JEVREMOVI ALEKSANDRA

STAMBENI KOMPLEKS DIDIKOVAC_ESTETIKA I KRITIKA2

1. apstrakt

KLJUNE RIJEI:Braa Kadi, arhitektura socijalistikog perioda, Stambeni kompleks Didikovac, Cilj zadatka je kritiki obraditi projekat stambenog kompleksa na Didikovcu u Sarajevu, arhitektata Muhameda I Reufa Kadia, a kroz analize faza objektivne valorizacije, selektivnosti. Tehniko-tehnoloka estetske, funkcionalne, ljudske komponente I htijenja , kako bi se volume mogao sagledati u potpunosti I u konanici donijeti sud sa kritikog I estetskog aspekta o njegovom (ne)uklapanju u ambijent.

Period izmeu aprila 1941 i maj 1945 godine ptredstavlja etverogodinje razdoblje devastacije i unitavanja. Bosna i Hercegovina je bila poprite krvavih borbi, neprijateljskih ofenziva, a i mjesto najvanijih dogaaja vezanih za osnivanje i rast nove Jugoslavije. Nacionalno oslobodilaki rat i pobjeda antifaistike revolucije odrazile su se radikalno na razvoj urbanizma i arhitekture u zemlji. Ekonomski razvoj zemlje bio je veoma ubrzan, fenomen nerazdvojno povezan s rastom gradova, te s izgradnjom industrijskih kapaciteta, stanovanja i i svih prateih javnih sadraja. Tokom poetnog razdoblja arhitekti - pioniri moderne ponjeli su glavni teret obnove i izgradnje, a kad je 1949.godine osnovana arhitektonska kola uokviru Sarajevskog univerziteta, oni su postali uitelji generacija koji bi i dalje slijedili progresivna kretanja u arhitekturi . Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Arhitektura Bosne i Hercegovine Profesor Dr. Amir Pai, 14.maj 2010.

Ovih dana je stogodinjica roenja znaajnog arhitekte Muhameda Kadia, koji je svojim zapaenim graditeljskim djelima prije i poslije Drugog svjetskog rata u prvim redovima bosanskohercegovake arhitektonske scene. Redovni lan Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i profesor Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu dr. Muhamed Kadi roen je 10. aprila 1906. godine u Mostaru. Njegov otac, Alija Kadi, profesor orijentalnih jezika u mostarskoj i sarajevskoj gimnaziji, studirao je u Beu, dobro poznavao istonu i zapadnu kulturu i kao izraziti erudita izdao je prvu gramatiku arapskog jezika kod nas i preveo vei broj knjiga sa arapskog jezika. Takva porodina sredina doprinijela je snanoj kulturnoj podlozi Muhameda Kadia, vladanju svjetskim jezicima, a posebno naprednom stavu visokog intelektualca tokom njegovog veoma uzbudljivog studentskog, plodnog stvaralakog i uinkovitog pedagokog ivota. Akademik arhitekta Ivan traus, lanak pod nazivom Potpuni nemar I ravnodunost objavljen u Osloboenju 20.04.2006

2. UVOD

Na potezu ulice Didikovac, od 250 m, moemo pronai objekte arhitekata[footnoteRef:1] koji su ostavili izniman uticaj na arhitekturu Bosne I Hercegovine, a koji pripadaju razliitim stilskim pravcima. Jedni od pionira moderne arhitekture grada Sarajeva, arhitekte Muhamed i Reuf Kadi postali su uitelji generacija koji bi I dalje slijedili progresivna kretanja u arhitekturi. Kraj Drugog svjetskog rata Sarajevo je doekalo razoreno i osiromaeno. Pred mali broj domaih arhitekata postavljen je zadatak obnove razorenog i izgradnja novog graevinskog fonda, koji je trebao odigrati ulogu u razvoju novog drutvenog ureenja. Arhitektura je, u kreativnom smislu, bila potisnuta u drugi plan, a osnovna briga je bila kako pravino rasporediti oskudni graevinski materijal i kako u to kraem roku izgraditi postavljene graevinske zadatke. Projektantski zavod NR BiH u prvom poslijeratnom periodu ima vanu ulogu u projektiranju i izvoenju objekata u Sarajevu. Uglavnom okuplja projektante sa graditeljskim iskustvom, a samo mali broj je imao predratno projektantsko iskustvo. Okosnicu su inili Muhamed i Reuf Kadi koji su svoje prethodno projektantsko iskustvo stavili u funkciju obnove. Braa Kadi se u ovoj ustanovi zapoljavaju 1946. godine, a njihova prva znaajna izvedba je iz 1947. godine, kada izvode Stambeni kompleks na Didikovcu. [1: Karl Parik, objekat Villa A(dananja Austrijska ambasada), Andrija iin ain, stambeni kompleks, Husref Redi, zgrada Doma Policije ]

3. KRITIKA PROCJENA ARHITEKTONSKOG DJELA

3.1 FAZA OBJEKTIVNE VALORIZACIJE

Oblikovanje treba biti odraz funkcije i konstrukcije, nastoji se dostii jednostavnost izraza, a ekonomski moment treba imati odluujuu prevagu uprojektiranju. I. traus," Nova bosanskohercegovaka arhitektura 1945-1975, str. 9., izdava "Svjetlost", OOUR Izdavaka djelatnost, Sarajevo, 1977.

Kompleks stambenih objekata se nalazi u sarajevskom naselju Didikovac i omeeno je: sa jugoistoka ulicom Didikovac, sa sjevera Hadi-Idrizovom ulicom i sa juga Ulicom Mehmed-bega kapetana Ljubuaka. Prema zapadu, kompleks je ogranien stambenim objektima.

Sl.1.lokacija kompleksa1946. godine, raspisan je konkurs za projektiranje naselja, koje je nosilo ime Kolonija Didikovac. U konkursnom programu je trebalo predloiti, pored urbanistikog i arhitektonskog projekta, tehnologiju izgradnje u zimskog periodu. Kao najbolje rjeenje, usvojen je prijedlog brae Kadi. Rjeenje predvia tri niza objekata, koji se kaskadno sputaju za po jednu etau niz padinu prema jugu i zapadu. Opis toka graenja i tehnologije izgradnje kompleksa u zimskim uvjetima, koje je dao koautor Muhamed Kadi u dnevnom listuOsloboenje od 11. sijenja 1947. godine,je vrijedan dokument i dio povijesti bosanskohercegovake arhitekture. Po ovom opisu, bila je predviena izgradnja takozvanih zatvorenih skela, unutar kojih bi se gradilo u svim vremenskim uvjetima. Prve skele, koje su raene za prva tri objekta, su izvedene od drvenih stupova i daski sa krovom. Autori su zatim bili planirali, na temelju ovih iskustava, izgradnju elinih elemenata, koji se lako rasklapajui prenose sa gradilita na gradilite. Izgradnja 7 objekata sa ovakvom tehnologijom graenja zavrena je ve naredne 1948.

sl.2 ulina fasada sl.3. zapadna fasadaObjekat stambenog kompleksa Didikovas sastoji se od ukupno osam(8) kaskadnih objekata dimentija 25m x 10 m, na razmaku od 10 m. Ovako koncipiran I pozicioniran stambeni kompleks predstavlja jako dobar koncept uklapanja u prirodni ambijent, iako je rije o gradskoj jezgri, ambijent je okruen zelenilom, kao I o generalnom senzibilitetu projektanta pri projektovanju stambenih jedinica ovih razmjera. Objekat ne predstavlja barijeru ni u kom pogledu, ve pratei graevinske linije okolnih objekata predstavlja jako lijep nastavak uline siluete Didikovca.

IZVADAK ODLUKE O SPROVOENJU POSTUPKA PROGLAAVANJA NACIONALNOG SPOMENIKA

Stambeni kompleks na Didikovcu se sastoji od osam kaskadnih objekata, dimenzija 25 m x 10 m, postavljenih priblino u smjeru istok-zapad, na razmaku od 10 m. Sjeverni red, koji se nalazi na najvioj koti, postavljen uz Hadi Idrizovu ulicu, i srednji red se sastoje od po tri objekta u nizu, dok se najnii, juni red sastoji od dva objekta. Redovi se nalaze na meusobnoj udaljenosti od 30 m i izmeu njih se nalazi zelenilo.Katnost objekata iznosi P+2 i S+P+2. Visina objekta iznosi 11,00 m na istonim stranama objekata i oko 13,00 m na zapadnim stranama. Razlika u visini se javlja zbog pada terena.Objekti u nizu su meusobno povezani otvorenim terasama, ukupne irine 4,5 m i duine 10 m, dok su krajevi nizova zavreni polukrunim terasama iste irine i duine od 6,0 m. Juni i srednji nizovi su slobodnostojei, dok se sjeverni niz na zapadnoj strani nadovezuje na stambene objekte graene tokom austrougarskog perioda.Ispod terasa, koje povezuju objekte, nalaze se kruni stupovi, promjera 40 cm. Na ovim mjestima pozicionirane su pjeake staze u smjeru sjever-jug, okomite na tri stambena niza. Ove pjeake staze, irine 1,70 m, povezuju ulicu Didikovac na jugoistoku sa Hadi Idrizovom ulicom na sjeveru. Na ovaj nain se okolno zelenilo, koje tee pored i kroz nizove, uvodi u samu kompoziciju objekta.Ulazi u zgrade su pozicionirani na sjevernoj strani.

Sl.4. pogled sa ravnog krova sl.5. istona fasada

Ulazi junog i srednjeg niza usmjereni su na parkovske zelene povrine, a ulazi u sjeverni niz usmjereni su prema Hadi Idrizovoj ulici. Ulaz u svaki od objekata naglaen je dvokrilnim drvenim portalom, ukupnih dimenzija 180 cm x 210 cm.Prva prostorija u prizemlju je predulaz, irine 2,80 m i duine 6,80 m. Na ovaj prostor usmjerene su etiri stambene jedinice. U ovom prostoru se nalazi est luno zaobljenih stuba, ukupnih dimenzija 180 cm x 220 cm, koje vode prema trokrakom stubitu. Ovim stubitem, irine 120 cm, pristupa se katnim podestima iste irine, sa kojih se ulazi u stanove.Na prvom i drugom katu se nalaze po tri stambene jedinice, usmjerene prema istoku, zapadu i jugu. Prema istoku i zapadu nalaze se dvije vee stambene jedinice, a u sredini nalazi se jednosobni stan, usmjeren prema jugu, bez izlaza na terasu(14). Ulazna vrata u stanove su dimenzija 90 cm x 210 cm, itokom vremena su djelomino izmijenjena.Raspored prostorija u stanovima projektiran je na jedan potpuno nov nain. Projektanti su bili rukovoeni potrebama tadanjeg radnog ovjeka i njegove obitelji(15). Iz predsoblja, povrine od 4 m2, ulazi se u stambenu prostoriju od 28 m2, dnevni boravak, koja je okrenuta prema jugu. Na ovoj prostoriji nalaze se francuski prozori s parapetom od 20 cm, dimenzija 450 cm x 220 cm. Ovi prozori su ograeni do standardne visine parapeta kao balkoni - metalnom ogradom. Pored ove centralne prostorije, u stanovima se nalazi spavaonica od oko 20 m2, a u originalnom projektu se nalazi i kuhinja od 12 m2.Za razliku od prijanje standardne stambene arhitekture, sporedne prostorije (kupaonica, nunik i ostava) nisu koncentrirane u predsoblju, ve su kao prostorije intimnijeg karaktera rasporeene oko posebnog gospodarskog predsoblja, u koje se dolazi kroz kuhinju ili dnevnu sobu. Povrina gospodarskog predsoblja iznosi 12,5 m2 i na njega su vezane terase, na koje se izlazi preko drvenih trokrilnih vrata, dimenzija 250 cm x 210 cm.Postoje dvije vrste terasa - prva vrsta su terase izmeu objekata, ukupne irine od 4,50 m. Duina ovih terasa jednaka je udaljenosti objekata koje spajaju.Terase donjih katova su pokrivene terasama gornjih katova, dok su terase zadnjih katova djelomino pokrivene sa istone strane polukruno zavrenim ploama ravnim krovovima, irine 3,00 m i duine 5,00 m. Ove ploe predstavljaju nastavak ravnih krovova pojedinih blokova.

sl.6. pogled sa ulice, zapadna fasada

Sl.7. Pogled sa ulice4. SELEKTIVNOST

4.1 TEHNIKO TEHNOLOKA KOMPONENTA

Osam volumena koji ine stambeni kompleks Didikovca kao osnovni konstruktivni materijal imaju beton. Svi vertikalni oslonci kao i meuspratne ploe su izraeni od betona, te do danas, osim vanjskih osteenja na fasadi zbog dotrajalosti materijala I ratnih deavanja, nisu pokazali vea oteenja. Evidentno je da je rije o koritenim materijalima karakteristinim za period socijalistike arhitekture, iako za razliku od veine objekata graenih u tom periodu nemaju status bezline arhitekture ve naprotiv svojim neutralnim koloritom I zelenim terasama eliminiu mogui epitet bezlinosti i arhitektonskog neizraaja.

4.2 ESTETSKA KOMPONENTA

Objekat se volumenom ne namee okolini, niti ga ugroava na bilo koji nain, iako je rije o objektu koji je graen u izuzetno ambijentalnom prostoru. Svojim gabaritom I izgledom sugerie da je rije o stambenoj arhitekturi. Sa uline glavne fasade objekat, tj. volumeni izgledaju dosta skromno I neutralno u odnosu na gabarite okolnih objekata I ulice koja je danas ve u potpunosti izgraena. Odnos irine, duine I visine je apsolutno proporcionalan, gdje je osnovna jedinica irina eone fasade, ijim multipliciranjem dobijamo gabarite duine I visine volumena. Kao to je ve spomenuto volumeni predstavljaju izuzetnu kompozicijsku I estetsku cjelinu sa prirodnim I izgraenim okolnim ambijentom, te na dvojak nain predstavljaju balans ambijenta.

Sl.8. Ulazna Fasada, istona

4.3 FUNKCIONALNA KOMPONENTA

Raspored prostorija u stanovima projektiran je na jedan potpuno nov nain. Projektanti su bili rukovoeni potrebama tadanjeg radnog ovjeka i njegove obitelji, stoga sporedne prostorije, za razliku od ostalih stambenih objekata projektiranih u to doba, nisu koncentrirane u predsoblju, ve su kao prostorije intimnijeg karaktera rasporeene oko posebnog gospodarskog predsoblja, u koje se dolazi kroz kuhinju ili dnevnu sobu. Koncept otvaranja prostora prema centralnom dijelu stana u kombinaciji sa zelenim terasama kao i nepobitna funkcionalnost stanova, daje analiziranom objektu dodatnu funkcionalnu vrijednost, koja je I najodrivija jer je podreena ovjeku I njegovim potrebama kao aktivnom korisniku stambenog prostora.

4.4 LJUDSKA KOMPONENTA

Mi koji smo rasli u tim zgradama potkraj osamdesetih, niti smo previe razmiljali niti mogli znati previe o arhitekturi. Kad danas razmiljam o tome, i to je moda bila i glavna tajna koju su braa Kadi ugradila u te zgrade. Funkcionalnost, bez velikih ukrasa, bez pompe oko naselja. Obina neobinost. ivjelo se kako se moglo, bilo je to, da se ne laemo, socijalistiko odrastanje u vioj srednjoj klasi drutva, dvorite u kojem je bilo mogue sresti socijalistikog heroja rada koji je sa enom ivio u ve-kuhinji, poznatog univerzitetskog profesora i aktera jedne od prvih nacionalno-akademskih afera, operskog pjevaa, poznatog arhitektu, ili mog oca elektrotehniara: taj socijalni milje, institucija komiluka (ili susjedstva, kako vam ejf) je neto neprocjenjivo, neto to se moe ponijeti u svijet i kriterij kojim sasvim validno moete ocijeniti (ljudske) vrijednosti. Ahmed Buri, Djeca iz komiluka Bauhaus,

Objekat je uspjean tek onda kada ga ljudi private I doive kao takvog. Nije rije ovdje borbi izmeu funkcionalnosti i estetike, kompozicije i degradacije, rije je o upeatljivom konceptu odnosa cjeline I njenih dijelova, kao i odnosa objekta i ovjeka kao njegovog jedinog korisnika.

5. KONCEPT/ HTIJENJE

Evidantan je koncept tj. htijenje arhitekata Kadi da stvore novi ambijent, neugroavajui zateeni, istovremeno vodei rauna o skladu i volumenu cjeline, njenom odnosu sa pojedinim dijelovima, kao i ograivanje od projektovanja tadanjih klasinih malograanskih stanova sa salonima i gospodarskim prijemnim prostorijama. Isto tako je evidentan uspjeh koncepta stambenog kompleksa, u to vrijeme novi a danas potpuno normalan i uestali. Poloajem u prostoru, kompozicijom cjeline, oblikom i dizajnom stambeni kompleks Didikovac predstavlja dio ambijentalne cjeline sa razliitim stilskim razdobljima te ima izuzetno znaenje u strukturi i slici grada .

6. ZAKLJUAK

Analizirajui objekat stambenog kompleksa Didikovac, arhitekata Muhameda I Reufa Kadia zakljuujem da je objekat harmonian. On jeste dio cjeline, njegova razuenost volumena na 8 cjelina, doprinjela je ouvanju siluete razvijanja ambijenta kroz historijske periode. Sa dananjeg aspekta, objekat se moe pogreno protumaiti i rei da je neutralan, poddizajniran, bezlian i da mu funkcionalnost daje jedinu teinu, Meutim smatram da se arhitektura ne treba promatrati kao trend, da su samo stilske odrednice prolazne, I da ih moemo analizirati samo u tom kontekstu. U kontekstu vremena u kojem su nastale. Najbolji pokazatelj vrijednosti arhitekture jeste ovjek i njegov odnos prema objektu, pa tako uprkos vremenu koje je prolo, stambeni kompleks Didikovac je i dalje bitan element u urbanoj matrici grada, to mu daje epitet nacionalnog spomenika Bosne I Hercegovine.

7. LITERATURA

http://kons.gov.baArhitektura Bosne I Hercegovine, Amir Pai, 2006http://www.a4a.infohttp://www.slobodna-bosna.ba

JEVREMOVI ALEKSANDRA|K.GOD.2014/15

S+P+

1+M

ULIC

A DZ

IDZI

KOVA

C

ULIC

A DZ

IDZI

KOVA

C

ULIC

A DZ

IDZI

KOVA

C

ULIC

A DZ

IDZI

KOVA

C

S+P+

1+M

P+2

P+1+

M

P+1

S+P+

1+M

S+P+

2

S+P+

2

P+2

P+2

P+3

P+3+

MP+

2

P+2

P+1 P

+3+M

P+3+

M

S+P+

1

S+P+

1

S

???????????????

ULA

ZI

KRET

ANJE

K.O

LSKO

G??????????

??????????

S+P+

2

S+P+

2 S+P

+2

S+P+

2

S+P+

2 S+P+

2

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

ULICA

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

S+P+

2

S+P+

2

S+P+

2 S+P

+2

PRO

DU

CED

BY

AN

AU

TOD

ESK

ED

UC

ATI

ON

AL

PRO

DU

CT

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCTP

R

O

D

U

C

E

D

B

Y

A

N

A

U

T

O

D

E

S

K

E

D

U

C

A

T

I

O

N

A

L

P

R

O

D

U

C

T

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT