waar het aantal bomen afgestemd is op de gewenste verbetering van de luchtkwaliteit en als interventie in het stedelijk weefsel fungeert als een nieuw Central Park. Tevens is het ontwerp een nieuw landmark voor de stad. Technische toepassingen die nu al worden ingezet door landschapsarchitecten en vormgevers zijn bijvoorbeeld datatracers om informatie te krijgen over de bewegingspatronen en voorkeuren in een gebied. Of van een geheel andere orde: de inzet van metingen van het microklimaat en dit te gebruiken voor de optimale bezonning en schaduwwerking met bijbehorende effecten op het belevingsgevoel. Voorbeeld is het door het jonge bureau Tracks Landscapes vormgegeven lang-zaam verkeernetwerk voor Amsterdam Noord op basis van data van tracers.

Hergebruik-herbestemmingHergebruik is een ander thema. Mensen hebben een basisbehoefte aan struc-tuur, ook wetenschappelijk onderzoek wijst daarop. Het voorkomt stress. Ge-biedsontwikkeling waarbij bestaande structuren geheel verdwijnen, worden in beginsel als minder leefbaar beschouwd. Een voorbeeld van hergebruik is het plan voor het paleiskwartier in Budapest waar samen met de inwoners stap voor stap veranderingen in gang zijn ge-zet op basis van bestaande ruimtelijke- en groenstructuren. Straatkamers en straatgym leiden tot een gezonder gebruik van de stedelijke ruimte. Vliegveld Twente is door Parklaan landschapsarchitecten omgevormd tot een openbaar toegankelijk natuurgebied. Daarbij worden natuurbeleving en his-torische artefacten van het vliegveld versmolten tot een belevingsroute, die uitnodigt tot gebruik en vestiging van bedrijven beperkt.

Stofwisseling van de stadDe landschappen en openbare ruimten in de context van de stedelijke ruimte dragen bij aan het goed functioneren van de stad als stedelijk systeem. Daar-

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ GEZ

ON

DH

EID &

LAN

DSC

HA

PSAR

CH

ITEC

TU

UR

54

mee is de activiteit van de landschapsarchitect ook van economisch belang. De landschapsarchitect als opdrachtnemer (of werkend in teamverband) is in staat een meerwaarde te creëren. Het terugdringen van de kosten voor de gezondheidszorg kan in dit licht worden gezien.Milieuaspecten zijn voor de landschapsarchitect eveneens vaak een drijfveer om te komen met onconventionele oplossingen. Tradeport noord bij Venlo, ook wel ‘Klavertje 4’ genoemd , is een voorbeeld van een integraal plan (wa-terhuishouding, energievoorziening, ecologie etc.) geënt op het ‘Cradle tot cradle’ principe. Het 5000 ha grote bedrijventerrein is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met milieutechnologen, gemeenten, studio Marco Ver-meulen, VHP en Urban Affairs. Het nieuwe ontwerp gaat op in het landschap. Interessant is ook de benaderingswijze die tijdens de IABR Rotterdam 2016 (architectuur biënnale Rotterdam) werd belicht. De verschillende ‘stromen’ in het verstedelijkt Europees landschap zijn als uitgangspunt genomen om tot een ontwerpopgave te komen. Denk daarbij aan: Vervoer, Data, Zand en sedi-ment, Lucht en warmte, Voedsel, Water, Mensen, Leven, Energie en Afval. Dirk Sijmons omschrijft het als: “De stad is onze menselijke natuur en net als de mens heeft een stad een stofwisseling, een metabolisme. Het is op de schaal van de grote stadslandschappen, waarin wij in feite wonen, dat dit systeem het best te begrijpen is en waar wellicht oplossingen gevonden kunnen worden voor een duurzame ontwikkeling van onze planeet. De vraag is dan hoe archi-tecten, landschapsarchitecten en stedenbouwers met dit metabolisme aan de slag kunnen.”Volgens Dirk Sijmons is dat in ieder geval op drie niveaus: “Om te beginnen heeft iedere stofstroom een eigen infrastructuur die op zichzelf een ontwer-popgave is. Daarnaast kan de milieuperformance van een stad verbeterd wor-den door de kringlopen van de stromen te verkorten of te sluiten. Tot slot kan het metabolisme formatief zijn voor stedelijke ontwikkeling, wanneer de stofstroom als uitgangspunt wordt genomen voor ruimtelijk ontwerp.” Voorbeeld van een dergelijke stromenaanpak is het plan van MVDRV en landschapsarchitecten van Space Group voor Madla Revheim bij Stavanger in Noorwegen. Een volledig duurzame wijk wordt om een centraal park heenge-slagen. Energievoorziening, recycling, watervoorziening, voedselvoorziening en vervoer wordt in zo kort mogelijke stromen met zo min mogelijk energiever-lies verbonden in een new part of town van 4000 woningen.

WaterstromenEen veel gebruikte stroming die bijzondere aandacht behoeft is water. Zonder gezond water kunnen levensgemeenschappen niet bestaan. Waterveiligheid is

een thema wat rond klimaatbuffers, waterberging en dijkverbetering veel aan-dacht vergt. Water kan ook motor zijn bij gebiedsontwikkeling.

Door H+N+S landschapsarchitecten is voor de Waal een vernieuwde visie geschreven op de functionaliteit van de dijk. Een traditionele dijkverzwaring paste niet meer in deze tijd. Reststromen die vrijkwamen werden bestudeerd evenals verenigbare functies van een dijk in de tijd. Anticiperen op een mogelijke volgende dijkverzwa-ring maakte daar onderdeel van uit. Samen met eigenaren is zo de adaptieve dijk ontstaan. Grondeigenaren en gebruikers kunnen participeren en de eigen woon- of werksituatie verbeteren in plaats van de beperkte mogelijkheden van een traditionele monofunctionele dijk. De dijk wordt een plek om te leven en te beleven, meer dan alleen een veiligheidsobject.

Basiscondities aanbrengenOf een ontwerp uiteindelijk de gewenste meerwaarde heeft is afhankelijk van de basiscondities die de plek en het ontwerp biedt. Bewoners, gebruikers en bedrijven moeten zich een gebied eigen maken.In Helsinge in Denemarken is door architecten en Karres+Brands land-schapsarchitecten een plan ontwikkeld waarbij een dorpsgemeenschap een positieve bijdrage aan het milieu levert. Het masterplan heeft ecologische, so-ciale en economische duurzaamheid als belangrijkste pijlers. Tezamen schept men, in nauwe relatie met het landschap, nieuwe mogelijkheden om een ge-zonder en meer zelfvoorzienend leven te leiden. Resultante van de balans is positief. Een positief gevoel bij de bewoners, een gezonde gemeenschap, ruimte voor initiatieven, nauwe sociale banden.Een geslaagd experiment waar de nieuwste technieken zijn toegepast en maat-schappelijke en sociale doelen met elkaar zijn verweven.

De aanpak van gezondheidDe NVTL heeft samen met het Architectuurcentrum Makeblijde de hand-schoen opgepakt om via een living Lab met jonge landschapsarchitecten te werken aan een concrete opgave in Houten, de Molenzoom (een met leegloop bedreigde kantorenstraat).Gevoed door lezingen van onderzoekers en specialisten op het gebied van landschap, veiligheid, milieu, omgevingspsychologie, planologie en sociale geo-grafie werd in labs aan de opdracht gewerkt. Het idee hierbij is dat het ontwerpend onderzoek leidt tot nieuwe inzichten over gezondheidsaspecten waarmee de landschapsarchitect aan de slag kan. K

EUZ

EVER

WA

NT

SCH

AP

| GEZ

ON

DH

EID

& R

UIM

TE

\ G

EZO

ND

HEI

D &

LA

ND

SCH

APS

AR

CH

ITEC

TU

UR

55

Transformatie met behulp van sociale-, economische- en milieuopgaven, maar ook het maken van goede stedelijke ruimten door lokale ingrepen vormden daarbij de hoofdlijn. Daarnaast speelde nadrukkelijk de vraag hoe je gebruikers verleid tot meer bewegen door het optimaliseren van de bruikbaarheid van de openbare en gemeenschappelijke ruimten.

De NVTL ziet ook hier het bewijs dat een integrale benadering door de land-schapsarchitect met verdieping in andere expertisegebieden een meerwaarde biedt. Daarbij moeten de juiste verbanden gelegd worden, tezamen met een andere benadering van het opdrachtgeverschap (van traditioneel naar adaptief en participatief.) Dit alles kan leiden tot goede oplossingen, zelfs voor een zo ongrijpbaar onderwerp als gezondheid. En daarmee een meerwaarde creëren in het leven van mensen…….!

KEU

ZEV

ERWA

NT

SCH

AP | G

EZO

ND

HEID

& RU

IMT

E \ GEZ

ON

DH

EID &

LAN

DSC

HA

PSAR

CH

ITEC

TU

UR

56

Stavanger Madla Revheim, bron: MVDRV en Space Group

Architectuurcentrum Makeblijde | aMbHans Ligteringen | Programma, P&O Marike Leeuwenkamp | Tekst & redactieSylvana Knaap | Social Media /Commissie Vakontwikkeling NVTLjelle Bennemajan janse/KEUZEVERWANTSCHAPMart Reiling | Track-landscapesThijs Dolders | Track-landscapesjonas Papenborg | Karres+BrandsArjan Meeuwissen | H+N+SRemco van der Togt | Strootman LandschapsarchitectenVito Timmerman | Strootman Landschapsarchitectenjelle Dekker | Strootman LandschapsarchitectenGert-jan Wisse | B+B – Urbanism and Landscape ArchitectureAnna Fink | B+B – Urbanism and Landscape ArchitectureLucie Pavlištíková | B+B – Urbanism and Landscape Architecture/Bart Steman | Wageningen URWietske Doornbos | Wageningen UR Maarten Vermeer | Wageningen UR/Hanneke Kruize | RIVM Tobias Woldendorp | WoldendorpWildervank jeroen Zwart | Gemeente HoutenPieter Hennipman | Eco-Wise Thomas jansen | jansen Gebiedsinnovatiejutta Hinterleitner | ArchitectEgbert Roozen | VHGAngela Ruepert | RUGHans Dekker | DN Urbland Mathijs Dijkstra | MD LandschapsarchitectenK

EUZ

EVER

WA

NT

SCH

AP

| GEZ

ON

DH

EID

& R

UIM

TE

\ C

OLO

FON

57

Maria Koelen | Health & Society | Wageningen URWouter Tooren | Bureau EyckveldMartin Knuijt | OKRA LandschapsarchitectenSjerp de Vries | Environmental Research (Alterra), Wageningen UR Theresia Leuenberger | Architectuur & Sociologie/Seminar Gezond Stedelijk LandschapTjisse Brookman | De Friesland VerzekeringenHans Dekker DN UrblandArthur van Iersel | GGD GHOR Hanneke Kruize | RIVMHerman Geerdes | Gemeente HoutenDirk Sijmons | H+N+S jeannette Schreurs | Niek Roozen BV /Vormgeving Hans Ligteringen/PublicatieArchitectuurcentrum Makeblijde | aMb 2017Redactie: Architectuurcentrum Makeblijde | aMbArtikel: Gezondheid & Landschapsarchitectuur onder auspiciën van de NVTL

COLOFON KEUZEVERWANTSCHAP | GEZONDHEID & RUIMTE