ibaialde unitate didaktikoak

I B A I A L D EUNITATE DIDAKTIKOAK

IBAIEI BURUZKOINGURUGIRO HEZKUNTZA

LEHEN HEZKUNTZA

PORT-PRESENTACION Euskera 28/1/04 18:41 Página 1

A U R K I B I D E AOrr.

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Informazio orokorra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Lehen Hezkuntzako lehen zikloa:“Hurbil gaitezen ibaira” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492. Iharduera programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Lehen Hezkuntzako bigarren zikloa:“Ibaiaren inguruan”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77


Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloa:“Gure ibaien berreskurapena” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109


Material osagarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

1

0

2

3

4

5

6

7

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

LEHEN HEZKUNTZA

IBAIALDE

4243-Libro Ibaialde Euskera 28/1/04 18:43 Página 3

AURKEZPENA


Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila da Euskal Autonomia Erkidegoko ingurugiro egoerabenetan hobetzera bideratutako politikak martxan jartzearen arduraduna. Sailaren ustez helburu hori lortzeko osogarrantzitsua da ingurugiroari buruzko hezkuntza garatzea hiritarren artean.

Izan ere, gure asmoa gizakion eta ingurugiroaren arteko harremanak hobetzea da, harreman horiek begiru-nezkoak, integratuagoak eta harmonikoagoak izatea, alegia, eta horretarako tresna hauetaz baliatzen gara: sentsi-bilizazioa, ezagupenak eskuratzea, balio etiko berriak geureganatzea, ingurugiro arloko arazoak konpontzeko gaiizatea eta banakako eta taldeen partehartzea lortzeko bide eraginkorrak irekitzea. Hori guztia da, azken finean,ingurugiroari buruzko hezkuntza.

Ingurugiro hezkuntza lantzeko orduan ezinbestekoa da eskola mundua kontuan hartzea, belaunaldi berriekerantzukizun nabarmena baitute gure jokabideak eta garapen ereduak sortutako ingurugiro arazoak konpontzekoahaleginetan.

Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailak borondate tinkoa du euskal hezkuntza sistemaningurugiroaren ikuspegia sar dadin, eta euskal hezkuntza sistema zenbait baliabidez hornitzeko asmoa du eskole-tako curriculumetan ingurugiroaren ikuspegi hori txerta dadin. Ondorioz, atsegin handiz aurkezten diot materialbilduma hau hezkuntza elkarteari, hau da, CEIDA-IIHIIen bidez Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren lan-kidetzaz argitaratu diren material hauek.

Unitate didaktiko berri hauek ibai ekosistema dute ardatz, eta lehendik egindako apustu baten ildotik jarrai-tzen dute, kalitatezko material praktikoak hedatzeko apustuaren ildotik, alegia: eskola ekologikoaren materialak,kutsadurari, bioaniztasunari eta iharduera ekonomikoei buruzko unitate didaktikoak, “Ihitza” aldizkaria...

Ikasgai bilduma honen ardatz gisa Ibaia hautatzeko arrazoi nagusia hauxe da: Ibaialde izeneko herritarren sen-tsibilizazio eta partehartze programari laguntzazko materialak eskaintzeko beharra. Gainera, ibai ekosistemaklehen mailako hezkuntza baliabide dira, zuzen-zuzenean isladatzen baitituzte bai gizakiek ingurunean egin dituztengehiegikeriak eta bai ezartzen diren neurri zuzentzaile eta babesgarriak ere.

Gure ibaien egoera orokorra txarra da. Gizakiak arduragabekeriaz jokatu duenez, ibai gehienak gogor era-sotzeaz gain ibaietan bizi aztarna gutxi utzi ditu. Beraz, gu guztion erantzukizuna da naturari berea ematea, balia-bide naturalak era arduratsuan erabiltzea eta, azken finean, ibai ekosistemaren alde lan egitea.

Material hauek administrazio publikotik edo ekimen pribaturik sustatzen diren beste iharduera batzuekinbatera ingurugiroaren egoera, oro har, eta batez ere gure ibaiena hobetzen lagunduko dutelakoan nago.

Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro SailburuaFrancisco José Ormazabal Zamakona

I B A I A L D E

A U R K E Z P E N A

7


SARRERA


Maila ofizialean, naturaren zainketa eta kontserba-ziorako hezkuntzak XX. mendearen hasieran emanzituen lehen urratsak, baina 30eko hamarkada arteez zuen indar handirik hartu. 40ko hamarkadarenbukaera aldera politika horrek etenaldi bat izan zueneta 70eko hamarkada arte ez zuen interes handirikpiztu.

UNESCOk, Ingurugirorako Nazio Batuen progra-marekin bat eginik, Ingurugirorako NazioartekoPrograma sortu zuen. Programa horren barruanhainbat hitzaldi eta ihardunaldi antolatu ziren etahorrek filosofia berri bat eta ingurugiro hezkuntza-ren beharrei eta ikuspegi orokorrari buruzko database zabal bat sortzen lagundu zuen. Programa ho-rrek 1977an eman zituen bere fruituak, besteakbeste Tbilisin (Georgia) egin zen ingurugiroari bu-ruzko gobernuarteko konferentzia. Konferentziahorretan, mundu mailan ingurugiroa kontserbatze-ko eta hobetzeko ingurugiro hezkuntzak duen ga-rrantzia azpimarratu zuten denek eta ingurugirohezkuntzaren helburuak finkatu ziren. Helburuokondokoak dira:

• Ekonomia, gizartea, politika eta ekologia, el-karren menpe dauden diziplinak direla (baihiriguneetan eta bai nekazalguneetan ere)jakinaraztea eta honen garrantziazkontzientzia hartzen laguntzea.

• Pertsona bakoitzak ingurugiroa babestekoeta hobetzeko behar dituen elementuak(ezagutzak, balioak, jarrera, interes aktiboaeta gaitasuna) lortzeko aukera ematea.

• Ingurugiroarekiko jokabide berriak (norba-nako, talde zein gizarte mailan)sortzea.

“IBAIALDE, IBAIEI BURUZKO INGURUGIRO HEZ-KUNTZArako unitate didaktikoak” deritzon hone-tan, goian azaldutako helburuak jarraitu dira eta ibaiengaineko irakaskuntza-ikaskuntza prozesurako ikus-puntuen multzo zabala hartu da kontuan, diziplina ez-berdinen arteko erlazioa azalduz. Unitate hauen hel-buru nagusia hauxe da:

“Ibai ekosistemetako elementuak eta proze-suak nahiz ur gezetako baliabideak ulertu etaikertzea, elementu garrantzitsuak identifikatuz(haiekin zerikusirik duten giza iharduerak, gi-zakiak eta gizarteak haiengan duen eragina,orain arte eragindako arazoak) eta arazoakkonpontzeko nahiz ur baliabideen kudeaketaeuskorra izateko beharrezkoak diren senti-kortasuna eta jarrerak sustatuz”.

Helburu nagusi eta orokor horretatik abiatuta,IBAIALDEren helburuak hauek lirateke:

Jarrerei, baloreei eta arauei buruzko helburuakhonela defini ditzakegu: ibaienganako sentsibilizazioabultzatzea eta ingurugiro alorreko arazoak konpon-tzeko gure jarrerak eta ohiturak zein izan behar du-ten ezagutaraztea, ibaiei dagokienez (ingurugiroarenaldeko gizarte ekintza).

Bestalde, eta prozedurei dagokienez, berriz, ikasleakibaiarekin harreman zuzenean jarriko dira. Horrekibaien gaur eguneko egoerari eta hauen arazoei bu-ruzko esperientziak bizitzeko eta arazo horiek uler-tzeko aukera emango die.

Azkenik, gertakari, kontzeptu eta printzipioeninguruan zera esango dugu: ikasleek, unitate honen bi-dez, ibai ekosistemak osatzen dituzten elementuaketa hauen arteko erlazioak ezagutuko dituztela. Gai-nera, gizakiak ibaiei ematen dizkien erabilerak, erabi-lera hauen ondorioak eta hauek eragindako ingurugi-ro arazoen konplexutasuna aztertuko dituzte.

Helburuek erakutsiko dute zein eduki garatu behardiren; horretarako bost unitate didaktiko prestatudira: Lehen Hezkuntzako eta Derrigorrezko BigarrenHezkuntzako (DBH) ziklo bakoitzerako unitate bana.Edukiek lotura zuzena izango dute espazio/denboraerreferentzi eremuetan ikasleek egindako aurrerape-nekin, haien garapen maila pertsonalen arabera.

Progresio hori eta unitate didaktiko bakoitzak behardituen elementuak kontuan izanik (koordenatu ba-tzuk, sekuentzia koherente batzuk, “errepikapenak”saihesteko aztergaia ondo mugatzea...) egin dituguunitate didaktikoak. Ondoko sekuentzian laburbiltzenda unitate horien planteamendua:

L E H E N H E Z K U N T Z A – I B A I A L D E

S A R R E R A

11



S A R R E R A

p Lehen Hezkuntzako Lehen Zikloa:“Hurbil gaitezen ibaira”. Unitate honenhelburua ikasleek beraien inguruko ibaiaedo erreka ezagutzea da, gure egunerokoihardueretarako erabiltzen dugun urareneta ibaiaren arteko erlazioa ulertuz. Bestal-de, adin hauetako umeek bereganatu ditza-keten jarrerak bultzatu nahi dira.

p Lehen Hezkuntzako Bigarren Zikloa:“Ibaiaren Inguruan”. Ibaiari buruzkohainbat gai jorratuko dira: ezaugarri geogra-fikoak, ibaiko landare eta animaliak, urarenerabilerak, ibai ekosistemen eraldaketak…Horretarako, ikasleak bizi diren ingurukoibaian zentratuko gara. Horretaz gain, ibaiaeta honen inguruak kontserbatzeko ekimenzehatzak proposatzen dira.

p Lehen Hezkuntzako Hirugarren Zi-kloa: “Gure ibaien berreskurapena”.Euskal Autonomia Erkidegoko ibaien azter-keta panoramikoa egingo da: ezaugarri geo-grafikoak, bizidunetan eragina duten hainbatezaugarri, ingurugiroaren alorreko arazo na-gusiak eta arazo hauen eboluzioa… Urak,bere ezaugarriak direla medio, erliebearenegituraketan duen eragina eta giza ihardue-retarako duen garrantzia ere aztertuko dira.

p Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza-ko Lehen Zikloa: “Ibaiak, bizi iturri”.Munduko ur gezak eta hauen baliabideakaztertuko dira: eskuragarritasuna eta kali-tatea, edangarri bihurtu beharra, baliabide-en galera eta urari ematen dizkiogun erabi-lera desegokiek ibai ekosistemetan duteneragina, ur hornikuntzari begira egiten di-ren lanen alde onak eta alde txarrak…Ikasleek, bukaeran, landutakoaren inguruanegingo duten gogoeta, hemen aztertutako-arekin zerikusia duten jarrerak hobetzerabideraturik dago.

p Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza-ko Bigarren Zikloa: “Zer egiten die-gu ibaiei?” Unitate honen ardatza gure

jarrerek, iharduerek... beraiekin dakartena(alde positiboak zein negatiboak) azter-tzea, ibai ekosistemetan duten eraginaulertzea eta eragin negatiboak saihestekomoduak (hondakin uren arazketa, inguru-giroa kontuan hartzen duen kudeaketa…)aztertzea da. Honetarako guztion elkarla-na proposatzen da, honela gizartearenkontzientziazio maila indartuko bait da.

Edukien sekuentziazioa aztergaien araberakoa izangoda. Gertakari, kontzeptu eta printzipioei dagokienez,adibidez, azterketaren eremua pixkanaka zabaltzen jo-ango da: hurbilekotik urrunekora, gauza konkretueta-tik abstrakziora… Prozedurei dagokienez, berriz, in-guruneko alderdiak identifikatuko dira, horienarazoak konpondu ahal izateko, edo I.H.ko oinarrizkoiharduerak, gero eta konplexutasun handiagoz.

Unitate bakoitzean lantzen diren hiru eduki motakmodu konbergentean landuko dira, baita eduki batibesteari baino garrantzi handiagoa ematen zaion ka-suetan ere. Gainera, etapa bakoitzaren izaera batera-tuak ez du esan nahi irakaskuntza-ikaskuntza proze-suak lineala izan behar duenik. Aitzitik, “espiralitxurako” prozesuari jarraitu behar diogu, hau da, au-rretik ikasitakoan oinarrituz, eta hortik abiatuz, aurre-ra eginez. Irakasleak izango dira iharduerak aukeratu-ko dituztenak, unean uneko errealitateari egokituz;lan horretan goiko edo beheko mailetako unitateezbalia daitezke.

Unitate didaktikoek eguneroko bizitzarekin zerikusizuzena dute, gure inguru hurbilaren ezagutzan etaikerketan oinarrituz. Bestetik, ikasleek balore eta ja-rrera jakin batzuk barneratzea dute helburu. Beraz,unitate bakoitzean proposatzen den ikaskuntza pro-zesuak fase batzuk jarraitzea eskatzen du:

• Ingurunearekiko berezko jakinmina susta-tzea (aldez aurreko ideien eta motiba-zioari buruzko iharduerak).

• Ingurunearen eta inguruneko arazoen anali-sia eta ikerketa (ulermen iharduerak).

• Ingurunean eragina duten faktoreen identi-fikazioa (eskuarki elkarri lotuta daude),

12


ikasleengan ingurugiroarekiko eta berezikiibaiekiko jokabideak aldatzea bilatzen duenjarrera hausnarkorra errotzera bideraturikdago (kontzientziazio iharduerak).

• Ingurugiro arazoak konpontzera bideraturi-ko ekimenetan parte hartzeko aukerak es-kaintzea ikasleei eta ekimen horietan partehartzera bultzatzea (partehartzea, sinte-si eta komunikazio iharduerak).

Azkenik, sarrerarekin bukatzeko, unitate didaktikohauek jarraitzen duten egitura deskribatuko dugu(denek egitura berbera jarraitzen dute).

Unitate bakoitzean bi atal bereizten dira:

Alde batetik irakasleentzako materiala dago, uni-tatearen inguruko alderdi teoriko eta metodologiko-

ak, alegia (A ATALA). Hasieran eskema kontzeptualadago, hau da, unitatean lantzen diren eduki guztieneskema. Jarraian unitatearen helburu nagusiak, ber-tan landuko diren edukiak (kontzeptuak, prozeduraketa jarrerak) eta orientazio didaktikoak agertzendira. Horren ondoren ihardueren zerrenda eta ihar-duera horiekin zerikusirik duten curriculum arloakazaltzen dira, ebaluaziorako orientabideekin batera.Azkenik, iharduera bakoitzaren deskribapena dator,kontuan izan beharreko guztia azalduz, (berariazkohelburuak, ihardueraren garapena, beharrezko mate-riala…).

Bestetik, iharduera programa dago, ikasleentzakomateriala (B ATALA).Atal horretan ikasleek bete be-har dituzten fitxak eta materialak soilik eskaintzendira. Iharduera jakin batzuetan, ordea, irakasleentzakoberariazko materialen bat ager daiteke.


S A R R E R A

13


INFORMAZIOOROKORRA



IBAIEI BURUZKO IKUSPEGI OROKORRA . 191.1. Ura gure planetan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.2. Munduko Ibaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.3. Ibai ekosistemak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.4. Ibaia: erabilerak eta neurriz

kanpoko erabilerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

EAEko IBAIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282.1. Gure ibaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Araba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Bizkaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Gipuzkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.2. Gure ibaien kontserbazioegoera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2.1. Uraren kalitatea

erabileren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2.2. Kontserbazio egoera

orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.2.3. Zenbait iradokizun . . . . . . . . . . . . . . . 35

2.3. Landarediari eta faunariburuzkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

2.4. Ibilguaren eraldaketa, uholdeaketa ibaiertzeko basoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

2.5. Ibaiak kulturaren ikuspegitik . . . . . . . 38

IBAI EKOSISTEMEN KUDEAKETAINTEGRATUAREN BEHARRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

1

2

3

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

AINFORMAZIO OROKORRA



19

1.1. URA GURE PLANETAN

Gure planetari Lurra deritzogu, baina Ura izena ereederki letorkioke. Izan ere, lau zatitan banatuko bage-nu, laurden bat soilik izanen litzateke lurra eta gai-nontzeko hirurak berriz, ura.Agian, Planeta Urdina daizenik egokiena, espazio zabaletik Lurrera begiratuzgero, uraren kolorea nagusitzen baita.

Gure planetako uren bolumena 1.400.000 km3-koadela kalkulatzen da. Nahikoa ur dugu, ezta? Baina ara-zotxo bat dago: bolumen horretatik % 97a ozeano eta

itsasoetan dagoela. Gainontzeko % 3tik, % 77 glaziareta poloetan metatutako izotza da eta beste % 22 lurazpiko urak dira. Beraz, % 1 geratzen zaigu. Propor-tzio txiki honetatik % 52 lakuetan dago pilatuta, % 47lurzoruan, atmosferan eta izaki bizidunen baitan, eta% 1 besterik ez da ibai eta erreketan dagoena. Edobeste hitzetan esanda, planetan guztira dagoen ur ko-purutik ibai eta erreketan dagoena % 0,000003 da.

Beraz, ura ugaria bada ere, gizakiak eskuragarri duenkopurua askoz ere txikiagoa da. Gainera, uraren ba-naketa ez da homogeneoa. Ezaugarri honi, ura ardu-rarik eta neurririk gabe erabili izana eta honek sorra-razi dituen kutsadura arazoak (iharduera industrialak,nekazaritzak, etxeko kontsumoak eta abar sortarazi-takoak) gehitu behar zaizkio.

1.2. MUNDUKO IBAIAK

Urak bizitzaren prozesuetan duen garrantziaz aspal-di ohartu zen gizakia; historiaurrean jadanik, ibai baz-terretan gizatalde handiak bildu ziren. Uretatik gertubizitzeak nekazaritza eta abeltzaintzaren garapenaahalbidetu zuen eta honekin batera, egonkortasuna.Egiazki, urbazterretan finkatu ziren herriek garapenparegabea ezagutu zuten. Haiengandik sortu zenmerkataritza; soberakinak zituztenez beste herribatzuei saltzeko aukera zuten eta nabigazioaren bi-dez garraiatzekoa. Denborak aurrera egin ahala, he-

rri haiek munduko lehen zibilizazio handiak bilaka-tu ziren: Nilo ibaiaren inguruan Antzinako Egiptokozibilizazioa garatu zen,Tigris eta Eufrates ibaien ar-tean Mesopotamiako zibilizazioa, Indo haraneko zi-bilizazioa Indo ibaiaren bazterretan…

Historian zehar, eta gaur egun ere, ibaiak nazio mai-lako zein nazioarteko makina bat istiluren protago-nista izan dira. Ibaiek, herrien harremanetan berebi-ziko eragina izan dute, munduko geopolitikaren ildonagusiak zehazteraino. Ibai asko, herrialdeen artekomuga “naturalak” dira; Oder-Neisse ibaia Poloniaeta Alemaniaren arteko muga da, Jordan ibaia Israeleta Jordaniaren artekoa, San Lorenzo ibaia EstatuBatuak eta Kanadaren artekoa, Río Grande ibaia Es-tatu Batuak eta Mexikoren artekoa… Eta hori zer-gatik? inork ez duelako ibaiak diren altxor preziatuhorretarainoko irispiderik gabe gelditu nahi.

I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A 1



Munduko ibairik handienak eta esanguratsuenak az-tertuko ditugu orain, ibai horiek beren eragin ere-muetan duten garrantzia argi ikusi ahal izateko.

Amazonas ibaia. Ibai erraldoia

Brasildarrek “O río mar” (Itsasoa den ibaia) deitzendiote, bertan barneratu ziren lehen nabigatzaile por-tugaldarrek ez baitzituzten bere bazterrak ikusten.Andeetan, Ozeano Baretik 150 km-ra jaiotzen denibai horrek ia Hego Amerika osoa zeharkatzen du;munduan ibilbiderik luzeena (7.025 km) eta emaririkhandiena (140.000 metro kubiko segundoko) duenibaia da; ondorioz, baita ibai sare nabigagarririk han-diena ere (Amazonas ibaia eta bere ibaiadarren arte-an, guztira, 80.000 km). Izan ere, bere bokalean untzi-ratu eta Iquitosen (Peru) lehorrera gaitezke, guztira3.500 km-ko ibilbidea eginez kontinentean barrena.Ez da harritzekoa beraz, Amazonas ibaia oihaneko“autobidea” izatea. Amazoniako oihanean landareeneta animalien aniztasuna izugarria da, eta oihana bera,planetako arnasgune. Gaur egun, ordea, deforestaziobasatiaren atzaparretan erori da.

Nilo ibaia. Herrialde baten oinarria

Egiptoarrek uste zuten ur geruza handi bat zegoelamunduaren jatorrian; bat-batean lurmutur bat azale-ratu eta horrekin batera bizia sortu zen eguzkiarenazpian. Haien sinesmenek horrela isladatzen zuteneuren haranaren eraketa: hasieran ibaiak lautada guz-tia estaltzen zuen baina bere bidea eginez joan zen, bilabar eratuz.

Nilo ibaia gabe, Egipton nekez garatuko zatekeenmunduko zibilizazio disdiratsuenetako bat izan dena.Nilo ibaia zibilizazio honen janari iturri izan zen, ga-rraiobide eta komunikabide. Bere ura zen hildakoeiegiten zitzaien eskaintza preziatuena ere. Horra horAntzinako Egiptoko biztanleentzat Nilo ibaiak zeukangarrantzia. Gaur egun, Burundi, Uganda, Sudan etaEgipto zeharkatzen ditu, 100 milioi pertsonatik gorabizi diren eskualdea hain zuzen, eta goian aipatu direnfuntzioak betetzen ditu oraindik ere.

6.671 km-ko luzera duenez, Nilo ibaia munduko biga-rren luzeena da, Amazonas ibaiaren atzetik. Afrika

ekuatorialeko hainbat laku (Victoria lakua, Mobutu la-kua…) zeharkatu eta Sudanen barneratzen da, bereemaria erdira murriztuz. Ibaian behera,Abisiniako me-setan zehar, emaria hazi egiten da Montzoi garaikoeuriteen ondorioz, eta honek uholdeak eragiten ditu(maiatza eta ekaina bitartean). Urria aldera, Niloibaiak ohiko emaria berreskuratzen du, berak bustita-ko eta Abisiniatik garraiatutako limoaz ongarriztatukolurrak landaketez estaliz.

Azken hamarkada hauetan, eta Assuango urtegiareneraginez, Nilo ibaiaren jatorrizko dinamikan aldaketakgertatu dira; urtegi honek ur emaria erregulatu eta li-moaren garraioa eragozten du (limoa urtegian bertanmetatzen da). Honen ondorioak bokalean ere naba-riak dira.

Ganges ibaia. Indiako ibai sakratua

400 milioi hindurentzat Ganges ibaia ibai sakratuaizan da betidanik. Beraien testu erlijiosoetan “zo-riontasunaren ura” deitzen zaio.Testu hauen arabe-ra, ibai honetan bainatzen direnei bekatu guztiak gar-bitzen zaizkie, bertako ura edaten dutenei edo urazahoa igurtzitzen dutenei, zoritxarrak ihes egiten die,eta ur hauetan itotakoak jainkoen artean berpiztukodira. Argi dago beraz, herri honen, Indiaren, eta be-rau zeharkatzen duen ibaiaren arteko harremana es-tua dela.

Ganges ibaiak 3.000 km egiten ditu eta Iberiar pe-nintsula baino bi aldiz handiagoa den arroa drena-tzen du. Himalaian jaiotzen da, itsasmailatik osourrun, 6.000 m-ko altueran. Urtutako elurraren etatifoien eraginez, Ganges ibaia hazi egiten da, batzue-tan 10 m-ko altuera irabaziz eta urtero-urtero uraklautada estaltzen du. Urtetik urtera arazo hau geroeta larriagoa bilakatzen ari da, Himalaiatik gertu dau-den eskualdeek jasaten duten deforestazio basatia-ren ondorioz.

Baina indiarrek ibaiarekin elkarbizitzen ikasi dute.Lur-zorutik altuera batera jaso dituzten plantxen gaineaneraiki dituzte etxeak, eta kaleak uraren bide izatekoprestatuta daude, ibaia hazita datorrenerako; hirietan,plataforma hauei esker, ondasunak uretatik salbu jar-tzen dituzte indiarrek. Uzta euriteak hasi aurretik ja-sotzen da.Azken batean, ibaia herritarren bizimoduanbarneratu da.

20

1 I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A


Rhin ibaia. Europako ibaia

Rhin ibaiak sei herrialde zeharkatzen ditu edo gutxie-nez inguratu: Suitza (herrialde honetan jaiotzen da,2.000 m-tik gorako altueran), Liechtenstein, Austria,Alemania, Frantzia eta Herbehereak. Historiaren etamerkataritzaren aldetik garrantzi handiko ibaia dugu.Izan ere, Suitza eta Austria itsasoarekin lotzen ditu.Hala ere, 1.326 km-ko bidea egiten duenez, laburra dalehen aipatu ditugun ibaiekin alderatuz gero.

Europako herrialdeen arteko lotura eta zatiketaugari eragiteaz gain, Rhin ibaia izan da munduko es-kualderik aktiboenetako baten komunikazio bidea.Milioi erditik gora biztanle dituzten bederatzi hirieta 100.000tik gorako 40 inguru ditu Rhin ibaiakbere bazterretan, industrialde zabala eratuz. Horidela-eta, munduko ibairik kutsatuenetako bat da,nahiz eta duela hamarkada batzuetatik hona, kudea-ketak zorrotzagoa behar zuela-eta, hainbat neurriari diren praktikan jartzen. Bide honetatik, bulegonagusia Estrasburgon duen eta Rhin ibaiak zeharka-tzen dituen herrialde guztietako ordezkariez osatu-tako batzorde bat eratu zen. Batzorde honek ibaianzeharreko trafikoa antolatzen du eta bere eskudago kutsadura arazoak murrizteko eta ibaia be-rreskuratzeko ardura.

1.3. IBAI EKOSISTEMAK

Ibaiak eta hauen bazterrek ekosistema bat osatzendute, hau da, elementu fisikoen (biotopoaren edo bi-ziaren eszenategiaren) eta biologikoen (biozenosiarenedo izaki bizidunen komunitatearen) sareez eratutakosistema konplexuak dira. Elementu horien (biziduneneta bizigabeen) arteko elkarrekintza jarraia eta erre-gularra da.

Biotopoaren eraketan hainbat faktorek dute eragina:

• Faktore klimatikoek: tenperaturak, he-zetasunak, argiak…

• Faktore edafikoek: lurzoruaren ezauga-rri fisiko-kimikoek.

• Faktore hidrografikoek: uraren ezauga-rri fisiko-kimikoek.

Biozenosiak ikertzeko orduan zenbait faktore izanbehar ditugu kontuan:

• Faktore demografikoak: dibertsitatea,indibiduoen batezbesteko biziraupena, po-pulazioaren dentsitatea…

• Faktore etologikoak: izaki bizidunenportaeran eragiten duten faktoreak.

• Izaki bizidunek eragindako ingurune-aren aldaketak.

• Izaki bizidunen arteko erlazioa: sinbio-sia, bizkarroitza, harraparitza…

• Elikadura.

Ekosistema bat egitura konplexua da, eta oreka, bio-dibertsitatea eta elkarrekintza, hiru kontzeptu horiek,bere oinarrian daude.

Eraldatu gabeko ibai eta errekak bizitzaz gainezkadaude. Uretan eta ur bazterretan ingurura oso ongimoldatuta dauden animalia eta landare ugari aurkidaitezke. Espezie hauetako bakoitzak funtzio bat be-tetzen du ekosistemaren dinamikan, eta horregatik,espezie baten desagerpenak egitura osoan du eragina,desorekak sortaraziz (batzuetan larriak besteetan ezhorren larriak).

Ongi kontserbatzen diren ibai eta erreketan adibidez,ibaiertzetan berezkoak diren zuhaitz eta bestelakolandareak hazten dira, leku batzuetan ibilgua erabatinguratuz. Eratzen duten komunitateari ibaiertzekobasoa deritzo. Honek funtzio garrantzitsuak betetzenditu: animalia askoren babesleku eta janari iturri da,ibaiertzeko lurzorua finkatzen du, higadura galarazi…

Basoa mozten bada, bere ordez paretak, uhaitzak etaabar eraikitzeko, habitat honetara moldatuta daudenespezieak ere desagertuko dira, ekosistemaren egitu-ra sinplifikatuz.


21

I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A 1



Oreka dinamiko horretan,“denak denen menpe dau-den” oreka horretan indibiduoen arteko erlazioakgertatzen dira, maila trofiko berekoen zein maila des-berdinekoen artean. Hau da, sare trofikoa sortzen da,energi eta materia fluxua ematen deneko sare batalegia. Honela bada, sare honen energi iturria eguzkiada. Landareak energia honetaz baliatzen dira elika-gaiak sortzeko eta horrexegatik hain zuzen, “lehenmailako ekoizleak” deritze. Landare hauetaz elikatzendiren animaliak “kontsumitzaile primarioak” dira etaazken hauetaz elikatzen direnak, berriz, “kontsumi-tzaile sekundarioak”. Talde hauetako bakoitza katea-ren katebegi bat da. Hondakinez edo materia hilazelikatzen direnak ere badira: deskonposatzaileak.Hauen garrantzia erabatekoa da, materia hila birzikla-tzen baitute.

Ikus dezagun materiaren zikloaren adibide sinple bat:

Lertxun hauskarek perkak jaten dituzte besteak bes-te.Perkak, aldi berean, tamaina txikiagoko arrainez eli-katzen dira eta azken hauek algez. Eta algak, zerez eli-katzen dira algak? Hauek, eguzki izpiez etadeskonposatzaileek (bakterioek, zenbait molusku eta

krustazeok…) gorotzak eta hildako izakien gorpuakdeskonposatzean askatzen diren mineralez baliatuz,behar dituzten elikagaiak sintetizatzen dituzte. Bestal-de, algek, landare guztiek legez, fotosintesia dela me-dio oxigenoa ekoizten dute, gainontzeko bizidunen-tzat ere beharrezkoa den oxigenoa, alegia.

Sare hau hauskorra da, erraz apur daiteke. Pentsa eza-zue zer gertatuko litzatekeen perka gehiegi arrantza-tuko bagenitu, edo turista gehiegi dabiltzala ingurue-tan eta, lertxun guztiek alde egingo balute.Ekosistemako elementu guztietan eragingo luke. Bio-topoa eratzen duten elementuetako batek aldaketakjasango balitu, esaterako uraren ezaugarri fisiko-kimi-koetan aldaketak gertatuko balira, ondorioak berdin-tsuak lirateke.

Ibai eta errekak, sistema dinamikoak direnez, berezgertatzen diren (eta ez giza eraginez, aurreko adibide-etan bezala) baldintza aldaketen menpe daude: neguanmigratzen duten espezieak, urte sasoiaren araberakour emariaren gorabeherak, hazkuntza boom-ak… Be-raz, ingurua baldintza egokietan mantentzeko meka-nismo edo baliabide propioak dituzte ibai eta errekek.Baliabide hauen multzoari autodepurazioa deritzo.

Lehenik eta behin, ibaiko izakiek, landareek, animalieketa bakterioek hain zuzen,ur azaletik sartzen den oxi-genoa erabiltzen dute. Bakterio aerobioak oxigenoazbaliatzen dira materia organikoa (landare eta anima-lien hondakinak) materia mineral bihurtzeko. Urarenabiadura eta turbulentzia handia bada, oxigeno gehia-go sartzen da, horregatik autodepurazio maila altua-goa da goi ibilguetan.

Bestalde eta grabitatearen eraginez, pisu handienekohondakinak hondoan sedimentatzen dira, arazgailu ar-tifizialetako dekantazioan gertatzen den antzera.Gero, oxigenorik behar ez duten bakterio anaerobio-ek hondakin organiko horiek materia mineral bilaka-tuko dituzte, normalean kiratsa atereaz.

Beraz, bakterio deskonposatzaileek ura garbitzendute, baina urari hondakin gehiegi heltzen zaionean,industri eta hondar uretan gertatzen den bezala, au-todepurazioa eten egiten da, oreka apurtuz. Eta hori,zoritxarrez, maiz gertatzen da hiri, nekazaritza eta in-dustri hondakinen ondorioz.

22


MineralesNutrientes

Algas

Renacuajos

Pez pequeño

Perca

Garza Real

Descomponedores Materia muerta

E. Solar

MineralakElikagaia

Algak

Eguzki Energia

Zapaburuak

Arrain txikiak

Perka

Lertxun hauskara

Deskonposatzaileak Materia hila


1.4. IBAIA: ERABILERAK ETA NEURRIZKANPOKO ERABILERAK

Ekintza pila bat aurrera eramateko ingurune urtarrazbaliatzen da gizakia. Itsaso eta ozeanoak, esaterako,zenbait iharduera ekonomikoren (arrantza…) euska-rri dira, garraiobide (itsas merkataritza) ere badira,eta aisialdirako (bainatzeko, kirola egiteko…) etab. us-tiatzen ditugu. Baina ur geza are garrantzitsuagoa dagizakiarentzat (bere beharraz konturatzeko nahikoadugu gure gorputzaren % 60 baino gehiago ura delagogoratzea): kontsumorako, nekazaritzarako, erabile-ra industrialerako eta abar ustiatzen dugu.

Erabilera hauetara bideratzen dugun ur kopuruaren% 80 ibai eta erreketatik hartzen dugu zuzenean, etagainontzekoa beste medio batzuetatik eskuratzendugu (lakuetatik, lur azpiko uretatik, ur gazia ur gezabihurtzen duten plantetatik…).

Gizakiak ibaien beharra du eta historian zehar eten-gabe ustiatu ditu, gaur egun inoiz baino gehiago. Horidela-eta, zoritxarrez, ibai ekosistemak (ibai eta ibaier-tzak) biosferako ingurune mehatxatuenetarikoak dira,gizakiaren ekintza zuzenekiko eta eratorriekiko senti-korrak baitira oso.

Ikus dezagun jarraian, ibaiei ematen zaizkien erabilera na-gusiak zein diren eta nola eragiten duten ingurunean.

A) Nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza

Nekazaritza, giza eboluzioaren norabidea markatuduten gertaera nagusienetako bat dela esan ohi da; gi-zataldeak nekazari bihurtuz joan ziren heinean egon-kortuz joan ziren; leku batean finkatu ziren, eta neurribatean behintzat, lurralde edo eskualde horren men-pean gelditu. Duela 10.000 urte inguru, elikagaiakekoizteko lurra lantzen hasi zen gizakia eta ordurakojadanik, euriteen eskasia eta irregulartasuna zela-eta,alorrak ureztatzeko ur horniketa artifizialak garatzea-ren beharraz ohartu zen. Ura lortzeko medio des-berdinak zeuden, baina kasu gehienetan zuzeneanhartzen zuten ibaitik.

Denboran aurrera egin ahala, landatutako lurren ko-puruak gora egin du eta abereek bazkatzeko belardieta larreak ugarituz joan dira. Honek izan du eraginikbasoetan eta ingurunean orohar: nekazaritza lurrakirabazteko asmoz basoak kontrolik gabe moztu izandira askotan; ibai, lakuetan eta abar aldaketak gertatu

dira eta akuiferoak neurri gabe ustiatu dira. Eskalahandiko nekazaritzaren ondorio diren gertaerahauek, aldi berean, beste faktore batzuetan eragitendute;basoek uraren erregulazioan betetzen duten fun-tzioan eragiten dute, arroen higadura areagotu egitenda eta ez da ziurtatzen ibaien oreka ekologikorako be-harrezkoa den ur emaria mantenduko denik.

Basoak ustiatzeko moduaren ondorioz ere gertatzendira horrelakoak, eta kasu honetan higadura arazoaklarriagoak dira oraindik, makinentzako pistek, lurzo-ruaren galerek, zuhaitz mozketa masiboek…, hau da,ekoizpen prozesuek beraiek, azeleratu egiten baitutehigadura prozesua. Ibai eta errekak euriak garraiatu-tako materiaz betetzen dira, ekosistemaren dinamikaoztopatuz.

Nekazaritzan erabiltzen diren ureztapenerako siste-ma desberdinen artetik, batzuekin besteekin bainour gehiago aurrezten da: zenbait teknika tradiziona-lekin (ildoen bidezko ureztapena) uraren erdia bainogehiago galtzen da eta gainera ura ez da uniformekibanatzen. Beraz, errendimendua oso baxua da. Ihinz-tadura motako ureztapena eraginkorragoa da, ura-ren % 70 probetxatzen baita. Hori bai, ponpaketara-ko eta banaketarako instalazioak nahiko garestiakdira. Tantakako ureztapena (landare bakoitzaren al-tuerara ezarritako hodi estuak) errentagarriena da,uraren % 95 probatxatzeaz gain, sistema ongi di-seinaturik badago behintzat, ez baitu ponpaketarikbehar. Hala ere, badu eragozpenen bat edo beste,ura irteteko zulotxoak batzuetan itxitzea, esate ba-terako.

Bestalde, ekoizpena areagotzeko asmoz, antzinatikerabili dira plagizidak eta ongarriak, denboran zeharhauen konposizioa eta egitura aldatuz joan bada ere.Baina zein da gaur egun erabiltzen diren produktuekingurugiroan duten eragina?

Ongarriek sortzen duten kutsadura, lurzoru motaren,euriteen, ongarriak erabiltzeko moduaren (gehiegi era-biltzearen,garai desegokian ongarriztatzearen…) eta au-keratutako ongarriaren menpe dago hein handi batean.

Nitrogenoa da uren kutsatzaile nagusia. Ongarrigehienetan nitrato moduan erabiltzen da eta neurritxikiagoan amonio eta nitrito eran. Fosforoa (fosfatoeran) ere aurkitzen da uretan. Gizakiak edaten duenuretan eta jaten dituen barazki eta fruituetan subs-tantzia hauen kontzentrazio altua gaixotasun larrienkausa izan daiteke.


23

1I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A



24


Ongarri inorganikoen bidezko uren kutsadurak eu-trofizazio izena hartzen du. Nitrogenoa eta fosforoabeharrezkoak dira uretako landareen hazkuntza emandadin, baina kontzentrazioak gora egiten badu, landa-reak azkar hazten dira, bai tamainari bai kopuruari da-gokionez. Hau gertatzen denean, landareek galaraziegiten dute uretara heltzen den argia sakonera han-diagoetara iristea. Gainera, hiltzen diren landareakdeskonposatzeko oxigenoa behar da eta eutrofizatu-tako uretan, landare asko dagoenez, oxigeno askokontsumitzen da. Hori dela-eta, ornogabe eta arrai-nek oxigenoz hornitzeko orduan arazo larriak izatendituzte eta asko hil egiten dira. Hortaz, zenbait espe-zie ur horietatik desagertuko dira edota espezieoportunista batzuek beteko dute haien lekua. Horrekguztiak biodibertsitatearen galera dakar.

Plagizidei dagokienez, gehienek izaki bizidunetan on-dorio kaltegarriak eragiten dituztela esan dezakegu.Ibai eta erreketara lixibiatuen edo lurzoruaren garbi-ketaren (euriteak, ureztapenak) bitartez heltzen dira.Eta ez dira ibai eta erreketara heltzen soilik; baita lurazpiko uretara, lurzorura eta elikagaietara ere.

Arazo horietako batzuetarako badaude konponbide“teknikoak”: erreten eta ureztapen sistemen eragin-kortasuna areagotzea, plagizida eta ongarri sintetiko-ak neurriz erabiltzea, nekazaritza ihardueretatik era-torritako hondakinen kudeaketa egokia, urarenprezioa finkatzeko orduan baliabide mugatua dela etaekonomia zein ingurugiro aldetik bere erabilerak da-kartzan kostuak baloratzea eta basolanek eragiten di-tuzten ingurugiro inpaktuak murriztea, besteak beste.

Baina “Rio 92”n azaldu bezala, “elikagaien ekoizpeneuskorra ura arrazionalki eta eraginkortasunez erabil-tzearen menpe badago, eta menpekotasuna areagotuzjoango bada” behar-beharrezkoa da gaur egungo ne-kazaritza sistemari eta politikari buruzko hausnarketasakona egitea; bestetik sistema ekologikoen ezagutzaeta begirunean oinarritzen den nekazaritza eta abel-tzaintza moduak ere bultzatu behar dira; lehentasunaeman beharko litzaieke elikagai osasungarriak ekoiz-teari, baliabideen kudeaketa egokiari, lurzoruarenkontserbazioari, tratamendu zorrotzak behar ez di-tuzten barietateak landatzeari, eta ez epe laburreanerrentagarritasuna lortzeari eta ekoizpenari.

Bestalde, ureztapenerako eta arro batetik besteraurak eramateko plan handien gainean ere hausnartuegin beharko litzateke, horien ondorioak (bai ekolo-giaren alorrekoak, eta bai hidrologikoak eta gizartemailakoak ere) kontuan izanik.

Era berean, basogintzarako politika berriak urratu be-harko genituzke, hazkuntza azkarreko monokultiboe-tan oinarritzen den eta epe laburrean errentagarrita-suna bilatzen duen politika baztertu eta, landarediakbetetzen dituen funtzio hidrologikoak eta ekologiko-ak kontuan izanik, ekoizpen euskorrean oinarritzenden politika jarraituz: dibertsifikazioa, bertako landa-rediaren kontserbazioa…

B) Etxeko kontsumoa

Gizakiok ura behar dugu. Planetako pertsona guztiek,gutxi gora-behera, antzeko ur kopurua behar dugu bi-zirauteko (kontsumo biologikoa): eguneko 2’5 litro in-guru. Beharrizan biologikoez gain, gainontzeko beha-rrizanak (errealak edo guk geuk sortuak) areagotuzjoan dira denboran zehar eta ur kontsumoa neurrigabe areagotu da, azken hamarkadei eta eskualde ja-kin batzuei dagokienez bereziki. Egiazki, elementupreziatu honen kontsumoa erabat desberdina damunduko hainbat eskualdetan, datu hauek adieraztendiguten legez:

MUNDUKO ZENBAIT ESKUALDETAKOBATEZBESTEKO UR KONTSUMOA

(PERTSONA ETA URTEKO)

Kanada ..................................... 93.000 litroKalifornia ................................. 191.000 litroEEBB. ........................................ 110.000 litroJaponia ..................................... 104.000 litroEuropa...................................... 55.000 litroEstatu espainarra ................... 109.000 litroGrezia ...................................... 40.000 litroAljeria....................................... 35.000 litroIndia .......................................... 9.000 litroSudan........................................ 7.000 litro



25

1I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A

Eskualde industrializatuetan, batezbesteko ur kon-tsumoa, pertsonako eta eguneko, 250 litro ingurukoada (Espainian 300 litrora iristen da). Beheko grafikohonetan ur kopuru hori zertan erabiltzen den etaerabilera bakoitzean zenbat gastatzen den adieraz-ten da:

Uraren eguneroko erabilerak (garbiketa pertsonala,arropa garbiketa…) direla-eta, xaboi, olio eta honda-kin organikoak isurtzen dira uretara, eta arazten ezbaditugu, urak kutsatu egiten dira eta kalteak eragitendituzte ingurunean. Gainera, ibaira iristen den guztiaez da denborarekin desagertzen (ibaiertzeei edota urazalari erreparatu besterik ez dago).

Kontuan izan behar dugu zenbat eta ur gehiago erabi-li are eta gehiago kaltetzen ditugula ibai ekosistemak;

ibaitik hartu eta gai kutsakorrez kargaturik bueltatzendugun ur kopurua handiagoa da, beraz, ibilgu etaibaiertzak gero eta eraldatuagoak daude. Hori guztiadela-eta, behar-beharrezkoa da ur baliabideen erabile-ra neurtzea eta kontrolatzea, ura baliabide mugatua

baita, ziklo bat jarraitzen duena, eta erabiltzen dugunaldiero bere kalitatean eragiten dugu.

C) Industria eta ibaia

Ura beharrezkoa da egunero erabiltzen ditugun pro-duktuen fabrikaziorako eta beste prozesu askotarako(errefrigerazio prozesuetarako, isuriak diluitzeko etaabar).

100 l

50 l

30 l25 l

15 l 15 l 15 l



I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A

Ibaiko uraren tenperatura aldatzen bada, honekin ba-tera aldaketa biologikoak izango dira. Bestalde, boka-lera hurbildu ahala ibai eta erreken autodepuratzekogaitasuna gero eta txikiagoa da, uraren abiadura etaturbulentzia txikiagoak direlako. Tarte hauetan, hainzuzen, ibairatzen dira isuri gehienak. Industria kimiko-ek, paper industriek, siderurgiek… errefrigerazio pro-zesuetarako eta substantziak diluitzeko ur kopuruhandia behar dute. Hortaz, askoz tenperatura altua-goetan eta substantzia arriskutsuez kargatua itzultzendute ur hori ibaira. Substantzia arriskutsu horien ar-tean hidrokarburoak, beruna, artsenikoa eta merku-rioa ditugu. Substantzia horien eraginez germen kal-tegarriak agertzen direnez eta tenperatura altuetanuretan disolbatutako oxigeno kopurua baxua denez,animalia eta landare asko hil egiten dira, ibaien des-konposizio eta heriotza prozesua azeleratuz.

Garapen industrial handiko hiriak zeharkatzen dituzte-nak dira ibairik kutsatuenak. Hirien parean ibaiko uraez da gardena izaten, ezta gutxiago ere. Kobre honda-rrak direla-eta, zenbait ibai gorriak dira; olioaren era-ginez, berriz, metal kolorezko urak dituzten ibaiak etadetergenteen eraginez aparrez betetakoak ikus ditza-kegu. Hori nahiko tristea da, baina itxaropenik ez gal-tzeko hitz egin dezagun Tamesi ibaian jazotakoaz.

338 km-ko luzera duen ibai hauEuropako garrantzitsuenetakoada. Garai batean Ingalaterra etahonen kolonien arteko merka-taritzaren ardatza izan zen Ta-mesi ibaia, eta britainiar inpe-rioaren egituraketan piezagarrantzitsua. Gaur egun ere,petroliuntzien eta transatlanti-koen trafikoa eta bere bazte-rrek ezagutu duten garapen in-dustriala direla medio garrantzihandikoa da ekonomiaren alo-rrean. Eta jakina, orain artean,Tamesi ibaia oso kutsatutakoibaia izan da. Baina ingelesakarazo hori konpontzen saiatuziren eta horrek lan mardulaeskatu zuen, eskatu ere. Gauregun, bizitzaz gainezka dagoenibaia da Tamesi ibaia.Eta guk, Bilboko bokalean edoDeba ibaian, Aretxabaleta edo

Eskoriatza parean bainatzerik izango al dugu noizbait?

D) Aisialdirako ibai eta errekak

Ibaiak eta ibaiertzak estimu handian ditugu eta beraz,sarritan hurbiltzen gara bertara.

Denok dugu ibaiez gozatzeko eskubidea, baina aurre-rantzean ere gozatu nahi badugu, errespetuz jokatubehar dugu eta egiten dugunaz kontziente izan.

Sarritan, ibaia eta bere ingurua aisialdigune bihurtunahi denean bertako zuhaitz eta zuhaiskak moztu egi-ten dira, igerileku gisa erabiltzeko presak eraiki, baz-kalekuak antolatu, akanpatzeko lekuak prestatu etaantzekoak egiten dira… Eraikuntza horiek ibai eko-sistemen berezko dinamikan aldaketak eragiten dituz-te. Eta ez da ahaztu behar toki hauetara jendetza han-dia hurbiltzen dela eta ondorioz, zaratak animaliakuxatzen dituela, ura eta ibaiertzak kutsatu egiten di-rela (xaboiak, olioak, plastikoak, latak e.a. agertzendira) eta landaretzak kalteak jasaten dituela.

Gaur egungo egoerak hobera egin dezan eta aurre-rantzean ere horren bereziak diren inguru hauetaz

26

1

250 l

750 l

1.500 l1.300 l

350 l


gozatzen jarraitu ahal izateko, guztiz beharrezkoakdira kontserbazioa eta ustiapena aurreikusten dituenlurralde antolaketa eta ingurugiro hezkuntza egokia.

E) Energia ekoizpena eta erreserbahidrikoak

Ibaien indarra aspaldidanik erabili izan da energiaekoizteko; ura ateratzeko edota bihia txikitzeko an-tzinako errota zaharrak indar horretaz baliatzen zi-ren, eta gaur eguneko zentral hidroelektriko moder-noek ere hala egiten jarraitzen dute.

Energia ekoizteko ibaietako uraren indarraz baliatzenden edozein eraikuntzak, neurri batean edo bestean,ibai ekosistema eraldatzen du: ura pilatzeko eta beremaila igotzeko eraikitako presa bat muga da izaki ur-tarrentzat, hustubideek ibaiertzean aldaketak eragitendituzte…

Hala ere, burdinola eta errota tradizionalek eta zen-tral hidroelektriko txikiek, gaur egun ura pilatzeko etazentral hidroelektrikoak urez hornitzeko eraikitzendiren urtegi handiek baino askozaz kalte txikiagoaksortzen zituzten.

Azpiegitura handi hauei dagokienez, behar-beharrez-koa da lanak hasi aurretik ingurugiroan eragingo du-ten inpaktuaren azterketa egitea, urtegiek inguruneanaldaketak eragiten baitituzte; ibaiaren dinamika etenegiten da (urtegian ibaiak garraiatutako materialakmetatzen dira, bertan bizi diren populazioak isolatutagelditzen dira, ibilguan behera ur emaria giza beharri-zanen arabera erregulatzen da…), ingurune horreta-ko mikroklima aldatu egiten da, lur azalera handiak,eta kasu batzuetan herriak ere, urak estaltzen ditu…

Hori guztia dela-eta, beharrezkoa da gaur egun dugunur eta energi beharren planifikazio eta ebaluazio erre-ala egitea. Izan ere, kudeaketa egokia eta ura arrazio-nalki kontsumitzea nahikoa izan daitezke obra erral-doi hauek dakarten gastu ekonomiko eta ekologikohandia murrizteko.

F) Beste erabilera batzuk

Ibai eta errekak, sistema konplexuak direnez, baliabi-deen multzo zabala eskaintzen digute (potentzialki

behinik behin). Jadanik aipatu ditugunez gain, badiragizakiarentzat garrantzi handia duten beste hauekere:

ARRANTZA: historian zehar, barrualdeko herriek jana-ria (arraina) lortzeko ustiatu dituzte ibaiak eta orain-dik ere, munduko zenbait eskualdetan ustiatzenjarraitzen dituzte (Amazonas eta Nilo ibaiak esa-terako). Eskualde hauetako jende askok arrantza dubizibide eta beraz, biztanleriaren iraupena, neurri han-di batean behintzat, ibaien eta hauen inguruen kon-tserbazio egoera onaren menpe dago.

Gertuago ditugun ibaiei buruz, gure ibaiei buruz, zeraesan dezakegu, kutsadurak eta presio antropikoakarrainen populazioak biziki murriztu dituela. Antzina,izokinak arrantzatzeko gure ibai eta errekak parega-beak baziren ere, gaur egun EAEko ekialdean geldi-tzen diren eremu txiki batzuetan soilik arrantza dai-tezke izokinak. Egoera horren eragilea ez dakutsadura soilik; baita gehiegizko ustiapena ere.

GARRAIOA: ibaiak garraiobide gisa erabiltzen jarraitzendira munduko eskualde guztietan, barnealdeko es-kualdeak eta herrialdeak itsaso zabalarekin komunika-tuz; Rhin ibaia Europan, Amazonas ibaia Ameriketan,Yang-tse ibaia Asian…). Hauek garraiobide gisa dutengarrantzi ekonomikoa hain da handia, kasu askotannazio mailako edota nazioarteko elkarteak sortu bai-tira ibaien erabilera eta inpaktu posibleak erregula-tzeko (zenbat eta gogorragoa izan ustiapena are etaahulagoa da ibaiaren egoera).

Gizakiak oso lotura estua du urarekin oro har, eta ba-tez ere gure hornitzaile nagusi diren ibaiekin.

Mundu mailan ematen ari den hazkunde demografi-koaren ondorioz ur beharra gero eta handiagoa da,baina noski, erabilgarri eta eskuragarri dagoen ur ko-purua ez da emendatzen. Honi, guk sortzen ditugunarazoak gehitzen badizkiogu, erraz antzematen da sis-tema honi ezin diogula eutsi. Baliabideak neurriz era-biltzea, erabilera hauek ibaien kontserbazioarekin batetortzea eta baliabideak zaintzea behar beharrezkoada. Horren aldeko hezkuntzak eta kontzientziazioaksoilik alda dezakete gaur eguneko joera.


I B A I E I B U RU Z KO I K U S P E G I O R O KO R R A

27

1



E U S K A L A U TO N O M I A E R K I D E G O KO I B A I A K

Jakina denez, EAEko ibaiak ez daude orain artean des-kribatu ditugun arazoetatik salbu.

Ezaugarri geologiko eta klimatikoak direla-eta, bi arrohidrologiko mota dago gure lurraldean; isurialde kan-tauriarrean batetik, klima euritsua eta orografia mal-kartsua izaki, ibai ugari dago; ibai hauek ibilbide labu-rrekoak dira eta ur emari konstante samarrekoak.Gipuzkoako eta Bizkaiko ibaiek eta azken hauen Ara-bako ibaiadarrek ezaugarri hauek betetzen dituzte.Isurialde mediterranearrean bestetik, klima lehorra-goa eta orografia leunagoa izaki, ibaiak gutxiago dirabaina aldi berean luzeagoak. Arabako ibai gehienakisurialde mediterranearrekoak dira (Ebro ibaiari ba-tzen zaizkionak). Bi isurialdeen arteko muga geogra-fiko nagusia,Aralar,Aizkorri,Anboto, Gorbeia eta Sal-bada mendizerrek osatutako katea da.

Ibaibideen banaketa handi hau dela eta, historian ze-har baliabideen iturri gisa erabili izan dira, uraren al-detik ezezik jarduera ekonomiko desberdinen euska-rri ere izan baitira (bihi-errotak, burdinolak etaoraintsu arte zentral hidroelektriko txikiak).

Hortaz bada, gure herriko ibaietan, eta bereziki isu-rialde kantauriarrekoetan, giza eragina emendatuzjoan da, etengabe. Ibai hauen ibilguek eta bazterrek al-daketa anitz pairatu dituzte: ura pilatzeko presak, ubi-deak, gainezkabideak e.a. eraiki dira. Aldaketa horienguztien eragina ez da nolanahikoa izan. Eraldaketa ho-rien eraginez ur emaria murriztu egiten da eta ko-rrontearen abiadura txikitu, arrainek eta anfibioekgainditu ezin dituzten hormekin egiten dute topo, ne-kazaritza ihardueretako eta oletako hondakinak (sa-rra eta ganga) ibilgura iristen dira…

Denboran aurrera egin ahala, isurialde kantauriarrakgarapen industrial sendoa ezagutu zuen. Honek, urbolumen handiez hornitu beharra ekarri zuen eta on-dorioz, gure ibai nagusien ertzak industriez betetzeaeragin zuen (honela, ibaitik ura hartzeaz gain isuriakzuzenean aska zitezkeen bertara). Garapen industria-lak populazioaren bat-bateko hazkuntza ekarri zuen,ibaien gaineko eragina ere biziki areagotu zelarik. Ja-zoera hau, Isurialde Kantauriar osoan eman da etaesandakoa egiaztatzeko nahikoa da Ibaizabal, Nerbioi,Deba, Urola edo Oria ibaietara hurbiltzea (batez ereerdiko eta beheko ibilguetara).

Industriek eta herriek eragina izan dute etenik gabeibai horien gainean, udalerriak alde zahar eta indus-trialek lotuta egoten baitira sarri askotan. Ibaiak ez dubere burua arazteko beste denbora eta, ondorioz,atzera jotzen du, ibaizati batzuetan uretako bizimodugehienak desagertu ere egiten direla, ekosistema eredesagertuz zati desberdinetan (ibar-basoak, ubidea…)eta erasoa ibai-ahoraino eta kostalderaino heltzen da.

Bestetik, ibai ekosistemak Isurialde Mediterranearre-an eta aurrekoan dituen arazoak oso bestelakoakdira, urbanizazio eta industrializazio biziek inguruneamoldatu eta presionatu badute ere bertan, bigarrenkasuan bilakaera sozioekonomikoa nezakaritza ingu-ruan ibili da eta batez ere, gaur egungo garapen in-dustrialera arte.

Gizakiak produkzioa emendatzea bilatzen du etenga-be. Honek, nekazaritza lurren mekanizazioa eta onga-rrien, plagiziden eta pestiziden erabilera (kasu batzue-tan gehiegizko erabilera) ekarri du. Produktu kimikohauek, lurzoruaren garbiketa (euriteak, ureztapena…)dela-eta, ibaietara heltzen dira eta ondorioak ezagu-nak dira: uren eutrofizazioa, kutsadura organikoa, pro-duktu toxikoak ibaira heltzea…

Beraz, giza erabilera ezberdinek (industriek, nekazari-tzak, hiriek…) ingurugiroan orokorrean, eta berezikiibaietan, kalte nabariak eragin dituzte. Adibide gisa,ibaien kutsadura mailari edota ibaiek zeharkatzen di-tuzten herri eta nekazaritza alorretan bideratu direnibai zatien kopuruari erreparatu besterik ez dago.

Arazo hauek gure lurraldeko hezeguneek ere jasatendituzte. Ekologiaren ikuspegitik, hezeguneak garrantzihandiko inguruneak dira; hegazti migratzaileen atse-denleku eta habia egiteko lekua direnez, garrantzi-tsuak dira oso. Giza ekintzek, zuzenek zein zeharka-koek (isuriak, nekazaritzarako lurzoruak irabaztekoinguruak lehortzeak, ura lurzoruak ureztatzeko era-biltzeak…) habitat hauen atzerakada ekarri dute.

Laburtzeko, gure herriko garapen industrialak, kontu-tan hartuta dituen berariazko ezaugarriak azalera etabizilagunen aldetik, eragin handia izan du inguruneaneta batez ere ibai ekosistemetan. Hau guzti hau egiaz-tatzeko gure ibaietako uren kalitatea eta ingurunearenegoera zaintzeko sarearen txostenak ditugu. Txosten

28

2


horien arabera gaur egungo egoera ez da bat ere ego-kia, prozesu industrial eta saneamendukoen barruanjardunean jartzen ari diren neurriek egoerak hobe-runtz jo dezala ahalbideratzen duten arren, ibai eko-sistemari zor diogun errespetua ere badugu.

2.1. GURE IBAIAK

Jarraian datorrena EAEko ibai eta arro nagusien des-kribapen txiki bat da.

Araba

1.—OMECILLO IBAIA: Arabako mendebaldeko mutu-rrean aurkitzen da eta bere arroak 350 km2 hartzenditu,Arabari dagozkionak 239 km2 badira ere. Gaubeaeta Espejo udalerriak zeharkatu eta 32 kilometro in-guru ibili ondoren Ebro ibaiari batzen zaio, Bergondainguruan, Sobronetik gertu. Humedo edo Tumecilloibaia da bere ibaiadar nagusia (Berberana, Karanka,Osma…). Demografiari dagokionez, haran honekatzerakada handia ezagutu du, nekazaritza ustiapenekere bide bera jarraitu dute eta apenas dago industria-rik. Zerbait azpimarratzekotan esan, Omecillo ibaia,orokorrean, egoera onean kontserbatzen dela.

2.—BAIAS IBAIA: Baias ibaia Gorbeian jaiotzen da eta62 bat kilometroko bidea egin ondoren, Miranda deEbro parean, Ebro ibaian isurtzen ditu bere urak. Bi-dean eskualdeko hainbat udalerri zeharkatzen ditu:Zuia (Murgia), Urkabustaitz, Kuartango, Erribera Goi-tia (Pobes) eta Erribera beitia (Rivabellosa). Berearroak 315 km2 inguruko azalera du eta Omecilloibaiaren arroan gertatzen den bezala ia ez dago in-dustriarik eta populazioak hiriburura eta eskualde in-dustrializatuetara emigratu du. Industriarako ez beza-la, nekazaritzarako (laboreetarako) eta abeltzaintzaestentsiborako lur azalera handiak ustiatzen dira.

3.—ZADORRA IBAIA: Zadorra ibaia da EAEko ibairikluzeena; 85 km-ko luzera du eta arroak, berriz, 1.368km2 ditu. Ibai honetan hiru tarte bereiztu ditugu:

• Iturburu aldea, hau da Opakuatik Ulibarri-

Ganboako urtegirainoko tartea.Tarte hone-tan ibaiadar askoren urak jasotzen ditu Za-dorra ibaiak eta Agurain (Salvatierra), Zuha-tsu eta Gebara udalerriak zeharkatzen ditu.

• Zadorrako urtegia bigarren tartearen goikomuga da. Tarte honetan Gasteiz ingurukoherrigune batzuk eta poligono industrialak(Gamarra, Abetxuko... ) zeharkatzen dituibai honek, eta Dulantzi ibaia eta Santa En-grazia erreka (izen bereko urtegitik abia-tzen dena) batzen zaizkio.

• Hirugarren tartean ibaia haran zabalagoe-tatik iragaiten da eta Zubialde errekareneta Ibaiuda ibaiaren urak jasotzen ditu. Le-henengo ibaiadar hau Gorbeiako mendize-rran jaio eta Gopegi, Letona eta Apodakaudalerriak zeharkatu ondoren Iruña, erro-matar garaiko herrigunearen inguruan ba-tzen zaio Zadorra ibaiari. Ibaiuda ibaia, al-diz, Trebiñoko konderriko ibai nagusia daeta Ebro ibaiarekin bat egin baino pixka batgorago batzen zaio Zadorra ibaiari. Azkentarte horretan dauden udalerrien arteanLangraitz (Nanclares de La Oca) eta Ar-gantzun (La Puebla de Arganzón) dira aipa-garrienak.

Gasteizen izan ezik, orokorrean, populazioak beheraegin du Arabako Lautadan. Haran honek bi ardatzekonomiko ditu; laboreetan eta patatan (behealdeanjadanik erremolatxarengatik ordezkatzen da patata)oinarritutako nekazaritza intentsiboa bata, eta ibil-guan zehar dauden zenbait poligonotan (Agurain, Lan-graitz) kontzentratzen diren industriak bestea.

4.—EGA IBAIA: Ebro ibaiaren adar nagusietako bat daeta goi ibilgua Araban duen arren, 28 bat kilometroegin ondoren Nafarroan barneratzen da. Ega ibaiaketa honen ibaiadarrek eratzen duten sare hidrografi-koa Arabako Mendialdea eskualdeko sare nagusia da.Eskualde honen barnean daude Maeztu,Atauri,Anto-ñana eta Kanpezu udalerriak. Eskualde honek ere po-pulazioaren beherakada nabaria ezagutu du eta bereegitura ekonomikoa tradizionala da, txandakako labo-



29

2




rantzan eta neurri txikiagoan abeltzaintzan oinarri-tzen dena, alegia. Kararria eta bituminosa ateratzekoharrobiak ere badaude.

5.—INGLARES IBAIA: Arabako hegomendebaldean ko-katua, 27 km-ko luzera du eta bere arroak 97 km2-koazalera. Herrerako mendatean jaiotzen da (Kantauri-ko mendizerra) eta Zanbranatik hegoaldera Ebroibaian isurtzen ditu bere urak. Bere bidean, nagusikinekazaritzan (laboreen kultiboan) diharduten herrigu-neak zeharkatzen ditu: Pipaon, Urizaharra, Bergantzueta Ocio.

6.—ARABAKO ERRIOXA: Kantauriko mendizerra ingu-ruan jaio eta Ebro ibaiari batzen zaizkion ibilbide la-burreko ibaiek eratzen dute arro hau. Arro nagusia,ezaugarri berdintsuak dituzten eta ardoa ekoizten du-ten hiru arro txikiagok eratzen dute:

• Mayor ibaia: 9 km-ko luzera du eta Leza etaEltziego udalerriak zeharkatzen ditu.

• San Gines ibaia: Bilar eta Biasteri zeharka-tzen ditu.

• Oion ibaia: Logroñon Ebro ibaiari batu arte18 km-ko ibilbidea egiten du, 9 km Arabaridagozkiolarik.Tarte honetan Oion eta Eko-ra udalerrietatik iragaiten da.

Bizkaia

7.—KARRANTZA IBAIA: Bizkaiko mendebaldeko mu-turrean dagoen ibai honek eta Calera errekak 136km2-ko arroa eratzen dute. Karrantza eta Lanestosadira arro honek bere baitan hartzen dituen udalerriaketa hauetan lehen sektorea da nagusi (nekazaritza,abeltzaintza eta basogintza). Inguru honetan jendegutxi bizi denez Karrantza ibaia ongi kontserbatzenda. Hala ere, eta inguruan dauden abeltegi ugarieneraginez, badaude kutsadura organikoa duten hainbatpuntu.

8.—AGUERA IBAIA: Aguera ibaiaren arroa Karrantza-ko haranaren ekialdean dago. Ibaiak 28 km-ko luzeradu eta lehen sektorean (nekazaritzan, basogintzan etaabeltzaintzan) diharduten Turtzioz eta Villaverde Tur-tzioz udalerriak zeharkatzen ditu.

9.—MERCADILLO EDO BARBADUN IBAIA: Mercadi-llo ibaiak eta honen ibaiadar nagusia den Galdamesibaiak eratzen duten arroa Bizkaiko mendebaldeankokatzen da eta 144 km2-ko azalera hartzen du.Ibaiak 23 km-ko ibilbidea egiten du, azken hiru edolau kilometroetan marearen eragina nabaria delarik.Zeharkatzen duen eskualdean, nekazaritza, abeltzain-tza eta iharduera industriala dira nagusi. Azken hauMuskiz aldean kontzentratzen da, Petronor birfin-degia inguru honetan baitago. Hazkuntza azkarrekozuhaitzen ustiapena ere kontuan hartzeko modukoada. Errepide berria dela eta ibilguak aldaketa batzukjasan zituen.Artzentalez, Garape (Sopuerta), Galda-mes eta Muskiz dira arro honetako udalerriak.

10.—KADAGUA IBAIA: Kadagua ibaiaren arroak 577km2-ko azalera du. Hauetatik 309 km2 dagozkio Biz-kaiari, eta Balmaseda, Zalla, Guenes, Gordexola,Alon-sotegi eta Barakaldo/Bilbo dira bertan dauden udale-rriak. Azken udalerri honetan Nerbioi ibaiarekin bategiten du. Kadagua ibaiaren luzeera 67 km ingurukoada baina 48 km soilik dagozkio Bizkaiari, iturburua etagoi ibilgua Burgosi baitagozkio. Haranean jende ugaribizi denez eta industriak erruz daudenez, Bizkaiko ibaidegradutuenetako bat dugu Kadagua ibaia. Izalde,Ar-tziniega eta Herrerias ibaiak dira bere isurki nagusiak.

11.—NERBIOI IBAIA: Nerbioi eta Ibaizabal ibaiek Ba-saurin bat egiten dute eta sare hidrografiko bakarraeratu arren, bakoitza bere aldetik deskribatu ditugu,biek ere arro zabala eratzen baitute.

Nerbioi ibaiaren arroak 535 km2-ko azalera estaltzendu. Biziki industrializatutako eta populazio dentsitatehandiko arroa da. Izan ere, Bilbo Handitik gertu dago.Bere barnean hartzen dituen udalerriak hauexek dira:Koartango, Amurrio, Aiara eta Laudio Arabakoak etaUrduña, Arakaldo, Arrankudiaga, Ugao-Miraballes,

30

2


Arrigorriaga, Zaratamo, Basauri, Etxebarri eta Bilbo(azken hau marearen eraginaren eremuraino) Bizkai-koak.

Bere luzera 48 km ingurukoa da eta bere adar batzuk,luzeak izateagatik eta herrigune handietatik iragaitendirenez, izaera propioa dute eta ez ditugu Nerbioiibaiarekin batera kontsideratu. Castaños edo Galindoibaia (Barakaldo,Trapaga eta Sestao zeharkatzen ditu)eta Altube ibaia (Baranbio, Orozko eta Laudiotik ira-gaiten da) hauetako bi ditugu.

12.—ASUA IBAIA: Nerbioi ibaiaren adarra da bainaarro propioa eratzen duenez, Txorierri harana hainzuzen, bereizita deskribatu dugu. Haranak 74 km2

ditu, populazio dentsitatea oso altua da eta goialdeannekazaritza eta lautadan industria, nagusiki metalurgiaeta industria kimikoa, dira iharduera nagusiak. Ihar-duera industrialak indar handia du behealdean,eta on-dorioz, tarte honetan ibaia egoera txarrean kontser-batzen da. Erandio parean Nerbioi ibaiarekin batuaurretik, Asua ibaiak 15 km-ko bidea egiten du. Bidehorretan Lezama, Zamudio, Sondika, Asua (Loiu) etaErandio udalerriak (azken honetan marearen eraginasomatzen da) zeharkatzen ditu.

13.—IBAIZABAL IBAIA: Nerbioi ibaiaren iparrekialde-ra kokatua, ibai honen arroak 416 km2 ditu. 43 km-kobidean zehar Elorrio, Atxondo, Abadiño, Durango,Zornotza-Etxano, Lemoa, Bedia, Galdakao eta Zarata-mo udalerriak zeharkatu ondoren Nerbioi ibaiari ba-tzen zaio Basaurin. Azken horretan gertatzen denbezala, iharduera industrialak indar handia du ibilbide-aren tarte guztietan. Ibaiadarrei dagokienez bestalde,aipagarrienen artean Arratia (Igorre,Arteaga,Areatzaeta Zeanuritik iragaiten da) eta Mañaria (Mañaria,Izurtza eta Durangotik iragaiten da) ibaiak eta Atxon-do erreka ditugu.

14.—BUTROI IBAIA: 179 km2-ko azalera hartzen duenarro honetan populazio dentsitatea handia da etaekonomiaren ardatzak nekazaritza/abeltzaintza, ihar-duera industriala eta neurri txikiagoan basogintzadira. Butroi ibaiak 24 km-ko luzera du eta Errigoiti,

Fruiz, Gamiz-Fika, Mungia, Gatika, Jatabe (Maruri), Ur-duliz eta Plentzia udalerriak zeharkatzen ditu.

15.—OKA IBAIA: Muxika, Forua, Gernika-Lumo etaGautegiz-Arteaga artean banatuak, Oka ibaiarenarroak 180 km2 ditu eta bertako iharduera nagusiaknekazaritza/abeltzaintza, basogintza eta iharduera in-dustriala dira. Industria gehienak eta populazioarengehiengoa Gernika inguruetan kontzentratu dira.Oka ibaiaren luzera, marearen eragina jasotzen dueningurua kontuan izan gabe, 14,5 km ingurukoa da etabere ibaiadar nagusia Golako erreka. Oka ibaia Ur-daibaiko Biosferako Erreserba barruan dago.

16.—LEA IBAIA: Munitibar,Aulesti, Gizaburuaga,Amo-roto, Ipazter, Mendexa eta Lekeitioko udalerriek era-tzen dute Lea ibairen arroa, guztira 79 km2 estaliz.Iharduerei dagokienez nekazaritza/abeltzaintza etabasogintza dira nagusi. Lekeition, berriz, aurrekoezgain, lehenengo sektoreari lotuta dagoen ihardueraindustrialak eta hirugarren sektoreak ere beren ga-rrantzia dute. Bokalera heldu bitartean Lea ibaiak 19km egiten ditu.

17.—ARTIBAI IBAIA: Bizkaiko ekialdeko muturreandago eta bere arroak 103,5 km2 inguru ditu Markina-Xemein, Berriatua eta Ondarroaren artean banatuak.Lehen sektorea da ekonomiaren ardatza. Altitudehandieneko inguruak basogintzarako eta negutegieta-rako ustiatzen dira. Ondarroan, aldiz, arrantzaren in-guruan antolatutako industriak kontzentratu dira.Ar-tibai ibaiak 19,5 km-ko luzera du.

Gipuzkoa

18.—DEBA IBAIA: Deba harana Gipuzkoako mende-baldeko muturrean dago eta bere azalera 518 km2-koada. Leintz-Gatzaga, Eskoriatza, Aretxabaleta, Arrasate(Mondragón), Bergara, Soraluze, Elgoibar, Mendaroeta Deba udalerriek eratzen dute haran hau. Ibaiarenluzera 58 bat kilometrokoa da eta biziki industrializa-tutako ingurua zeharkatzen du, industria nagusiak me-



31

2




talen transformazioari eta mekanikari lotutakoak di-relarik. Honek eta populazio dentsitate handiak Debaibaia oso kutsatutako ibaia izatea eragin dute.Aramaioeta Oñati ibaiak dira bere adar nagusietakoak.

19.—EGO IBAIA: Ego ibaia Deba ibaiaren adar nagusiada baina guk bereizita deskribatu ditugu. Ego ibaiarenarroak 26 km2 ditu eta zeharkatzen dituen udalerriakpopulazio dentsitate handikoak dira: Mallabia eta Er-mua Bizkaikoak eta Eibar Gipuzkoakoa alegia. Maltza-ga parean Deba ibaiarekin bat egiten du. Mallabia etaEibar artean ibai honen bazterrak industriaz betetadaude; honek eta inguruak ezagutu duen hiri garapenhandiak, ibaira isuri asko eta izaera desberdinekoakheltzea eragiten du; urak ilunak dira eta usain txarranabaria da. Hortaz, oso degradatutako ibaia da Egoibaia, EAEko kutsatuenetakoa. Bere luzera, gutxi gora-behera, 9 km-koa da.

20.—UROLA IBAIA: ibai hau Gipuzkoako erdialdeankokatzen da eta bere arroaren azalera 342 km2-koada. Itsasoratu arte 51,5 km-ko bidea egiten du, bidehorretako tarte batzuetan harana zabala izanik etabeste batzuetan, ordea, estua. Ezaugarri hau izan daherriguneen kokapena baldintzatu duena. Goialdeandauden udalerriak Legazpi, Urretxu eta Zumarragadira, erdialdean, berriz, Azkoitia eta Azpeitia. Beheal-dean, azkenik, Aizarnazabal eta Zestoa daude. Zu-maian itsasoratzen da Urola ibaia, hainbat meandroegin ondoren. Haranean zehar metal industriak, egurindustriak, janari industriak eta ehun industriak aurkidaitezke. Hauek eta lehen sektorea (abeltzaintza in-tentsiboa) dira haraneko ekonomiaren euskarri nagu-siak. Ibaiadarrei dagokienez, Altzolarats, Errezil etaUrrestilla errekak dira adar nagusiak.

21.—ORIA IBAIA: Gipuzkoako ibai luzeena eta emarihandienekoa da. 66 km-ko luzera duen ibai hau Gi-puzkoako ekialdea hegoaldetik iparraldera zeharka-tzen du. Bere arroak 871 km2 ditu. Herrigune gehie-nak ibaiaren bazterretan daude eta hauetan jendeasko kontzentratu da, batez ere goialdekoetan (indus-tria metalurgikoak baitaude) eta Tolosa-Andoain ingu-

ruan. Bestalde, Oria ibaiaren erdialdean kokatuta dau-den paper industriek ere garrantzi handia dute. Arrohoni dagozkion udalerriak hauexek dira: Zegama, Se-gura, Idiazabal, Olaberria, Beasain eta Ordizia goialde-an;Arana, Itsasondo, Legorreta, Ikaztegieta,Alegia,To-losa, Anoeta, Irura, Billabona, Zizurkil eta Andoainerdialdean; eta Urnieta, Donostia, Usurbil, Lasarte-Oria eta Orio behealdean. Ibai honek nabarmen jasa-ten ditu populazioaren eta industrien kontzentrazioaltuaren eraginak.

Oria ibaiaren adar ugarien arteko bat Leitzaran ibaiada (gainontzeko ibaiadarrekin alderatuz gero luzea daeta babestua dagoen inguru bat zeharkatzen du).Ara-xes ibaia (Betelu,Atallu, Lizartza eta Tolosa) eta Zelai(Berastegi, Elduain, Berrobi) eta Estanda (Zumarraga,Ormaiztegi, Beasain) errekak ere bere adarrak dira.

22.—URUMEA IBAIA: bere arroak 272 km2 ditu etahorietatik 110 km2 Gipuzkoari dagozkio (gainontze-koak Nafarroari). Urumea ibaiak Gipuzkoako erdial-de/ekialdea zeharkatzen du eta itsasoratu arte 51km egiten ditu. Donostia eta Hernani dira bide ho-rretan zeharkatzen dituen Gipuzkoako udalerriak.Goialdean, Pagoeta eta Ereñozu artean alegia, ingu-rua malkartsua denez, ez dago ia industriarik eta be-raz, baserri giroa da nagusi. Zentral hidroelektrikotxikiak ere ugariak dira. Goialdean ez bezala, Her-nani eta Donostia aldean, harana zabalagoa da, jen-de gehiago bizi da eta industriguneak ere ugariakdira.

23.—OIARTZUN IBAIA: Oiartzun ibaiaren arroak 87km2-ko azalera du eta Gipuzkoako iparrekialdeandago. Ibaiaren luzera 18 bat kilometrokoa da etabere bidean, Oiartzun, Errenteria, Lezo eta Pasaiaudalerrietatik iragaiten da. Inguru honetan, batez ereazkeneko tartean, jende asko bizi da eta industriaasko daude.

24.—BIDASOA IBAIA: bere luzera 66 km-koa bada ere,azkeneko tartea soilik dagokio Gipuzkoari, hau da 9bat kilometro.Arroari dagokionez ere antzeko zerbaitgertatzen da; bere 705 km2-etatik 61 soilik dagozkioGipuzkoari.Azkeneko tartean Bidasoa ibaiak Irun ze-

32

2


harkatzen du, populazio dentsitate handiko udalerria.Txingudiko badian itsasoratzen da Bidasoa ibaia, eko-logiaren aldetik bederen, garrantzi handiko inguruan.

2.2. GURE IBAIEN KONTSERBAZIOEGOERA

Ingurugiroaren ikuspuntutik, Euskal Herriko ibaienarazo nagusia kutsadura organikoa da; Indikatzaile ki-mikoek eta biologikoek adierazten dutenez, uretan di-solbatutako oxigenoaren kontzentrazioa baxua da(materia organiko asko metatzen da ibaietan eta haudeskonposatzeko oxigeno kopuru handia behar da),eta nitrito, fosfato (ortofosfato) eta uretan disolbatu-tako hidrokarburoen kontzentrazioa, aldiz, altua. Ku-tsaduraren arazoa oraindik larriagoa da uda aldera,oxigenoa elementu mugatzaile bilakatzen baita. Beraz,udan uraren kalitateak okerrera eta dibertsitate bio-logikoak behera egitearen erantzule ia bakarra kutsa-dura da.Udaberrian,kutsadura organikoa eragiten du-ten elementuez gain, bestelako substantzia batzuk ereagertzen dira uretan, nahiz eta kontzentrazio baxuanizan: zianuroak eta metal astunak besteak beste. Izanere, elementu hauek emaria handia den garaian isur-tzen dira ibaira.

2.2.1. Uraren kalitatea erabileren arabera

Kutsadura aipatzean egoera funtzio bat adieraztendugun bitartean, kalitatea, erabilerari estuki erlaziona-turik dagoen kontzeptua da eta hortaz, ezin dugu ele-mentu edo ingurune baten kalitatea definitu ematenzaizkion erabilerak kontuan izan gabe. Europako El-karteak, erabileren arabera urak zein kalitate izan be-har duen zehazteko, direktiba batzuk sortu ditu; kon-tsumo publikoaz tratatzen duena EEEko 75/440 da,aisialdirako erabilerak mugatzen dituena EEEko76/160, eta arrain espezieak hizpide dituena, azkenik,EEEko 78/659 direktiba. Hori guztia kontuan izanik,gure ibaien ezaugarri nagusiak hauek dira:

UR EDANGARRI LORTZEKO KALITATEA

Etxeko iturrietara heltzen den ur gehiena ibaien itur-buru inguruetan dauden urtegietan (Añarbe, Ordun-

te, Urkulu, Barrendiola…) pilatzen da; dena den, urbolumenik handiena Zadorrako urtegietan dago. Halaere, ezin ditugu ahaztu lur azpiko urak. Ibaiei buruzegin diren ikerketetatik ateratako ondorioak azaldu-ko ditugu jarraian, baina kontuan izan behar da iker-keta hauek ibaien tarte degradatuetan burutu direla(eta ez ongi kontserbatutakoetan). Ondorioak hona-ko hauek dira:

p Ura edangarri bihurtzeko tratamendu errazakedota tratamendu fisikoak soilik (iragazketaazkarra eta desinfekzioa) erabiliz, gure ibaie-tako tarte batean ere ez dugu lortuko urakgiza kontsumorako beharrezkotzat jotzen du-gun kalitate maila izatea.

p Lagindu diren ibaien %12an, tratamendu fisi-ko-kimiko normal bat (perklorazioa, dekanta-zioa, iragazketa eta desinfekzioa) erabilizgero, kalitate oneko ura lortuko genuke; uraedangarria izango litzateke. Ibai hauei buruzari gara: Mercadillo ibaia Muskizen, Artibaiibaia Iruzubietan, Omecillo ibaia Venta Blan-can, Baias ibaia Katadianon eta Ibaiuda ibaiaEscanzanan.

p Lagindu diren puntuen %26an, aurreko trata-menduaz gain beste tratamendu bat (ozoniza-zioa edo karbono aktiboa) aplikatuz gero, urakedangarriak izango lirateke. Ibai eta puntuok on-doko hauek dira: Herrerias ibaia Gordexolan,Arratia ibaia, Butroi ibaiaren goialdea, Lea ibaia,Urola ibaiaren erdialdea, Urumea ibaia Hernani-raino, Baias ibaia Rivabellosatik behera, Ega ibaiaEturan eta Zadorra ibaia urtegitik Gasteizeraino.

p Lagindutako gainontzeko puntuetako (%62) ura,ezingo litzateke giza kontsumora bideratu, sal-buespen gutxi batzuetan izan ezik.

AISIALDIRAKO URAREN KALITATEA (BAINUA)

Erabilera honetarako ura zein kalitatekoa den ezagu-tzeko mikrobioen zenbaketa egiten da, uretan disol-batutako oxigenoa neurtzen da eta olioak, aparrakedo bestelako elementuak dauden ere kontuan har-tzen da.



33

2




Ibaien %17an soilik dago bainurako egokia izan daite-keen tarteren bat edo beste. Hala ere, puntu haueta-ko batek ere ez du bainurako egokitasuna denbora lu-zez mantendu. Ondoko ibai eta ibai tarteez ari gara:Mercadillo ibaia, Herrerias (Gordexola) ibaia, Leaibaiaren behealdea, Artibai ibaiaren goialdea, Omeci-llo ibaia, Baias ibaiaren erdialdea eta Zadorra ibaiarenbehealdea.

Inguru hauetako gehienetan ez dago industriarik edoherririk, eta egotekotan, oso biztanle gutxiko herriakizaten dira eta industriek ez dute ia eragiten ibaian.Hori bai, aisialdigune gisa ustiatzeko arazoak egotendira kasu gehienetan, ur emaria oso mugatua izatendelako. Arcen soilik (Zadorra ibaiaren behealdean)ikusi izan da jendea bainua hartzen udan.

URAREN KALITATEA ARRAINEN GARAPENERAKO

EEEko 78/659 direktiban azaltzen den parametro mu-gatzaile ia bakarra nitritoa da, nitritoaren kontzentra-zioa. Direktiba honek, uretan dagoen nitrito kontzen-trazioaren arabera bertan zein arrain espeziekbiziraun dezaketen azaltzen du. Baina antza denez, di-rektiba hau gure lurraldearen ezaugarri geografikoakizatetik oso urrun dauden beste eskualde batzuetara-ko diseinatuta dago.

Direktiba honen arabera, Urumea ibaiak Hernanirai-no, Bidasoa ibaiak eta Artibai ibaiaren goialdeak, izoki-nek eta amuarrainek bizirauteko eta populazio egon-korrak eratzeko behar dituzten baldintzak betetzendituzte.

Herrerias, Omecillo, Baias eta Lea ibaiek tarte guz-tietan, eta Ega ibaiak Kanpezun (aztertutako tarteen%17), ziprinidoek bizirauteko behar dituzten baldin-tzak betetzen dituzte.

Gainontzeko ibaietan, beti ere direktiba honen arabe-ra, arrainek ezin omen dute biziraun. Baina errealita-tea oso bestelakoa da. Ibai gehienen goi eta erdi ibil-guetara hurbilduz gero, loina, ezkailua eta barboaikustea ez da lan nekeza, eta korrokoia ere ia beheibilgu guztietan bizi da.

2.2.2. Kontserbazio egoera orokorra

Hainbat parametro fisiko-kimiko eta biologikoz gain,kalitatearen adierazle diren beste parametro batzukkontuan hartuta, EAEko ibaien ingurugiro egoerareneta uraren kalitatearen ikuskaketa sareak (1993) zeraondorioztatu zuen:

— Aztertu ziren ibaien %50 guztiz degradatutakoekosistemak direla, hau da, ezin dutela biodibertsi-tate maximoa izan, kutsatutako urak edota oso ku-tsatutako urak daramatzatela (materia organikoa-ren gehiegizko kontzentrazioa, metal astunak...direla-eta) eta beraz, arrainen biziraupenerako, bai-nurako zein kontsumorako ez dituztela beharrez-ko baldintzak betetzen.

Baldintza hauetan oso ugariak dira gizakiarentzat zeinanimalientzat patogenoak diren organismoak, kolifor-meak, zenbait estreptokoko, kolera, leptospirosia, in-tsektu hematofagoak eta izainak besteak beste.

— Aztertutako ibaien arteko %15 “heldutasun ertai-neko” ekosistemak dira eta beraien ezaugarriakondokoak: urak eutrofizatuak daude, hau da, ani-malien biziraupena arriskuan jartzen duten elikagaiorganiko eta toxikoen (nitritoa, amoniakoa) kon-tzentrazioa altua da. Dena dela, konposatu hauenisuriak ez dira ibai guztian zehar azaltzen, puntu ja-kin batzuetan baizik.Zamo, tenkak eta zamo txikiezgain, aingira, mazkarra eta loina ere bizi dira urhauetan.

Ibaiko urarekin batera, eutrofizazioaren arazoa ur-tegi, padura eta ibaiak itsasoratzen diren kostalde-ko punturaino hedatzen da.

— Aztertutako ibaien %35ak berezko ezaugarriakgordetzen ditu eta aniztasun maila altua da. Haue-tatik, %15 ekosistema “heldu samarrak” dira, hauda, eraldaketa handirik gabe mantentzen dira, urakgarbiak dira, tratamendu erraz bat aplikatuz gerokontsumorako eta bainurako egokiak dira eta sal-monidoak bizi ahal izateko baldintzak ematen dira.Gainontzeko %20 “erabateko heldutasuna” dutenibaiak dira, eta ibai ekosistemen dibertsitatearieusteko asmoz babes berezia jasotzen duten ingu-runeen artean aurkitzeko beharrezkoak diren

34

2


ezaugarriak betetzen dituzte. Bestalde, inguruhauen erabilera potentzialak ugariak dira.

2.2.3. Zenbait iradokizun

Bizkaia,Araba eta Gipuzkoako sare hidrografikoei bu-ruzko txostenean, gure ibaien gaur eguneko egoerazein den azaldu ondoren, ondorioekin batera, ibaiendegradazioa geldotzen eta egoerak hobera egiten la-gun dezaketen zenbait ekimen proposatzen dira.

Ondorengo lerroetan azaltzen ditugunak, txosten ho-rretan gomendatzen diren ekimen horietako batzukdira.

ARABA

Puron, Omecillo eta Baias ibaiak gaur egun dau-den bezala kontserbatzea garrantzitsua da, baina ho-rretarako ur emariaren eta ibaiertzen gaineko kon-trola eraman beharko litzateke, bere kontserbazioegoera eta landaretzak estalitako azalera manten-tzea baimenduko lukeena. Balio natural handiko in-guruak direnez, ur emari handiari eustea komenikolitzateke.

Zadorra ibaiaren ingurua: Urkiola, Barazar eta Ba-rrundia ibaiak kontserbatzeaz gain, ibilgua heteroge-neoagoa izateko eta ibaiertzen egoerak hobera egindezan,Agurain parean ibaira heltzen diren isuriak eki-din eta orain arte egin diren dragatuak zuzendu eginbeharko lirateke. Gasteizetik behera: ibaiertzak be-rreskuratu, iragazki funtzioa beteko duten zuhaitz ila-rak landatu (ibaialde bakoitzean 30 m-ko zabalerakoilarak) eta ur emaria kontrolatu. Gasteiz inguruanibilgua ahalik eta naturalen mantendu behar-ko litzateke eta bazterretan landare ugari landatu,besteak beste.

Ibaiuda eta Ega ibaien ingurua: ibai hauetarako, ja-danik aipatu ditugun ibaietarako proposatutako ekin-tza berberak gomendatzen dira. Ibaiertzak berresku-ratu egin beharko lirateke, bazterretan zuhaitzaklandatu eta ureztapenera zuzentzen den ur kopuruakontrolatu.

Inglares ibaiaren inguruak: ibilguaren egoera hobe-tzea, ibaiertzeko basoa berreskuratzen saiatzea eta ur

emaria kontrolatzea gomendatzen da, batez ere udapartean.

BIZKAIA ETA GIPUZKOA

Bi lurralde hauetako ibaietan eta hauen inguruetanburutzen diren ekintzen gaineko kontrolak oso zo-rrotza behar du izan, batez ere basogintzari dagokio-nez. Bada beste zerbait, ekologiaren ikuspuntutik ho-rrenbesteko garrantzia ez izan arren, benetandeigarria dena: Arabako ibaiekin alderatuz gero, Gi-puzkoa eta Bizkaikoetan etxeko zaborren kopuruahandiagoa da. Bestalde, jatorri industrialeko isuriei da-gokienez, isuri bakoitzak ikerketa eta tratamendu es-pezifikoa eskatzen du. Errefrigerazio prozesuetarakoerabiltzen den urak, ibaira itzuli aurretik hozketa tra-tamenduren bat jaso beharko luke.

Karrantza, Aguera eta Mercadillo ibaiak etahauen inguruak: ibai hauen goialdeak kontserbatzekoekintzak bultzatu behar dira, ibaiertzak berreskuratueta gainontzeko tarteetan uraren kalitatea kontrolatu.

Kadagua eta Ibaizabal ibaiak eta hauen inguruak:urak arazteko eta isuriak (paper industrietakoak be-reziki) ekiditeko plangintza bat garatu beharko litza-teke. Hiri eta herri handietako (Balmaseda, Zalla, Elo-rrio, Durango eta Zornotzako) ur beltzak ere araztuegin beharko lirateke, ibaiertzak berreskuratu, bazte-rrak garbitu eta azkenik, ibai hauetatik hartzen den urkopurua kontrolatu.

Nerbioi ibaia eta inguruak: Urduñako lautadatikAmurrioraino ibaiertza berreskuratu eta garbiketalanak burutu beharko lirateke. Amurriotik behera,aldiz, jatorri hiritarreko isuriak arazteak, jatorri indus-trialeko isuriak ekiditeak eta bideraketen gainekokontrol eta ekintzek dute lehentasuna. Eta besterik ezbada, dragatuak behinik behin saihestu egin beharkolirateke. Izan ere, uholdeak galarazteko dragatuakeraikitzea epe laburrera soilik da eraginkorra, eta gai-nera, dragatutako puntutik behera uholdeen arriskuahandiagoa bilakatzen da.

Butroi eta Oka ibaiak eta hauen inguruak: bi ibaienkasuan, iturburua kontserbatzea eta ibaiertza, tarteguztietan, berreskuratzea komeni da. Horretaz gain,Butroi ibairen tarte guztiak eta Oka ibaiaren behe



35

2




ibilbideak espezieetan aberatsagoak behar lukete izan.Bestalde, lurzoruaren galera ekiditeko ibaiertzak etabazterrak landatu eta metodo egokiak direla medio,araztegiak eta filtro berdeak hain zuzen, isuriak kon-trolatu beharko lirateke.

Lea eta Artibai ibaiak eta hauen inguruak: oroko-rrean bi ibai hauen kontserbazio egoera ona da,nahiz eta inguru gehienak basogintzarako ustiatzendiren. Ibaiertzak berreskuratu eta kontserbatu be-harko lirateke eta arazketetan kontrol ona erama-nez gero, bi ibai hauek salmonidoz birpopulatzea po-sible litzateke.

Deba ibaia eta honen inguruak: Aramaio ibaia etaOñati ibaiaren iturburu inguruak kontserbatu egin be-harko lirateke. Beste alde batetik, iturburutik Eskoria-tzaraino behinik behin, Deba ibaiaren errekuperazio-ak ez du lan handiegia eskatzen. Hortik behera, ordea,egitekoak asko eta epe luzean aurrera eraman beha-rrekoak dira, jatorri industrialeko isurien gainekokontrol zorrotza esaterako. Oñati ibaiari dagokionez,Oñatitik behera ekimen berberak aurrera eramateakomeni da.

Urola ibaia eta honen inguruak: urak araztu etaibaiertzak birlandatuz gero dibertsitateak gora egingoluke eta ibaiak, orohar, hobera egingo luke.

Oria ibaia eta honen inguruak: Leitzaran eta Araxesibaiei dagokienez, inguru hauen kontserbazio mailagorena izan dadin beharrezko diren ekimenak mar-txan jartzea eskatuko genuke. Ibaiertzak errekupera-tzea, urak araztea eta herriguneetako bideraketakahalik eta “naturalenak” izatea komeniko litzateke.

Oiartzun eta Urumea ibaiak eta hauen inguruak: biibai hauen kasuan iturburuaren inguruak oso ongi kon-tserbatuta daude. Behealdean, berriz, giza eragina bizikinabaria da bi ibaietan, eta oso degradatuta daude. Horidela-eta, bai Oiartzun ibaian bai Urumea ibaian, epe lu-zerako plangintza bat jarri beharko litzateke martxan,ibilgu naturalak sortuz, bazterretan landareak landatuzeta batez ere, uraren kalitatea kontrolatuz.

Bidasoa ibaia eta honen inguruak: nazioarteko lege-diaren esku dagoen ibaia izanik, nahiko ongi kontser-batu da Bidasoa ibaia.Aurrerantzean ere bere horre-tan manten dadila lortu behar da. Bidasoa ibaiaren

adarretako bat,Tximista erreka alegia, EAEko kalitateonenetako erreken artean sailkatzen da.

2.3. LANDAREDIARI ETA FAUNARIBURUZKOAK

Gure ibaiek jasaten duten antropizazio gogorra kon-tuan hartuta, landare eta animalien aniztasunak ibaihauen kontserbazio egoera orokorra zein den ezagu-tzeko balio digu.

Orokorrean, landare eta animalien aldetik ekosistemaaberatsak dira ibaiak; baina ibai bat hainbat ekosiste-mak osatutako multzotzat ere har daiteke, ibai bere-an elkarren artean desberdinak diren zatiak baitaude,ezaugarri desberdinekoak, alegia.

Honela bada, goi ibilgua oso malkartsua izaten da etaondorioz, korrontea bizia da eta ibaiak oso oxigena-tutako ura darama. Baldintza hauetan bizi diren ani-malien arteko batzuk ditugu ibai amuarraina, ezkailua,aingira, arrabioa, martin arrantzalea eta muturluze pi-riniarra (azken hori leku jakin batzuetan soilik).

Erdi ibilguan ibilgua zabalagoa da eta malda leunago-koa. Korronte bizkorreko tarteak, korrontea mantso-agoa eta sakonera handiagoa direneko tarteekin txan-dakatzen dira. Ibilguaren alde honetan espezie gehiagobizi dira.Arrainen artean amuarraina, ezkailua, barboa,mazkarra, errutilo hegatsgorria eta aingira dira aipa-garri; anfibio eta narrastien artean, berriz, apo arrun-ta, igel berdea eta suge gorbataduna; martin arrantza-lea, ur-zozoa, buztanikara horia eta buztanikarazuria dira erdi ibilguan aurkituko ditugun hegaztieta-ko batzuk. Ugaztunen artean, azkenik, ur-arratoia etaipurtatsa aipatuko ditugu.Behe ibilguan jadanik, ibaiek haran zabal eta lauak ze-harkatzen dituzte, meandro ugari itxuratuz. Tartehauetan abiadura txikiko korronteak dira nagusi etafitoplanktonaren hazkuntza dela-eta, ura berdexka da(EAEko ibai gutxitan bereiz daiteke argi eta garbi ibil-guaren tarte hau). Katxoa, ezkailua, mazkar arantza-duna, zamoa eta urre-arrainarekin batera, barboa etaloina ere behe ibilguan bizi diren arrainak dira.Anfibioeta narrastien artean apo arrunta, baso igel gorria etasuge biperakara ikus ditzakegu eta hegaztien arteanbasatea, uroiloa, txepetxa, lezkari arrunta… Ur-arra-toia eta igaraba ere behe ibilguko animaliak ditugu.

36

2


Dena dela, eta gure ibaien egoera orokorra zein denazaltzeko, orain dela hamarkada batzuk arte gureibaietan ugariak ziren eta bizirauteko ongi kontserba-tutako ibaiak behar dituzten bi animalia espezierengaur eguneko egoeran zentratu gara: martin arrantza-lea eta igaraba.

Martin arrantzalea: isurialde kantauriarreko iagoi ibilgu guztietan ikusi ohi da, baita isurialde medi-terranearreko zenbaitetan ere (Omecillo, Baias etaZadorra ibaietan). Arrantzan egiteko ur garbiak etakutsatugabeak beharrezkoak dituen espeziea damartin arrantzalea. Neguan, migratzen dutenak iris-ten dira gure lurraldera eta populazioak gora egitendu.

“EAEko Ornodunen Katalogoa”n (1986-1989) des-kribatzen denez, hegazti hau ez da ugaria inolaz ere,banaketa zabalekoa bada ere, oso leku gutxitan antze-man baita (isurialde kantauriarrari dagokionez berezi-ki). Kutsadura maila altua eta habia egiteko toki ego-kien eskasia direla-eta, ingurune asko ez dira hegaztihonentzat habitat aproposa eta beraz, populazioakatzerakada nabaria jasan du.

IBAIALDE’96 kanpainan jasotako datuen arabera, au-rreko txostena garatu zenetik hona gure ibaien egoe-rak hobera egin duela dirudi (Arabaren kasuan aurrekogidan aipatutako ibai berberetan aipatu da oraingoanere).

Igaraba: txostenetako erreferentzien arabera, mus-telido hau EAEko lau puntutan soilik detektatu da.

Igarabaren habitat tipikoa ingurune urtarra da, ibaiak,errekak, urtegiak, lakuak eta kostaldea besteak beste.Duela bi edo hiru hamarkada arte gure lurraldeko ibaiaskotan bizi zen ugaztun honek jasan duen atzeraka-da hain da handia, non gaur egun EAEtik desagertze-ko zorian baitago. Horren eragile nagusia kutsadurada: hiri eta industriak ibai inguruetan finkatzeak ibaibazterren eraldaketa ekarri du, ibaiertzak hondatuzeta urak kutsatuz. Honi lotuta, arrainek nahiz igarabekbeharrezkoak dituzten babeslekuak desagertu egindira ibaietatik. Bestalde, bere larru preziatua dela-eta,igaraba arrantza barrutietan ehizatu dela kontuan izanbehar da.

Gaur egun, igaraba 3181/1980 Errege Dekretuaz guz-tiz babesturik dago. Hala ere, babes fisikoaz gain,ibaien egoera hobetzea beharrezkoa litzateke, eta lanhori guztioi dagokigu, espeziea ez desagertzeaz gain,ugaritu dadin.

Ibaiaren konplexutasun mailaren adierazle den besteespezie bat muturluze piriniarra da, baina EAEn,bere banaketa naturala mendebaldera mugatzen de-nez, espezie honek ez du gainontzeko eskualdeetara-ko adierazle gisa balio. Espezie hau ibai bakar batekopuntu bakan batean antzeman da. Kontuan izan beharda bere habitataren (oso ur garbia eta oxigenatua du-ten ibai eta errekak) eraldaketak eta kutsadurak es-pezie honengan gogor eragiten dutela: batetik harra-pakinen kopurua murriztuz eta bestetik bere ilajeareniragazkaitasuna suntsituz.

Landarediaren aldetik, isurialde kantauriarrean etamediterranearrean eskualde klimatiko desberdinakdaudenez, lekuko klimaren arabera ibaietako landare-dia ere desberdina izango da. Adibide gisa makala ai-patu daiteke; isurialde kantauriarrean zuhaitz arraroada eta ibilguan zehar han hemenka ale batzuk beste-rik ez ditugu aurkituko. Isurialde mediterranearrean,berriz, ibai guztietan dago (zenbait lekutan makalenlandaketak ustiatu egiten dira).

Padurako landarediari dagokionez, bi isurialdeen arte-an desbedintasun nabariak daude, baina hori ez da kli-maren eragina. Isurialde kantauriarrean oso puntu gu-txitan ikus daiteke padura landaredia. Ibaiak bideratuizana eta urek gainezka egiteko joera handia den in-guruetan ibai hondoa garbitzea padurako landaredia-ren azalera horren txikia izatearen erantzuleak izan li-tezke.

Isurialde mediterranearrean, leku gehiagotan aurkituda padurako landaredia (berau da tarte batzuetakolandaredia mota nagusia, Bostibaieta ibaian,Albina etaUrrunaga urtegien arteko eremuan esaterako).

2.4. IBILGUAREN ERALDAKETA,UHOLDEAK ETA IBAIERTZEKO BASOA

Arro bat eratzen duten ibaien eta erreken sareak—zainez osatutako sistema bailitzan— ur soberaki-naz libratzeko mekanismo propioak ditu. Ibaiertzeko



37

2




berezko landarediak, hondoko depositoak eta ibaiakegiten dituen bihurguneek uraren abiadura kontrola-tzen dute eta ibaiak gainezka egitea eragotzi.

Puzzle hauetako piezaren bat eraldatzen bada, eraginamultzo osoan nabarituko da noski, eta ez soilik ibaianbehera, baita ibaian gora ere. Gainera, uholdeen on-dorioak larriagoak izan daitezke.

Uholdeak aldian behin gertatzen dira gure lurraldean,isurialde kantauriarrean bereziki. Ibaiak gainezka egi-tean, arazo larrienak hiri eta herriguneetan ematendira, gehienetan ibaiaren inguruan pilatuta daudelako,zenbait kasutan udalerriak bata bestearen jarraiandaudelarik. Kontuan izan behar dugu gure iharduerakibaiaren dinamika naturalaren eraginpean dagoen lureremuan antolatzen baditugu, lantzean behin ibaiaksustoren bat edo beste emango digula.

Horixe da hain zuzen 1983ko abuztuan isurialde kan-tauriarrak ezagutu zuen uholdean gertatu zena. On-dorio latzenak Bilbo Handiak jasan zituen; egun haie-tako eurijasa amaigabeaz gain, beste izaera batekofaktoreek ere izan zuten zerikusirik gertaera honetan:

• Ibaiaren inguruko lurzorua zenbait erabile-ratarako ustiatzen dugunean, batzuetan ibil-gua bera estutzen dugu eta honek, urak al-tuera handiagoa hartzea eta korrontearenabiadura handitzea eragiten du. Hurrengooztopora heltzerako uraren indarra handia-goa izango da. Baliteke aipatutako oztopoagiza eraikuntza bat izatea.

• Gauza berbera gertatzen da biderakete-kin; uraren bidea oztopatzen ez dutenez,urak, ibaian behera doan heinean gero etaabiadura handiagoa hartzen du. Tarterenbat bideratzen denean, inguru horretanuholdeen eragina txikiagoa izatea lortzenda kasu gehienetan. Hori bai, hortik behe-rako tartea indar handiagoz astinduko duurak.

• Ibaiak gainezka egiten duenean, lautada alu-bialak bokalearen funtzioa betetzen du.

Lautada horretan dauden herri eta hiriekuholdeari eusten diote, baina arazoa ez dadesagertzen, ibaian behera dauden ingurue-tara lekualdatu baizik. Behealdean, hainbatpuntutatik datozen ibaiak elkartzen direnkasuetan, hondamendia izugarria izan daite-ke ibaiak urez gainezka datozenean. Bilbon,horixe gertatu zen. Herri eta hiri ingurue-tan, arrunta da ibaia kale, etxe, fabrika etaeustormen artean itota egotea eta ibaier-tzeko landarediarik ez izatea. Horren ondo-rioz, arriskua are eta larriagoa da.

• Zenbait lekutan altuera baxuko zubiek ura-ri eusteko balio izan dute hasiera batean.Baina zubiak ur eta buztin tona mordoarieutsi ezin dionean apurtu egiten da eta uraindar handiz erortzen da beheragoko lurre-tan, kalteak eraginez.

Faktore fisikoen eta biologikoen araudiari dagokio-nez, ibaiertzeko berezko landarediarekin erlazioagordetzen duten legeetan sakondu egin beharko li-tzatekeela deritzogu. Izan ere, ibaiertzeko landare-dia garrantzi handikoa da; lurzorua babestu, higadu-ra galarazi eta uholdeak ekiditen dituela eta egitenduen itzala garrantzi ekologiko handikoa dela froga-tua dago.

Ibaiertzak babestu nahi baditugu, oso garrantzitsua dahauek, lurzoru putzutuetara moldatzen diren hostoerorkorreko zuhaitzez eratutako ilara batez ingura-tuak egotea eta, inguruetako koniferoen landaketakibaiertzeraino iristea ahal den neurrian ekiditea. Ilarahoriek 30 m-ko zabalera izatea eta, zuhaitzez bakarrikosatuak egon ordez, zuhaixkez eta landare belarkarezaberastea da egokiena.Azkenik, ibaiak inguru estu etasakonak zeharkatzen dituen lekuetan, ezpondak ego-kitu beharko lirateke.

2.5. IBAIAK KULTURAREN IKUSPEGITIK

Jadanik hainbat aldiz aipatu dugunez, gizakiarentzatbaliabide iturri oparoa dira ibaiak eta beraz, aintzina-tik ustiatu izan dira. Zenbait herrialdek ura eskuraga-rri izateko sistema sofistikatuak garatu zituzten. Erro-

38

2


matarrek esaterako, ubideen bidez hornitzen zituztenurez hiriak. Baina elementu geografikoak oztopo la-rriak zirela-eta, ubide hauetako asko benetako inge-nieritza obra erraldoiak izan ziren. Gaur egun, orain-dik ongi kontserbatzen diren aztarnak gelditzen dira.Nork ez du ezagutzen Segoviako akueduktua?

Garai batean Iberiar penintsulako hainbat eskualdemusulmanen agindupean egon ziren. Musulmanakibaien erabileran eta ibaietako uren garraioan maisuizan ziren, urtegiak eta ubideak eraiki zituzten, urez-tapenerako teknikak asmatu zituzten eta alorrenureztapena antolatu zuten. Beraien presentziaren le-kuko dira penintsulako hainbat puntutan kontserbatudiren zenbait eraikuntza eta ureztapenari buruzkogaztelaniazko hainbat hitzen jatorri arabiarra: adibi-dez, al-amin (alamin) esaten zaio ureztatzeaz ardura-tzen denari; aa-sudd (Azuz) urari eusten dion horma,dike edo presari; ad-dawr (Ador) herri bakoitzariureztapenerako dagokion txandari…

Era berean, kulturaren transmisio bide izan diraibaiak.Adibide batez errazago ulertuko dugu:

1200. urte inguruan, Araba eta Gipuzkoa Gaztelakoerresumaren zati bihurtu ziren eta beraz, mesetatikFrantziara helarazi nahi ziren produktuen garraioa, au-rrerantzean lurralde hauetan zehar antolatu zen, etaez Nafarroatik. Santiagoko Bidearen jatorrizko ibilbi-deak ere, Nafarroatik igarotzen zenak, garrantzia gal-du zuen denboraldi batez, eta Gipuzkoa eta Arabatikigarotzen zena, berriz, indartu (ibai nagusiek irekitakobidea jarraitzen zuen adarrarena, alegia). Santiagoko Bi-dearen adar hau, Oria ibaiaren bazterretan daudenudalerrietatik igarotzen zen Gipuzkoan, hemendik SanAdrianerako bidea hartzen zuen, San Adrianetik Agu-rainera heltzen zen eta Agurainetik aurrera Zadorraibaiaren bidea jarraitzen zuen Argantzuneraino.

Bestalde, sinesmen eta kondaira ugariren oinarriandaude ibaiak. Herriaren sineskeretan, Euskal Herrikoiturburu eta errekasto asko eta asko, jeinu mitologikobatzuei lotuta daude. Beste leku batzuetan saindu kris-tauek antzinako sinesmenak ordezkatu dituzte (baseli-zak antzinako toki “sakratuetan” eraiki ohi ziren).

Zenbait iturburutako urak naturaz gaineko indarraomen dauka.Leku horietako batzuk honako hauek dira:

• Trebiñoko Formenio Sainduaren iturria.Esaten denez, sainduaren zaldiak zapalduzuen lekuan gaixotasunak sendatzen omendituen iturria sortu zen.

• Arbuiotik Oreninerako bideko Mariturriizeneko iturria. Gauez sorginak gerturatzenomen dira eta iturriaren inguruan haztenden belarra zapaltzen duenak orientazioaedo memoria galtzen omen du.

• Laudioko Santa Luzia. Iturriko uraz ahoabete eta gisa horretaz San Antonio ermitandagoen oinatzeraino (sainduak utzi omenzuen) doanak, gauza bera hiru aldiz errepi-katuz gero ez du haginetako minik izango.

• Urkiolako Santa Apolonia iturria. Horkouraz ahoa bete eta baselizaren inguruanhiru bira emanez gero, haginetako mina de-sagertuko da.

• Elduaingo Kristoren iturria. Kontatzen du-tenez iturriko urak sabeleko mina senda-tzen du.

• Olazagutia eta Ziordia artean dagoen Ur-bedeinkatu iturria. Bere ur sulfurosoak aza-laren gaixotasunak sendatzen omen ditu.

Etxetik kanpoko ura, gauez jeinu zintzo zein gaiztoenmenpean dagoela sinesten dute batzuek oraindik ere.Gauez ura badaramazu etxera, sutondoko ikatz puskabat sartu behar duzu uretan, horrela gaizkinen edoizaki gaiztoen sorginkerietatik salbu egoteko. San Juangauean kanpoko ura edaten baduzu edo bertan bai-nua hartu, urte betez osasun ona izango duzu.

Pertsonaia mitologiko horien artean ezagunenetako-ak Lamiak ditugu. Emakumezkoen antza omen dute,ahate oinak izan ezik. Oso ederrak dira, eta urrezkoorratz batez orrazten omen dute adats luzea.



39

2


Anbotoko Damak, Marik, egiten zuen bezala, gezurrazbaliatzen ziren hauek ere; artzain batek hamar ardizeuzkala esan eta benetan hogei bazituen, lamiak al-dearekin gelditzen ziren. Altxor handiak zeuzkaten,eta zintzo jokatzen zutenei sariak ematen zizkieten;beraien etxeetako ikatz pusketak oparitzen zituzten,eta ikatz ziruditen arren urre bihurtzen ziren. Alde-rantzizkoa ere egiten zuten; norbaitek urrezko objek-turen bat lapurtzen baldin bazien, beraien ingurueta-tik aldentzean ikatz bihurtzea litekeena zen.

Hain ziren politak, non gizonezko asko beraiekin mai-temintzen baitziren:

«Korrione Etxeko (Arrasate) gazte bat Kobaundiko ema-kume eder batekin maitemindu zen. Mutilak neskarekinezkondu nahi zuen, baina horretarako emakumearen adi-na igarri behar zuen. Gaztearen auzoko emakume batkobazuloaren atarian kokatu zen, sarrerari bizkarra ema-nez, eta makurtuz, burua hankapetik sartu zuen. Lamiakhori ikustean zera oihukatu zuen: “Nire bizitzaren ehuneta bost urteetan antzekorik ez dut inoiz ikusi!”. Gazteakbere emaztegaiaren adinaren berri izan zuen bai, bainaahatearen oinak ikusi zituenean ulertu zuen bere maita-suna ezinezkoa zela, eta tristeziaz hil zen».

Lamiak kobazuloetan eta ibaietan bizi ohi ziren; ur la-saiak, putzu eta iturburuak zituzten gustukoen. Horigure toponimian ikus daiteke, honako leku hauekbere egoitza baitira:

• Kobazuloak: Orozkoko Supelegor eta Jentil-zulo, Markinako Osolo, Mañariko Askondo,Zeanuriko Laminategieta, Dimako Balzola,Arrasateko Salturri eta Kobaundi, Gizabu-ruagako Laminazulo, Abadiñoko Atxarte…Kobazulo hauetariko askoren barrutik erre-kak agertzen dira.

• Ibai eta errekak: Lamiategi (Oñatiko erro-ta), Laminosina (Ibaiederra eta Urolak bategiten duten gunean, Azpeititik gertu), Mu-trikuko Laminategi, Zeberioko Laminaerre-ka, Zeanuriko Laminapotzu, Usansoloko etaMundakako Lamiaran, Markinako Altzibar…

Egun, lamiei buruz hitz egiten denean, kondairetakoizakiak direla esaten da, antzinako izakiak. Hala ere,oraindik batzuei galdetuz gero lamiak ote diren ala ez,esaera zahar batez oroituko dira:

“Izena duen guztiak du izana”.

Esaera hau kristauen sinesmenen aurka zihoanez, bialdeak erakusten zituen atsotitza ere esan ohi zen:

“Direnik ez da sinestu behar; ez direla ez daesan behar”.



40

2


Edateko uraren eskasia ingurugiroaren alorreko arazoaizateaz gain ekonomiaren, osasunaren eta politikarenalorreko arazoa ere bada. Hegoaldeko herrialdeetanobra hidrauliko egokiak, putzuak, ureztapen sistemak...,herrialde horren garapenerako beharrezko azpiegitu-rak dira.Baina sarritan, benetan beharrezkoak diren az-piegiturak eraiki ordez, garapena lortzeko obra han-diak (urtegiak, zentral hidroelektriko erraldoiak…)eraiki behar direla uste dugu. Esandakoaren adibideegokia da Assuango urtegia (Egipto), Nilo ibaian.

Obra hau 1964. urtean inauguratu zuten. 500.000hektarea ureztatzeko adina ur pilatzen du eta Egiptonkontsumitzen den elektrizitatearen herena bertanekoizten da. Alabaina, ingurugiroari dagokionez urte-gia eraikitzeak inpaktu handia eragin zuen eta ibaiarendinamika zeharo aldatu zuen. Urtegia eraiki zenetikNilo ibaiak ez du gainezka egiten eta jadanik ez ditubere bazterrak aberasten. Gainera, bere bidean zehargarraiatutako limoa presan metatzen da eta hortikbeherako tarteetara ez da “ongarri” natural hori iris-ten, honen eragina deltaraino heltzen delarik. Deltaraez denez sedimenturik iristen, itsasoa, deltako lurrakirentsiz, gero eta barrurago sartzen ari da, urteko 30 m alegia. Eta arrainak, garai batean hain ugariak,gero eta urriagoak dira.

Mediterraneoan (deltaren eraginaren menpe dagoeneremuan) arrantzak behera egin izanak, baita zeharkabada ere, urtegiarekin badu zerikusirik, eta eskitoso-miosiaren (ur-marraskiloen parasito batek eragindakogaixotasuna, ureztapen sistemekin zerikusia duena)hedapenak eta delta inguruko alorretan gazitasunakgora egin izanak ere.

Beraz,ustez gizartearen ongizatea bilatzen duten erai-kuntza erraldoi hauen egokitasunaz zalantza handiakditugu. Sarri askotan, elementu hauek eraikitzeko etamartxan jartzeko orduan, aurreikusi ez diren arazohandiekin topo egiten da eta maiz, gizartearentzatonuragarri izango den ere ez da garbi ikusten.

Indian esaterako, Narmana ibaiaren inguruetan bizi zi-ren 150.000 pertsonek emigratu egin behar izan zuten,1993. urtean haran osoa urez estali zuten hainbat pre-sa eraiki zirela-eta. Eta zein zen urtegi hauen betebeha-rra? bada, hirietan bizi ziren maila sozial altuko fami-lientzat elektrizitatea ekoiztea eta esportaziorabideratzen ziren nekazal produktuen alorrak urezta-

tzea, ez besterik. Haraneko biztanleek, horren emanko-rrak ziren lurrik aurkitu ezinean, seguraski Bonbai etaAhmedabad-eko inguruan bizitzen amaitu izan zuten.Ingurugiroaren suntsipenak, beraz, pobrezia ekarrizuen.Adibide hau ez da bakarra, ehundaka aipa daitez-ke.

Hori guztia gutxi balitz, arazoak ez dira hemen amai-tzen. Pobrezia ez da ingurugiroaren suntsipenarenemaitza soilik, honen kausa ere bada. Pobreziak, balia-bide naturalen gehiegizko eta kontrolik gabeko ustia-pena dakar; lurzoruaren higadura, basoen mozketa,produktu naturalen gehiegizko ustiapena… Eta tekno-logia garbiagoak eskuraezinak direlako teknologia ku-tsakorrak erabiltzera kondenatuta daude herrialde po-break.

Brasilen kasua adibide garbia da. Populazioaren gehien-goa pobrezian bizi da baina aberastasun naturala handiada oso, eta neurri batean behintzat munduko ibai harri-garrienetako bati zor zaio:Amazonas ibaiari. Baina Bra-sil, arro luze eta zabal honetako baso oparoak mozterabehartuta dago diru sarrerak lortu eta zorrak kitatunahi baditu. Oihana ur biltegi naturala da eta uraren zi-kloa orekatzen du, ura atxiki eta lurrinketa dela medio,berriz ere urez betetzen baititu hodeiak. Oihana desa-gertzean, euriteen zikloa eraldatu egiten da; ez du euri-rik egiten eta egitekotan modu irregularrean.Eta honeklehortea, eta ondorioz gosetea dakar.

Batek baino gehiagok pentsatuko du, honen ondorio-ak deforestazioa jasaten duen herrialdeak pairatzendituela soilik, baina ez da horrela, ezta gutxiago ere.Adibide berberari eutsiko diogu,Amazonas ibaiak etaoihan tropikalak eratzen duten ekosistemari. Beresuntsipenarekin, Lurreko arnasguneetako bat galtzendugu guztiok. Gainera, oihan tropikalaren suntsipenakgaur egungo erritmoari eutsiz gero, 2000. urterakoplanetako espezieen %15 eta %20 bitarte desagertu-ko da. Dibertsitatearen galera honek Iparraldean ereeragina du, landare eta animalia tropikal askotatik era-torritako konposatu kimikoak, bai medikuntzan bainekazaritzan, balio handikoak izan daitezkeela frogatubaita esperimentuen bidez.

Horrek guztiak Ipar eta Hegoaldea mundu bakarraeta banaezina garela adierazten du, eta ibaiak eta in-gurugiroa babestu eta kontserbatu nahi baditugu, bifrontetan baina elkarlanean aritu beharra dugu:


I B A I E KO S I S T E M E N K U D E A K E TA I N T E G R AT UA R E N B E H A R R A

41

3




• Kontsumoa gutxitu eta bide berrietatik bi-deratu Iparraldean.

• Pobreziaren kontra borrokatu.

Orain edateko urari buruzko hainbat datueskaintzen ditugu (mundu mailakoak):

p Planetako lau biztanletik hiruk eguneko 50 li-trorekin moldatu behar du. Urari dagokionez,zenbat eta kopuru txikiagoa izan eskuragarribizi kalitatearen maila ere baxuagoa da. Hone-la bada, bizi kalitatearen maila baxu edo kaska-rraren muga 80 litrotan estimatzen da. Estatumailan, batezbesteko ur kontsumoa, egun etapertsonako, 300 litrokoa da.

p Munduko 23 herrialdetan gutxienez, biztanleen%25ak baino gutxiagok eskura dezake ur edan-garria, eta beste 31 herrialdetan biztanleen%25 eta %30ak bitarte eskura dezakete.

p Munduko gaixotasun larrien erdia baino gehia-go kutsatutako urak eta ur geldoak direla me-dio transmititzen dira.

Ibaien garrantziaz hitz egin dugu eta hauen arazo na-gusiez ere aritu gara. Ekosistema hauen kontserbazioaziurtatzea guztion zeregina da, ez da administrazioei,udaletxeei eta ekologistei soilik dagokien zerbait.Gure buruan soilik pentsatuz ere, gure ibaiak babes-tea komeni zaigu, inguruan ditugunak eta horren ger-tu ez ditugunak. Ibaiak kutsatuak eta hondatuak dau-dela giza garapena ezinezkoa baita.

Ibaien errekuperazio, babes eta kontserbazio-aren aldeko apustuak bide desberdinak jorra-tzea eta gizarteko sektore guztiak inplikatzeaeskatzen du.

Ibaien babeserako hainbat legez osatutako araudiadugu. Lege multzo honetakoak dira Hondakin Toxikoeta Arriskutsuei buruzko Legea eta Urei buruzko Le-gea, 1985. urteko abuztuaren 2koa, besteak beste. Eu-ropako Elkarteak garatutako direktibetako batzukibaien kontserbazioaren gaia ukitzen dute; giza kon-

tsumorako uren kalitateari buruzko direktiba, arrai-nen biziraupenerako ur kalitateari buruzkoa, lur azpi-ko uren babesari buruzkoa eta abar multzo horreta-koak dira. Araudi horiek ur baliabideen zentzuzkoerabilera, kutsaduraren gaineko kontrola e.a. bilatzendute. Baina legedia, bera bakarrik, ez da nahikoa. Egiada horri buruzko legedia izatea aurrerapausoa dela,baina gehiago aurreratu behar dugu oraindik.Gure ar-teko guztiok eta bakoitzak ezagutu eta bete beharkogenuke legedia, besteei ere beste horrenbeste eskatubeharko genieke, legedia betetzen ez duten ekintzaksalatu beharko genituzke eta ibaien babesaren aldekoaraudiaren garapenean aurrera egin dadila eskatzenjarraitu beharko genuke. Izan ere, legeak gizartearenkontzientziazioari eta eskaerei erantzunez garatzendira.

Bestalde, eta elkarte autonomoei soilik dagozkienkonpetentzia ez diren arloetan gatazkaren bat gerta-tzen denean, estatuko legeek lehentasuna dute legeautonomikoen aurrean.

Bide horretatik, Espainiako konstituzioaren 149. arti-kuluan zera esaten da, 1.22 puntuan: “Estatuari dago-kio ur baliabide eta erabilerari buruzko legedi, antola-keta eta baimenak egitea, urak elkarte autonomo batbaino gehiagotan zehar igarotzen direnean eta insta-lazio elektriko bat beste elkarte autonomoren batekaprobetxatzen duenean”.

Euskal Autonomia Erkidegoak autonomi estatutuaduenez, ehiza eta ur kontinentaletako arrantza, urerabilerak, ur termalak, lur azpiko urak e.a. zein lu-rralde antolaketa eta herrilanak bere konpetentziape-koak dira. Ingurugiroaren gaineko kontzientziazio etahezkuntza kanpainen egituraketa, garapena eta ejeku-zioa ere berari dagozkion konpetentziak dira.

Era berean, eta Lurralde Historikoei buruzko legeadela medio, EAEk konpetentzia batzuk Foru Aldun-dien esku uzten ditu. Honela bada, arrantza eta ehizabaliabideen ustiapena, ingurugiro inpaktuaren ebalua-keta eta proiektu hidrogeografikoak burutzea nahizherri urak eta ibilguak ikuskatu eta kontrolatzeaForu Aldundien konpetentziak dira. Konpetentzi ba-naketa horren helburua, ur baliabideen kudeaketa he-rritarroi hurbiltzea da.

42

3


Urtegi handiek, ibaien bideraketek eta abarrek inpak-tu handia eragiten dute, bai biztanleengan eta bai in-gurugiroan ere. Horrexegatik hain zuzen, herritarroketa herritarron ordezkari diren erakundeek, izaerahonetako azpiegituren eraikitze prozesuaren urratsguztietan parte hartu beharko genuke: proiektuarenegituratze fasean, ingurugiro inpaktuaren azterketatxostenaren berrikuspenean, zein proiektuaren aur-kezpenean eta egiaztapenean. Hori guztia arautuadago. 1131/1988 Errege Dekretuan, ingurugiro inpak-tuaren ebaluazioari buruzkoan, edo 4/1989 Legean,Gune Naturalen Kontserbazioa eta Basa Flora etaFaunaren babesari buruzkoan besteak beste, herrita-rrok erabakietan eraginik izan dezakegula eta horrelaizan dadin behar adina informazio eta denboraz goza-tu behar dugula onartzen da. Hasiera batean, horrekguztiak prozesua luzatu eta zaildu egingo duela pentsabadezakegu ere, epe luzera onuragarria izaten da;proiektua errazago eta bizkorrago mamituko baitaeta jendearen lankidetza izango baitu.

Jadanik ikusi dugunez, ibaiek pairatzen dituzten ingu-rugiro alorreko arazoek ez dute hurbileko inguruaneragiten soilik. Ibaiena, mundu mailako eragina duenarazoa da. Izan ere, gure planeta ekosistema erraldoiada, atal guztiak elkar loturik dituen ekosistema erral-doia, eta beraz, gu bizi garen ingurutik kilometro asko-tara dagoen ibai batean gertatzen denak, zuzenean edozeharka, eragina du guregan. Hori dela-eta, ibaien alde-

ko borrokan jorratu beharreko bide bat nazioartekolankidetza da: teknologia egokien elkar trukaketa, le-hortearen eta ibaiertzen deforestazioaren aurkakoborroka...Pobrezia ere, ingurugiroaren degradazioarenkausetako bat izaki, nazioarteko arazoa da.

Horrela, Garapenerako Laguntza Ofiziala eta BankuMundialak bultzatutako proiektuak, garapen eusko-rraren aldekoak izan daitezela aldarrikatu behar dugu.

Sarri askotan, ingurunea babesteak ohiz kanpoko gas-tuak eskatzen ditu, bai dirutan, bai denborari dago-kionez ere. Baina etorkizunera begira, gastu hori in-bertsioa besterik ez da. Ingurunea babestearen etabere egoera hobetzearen alde apustu egin ez izana,ekonomiari eta ekologiari dagokienez, gero eta gares-tiago ari gara ordaintzen, eta hau askotan gelditu daagerian; uholde eta lehorteetan sortzen diren kalteendimentsioa horren adibide garbia dugu.

Ingurugiro hezkuntzan dirua, esfortzua eta denborainbertitzea oso garrantzitsua da etorkizunera begira,behar-beharrezkoa baita herritarrak informatzea,kontzientziatzea eta jarrerak eta ohiturak aldatzea.Horretarako, gizarteko sektore guztiak aintzat hartubehar ditu ingurugiro hezkuntzak, gazteak, helduak,ikasleak, langileak, legegileak, enpresariak, ministro-ak... Hemengo IBAIALDE unitate didaktiko hauekurrats bat izan nahi dute bide horretan.



43

3


Lehen Hezkuntzako Lehen ZikloaHURBIL GAITEZEN

IBAIRA



IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Kontzeptuen eskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Unitate didaktikoaren helburuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Gertakariak, kontzeptuaketa printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Prozedurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Jarrerak, baloreak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Orientabide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Iharduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . 52

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Iharduerei buruzko iruzkinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

IKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64(Iharduera Programa)

A.

1

2

3

4

5

6

7

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Lehen Hezkuntzako

Lehen Zikloa

HURBIL GAITEZEN IBAIRA


Ibaia: ingurunehurbileko elementugisa.

Elementuak: ibilgua,ibaiertza, hondoa,korrontea.

Ibaiaren oinarrizkoezaugarriak.

Uraren oinarrizkoezaugarriak:disolbatzeko gaitasuna.

Ibaian bizi diren izakibizidunak.

Ibaiaren beharrakbizitzeko, oro har.

Uraren egunerokoerabilerak: etxekoak etaaisialdikoak.

Ibaiarekin zerikusirikduten giza elementuak:zubiak, urtegiak...

Ibaien kutsadura: ura etaibaiertzak.

Ibaiko eta ibaiertzekolandaredia eta faunarengalera edo kalteak.

Bandalismoa: zarata,degradazioa…

Ibaien garrantziarengaineko ezjakintasunaeta axolagabekeria.

Kontsumorako urareneskasia.

Ibaiak ez kutsatzea.

Aldian behin ibaiak etainguruak garbitzea.

Ibaiko landare etaanimaliak zaintzea.

Ur kontsumoamugatzea, ura neurrizerabiltzea.

49

A.1

H U R B I L G A I T E Z E N I B A I R A

KO N T Z E P T U E N E S K E M A

ALDERDI NATURALA ERABILERAK ETA INPLIKAZIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

L E H E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A



50 L E H E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.2 U N I TAT E D I DA K T I KOA R E N H E L B U RUA K

p Ibaiak, eguneroko giza iharduerak ematen direninguruneko elementuak direla azaltzea eta be-raiekiko jarrera positiboa gureganatzen lagun-tzea, aisialdirako gune izateaz gain biziarentzakobeharrezko baliabideak direla ohartaraziz.

p Sentimen guztiez baliatuz, uraren eta ibaienezaugarri nagusiak ezagutzea.

p Jokoak eta inguruarekiko harreman zuzena dire-la medio, ibaian bizi diren eta beronen parte di-ren izaki bizidunen aniztasunaz ohartaraztea.

p Autonomia eta sozializazio prozesuetan aurre-ratzea, gure inguruan gertatzen denarekiko inte-resa areagotuz eta espresio eta komunikaziomodu desberdinak landuz.

p Ibaienganako begirunea eta ardura areagotzenlaguntzea.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETAPRINTZIPIOAK

p Ibai eta ikasleen arteko hurbiltasunezko harre-mana.

p Uraren eta ibaiaren ezaugarri orokorrak.

p Uraren etxe mailako erabilerak.

p Ur garbi eta kutsatuaren arteko desberdintasu-nak.

p Ibaian bizi diren izaki bizidunak.

PROZEDURAK

p Espresio modu anitzak: ahozkoa, plastikoa, ida-tzizkoa, gorputz bidezkoak…

p Sentimen guztien bidezko hautematea.

p Jokoen bidezko ikasketa.

p Ibaiarekin kontaktu zuzenean jartzea.

p Arazoen identifikazioa (zikinkeria, zarrastelke-ria…) eta hauek konpontzeko konpromezua.

JARRERAK, BALOREAK ETA ARAUAK

p Ibaiarekiko jarrera positiboa, jolasgune eta ai-sialdigune gisa aintzat hartuz.

p Gizakiaren nahiz gainontzeko izaki bizidunen urbeharraren eta ibaien beharraren gaineko balo-razioa.

p Ibaienganako begirunea eta ardura.

p Autonomia eta sentsibilizazioaren alorretan au-rrera egitea.

p Gure inguruan gertatzen denari buruzko ardu-ra.

A.3 E D U K I A K



O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

51L E H E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.4

Atal honetan Lehen Hezkuntzako lehen ziklora zu-zenduta dagoen unitateari buruzko orientazio orokorbatzuk ematen dira.

Unitate didaktikoa ildo bera jarraitzen duten eta elkarerlazionaturik dauden hainbat ihardueraz osatutadago. Garrantzitsua da, aukera duzuen bakoitzeanbehintzat, ihardueren arteko erlazio hori agerian jar-tzea, ikasleei, iharduera guztiak elkar osagarriak etaosotasun bateko parte direla ulertaraziz.

Unitate honetan beste alor batzuk ere lantzen dira,halanola osasun hezkuntza, hezkidetza, garapen hezkuntzaetab. Hori dela-eta, ekintza hauek aurrera eramateakirakasle guztien partaidetza eskatzen du.

Adin honetan (6-8 urte) ikasketa metodoa jolas ihar-dueretan eta bizipenetan oinarritzea funtsezkoa da.Gure nahia, hemen proposatutako iharduerak jolasmoduan garatzea da. Jokoa Lamiaren eskutitza ikasle-en eskuetara iristean hasiko da. Zenbat eta misterio-tsuagoa eta magikoagoa izan momentu hau, are etamotibatuagoak egongo dira ikasleak.Gogoan izan adinhonetan umeek imajinatzeko eta sinesteko gaitasunhandia dutela eta ez galdu aukera hori.

Lamiak kobazulo, ibai eta erreketan, batez ere urma-el, putzu eta iturburuetan bizi zirela kontatzen da. Ho-rrexegatik hain zuzen aukeratu dugu pertsonaia mito-logiko hau ibai eta errekak ordezkatzeko; Lamia delamedio, errazago beteko dugu gure helburua, hau da,umeen ibai eta errekekiko interesa piztea eta, azkenbatez, nolabaiteko hurbilketa lortzea. Unitatean zeharmakina bat aldiz aipatuko dugu Lamia eta bere irudiaere hainbat aldiz agertuko da.

Unitateak, hasieratik amaierara, izaera ludikoa man-tentzen du. Irteeran zehar, azalpenak emateaz gain,

jostaketan eta inguruneaz gozatzen denbora emateagarrantzitsua da. Gainera, hemen proposatu dizkizue-gun zenbait jokoren ardatza natura bera da eta hor-taz, joko hauek ezin dira ikastetxean landu.Aprobetxaezazue irteera eguna ikastetxean burutu ezin daitez-keen jokoetan aritzeko. Unitate honetan joko batzukdeskribatu ditugu. Dena dela, Ingurugiro hezkuntzara-ko eta naturaren azterketarako jokoei buruzko bi-bliografia ugari dago (CEIDA).

Irteera antolatzeko orduan kontuan izan ondokoohartxo hauek: ikasleen adina dela-eta, segurtasunneurriak ondo baino hobeto errespetatu, ibaiak arris-kuren bat gorde badezake bereziki.Taldeaz arduratu-ko den helduren bat baino gehiago egotea ere kome-nigarria litzateke, iharduera garatzeko orduan eretalde txikietan lan egiteko aukera izango duzuelako.

Hemen aurkezten dizuegun unitatea zuok aurreraeramateko eta lantzeko prestatua dago. Momentu ho-netatik aurrera, zuek zarete, irakasleak, ikasleak moti-batzen, lana antolatzen, azalpenak aberasten, zalantzakargitzen, adibideak jartzen e.a. saiatu behar duzuenak.Honetaz gain, ekintzak talde bakoitzera moldatu be-harko dituzue eta ikasle guztiak ekintzetan parte har-tzera bultzatu.

Dena ongi irten dadin ekintzak aldez aurretik presta-tzea eta gure beharrak (materiala, azpiegitura, taldea-ren jarrera…) aurreikustea komeni da.

Horrek guztiak lan handia eta denbora luzea eska-tzen duela badakigu. Horregatik espero dugu, hemenazaldutakoa lantzeko orduan, gu material hau pres-tatzera bultzatu gaituen ilusio berbera izango du-zuela.


1.—Lamiaren eskutitza. X X X

2.—Irteera ibaira. X X

3.—Urarekin jolasean. X

4.—Ibaiak eta errekak beharrezkoakditugu. X X

5.—Ura: milaka erabilera. X X

6.—Nola zain ditzakegun ibai eta errekak. X

7.—Ibaiari buruzko ipuinak. X X X

Ingurune- Arte Gorputz Hizkuntza Mate-aren Hezkuntza Hezkuntza matika

ezagutza


52 L E H E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.5 I H A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A

IHARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA



53L E H E N H E Z K U N T Z A – L E H E N Z I K L O A

A.6E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

Unitate didaktikoek ondoko sekuentzia didaktikoa ja-rraitzen dute: aldez aurretiko ideiak eta motibazioa;ulermena; kontzientziazioa eta partehartzea; sintesiaeta komunikazioa.

Lehen Hezkuntzako lehen ziklorako prestatuta dago-en unitate honetan ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ata-lean “Lamiaren eskutitza” izena daraman ihar-duera dago. Iharduera horren helburuak bi dira: aldebatetik, hasierako egoera ebaluatzeko tresna izan nahidu eta bestetik, ikaslegoaren interesa piztu nahi du.Horretarako, ikasleek ibaiari buruz dituzten ideiak, bi-zipenak, kontzeptuak eta esperientziak jasoko ditugueta horiek abiapuntutzat hartuta lanari ekingo diogu.Hori guztia, unitatea lantzen hasi aurretik umeen eza-gupen maila eta jarrera baloratzeko era bat da. Moduhonetan, zein aspektutan sakondu behar dugun gehia-go eta zeinetan gutxiago jakin ahal izango dugu etabukaeran, lortutako aurrerapenak ebaluatzea posibleizango da.

ULERMENA eta KONTZIENTZIAZIOA izeneko ata-letan ebaluaketak jarraia behar du izan.

“Irteera ibaira” egin ondoren (2. iharduera), eskaiezaiezu umeei lamiari eskutitz bat idatz diezaiotela,ibaian zer moduz ibili diren azalduz. Bisitatu dutenibaia marraz dezakete, bertan egindakoak azalduz.Guztia kartazal batean sartu eta Lamiari bidaliko dio-te (eskutitzak, Lamiaren eskutitza ekarri zuen pertso-na berari eman diezazkiokete).

Lamia eta ikasleen arteko harremanaren bitartez (es-kutitzak komentatu ditzakezue; baita marrazkiak ikusieta aztertu ere) umeek irteeran gozatu dutenaren etaikasi dutenaren berri izango duzue.

“Urarekin jolasean” deritzon ihardueran, hauda, hirugarrenean, garrantzitsua da burutu dituzuenesperimentuak eta irteeran zehar ikusitakoa lotzea.Honela, ikusi eta ikasi dugun guztiaren arteko erlazioaagerian geldituko da.

Laugarren iharduera “GOTI”ren istorioan oina-rritzen da. Zuek GOTIren istorioa irakurriko duzue

eta ikasleek, banatu zaien materialaren artean dituz-ten marrazkien bidez jarraituko dute kontakizuna.Amaieran, zenbait galdera luzatuko dizkiezue, mezuaeta, bide batez, ur biltegi, urtegi e.a. eta ezezagunakgerta ziezazkieten beste hainbat hitzen esanahia uler-tu duten jakiteko asmoz.

Zenbait iharduerek (5.ak esate baterako) ebaluatzekobalio dute; 5. iharduera horretan ikasleek, beraien urbeharrizanak zein diren eta ura zertarako erabiltzenduten azaldu behar dute komiki baten bidez.

Azken iharduerak, PARTEHARTZEA, SINTESIA ETAKOMUNIKAZIOA izenekoak, beste helburu batzuenartean azken ebaluaziorako tresna izan nahi du.“Ibaiari buruzko ipuinak”, ikasleek bizi izan dute-na eta ikasi dutena adierazteko pentsatuta dagoen an-tzezlana da. Era berean, irakasleak, ikasleek beregana-tutako ezagupenen berri jakin ahal izango du. Galderahauei erantzuten saia zaitezkete:

p Dekoratuan marraztu dituzten elementuetatik,zein agertzen dira ibaietan?

p Hasieratik bukaerara Ana eta Andoniren jarreraaldatu egin da. Nola isladatu dute jarrera alda-keta hori?

p Zein izan dira zuhaitz zaharraren, sendagileareneta iturginaren ahotan jarri dituzten mezuak?

p Bakoitzak bere etxera idatzitako eskutitzean zerkontatzen du?

Egizue orain behatutakoaren eta hasieran behatuta-koaren arteko konparaketa lana.

Bukatzeko esan, erabat interesgarria eta baliagarriaizango litzatekeela behatutako guztiari buruzko on-dorioak idaztea, ebaluazio hauen helburuetako bataurrerantzean burutuko diren (burutuko badira be-deren) ekintza berrietarako gida modura erabiltzeabaita.



54

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK

A.7 I H A R D U E R E I B U RU Z KO I RU Z K I N A K

LAMIAREN ESKUTITZA

Helburuak

• Ikasleek ibaiari buruz jadanik dakite-na azaltzea.

• Ikasleengan ibaiari buruzko interesapiztea.

• Datozen iharduerak aurrera erama-teko ikasleak motibatzea.

Garapena

Zure gelaren helbidera bidal ezazu Lamiareneskutitza. Aldez aurretik, postariarekin edobedelarekin ados jar zaitez berak eramatekoeskutitza gelara, ikasleez galdetuz.

Irakur iezaiezu eskutitza eta Lamiaren marraz-kia erakutsi. Hitz gutxitan, azal iezaiezu norden Lamia. Jarraian, arbelean zintzilikatu deza-kezun paper handi (zatar papera edo paper zu-ria) batean, ibai bat irudika ezazu, ibaiak men-dietan jaio, bidean behera egin eta haraneanbarneratzen direla azalduz umeei.

Ondoren, umeek, aldizkarietako irudiez edoberaien marrazkiez baliatuz, paperean itsatsibeharko dituzte ibai eta erreketan aurki dai-tezken elementu desberdinak; zuhaitzak etalandareak orohar, elementu geografikoak(mendiak…), giza eraikuntzak (etxebizitzak,herriak…) edo bestelako elementuak (eguz-kia, euria…).

Murala egiten ari diren bitartean, irakasleek, be-raien esperientziak kontatzera animatuko ditu-zue umeak, inoiz ibai edo erreka batera hurbil-du diren, bertan zer egin duten, zein animaliaikusi dituzten eta horrelakoak galdetuz.

Materialaren artean Lamiaren marrazki bataurkituko duzue, ekintza osagarri moduraumeek kolorezta dezaten.

Materiala

Lamiaren eskutitza: 64. orrialdea.Arbelaren tamaina duen papera; paper zuriaedo zatar papera.Guraizeak.Aldizkariak, egunkariak…Margoak.Papera.Arkatzak, borragomak, zorrozkiloak.Kola.

1. iha

rdue

ra




I H A R D U E R E I B U RU Z KO I RU Z K I N A K

55

A.7

ULERMENA

2. ih

ardu

era IRTEERA IBAIRA

Helburuak

• Ibaian eta ibaiaz gozatzea.

• Gertuen duten ibaiak pairatzen dituenarazoen arteko bat identifikatzea.

• Ibai eta errekek pairatzen dituztenarazoez ohartzea.

• Beraien herriko ibaiaren ezaugarrinagusiei erreparatzea.

Garapena

Irteera eguna baino bizpahiru egun lehenagobigarren iharduerari dagokion fitxa betekodugu. Pauso hau ibaiarenganako lehen hurbil-keta izango da. Lamiaren gonbidapena onartuz,zeuon herritik hurbil dagoen ibai edo erreka-ra hurbilduko zarete.

Egokiena, elkarrekiko desberdinak diren bi ibaitarte aukeratzea litzateke. Lehenengoa, eralda-tu gabeko eta jolasteko eta eguna igarotzekoaproposa den goi ibilguko tarteren bat eta bi-garrena berriz, giza eragina nabaria denekotarteren bat, herriren batetik behera dagoentartea besteak beste. Honela, bi paisaje aldera-tzeko aukera izango duzue.

Egunaren lehen orduak eraldatu gabeko tarte-an igaroko ditugu. Behin umeek ibaia behatze-ko adina denbora izan dutenean, zirkuluan bil-duko ditugu eta guztien artean ibaiari eta bereezaugarriei buruz dakitena komentatuko dugu.Ondorengo galderez balia zaitezke umeak so-lasean has daitezen:

Lehenengo behaketa

• Harritu al zaitue zerbaitek?

• Soinurik ateratzen al du ibaiak? Zer-gatik? Urak zer egiten du, abiadurahandiz igarotzen da, saltoka igarotzenda ala urmaelak daude tarte horretan?

• Zein da ibaiaren eta beste hauen ar-teko desberdintasuna: itsasoa, itsasa-darra, putzua eta lakua?

• Nondik datoz eta nora doaz ibai etaerrekak? eta gu gaudeneko ibaia ze-hazki?

• Nolakoak dira ibilgua, ur emaria etaibaiertzak?

• Ibaiaren bideak malda izatea beha-rrezkoa al da?

Egokia baderitzozue iruzkinak grabagailuanjaso ditzakezue.

Bigarren behaketa

Behin galdera hauek erantzun eta gero denbo-ra librea utziko diegu, jolasteko… OndorenLamiak bidalitako eskutitzean umeei luzatuzizkien galderak erantzuten saiatuko gara: he-rritik igarotzean ibaiko edo errekako urak zer-gatik aldatzen du kolorea? Irakasleaz gain bes-te helduren bat joango balitz irteeraraiharduera hau aurrera eramateko talde txikia-goak egiteko aukera egongo litzateke. Gogoanizan talde bakoitzak helduren baten ardurape-an egon behar duela, iharduera hau burutuahal izateko uretara hurbiltzea beharrezkoabaita. Jarraian azalduko dugun hau bi aldizegingo dugu; eraldatu gabeko ibai tartean lehe-nengoz eta giza eragina nabaria den tarteanondoren.

Ikasleak ibaiaren bazterretatik ibiliko dira etaibai edo errekaren hainbat ezaugarriri errepa-ratuko diote. Kasu honetan ere grabagailuazbalia gaitezke, ekintzaren emaitzak jasotzekoeta umeen arreta gureganatzeko, beraien aho-tsa grabatua gelditzea gustukoa izango dutenez





56

2. ih

ardu

era prest egongo baitira galderak erantzuteko. On-

dorengo ezaugarriez ohar daitezen nahi dugu:

• Zein kolorekoa da ura?

• Urak usainik askatzen al du?

• Beroa ala hotza dago?

• Uretara makiltxo bat botaz gero, az-kar ala poliki mugitzen da? Leku guz-tietan abiadura berdina darama?

• Bazterretan ba al dago zuhaitzik etabestelako landaretzarik?

• Animaliarik ikusi al duzue? Zein?Ikusten ez ditugun animaliak egoteaposiblea dela uste duzue?

• Zaborrik ikusi al duzue?

• Sakona al da tarte hori?

Lehenengoz, ibaiaren eraldatu gabeko tarteanburutuko dugu iharduera hau eta behin galde-rak erantzun dituztenean aukeratu dugun biga-rren ibai tartera hurbilduko gara. Bertan aurre-koan egindakoa errepikatuko dugu. Aurrekogalderez gain beste hauek erantzuten ere saia-tuko gara:

• Zaborrik aurkitu al duzue uretan?Zein izan liteke zaborron jatorria?

• Bazterretan ba al dago zaborrik?Zein motakoa? Nork bota ote duhemen? Zuek botatzen al duzue ho-nelako zaborrik? Zuen iritziz ibaia-rentzat onuragarriak al dira objektuhoriek? Zer egin beharko genukeobjektu hauekin?

Ingurugiro hezkuntzan lantzen diren jokoen ar-tean irteera honetan burutzeko egokiak direnasko daude.Ondoko lerroetan hauetako batzukdeskribatu ditugu. Zuek erabakiko duzue zeinden joko hauetan aritzeko unerik egokiena.

• Lurzoruaren leihoak.

• Mikro-ibilaldia.

• Ibaiaren koloreak.

• Xehetasunak ehizatzen.

• Noeren kutxa.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 65. orrialdea.Bidaiak eskatzen duen azpiegitura.Jantzi egokiak.Grabagailua/ak.Papera eta boligrafoa (jokoren baterako).Zaborra biltzeko poltsak.Janaria eta ura.Argazki kamera edo bideokamera.

Iradokizuna

Ibaiaren beste tarte batera joatea ezinezkoabalitz eta iharduera osoa leku bakar bateanburutu beharko balitz, bigarren behaketabehin bakarrik egingo genuke eta alderaketa,berriz, gauzak imajinatuz egin beharko genu-ke, egon gareneko tartea garbia ala zikina ze-goen, baldintza egokietan edo kaskarretan ze-goen eta abar ondorioztatzen lagundukogeniekelarik.

Ebaluazioa

Irteera burutu eta epe laburrera (hurrengoegunean bada hobeto) eta ebaluazio modura,Lamiari eskutitz bana idaztea eskatuko dieguikasleei, zer ikusi duten, eguna nola igaro du-ten, zein aurkikuntza egin dituzten, etab. kon-tatuz. Eskutitzarekin batera marrazki bat erebidaliko diote Lamiari, irteeran ikusi dituztengauzak eta egin dutena adieraziz.

ULERMENA





57

A.7

2. ih

ardu

era JOKOAK

NOEREN KUTXA.

• Helburua: animalien mugimendu etaportaerak.

• Jokalari kopurua: 6 edo gehiago.

• Materiala: kartulina, arkatza, anima-lien irudiak.

Noeren kutxan dauden animalia bihurri guztienartean ikasle bakoitzak bere bikotea aurkitzeandatza jokoak.Lehenik eta behin zure taldeko jo-kalari guztiak zenbatu behar dituzu; ondoren,idatz ezazu kopuru horren erdiaz osatutakoanimalien zerrenda.Aukera itzazu gure lurralde-ko ibaietan eta ibaiertzetan bizi diren animaliakzerrenda osatzeko orduan. Fitxan aurkituko di-tuzu izen horietako batzuk.

Animalia bakoitzaren izena bi kartulina zatitanidatzi marrazkiaren alboan. Izen guztiak idatziondoren jokalariak adina kartulina zati izan be-har dituzu eskuan. Jokalari kopurua bakoitiabada bi kartulina zatiren ordez hiru erabili.

Nahas itzazu kartulina zatiak kartetan jolastenarituko bagina bezala eta ikasle bakoitzari kar-tulina bat eman. Jokalari bakoitzak kartulinanidatzitakoa irakurri ondoren, bertan agertzenden animalia bilakatu behar du besteei ezeresan gabe. Kartulina zatiak jaso eta zuk keinubat egiterakoan jokalari bakoitzak egokituzaion animaliaren mugimendua, soinua... imita-tu behar ditu eta honela bere bikotea erakarri.Ezin izango dute hitz egin eta bikoteek, elkartopatzeko, egokitu zaien animaliaren portae-rak imitatu beharko dituzte.

XEHETASUNAK EHIZATZEN.

• Helburua: identifikazioa, behaketa.• Jokalari kopurua: 3 edo gehiago.

• Materiala: paperezko poltsak, arka-tzak, xehetasunen zerrenda.

Joko honen helburua naturan dauden elemen-tuen bilaketa estimulatzean datza, eta kasu ba-tzuetan gizakiak sortzen dituen zaborrak bila-tzera ere joka dezakegu.Bost edo sei pertsonazosatutako talde bakoitzari xehetasunen zerren-da bana eman diezaiekezu.

Ondoko zerrendako elementuak aukera di-tzakezu. Dena dela, aukeratu duzuen zonanikasleek aurki ditzaketen elementuez osa de-zakezue zerrenda.

Xehetasunen zerrendaZerrenda idazteko orduan kontuan izan ber-tan agertuko diren elementuak berriz ere aur-kitu dituzuen ingurura bueltatu daitezkenakizan behar dutela, inolako kalterik sortu gabe.

1. Luma bat.2. Haizeak zabaltzen duen haziren bat.3. Zuhaitz hosto bat.4. Arantza bat.5. Hezur bat.6. Hiru hazi desberdin.7. Intsektu bat edo kamuflaiaz baliatzen

den beste animaliaren bat.8. Borobila den zerbait.9. Arrautza baten zatiak.

10. Iletsua den zerbait.11. Zorrotza den zerbait.12. Larru puska bat edo ile multzo bat.13. Giza hondakinen hamar lagin (ontziak,

papera... ).14. Erabat zuzena den zerbait.15. Polita den zerbait.16. Hozkatutako hosto bat (ez zuk hozkatua!).17. Soinua ateratzen duen zerbait.18. Zuria den zerbait.19. Naturan garrantzi handikoa den zerbait.20. Zeure burua gogorarazten dizun zerbait.21. Biguna den zerbait.22. Irribarre eder bat.

ULERMENA





58

2. ih

ardu

era 23. Uretan flotatzen duen zerbait.

24. Hondoratu egiten den zerbait.25. Ibaiak garraiatu duen zenbait.

MIKRO-IBILALDIA.

• Helburua: tamaina txikiko animaliezbaliatuz behaketa eta identifikazioalandu nahi dira.

• Jokalari kopurua: nahi bezain beste.• Materiala: metro bat eta metro eta

erdi bitarteko luzera duten sokak, lu-pak.

Mikro-ibilaldia paseo labur bat da, soken bitar-tez mugatutako azalera batean paseatzea ale-gia. “Paseatzaileak” arrastaka mugituko diraazalera horretan zehar, era honetan ihintzakkonkortutako belar hostoak, polenez zipristin-dutako kakalardo koloretsuak, armiarmak…behatuko dituztelarik. Umeek objektu txikieki-ko interes handia azaltzen dutela eta, naturanzenbateraino murgildu diren ikusteak benetanharrituko zaituzte.

Lehenik eta behin, ibaiertzeko lurzoruan inte-resgarriena deritzoten tartea aukeratu eta so-ken bidez zati hori koadrikula dezatela eska ie-zaiezu umeei. Ume bakoitzak, lupa batenlaguntzarekin, ingurua behatu beharko du. Esaniezaiezu begiak lurzorutik 30 cm baino goragoez dituztela eduki behar.

Umeen interesa piztuko duten galderak ereegin daitezke, adibidez:

Nolakoa da begi aurrean duzuen mundua? Zeindira zure auzokideak? Sumatu al duzue beraien-gan aldaketarik? Langileak al dira?…

LURRAREN LEIHOAK.

• Helburuak: naturaren behaketa, lasai-tasuna.

• Jokalari kopurua: nahi bezain beste.

• Materiala: ez da materialik behar.

Joko honen bidez, umeek paisaje bat begietsi-ko dute, beti ere ohikoa ez den angelu batetik.Izan ere,umeak lurrean etzango dira,hegaztienkantuak, haizeak astintzen dituen hostoenmarmarra, ibaiaren deiadarra e.a. adituz.

Etzanda daudenean honako hau proposatukodiegu: begiak zerura altxatu eta beraien gogo-etetan murgil daitezela, lurrarekin bat egitendutela sentitu arte. Estal itzazu hostoz, pinuorratzez... Buruaren bi aldeak ere estalikodizkiezue eta aurpegia soilik agerian utzi(umeek lurrean barneratu direla senti deza-tela!). Aurpegian ere adartxo batzuk jarrikodizkiezue.

Itzultzeko ordua iristean jakinaraziko diezuelaesaiezue; horrela umeak lasaiago egongo dirajolasak irauten duen bitartean. Umerik bihu-rrienak edo egonezinenak, erdialdean baino,hobe bazterretan etzaten badituzue. Animaitzazu elkarren artean estaltzera.Taldea handiabada errazagoa izanen da.

IBAIAREN KOLOREAK.

• Helburuak: behaketa, dibertimendua.

• Jokalari kopurua: hirutik gora.

Jolasten hasi aurretik eska iezaiezu ikasleei,dauden tokitik mugitu gabe bereizteko gai di-ren kolore eta tonalitateak aipatzeko.

Paisajean dauden koloreen aniztasunari erre-paratu ostean jolasten hasiko gara. Partehar-tzaileetako bat besteak “gatibu hartzen” saiatubeharko da. Horretarako, paisajean dagoen ko-lore edo tonalitate bat aukeratuko du, esatebaterako “arrea”, eta gero, “arrea ukitzera”ohiukatuko du. Gainontzeko jokalariak laster-ka abiatu beharko dira kolore hori ukitzera.Kolorea pentsatu duen jokalariak beste jokala-riren bat harrapatu beharko du azken honekkolore hori ukitzea lortu aurretik.

ULERMENA





59

A.7

3. ih

ardu

era URAREKIN JOLASEAN

Helburuak

• Uretan ikustezinak diren elemen-tuak daudela ohartaraztea.

• Uraren ezaugarri nagusi bat iker-tzea: disolbagarritasuna.

• Ur garbia eta ur zikinaren artekodesberdintasunaz ohartzen lagun-tzea.

Garapena

Umeei zera azalduko diegu, Lamiari lagundunahi badiogu aldez aurretik urari buruzko zer-txobait gehiago jakin behar dugula eta horre-tarako urarekin jostatuko garela eta esperi-mentu batzuk egingo ditugula.

Irakaslea izango da esperimentua (disoluzioak)aurrera eramango duena eta ikasle guztiak es-perimentua nola egiten duzuen ikusteko mo-duan kokatuko dituzue. Ume bakoitzak bere fi-txa izango du eskuetan, emaitzak idaztenjoateko.

Sei edalontzi ur izango ditugu. Lehenengoarigatz koilarakada bat gehitu, ura irabiatu etaikasleei zer uste duten gertatuko dela (urakzein kolore, usain edo zapore izango duen) gal-detuko diegu. Elkarri pasatuko diote edalon-tzia eta behin ura dastatu eta usaindu dutene-an, fitxa beteko dute. Etiketa batzuk prestizango ditugu, gazia, gozoa, garratza, mingotsaeta bizia hitzekin. Behin denek dastatu etausaindu dutenean, edalontziari dagokion etike-ta itsatsiko diogu eta ikasleei erakutsi.

Gainontzeko osagaiekin eta disoluzioekin pro-zesu berbera jarraituko dugu.

Esperimentua bukatzean, ikasleek fitxan dato-zen galderak erantzun beharko dituzte etazuek horretan lagundu beharko diezue:

• Edalontzi guztietako ura gardena alda?

• Arazorik gabe edango al zenukete?

• Garbia al dago ura?

Honen helburua, nahiz eta kolore aldaketarikez jasan, urak osasunarentzat kaltegarriak etaingurugiroarentzat arriskutsuak diren substan-tziak izan ditzakeela azaltzea da.

Jokoaren bigarren zatia, uretara ezagunak di-ren zenbait substantzia isuriko bagenitu urazein kolorekoa izango litzatekeen imajinatzeaneta koloreztatzean datza. Hau ibaira egindakoirteeran ikusitakoarekin erlazionatu behardute, eta ibaiak zeraman uraren kolorea etausaina zerk sor zezakeen asmatu.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 66. orrialdea.Sei edalontzi garden.Ura.Gatza.Azukrea.Ozpina.Tabaskoa.Gazta egiteko gatzagia.Fitxak eta arkatzak.Koloretako arkatzak.

ULERMENA





60

4. ih

ardu

era IBAIAK ETA ERREKAK

BEHARREZKOAK DITUGU

Helburuak• Uraren kudeaketarekin zerikusirik

duten natur eta gizarte elementuakezagutaraztea.

• Ura orokorrean eta ibaiak/errekakzehazki, gizakiarentzat nahiz gainon-tzeko izaki bizidunentzat beharrez-koak direla ulertaraztea.

• Ibai/errekak eta hauen inguruakzaintzeak eta ura behar dugun neu-rrian soilik erabiltzeak duten garran-tziaz ohartaraztea.

Garapena

Lamiak laguna duen ur tanta bat aurkeztukodie ikasleei. Ur tanta honek bere istorioa kon-tatuko die (umeei banatuko zaien materialarenartean ur tanta honen marrazkiren bat dago).Marrazkiak ikusten dituzten bitartean irakasle-ak lagun honen istorioa kontatuko die.

“GOTI dut izena eta bidaiatzea oso atsegin dudanur tanta bat naiz. Gaur bainuontzi batean nago,norbaitek nire beharra izatearen zain. Baina, nolairitsi naiz honaino? oraintxe azalduko dizuet:

Mendietan jaio nintzen eta oso gaztea nintzelaibaian behera bidaiatzeari ekin nion, nire lagunaknirekin ziren, noski; harri artean saltoka eta korri-ka genbiltzan. Bidaian zehar animalia asko eza-gutu nituen: ur hauetan bizi diren arrainak, gaina-zaletik dabiltzan intsektuak eta ura edatera etaarrantzatzera ibairaino hurbiltzen diren azeri,orein, kattagorri, hormatxori, txantxangorri etabeste makina bat animalia.

Zuhaitz eta landare desberdin asko ere ezagutuditut. Landare hauek ibaiertzean egotea atseginzuten, nire lagunak diren beste tanta asko beraienondoan gelditu eta freskatu eta elikatu egiten bai-tzituzten. Eta guk, tantok, landare horien itzaleanegotea gustuko genuen oso.

Bidaiatzen denboralditxo bat generamala, urtegiizeneko leku batera heldu ginen nire lagunak eta ni.Piszina erraldoi baten antzekoa zen eta atsedenhartu eta jolasteko, bertan egun batzuk igarotzeapentsatu genuen. Hantxe, oso pertsonaia interesga-rri bat ezagutu nuen, ni bezain bidaiaria zena gai-nera: amiamoko bat. Herrialde urrunetan gertatuzitzaizkion hamaika gora behera kontatu zizkidan.

Hegazti bidaiari batzuek oso gustuko dituzte in-gurune hezeak: lakuak, putzuak, urtegiak eta ibaieta errekak. Bertan atseden hartu dezakete etabatzuetan gelditu ere gelditzen dira, arrautzak ja-rri eta txitoak hazteko.

Behin tanta talde bati entzun nion abentura jarrai-tzeko asmotan zirela kanal batetik sartuz. Kanala,urtegitik irteten zen hodi antzeko bat omen zen.Gi-zakia ezagutu nahi zutela zioten. Nik ez nuen gi-zakia ezagutzen eta beraz, beraiekin elkartzeaerabaki nuen eta hodian barrena sartu ginen.

Hura bai dibertigarria! Txirrista batean bezala ho-dian zehar irristatu ginen, gelditu gabe, jendeak be-har gintuenerako zai egon behar genuen leku ba-tera iritsi ginen arte.Urez betetako kutxa handi batematen zuen. Esan zidatenez, ur biltegi deitzen di-tuzten kutxa hauek, herri guztietan daude.

Pare bat egunez egon nintzen bertan, atsedenhartuz, eta berriz ere, laster batean jarraitu nuennire bidaia. Hodi urdin biziki polit bat aukeratunuen nire bidaia jarraitzeko, eta nire lagunekin ba-tera handik abiatu nintzen, ziztu batean, kilimaksentitu nituen arte. Eta, non azaldu nintzen?…

Ba al dakizue non? Bai, noski! Bainuontzian. Go-rantz begiratu eta han zegoen bainuontzira saltoegiten utzi zidan kanila.

Uf! Norbait dator bainugelara! Aita-semeak dira.Haurtxoa bainatu behar dutela uste dut.Tira neska-mutilak, lana dut eta utzi egin behar zaituztet.

Ipuina irakurri ondoren, umeek, erabiltzen du-gun ura ibai eta erreketatik datorrela argi du-tela ziurta ezazu.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 67-70. orrialdeak.Ikasleei ipuinarekin aurrera jarraitzea ere eskadiezaiekezu.

KONTZIENTZIAZIOA



KONTZIENTZIAZIOA



61

A.7

5. ih

ardu

era URA: MILAKA ERABILERA

Helburua

• Ura izaki bizidunentzat erabat beha-rrezkoa dela ohartaraztea.

Garapena

Ikasleak, euren etxean eta auzokideei galdetuz,inkesta erraza egitera animatuko ditugu.Azter-tu beharko dutena zera izango da: zenbat gau-zatarako erabiltzen dugun ura. Elkarrizketatu-ko dituzten pertsonei galdera hau luzatubeharko diete: zertan edo zertarako erabiltzenduzu zuk ura?

Hurrengo egunean, lortu dituzten erantzunguztiak irakurriko dituzte. Irakasleak ikasleekjaso dituzten erabilera guztiak idatziko ditu ar-belean. Honela, ura gauza askotarako behardugula ikusiko dute, milaka erabilera dituela.

Ihardueraren bigarren atalean ikasleek komi-kiak aztertuko dituzte. Komiki hauetan ager-tzen diren pertsonek eta beste bizidunek, uraberaien beharrizanak asetzeko zein dibertitze-ko erabiltzen dutela ikusiko dute. Honela, ikas-leek izaki bizidunen ur beharrizanei buruzhausnartzea lortuko dugu.

Iharduera osagarri gisa, eta ibairen beste era-bilera batzuk ikusteko asmoz, “Ibai Ekosiste-mak” posterrarekin lan egin dezakezue.

Gero komikia edo marrazki bat egin daiteke,beraiek ura nola erabiltzen duten adieraziz.Baita fitxak koloreztatu ere.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 71. orrialdea.Papera eta arkatza.Margoak.Arbela.

KONTZIENTZIAZIOA


6. ih

ardu

era NOLA ZAIN

DITZAKEGUN IBAIETA ERREKAK

Helburua

• Ibai/errekak eta hauen inguruakzaintzearen eta ur aurrezpenaren in-guruko jarrera positiboak eta negati-boak identifikatzea.

Garapena

Umeek jadanik ezagutzen dituzten bi pertso-naiek, Lamiak eta Gotik, eskatutakoa betez,hainbat marrazki arretaz begiratuko dituzte.

Marrazki hauetan umeek beraiek burutzen di-tuzten edo burutu litzaketen zenbait ekintzaazaltzen dira. Umeek, zuzenak deritzatenak etaokerrak deritzatenak bereiztu beharko dituz-te. Aurreko hau ez dute taldeka egingo, bana-ka baizik. Horren ostean, eta taldean, ekintzahorietako batzuk zergatik diren egokiak etabesteak okerrak komentatuko dute.

Guk proposatutakoez gain, irakasleak berak,komentatzeko interesgarriak diren beste ekin-tza batzuk proposa ditzake.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 72-73. orrialdeak.Boligrafoa, arkatza edo margoak.




62

PARTEHARTZEA, SINTESIA, KOMUNIKAZIOA

7. ih

ardu

era IBAIARI BURUZKO

IPUINAK

Helburuak

• Orain arte ikasitakoa errotzea.

• Ikasleek, bizi eta ikasi dutena besteeiazaltzea.

• Antzezteko gaitasuna garatzea.

Garapena

Ikasleek antzezlan labur baten asmatu etaprestatzeko lanetan parte hartuko dute etaaurrerago antzeztu egingo dute.Antzezlan ho-nen bitartez, orain arte bizi izan dituzten es-perientziak eta ikasitakoa azalduko dute.

Ikasleen adina kontuan izanik, egokia de-ritzogu pertsonaiak aurretik finkatzeari. On-dokoak izan litezke:

Lamia.Martin arrantzalea.Zuhaitz zaharra.Sendagilea.Iturgina.Neska eta mutila (Ana eta Andoni).

Era berean, antzezlanaren ardatza ondokoaizan liteke:

Andoni eta Ana sarritan joaten dira ibaira; bainaibaiari buruz ezer gutxi dakitenez, Ana eta Ando-niren jokabide batzuek inguruan kalteak eragiten

dituzte. Honi erreparaturik, Lamiak eskutitz batidaztea erabaki du eta Martin Arrantzaleari es-kutitza ematen dio Ana eta Andoniri helarazteko.Andonik eta Anak eskutitza jasoko dute eta Mar-tin arrantzalea eta Lamia bisitatzeko asmoz ibai-ra hurbilduko dira.

Laurek elkarrekin goiz eder eta atsegina igarokodute, jolasean eta gauza berriak ikasten.Arratsal-de aldera, gure lagunek ibaian behera egingo duteeta han ibaia zikinagoa eta zaindu gabe dagoelaikusiko dute. Bertan bizi den zuhaitz zahar batekiraganean inguru hura nolakoa zen azalduko die:ura garbia zegoen, jendea bainatu egiten zen etazuhaitz asko eta asko zituen auzokide…

Sendagilea ere paseatzera irten da inguru horre-tara eta ibaiko ura zikina dagoenez bertatik ezedateko esaten die Andoni eta Anari, eta ez dute-la ibaia zikindu behar gogorarazi.

Etxera itzultzean, iturria konpotzera joan den itur-ginarekin topo egingo dute bi lagunek. Iturginak,konturatu gabe askotan ura alferrik galtzen dugu-la esaten die eta horrelakorik ez egiten saiatu be-har dutela azaldu.

Iluntzean, ibaia zaintzeko zer egin behar den ika-si dutela azalduz, Lamiari eskutitza idaztea era-baki dute Andonik eta Anak.

Ikasleek, ardatz honen inguruan ipuina osatubeharko dute.

Dekoratua egiteko orduan ere umeek partehar dezakete, ibaian ikusi zituzten gauzak go-goratuz eta dekoratuan jartzea egokia den alaez erabakiz.





63


A.7

7. ih

ardu

era Iharduera hau aurrera eramateko zera aholka-

tzen dizuegu:

• 3-4 pertsonako taldeak osatzea; tal-de bakoitzak dekoratuaren parte batprestatuko du. Modu berean, taldebakoitzari pertsonaia bat egokitukozaio.Antzezlanaren nondik norakoakezaguturik, talde bakoitzak bere per-tsonaiak zehatz-mehatz zer esangoedo kontatuko duen pentsatuko du.Beraien artetik antzezlea zein izangoden ere erabaki beharko dute etamozorroa prestatuko dute elkarre-kin.

• Behin hau guztia egin eta gero, en-tseiatu eta antzezlana egingo dute.

Bukatzeko, umeek, antzezlana kontatuz etamezua zein den azalduz, eskutitz bat edo ma-rrazki bat bidal dezakete, bakoitzak bereetxera.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 74-75. orr.Papera eta boligrafoa.Makilatzeko margoak.Mozorrotzeko ehunak eta beharrezkoak.Kartoia, margoak, guraizeak, kola... dekoratuaeraikitzeko.



Kaixo neska-mutilak:

Zer moduz zaudete? Nire izena Lamia duzue eta ni hobeto ezagutzekoasmoz eskutitz honekin batera nire argazki bat bidali dizuet.

Iratxo bat naiz eta ba al dakizue non bizi naizen? pista batzukemango dizkizuet eta ea asmatzen duzuen! Ziur naiz inoiz etorriizango zinetela nire etxe-bazterrera jolastera. Gainera, ikus itzazue

nire oinak. Oin hauek izanik, non uste duzue bizinaizela? Oso ongi. Igarri duzue. Ibai batean bizinaiz, zuengandik nahiko hurbil.

Ibaia gustukoa dut oso, leku xarmangarriabaita. Ur garden eta freskoa biziki atsegindut, ibaiertzeko zuhaitzak eta gainontzekolandareak, animaliak, arrainak,sagutxoak, txoriak, kattagorriak... baitaerrekastoen soinu eta usaina ere. Etazuei, gustatzen al zaizkizue errekak etaibaiak?

Horixe baietz! Ba al dakizue zuekerabiltzen duzuen ura ibai etaerreketatik datorrela? Eta nonbait, urhori erabiltzen duzuenean zerbaitegiten diozue, zuen herria zeharkatuondoren ibaiko urak kolorea aldatzenduela ikusi dugu nire lagunek eta nik.Ba al dakizue zergatik gertatzen denhori? Zertarako eta nola erabiltzenduzue ura? Beno, kontatuko didazue.

Hara! Ideia bat bururatu zait. Zergatik ezzatozte ni bisitatzera? ziur naiz ongipasatuko dugula! baina gauza bat esanbehar dizuet; ni nahiko lotsatia naiz.Dena dela, asko poztuko nintzateke ninon bizi naizen ikustera etorrikobazinate. Ah! ongi zaindu itzazue bertakolandare eta animaliak, nire lagunakdira eta. Zainduko dituzue, ezta?

Laster arte. Zuon zain egongo naiz.

Lamia


IHARDUERA PROGRAMA – LEHEN HEZKUNTZAKO 1. ZIKLOA

64

B

1. iharduera—LAMIAREN ESKUTITZA




65

Anak Andonirekin joan nahi du ibaira, baina Andonik, ezer erabaki au-rretik, zerbait gehiago jakin nahi du ibaiari buruz. Lagunduko al dioguAnari Andoni konbentzitzen? Horretarako, erantzun Andonik luzatu diz-kigun galderatxo hauek:

Zein da bisitatu behar dugun ibaiaren izena? .................................................................

Ikastetxetik oso urrun al dago? ............................................................................................................

Joan al zara inoiz ibairen batera? ................................................................................................

Zer uste duzu aurkituko duzula ibaiaren inguruan? .............................................

Nola hurbilduko gara bertaraino? ....................................................................................................

Eta, zer egingo duguibaian? Lamiarenlagunak ezagutukoditugu; zuhaitzak,beste landare batzuketa animaliak. Iker-tzera ere jolastukodugu.

Zer, animatuta zau-de? Goazen bada.

B

2. iharduera.—IRTEERA IBAIRA

Kaixo Ana.Nora zoaz?

Kaixo Andoni.

Lamia bisitatzeranoa. Etorri nahi

baduzu...




66

B

Lamiari lagundu ahal izateko esperimentu bat egingo dugu eta horrelaurari buruz zertxobait gehiago ikasiko dugu.

... REN ZAPOREA DU ... REN USAINA DU

Ura + gatza

Ura + azukrea

Ura + ozpina

Ura + tabaskoa

Ura + gatzagia

Ura

Dastatu dituzun edalontzi guztietako ura gardena al zen? ..........................................

Nahiz eta horrela izan urak zaporeren bat zuen eta ikusi duzue irakasle-ak urari zerbait botatzen ziola. Edalontzi hauetako ura arazorik gabe edanal genezake? .......................................................................................................................................................................

Garbia al dago? ................................................................................................................................................................

Orain, imajina eta marraz ezazu nolakoa izango ote zen edalontziko uraondokoak gehituko bagenizkio:

Gogoratzen al duzue zein kolorekoazen ibaiko ura? ..............................................................................................................................................................

Zergatik uste duzu kolore horretakoazela? ............................................................................................................................................................................................

3. iharduera.—URAREKIN JOLASEAN

Tomatea Buztina

XaboiaTxokolatea

Laranjazukua




67

B

4. iharduera.—IBAIAK ETA ERREKAK BEHARREZKOAK DITUGU




68

B





69

B





70

B





71

B

5. iharduera.—URA: MILAKA ERABILERA

Zertarako erabiltzen da ura ondoko irudietan?




72

B

6. iharduera.—NOLA ZAIN DITZAKEGUN IBAI ETA ERREKAK

Badakizue ibai eta errekak beharrezkoak ditugula eta guk

erabiltzen dugun ura bertatik datorrela.

Zerrenda honetan dauden ekintzetatik ibaiarentzat kaltegarriak deritzozunak gurutze batez markatu

eta zuzenak direla iruditzen zaizkizunak, berriz, zirkulu batez inguratu.




73

B

6. iharduera.—NOLA ZAIN DITZAKEGUN IBAI ETA ERREKAK

Ura, zaintzen ez badugu agortu egin daitekeen elementua da. Pentsa nolakoa

izango litzatekeen uda urik izango ez bagenu!

Ondorengo marrazkietatik kaltegarriak direnak gurutze baten bidez markatu, eta zuzenak

direnak zirkulu baten bidez inguratu.




74

B

LLAAMM IIAAIbaian bizi den iratxo bat da, eta beti defenditzen du berebizilekua. Ibaian bizi diren animalia eta landare guztienlaguna da. Gaztea da, pixka bat lotsatia, eta hori bai, jolas-tea oso atsegin du. Norbaitek ibaiari kalte egiten dioneanoso haserre jartzen da.

AANNDDOONN IIIbaitik gertu bizi da. Zortzi urte ditu. Naturagustukoa du baina batzuetan komeni ez di-ren zenbait gauza egiten ditu, jolastekozuhaitzen adarrak puskatu adibidez. Ana-ren laguna da.

ZZUUHHAA IITTZZ ZZAAHHAARRRRAAOso poliki eta hasperen eginez hitz egiten du.Gazte garaiko bizipenak oroitzen ditu, ibaiagaur egun baino zainduagoa eta garbiagoazegoeneko garaikoak, alegia.

MMAARRTT IINN AARRRRAANNTTZZAALLEEAATamaina txikiko eta kolore biziko hegaztiada, zalapartatsua eta jostaria. Inoiz ez da gel-dirik egoten eta oso alaia da.

7. iharduera.—IBAIARI BURUZKO IPUINAK




75

AANNAAZazpi urteko neska, Andoniren laguna.Animaliak eta ibaia oso gustuko ditu, bainaahaztu egiten zaio zakarrak behar den le-kuan botatzea.

IITTUURRGG IINNAAGizon atsegina eta onbera. Umeekin hitz egi-tea gogoko du eta gauzak ongi azaltzen ditu,umeek ulertzeko moduan.

SSEENNDDAAGG IILLEEAAAspaldidanik ezagutzen ditu Ana eta Ando-ni. Ikusten dituen bakoitzean hainbat ahol-ku ematen dizkie, ez du aukera hori gal-tzen.

B

7. iharduera.—IBAIARI BURUZKO IPUINAK


Lehen HezkuntzakoBigarren Zikloa

IBAIAREN INGURUAN

4243-Libro Ibai-PRi-2. cicloEus 28/1/04 18:50 Página 77


IRAKASLEENTZAKO MATERIALA. . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Kontzeptuen eskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Unitate didaktikoaren helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Gertakariak, kontzeptuaketa printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Prozedurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Jarrerak, baloreak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Iharduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . 84

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Iharduerei buruzko iruzkinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

IKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97(Iharduera Programa)

A.

1

2

3

4

5

6

7

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Lehen Hezkuntzako Bigarren Zikloa

IBAIAREN INGURUAN


Elementuak etaezaugarri fisiko etageografikoak.

Ibaiko eta ibaiertzekobiztanleak.• Identifikazioa.• Sailkapena.• Bizi funtzioak.• Animalia, landare eta

ingurunearen artekoerlazioa.

Ekosistema.Ibaiertzeko basoa,ibai ekosistemaosatzen dutenelementuetako bat.

Ibaia inguruarenokupazioa.

Ibaiaren bidea eraldatzenduten eraikuntzak.

Arro mailako urarenerabilerak eta erabilerahauen eboluzioadenboran zehar:• Etxeko beharretarako.• Aisialdirako.• Industrietarako.• Nekazaritzarako.• Abeltzaintzarako.

Ur kontsumoaikastetxean.

Lurralde antolaketa.Oinarrizko eraikuntzahidraulikoak.

Faunarendesplazamenduakeragozten dituztenelementuak.

Aldaketak ur emarian.

Kutsadura, zikinkeria.

Deforestazioa.

Biodibertsitatearenbeherakada (fauna etalandarediarena).Paisajearen hondamena.

Aisialdirako ingurunenaturalen galera.

Ura arrazionalkikontsumitu. Aurreztu.

Hondakin urak araztu.

Ibaia eta honeninguruak kontserbatu.Ibaia eta bertakobizidunak errespetatu.

Oihaneztapena etaibaiertzak zaintzea.

Beheko taulan, unitate didaktiko honetan landuko di-ren gertakari, kontzeptu eta printzipio batzuk azal-tzen dira. Beste batzuk, ordea, lehen zikloko lehen

hezkuntzarako prestatutako unitatean lantzen dire-nez, hau da, jadanik aipatuak daudenez, ez ditugu tau-lan sartu.

81

A.1

I B A I A R E N I N G U R U A N



L E H E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A



82 L E H E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A


Ikasleek honako gaitasun hauek gara ditzaten lortunahi da:

p Ibaia, harana, ibaiertza eta izaki bizidunak: laukontzeptu hauetan sakontzea eta hezkuntzara-ko prozesu desberdinez baliatuz, kontzeptuhauen arteko erlazioa agerian uztea.

p Ingurunearen kontserbazioarekiko jarrera posi-tiboa garatzen laguntzea; ibaiak jokorako eta ai-sialdirako erabiltzean, begirunez jokatzea.

p Urari haranean eta eskualdean ematen zaizkionerabilerak eta denboran zehar izan diren alda-ketak ezagutzea, gertaera hauek uraren baitako-ak direla ulertaraziz.

p Geure herrikoak ez ezik, giza talde zabalago ba-teko parte garela ulertaraztea, ingurunearekikogure interesa gero eta eremu zabalagoetara he-laraziz eta aldi berean, espresio modu desberdi-nen bidez, jarrera komunikatiboa lortzen lagun-tzea.

p Gure ibaiek jasaten dituzten arazoek izan ditza-keten irtenbideak eta alternatibak ezagutzeraematea, ibaien egoera hobetzera bideratutakoekimenetan parte hartzera bultzatuz eta zentzuhorretan, guztiek, bai maila pertsonalean bai tal-de modura ere, konpromezu txiki bat hartzeabilatuz.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETAPRINTZIPIOAK

p Ibaia eta harana; giza baliabideetarako erabileramugatuak.

p Ibaiko eta ibaiertzeko biztanleak.p Ibaiertzeko basoa; ibai ekosistemetako elemen-

tu bat gehiago.p Arazketa kontzeptura hurbilketa; arazketa ur zi-

kinen garbiketa gisa ulertua.p Uraren erabilerak haranean eta eskualdean.

Denboran zehar izandako aldaketak.p Ibai ekosistemen erabileraren inguruko arazoak.p Uraren zikloa.

PROZEDURAK

p Espresio modu anizkoitzak: ahozkoa, plastikoa,idatzizkoa, gorputz espresioa…

p Sentimen guztien bidezko hautematea.

p Jokoen bidezko ikasketa.p Prozedura esperimentaletarako lehen urratsak:

laginketa, konparaketa eta datuak erregistratzea.p Aztertuko den ingurunearekiko, hau da, ibaiare-

kiko harreman zuzena.p Orientazioa: mapak.


p Ingurunearen kontserbazioarekiko jarrera posi-tiboa.

p Inguruan gertatzen denarekiko interesa.p Pertsonarteko komunikazioa.p Konpromezu “txikiak” hartu, bai maila pertso-

nalean bai ikastetxe mailan.p Gu guztiok paisaje eta ingurune fisiko jakin ba-

teko parte garela ohartzea.

A.3 E D U K I A K




83L E H E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A

A.4

Atal honetan Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorazuzenduta dagoen unitateari buruzko orientazio oro-korrak ematen dira.

Unitate honetan azaltzen diren iharduerak, bakoitzabere aldetik edo bakarka lantzeak ez du zentzu han-dirik. Iharduera hauen multzoak hezkuntza prozesubat osotzen du; guztiak elkar erlazionaturik daude etahemen azaldutako ordenean burutzeko pentsaturik.

8-10 urte bitarteko umeen jolasteko eta mugitzekobeharra kontuan izanik, jolasetan oinarritutako meto-dologia motibatzailea jarraitu dugu. Umeek, ihardue-rak garatzen doazen heinean (kasu gehienetan proze-su induktiboa jarraituz) ikasi ere egingo dute.

Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako prestatu du-gun unitate didaktikoa aurrera eramateak denbora lu-zea eskatzen du. Hala ere, unitatearen muina 2-3 as-tetan landu daiteke. Azken bi iharduerekin, hau da,zuhaitzen mintegia eraikitzearekin eta ibaian jai bategitearekin, ikasleek, epe ertainera gutxienez, konpro-mezu bat hartzea lortu nahi da. Ikasgelarako eta ziklohonetarako programak garatzeko orduan ohar haukontuan hartzea komeni da.

Ziklo honetako kontzeptuen eskema, helburuak etaedukiak ikuskatu ondoren eta iharduerekin hasi au-rretik, iharduera bakoitzari eta garapenari buruzkoiruzkinak irakurtzea gomendatzen dizuegu. Horrela,lortu nahi den prozesu globalari buruzko ideiak argi-tuko dituzue.

Iharduerak aldez aurretik prestatzea guztiz erabakio-rra da. IHARDUEREI BURUZKO IRUZKINAK deri-tzon atalean aurrerago behar izango dituzuen mate-rial guztien berri ematen zaizue. Honetaz gain, bestehainbat gai ditu hizpide, hala nola, ikaslegoa antolatze-arena, azpiegiturena, ikasleek aldez aurretiko jarrera-rena, beste pertsona batzuekin harremanetan jartze-arena..., faktore hauek ere kontuan izan behar baitira.

Irteera-eguna heldu baino lehen, lekurik egokiena etagarraio bidea aukeratzea, ikasleen gurasoei irteerarenberri ematea, segurtasun neurriak hartzea, sor daitez-ken arazoak aurreikustea eta baldintza klimatikoakegokiak edo kaskarrak izan daitezkeela kontuan har-tzea komenigarria da. Bigarren unitateari dagokionez,“Irteera ibaira” izenekoan, ikasleek aldez aurretikihardueraren helburuen eta garapenaren berri izateakomeni da.

Era berean, bosgarren iharduera burutzeko,“Urarenerabilerak haranean” izenekoa, aldez aurretik agu-re arrantzale bati eginiko grabazioa prest eduki be-harko duzue.

Zuok, ikasleengan ikasteko gogoa suspertu behar du-zue, ikasketa prozesua antolatu eta horretaz gain, aha-lik eta informazio zabalena eman behar diezue ikasle-ei; beraiek erraz ulertzeko moduko adibideak jarri,unitatean zehar agertuko diren kontzeptu berriak(urtegi, ur biltegi, araztegi…) azaldu eta beraien za-lantzak argitu.

Esan dugun bezala, iharduera guztiak elkar erlaziona-turik daude, osotasun bateko osagai dira, hau da, uni-tate bat dira. Ezaugarri hau, agerian gelditzen da hain-bat aldiz. Esate baterako, ibaira egingo den irteeran,ikasleek zenbait objektu bildu beharko dituzte, hu-rrengo ihardueretan erabiliko dituztenak. Hirugarrenihardueran, “Ibaiko bizidunak” izendatu dugunihardueran, Lamiak eskatu ziguna ikertzen jarraitzendugula argitu iezaiezu ikasleei, baina oraingoan ikasge-lan jarraituko dugu ikerketa, ibaian bizi diren animaliaeta landareetan zentratuz.

Bigarren iharduera bideratu gabeko ibai tarte baterahurbiltzean datza eta laugarrena, berriz, bideratutakotarte batera. Era honetan, bi inguruen arteko aldera-keta egin ahal izango dugu.

Bosgarren ihardueran uraren erabilerak aztertukodira. Iharduera honetarako pisten jokoaz baliatukogara, lehenengo ihardueran egin genuen bezala, bainaoraingoan ikastetxeko erabileretara mugatuko gara.

Seigarren iharduerak ibaien arazoei buruz hausnar-tzea du helburu. Horretarako, irteeran (bigarren ihar-duera) ikusitakoaz oroitu beharko dira ikasleak. Min-tegia eraiki ahal izateko, aldez aurretik jasotako haziakbehar ditugu (ezin izan badituzue bildu, beste bide ba-tzuetatik lortzeko aukera ere badago. Zuon Udale-txearekin edo Foru Aldundiaren baso lanetarako zer-bitzuekin harremanetan jartzeak lana erraztukodizue. CEIDAren bulego ezberdinetara ere jo dezake-zue aholku eske.

Ohartuko zinetenez, hasieratik bukaerainoko pausoguztiak erlazionaturik daude. Zortzigarren ihardueran(“Ibaiko festa”) haziak jaso, kultibatu eta landatze-ko prozesuari amaiera emango diogu. Ikasleek atsegi-nez burutuko dute iharduera hau. Guk, iharduera honidagokion orrialdean deskribatutako ideiez gain zuoibururatutakoak ere landu ditzakezue.

Azkenik, Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorakoprestatutako unitate honek zein gainontzekoek curri-culumarekiko lotura asko gordetzen dituztela gogora-tzea komeni da. Horrexegatik hain zuzen, aurrera era-man ahal izateko, irakaslego osoaren ahalegina etalaguntza beharrezkoa da.


1.—Lamiaren eskutitza. X X

2.—Irteera ibaira. X X X

3.—Ibaiko bizidunak. X X X

4.—Ibaiertzeko basoa. X X

5.—Uraren erabilerak haranean. X X

6.—Lagunduko al diogu ibaiari? X X

7.—Eraiki dezagun mintegi bat X

8.—Ibaiko festa. X X X


84 L E H E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A

A.5 I H A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A

EKINTZEN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Inguru- Arte Gorputz Hizkuntza Mate-nearen Hezkuntza Hezkuntza matika

ezagutza



85L E H E N H E Z K U N T Z A – B I G A R R E N Z I K L O A


IBAIALDEko gainontzeko unitateetan bezala, LehenHezkuntzako Bigarren Ziklorako prestatutakoan ere,iharduerak lau ataletan sailkatu dira:ALDEZ AURRE-KO IDEIAK ETA MOTIBAZIOA; ULERMENA; KON-TZIENTZIAZIOA; eta PARTEHARTZEA, SINTESIAETA KOMUNIKAZIOA.

“Lamiaren eskutitza” iharduerak, lehenengoakhain zuzen, ikasleen interesa berreskuratu eta ondo-rengo iharduerak bideratzea du helburutzat. Gainera,ikasleek ibaiei buruz ezagutzen dutena komentatzekoere balio digu, azterketa bat egiteko.

Gure ustetan, ikasketa prozesu baten ebaluazioak ja-rraia izan behar du, horrela akatsak zuzenduz joanbaikaitezke, hutsuneak betez, programan aurrera egi-ten dugun heinean prozedurak berrikusiz... Dena dela,iharduera guztiek ez dute ebaluaziorako aukera ber-dina ematen, zeregin horretarako batzuk beste batzukbaino egokiagoak dira.

Bigarren iharduera (“Irteera ibaira”) ebaluatzeariinteresgarria deritzogu. Nola egin dezakegu hau?bada, ikasleei ondoko galdera hauek luzatuz:

1. Ibaia osasuntsu edo gaixorik dagoen jakiteko zeinezaugarriri erreparatu behar diegu?

2. Zergatik dira garrantzitsuak ezaugarri hauek? (irte-erarako prestatutako galdetegiaz balia daitezke hauerantzuteko. Galdera bakoitza, ibaiaren egoerarenadierazgarri den ezaugarrietako batekin erlaziona-turik dagoela ikustaraziko diegu).

3. Ibaiez aritzen zareten ikerlari gisa, zein da zeuenburuari jarriko zenioketen puntuazioa?

Bi marrazki egin ditzaten ere eska diezaiekezu, bataegoera onean dagoen ibaiarena eta bestea egoeratxarrean dagoenarena. Marrazki hauen bidez, zein ele-menturi erreparatu dieten, zein kontzeptu beregana-tu dituzten eta zein ez dituzten bereganatu ikusi ahalizango duzu.

3. iharduerako zenbait atal taldeka burutu behar dira.Honek talde lana ebaluatzeko aukera emango digu.Zenbait aspekturi erreparatzea komeni da:

• Taldekideen partehartzea; taldeko guztiek maila ber-dinean parte hartu duten edo batzuk beste batzukbaino gehiago inplikatu diren.

• Lan banaketa.• Elkarrizketaren nondik norakoak, eztabaidak eta bat

etortzeko saiakerak.

Ikasleek egindako hormirudiek, hostoen, hazien etafruituen bildumek zein izokiari buruzko komikiek ja-rri duten interesaren eta egin duten ahaleginaren be-rri emango digute. Honek, lanen originaltasunaebaluatzeko aukera emango digu bestalde.

Laugarren ihardueran (“Ibaiertzeko basoa”) etabeste hainbatetan ere, ikasleek aldez aurretik ikusita-koa, esperimentatutakoa eta ikasitakoa gogoratu be-har dute. Era honetan, gaiak elkar lotuz joango diraeta honek, ebaluaketa jarraiaren lana asko erraztendu.

Ebaluatuko den beste aspektu bat uraren erabilereiburuzkoa da. Ohiturak aldatzeak denbora luzea eska-tzen du. Horrexegatik, behin eta berriz arituko garagai honen inguruan, ikasleei erabilera desegokiak zeindiren eta ura noiz alferrik galtzen duten ezagutzeraemanez. “Uraren erabilerak haranean” (5. ihar-duera) eta “Lagunduko al diogu ibaiari?” (6. ihar-duera), ohituren gaia ukitzen duten iharduerak dira.

7. eta 8. iharduerek konpromezu bat eskatzen duteepe luzera. Hau, ikasle guztien artean eratuko duten“Ibaiertzeko egunkaria”ren bitartez ebaluatuz joangaitezke. Egunkari honetan ikasleek mintegiari buruz-ko berriak jasoko dituzte; egindako lana zein izan den,zuhaixkak nola ari diren hazten, ibaiertzera hurbildudireneko datak eta aurrera eramandako ekimenak(garbiketa, ureztapena…), lan hauetan izan dituztenoztopoak, hobekuntzak…

Azken ebaluaketarako ondoko iharduera proposa-tzen dizuegu: unitate honekiko interesa pizteko as-moz, ikasleek lamiak igorritako eskutitza jaso zuten.Bertan ibaia gero eta egoera kaskarragoan egotearenarrazoiak zein izan zitezkeen ikertzeko eskatzen zienLamiak eta behin ondorio batzuetara iristen zireneanberari azaltzeko.

Unitate honetako iharduera guztiak ibaiaren alderdidesberdinak eta bere arazoak ezagutzera zuzendurikdaude. Hau da, ikasitako, bereganatutako eta ikertuta-ko guztia berrikusteko eta Lamiari erantzuteko une-rik egokiena. Lamiari erantzun aurretik, berak igorri-tako eskutitza bigarren aldiz irakurtzea ez legokegaizki. Behin eskutitza irakurrita, burututako ihardue-rak eta hauen bitartez ikasitakoa ekarriko ditugu go-gora. Azkenik, ibaian eragiten duten arazo larrienakgogoratuko ditugu, baita ere arazoak konpontzeko as-moz burutu ditugun ekimenak eta aurrerantzean bu-rutzeko asmotan garenak.

Ahozko errepaso honen ondoren, ikasleak bosnakaedo seinaka bilduko dira, taldeka, eskutitz baten bidezgure lagun Lamiari erantzuteko.

Komenigarria litzateke talde bakoitzak bere eskutitzaguztien aurrean irakurtzea. Honela ikasleen esperien-tzia, ondorio eta ikuspuntu desberdinak ezagutuko di-tugu. Eskutitzak ibaian egingo den festan edo festa on-doren irakur daitezke. Lamiak berak jakingo du nonjasoko duen bere eskutitza...



86



LAMIAREN ESKUTITZA

Helburuak

• Ikasleengan ibaiari buruzko interesapiztea eta datozen iharduerak buru-tzeko motibatzea.

• Ikastetxe mailan urari ematen zaiz-kion erabilera guztiez ohartaraztea.

Garapena

Zure gelaren helbidera bidal ezazu Lamiareneskutitza.Aldez aurretik, postariarekin edo be-delarekin ados jar zaitez berak eramateko es-kutitza gelara, ikasleez galdetuz. Ahal dugunguztia egin behar dugu Lamiaren eskutitzarenetorrera misterioz eta magiaz inguratua egondadin, eskutitza ekartzeaz arduratuko den per-tsonari hau guztia joko bat dela azalduz. Kar-tazala eta eskutitza eskuz idatzita baldin ba-daude (zuk idatzita adibidez), edo zerbaitberezia baldin badute, oraindik gehiago txundi-tuko dituzue ikasleak. Zuon harridura aurpe-giak ere horretan lagunduko du. Eskutitzean,Lamiak pisten jokoan aritzeko proposatukodie ikasleei, baina horretarako jokoa aldez au-rretik prestatu behar duzue.

Irakur iezaiezu eskutitza eta ea Lamiari lagun-du nahi dioten galdetu. Horretarako ikerlarionak direla frogatu beharko dute eta lehenen-go froga gainditu.

Ikasle asko badituzu bana itzazu bi taldetan. Ko-adernoa eta arkatza beharko dutela jakinarazieta froga burutzeko denbora epea finkatu.

Horren guztiaren aurretik pisten jokoa presta-tuko duzue:

Lehenengo pista: lamiak bidalitako eskuti-tzean aurkituko duzuen pistak ondokoa dio:

“nahiz eta koroarik ez dudan, a ze lasaitasunatronuan esertzea!”.

Bigarren pista: komuneko txokoren batenjarriko duzun paperean ondoko galdera aurki-tuko dute ikasleek: Zertarako erabili behardugu komuna? Eta zertarako ez dugu erabilibehar? Ondorengo pista ere aurkituko dutebertan idatzita:“Eguzkia atsegin dugu, eta ber-deak izan arren ez gara martzianoak. Ura erebeharrezkoa dugu.Aurki gaitzazue”.

Hirugarren pista: ezkuta ezazu ikasgelakolandareen artean edo ikastetxe ingurukoetan.Ondokoa idatziko duzu: Zer behar dute landa-reek bizitzeko? Pista: Ez naiz ez manta ez be-rokia, baina hotz egiten duenean denok nahiduzue nire ondoan egon”.

Laugarren pista: gelako berogailuan gorde etaidatzi: nola funtzionatzen du zuen ikastetxekoberogailuak? gas bidez, elektrizitate, pila edoegur bidez? Funtzionatzeko urik behar al du?Pista:“bainuontziaren antzekoa naiz, baina estua-goa eta luzeagoa. Nire izena K letraz hazten da.”

Bosgarren pista: gelatik hurbilen dagoen ko-muneko iturrian, idatzi: noiz alferrik galtzendugu iturriko ura? Itzuli berriz ere ikasgelara!

Ikasgelan galdera guztien erantzunak irakurri-ko dituzue eta zoriondu itzazu ikerlari onakizan direlako.

Joko honen ostean burutzeko pentsatutakoiharduera askoz ere lasaiagoa da. Ikasle bakoi-tzak ikastetxea irudikatuko du eta ikastetxeanzein ihardueretarako erabiltzen den ura adie-razi beharko du gezien bidez.

Materiala

Lamiaren eskutitza: fitxan jartzen duena; 97. orr.Kartulina edo paper zatiak, pistak eta frogakidazteko.Koadernoak, ikasleak bertan frogak idazten jo-ateko.Arkatzak edo boligrafoak.

1. iha

rdue

ra





87

A.7

ULERMENA

2. ih

ardu

era IRTEERA IBAIRA

Helburuak

• Ibaiaren eta honen inguruen ezauga-rri fisiko eta geografikoei errepara-tzea.

• Ibaia kutsatuta dagoela adieraztenduten ezaugarriak zein bere egoeraonaren adierazle direnak identifika-tzen ikastea.

• Ibaien kutsaduraren kausak azter-tzea.

• Ibaian eta ibaiaz gozatzea.

Garapena

Irteera eguna baino bizpahiru egun lehenago,zenbait kontzeptu gogoratu eta bereganatze-ko, bigarren iharduerari dagokion fitxa irakurrieta beteko dute ikasleek. Honela, ibaiarekinzerikusia duten hainbat kontzeptu bereganatu-ko dituzte, hala nola iturburua, bokalea, goiibilgua, erdi ibilgua, behe ibilgua eta emaria.Agian zuen azalpenak ere beharrezkoak izangodira.

Irteerarako, gailur edo muino batetik ikus dai-tekeen ibai bat aukeratzea da egokiena. Han-dik, ibaia (ibilgua eta ibaiertzak) eta harana be-hatu ahal izango ditugu.

Lehenik eta behin, bakoitzak bere aldetik be-hatuko du ingurua. Horretarako, hamar bat mi-nutu izango dituzte ikasleek eta ondoren, iku-si dutenaren marrazki bat egingo dute: ibaiarenbidea, zuhaiztiak, herriak, etxeak, fabrikak,errepideak, zubiak, ortuak... Koloretako arka-tzak erabiltzea gomendatzen dizuegu.

Behin marraztu dutenean, guztion artean az-tertuko dituzue marrazkiak. Giza eraikuntzaketa elementu naturalak bereiziko dituzue. Gal-

dera hau egin diezaiekezue: nolakoa izango zeninguru hau duela ehundaka urte? Natura kalte-tzen duen zerbait sumatu al duzue? Haraneanjende asko bizi da?

Haraneko ezaugarri nagusiak irudikatuak di-tuen maparen bat, mapa sinpleren bat, eskurabadugu ikasleei erakutsi diezaiekegu, eta ma-pak gordetzen duen informazioa azalduz joangaitezke, beraiek ere planoen lengoaia ezagu-tuz joan daitezen.

Atsedenaldi baten ondoren, materialaren arte-an dagoen galdera sorta beteko dute. Hauibaiertzean egingo da (ibaiertzeko basoa man-tentzen duen bideratu gabeko ibaiaren tartebatean egiten baduzue askoz hobe), beti eresegurtasun neurriak hartuz. Lan hau taldekaegin dezakete.

Galdera hauek erantzutean, ibaiaren egoeraneragiten duten faktoreen ugaritasunaz ohartu-ko dira ikasleak. Baina kontuan izan behar du-zue erantzun hauen balorazioa gutxi gora-be-herakoa besterik ez dela.

Galdera sorta honekin batera ibaietako zuhai-tzen eta animalien gida labur bat aurkituko du-zue. Gida hau, irteeraz gain, hurrengo ihardue-retarako ere baliagarria izango zaizue.

Aprobetxa ezazue egun hau zuhaitz desberdi-nen hostoak, haziak, eta fruituak jasotzeko. Be-harrezkoak dira “Ibaiko bizidunak” izenekohurrengo iharduera burutzeko. Ikasgelaraitzultzean, egunkari zaharren orrialdeen arteangorde itzazue hostoak eta egunkarien gaineanliburu batzuk jarri. Honela egun batzuk barruprentsatuak izango dituzue hostoak. Haziaketa fruituak, aldiz, edozein gainazaletan utz di-tzakezue lehortzen.

Irteera egunean haltzak, lizarrak eta zumarrakaurkitzen badituzue jaso itzazue beraien ha-ziak, 7. iharduera (“Eraiki dezagun mintegibat”) burutzeko erabili baititzakezue.





88

3. ih

ardu

era

2. ih

ardu

era

IBAIKO BIZIDUNAK

Helburuak

• Ibaiko bizidunekiko interesa berres-kuratzea, hauetako batzuk identifika-tuz eta sailkatuz.

• Bizidunen funtzio nagusiak ezagu-tzea.

• Animalia, landare eta ingurunearenarteko erlazioez ohartuz joatea.

Garapena

Ikasleek, irteeran jasotako hostoak, haziak etafruituak, egunkari orrien artean utziko dituzteprentsatzen. Behin prentsatuak, eta materiala-ren artean dauden giden laguntzaz, identifika-tzen saiatuko dira.

Bosnaka edo seinaka, eta bildutako materialaerabiliz, muralak edo bildumak (hostoak etahaziak zuri dagoen liburu batean itsatsiz) eraditzakete. Garrantzitsuena ez da jasotako hos-to eta hazi bakoitza zein zuhaitzi dagokion ja-kitea, ikasleak ibaiertzean bizi diren landareenaniztasunaz ohartzea eta bizidun hauekiko ja-kinmina sortzea baizik

Ekosistemako elementu desberdinen artekoerlazioa aztertzen hasteko, zera idatz dezake-gu arbelean (edo guztiek entzuteko moduanirakurri):

Zuhaitz hauek guztiek hezetasuna behar dute,horrexegatik, hain zuzen, bizi dira ibaiaren bazte-rretan. Animalia askoren, hala nola hegaztien etasaguen, babesleku dira. Intsektuek beraien hosto-ak jaten dituzte. Ibaiertzeko landare eta anima-liek elkarren beharra dute.

Esaldi honen esanahia argituko diegu eta be-raien muralean edo bilduman kopia dezatelaeskatu.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 98-101. orrialdeak.Jantzi egokiak: botak, zira...Janaria eta ura.Zaborra biltzeko poltsak.Inguru horri dagokion mapa sinple bat, ele-mentu nagusiak jasotzen dituena.Papera, marrazkiak egiteko.

Arkatzak, borragomak eta margoak.Hostoak, haziak eta fruituak gordetzeko pol-tsak.Ibaiaren gaineko ikerketari buruzko galderasorta (ikasleen materialaren artean aurkitukoduzue).Ibaiertzeko landaredia eta faunari buruzko gi-dak (material osagarria).

ULERMENA

ULERMENA





89

A.7

3. ih

ardu

era Ibaiko animalien gaiari heltzeko, ikasle bakoi-

tzak, eskura duen materialaz baliatuz, dominojoko bat eratuko du, “MEMORY” motatakoa.Animalien marrazkiak dituzten laminak kartu-lina edo kartoi batean itsatsiko ditu.Animalienirudiak dituzten karratuak moztu ondoren jo-lasten has daitezke.

Irudi guztiak nahastu eta behera begira ipinibehar dira. Gero, binaka altxatu, txandaka, etaberdinak diren marrazkiak bilatzen saiatu be-har dute ikasleek. Bikoteak osatzen direneanjaso egiten dira, amaitu arte. Bikote gehien lor-tu dituen jokalariak irabaziko du jokoa.

Izokinaren eta intsektuaren istorioak, bizi fun-tzioen gaia jorratzeko daude pentsatuak. Isto-rioak irakurri ostean, gure galderak bidera di-tzakegu:

• Non jaiotzen dira?• Non hazten?

• Non ugaltzen?• Nola jaio ziren izokin kumeak?• Gure izokina nekatuegia eta ahulegia

egonez gero, zer gertatuko litzateke?• Ura kutsatuta badago, zer suertatu-

ko zaio intsektuari?Izokinaren biziaren inguruan istorio bat idatzdezakete ikasleek.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 102-103. orr.Kartulinak edo zuriz dauden orriak dituztenkoadernoak (birziklatutako paperezkoak badi-ra askoz hobe), muralak nahiz hosto, hazi etafruituen bildumak egiteko.Kola, margoak eta errotuladoreak.Guraizeak.Marrazteko papera.Landareen gidak (material osagarria).Animaliei buruzko laminak (ikasleen fitxak).

ULERMENA





90

4. ih

ardu

era IBAIERTZEKO BASOA

Helburuak

• Ibaiertzeko basoak duen garrantziazohartaraztea.

Garapena

Jadanik bisitatu dugu ibaia. Esan genuenez, ego-kiena ibaiertzeko basoa mantentzen duen bi-deratu gabeko ibaiaren tarte batera hurbiltzeazen. Oraingoan, bideratuta dagoen ibai tartebatera hurbiltzea gomendatzen dizuegu, bi in-guruen artean alderaketa bat egiteko asmoz.

Ikasleei banatutako materialaren artean aurki-tuko dituzuen zenbait galderak bi ibai tarteakalderatzera zuzendurik daude, eta beste zen-baitek desberdintasun hauen arrazoiei buruz-ko hausnarketa bat eskatzen dute.

Bide beretik, joko bat proposatzen dizuegu:zuhaitzak eta lurzorua. Joko honek agerian utzi-ko du zeinen garrantzitsua diren zuhaitzak lur-zoruari eusteko eta higadura galarazteko.

Ikasle talde bat (bost edo sei lagun) “lurzoruaizango dira”; etzan egingo dira, besoak soineraatxikiturik dituztela. Beste bi lagun haizea etaura izango dira hurrenez hurren, eta beraienindarraz baliatuz lurra aurretik eramangodute.

Eszena labur hori antzeztu ondoren, antzekozerbait egingo dugu, baina oraingo honetan an-tzezle gehiago izango ditugu: lurzoruan landa-tuta dauden bost edo sei zuhaitz alegia. Lurzo-ruaren papera betetzen dutenek “zuhaitzarena

egiten dutenei” eutsiko diete. Honela, haizeaeta urak ezin izango dute lurzorua eraman,zuhaitz sendoek gogor eusten baitiote.

Ziurta zaitez umeek antzezlanaren mezuaulertzen dutela. Ondoren galderak erantzutensaiatuko dira.

Bukatzeko, ikasleen materialaren artean dau-den bi marrazki alderatuko dituzue. Bietakobakoitzean uholdeak galarazteko modu jakinbat adierazi dugu. Marrazkietako batean bide-ratutako ibai bat, eustormak..., ageri dira etabestean, uholde lautada eta ibaiertzeko basoakontserbatu dituen ibaia ageri da. Bi marraz-kien arteko alderaketa dela medio, uholdeenondorio eta arriskuez eta hauek aurreikusi etaeragozteko beharraz eztabaida dezakezue.

Orientabide didaktikoak

Lehenengo irteeran bideratuta dagoen ibaitarte batera hurbildu bazineten, oraingoan,ibaiertzeko basoa mantentzen duen eta bide-ratu gabe dagoen tarte batera inguratzen saiazaitezte.

Ez dago galderak idatziz erantzuteko beharrik,nahi izanez gero grabagailu bat erabil dezakezuegalderen erantzunak jasotzeko (irakasleok au-keratuko duzue egokiena deritzozuen medioa).

Materiala

Ikasleen lanerako fitxak: 104. orr., eta arkatzaedo boligrafoa (ikasle bakoitzarentzako) edobestela, grabagailua talde guztiarentzako.

ULERMENA





91

A.7

5. ih

ardu

era URAREN ERABILERAK

HARANEAN

Helburuak

• Uraren erabilera tradizionalak etagaur egunekoak ezagutzera ematea.

• Herrietara ura helarazteko eta he-rrietatik ibaira itzultzeko moduakezagutzea eta bidaia horrekin zeri-kusia duten elementu nagusiak iden-tifikatzea: urtegia, ur biltegia, ubideaketa hodiak, estoldak eta araztegia.

• Ura alferrik galtzearen aurrean ja-rrera kritikoa garatzea.

Garapena

Laguntza handikoa izango dugu “Ibai ekosiste-mak” izeneko posterra, Eusko JaurlaritzakoLurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Inguru-giro Sailak argitaratua. Bertan haran batetikiragaiten den ibaiaren marrazki erakargarri batdago eta hainbat giza iharduera positibo etanegatibo jasotzen dira bertan.

Ikasleek taldeak osatuko dituzte eta talde ba-koitzari poster bana emango zaio. Honela,iharduera honi dagokion fitxa bete ahal izangodute; posterrean irudikatu diren iharduerenzerrenda osatu beharko dute, beste ume ba-tzuek bidalitako mezuak irakurriko dituzte,ibaira hurbildu ziren egunean behatutako era-bilerak gogora ekarriko dituzte eta ura alferrikgaltzen dugun uneei buruz hausnartuko dute.

Fitxa bete ondoren, solasean arituko dira guz-tien artean posterrean irudikatu diren ihar-dueren eta hauen egokitasunen inguruan.

GOTIri buruzko komikia dela medio, gureetxeetara iritsi arte urak jarraitzen duen bide-aren berri izango dugu. Komikia irakurri ondo-ren, eta azalpenak argi gelditu diren jakitekoasmoz, GOTIk erakutsi dien bidea identifikatubeharko dute muralean.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 105-107. orrialdeak.“Ibai ekosistemak” posterra.Arkatza eta papera.

KONTZIENTZIAZIOA





92

6. ih

ardu

era LAGUNDUKO AL DIOGU

IBAIARI?

Helburuak

• Ibaien erabilerak denboran zehar al-datuz joan direla eta honek sorrara-zi dituen arazoez ohartaraztea.

• Gure inguruan ibaien egoeraz kezka-turik dagoen jendea badela jakina-raztea.

• Ibaien egoerak hobera egiteko bide-ratzen diren ekimenetan parte har-tzera bultzatzea.

Garapena

Ikasleek pakete bat aurkituko dute. Bertanagure arrantzale baten mezua daraman zintaaurkituko dute. Agureak, bere gazte garaianibaia nolakoa zen kontatzen die, denboran ze-har izandako aldaketen berri emanez. Lamiakigorritako eskutitzari buruz esandakoa gomen-datzen dizuegu oraingoan ere, une hau ahaliketa sinesgarriena egin dezazuela. Ikasleen ima-jinazioarekin jokatu. Grabazioaren helburuagai honen inguruan eztabaida sortzea da.

Ibaiaren egoeraren eboluzioa, aldaketen eragile-ak zein izan diren..., ulertu duten jakin ahal iza-teko, behin grabazioa entzun dutenean arran-tzalearen istorioaren faseak komikietakobinetetan irudikatzea eska diezaiekezu.

Horrek ikasleekin ondokoa aipatzeko aukeraeskainiko digu: arrantzale zaharrak eta honenlagunek ibaian eragiten dituzten arazoen au-rrean hainbat konponbide aurkitu dituzte: zerderitzozue horri? Zuoi ere antzeko zerbaitegitea gustatuko litzaizueke? Zer deritzozueguk ere ibaiertzean zuhaitzak landatzeari?(proposatu dizuegun hurrengo iharduera hori-xe da hain zuzen, zuhaitzak landatzea. Horre-xegatik da garrantzitsua ikasleak motibatzea).

GRABAZIOAREN TESTUA

Kaixo:

Ibai bazterrean topo egin genuen egunean hitzeman nizun bezala, grabazio hau helarazten di-zut, zure ikasleei gazte nintzeneko garaietatikhona guztia nola aldatu den azalduz.

Oso gazte nintzela hasi nintzen arrantzan; aitakigandero eramaten ninduen gure ibaiaren bazte-rretara. Ez dakit jakingo duzuen, baina larunbate-tan ere eskolara joan beharra genuen. Ibaia osobestelakoa zen garai haietan.Arrainak barra-barrazeuden eta arrantzaleok ibaia bere horretanmantentzeaz arduratzen ginen; garai egokietansoilik arrantzatzen genuen eta arrain txikiak ibai-ra bueltatzen genituen.

Bazterretan baso mardulak zeuden. Leku batzue-tan sasiak eta urritzak oso ugariak ziren. Pentsa,ez genuen ura ikusi ere egiten. Zuhaitz artean, ai-rean eta uretan, animalia ugari zebiltzan buelta-ka.Azeriak, saguak, hontzak eta txolarreak, amua-rrainak eta zarboak erruz aurki zitezkeen. Udaneltxoen burrunba nonahi entzuten zen eta txorientxioek ez zuten atsedenik. Gau aldera apo eta ige-lak korroka aritzen ziren ibaiertzean.

Zuok gaur egun egiten duzuen lez, guk ere gurebeharrizanetarako erabiltzen genuen ura; lanera-ko, edateko eta jostatzeko. Eguraldi ona genuene-an bainua hartzera hurbiltzen ginen ibaira, arran-tzan aritzen ginen edo hosto eta egurrekineraikitzen genituen txalupekin jostatzen ginen.Errota bat zegoen ibaian. Urak mugitzen zuengurpil batez baliatuz, garia eta artoa xehetzen zi-tuen irina egiteko. Behealdean, txalupatxo batzukzeuden. Ibaian gora eta behera ibiltzeko erabil-tzen zituzten, herri batetik bestera gauzak ga-rraiatzeko eta enkarguak egiteko.

Aurrerago, jende gehiago etorri zen herrira bizi-tzera, pixkanaka-pixkanaka herria haziz joan zeneta ibaiertzeraino hedatu zen. Zaborrak ibaira bo-tatzen genituen, erosoagoa baitzen. Etorkizunazkezkatu gabe, jendeak ibaiaren bazterrean ehiza-

KONTZIENTZIAZIOA





93

A.7

6. ih

ardu

era tzen, arrantzatzen eta zuhaitzak mozten zituen.

Garai honetan hasi zen ibaiaren suntsipena. Urtegutxi batzuk beranduago ibaiertza fabrikaz bete-tzen hasi zen eta ibaia kutsatuz joan zen. Etaohartu gabe, arrantzan egitea ezinezkoa bihurtuzen eguna iritsi zen, kutsadurak arrain guztiak hilzituen eta. Ibaia estali eta honen gainean parkebat eraikitzea proposatu zutenak ere baziren…

Duela urte batzuk, egoera hau aldatu beharra ze-goela konturatzen hasi ginen gutariko batzuk.Pentsa, porlanezko parke bat eraikitzeko asmotanziren, herriko umeek jolasteko ibaia baino parkehoberik ez dagoenean! Udaletxeko arduradunekinhitz egitera joan ginen eta egoera aldarazteko eki-menak jarri genituen martxan; elkarte bat eratugenuen eta ibaiertzean zuhaitzak landatzeari etaenpresek ibaiko ura kutsatzeari utz ziezaioten es-katzeari ekin genion. Gaur da eguna, gure ibaia,berriz ere, bizitzaz inguratzen hasi dena. Baina,lan handia dago egiteke oraindik. Lagunduko al di-guzue?

Arrantzale zaharra.

Orientabide didaktikoak

Talde ekologistaren bateko kideren bat, ingu-rugiro hezkuntzan aritzen den norbait edotazuen udaletxeko arduradunen bat ikastetxerajoan eta ikasleei ibaien alde egiten dituztenekimenez hitz egitea positiboa izanen litzatekeoso. Kontuan izan, adin honetako umeekin lanegitera ohitua dagoen pertsona bat behar due-la izan. Bideo edo diapositiba emanaldiren batere presta dezakezue... Garrantzitsuena zerada, umeek, beraien inguruan ibaiez arduratzenden jendea badagoela eta jende honek beraienlaguntza behar izan lezakeela ikustea. Ikasgela-ra etorriko den pertsona honek arrantzale za-harraren laguna edo seme/alaba dela esan le-zake, jokoari jarraipena emanez.

Materiala

Kaset bat.Arrantzale zaharraren grabazioa duen zinta.

KONTZIENTZIAZIOA





94


7. ih

ardu

era ERAIKI DEZAGUN

MINTEGI BAT

Helburuak

• Ibaiertzeko basoa ibaien osagaietakobat dela ulertaraztea.

• Hazien bidezko ugalketari buruzko-ak ezagutzea.

• Mintegi bat eraiki eta honetaz ardu-ratzea, aurrerago zuhaitzak landatuahal izateko. Ekimen hau aurreraeramateko konpromezu pertsonalahartuz, ingurugiroaren zainketanparte hartzera bultzatzea.

Garapena

Kontuan izan behar dugu hemen proposatzendizuegun hau ez dela ekimen solte bat, urteosoko lana eskatzen duena baizik. Hori dela-eta, ikasleek ikasturtez aldatzean ekimenak ja-rrai dezan, dagozkien ikasturteetako irakasle-ek ados jarri beharko dute.

Zuhaitzak landatuz ibaiertzen egoerak hoberaegiten lagun dezakegu. Ibaiertzeko espezie na-gusiak EAEn eta eskualdeen arabera, ondoko-ak dira:

Zuhaitz hauetako batzuk aise ugaltzen dira ha-zien bidez, haltza, makal eta lizarra besteakbeste. Iharduera honetarako espezie hauetakobat/batzuk aukeratuko ditugu.

Espezie hauek fruituetan dituzte haziak. Liza-rraren fruituek hegal itxurako mintzak dituzte;hauei esker haizeak garraiatzerakoan ez diraberehala lurrera erortzen eta beraz, sortu di-tuen zuhaitzetik urrun daitezke. Haltzarenfruituak pinaburu txikien itxurakoak dira. Hel-duak daudenean fruitu hauen haziak gordetzendituzten ezkatak zabaldu eta haziak lurreraerortzen dira.

Iharduera hau hiru fasetan burutuko dugu:

1. Ibaiertzera joan eta haziak dituzten fruituakbildu (fase hau bigarren ihardueran burutuduzue).

2. Hazitegia prestatu.3. Ibaiertzeko tarte bat birlandatu.

Fruituen bilketa

Haltza eta lizarraren fruituak biltzeko garairikegokiena udazkena da. Zuhaitz osasuntsuenfruituak jasoko ditugu.

Lizarraren fruituak itzaletan utzi behar dituzuelehortzen astebetez edo bi astez, hezetasunikgabeko lekuren batean zabaldutako egunkariorrien gainean. Haltzaren pinaburu txikiak, be-rriz,xehetu egin behar dituzue eta ondoren,ha-ziak jaso ahal izateko, galbahetu.

Behin lehortu ondoren, lizarraren hazientzakoegokiena, transpiratzea eragozten ez dienpoto batean sartu eta leku lehor eta fresko ba-tean gordetzea da (hozkailuaren beheko alde-an adibidez). Haltzaren hazientzako, ordea,poto batean sartu eta leku eguzkitsu baten jar-tzea gomendatzen da.


Gipuzkoa, Bizkaia etatrantsizio eskualdeak(Koartango, Zuia,Lautada, Barrundia).

Gaubea, ErriberaGoitia, Erribera Beitia,Trebiño eta Ega.

Arabako Errioxa.

Haltza, lizarra, sahatsiluna, huntza, urritza,mihura, intsusa.

Haltza, sahats iluna,intsusa eta mihura.

Haltza, zurzuria,makala, sahats zuria,intsusa eta mihura.




95


A.7

7. ih

ardu

era Hazitegien prestaketa

Inguruan hartutako lurra erabil dezakezue edoturba eta ibaian jasotako harea proportzioberdinean nahastu. Lurra kaxoi batean jar de-zakezue (egurrezkoa edo beste material batezeginikoa). Hori bai, kaxoiaren hondoak zulatu-ta egon behar du, soberan dagoen ura ateradadin.

Haziak lurraren azalean zehar sakanabatu etaturbaz estaliko ditugu.Turbazko geruza finarengainean xehetutako lasto geruza bat jarrikodugu. Neguan sartuta bagaude, hazitegia izoz-teetatik babestu behar duzue. Lurrak hezeaegon behar du, baina putzurik gabe. Horreta-rako, astiro-astiro ureztatuko duzue.

Denbora baten ondoren (bi aste eta bi hilabeteartean) haziak hozitu eta landaretxoak jaiokodira. Hauetako bakoitza ontzi batean jarri be-harko duzue.Tetrabrikak edo plastikozko boti-lak erabil ditzakezue horretarako baina gogoanizan hondoan zulotxoak izan behar dituztela.Udazkena-negua arte landareak hazi egingodira. Horixe da, hain zuzen, zuhaitz landareakibai ertzean landatzeko garairik egokiena.

Landaketa (azken festaren egunean burutu-ko dugu landaketa; 8. iharduera).

Baldintza klimatikoak kontuan izan behar diralandaketarako garaia aukeratzerakoan. Nor-malean, azaroaren 15a eta martxoarren 15abitartean landatzea gomendatzen da.

Saia zaitezte zuloak landaketarako garaia helduaurretik egiten, lurrak haizearen, euriaren etaeguzkiaren eragin onuragarria jasoko baitu.

Zuloak egiteko neurri hauek errespetatu:

— 0’5 m baino altuera txikiagoko landareen-tzako: bai luzeran, bai zabaleran eta bai al-tueran ere 0’40 m duen zuloa.

— 0’5 m eta 2 m bitarteko landareentzako:0’6 m-ko zuloa.

Zuloak egiterakoan gogoan izan ondoko xehe-tasuna: alde batean lur ona metatu, lurzorua-ren gainazaleko geruza iluna alegia. Kalitatekaskarragoko lurra beste aldean metatu.

Zuhaitzak landatzeko eguraldi ona egiten dueneguna aukeratu eta ahal bada, lurra bustia bai-na putzutu gabea dagoen eguna. Landareak zu-loan sartzerakoan ez tolestu sustraiak eta ezkendu sustrai artean itsatsirik dagoen lurra.Ondoren, lurrez estali zuloa.

Lehenengo lur ona bota, sustraiak ukitzen di-tuela, eta bestea ondoren. Saia zaitezte ba-rruan airerik ez uzten, baina gehiegi gogortzeaere ez da komeni.

Behin landareak landatu ondoren, belarjaleen-gandik babesteko moduren bat pentsatu be-harko dugu.

Materiala

Lizarraren eta haltzaren haziak (bigarren ihar-dueran bildutakoak).Turba eta ibaiko harea edo ibaiertzeko lurra.Xehetutako lastoa.Hondoan zulotxoak dituen kaxoia, egurrezkoazein beste material batez egindakoa.Ontziak: tetrabrikak, plastikozko botilak…Haitzurra eta pala txikiak.Ureztailua.Galbahea.

Orientazioak

— Konpromezua epe luzera mantentzea.

— Izaki bizidunen gaineko bandalismoaren on-dorioak agerian jartzeko elementuak. Zen-bat landare agertu dira zapalduta?




IBAIKO FESTA

Helburuak

• Ibaian eta ibaiaz gozatzea.• Lehenago jaso genituen haziek

emandako landareak landatuz ibaier-tzeko tarte bat errekuperatzea,modu honetan inguruaren aldekoekimen bat bultzatuz.

• Egindako lana eta ikasleek beregana-tutako ezagupenak eta jarrerak ikas-tetxe mailan ezagutzera ematea.

Garapena

Iharduera honetan ibaiertzetik hurbil dagoenlekuren batean festa bat antolatuko da, ikasle-ek egin duten lana eta ahalegina sarituz. Ikasle-ek atsegin dituzten iharduerak burutuz, aurre-rantzean ere gure ibaien egoeraz arduratzenjarrai dezaten lortu nahi dugu.

Festa honetan hainbat ekimen gara daitezke.Baina lan handia egin dutenez haziak jaso etahozitzeko, egokiena festaren eguna zuhaitz lan-dareak landatzeko garai egokiarekin bat etor-tzea da (horretarako behar dituzuen azalpenakaurreko iharduerari dagozkion orrialdeetanaurkituko dituzue, “Eraiki dezagun minte-gi bat” deritzon ihardueraren orrialdeetan).

Mintegiaren iharduera landareak landatzeanamaitzen bada ere, birlandatutako inguruarenjarraipena egitea interesgarria litzateke oso;guk landatutako zuhaitzen hazkuntza eta gara-penaren jarraipena egitea, eta aleren batzukhilik suertatuz gero, horren zergatiak azter-tzea ere.

Zeremonia bat presta dezakezue, ikasleekibaiaz arduratzeko, landareak ikuskatzeko,

hondakinak jaso eta ingurua garbitzeko hartuduten konpromezuaren seinale gisa.

Konpromezu honen adierazle izango den sin-boloa daraman kartel bat egin dezakezue etagero, lur horien jabeekin eta dagokien erakun-deekin batera bertan jarri. Kartela hemen pro-posatzen dizuegunaren antzekoa izan daiteke:

ZAIN DITZAGUNGURE IBAIAK!

.....................IBAIAREN TARTE HAUONDOKOEK ADOPTATU DUTE:...............................................................

Ingurua garbitzeko asmotan bazabiltzate, jolashonetaz edo antzekoez balia zaitezkete:

Jokalarietako batek ingurua arakatuko du bes-teek bizkarra ematen dioten bitartean, eta dei-garrien zaizkion objektuak aukeratuko. Objek-tu horiek poltsa batean sartuko ditu etagainontzeko jokalariek, txandaka eta begiak es-talirik, poltsatik objektu bana aterako dute.Ukimenaren bidez asmatu beharko dute zerden esku artean dutena.

Ohartarazi itzazu ikasleak objektu arriskutsu-rik edo oso zikinik ez hartzeko.

Materiala

Ikastetxeko mintegiko zuhaitz landareak.Haitzurrak eta pala txikiak.Ureztailuak.Oholak, iltzeak, margoak, mailua, kartela egite-ko egurrezko posteak.Plastikozko poltsak, zaborra biltzeko.Ingurua garbitu behar baduzue bederen, go-mazko eskularruak.Jokoak egiteko materiala.

96


8. ih

ardu

era





I H A R D U E R A P R O G R A M A – LEHEN HEZKUNTZAKO 2. ZIKLOA

97

Kaixo neska-mutilak! Zer moduz zaudete?

Laguntza eske natorkizue. Lamiek eta ibaiko gainontzeko bizidunek arazo handi bat daukagu. Badiraurte batzuk gure ibaiko ura gero eta zikinagoa dagoela. Batzuetan usain txarra du, besteetan aparrak

edo zaborrak aurkitzen ditugu uraren gainazalean. Duela urte batzuk bainoanimalia gutxiago bizi dira gure ibaian eta gauetik egunera ibaiertzeko

hainbat tartetatik zuhaitzak desagertu egin dira. Inguru batzuetanikusten duguna ibai bat denik sinestea ere zaila da! Osokezkaturik gaude.

Arazoa konpontzeko eman behar dugun lehenengo pausoa gureibaia nola dagoen eta horren arrazoiak ezagutzea da. Gu

hasiak gara miatzen baina zuon laguntza behar dugu. Ikerlarionak al zarete? Bai horixe! Arazoaz zerbait badakigu:badakigu gizakiok ibaiko ura hainbat gauzatarako erabiltzenduzuela eta ibaitik gertu bizi zaretela. Horrek ba ote duzerikusirik gure arazoarekin?

Mesedez, ongi antolatu eta has zaitezte ikertzen. Zerbaitdakizuenean konta iezaguzue.Ah! Lan honetarako ibaira

hurbildu beharko duzue noizbait. Etor zaitezte. Gu hanizango gaituzue.

Ikusi arte.

P.D.: Ia ahaztu egin zait zuoi kontatzea, gaur gauean, lozineten bitartean, zuen lehenengo eginkizuna prestatzen aritunaizela; ikastetxean ura zertarako erabiltzen duzuen ikertubehar duzue. Pistak jarraitu besterik ez duzue.Animo!

B

1. iharduera.—LAMIAREN ESKUTITZA




98

B

Ibaiak jaio, lurralde bat zeharkatu eta itsasoratu egiten dira. Ibilbide horre-tan, itsasora iritsi aurretik inguru desberdinak zeharkatzen dituzte (goi ibil-gua, erdi ibilgua eta behe ibilgua).

Goi ibilguan ingurua oso malkartsua da, ibilguan arroka ugari daude etaurak abiadura handia darama, hondoko harriak berarekin eramanez.

Erdi ibilguan ibaia zabalagoa da eta uraren abiadura ez da horren handia,baina material batzuk garraiatzen ditu.

Behe ibilguan uraren abiadura txikia da eta indarrik ez duenez, goitik garraiatutako harea hondoanuzten du. Ibaiak bihurgune zabalak egiten ditu.

Ea gai zareten izen bakoitza dagokion tokian jartzeko: iturburua, bokalea, goi ibilgua, erdi ibilgua etabehe ibilgua.

Ba al dakizue zer den ibaiaren ibilgua? Ibilgua ibaiek egiten duten bidea da.

Eta emaria? Emaria ibaiak daraman ur kopurua da.

Ibaira joaten zareten egunean ibaiaren inguruak arretaz begiratu eta ibaiaren ezaugarri naturalak alda-razten dituzten faktoreei erreparatu batez ere. Inguruan bizi diren pertsonekin hitz egin dezakezue etaleku bereziez, elementu historikoez, ibaiak jasan dituen aldaketez eta abarrez galdetu.

2A iharduera.—IRTEERA IBAIRA (irteeraren prestaketa)

Ni ikustera etorri aurretik ni bizi naizenlekuari buruzko hainbat gauza kontatukodizkizuet, ibaiari buruzkoak hain zuzen.




99

DATA:

Gaurko eguraldia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eguzkitsua pp Lainotua pp Euritsua pp

Azken egunotako eguraldia:

Eguzkitsua pp Lainotua pp Euritsua pp

KOKAPENA:

Ibaiaren izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Haranaren izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inguruko herriak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DESKRIBAPENA:

Ibaiaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ibilguan gaude

Goi pp Erdi pp Behe pp

Ibilguan ondoko materialak ageri dira:

Harriak edo arrokak pp Hartxintxarrak pp Harea pp

IBAIA IKERTZEN:

1. Haranean bizi den jende kopurua:

pp A. Jende gutxi bizi da. Ibai inguruan aldian-aldian etxebizitzaren bat, errepideren bat..., ikus-ten da.

pp B. Nahikoa jende bizi da. Baserri multzo batzuk, industria txikiak eta errepide batzuk ageridira.

pp C. Jende asko bizi da. Inguruan herriren bat edo industrialderen bat dago, komunikazio bidehandiak...

B

2B iharduera.—IRTEERA IBAIRA




100

B

2. Uraren egoera:

Ura berde kolorekoa da. Honek, xaboiez eta nekazaritzan erabiltzen direnproduktu kimikoez kutsatuta dagoela adierazten du.

pp A.Gainazalean aparra eta olioak ikus daitezke. Xaboiak eta industrietakohondakinak dira honen erantzuleak.

pp B. Ura marroi kolorekoa da eta usain txarra du. Herrietako hondakinek kutsatutako urakdirela adierazten du honek (komuneko ura, garbiketarako erabiltzen den ura...).

pp C. Ura gardena da, hondoa ikusten da.

3. Urak garraiatzen dituen elementuak.

pp A. Elementu naturalak.pp B. Naturalak ez diren beste elementu batzuk. Zaborrak (plastikoak, botilak, latak...).pp C. Hiriko eta industriako isuriak (usain txarra nabari da, olioak eta aparrak daude...).

4. Ibaian zaborrik ba al dago?

pp A. 5 objektu baino gutxiago.pp B. 5-10 objektu.pp C. 10 objektutik gora.

5. Zein landaredi mota dago ibaiertzean?

pp A. Zuhaitzak, zuhaixkak eta basoko landareak.pp B. Ortuak, soroak edo landaketak.pp C. Ez dago landaretzarik.

6. Ondoko zuhaitzak aurkitu ditugu (begira ezazue zuhaitzen gidan).

1.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .





101

B


Guztira zera ikusi dugu:

pp A. 4 edo 5 zuhaitz mota.pp B. 2 edo 3 zuhaitz mota.pp C. Zuhaitz mota bakarra.

7.Arreta jarriz gero, zein animalia ikus edo entzun ditzakegu?

pp Hegaztiak pp Arrainakpp Intsektuak pp Anfibioakpp Narrastiak pp Abeltegietako animaliak

pp A.Arrainak gutxienez ageri dira.pp B. Narrasti edota anfibioak daude, arrainik,ordea, ez.pp C. Intsektuak, hegaztiak eta abeltegietako animaliak ikusi ditugu.

8.Altxa ezazue uretan dagoen harri bat. Bizidunik aurkitu al duzue?

pp A. Landare eta animalia txikiak.pp B. Bietako bat, landareak edo animaliak.pp C. Ezertxo ere ez.

BALORAZIOA

Galdera ErantzunaA B C

1 3 2 12 2 1 33 3 2 14 3 2 15 3 2 16 3 2 17 3 2 18 3 2 1

Kalkula itzazue, taula horren arabera, gure ibaiak lortu dituen puntuak.

• 8-13 puntu lortu baditu, ibai tarte horren egoera kaskarra da.

• 14-19 puntu lortu baditu kalitate ertaina duen tartea da.

• 20-24 puntu lortu baditu, egoera onean dagoen tartea da.




102

B

3. iharduera.—IBAIKO BIZIDUNAK

Alga mikroskopikoak Uhandreak Zapaburuak

Uretako arkakusoak Ur gezako izkira Uretako kakalardoa

Zizareak Arraintxoak Lertxun hauskara

Perka Igela Kakalardoa




103

B

3. iharduera.—IBAIKO BIZIDUNAK

ARRAIN KIROLARIA

Kaixo lagunak! Izokin bat nauzue eta nire istorioa kontatuko dizuet.

Lau urtez Kantauri itsasoan bizi eta hazi ondoren, egun batez, jaio nintzen lekura itzultzeko orduazela erabaki nuen, Bidasoa ibaiaren iturburura alegia. Horrela bada, egun horretan ongi jan nuen, tri-pa bete nuen (ibaira heltzean ezer gutxi jango bainuen); indarrak hartu eta bidaiari ekin nion. Lais-ter ibaiaren behe ibilgura heldu nintzen; hemendik aurrera korrontearen kontra igeri egin beharkonuen. Eskerrak indartsua eta kirolari ona naizen. Horrela izan ezean ezin izango nuen bi metro bai-no gehiagoko urjauzi hura gainditu. Horrelako ahaleginen ondoren, ur geldoetan atseden hartzendut, ibaiertza estaltzen duten zuhaitzen itzalean (zenbat eta hotzagoa izan ura, are eta hobeto sen-titzen naiz).

Begira!, nire bidaia martxoan hasi zen eta orain, heldu naizenean, abendua da. Denbora asko emandut igeri egiten, gelditu gabe eta ia ezer jan gabe; horrexegatik nago hain nekatua.

Ah! Ez dizuet esan kumeak izan ditudala. Gure kumeei izokinkume deitzen zaie. Bidaia amaitzearzegoela izokin eme bat aurkitu nuen, neskalagun bat. Denbora gutxi barru arrautzak jarri zituen,hare artean egin zuen habian. Dagoeneko, nire kumeak ibaian behera doaz, igerian. Ibaian bizpairuurte igaroko dituzte eta gero, itsasora joango dira. Nire asmoa ere itsasora iristea da baina, ez da-kit iritsiko naizen. Hain nago nekatua...

INTSEKTUEN BIZITZA LABURRA

Kaixo neska-mutilak!

Nire bizitzako denborarik gehiena ibaiaren hondoan dauden harrietara itsatsirik igarotzen dut.Gero heldua izango naiz eta hegan egingo dut. Baina heldua izan eta hegan egitera iristerako ez dutizango orain dudan itxura. Orain oso desberdina naiz (larba naizela esaten duzue). Uretatik kanpo,nire bizitzak ordu edo egun gutxi batzuk irauten du, ugaltzeko behar dudan denbora soilik. Uretanbizi naizen bitartean algak eta uretara erortzen diren landare zatitxoak jaten ditut. Baina ez pentsa;ni exigentea naiz oso. Ibaiko ura oso garbi egotea gustatzen zait, beraz badakizue: ura kutsatzeazezta pentsatu ere!




104

B

s Gogoan al duzue ibaira egin zenuten irteera? Bai noski! Ikus dezagun oroimen ona duzuen!

• Zein animalia ikusi zenituzten ibaira egin zenuten irteeran? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Ibaiertzean ba al zegoen zuhaitzik eta bestelako landarerik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zein zuhaitz mota ziren ikusi zenituztenak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Bideratua al zegoen bisitatu zenuten ibai tartea? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zertarako erabiltzen zuen jendeak ibaiertza? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Bazterretan ba al zegoen etxerik, orturik, fabrikarik...? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s Gaur beste inguru batera joan zarete paseatzera. Ikus dezagun zertan bereizten diren inguru hau etaaurrekoa.

• Zein animalia ikusi dituzue hemen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Ba al dago zuhaitzik eta bestelako landarerik ibaiertzean? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Bideratuta al dago ibaiaren tarte hau? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Ba al dago etxerik, orturik, fabrikarik... ibaiertzean? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s Oso ongi! Orain ziur gara gai zaretela ondoko galdera honi erantzuteko:

• Bisitatu dituzuen bi inguruetatik zeinetan daude animalia eta landare gehiago? Zergatik uste duzue

gertatzen dela hori? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s Jolas dezagun lurzoruaren eta zuhaitzen jokora!

s Orain, esango al zenidakete zergatik diren garrantzitsuak ibaiertzeko zuhaitzak?

s Gogora ezazue gailur batera igo eta ibaia behatu ondoren mapa egin zenuten unea.

• Zenbat lekutan ikusi zenuten basoa zegoela ibaiaren ondoan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zer iruditzen zaizue, leku askotan ala gutxitan zegoela basoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s Erne! Bi modu daude uholdeak eragozteko:

Ibaia bideratzea (hormak) Uholde lautada eraldatu gabe mantentzea

4. iharduera.—IBAIERTZEKO BASOA




105

Ikus dezagun nola erabiltzen dugun ibaia gure haranean.

Arretaz begiratu irakasleak erakutsi dizuen “Ibai Ekosistemak” hormirudiari. Ibaiari ematen zaizkionerabilera guztiekin zerrenda bat egin, urari, korronteari, ibaiaren inguruari eta abarri ematen zaizkionakkontuan izanik.

Ibai guztiak ez dira modu berean erabiltzen. Beste haran batzuetako umeek, beraiek ibaiak nola erabil-tzen dituzten kontatzeko mezuak bidali dizkizuete.

Eta zuek bisitatu eta aztertu duzuen ibaia zertarako erabiltzen da? Posterrean agertzen diren erabile-rak ematen al dira zuen ibaian?

Ikusi duzuenez, ibaia eta honen inguruak gauza askotarako erabiltzen ditugu, baina hori egitean, ba-tzuetan, eraldatu egiten dugu ibaia, bertako bizidunak kaltetuz, inguru zoragarriak galduz eta uholdeeneraginak larriagotuz. Zer egin dezakegu ibai eta bertako bizidunak kaltetu gabe, ibaia erabiltzen jarrai-tzeko? Nola manten dezakegu ibaia egoera onean?

B

5. iharduera.—URAREN ERABILERAK HARANEAN

Gaurherriko irteeran

dagoen fabrika bisitatu

dugu. Eraikuntzarako

materialak egiten

dituen fabrika da. Ura,

adreiluak, teilak, eta

beste material batzuk

egiteko erabiltzen dute.

Harriak hartzen dituzte

hormigoia egiteko eta

beraz, txori batzuk bere

habiak bertan egiten

dituzte.

Nire gelako ikasleokmerienda bat antolatudugu ibarbasoan.Aurreko batean, DonJulianekin hizketanaritu ginen eta harenortua ikusi genuen.Tomateak eta sagarrakeman zizkigun. Inoizibaia hazi egin dela etaurak bere ortua estaliduela ere esan zigun.

Atzo oso ongi pasa

genuen; urtegiraino joan

ginen eta presaren

ondoan dagoen zentral

elektrikoan sartu ginen.

Han, gure herria

argitzeko eta

industrietarako behar

den energia ekoizten da.

Izokinek ezin dutenez

pareta handi hori

gainditu, eskailera bat

egin dute beraientzat,

ur-eskailera baten

antzekoa.

Ibaitik gertu dagoen

arrain haztegian

amuarrainak hazten

dituzte. Gaur

arrantzan aritu gara

eta gero, ikastetxera

itzultzean arrainak

nola garbitu eta

jateko nola prestatu

erakutsi digute.

Nire herritik hurbilibaiak ez darama ia urik.Ur guztia ubidebatzuetatik bideratzendute, industrietara etanekazaritza lurretaraeramateko.




106

B

—Aizu! hor ur asko dago! Zer da?

—Urtegi bat da.

—Eta horma handi hori?

—Presa bat da. Urtegia eratzeko ba-lio du, ura irtetea galarazten baitu.

—Eta urtegiak zertarako balio du?

—Ibaiko ura erregulatu eta pilatuondoren, edateko, ureztatzeko etazuk jadanik ezagutzen dituzunbeste gauza askotarako.


Lamia, nola iristenda ibaiko ura

gure etxeetaraino?

Hori, nik bainohobeto gure lagun

Gotik azalduko dizue.

Eta pozik gainera!Etor zaitezte nirekin!




107

— Ulertzen dut, baina, nola iristen da nire etxeraino?

Urtegitik (A) ubide (B) eta hodietan (C) zehar garraiatzen da herri eta hirietan (E) dauden ur biltegie-taraino (D). Ur biltegi bakoitzetik hodi pila bat irteten dira espaloiaren azpitik (F), ura etxe guztietaragarraiatuz. Etxe guztien barruan iturrietaraino (G) heltzen diren hodi meheak daude.

A B C

D E F

G

—Eta gero, guk janariak prestatzeko, dutxatzeko,edateko, ureztatzeko, garbitzeko... erabiltzen dugu.

—Eta nora doa ur zikina?

—Garai batean ibaira itzultzen genuen zuzenean.

—Agg! Hori bai ibaia zikintzeko modua!

—Gaur egun araztegiak ditugu.Araztegietan ura garbitu egiten da ibaira itzuli aurretik.Hala ere, egokiena ez zikintzea da,horrela ez baitago garbitu beharrik.

Orain saia zaitezte, ibai ekosistemen posterrean GOTIk komentatu dizuen ibilbidea seinalatzen.

B



Lehen HezkuntzakoHirugarren ZikloaGURE IBAIEN

BERRESKURAPENA

4243-Libro Ibai-PRi-3. Euskera 29/1/04 21:19 Página 109


IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . 113

Kontzeptuen eskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Unitate didaktikoaren helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Gertakariak, kontzeptuaketa printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Prozedurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Jarrerak, baloreak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . . 114

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Iharduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . 117

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Iharduerei buruzko iruzkinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

IKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135(Iharduera Programa)

A.

1

2

3

4

5

6

7

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Lehen Hezkuntzako Hirugarren Zikloa

GURE IBAIEN BERRESKURAPENA


Isurketa urak eta lurazpiko urak.

EAEko sarehidrografikoa.

Bi isurialdeen artekodesberdintasunak:malda, klima,landaredia, ibaienluzera, arroarenazalera...

Izaki bizidunen etahauen biotopoarenarteko zenbait erlazio.“Habitat” kontzeptua.

Erlazio trofikoak.

Urak erliebearenegituraketan dueneragina.

Ibaiko urak garraiatzendituen elementuak.

Gure ibaien erabileratradizionalak eta gaureguneko erabilerak.Banaketa geografikoa.

Uholde lautadareneraldaketa.

Basoen ustiapena.

Plagizida eta ongarrienerabilera desegokia.

Bertako ibaieningurugiro arazoak.

Lurzoruaren higadura.Basoen galera.

Gehiegizko kargasolidoa: uhertasuna, urenkalitatearen galera.

Uholdeek eragindakogalerak.

Jatorri hiritarreko etaindustrialeko isurketekeragindako kutsadura.

Akuiferoen kutsadura.

Gure ibaien arazoeiburuzko ezagutza,sentsibilizazio etakonpromezua.

Kutsaduraren preben-tzioa eta neurrizuzentzaileak(arazketa) industriamailan, etxeetan…

Gure ibaienberreskurapenarenalde ekitea.

Oihaneztapena.

Uholdeek eragitendituzten kalteakaurreikustea.

Arazoakelkarrizketaren bidezkonpontzea.

Beheko taulan, unitate didaktiko honetan landuko di-ren gertakari, kontzeptu eta printzipioak azaltzendira. Hauen arteko batzuk lehen eta bigarren ziklora-

ko prestatutako unitateetan ere azaltzen direnez, ezditugu taula honetan jarri.

113

A.1

G U R E I B A I E N B E R R E S K U R A P E N A



L E H E N H E Z K U N T Z A – H I R U G A R R E N Z I K L O A



114 L E H E N H E Z K U N T Z A – H I R U G A R R E N Z I K L O A


Ikasleek honako gaitasun hauek eskura ditzaten lortunahi da:

p EAEko ibaien ezaugarri nagusiak ezagutzea, ho-rretarako kartografia teknika errazez eta biblio-grafia iturri desberdinez baliatuz.

p Ibaien erabilerei dagokienez, gure lurraldearenhistorian zehar eman diren aldaketak eta eus-kaldunon eta gure ibaien arteko harremanakezagutzera ematea.

p Taldean lan egiteko gaitasuna garatzea eta ara-zoak elkarrizketaren bitartez konpontzera da-raman jarrera komunikatiboa, harkorra eta ja-sanbera bereganatzen laguntzea.

p Ibaietan ematen diren erlazio fisiko-biotikoaketa habitataren kontzeptua ulertzea.

p Harreman zuzena eta oinarrizko ikerketa pro-zedurak direla medio, EAEko ibaien arazo nagu-siez ohartzea.

p Uraren kudeaketan inplikatuta dauden tokikoerakundeak nahiz Autonomia Erkidegokoakezagutzera ematea.

p Unitatean zehar adierazpen modu desberdinaklantzea: idatzizkoa, ahozkoa eta plastikoa.

p Elkarrizketaren eta hausnarketaren bidez, gureibaien arazoei irtenbideak bilatzea, gure burua-rekiko zein gizartearekiko jarrera kritikoa iza-nez eta ikasleak ibaien kontserbazioaren aldekoekimenetan parte hartzera bultzatuz eta kon-prometituz.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETA PRIN-TZIPIOAK

p Ibaiko bizidunen eta beraien biotopoaren arte-ko erlazioak.

p EAEko ibaien ezaugarri nagusiak: geologikoak,erliebeari dagozkionak, isurialdeei dagozkie-nak...

p Euskaldunon eta gure ibaien arteko erlazioa.p Gure ibaien erabilerak. Historian zehar izanda-

ko aldaketak.p Euskal Herriko ibaien arazo nagusiak: kutsadura,

ibaiertzen deforestazioa, higadura, uholde lauta-daren eta ibaiertzen eraldaketa...

p Gure ibaien arazoak konpontzeko bideak: neu-rrizko kontsumoa, arazketa, oihaneztapena…

p Uraren kudeaketan inplikatuta dauden erakun-deak.

PROZEDURAK

p Adierazpen modu anitzak: ahozkoa, plastikoa,idatzizkoa, gorputzaren bidezkoa, ikusentzunez-koa...

p Ikerketarako oinarrizko prozedurak.p Aztertuko den ingurunearekiko, hau da, ibaiare-

kiko harreman zuzena.p Gatazken konponbidea. Elkarrizketa eta haus-

narketa.p Talde lana.p Kontsultarako liburuen erabilera.p Orientazioa: mapa sinplifikatuak eta aztarna na-

turalak.


p Lan taldeen jarrera komunikatiboa eta harkorra.p Ibaien kontserbazioa eta erabilera hobetzeko

konpromezua.p Norberarekiko zein gizartearekiko jarrera kriti-

koa.p Gainontzeko guztien iritziei errespetua eraku-

tsi.p Tokiko erakundeen, eskualdekoen zein Autono-

mia Erkidegokoen identifikazioa.p Baloreen eskala propioa.

A.3 E D U K I A K




115L E H E N H E Z K U N T Z A – H I R U G A R R E N Z I K L O A

A.4

Atal honetan Lehen Hezkuntzako hirugarren zi-klora zuzenduta dagoen unitateari buruzko orienta-zio orokor batzuk ematen dira.

Gainontzeko zikloetarako prestatutako unitateek be-zala, honako honek ere prozesu bati osotasuna ema-ten dioten hainbat iharduera biltzen ditu. Horregatik,beste ezeren aurretik, iharduera guztiei eta bakoitza-ri buruzko iruzkinak irakurtzea gomendatzen dizue-gu. Honela, prozesuaren osotasunaz jabetuko zareteeta ihardueren arteko loturak ezarriko dituzue.

Egiaztatu ahal izango zenutenez, iharduera bakoitzaridagozkion azalpenetan, helburu zehatzen, garapena-ren eta beharrezko materialen berri ematen zaizue.Unitate hau garatu dugunok zuon lana ahal den neu-rrian erraztea nahi izan dugu. Dena dela, eta jakingoduzuenez, dagokizuen lana garrantzi handikoa da, ikas-leak motibatzea, gida lanak egitea eta antolaketa lane-tan aritzea besteak beste.

“Lamiak arazoak ditu” izeneko lehenengo ihar-dueraren helburua, hasierako ebaluaziorako tresnaizateaz gain, jokoaren bitartez ikasleak motibatzea da.Jokoez ez gara iharduera honetan soilik baliatu; ihar-duera guztiak jolasen bidez landuko dira. Lamiaren es-kutitza irakurrita, Lamiak zer adierazten duen (ibaia)eta zein arazori buruz hitz egin duen asmatu behardute ikasleek eta zuek horretan lagunduko diezue. La-mia pertsonaia mitologikoa da eta bera dela medio,gure historiaren, kulturaren eta ohituren hainbat pa-sarte ezagutuko ditugu.

Irteeran zehar ikasleek gogor lan egin beharko dute,baina hala ere, erlaxatzeko eta ibaiataz gozatzeko betaizatea komenigarria da, honek ibaiarekiko jarrera po-sitiboak bultzatzen lagunduko baitigu. Ikasleek atsegi-nez erabiltzen dituzte argazki kamerak eta gainera, al-dizkaria egiteko lagungarri izan daitezke argazkiak.

Azken batez, unitate didaktikoek, ongi pasatuz eta go-zatuz ikasteko parada ematen digute.

Irakasleak, ikasleak motibatzeaz gain, lana antolatu etaprozesuaren garapenerako beharrezko guztia aurrei-

kusi beharko du, unitatea bere taldearen izaerara etabeharretara moldatuz.

Materialari dagokionez, iharduera batzuetarako beharden materiala gutxi eta erraz lortzeko modukoa da.Beste batzuetan, berriz, zerrenda luzeagoa da. Egokie-na aldez aurretik materiala biltzen joatea da.

Beste iharduera batzuen garapenerako bibliografialortzea da garrantzitsuena, eta ez materiala biltzea.Gogoan izan CEIDAren bulegoetan baliabide ugari di-tuzuela.Aholkuren bat behar baduzue ere beraienga-na jo dezakezue.

Iharduera batzuk aurrera eramateko ikasgela antolatubehar da, hau da, talde bakoitza leku jakin batean ko-katu beharko da. Hori ere aldez aurretik kontuan iza-tea komeni da.

Esan dugunez, zenbait momentutan taldeka lan egingodute ikasleek.Taldeko lana ziklo guztietarako garran-tzitsua den arren, adin honetarako (10-12 urte) bere-ziki garrantzitsua dela uste dugu. Izan ere, adin horre-tan lortzen dute entzuteko, argudiatzeko, arauenbeharraz jabetzeko eta antolatzeko gaitasuna.

Taldeko lanak autonomia pertsonalaren garapeneaneta harreman konstruktibo eta orekatuak lortzen la-guntzen du. Ikasleek solidarioki jokatzen eta arraza,sinismenak, sexua e.a. direla eta, inor ez baztertzenikasi behar dute eta elkarbizitzaren oinarrian daudenbaloreen garrantziaz jabetu behar dute.

Talde lanerako metodologia baliagarria izan dadin, tal-de lanak ongi funtziona dezan eta ikasleek gusturaegon eta ikas dezaten, zuen lanak berebiziko garran-tzia du. Ikasleen artean sor litezkeen tirabirak kon-pontzen lagun dezake irakasleak, ikasleak beraien ka-buz arazoak konpontzeko gai ez direla deritzonean.Taldearen arreta jarraitzen ditugun helburuak gauza-tzera zuzenduko du. Era berean, eta beharrezkoa de-nean, ikasleen zenbait jarrera aldatzen lagun dezake:inposaketak, pasibotasuna, jarrera boikotatzailea...



A.4 O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

Hasieran esan dugun bezala, iharduera guztiak elkarerlazionaturik daude, unitateari osotasuna emanez.Orientabide modura, iharduera hauen arteko loturabatzuk azaltzen dizkizuegu ondoko lerroetan:

Lehenengo ihardueran, hau da, lehiaketan, lau gaireninguruko galderak landuko dituzte. Aurrerago, gaihauek sakonean landuko dira eta bidenabar ikasleekprestatutako galderei zehaztasun handiagoz erantzu-teko parada izango dugu.

Hirugarren ihardueran, EAEko ibaien ezaugarri nagu-siak azaltzerakoan, irteeran bisitatutako ibaian beha-tutakoa adibide gisa erabil genezake.

Laugarren ihardueran, higaduraren nondik norakoakaztertzeko esperimentu bat burutuko dugu; zenbateta handiagoa izan malda, higadura handiagoa dela fro-gatuko dugu. Hau, aurreko ihardueran ikasitakoarekinerlaziona dezakegu. Izan ere, isurialde atlantiarrekoibaiak mediterranear isurialdekoak baino malkartsua-goak direla ikusi dugu aurreko ihardueran.

Bestalde, bisitatutako ibai tartean behatutakoaz (lan-daredia,partikula solidoak…) balia gaitezke,higaduraktarte horretan izan dituen ondorioei buruz hausnar-tzeko.

Bosgarren iharduerak, ibai ekosistemako animalia, lan-dare eta elementu fisikoen (lurzorua, ura, klima) arte-ko erlazioa du hizpide. Bide honetatik, habitatarenkontzeptua azaletik lantzen du. Behin ezagupen ba-tzuk eskuratu dituztenean, ibaiak kontserbatzeak

duen garrantziaz errazago jabetuko dira, ibaiak elka-rrekin eta gizakiarekin erlazioa mantentzen dutenmakina bat espezieren habitata baitira.

Seigarren iharduerarako simulazio joko bat prestatudugu. Honen bidez, ikasleek, aurretik ikasitakoa azaldueta egiaztatzeko aukera izateaz gain, elkarrizketa delamedio, ikuspuntu berriak jaso eta taldean, ibaiarenarazoez eta hauen irtenbideez hausnartuko dute.

Kutsadurari irtenbideak bilatzeko beharrak (aurrekoihardueran ikusitakoak) eraginda, zazpigarren ihar-dueran miniaturazko araztegi bat eraikitzea propo-satu dizuegu. Irakasleak egoki baderitzo, seigarreneta zazpigarren ihardueren arteko ordena alda lite-ke. Honela, simulazioaren jokoa aurrera eramatera-ko, araztegiez ezagupen gehiago izango lituzketeikasleek.

Zortzigarren eta bederatzigarren iharduerek aurre-koekin dituzten loturak begibistakoak dira. “Ideiakargitzen” izenburua duen zortzigarren iharduerarenhelburu nagusia aurretik landu diren kontzeptuak etajarrerak errotzea da.

Aldizkaria gauzatzeko, aurretik erabilitako materialguztia eskura izan beharko duzue. Aldizkariarenorrialdeetan beraiek bizitako esperientzien eta haus-narketen, egindako lanen berri emateko parada izan-go dute. Ateratako argazkiak, marrazkiak eta bestedokumentu batzuk ere ager daitezke aldizkarian. Ihar-duera honen bidez amaiera ematen zaio hirugarrenzikloko unitateari.



1.—Lamiak arazoak ditu. X X

2.—Irteera ibaira. X X X X X

3.—Gure ibaien ezaugarri nagusiak. X X

4.—Uraren zikloa. X X

5.—Ibaiaren jokoa. X X X

6.—Zer egiten dugu Ibaiondon? X

7.—Araztegia eraikitzen. X X X

8.—Ideiak argitzen. X X

9.—Eta orain... lagunduko al dioguLamiari? X X X X


I H A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A


A.5

IHARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Ingurune- Arte Gorputz Hizkuntza Mate-aren Hezkuntza Hezkuntza matika

ezaguera



E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

IBAIALDE Unitate Didaktikoa prestatu dugunok, eba-luazioari denbora eta ahalegina dedikatzea onuraga-rria dela deritzogu. Ebaluazioa aipatzean, ez gara ari“a posteriori” egiten diren hausnarketez soilik. Hasie-rako ebaluazioa, errealitatearen analisia eta ebaluaziojarraia ere funtsezkoak direla iruditzen zaigu. Azkenbatez, programan aurrera egiteko aukera emango di-gun informazioaren elkar trukaketa gisa ulertzen duguebaluazioa.

IBAIALDEren Unitate Didaktiko guztiak bezala, LehenHezkuntzako Hirugarren Ziklorako prestatutakoaere, lau ataletan sailkatu ditugun hainbat iharduerazosatzen da:ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ETA MOTI-BAZIOA, ULERMENA, KONTZIENTZIAZIOA etaPARTEHARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOAdira aipatutako atalok.

“ALDEZ AURRETIKO IDEIAK” atalean iharduera ba-karra azaltzen da, “Lamiak arazoak ditu” izene-koa. Iharduera honek, lehiaketaren bidez (joko gisaulertuta noski), ikasleek ibaiarekiko duten interesareneta ezagupenen hasierako ebaluaketa izan nahi du.

ULERMENA ETA KONTZIENTZIAZIOARI dagoz-kion ihardueretan ebaluazio jarraia izango da proze-suko ezaugarri nagusia.

Momentu askotan ikasleek taldeka lan egingo dute.Benetan taldeko lana izan den ebaluatzeko, garapene-an zehar ondoko puntu hauei erreparatuko diegu:

• Lana banatzeko eta antolatzeko moduari.• Beraien artean izandako elkarrizketa eta eztabaidei

eta adostasunera heltzeko saiakerei.• Partaidetza: taldeko kide guztiek neurri berean par-

te hartu duten, ala denbora guztian pertsona berbe-rek hitz egin duten.

Kontuan izan, zuen gidaritzapean ikasleek beraien ja-rrerak hobetzen ikasiko dutela; beraien eginkizunakbetetzeko eta ebaluatzeko irizpideez jabetuko dirazuek irizpide horiek azaldu eta beraien lanaren emai-tza aztertzeko erabiltzen dituzuen heinean.

Proposatu dizkizuegun iharduera guztiek ebaluaziora-ko baliabideak dituzte. Bigarren eta hirugarren ihar-

dueretan esaterako, lanaren emaitzak guztien arteanaztertuko dituzue, bide batez emaitzak ebaluatzekoaukera izango duzuelarik. Laugarren ihardueran, be-rriz, burutuko diren esperimentuei buruzko ondorio-ak atera beharko dituzte ikasleek. Honek, higadurarengaiari buruz bereganatu dituzten ezagupenen berriemango digu. “Ibaiaren jokoa” izeneko ihardueran(5. iharduera), habitat kontzeptua abiapuntutzat har-tuta ikasle bakoitzak idatziko duen ipuina erabilikodugu ebaluaziorako.

Ihardueraren ardatza eztabaida den kasuetan, 6. ihar-dueran esaterako, ebaluaziorako irizpideak ondokoakizan litezke:

• Eztabaidan zehar iritzi desberdinak azaldu al dira?• Beraien iritziak defendatzeko orduan, arrazoi sen-

doak erabili al dituzte?• Ikasleek besteek esandakoa entzun eta errespetatu

dute ala askotan hitz egin dute denek batera?• Gai askoz hitz egin dute edo eztabaidan oso gai gu-

txi jorratu dira?• Partehartzea arrakastatsua izan da ala denbora guz-

tian pertsona berberek hitz egin dute?

Rol jokoan atera dituzten ondorioak (aniztasuna etakalitatea) ere ebaluaziorako irizpideak dira, balio han-dikoak gainera.

Zortzigarren eta bederatzigarren iharduerak, PARTE-HARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOA atala-ren barruan daude. Horrexegatik, iharduerak beraiekdira ebaluaziorako tresna. Dena den, aldizkariak bes-te funtzio batzuk ere betetzen ditu; bizi izandakoa,ikasitakoa, taldeka lan egiteko gaitasunaren garapenaeta ingurugiroarekiko konpromezua hurbilekoeiezagutzera emateko modua baita.

Irakaslegoak programaren garapenean zehar ebalua-keta bat egitea garrantzitsua da. Era berean, garran-tzitsua da ikasleek, beraien bizipenei eta lanari buruzhausnartzea. Horretan laguntzeko dinamikaren batezbalia gaitezke, ondokoaz adibidez; irakaslearen lagun-tzaz, ikasleetako batzuek, beraien lagunak ebaluatze-ko elkarrizketa bat prestatuko lukete, eta hau aldiz-karian agertuko litzateke. Honako hauek izan litezkegalderak:


A.6


• Ibaiei buruz egindako lan guztietatik zein izan dagehien gustatu zaizuna eta zergatik?

• Eztabaida handiak izaten zenituzten taldean lan egi-tean, ala ongi antolatzen zineten? Ba al zegoen bes-teek baino gehiago “agintzen” zuen norbait?

• Ibaiei buruz gutxi, nahiko edo asko ikasi duzu?• Ibaien defentsan moduren batean edo bestean inpli-

katzerik pentsatu al duzu?• Datorren urtean ere, aurten egin duzuenaren an-

tzeko zerbait egitea gustatuko al litzaizuke?• Zaila izan al da aldizkaria egitea?

Azkenik esan, ebaluazioen helburua hurrengo batera-ko lagungarri izatea dela. Beraz, egokiena ohar guztiaktxosten batean jasotzea litzateke, hurrengo bateanerraz kontsultatu ahal izateko moduan.






120



LAMIAK ARAZOAK DITU

Helburuak

• Iharduerak aurrera eramateko ikas-leak motibatzea.

• Dagokigun unitatean landuko direngai nagusiei buruz, hau da, EAEkoibaiei, hauen erabilerei eta arazoeiburuz aldez aurretik ditugun ezagu-penak azaltzea.

Garapena

Lamia da, berriz ere, gaian murgiltzen eta ikas-leak motibatzen lagunduko digun pertsonaia.Era berean, gaiak jokoen bidez landuko dituguhonakoan ere, baina badakigu adin honetakoikasleek (10-12 urte) ez dutela sinistuko esku-titza Lamiak idatzi duela. Horregatik eskutitzaB atalean agertzen da, ikasleen materialen ar-tean.

Eskutitza irakurri eta komentatu ondoren,ibaiaren eta gure lagun Lamia hainbeste kezka-tzen duen arazoaren inguruko galdera-eran-tzunen lehiaketa batean parte hartuko duteikasleek.

Horretarako, ikasleak lau taldetan banatukodira.Taldeotako bakoitzak hiru galdera presta-tuko ditu gai honen inguruan: Zer dago ibaie-tan? Gai nagusi hori hainbat bloketan banatudaiteke:

• Ibaien kutsadura. (adibidea: ongi al dago ibai-ra kristalezko botilak jaurtitzea?)

• Ibaien higadura: (adibidea: ibaia gai al da ha-rriak garraiatzeko?)

• EAEko ibaiak (adibidea: non kokatzen da Za-dorra ibaia?).

• Ibaietako landaredia eta fauna (adibidea: iga-rabarik bizi al da gure ibaietan?).

Nahitaezko baldintza da talde bakoitzak pres-tatu dituen galderen erantzunak ezagutzea etaerantzun horiek idatzirik edukitzea.

Galderak prest dituztenean (talde bakoitzakblokeko hiru galdera prestatu beharko ditu,hau da, guztira 12 galdera) talde bakoitza ikas-gelaren punta batean kokatuko da eta lehiake-tari hasiera emango zaio.

Beharbada, errazena gairik gai joatea da. Lehe-nengo taldeak kutsadurari buruzko galdera bategingo dio bigarren taldeari. Azken honek,ongi erantzuten badu puntu bat lortuko du etaez bada honela ez du punturik lortuko. Baina,bigarren taldeak lehenengo taldeak idatzirikzuen erantzuna okerra dela egiaztatzen badu,orduan, lehenengo taldeari puntu negatibo batkontatuko zaio.

Lehenengo taldeak jarraituko du galderak egi-ten. Oraingoan hirugarren taldeari egingo diogaldera. Honek, zuzen edo oker erantzutearenarabera, puntu bat lortuko du edo ez du pun-turik lortuko. Lehenengo taldeak idatzirikduen erantzuna okerra bada puntu negatibobat izango du. Azkenik, lehenengo taldeak lau-garrenari egingo dio galdera eta berriz erepuntuak zenbatuko dira.

Lehenengo taldeak galdera guztiak egin ondo-ren, bigarren taldearen txanda etorriko da, on-doren, hirugarrenarena eta, azkenik, laugarrena-rena. Prozesua berbera izango da guztientzat.Laugarren taldekoek galderekin amaitzean, be-rriz ere lehenengo taldea hasiko da galdetzen.Markagailua honelako zerbait izan liteke:

1. iha

rdue

ra





121

A.7


1. iha

rdue

ra

Irakasleak epailearena egingo du. Baina aldezaurretik, lehiaketaren helburua ongi pasatzeaeta ikastea dela eta puntu gehiago edo gutxia-go lortzeak ez duela garrantzirik ohartarazibeharko diezue ikasleei.

Lehiaketa honen bidez, ikasleek gai honen in-guruan duten interesa eta ezagupenak ohar-tzeko aukera dute irakasleek.

Materiala

Papera eta boligrafoa.Lamiaren eskutitza (135. orrialdea).Arbela edo horren ordezkoa.


(1.TAULA)

I. taldea

Kutsadura

–1

–1 –1

101

001

111

1003 Puntu 6 Puntu 4 Puntu 3 Puntu

1–1

101

1–1

–1

–1 –1

10–1

1 11

11 11

01

10

0–100

0–1 –11

1

0–1

11

1

00

–11

10

1

10

Higadura

Ibaiak

FaunaLandaredia

GUZTIRA

2. taldea 3. taldea 4. taldea




122

2. ih

ardu

era IRTEERA IBAIRA

Helburuak• Ibaiaz gozatzea eta aldi berean, bera-

rekiko begirunez jokatzea.• Higadurari eta kutsadurari dagokie-

nez, eta behaketa desberdinen bitar-tez, bisitatutako ibaiaren kalitateaezagutzea.

• Ibaiertzeko landarediaren banaketaeta ezaugarri nagusiak behatzea.

GarapenaLamiaren eskutitzaz eta lehiaketaz baliatukogara ikasleengan ibaira hurbiltzeko gogoa piz-teko. Izan ere, lehiaketan zehar landutako gaieiburuzko zalantza batzuk agertuko ziren ziu-rrenik. Behin aukeratutako lekura hurbildu ga-renean, behatuko dugun ibaiari buruzko infor-mazio orokorra (izena, iturburua, bokalea,zeharkatzen dituen udalerriak, haranaren izenaeta egiten dituen kilometroak) biltzen duenmapa baten inguruan bilduko gara.

Iharduera burutzeko, 5/7 pertsonako taldeakeratzea litzateke egokiena. Modu honetan, on-doko behaketak egin beharko dituzte, taldeka:

1. Begiz antzeman daitekeen kutsadura.Ur azalean oliorik edo koiperik dagoen iku-si beharko dute eta hala izanez gero paperbatean idatzi. Xaboirik ote dagoen jakiteko,esperimentu erraz bat egingo dute.Isuriren batez ohartzen badira, bere koka-pen zehatza idatziko dute eta horren leku-ko, argazkiak eta diapositibak aterako dituz-te. Ibaiko uraren lagin bat ere jasoko dute,bere kolorea ur edangarriaren kolorearekinalderatzeko.

2. Uretan dauden partikula solidoak.Ibaiko ur lagin bat iragaziko dute, urak ga-rraiatzen dituen partikula solidoak aztertze-ko.

3. Ibaiertzeko landaredia.

Ingurunea aztertuko dute eta ibaiaren baz-terretik aldentzen goazen neurrian landare-dia ere aldatuz doala egiaztatuko dute.Ibaiertzeko berezko landaredia ingurune le-horrekoarekin alderatuko dute.

Talde bakoitzak ibaiaren tarte bat azter lezake,taldeak elkarrengandik ehunen bat metro al-denduz. Talde bakoitzak argazki kamera banaeta diapositiba karrete bana (argazkiak bainomerkeagoak direlako gomendatzen dizuegu)eramango du, beraien lanaren “lekuko” izateazgain, gure azterketarako interesgarria iruditzenzaien guztia (isuriak, zaborrak, zuhaitzak, landa-reak, animaliak, putzuak eta ongi kontserbatu-tako inguruak besteak beste), diapositibetanjasotzeko.

Oharra: ingurune lehorreko landarearen ma-rrazkia aldez aurretik egingo dute (ikasgelanmarraz dezakete bezperan).

Diapositibak errebelatu ondoren, denen arte-an komentatuko dira ikasgelan. Honela, intereseta ikusmin handiagoa lortuko dugu.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 136-137. orrialdeak.Aztertuko den ibaiari buruzko mapak.Kristalezko edo plastikozko ontziak, ur laginakjasotzeko.Zenbait ur lagin:

Iturriko ur edangarria.Arraskako ura.Garbigailutik hartutako ura, etab.

Kartulina zuri zatiak.Paper iragazlea.Aho zabala duten botilak edo potoak.Irudia hamar aldiz handiagotzen duen lupa.Gutxienez 5 m-ko luzera duten sokak.Papera eta arkatza.Argazki kamerak eta diapositiba karreteak.Ibaiertzeko landarediari buruzko gidaliburuak.Ingurune hezeetako zenbait landare.Diapositibentzako proiektorea.

ULERMENA





123

A.7

3. ih

ardu

era GURE IBAIEN

EZAUGARRI NAGUSIAK

Helburuak

• EAEko ibaien ezaugarri nagusiez ja-betzea.

• Mapa desberdinak erabiltzen ikas-tea.

• Baliabide bibliografikoak erabiltzekogaitasuna garatzea.

Garapena

“Orain ikerketaren txanda da” izenekoihardueraren azken atala izan ezik, gainontze-ko guztia bakarka zein taldeka (erantzunakguztion artean komentatuz) gara daiteke. Ira-kasleok erabakiko duzue zuen ikasleentzatzein den egokiena.

Ihardueran zehar, zenbait mapa behatuz, gurelurraldeko ibai nagusiak eta hauen ezaugarriak,naturalak zein giza eraginaren ondorio dire-nak, aztertuko ditugu.

Ikasleek kartografiari buruzko zenbait ezagu-pen badituzten arren, ibaien gaineko azterketaegiteko lagungarri izango zaizkien hainbat gaiberrikustea proposatzen dizuegu; mapa topo-grafikoak eta eskalak besteak beste. Hemendatozen azalpenak eta ariketak oso sinpleakdira, baina irakasleak egoki baderitzo azalpe-nak luzatu eta ariketa gehiago egin daitezke.

Ihardueraren azken atalean taldeka ikerketabat aurrera eramatea proposatzen zaie ikasle-ei.Talde bakoitzak ibai bana aukeratuko du. In-formazio iturriak aurkitzeko irakaslearen la-guntza behar izango dute (ikastetxeakliburutegia baldin badu edo ikastetxetik gertuliburutegiren bat balego, egokia litzateke ber-tara hurbiltzea informazio bila. CEIDAren bu-legoetan ere informazio ugari aurkituko du-zue).

Iharduera honen helburu nagusia, ikasleak in-formazioa biltzeko eta lantzeko orduan norajo eta zer egin behar duten ikastea da, hau da,entziklopediak kontsultatzea, atlasak eta ma-pak erabiltzen ikastea, talde lana antolatzea etaplanteatu zaizkien gaiak biltzen dituen idatzibat garatzen ikastea.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 138-142. orrialdeak.EAEko ibaien gaineko bibliografia zabala.EAEko eskualdeei buruzko mapa desberdinak:

Topografikoak.Prezipitazioen mapak.Mapa klimatikoak, etab.

Eskala desberdineko mapak, elkarren arteanalderatzeko.Papera, arkatza eta erregela.

ERANSKINA

Ondoko lerroetan, eta informazio osagarrigisa 1994ko ibaien uren kalitatea eta ingurune-aren egoera zaintzeko sarearen araberako, EA-Eko hiru ibairi buruzko datu batzuk ematendizkizuegu. Lurralde bakoitzeko ibai bat auke-ratu dugu. Baliteke azpiegiturei dagokien infor-mazioa ez egotea erabat eguneratua (arazte-giei buruzkoa esaterako), baina hiru ibai hauenezaugarri nagusiak ezagutzeko baliagarria da.

IBAIZABAL IBAIAREN ARROA

Ibaiaren luzera: Nerbioi ibaiarekin bat eginarte 43 km egiten ditu.Arroaren azalera: 416 km2-koa da.

Hiru ibaiadar nagusi ditu, baina iturburuanhainbat errekasto biltzen dira. Errekasto hauekBizkaiko hego-mendebaldeko mendietan behe-ra abiatzen dira, Durangon denek bat egiteko.

ULERMENA





124

3. ih

ardu

era Ibaizabal ibaiaren arroan populazio dentsitatea

223 bizt/km2-koa da. Industriaren sektoreaknahikoa tradizio du haranean. Industria gehie-nak Durango inguruko hiru ardatzen inguruandaude; Zaldibar eta Durango artean, ElorriotikGipuzkoarako errepidearen inguruan eta gai-nontzekoak Ibaizabal ibaiarekiko paralelo.

250etik gora enpresa kutsatzaile zenbatu dira.Gehienek metalgintzan dihardute. Industria ki-mikoak, paper industriak, meatzeak eta erai-kuntzari, nekazaritzari eta abeltzaintzari lotu-tako industriak gutxiago dira. Industriahauetako gehienek ez dute arazketa sistemariketa beraz, ur zikinak zuzenean isurtzen dituzteibaira.

Iurretan dagoen hondakin urak arazteko esta-zioak, neurri batean behintzat, kutsadura mu-rrizten du. Baina bada paper industria bat, bo-lumen txikiko isuriak zuzenean ibairatzendituena, hau da, araztegira bideratzen ez ditue-na. Inguru hauetan olio eta aparrak ikusi dira;baita beste substantzia toxiko batzuk ere.

Zornotza-Etxano: Paper industria baten isu-riak zuzenean heltzen dira ibaira (ura zurixkada) baina dagoeneko enpresa hasi da bere urakaraztuko dituen araztegia eraikitzen. Ibaiarenbazterretan populazio dentsitatea eta indus-trien kopurua izugarri handia da. Saneamendu-rako azpiegiturak, ordea, ez dira behar adina-koak. Dena dela, Durangotik aurrera ekoiztendiren isuriak arazten dituen araztegia martxanjarri berria da Zornotzan.

Galdakao: ibaiaren egoerak hobera egiten du.Izan ere, Lemoan, Arratia ibaiak Ibaizabalibaiarekin bat egiten du. Arratia ibaiaren ku-tsadura maila Ibaizabal ibaiarena baino asko-zaz txikiagoa da eta beraz, bi ibaiak elkartze-an Ibaizabal ibaiak daramatzan substantziakutsakorrak diluitu egiten dira. Baina Galda-kaotik behera, hiri handiak eta industrialdezabalak daudenez, ibairen egoerak berriz ere

okerrera egiten du. Arratia haraneko honda-kin urak araztuko dituen estazio bat ari diraeraikitzen Bedian.

Ibaizabal ibaikoak, orokorrean, ur kutsatuakedo oso kutsatuak dira, tarteen arabera.Tartebatzuetan, ibaiko ura ezin dute giza kontsu-mora bideratu eta beste batzuetan, tratamen-du intentsiboak aplikatu eta desinfektatu on-doren soilik erabil daiteke. Tarte gutxibatzuetan soilik bizi litezke arrainak, eta ez es-pezie guztiak.

Arratia ibaiaren arroa, ordea, askoz egoera ho-bean kontserbatu da. Orokorrean urak garbiakdira, hainbat arrain espezie bizi dira eta uraedangarria izango litzateke prozesu sinple ba-tzuk aplikatu eta desinfektatuz gero.

Ibaizabal ibaiaren zati gaztea Durangorainoheltzen da eta bertan zati heldua hasten da.Durangoraino nekazaritza, abeltzaintza etaindustriak, batez ere industria metalurgikoak,dira iharduera nagusiak. Industria hauek diraibaia hain kutsatuta egotearen erantzuleak(Elorrio, Atxondo, Abadiño, Zaldibar eta Be-rriz artean 100 enpresatik gora daude). Ha-rrobi batzuk ere ustiatzen dira (Atxarte, Ma-ñaria), ingurunean inpaktu handia eragitendutenak. Durangon eta inguruan industriametalurgikoak eta kimikoak ere badira.

Galdakao zeharkatu ondoren, Ibaizabal ibaiakNerbioi ibaiarekin bat egiten du. Eskualde haumendiz inguratuta dago, haran hondoko neka-zaritza lur, sega larre, konifero landaketa etamuinoetarantz malda handietan behera amil-tzen diren mendiez inguratuta. Ibaiaren bazte-rretan jende asko bizi da eta dragatuta daude.Landarediarik egotekotan, hau nitrofiloa (ga-ratzeko nitrogeno asko behar duen landare-dia) da. Baina Ibaizabal ibaiaren adar batzuk,Arrazola,Atxarte, Mañaria, Oka eta abar esa-terako, dira ibaiertzeko basoa hobekien kon-tserbatu duten Bizkaiko inguruetako batzuk.

ULERMENA





125

A.7

3. ih

ardu

era BIDASOA IBAIAREN ARROA

Ibaiaren luzera: 66 km (Gipuzkoari 9 km da-gozkio soilik).Arroaren azalera: 705 km2 (horietatik 61 km2

dagozkio Gipuzkoari).

Ibai hau Baztanen jaiotzen da eta Hondarribiaeta Hendaia artean itsasoratzen. Bere adar na-gusia Ezkurra erreka da. Bere bidean bi urtegidaude, Leurtza eta Mendaurko urtegiak, alegia.

Urtegiotako bakoitzak 20 Ha inguruko azaleradu eta altuera maximoa, berriz, 675 m-koa. Biurtegietako urak Donezteben dagoen Urroze-ko zentral elektrikora zuzentzen dira.Bertarai-no iristeko presiozko hodi batean zehar maldahandiak gainditu behar ditu urak. Zentralarenur beharrizanek urtegietan pilatutako urarenbolumena baldintzatzen dute hein handi bate-an; uraren mailak gorabehera handiak izatenditu eta batzuetan oso ur gutxi egoten da ur-tegi hauetan. Honek, landarediaren eta fauna-ren garapena galarazten du.

Gipuzkoako tartean ibaiaren egoera ona da;horren lekuko da bertan arrain migratzaileakegotea, izokina eta kodaka besteak beste. Izanere, arrain hauek ur garbi eta ongi kontserba-tutako ibilguetan bizi dira soilik. Izokinak Enda-ra errekastoan erruten ditu arrautzak.Alabaina, Irunen parean, jatorri hiritarreko etaindustrialeko isuriak direla-eta, uraren kalitate-ak okerrera egiten du.Arazo hori konpontze-ko Txingudirako Saneamendu Plangintza jarri-ko da martxan.

ZADORRA IBAIAREN ARROA

Ibaiaren luzera: 85 km.Arroaren azalera: 1.350 km2.

Gasteizen izan ezik,Arabako Lautadan (Zado-rra ibaiak zeharkatzen duen haranean) popula-zioak behera egin du. Bi dira ekonomiaren ar-datzak:

Lehen sektorea: laboreen, patataren eta erre-molatxaren landaketa intentsiboa. Baso landa-ketak.

Bigarren sektorea: industriak.

Agurainen eta Gasteizen ibaia nahiko kutsatu-ta dago, gainontzeko tarte guztian baino kutsa-tuago, behinik behin. Bi udalerri hauek, honda-kin urentzako araztegi bana dute. Dena dela,Agurainekoak ez du behar bezala funtziona-tzen. Era berean, Gasteizekoan hobekuntza ba-tzuk egitea behar beharrezkoa da. Nekazaritzalurretarako ongarriek eta industrietako hon-dakinek (olioak, koipeek eta metalek) eragin-dako kutsadura ere detektatu da.

Arro honetarako dauden saneamendu plangin-tzak hobetzea, edota plangintza berriak aurre-ra eramatea, nahiz Ulibarriko urtegia garbimantentzea beharrezkoak dira ibaia berresku-ratu eta uraren kalitateak hobera egitea nahibaldin badugu.

ULERMENA





126

4. ih

ardu

era URAREN ZIKLOA

Helburuak

• Uraren zikloari buruzko ezagupenakareagotzea, ur kontinentaletan zen-tratuz.

• Ibaien higaduraren fenomenoa, zioaketa ondorioak ezagutzea.

Garapena

Lehenik eta behin, uraren zikloari eta berezikiur kontinentalei buruzko hainbat kontzeptuezagutzera emango dira: lurzoruen IRAGAZ-KORTASUNA-IRAGAZKAIZTASUNA, LUR-PEKO URAK, AKUIFEROAK, PUTZUARRUNTAK ETA PUTZU ARTESIARRAK.

Harearriarekin eta pomez harriarekin egingodugun esperimentuan, ikasleek, behatutakoaazal dezaketen hipotesiak eman beharko di-tuzte eta guztien artean eztabaidatu:• Harearrian burbuilak eratzen dira, arroka

iragazkorra denez ura mikrozuloetan barne-ratzen baita.

• Pomez harriak (edozein farmaziatan erosdaiteke), jatorri bolkanikoko harriak, burbui-la ugari ditu bere barnean harrapatuta, ho-rrexegatik da horren arina eta flotatu egitendu uretan.

Jarraian, ikasleen materialaren artean dagoenuraren zikloari buruzko eskema komentatukodugu denon artean. Une hau aproposa izandaiteke aurretik ikasitakoa berrikusteko etakontzeptu berrietan barneratzeko.

Momentu honetatik aurrera esperimentueiburuzko azalpenak irakurtzeari eta esperi-mentuak egiteari ekingo diogu. Iharduera ho-riek guztiak garatzeko, talde handiak antola-tzea gomendatzen dizuegu. Beharrezkoadenean irakasleak azalpen gehiago emangoditu eta ikasleak modu aktiboan parte hartze-ra bultzatu.

Ihardueraren bigarren zatia ibaien higadurariburuzkoa da. Prozesua berbera izango da: azal-penak irakurri eta esperimentua denen arteanburutu. Helburua honako hau da: lurzoru mo-taren, klimaren eta landarediaren araberaibaiaren higadura era batean edo bestean ger-tatuko dela ezagutzera ematea.

Helburu horiek lortzen laguntzeko, pista ba-tzuk emango dizkizuegu:

Lurzoru motak eta higadura:

• Haitzak gatz mineral bilaka daitezke eta on-dorioz, burdin urak eta ur karetsuak sortu.

• Ibaiak zeharkatzen duen lurzoru motareneta honen gogortasunaren arabera, ibaiarenbidea zabalduz joango da edo arroilak eratu-ko dira.

• Ibaiak garraiatzen dituen materialen arabera,alubioiak desberdinak izango dira (haretsuak,putzutuak...) eta baita sedimentazio guneaere.

Landaredia eta higadura:

Esperimentuan frogatu izan dugunez landare-diak inguruaren higaduran eragiten du. Galdeiezaiezue ikasleei malda berdinetan jarritako bikubetetatik zeinetan jaso dugun ur gehiago etazergatik. Ibaiertzean ez badago landarediarikedo hau urria bada, urak bere bidearen ingu-ruko lurzorua eramango du, lurzoru emanko-rraren galera eta urak uherragoak izatea era-ginez.

Ibaiertzeko berezko landareen basoak ekosis-tema aberatsak dira; landare eta animalia espe-zie anitz garatzen dira bertan. Hortaz, ibaier-tzak birlandatzean kontu handiz jokatu beharda eta espezie egokienak aukeratu.

Landaredi mota, ibai tartearen, klimaren, altitu-dearen, urarekiko gertutasunaren eta bestefaktore batzuen arabera aldatzen da.

ULERMENA





127

A.7

4. ih

ardu

era Klima eta higadura:

Euriak ere ingurua higatzen du, batez ere euri-jasek. Galde iezaiezue ikasleei zer gertatukozatekeen azken esperimentuan pixkanakaureztatu beharrean ur guztia batera isuri izanbagenu. Ibaiaren emaria aldakorra da bainaurte sasoien artean euriteen kopurua asko al-datzen bada, ibaiak gainezka egitea edota le-hortzea errazagoa da.

Tenperatura ere kontuan hartu beharreko fak-torea da. Beroaren eraginez lurrinketa areago-tu egiten da, eta emaria txikitu. Inguruan elurrabadago, eguzkia gogor jotzen hastean, elurraurtu eta emaria handitu egingo da.

Ibaiaren profila eta higadura:

Galde iezaiezue ikasleei beraiek egindako”ibaiaren maketa”ri malda handitzen genionheinean zer gertatzen zen eta zergatik.

Gogora ekar iezaiezue hirugarren ihardueranlandutakoa: ibaien profilak eta kantauriar etamediterranear isurialdeetako ibaien artekodesberdintasunak. Goi ibilguetan higadura go-gorragoa da, desnibela handia baita. Arrazoibera dela-eta, Kantauri itsasoan itsasoratzendirenetan Mediterraneoan itsasoratzen dire-netan baino handiagoa da higadura eta iturbu-ruek pixkanaka-pixkanaka atzera egiten dute.

Ibaiertza urbanizatzeak eta bideraketek higadu-ran eragiten dute:

Gogora dezagun iharduera honetako lehen za-tian ikusitakoa; urbanizatutako inguruek euriuraren iragazketa eta akuiferoen eraketa gala-razten dute, eskorrentia areagotu egiten daeta honekin batera, uholde arriskua.

Ibaiertzeko basoa ur erreserba naturala da, etauholdeak saihestu eta kontrolatzeko biderake-

tak baino eraginkorragoa da sarritan. Izan ere,bideraketen eraginez korrontearen abiadurahanditu egiten da, eta honekin, hondoko etaibaiertzetako higadura ahalmena areagotu. Bi-deraketek, normalean, alboko alorretan uhol-de arriskua txikitzea lortzen dute, alabaina,ibaiaren beheko tartean arriskua areagotu egi-ten da.

Honekin ez diegu aditzera eman nahi ikasleei,giza ekintza guztiek ondorio kaltegarriak di-tuztela paisajean, bai ordea ekintza guztiakegokiro planifikatu behar direla, teknologia etaezagupen egokien bidez, naturaren dinamikakontuan izanik, errespetatuz eta berau kaltetugabe. Azken batean, naturan kalteak eragiteangure burua kaltetzen ari gara.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 143-147. orrialdeak.Hondoan zuloak dituen plastikozko kubetabat.Lurzoru gisa erabiliko ditugun material des-berdinak; harea, hartxintxarra, buztina, limoa,porlana…Ureztagailuak.Kristalezko edo plastiko gardenezko kutxak.Bi hoditxo (boligrafoen estalkiak).Egurrezko bi kutxa luzeska.Landarerik gabeko eta landareak dituen lurra.Ura jasotzeko bi ontzi.Harearria eta pomez harria.

ULERMENA





128

ULERMENA

5. ih

ardu

era IBAIAREN JOKOA

Helburuak

Ibaiko bizitzari buruzko ezagupenak zabaltzea.

• Ibaiko elementuen artean ematendiren menpekotasunezko harrema-nez ohartzea.

• HABITAT kontzeptura hurbiltzea.

Garapena

Iharduera hau jolas batekin hasiko dugu. Ikaslebakoitzak bere materialaren artean ondokoakaurkituko ditu:

• Ibai tarte baten marrazkia.• Ibaiko bizidunetako batzuen irudiak.• Animalia eta landare horiei buruzko informa-

zioa.

Ikasle bakoitzak irudi horiek moztu eta dago-kien lekuan itsatsi beharko ditu. Gero, irudi ba-koitza elikagaitzat erabiltzen duenarekin lotubeharko dute gezi baten bidez. Urak eta eguz-kiak ere jaso ditzakete geziak, landareen janariiturri baitira.

Gero, guztien artean aztertuko ditugu marraz-kiak, eta izaki bizidunek elkarren beharra du-tela ikustaraziko diegu.

HABITATa zer den ulertarazteko jolas errazbatez baliatuko gara. Ibai ekosistemetako bihabitat nagusiak identifikatuko ditugu: ur gezaeta ibaiertza. Ikasleek, aurreko jokoan azaldudiren bizidunak, bizi diren ingurunearen arabe-ra identifikatu beharko dituzte:

• Uretan bizi direnak talde batean.• Ibaiertzean bizi direnak beste talde batean.

• Uretan zein ibaiertzean bizi direnak hiruga-rren talde batean.

Bizidunak identifikatu ondoren ikasleek hiruhabitaten arteko bat aukeratuko dute eta ha-bitat horretan gertatzen den istoriotxo bat as-matu beharko dute.

Ekimen hauen bidez habitatari buruzko ezagu-pen batzuk lortzen dituztenean beraien mate-rialaren artean dagoen testua irakurriko dute.Testu horretan zera azaltzen da: ibaiaren aldebatetik bestera landaredia eta fauna aldatu egi-ten dela eta izaki bizidun bakoitzak, garatu ahalizateko, habitat egokia behar duela eta bertanbizitzera moldatzen dela.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 148-152. orrialdeak.Guraizeak.Kola.Papera eta arkatza.

ERANSKINA

Ikasgelan akuario sinple bat eraiki eta bertananimalia eta landare desberdinak sartu ditza-kezue.Animalia eta landareok denda espezia-lizatuetan eros ditzakezue edo ibaitik hartu,bestela. Honela, bizidun hauetako bakoitzakzer jaten duen, non bizi den, zer tenperaturabehar duen, eta abar ikasiko dute ikasleek.

Liburu on batek edo dendako langileek jarrai-tu beharreko pausoen berri emango dizuete.Desagertzeko arriskutik kanpo dauden espe-zieak soilik aukeratu.





129

A.7

KONTZIENTZIAZIOA

6. ih

ardu

era ZER EGITEN DUGU

IBAIONDON?

Helburuak

• Ingurugiro arazoen aurrean jarrerakritikoa garatzea.

• Arazoak elkarrizketaren bidez kon-pontzeko gaitasuna areagotzea.

• Kasu baten azterketa dela medio, ba-loreen eskalan lehentasunak ezartzea.

Garapena

Proposatzen dizueguna simulazio jolasa da.Ikasle bakoitzak rol bat bete beharko du. Ho-rretarako ondoko testuaz baliatuko zarete:

Guztiok bizi zarete Ibaiondon, ibai batek ze-harkatzen duen eta bi auzo dituen herri bate-an alegia. Urgoitia eta Urbeitia dira auzoak.Aspaldidanik, eta ibaia dela-eta, bi auzoen arte-an istiluak daude. Izan ere, auzo batekoek ezdute ura zaintzen eta beste auzokoei heltzenzaien urak kalitate arazoak ditu.

Urgoitian, hau da, goiko auzoan bizi direnekoso ur ona dute baina erabiltzeko orduan ezdute inolako ardurarik erakusten. Industriaketa abeltegiak eraiki dituzte eta hauetakonahiz etxebizitzetako ura zuzenean heltzen daibaira, aldez aurretik araztu gabe.

Urbeitiara iristerako, ibaiko ura oso kutsatutadago eta ezin dute ur hori ezertarako erabili.Ortuak ureztatzeko putzuak aurkitu behar di-tuzte, eta edateko nahiz sukaldean aritzeko,garbitzeko... Urgoitiatik ekartzen dute ura edobotiletan erosten dute. Jadanik ezin dute herriinguruan bainua hartu eta ibaiertzeko anima-liek ere –hil ez direnek– alde egin dute.

Ibaiondoko udala, arazoa konpontzeko asmoz,behin eta berriz saiatu da bi auzoetako ordez-

kariak biltzen, baina inoiz ez dira inongo akor-diora iritsi.

Duela zenbait hilabete, Urbeitiako biztanleekaraztegi bat eraikitzeko dirua biltzea lortu zu-ten; baina teknikariek esan dietenez, hain dagokutsatua ibaiko ura, non araztuta ere ezin izan-go lukete erabili.

Arazoarekin behin betiko bukatzeko bilera be-rri baterako deialdia egin da eta beharrezkoada irtenbide definitibo bat aurkitzea.

Testua irakurri ondoren, eta guztiek ulertu du-tela ziurtatu ondoren, ikasleak sei taldetan ba-natuko ditugu.Talde bakoitzak auzo bateko ko-lektibo jakin bat ordeztuko du.

Talde bakoitzak dagokion kolektiboaren egoe-raren berri ematen duen txartel bat jasoko du.Txartelak honako hauek dira.

URGOITIAKO INDUSTRIEN JABEAK

Burdina eta metalak lantzen dituzten zen-bait enpresen jabeak zarete (siderometalur-giak). Iharduera hauek direla-eta irabazihandiak lortzen ari zarete. Zuon iritziz, Ur-beitiako biztanleak bekaizkeriaz jokatzenari dira, beraien enpresekin ez dituztelakohorren irabazi handiak lortzen.

Fabrika hauetan auzokide askok lan egitendu. Beraz, ongizatea nabaria da auzoan.

Ez duzue etorkizunera begiratzen, momen-tua bizi duzue. Zuentzat ibaia makineriarenosagai bat besterik ez da, ura atera, erabilieta berriro bueltatzen baituzue bertara. Ezduzue uste zuen fabrikek eragindako kutsa-durak inorentzat ondorio larririk dakarre-nik; zuen ustez ibaia zatarragoa egongo da,baina ez besterik.





URGOITIAKO ABELTZAINAK

Zuen iritziz, ibaiak betidanik gainditu izanditu nekazaritzaren eta abeltzaintzaren era-ginak. Zerbaitez bizi behar duzue, eta eragi-ten duzuen kutsadura ibaiak arazorik gabeasimila dezake. Ibaia betidanik dago hor etabertan jarraituko du.

Gaur egun jende askok lan egiten du indus-trietan, baina gutxi dira nekazari edo abel-tzainak (eta gainera gero eta diru gutxiagoirabazten dute). Zuengatik ez balitz, jendeakez luke ez ogirik, ez esnerik ez eta beste eli-kagairik ere izango. Iharduera hauek ozto-patu beharrean bultzatu egin beharko lira-teke.

URGOITIAKO BIZILAGUNAK

Ibaiko ura edateko, garbitzeko, janariakprestatzeko eta abarrerako erabiltzen du-zue. Ibaiaren goialdera joaten zarete bainuahartzera, zuen auzotik gertu.

Jakin badakizue Urbeitiako biztanleek, ura-ren kalitatea dela-eta arazoak dituztela, bai-na zuen ustez arazoa ez da horren larria.Gertatzen dena zera da, beti kexatzen aridirela. Bainua hartu nahi badute etor daite-zela zuen auzora eta kitto!

Zuon etxeetako hondakin urak ibaira zuze-nean heltzen direla badakizue, ez baitagoaraztegirik, baina zer egin dezakezue zuek?Hamaika arazo dituzue orain hortaz ardu-ratzen hasteko.

URBEITIAKO INDUSTRIEN JABEAK

Zuon industrietan teilak eta zeramikakekoizten dira, eta horretarako ur kopuruhandia behar izaten da. Iraganean zuen pro-duktuak oso ezagunak ziren haranean, osoestimatuak ziren. Aurrerago, ordea, arazoakizaten hasi zineten, batez ere ibaiak zekarrenura gero eta kutsatuagoa zegoelako.Zuen in-dustriek ur garbiak behar dituzte. Horrega-tik, teilak eta zeramikak ekoiztea gero eta ga-restiago irteten zaizue eta ezin duzue besteenpresa batzuekin lehiatu.

Ibaia garbia behar duzue. Gainera, beti ar-duratu zarete ibaia zaintzeaz eta ez zikin-tzeaz, eta beraz, kexa azaldu duzue.

URBEITIAKO ABELTZAINAK

Abeltegiek kutsadura eragin dezaketela ba-dakizue, baina, baita kutsadura saihestekoneurriak badirela ere. Zuek horren adibidegarbia zarete; abeltzainak zarete baina ez du-zue ibaia kutsatzen. Izan ere, ongarriak kan-titate egokietan erabiltzen dituzue, behieneta beste abereen simaurra ibaira ez iriste-az arduratzen zarete, nahiz eta horretarakodenbora eta diru gehiago inbertitu beharduzuen eta informatzen jarraitu behar du-zuen.

URBEITIAKO BIZILAGUNAK

Ibaia denona denez eta denok dugunezibaiaz gozatzeko eskubidea, denon arteanzaindu beharko genuke. Horregatik zuenegoerari ez deritzozue bidezkoa.

Urarekin dituzuen arazo guztiak direla me-dio, oso haserre zaudete. Botilaratutako uraerosi behar izaten duzue eta beste erabile-ra batzuetarako behar duzuena Urgoitiatikekarri behar izaten duzue. Eta jakina, horrekdirua balio du.

130

KONTZIENTZIAZIOA

6. ih

ardu

era



Talde bakoitzak dagokion txartela irakurrikodu soilik eta informazio horretaz baliatuz, aur-kako hiru taldeetako bakoitzari zuzendutakobizpahiru galdera idazteaz gain, hiru taldehauek egingo dizkioten galderei erantzutekoprestatu beharko du. Ordezkari bat ere izen-datuko duzue. Urgoitiako industrien jabeek,esaterako, ondokoa prestatu beharko dute:• Urbeitiako industri jabeei zuzendutako biz-

pahiru galdera.• Urbeitiako abeltzainei zuzendutako bizpahi-

ru galdera.• Urbeitiako bizilagunei zuzendutako bizpahiru

galdera.

Eta horiek egingo dizkieten galderei erantzu-teko prestatu beharko dute.

Prestaketak amaitzean Udaleko ordezkariekinbilduko zarete. Horretarako honela antolatu-ko duzue ikasgela:

Txandaka, talde bakoitzak galderak egingo diz-kie beste auzoko kolektiboei eta hauek eran-tzuten saiatu beharko dute. Ordezkariak izan-go dira galderak egitearen eta erantzunakematearen arduradunak, baina ordezkariekhitz egin ondoren, taldeko gainontzeko kideekparte hartu ahal izango dute, alkate/alkatesakbaimena ematen badie behinik behin.

Horrela, eztabaida arina sortuko da irakaslea-ren kontrolpean. Galderen txanda amaitzeantalde bakoitzak, txandaka, egoera hobetzerazuzenduta dauden zenbait ekimen aurrera era-

mateko konpromezua hartuko du eta denonartean eztabaidatuko diren irtenbideak ereproposatuko dira.Alkate edo alkatesak guztieiemango die txanda eta irtenbide posible guz-tiak idatziko ditu. Berak ere irtenbideak pro-posa ditzake.

Iradoki ditzakegun hainbat irtenbide:

• Industria, nekazaritza, abeltzaintza eta herrie-tako isuriak arazteko araztegiak eraiki.

• Herritarrek, toxikoak ez diren garbikariaksoilik erabili eta “etxeko ekologia” gaia az-tertu:– Xaboi neutroak eta fosfato gabeko garbi-

kariak erabili.– Lixibaren ordez bikarbonatoa eta ozpina

erabili.– Produktu bat erabiltzeko orduan, ahalik

eta kantitate txikiena erabili.– Arraskatik produktu toxikorik edo oliorik

ez isuri.• Guztion artean ura aurrezteko konprome-

zua hartu.• Guztiok, baina batez ere industriek, uraren

kalitateari buruzko legedia errespetatu. Le-gedi honek, ura kutsa dezaketen produktuenisurketa zuzenak zein zeharkakoak debeka-tzen ditu.

• Ibaiertza errespetatu eta industriak zeinabeltegiak, ibaitik legediak finkatzen duen dis-tantziara eraiki.

• Herri osoaren ongizatea hobetzeko asmoz,industriek teknologia garbietan inbertitzekohitza eman.

Adibide bat: Industria kutsatzaileenetakoak pa-per industriak ditugu. Uretara isurtzen dutenproduktu toxikoetako bat kloroa da. Kloroapapera zuritzeko erabiltzen da, baina paperazuri-zuria izatea ez da inola ere beharrezkoa.Papera grisaxka izanda ere berdin-berdin era-bil daiteke.

MaterialaIkaslearen fitxak: 153. orrialdea.



131

KONTZIENTZIAZIOA

6. ih

ardu

era

A.7

IBAIONDOKO UDALAURGOITIA URBEITIA

OrdezkariakIndustri jabeak Industri jabeak

•• •• •• •• •• ••Abeltzainak Abeltzainak

•• •• •• •• •• ••Bizilagunak Bizilagunak

•• •• •• •• •• ••Alkatea ••




A.7

132

ARAZTEGIAERAIKITZEN

Helburuak

• Hondakin uren arazketa prozesuariburuzko ezagupenak bereganatzenlaguntzea eta arazketaren beharrazkontzientziatzea.

• Hondakin uren arazketarekin baterauraren neurrizko erabilera etaibaien kontserbazioaren aldeko ja-rrerak bultzatu behar direla jakina-raztea.

Garapena

Aurreko ihardueran, ibaietako urak jasaten di-tuen eraldaketen arazoa konpontzeko bidedesberdinak daudela ikusi dute ikasleek. Beraz,aurrekoa eta honako iharduera hau erlaziona-tzea garrantzitsua da. Izan ere, araztegiak ir-tenbide horietako bat dira eta iharduera ho-nen bidez, ARAZKETA zer den ikasleeiargitzen saiatuko gara.

Irakasleak egoki baderitzo, iharduera hau 6. eta7. ihardueren aurretik landu daiteke. Zuenikasleek inoiz ez badute araztegirik bisitatu etaeztabaidaren aurretik azalpenen batzuk ema-tea egokia dela iruditzen bazaizue, horixe egindezakezue. Maketa eraikitzeko hondakinakerabiliko ditugu, ikasleek etxetik ekar ditzake-tenak. Honek, birziklapenari buruz hitz egitekoaukera emango digu.

Trabeska moztutako plastikozko botila bat 1zenbakia duen ontzia izan liteke. Saretxoakedozein burdindendatan lor daitezke. Bere or-dez botilari itsatsitako oihaltxo bat ere erabildaiteke 2. ontzia eraikitzeko bidoi baten hon-doa erabil dezakezue eta 3. ontzia plastikozkobotila bat ere izan liteke. Hartxintxarrak etaharea ibaitik hartu daitezke edo obraren bate-an eskatu.

Edozein modutan, ikasleak izan daitezela irudi-menez eta trebetasunez maketa eraikiko dute-nak.Azal iezaiezu eraiki duten maketa beneta-ko araztegien sinplifikazio bat dela eta zenbateta zikinago eta kutsatuago egon ura, are etakorapilotsuagoa eta garestiagoa suertatzendela arazketa. Era berean, funtsezkoa da ondo-ko ondoriora ez iristea: ura araztuz arazoakkonpontzen direnez, ibaiko ura kontu gabeerabili eta zikin dezakegula. Gogorarazi iezaie-zu IBAIONDOn Urbeitiako bizilagunek eraikinahi zuten araztegiarekin gertatu zena.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 154. orr..Plastikozko ontziak.Kortxozko bi tapoi. Saretxoak.Harriak, hartxintxarrak eta harea.Buztina eta ura, nahasita.Guraizeak eta kola.

KONTZIENTZIAZIOA

7. ih

ardu

era




IDEIAK ARGITZEN

Helburuak

• Aurreko ihardueren bidez eskuratu-tako ezagupenak eta jarrerak erro-tzea: higadurak eta kutsadurak era-gindako ibaiko uraren aldaketa,ibaiaren erabilera historian zehareta ibai ingurunearen kontserbazio-an betetzen dugun papera.

Garapena

Sintesirako eta ebaluaziorako iharduera da ho-nako hau. Berau aurrera eramateko “ibai eko-sistemak” posterraz baliatuko gara. Ikasleektaldeka lan egingo dute, posterra behatuz etaberaien materialaren artean dauden galderakerantzunez. Horretarako bost edo sei ikaslekotaldeak eratuko ditugu. Galderak erantzuteazgain, talde bakoitzak hormirudi bat egin behar-ko du, beraiek behatu duten haranaren antze-koa irudikatuz. Kasu honetan, ordea, ingurukobiztanleen erabilera egokia dela medio, garbidagoen ibaia marraztu beharko dute.Talde guz-tiek lana bete dutenean, emaitzak guztion arte-an komentatuko ditugu eta bide batez, aldez

aurretik landutako gaiak berrikusiko ditugu.Honela bada, eta higadura gaiari dagokionez,hi-gadura galarazteko ibaiertzeko landarediakduen garrantziaz eta bere garrantzi ekologiko-az hitz egingo dugu berriro ere. Harrobien era-ginez ingurua higatzen denez, ibaietatik urrunegon beharko lukete eta ustiapena amaitzerakoingurua berreskuratzera bideratutako plangin-tzaren bat prest izan beharko lukete. Ortueneta ibaiaren artean zuhaitz edo zuhaixka ba-tzuk landatzea egokia litzateke, lurra babestueta korronteak eramatea galarazteko alegia.

Bukaeran talde bakoitzak bere hormirudiaerakutsiko du, ibaiaren arazoentzako aurkitudituzten irtenbideak azalduz. Guztiek ikustekomoduko leku batean jar ditzakegu.

Iharduera hau eta hurrengoa egokiak dira uni-tate didaktikoaren helburuak bete ote direnebaluatzeko.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 155-156. orrialdeak.“Ibai Ekosistemak” posterra, Eusko Jaurlari-tzak argitaratu eta CEIDAk zabaldutakoa.Kartulinak, lapitzak, margoak, errotuladoreak.



133



8. ih

ardu

era

A.7

ETA ORAIN…LAGUNDUKOAL DIOGU LAMIARI?

Helburuak

• Eskuratutako ezagupenak eta jarre-rak ikastetxe mailan ezagutzeraematea.

• Taldean lan egiteko gaitasuna gara-tzea.

• Gure ibaien kontserbazioaren aldekoekimenetan parte hartzea, hauek ku-tsatzea eragiten duten ekintzak sala-tuz eta ibaien ongizatearen eta gurebizi kalitatearen aldekoak hedatuz.

Garapena

Aldizkari bat eratzea, berez, ekimen erakarga-rria da. Baina Lamiari laguntzeko nahiak areerakargarriagoa egiten du (adin honetako ikas-9.

ihar

duer

a






leak, jadanik, Lamia ibaiaren sinbolo gisa erabi-li dugula ulertzeko gai dira).

Iharduera honen bidez, ingurugiroaren aldeekiteak eta gure inguru hurbilean ekimenhauek ezagutzera emateak duen garrantzia az-pimarratu nahi da. Aldizkaria medio egokiaizan liteke iharduera hauetan zehar landutakoaezagutzera emateko:

• Gure ibaien ezaugarri fisiko-kimikoak (ibaiabisitatu ostean, ikasleek, “korrespontsalak”bailiran, egun horretako kronika idatz lezake-te). Ibaien kontserbazioari begira, gure eran-tzukizunen inguruko iritzizko artikuluak,ikerketa artikuluak etab. ere idatz ditzakete.

• Beste ibai batzuei buruzko informazioa: ira-kaslearen esku dagoen materiala.

• Ibai ekosistemetako bizidunak eta kutsaduraarazoak.

• Uraren arazketa.

Hasteko, ikasleei kazetarien lanaren berriemango diegu; artikulu mota desberdinei (iri-tzizko artikuluak, editoriala, ikerketa artiku-luak...) buruz mintzatuko gatzaie, izenburu era-kargarriak erabiltzearen garrantzia eta hizkeragarbi eta ulergarria erabiltzearen garrantziaazalduko diegu. Hainbat egunkari/aldizkari era-mango ditugu ikasgelara, denen artean azter-tzeko. Bide batez informazio iturriei buruz erehitz egingo diegu.

Garbi izan behar dute aldizkaria egiteko beha-rrezkoa dutela ongi antolatzea eta taldean lanegiteko gai izatea. Irakasleok, zenbateraino di-

ren gai beraien lana antolatzeko ikusi eta ho-rren arabera jokatu behar duzue.Eginkizun honekin hasteko egokia izan litekeguztion artean erabakitzea zein atal landukoditugun aldizkarian. Guztion ideiak kontuanizan eta arbelean idatziko dira.Gero egokienakiruditzen zaizkigunak aukeratuko ditugu.Aldiz-kariaren izena aukeratzeko ere, prozesu ber-bera jarraituko dugu.

Bestetik aldizkariaren formatoa zehaztu be-harko dugu: zutabeetan idatziko dugun, izenbu-ruen tamaina, azalpenak marrazkiez eta argaz-kiez osatuko ditugun, grafikoak gehitukoditugun eta abar.

Aipatu bezala, iharduera honen helburu nagu-siak hauek dira: ikasleen lana jaso eta ebalua-tzearekin batera, ibaien balioaz eta arazoez in-formazioa eskaintzea, informazio hori jendearihelaraztea eta kontzientziatzea. Aldizkariarentruke dirurik jasotzeko asmoa izango bazenu-te, guztion artean erabaki beharko zenuketediru horrekin zer egin (interesgarria litzatekeibaien aldeko ekimenen batean edo aldizkaria-ren ale berriak argitaratzen inbertitzea).

Materiala

Ikaslearen fitxak: 157-158. orrialdeak.Aldizkari/egunkari desberdinak.Aurreko ihardueretako emaitzak, nahiz ihar-dueretan zehar jasotako apunteak.Testuliburuak eta kontsulta liburuak.Papera, arkatza eta boligrafoak.Errotuladoreak, margoak.Taldeka lan egiteko gela egokia.Ordenadoreak (aukeran).

134


9. ih

ardu

era



IHARDUERA PROGRAMA -LEHEN HEZKUNTZAKO 3 .ZIKLOA

135

B

Kaixo neska-mutilak! Zer moduz zaudete?

Ez zineten ba nitaz ahaztuko, ezta? Zuon lagun Lamia naiz. Nire lagunek eta nik ibaian bizitzen ja-rraitzen dugu, baina jakingo duzuenez beti ditugu arazoak. Horrexegatik, zuon laguntza behar dugu.

Badakizue igeri egiteak eta ur azpian jolasteak zoratzen gaituela; buzea-tuz, ibaia goitik behera zeharkatzen dugu batzuetan. Alabaina, aurre-

ko egun batean ezkutaketan jolasten ari ginela, nik, ibaiak egitenduen bihurgune bat, leku itzal bat aukeratu nuen ezkutatzeko. Hannengoela usain nazkagarri bat heldu zitzaidan. Uretara begiratueta marroi kolorekoa zela ikusi nuen. Begiak ibaiertzerantz altxatu

nituenean han gertatzen zenaz ohartu nintzen; hodi batetik,gure etxea kutsatzen zuen ur higuingarria isurtzen zen. Amo-rru bizian nengoen. Uretatik irten eta ur hura nondik zetorrenezagutzeko prest nengoen. Horren guztiaren erantzuleak be-reak eta bi entzun beharko zituen, baina… nireak bezalakoahate hankekin... nora joan nintekeen? Lamiok ezin dugu me-tro gutxi batzuk baino aldendu ibaitik. Gainera, ibaiak bide-ratuta daude eta gero eta zuhaitz gutxiago gelditzen direnez

ibaiertzean ezin dugu ia inon ezkutatu. Horrexegatik behardut zuen laguntza. Guk ezin dugu egoera hau salatu. Benetan

behar zaituztegu! Oraingoan ere, ezin diguzue huts egin!

Zuon laguna.

Lamia.

P.D: Badakigu, guri bezala, zuoi ere asko gustatzen zaizuela jo-lasean aritzea. Beraz, zergatik ez zarete elkartzen eta gureibaiak nolakoak diren eta non kokatzen diren ezagutzekolehiaketa bat prestatzen? Modu horretan errazagoa izangozaizue gure ibaiak, garai bateko ur garbidun ibaiak izaterabueltatzeko saiakeran guri laguntzea. Agian zuek ere zerbait

egin dezakezue ibaia kutsatzen dutenak aurrerantzean horre-lakorik egin ez dezaten konbentzitzeko.

1. iharduera.—LAMIAK ARAZOAK DITU



136

B


GURE IBAIARI BURUZKO DATUAK

Izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Iturburua:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Non itsasoratzen da?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zeharkatzen dituen herriak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein haranetan dago?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egiten dituen kilometroak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

BEHAKETAK

1.—Begiz antzeman daitekeen kutsadura.

Ibaira egingo dugun irteeran hainbat behaketa egingo ditugu, ura kutsatuta dagoen ala ez dagoen jakiteko.

Olio eta koipeak: hegaztiei lumetan itsasten zaizkie eta arrainei brankietan, arnasketa galaraziz.

Badaude pp Ez daude pp

Xaboiak, aparrak: aparrik edo xaborik dagoen ala ez egiaztatzeko poto batean ibaiko ura jasoko dugu, potoa erdi-raino betez. Potoa irabiatuko dugu eta burbuilak desagertu arte iragandako denbora kronome-tratuko dugu. Gauza berbera egingo dugu iturriko urarekin, platerak garbitzeko erabili dugun ura-rekin… Honela, alderatu egingo ditugu emaitzak.

Ur mota Burbuilak desagertu arte iragandako denbora

1. Ibaiko ura2.3.4.

Kolorea: ibaiko ura gordetzen duen potoaren atzean kartulina zuri bat jarriko dugu. Bere ondoan iturriko ura duenpoto bat jarriko dugu eta biak alderatuko ditugu. Zein kolorekoa da ibaiko ura?

Gardena pp Nahiko kolore iluna du pp Oso kolore iluna du pp




137

B

2.—Uretan dauden partikula solidoak.

Baliteke ibaitik hartu dugun ura uherra egotea, uretan flotatzen dauden partikula solidoen eraginez. Partikula hauekuretatik banatzeko aho zabala duen botila batean paperezko iragazkia ipiniko dugu, enbutu itxura emanez. Ibaikoura botilara botatzean iragazkiak iragazi egingo du. Gero, iragazkian gelditu diren partikulak azter ditzakegu lupabatez baliatuz.

• Zergatik daramatza urak partikula horiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Partikula horiek zein sedimentu motari zegozkion? Lupa erabil dezakezue.

Harea pp Harritxoak, Lokatza pp Landare hondarrak pp

Bestelakoak pp Beste sedimentu mota bati badagozkio, idatzi zeini: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Urak partikula asko badaramatza, hauek metatzean hondoa lohitu egiten da, arrainek arrautzak erruten dituztenleku asko lokatzaz estaltzen dira eta beraz, arrainak ez dira ugaltzen.

3.—Ibaiertzeko landaretza.

Urarekiko gertutasunaren arabera.Behaketa hau egiteko soka luzea beharko duzue (5 metro); metroro korapilo bat egingo diozue. Zabal ezazue sokaibaiarekiko perpendikularki, ibai bazterretik ibaiertzeko landaredia iristen den ingururaino. Gida baten laguntzazmetroro aurkitzen dituzuen landareak identifikatu eta izena idatzi. Adibidez:

Ibaiertza 1 m 2 m 3 m 4 m[—————[—————[—————[—————[

Lezkak Sahatsa Sahatsa Haltza

Ingurune hezeetako eta lehorretako landarediaren arteko alderaketaUretatik hurbil bizi den landare bat aukeratu eta kontu handiz, sustrai eta guzti atera lurretik. Marraz ezazue lau-kitxo honetan (ez ahaztu sustraiak irudikatzea). Gero egin ezazue gauza bera ingurune lehorrean bizi den landarebatekin (kaktusen batekin adibidez).

Beha itzazue landare hauen sustrai, zurtoin eta hostoak. Zertan bereizten dira bi landare horiek? Zer adieraztendute desberdintasun horiek?

Gogoan izan landareak, gainontzeko izaki bizidunak legez, bizi diren ingurura eta inguruhorretako baldintzetara moldatuta daudela. Bizidun bakoitzak bere habitat naturala du.

4.—Diapositibak.

Atera dituzuen diapositiben artean 5 edo 6 aukeratu eta zuon lagunekin komentatu.





138

B

• Beha ezazue Euskal Autonomia Erkidegoko (EAEko) ibaien mapa eta dagokien lekuan, ezagutzen dituzuen ibaienizenak idatzi. Falta zaizkizuenak Atlas baten laguntzaz bete.

• Mapa arretaz begiratu baduzue, erraz erantzungo diozue galdera honi. Non isurtzen dituzten beraien urak EAE-ko ibaiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Oso ongi! Eta orain, beraien urak isurtzen dituzten lekuaren arabera, gai al zarete mapa gainean lerro bat irudi-katuz ibaiak bi taldetan banatzeko?

• Marraztu duzuen lerro imajinario horri “isurialdeen banalerroa” deritzo. Kantauriar isurialdeko ibaiak (Bizkaikoitsasoan itsasoratzen direnak) mediterranear isurialdeko ibaietatik (urak Ebro ibaira isurtzen dituztenetatik) ba-natzen ditu.

• “Isurialdeen banalerroa” eta hurrengo orrialdean duzuen mendien mapa alderatu. Ba al datoz bat zerbaitetan? . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. iharduera.—GURE IBAIEN EZAUGARRI NAGUSIAK




139

B


EAEko mendilerroek osatzen dute lerro imajinario hori. Euria egiten duenean, lerro honetatik iparraldera erortzenden ura Bizkaiko itsasora heltzen da eta hegoaldera erortzen dena, aldiz, Mediterraneora. Horren inguruan hain-bat bitxikeria konta daitezke; Urkiola isurialdeen banalerroan dago. Esaten denez, Santutegiko teilatuaren alde ba-tera erortzen den euri ura itsaso batera omen doa eta teilatuaren beste aldean erortzen dena beste itsasora.

• Arroaren azalerari, klimari, erliebeari eta lurzoruaren izaerari dagokienez, bi isurialdeak desberdinak dira eta on-dorioz, ibaiak ere desberdinak dira.

• Beha ezazue sare hidrografikoaren (ibaien) mapa eta erantzun galdera hauei:

Orokorrean zein dira luzeagoak, kantauriar isurialdeko ibaiak ala mediterranear isurialdekoak? ..............................Zergatik? ...........................................................................................................................................................................................Zein arrok dute azalera handiagoa? ...........................................................................................................................................

Kantauri itsasoan itsasoratzen diren ibaiek bide laburragoa egiten dute, mendiak eta itsasoa elkarren hurbil bai-taude. Hori dela-eta, ingurune malkartsuak zeharkatzen dituzte itsasoratu aurretik eta ondorioz higadura handiasortzen da. Hurrengo ihardueran egiaztatu ahal izango duzue hemen esandakoa.

Ibaiak laburragoak direnez, arroak ere ez dira horren zabalak. Beraien urak Ebro ibaira isurtzen dituzten ibaiak lu-zeagoak dira eta arroen azalera handiagoa. Iturburutik Ebron ibairatu arte egiten duten bidea ez da horren mal-kartsua; desnibela isurialde kantauriarrean baino txikiagoa da.

Oiz Izarraitz

Ernio

Aralar

Aizkorri

Urbasako Mendilerroa

Kantauriko Mendilerroa

Gasteizko Mendiak

Arkamu Mendilerroa

Gorbeia




140

B

Klima ere desberdina da alde batera eta bestera. Beha ezazue klimaren mapa eta azaldu bi isurialdeetako prezipi-tazio eta tenperaturen arteko aldea.

Bi isurialdeetako ibaien arteko desberdintasunak ez dira faktore naturaletara soilik mugatzen. Giza eragina ere kon-tuan izan behar da gure ibaien arteko desberdintasunak ulertzeko. Gizakiari lotutako faktoreen arteko batzuk on-dokoak dira:• Ibaiak zeharkatzen duen haran edo arroan bizi den jende kopurua.• Arro horretako giza iharduerak; lurzoruari ematen zaizkion erabilerak.

Nola eragiten ote dute faktore hauek ibaietan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

MAPEI BURUZKOAK

Iharduera honetan zehar, eta beste aldi askotan ere, ohartuko zineten mapa mota asko daudela. Mapa mota bat to-pografiari dagokiona da, hau da, mapa topografikoa.

Lurrazalaren erliebea adie-razteko balio dute.


Koska Mendia

Alboa

IbaiaAlto ibaia

Pikozuri Mendia

Bizkaiko Itsasoa

500

400

300300

400

500

600

700 800

900

200200

100100

400-500 mm

500-700 mm

700-1.000 mm

1.000-1.500 mm

1.500-2.000 mm

2.000 mm-tik gorakoa

2.000

1.500

1.000

700

500




141

Mapa honetan irudikatuta dauden lerroei sestra kurba deritze. Sestra kurba bakoitzak itsasoaren mailatik altitu-de berdinera dauden puntuak lotzen ditu mapan. Puntu bati dagokion altitudea kota izenaz ezagutzen da.

Behatu ondoko mapa eta esan:

Zein altitudetan dago Alto ibaiaren iturburua? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eta Alboa ibaiarena? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein altitudetan ibairatzen da Alto ibaia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eta Alboa ibaia?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Mapa bat irudikatzeko orduan eskala desberdinak erabil daitezke. Eskalak, neurri errealen eta mapan irudikatu-takoen arteko erlazioa adierazten du. Honela bada, 1:100.000 eskalak, mapako zentrimetro bat errealitatean100.000 (1.000 m = 1 km) zentimetro direla esan nahi du.

Eskalak beste modu batez ere adieraz daitezke.

Ikus ezazue ikasgelan dituzuen mapetan zein eskala erabili den. Mapa horietako bat hartu eta eskalak erabiliz etaerregela baten laguntzaz kalkula ezazue zein den puntu hauen arteko distantzia:

— Azpeitia eta Gasteiz artekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

— Agurain eta Durango artekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

— Gernika eta Eibar artekoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ORAIN IKERKETAREN TXANDA DA.

Mapak erabiltzen ikasi duzuenez, proposatzen dizuegun ikerketa aurrera eramateko erabil ditzakezue.

Bana zaitezte taldeka.Talde bakoitzak ondoren proposatzen dizkizuegun ibai hauetako bat aukeratu behar duzue:Ibaizabal, Bidasoa eta Zadorra.

Liburutegira, testuliburuetara eta abarretara jo eta aukeratu duzuen ibaiari buruzko ahalik eta informazio zabale-na bildu. Saia zaitezte galdera hauei erantzuten:

• Zein isurialdetan dago? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zein altitudetan du iturburua eta zein altitudetan itsasoratzen edo ibairatzen da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zein herri zeharkatzen ditu? Zenbat biztanle bizi dira herri hauetako bakoitzean? Eta guztira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zenbat kilometro egiten ditu ibaiak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Zein da arroaren azalera? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Arro horretan bizi den jendeak zertan egiten du lan? Industria asko al daude? Zein motatako industriak? . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B


0 1.000 3.000


2.000



142

B

• Zein da ibaiaren ingurugiro egoera? Arrantzan egin al daiteke bertan? Zein arrain mota bizi da ibaian? Bertan bai-

nua hartzerik izango al genuke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bila itzazue inguru berbera erakusten duten mapa desberdinak.

Informazioa biltzen duzunean, pentsa ezazue nola azalduko diezuen gainontzekoei ibaiari buruz ikasitako guztia.

Azalpenekin hasi aurretik, kontuan izan informazio orokor hau:

ZEIN DA GURE IBAIEN EGOERA?

Eusko Jaurlaritzak, 1993an, EAEko Ibaien Ingurugiro Egoera eta Uraren Kalitatea Zaintzeko Sarearen bitartez on-doko datuak jaso zituen:

Aztertu ziren ibai tarteen artean:

% 50 guztiz degradatuak daude, hau da, oso kutsatutako urak dira eta edangarri bihurtzea (giza kontsumorako era-biltzeak) lan handia eskatuko luke. Ur hauetan ez da arrainik bizi.

% 15 produktu toxiko eta agente patogeno (gaixotasunen eragile) asko daramatzate.

% 35 egoera onean daude; urak garbiak dira eta tratamendu sinple bat aplikatuz gero edangarriak izango lirateke.Bertan bainatzea posiblea da eta aisialdirako eta ureztapenerako egokiak dira ur hauek. Jasotzen duten inpaktu ba-karra, eurijasen eraginez ibaira heltzen diren materialena da.





143

B

Beha ezazue uraren zikloari buruzko eskema.Azalpen eta esperimentu erraz batzuen bidez uraren zikloarekin ze-rikusirik duten hainbat kontzeptu azaltzen saiatuko gara.

Lurzoru iragazkorrak eta iragazkaitzak.

• Hausturak eta espazio irekiak dituzten materialek ura beraien barnetik mugitzea ahalbidetzen dute. Horregatikesaten da iragazkorrak direla.

• Porositate txikiko materialek eta haustura gutxi dituztenek eragotzi edo oztopatu egiten dute uraren mugi-mendua. Hauek material iragazkaitzak dira.

Esperimentua.

Lehenik eta behin, material desberdinak jaso behar dituzue: harea, hartxintxarrak, buztina, limoa, porlana... Hondoazulatuta duen plastikozko kubeta bat ere beharko dugu. Material hauek zuloak estaltzeko erabiliko ditugu. Zuloakestaltzen dituzuen aldioro, ur kopuru berdina isuriko duzue kubetara eta zera egiaztatu beharko duzue, zein mate-rialetan zehar iragazten den ura erraztasunez, zeintzuek eragozten duten ura iragaztea eta zeintzuek oztopatzenduten ura iragaztea.

Saia zaitezte materialak lauki honetan sailkatzen:

IRAGAZKAITZAK ERDI IRAGAZKAITZAK IRAGAZKORRAK

Esperimentua.

Har ezazue harearria, eta ura duen ontzi garden batean sartu. Zer gertatzen da? Zergatik irteten dira aire burbui-la horiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Errepika ezazue prozesua pomez harriarekin. Zer gertatzen da? Gauza berririk gertatu al da? Zein da, zure ustez,horren zioa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Batzuetan, material iragazkorren azpian geruza iragazkaitza egoten da. Hori gertatzen denean, lur azpiko urak pi-latu egin daitezke. Horri akuifero deritzo.

Akuifero batean geruza iragazkor bakarra edo bat baino gehiago ager daitezke, beti ere azpialdean geruza iragaz-kaitza dutela. Baliteke, ura bi geruza iragazkaitzen artean “preso egotea”. Ikus ezazu marrazki hau:

4. iharduera.—URAREN ZIKLOA




144

B

Nekazaritza lurrak (iragazkorra).

Harea eta hartxintxarrak(iragazkorra).

Buztina (iragazkaitza).

Granitoa (iragazkaitza).

• Hobeto ulertzeko esperimentu hau egin dezakezue:

Jar ezazue kristalezko kutxa batean edo plastiko gardenezko kaxa batean buztin geruza bat (iragazkaitza), inkli-nazio pixka bat emanez, marrazkian agertzen den bezala. Geruza horren gainean hare edo hartxintxar geruza bat(iragazkorra) jarri, ontziaren alde batetik gainazalera iristen delarik. Falta dena, bigarren geruza iragazkaitz batezestali.

Bi hodi luze xamar ere behar ditugu (boligrafoen estalkiek balio dute). Hauen mutur batean sare maila jarrikoduzue, lurrean sartzean taponatu ez daitezen.

Hori egin ondoren, ureztagailu batez ureztatuko dugu kaxa, euria ariko balu bezala. Zer gertatzen den ikusi be-harko duzue.

Jar itzazue hoditxoak marrazkian agertzen diren posizioan; bata geruza iragazkaitza dagoen lekuan eta bestea ge-ruza iragazkorra dagoen lekuan.

A hoditik ura irteten da. Horixe da putzu artesiarretan gertatzen dena. Ura bere kabuz irteten da ontzi ko-munikatuen printzipioaren eraginez.

B hoditik ura irtetea nahi baldin badugu, zurrupatu egin beharko dugu. Putzu arruntetan horrelako zerbait ger-tatzen da, ura ateratzeko ponpatu egin behar izaten baita.


Akuiferoa

Iturria

Putzuartesiarra

Putzuarrunta

B

A

Buztina

BuztinaHarea edohartxintxarrak




145

B

Nola sortzen dira iturburuak? Iturburuetako ura garbia al da? Erantzuna ezezkoa bada, zein da horren arrazoia?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lur azpiko ura, putzu eta iturrien bidez, gainazalera irten daiteke. Lur azaleko ura iragazi egin daiteke (lur-zoruan barneratu) eta akuifero bat eratu, hau da, lur azpiko ur izatera igaro daiteke.

Begiztatu ezazue berriz ere uraren zikloaren eskema. Jadanik ezagutzen duzue eskeman agertzen diren hitz gehie-nen esanahia: iragazketa, akuiferoa, lur azpiko urak… Baina beste hitz bat ere agertzen da: eskorrentia. Zer dahori? Adibide bat emango dizuegu:

Eurijasa handiak gertatzen direnean lurzoruak ezin izaten du erortzen den ur guztia iragazi, ez dio denborarikematen. Honen ondorioz errekasto txikiak eratzen dira. Errekasto hauetako ura ibaira eta ondoren itsasora hel-tzen da edo denboraren poderioz iragazten da. “Irristatu” egiten den ur honi eskorrentia deritzo.

Inoiz joan izango zineten mendira kanpin dendan lo egitera. Gure lurraldea oso euritsua da, eta horregatik, ba-daezpada ere, egokiena lurzoruan ildo bat egitea da, denda inguratuz. Honela, euria egingo balu, dendaren kan-poaldeko oihaletik irristatutako ura ildora sartuko litzateke, ura beste leku batera bideratuz eta denda ingurukolurzorua putzutzea eragotziz. Hau egitean, eskorrentia txikitxo bat eratzen dugu.

Biziki urbanizatutako inguruetan lur azalera handiak iragazkaitz bihurtzen ditugu, eta horrela lur azpira ura iragaz-tea galarazten dugu. Ondorioz, eskorrentia handiak eratzen dira eta honekin eurijasa handiak gertatzen direneanuholde arriskua areagotu egiten da (estoldek ezin dute heltzen zaien ur hori guztia hartu).





146

B


Itsasoa

Lurrinketa

Eskorrentia

Transpirazioa

Prezipitazioa(euria)

Prezipitazioa(elurra)

Lakua

Lur azpiko urakA

kuiferoaIbaia


Iragazpenikez

Iragazpena



147

B

IBAIAK ETA HIGADURA

Ibaiak etengabe ari dira beraien hondoa itxuratzen. Haizearekin, eguzkiarekin, euriarekin eta izotzarekin batera, pai-sajea itxuratzen dute. Ibaiko urak berarekin eramaten ditu arrokak, hartxintxarrak, harea… Honi higadura deritzo.Korronteak material hauek ibaian behera eramaten ditu eta behin korrontea motelagoa bihurtzen denean etaarroa leunagoa, material hauek hondoan metatzen dira. Horrela, paisajea etengabe eraldatzen da.

Ibaiak haranetan zehar iragaiten dira; pixkanaka-pixkanaka beraien bidea zabalduz doaz eta haranak “V” itxura har-tzen du. Kasu batzuetan, ibaiek beraien hondoa higatzen dute arroila eratzeraino, esate baterako Koloradoko arroi-la Estatu Batuetan.

Zenbat eta indar handiagoa izan korronteak, are eta gogorragoa izango da higadura.

Burutu ezazue hurrengo esperimentua:

Egurrezko bi kaxa luzexka behar dituzue. Bata lur biluziz estaliko duzue, hau da, landarerik ez duen lurrez. Bestealandareak dituen lurrez estaliko duzue (aldez aurretik lur zati batean haziak erein ditzakezue, eta gero, esperimen-tu hau burutzeko erabili lur hori). Bi kaxetan ildo bana egin beharko duzue. Ildo horiek “ibaiak” izango dira. Ildo-ak harez eta harritxoez estaliko dituzue. Kontuan izan bi ildoek berdinak izan behar dutela. Kaxek, marrazkian adie-razten den moduan, V itxurako ebaki bat izan behar dute.

Kaxak inklinatuta jarri eta ura isuriko duzue beraietan. Kutxen azpian, ebakia egin duzuen tokian, ontzi bana jarri-ko duzue, ura jasotzeko. Idatzi zer gertatzen den. Gero, beste bi aldiz errepikatuko duzue esperimentua, aldi ba-koitzean kutxak pixka bat gehiago inklinatuz.

Gertatutakoa ikusi ondoren zer ondorio ateradituzue? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esperimentu hau eta ibaiei eta higadurari buruzdakiguna kontuan izanik saia zaitezte guztion ar-tean galdera hauei erantzuten:

Arroa higatzeko moduan ba al du zerikusirikibaiak zeharkatzen duen lurzoru motak? . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eta ibaiertzeko landarediak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eskualde horretako klimak? (tenperaturak, prezi-

pitazioek...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ibaiaren profilak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ibaia bideratuta edo bideratu gabe egoteak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ibaiertza urbanizatua ala urbanizatu gabe egoteak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .





148

B

5. iharduera.—IBAIAREN JOKOA





149

B

IGARABA:Ibaietako harrapari trebeenetakoa da eta igerilari eta murgilari bi-kaina. Arrainez elikatzen da nagusiki baina karramarroak, anfibioak,ur-hegaztiak eta ugaztun txikiak ere jaten ditu. Garai batean Euska-din ugaria zen oso, baina gaur egun desagertzeko arriskuan dago.Horren arrazoi nagusiak ibaien kutsadura, ibaiertzeko basoen desa-gerpena eta larruaren balioagatik ehizatua izan dela dira.

IZOKINA:Kirolari trebeak ditugu, handiak eta indartsuak. Itsasoan bizi den es-peziea da, baina ugaltzeko garaia iristean ibaien iturbururaino bi-daiatzen dute, korrontearen kontra igeri eginez. Hor erruten dituz-te arrautzak. Hauetatik jaioko diren kumeek, oso txikiak izanik,itsasoraino bidaiatu behar izaten dute. Krustazeoez eta intsektuenbeldarrez elikatzen dira.

IGEL BERDEA:Goialdetik berdeak eta azpialdetik zurixkak dira. Intsektuak, molus-kuak eta zizareak jaten dituzte.

UR-ARRATOIA:Ibaietan dute gordelekua. Pazientzia apur bat izanez gero erraz ikus-ten dira. Ur inguruko landare berde, gramineo, lekadun eta lezkezelikatzen dira nagusiki.

SUGE BIPERAKARA:(Gehienez metroko luzera hartzen du).Arriskutsua ez bada ere, utzezazu bakean, bere uzkiko guruina hustu eta kirats nazkagarririkhartu nahi ez baduzu. Karraskariak jaten ditu nagusiki.





150

B

AMUARRAINAEzin du ur kutsatuetan bizi. Bere ingurua gogoz zaintzen du eta bes-te arrain bat ikusiz gero berehala erasoko dio. Intsektuen larbak,krustazeoak, arrain txikien arrautzak, zizareak eta abar jaten ditu.

MARTIN ARRANTZALEATxikia, urdina eta moko handikoa da. Zelatan ehiza egiten du, etabere kokalekutik edo airetik zut erortzen da. Arraintxo, zapaburu,burduntzi eta marraskiloak jaten ditu. Gutxi kutsatutako ur garden-dun ibaien inguruan bizi ohi da.

BUZTANIKARAZuria, grisa eta beltza da. Ibaiertzetan eta herrietan oso arrunta da.Lurrean azkar ibiltzen denean, burua eta buztana etengabe mugitzenditu. Baiak, fruituak eta intsektuak jaten ditu.

HALTZALurzoruaren emankortasuna areagotzen duen zuhaitza da (lurzorua“ongarriztatzen” dutenbakterioekin bat egiten du) eta beraz, mesedegarria da beste landare batzuen garapenera-ko. Ura oso maite du. Bere haziak oso txikiak dira; kilo batean milioi bat sartzen dira.

LIZARRAEgur gogorra eta iraunkorra duenez, “galtxagorriek” eta gnomoek,lizarraren adarrez egiten dituzte beraien makil magikoak. Lizarrarensustrai luzeek oso ongi “eusten” diote lurzoruari.

BURDUNTZIABurduntzi helduak uda aldera sortzen dira. Lehenengo beldarra ureta-tik ateratzen da, landare batean gora igoz. Ondoren, azala askatzenzaio eta animalia heldua irteten da.Hilabetez bizi ohi da,eta zapaburuzeta bera baino tamaina txikiagoko intsektuez elikatzen da.





151

B

URETAKO LANDAREAKUretako landare mota asko daude. Batzuk, algak legez, erabat ure-tan murgilduta bizi dira. Hosto batzuk ur azpian eta beste batzukuretatik kanpo dituztenak ere badira. Azkenik, ur bazterrean bizidirenak ditugu, lezkak eta kainaberak, besteak beste.

MAZKAR ARANTZADUNAOso txikia izan arren, erasokorra eta aseezina da. Bakartiarra erebada eta intsektuez eta arrautzez gain, beste arrainen kumeak erejaten ditu bere arantzez ziztatu eta hil ondoren.

ZIZAREAUrtarrak direnak lohi artean bizi dira. Bertan materia organikoa aurkitzendute eta hori da jaten dutena (hildako animalia eta landareen hondarrak etagorotzen hondakinak).

KARRAMARROABost hanka pare ditu. Lehenengo parea matxarda indartsuak diraeta elikatu eta etsaietatik defendatzeko erabiltzen ditu. Normalkiegunez atsedena hartzen du eta ilunabarrean, landare, intsektu, hil-dako animalia eta, oro har, jaten duen materia organikoaren bilaateratzen da.

BESTE ORGANISMO BATZUKUretan beste hainbat izaki bizidun ere bizi dira; tamaina guz-tietakoak daude, baina gehienak oso txikiak dira. Batzuk ai-patzearren, uretako arkakusoa, intsektuen beldarrak, alga ze-lulabakarrak... Beste bizidun batzuen janari iturria dira.





152

B

IBAIAREN JOKOA

Landareek hezetasuna behar dute hazi ahal izateko. Horrexegatik da, hain zuzen, horren berezia ibaiertzeko paisa-jea. Ibaiertzeko berezko landarediak baso luze eta estuak eratzen ditu. Ibaiertzean hazten diren landareek hezeta-suna behar dutenez, ez dira ia aldentzen ur bazterretik. Ibaitik urrunduz goazen heinean lurzorua gero eta leho-rragoa da eta ondorioz, bertan hazten diren landareak desberdinak.Azken hauek ur gutxiagorekin bizi daitezke.Ongi kontserbatutako ibaietan, kilometroak eta kilometroak ibil gaitezke zuhaitz eta landare berdinak ikusiz, bainaibaitik metro batzuk aldenduz gero landaredia ez litzateke berdina izango jadanik.Bisitatu duzuen ibaian ibaiertzeko baso luze eta esturik al zegoen?Faunarekin berdintsua gertatzen da. Dena dela, ibilguaren tarte guztietan ez dira landare eta animalia berdinak bizi.Ikus ezazue marrazki hau:

Ibaiaren profilaIbaiaren goi ibilguak osomalkartsuak dira eta urak biz-korrak, ongi oxigenatuak etahotzak. Higadura handia izatenda tarte honetan. Hemen bizidiren animaliek baldintza haue-tara moldatu beharra dute.Korronteak eramaten ez di-tuzten gorputz gihartsuak di-tuzte batzuek, eta korrontea-ren kontra igeri egin dezakete,igarabak esaterako. Beste ba-tzuek, amuarrainek besteakbeste, gorputz zapala dute. Ha-rritxoak erabiliz, beraien gor-putz gainean “etxea” eraikitzendutenak ere badira. Modu ho-

netan pisua irabazten dute eta korronteak eramatea galarazi. Ibilguaren tarte honetan berezko landaredia man-tentzen da, eraldaketa handirik gabe (ez dago birlandaketarik, ezta gizakiak sartutako landarerik ere). Landarediaugaria izaten da.Ibaiaren erdi ibilguan harana zabalagoa da, malda leunagoa eta uraren abiadura txikiagoa.Tarte honetan ureta-ko landareak hazten dira eta ibaiertzean haltzek, lizarrek eta sahatsek eratutako basoak ikus daitezke. Jakina de-nez, animaliak ere aurki daitezke bertan; burduntzia, marraskilotxoak, zapatariak eta beste makina bat ornogabe;baita ornodunak ere: arrainak, anfibioak, martin arrantzalea, beste hegazti batzuk eta ipurtatsa eta tamaina txikikobeste zenbait ugaztun.Ibaiaren behe ibilguan ez dago ia maldarik. Hemen metatzen dira ibaiak goialdetik garraiatutako limoa eta ha-rea. Ur emaria handia da, eta uraren abiadura, berriz, txikia. Hori da aniztasun mailarik altueneko ibai tartea. In-tsektuen, arrainen, hegaztien, anfibioen (igel berdea esaterako) eta narrastien (suge biperakara besteak beste) eli-kagai diren milaka organismo mikroskopiko bizi dira bertan. Landarediari dagokionez, uretako landareak etaibaiertzeko berezko landareak aurki daitezke.Eta orain pentsa ezazue honen inguruan: non biziko litzateke ahate bat gusturago, goi ibilguan, korronte bizkoreta urjauzien artean edo behe ibilguan, uraren abiadura txikiagoa den tartean alegia? Zein da, zuen ustez, bereHABITAT naturala? ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


Goiibilgua

Erdiibilgua Behe ibilgua




153

B

Zuok guztiok Ibaiondon bizi zarete, ibai batek zeharkatzen duen eta bi auzo dituen herri batean alegia. Bi auzookUrgoitia eta Urbeitia dira. Bi auzo hauen artean beti izan dira liskarrak, batzuek ibaiko ura zaintzen ez dutenez bes-teei iristen zaien ura kalitate txarrekoa delako.

Urgoitiako biztanleei, hau da, goiko auzoko biztanleei oso ur garbia heltzen zaie, baina erabiltzeko orduan ez duteinolako ardurarik erakusten. Zenbait industria eta abeltegi eraiki dituzte eta hauetako nahiz etxeetako ur zikinakzuzenean isurtzen dituzte ibaira, aldez aurretik araztu gabe.

Urbeitiara iristerako, ibaiko ura oso kutsatuta dago eta ezin dute ur hori ezertarako erabili. Ortuak ureztatzekoputzuak aurkitu behar dituzte eta edateko nahiz sukaldean aritzeko, garbitzeko... Urgoitiatik ekartzen dute ura edobotiletan erosten dute. Jadanik ezin dute herri inguruan bainua hartu eta ibaiertzeko animaliek ere, hil ez direnak,alde egin dute.

Ibaiondoko udala behin eta berriz saiatu da, arazoa konpontzeko asmoz, bi auzoetako ordezkariak biltzen, bainainoiz ez dira akordio batera iritsi.

Duela hilabete batzuk, Urbeitiako biztanleek araztegi bat eraikitzeko dirua biltzea lortu zuten; baina teknikariekesan dietenez, hain dago kutsatua ibaiko ura, non araztuta ere, ezin izango lukete erabili.

Arazoarekin behin betiko bukatzeko beste bilera baterako deialdia egin da eta BEHARREZKOA DA BEHIN-BETI-KO IRTENBIDEA AURKITZEA.

Irakaslearen laguntzarekin bi talde egingo dituzue; batzuk Urgoitiako biztanleak izango dira eta besteak Urbeitia-koak.Auzo bakoitzeko batzuk izango zarete industrien jabeak, beste batzuk abeltzainak eta besteak, berriz, auzo-kideak.

TALDEAK— Urgoitiako industrien jabeak.— Urgoitiako abeltzainak.— Urgoitiako auzotarrak.— Urbeitiako industrien jabeak.— Urbeitiako abeltzainak.— Urbeitiako auzotarrak.

Talde bakoitzak bere auzokoak ez diren taldeei egiteko hiru galdera prestatu beharko ditu.Aldi berean besteen gal-derak erantzuteko prestatu beharko da. Galderak prestatu ondoren hasiko da bilera. Eta dakizuenez, arazoari ir-tenbidea aurkitu behar diozue.

Horretarako, eztabaidaren ostean, zuon taldeak (industrien jabeak, abeltzainak eta auzotarrak) aurrera eramatekoprest zaudeten hiru ekimen proposatu beharko ditu. Bestalde, irtenbide orokorrak planteatu beharko dituzue ara-zoen aurrean.

6. iharduera.—ZER EGITEN DUGU IBAIONDON?




154

B

Aurreko ihardueran ikusi dugunez, ibaien kutsadura arazoaren irtenbideetako bat hondakin urak araztea da.Araz-tegien funtzionamendua ezagutzeko, miniaturazko araztegi bat eraikiko dugu hondakinez baliatuz. Ondoko mate-rial hauek beharko dituzue:

• Plastikozko ontziak.• Kortxozko tapoiak (2).• Saretxoak.• Hartxintxarrak eta harea.• Ur zikina (buztinarekin nahastutako ura).

Material hauek erabiliz marrazkian agertzen den araztegiaren antzeko bateraikiko duzue.

Buztina gehitu diogun ura lehenengo ontzira bota eta saretxotik pa-sarazi. Saretxo hauek iragazki gisa erabiliko ditugu. Ura bigarren on-tzian utzi denbora batez, lokatza partikulak hondoan sedimentatuarte. Orduan, kendu tapoia eta utzi ura hirugarren ontzira pasatzen.Ontzi honek iragazkiarena egingo du. Bigarren tapoia kendu etabeha ezazue laugarren ontzian dagoen ura.

Ura askozaz garbiagoa dago. Hala ere, EZ EZAZUE EDAN! Garbiadagoen ur guztia ez da edangarria. Guk edaten dugun urak arazketaprozesu berezia behar izaten du.

Beno, beno,ez zaitez haserretu. Egia da.Errazagoa da ez zikintzea,zikindu eta gero garbitzea baino.

Zuok eraiki duzuen araztegia gai izan da ura eta buztina bana-tzeko, baina ibaietan, zoritxarrez, garbitzen horren errazak ez di-ren beste substantzia ugari ere agertzen dira.

Lamiak dioen bezala: ez da garbiagoa gehien garbitzen duena, gutxien zikintzen duenabaizik.

7. iharduera.—ARAZTEGIA ERAIKITZEN

Araztegiaeraikitzen ari gara

Ez jauna! Egin beharduguna URIK EZZIKINTZEA da

Saretxoak

Tapoia

Harritxoak

HareaHartxin-txarrak

Harritxoak

Egin ezazue zulo batontzian eta bertanhodi bat sartu

Tapoia

Ah! badakit...nahiz eta zikindu ez dio axola,

gero garbitu eta kitto!

1

2

3

4




155

B

Begiztatu ezazue ikasgelan duzuen “ibai ekosistemak” posterra. Agian, lehenago ere ikustatu duzue, baina ziuroraindik ez diezuela xehetasun guztiei erreparatu.

Gogora ezazue higadurari buruz ikasi duzuen guztia eta honen inguruan pentsatu:

Zergatik ari ote dira neska-mutilak zuhaitzak landatzen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gure lurraldean ba al daude deforestatutako eskualdeak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uholderik ezagutu al duzue edo inoiz beraiei buruz entzun al duzue? Ba al dakizue kalte handiak eragiten dituzte-la, lur eta objektu ugari eramanez, ibaiertzean eraikitako zubi, etxebizitzak eta abar txikituz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein da zuhaitzik ez egotearen eta uholdeen arteko erlazioa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Beha ezazue harrobia. Kutsaduraz gain, beste kal-terik eragin al lezake ibaian? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. iharduera.—IDEIAK ARGITZEN




156

B

Ikus ezazue ezkerreko irudiko ortua. Ibaiaren meandroandago, hau da, bihurgunean. Denborak aurrera egin ahala, zergerta lekioke ortuari? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oraingoan, detektibearena egingo dugu.Zein dira lekurik kutsatuenak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zerk eragiten du kutsadura hori? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zuen herriko hondakin urak arazten al dira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ba al dago hori egiteko proiekturik?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Baina gure aurrean dugun haranak ez du beti itxura berbera izan, ezta? Saia zaitezte, beraz, duela 200 urteko ha-rana nolakoa zen imajinatzen.Garai hartan ba ote zeuden urtegia, errota, zubia, harrobia, ura edangarri bihurtzeko planta, hiria, baserriak, ortuak? . . .

Ba al zegoen beste mota bateko fabrikarik? Eta beste mota bateko zaborrik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arrantzaleak ikusterik izango al genuke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ura heltzen al zen etxeetaraino? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nola egongo litzateke ibaiko ura? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zertan egiten zuen lan jendeak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gaur egun ez dagoenik egongo al zen duela 200 urte? Zer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikusi duzuenez, ibaia haraneko ardatz garrantzitsua da. Zenbat ihardueratarako ari dira erabiltzen ura? Erabileradesegokiren batez ohartu al zarete?

Ikusten denez, behatzen ari garen ibaiaren egoera ez da batere ona. Imajina ezazue bertan bizi garela. Zein irten-bide bururatu zaizkizue gure ibaiaren etorkizuna horren beltza izan ez dadin? Ausartzen al zarete aldaketak isla-datzen dituen beste poster bat egitera? Animo.

8. iharduera.—IDEIAK ARGITZEN




157

B

9. iharduera.—ETA ORAIN… LAGUNDUKO AL DIOGU LAMIARI?

Beno, nik uste dut Lamiarilaguntzeko ordua iritsi dela, ezta?

Agian, dagoeneko berarekin ahaztu garela pentsatzen du!

Bai, ezin ditugu eskuak gurutzatu,bestela ibaia gero eta beltzagoa egongo da.

Egoera hau salatu behar dugu eta haraneko jendearenlaguntza bilatu. Horretarako ALDIZKARI bat

atera genezakeela bururatu zait.Zer iruditzen zaizue?




158

B

9. iharduera.—ETA ORAIN… LAGUNDUKO AL DIOGU LAMIARI?

Oso ongi. Bertanibaian ikusitako guztiaren berri eman

genezake.Argazkiak ere ager litezke aldizkarian.

Araztegia nola eraiki genuenere azal genezake.

....eta inkestaren bat edo beste egin genezake, eta ura aurreztendugun edo alferrik galtzen dugun jakiteko,

test bat presta genezake...

Hori da, bainaaldizkarirako ez aukeratu ni agertzennaizen argazkirik. A ze itxura nuen

egun horretan!

Bai, bai, ongi da.Baina horretarako, aldizkari eta

egunkariak nola egiten diren, zein egitura duten,kazetariak nola egiten duten lan...jakin behar dugu,

gure aldizkariak izango dituen atalak aukeratu,eta batez ere, ONGI ANTOLATU

BEHAR GARA.


MATERIALOSAGARRIA

4243-Libro Ibai-MAT.COM euskera 28/1/04 18:53 Página 159


Animalien gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631.1. Arrainak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631.2. Karramarroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1661.3. Anfibioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1661.4. Narrastiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1671.5. Ugaztunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1671.6. Hegaztiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Landaretzaren gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1742.1. Zuhaitzak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1742.2. Zuhaixkak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1772.3. Belarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1782.4. Goroldioak, garoak

eta azeribuztanak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Espezieak identifikatzeko gurpila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Ibai Ekosistemaren babesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

“Ibai Ekosistemak” posterra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

1

2

3

4

5ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

MATERIAL

OSAGARRIA


1.1. ARRAINAK

IBAI AMUARRAINA – TRUCHA DE RIO (Salmo trutta fa-rio).

Amuarraina kalitate oneko ibilguetan ikusten da, eta urak oxigeno gutxi edotenperatura handia duenean berehala desagertzen da.

Horregatik mendiko erreketan eta goi ibilguetan bizi ohi da, baina kontserbazioa ona denean, erdiko ibilguetan ereamuarrain handi eta bakartiren bat agertzen da. Erreketan 15 zentimetrotik 20ra bitartean neurtzen du, baina ibaihandietan 50 zentimetrora ere hel daiteke, kilo eta erdi pisatuz.

Amuarrainak bere ingurua gogoz zaintzen du, eta beste arrain bat ikusiz gero, berehala erasotzen dio. Ehiztari bel-durgarria da eta intsektu larbak, oskoldunak, arrainak eta zizareak jaten ditu. Batzuetan ur azalean jauzika ere ikus-ten dira intsektuak harrapatzen.

AMUARRAIN ORTZADARRA – TRUCHA ARCOIRIS (Sal-mo gairdneri).

Amerikako arrain hau XIX. mendearen azken urteetan sartu zen Eu-ropan. Orain dela urte gutxi gure amuarrainaren ordez ibaiak birpo-

pulatzeko erabili zen, oxigeno gutxiagorekin, eta tenperatura eta kutsadura gehiagorekin bizi daitekee-lako. Hala ere, bere ugalketak arazo larriak dituenez, dagoeneko ez da erabiltzen.

Egun, oso gutxitan ikusten da, normalean arrainaztegien ondoan, haietan bere hazkuntza azkarragatiketa exijentzia eskasengatik oso erabilia baita.

BARBO ARRUNTA – BARBO COMÚN (Barbus bocagei).

Behe ibilguko espezierik arruntena, nahiz eta erdiko ibilguetan ereaurki daitekeen.

Gazteek sakonera gutxiko eta korronte handiko aldeak bilatzen dituzten bitartean, zaharrek kontrakoaegiten dute.Talde txikietan egoten da edozein motatako janariaren bila.

Mediterranear isurialdean arrunta da, baina kantauriarrean urriagoa da kutsadura dela-eta.Kadagua,He-rrerias, Nerbioi, Oka,Artibai, Urola eta Oria ibaietan gutxienez badago.

M AT E R I A L O S A G A R R I A

A N I M A L I E N G I DA

163

1




EZKAILUA – PISCARDO (Phoxinus phoxinus).

Araban Txipa, Gipuzkoan eta Bizkaian Ezkailua. Taldeetan agertzendira, batez ere gazteak. Zaharrak bakartiagoak dira.

Animalia txiki, arrainen arrautza eta algak jaten dituzte eta aldi berean, eurak amuarrainen janari dira.Ezkailu bat istripuaren bidez edo harrapakariak egindako erasoaren bidez zauritua gertatzen denean,beste ezkailuak gai dira zaurituak askatutako substantzia usaintzeko.

Gure ibaietako arrainik arruntena da. Kutsadura handia ez bada ibai osoan zehar bizi ohi da, goiko al-dean amuarrainaren kide bakarra delarik.

AINGIRA – ANGUILA (Anguilla anguilla).

Aingira ibaian bizi eta itsasoan ugaltzen da. Udazkenean helduak ibai-tik jaisten dira, 6.000 kilometrora dagoen Sargazos itsasorantz abia-tuz! Han 300 metroko sakoneran ugaltzen dira (eme bakoitzak 10 mi-

lioi arrautza!). Haien zentimetro bateko larbak, edo leptozefaloak, normalean ibai berberara itzultzendira, bizpahiru urteko bidaia eginez.

Kostaldera heldu bezain laster aldatzen hasten dira, ospe handiko angula edo txitxardin bihurtu arte.Orduan zerbait harrigarria gertatzen da: emeak ibaitik igotzen diren bitartean arrak itsasadarretan edobehe ibilguetan geratzen dira.

Denbora pasa ahala tamaina handia hartzen dute. Dagoeneko aingirak dira: harrapari beldurgarriak, ase-ezinak, edozein motatako harrapakinak jaten dituztenak.

ZAMO ARRUNTA – CARPA (Cyprinius carpio).

Jatorriz Asia Txikikoa omen da eta erromatarrek sartu omen zutenEuropan.Arrainazkuntzan oso erabilia da. Landare ugariko ur geldo-etan talde txikietan bizitzea gustatzen zaio.

Urre-arrainak egiten duen bezala, neguko lehenengo hotzekin hondoan lurperatzen du bere burua.As-tiro mugitzen da eta kalitate gutxiko uretan ere bizi daiteke. Ebro ibaian eta honen adarretako beheibilguetan agertzeaz gain, zenbait urtegitan ere sartu da.

LOINA TXIKIA– MADRILLA O LOINA (Chondostroma to-xostoma).

Araban Madrilla, Bizkaian eta Gipuzkoan Loina. Erdiko ibilguetakoarrainik arruntena, behekoetan ere barboarekin batera agertzen da.

Oxigeno askodun ur freskoetan bizitzea gustatzen zaio.

Talde handietan gustura ibiltzen da, eta korrontearen aurka igeri egiten du janari bila (batez ere algabila). Gure ibaietan oso arrunta da, Gipuzkoan eta Bizkaian Araban baino gutxiago kutsaduragatik.

164

1


ERRUTILO HEGATSGORRIA – BERMEJUELA (Rutilus ar-casii).

Erdi ibilguko arraina da, eta sakonera eta korronte gutxiko aldeetanloinarekin oso talde handietan elkartzen da. Orojalea izan arren, al-gak gustatzen zaizkio.

Arabako Lautadako ibaietan ugaria da:Araia, Zadorra eta bere adarretan (Dulantzi, Zayas, Santa Engra-zia, Bentako Erreka, Gordoa eta Santo Tomas).

URRE-ARRAINA – CARPÍN DORADO (Carassius auratus).

Antzinatik arrainazkuntzan erabilia, gaur egun Ebron, Omecillon,Baiasen eta Zadorran berez agertzen da. Gainera, beste ibai eta ur-tegi askotan ere sartu egin da (Regato, Jaizubia, Urkulu, Nerbioi, Uli-barri, Santa Engrazia eta Albina).

Bizimodu egonkorra eramaten du, astiro mugitzen da, eta sakonera handiko ur bareetan talde txikietanelkartzen da. Neguan gutxiago mugitzen da, lohizko edo harezko hondoan bere burua erdilurperatuz.Denetarik jaten du, batez ere planktona. Kalitate kaskarreko uretan ere (oxigeno gutxi, tenperatura al-tua, kutsatu samarra) bizi daiteke.

GOBIDO (edo ZARBO) – GOBIO (Gobio gobio).

Omecillo ibaian eta Bidasoako Tximista errekan bakarrik agertzenda, tenperatura berdin zaion arren, ez baititu jasaten kalitate txarre-ko urak.

Talde txikietan egiten du igeri, hondoan, bere bizartxoen bidez animalia txikiak bilatuz, batez ere gauez.

PERKA AMERIKARRA – PERCA AMERICANA (Micropte-rus salmoides).

Black-bass izenaz ere ezagutzen da. Jatorriz Estatu Batuetakoa, Euro-pan XIX. mendean sartu zen, gaur egun arrainazkuntzan oso erabiliadelarik.

Oso azkar egiten du igeri, ornogabeak eta arrainak harrapatuz. Gaztea denean, talde txikietan elkartzenda, baina helduak bakartiak izaten dira. Ebroren arroko behe ibilguetako ur geldo eta sakonetan bizi ohida. Gainera Regato, Urkulu eta Ulibarri urtegietan ere sartu egin da.



165

1




HONDOETAKO KORROKOIA – CORCÓN (Chelon labrosus).

Oso arrunta da bokaletan, baita oso degradatutako ibilguetako bo-kaletan ere. Talde handietan ikusi ohi da. Kostaldeko hondo harri-tsuetan eta ibaetako gune gazietan.

Orojalea, harrapa dezakeen edozein animalia jaten du. Baina batez ere lohian pilatzen diren elikagaiezeta alga firukarez elikatzen da.

1.2. KARRAMARROAK

Gaur egun 3 ibai karramarro espezie daude EAEn. Bertakoa, duela hamarkada batzuk afanomikosis ize-neko gaitzak jota, ikaragarri eskasa eta aurrera ateratzeko gero eta zailago daukan populazio erliktiko-etan bizi dena. Karramarro gorria (Procambarus clarkii), berriz, ur geldotakoa da eta lurraldearen hego-aldean hedatzen ari da.Azkenik, seinale karramarroa (Pacifastacus leniusculus) dugu, orain dela oso gutxiarte gure ibaiak birpopulatzeko erabili izan dena, baina hau ere gaitzaren eramalea dena.

Hala ere, bertako karramarroa berreskura daiteke. Horren lekuko, arazo berbera duten Europako es-kualde batzuetan berreskuratu izana. Baina hori lortzeko derrigorrezkoa da berehala neurri hauek har-tzea: kanpoko espeziekin birpopulaketarik ez egitea (erasokorragoak direlako eta gaitzak sar ditzake-telako), bertako karramarroen azken populazioak errespetatzea, ongi kontserbaturiko ibaiak zaintzea,eta degradatutakoak berreskuratzea.

Azkenik eta espezie ezberdinen arteko alde eta antzekotasunak bereizi ahal izateko, beha itzazu hu-rrengo irudiak:

1.3. ANFIBIOAK

UR IGELA – RANA COMÚN (Rana perezi).

Ur igela animalia oso arrunta da gure ibai eta putzuetan, batez ere medite-rranear isurialdean. Emea erakartzearren egiten duen kantu zaratatsua dela-eta, arra erraz topa daiteke.Tamainari dagokionez, 7-15 cm-ko luzera du eta130 gr bitarteko pisua har dezake. Kolore berdea du, arre-berdexka gainal-dean, eta zurixka azpialdean. Intsektuak, moluskuak, zizareak etab. jaten ditu.Ura eta argia gustokoak ditu.

BASO-IGEL GORRIA – RANA BERMEJA (Rana temporaria).

EAEko iparraldean ugaria da oso. Kolore aldakorra izan dezake, baina arreaeta orbain ilunez apaindua gehienetan. Putzuetan ugaltzen da eta arrautzpila handiak erruten ditu. Ez da erreza ibaiertzetan ikustea. Legeak interesbereziko espezietzat jotzen du eta babestuta dago.

166

1

Bertako Karramarroa Karramarro gorria Karramarro seinaleduna


APO ARRUNTA – SAPO COMÚN (Bufo bufo).

Udaberri edo udako gauetan erraz ikus daitekeen tamaina handiko anfibioada. Larruazal zimurtsua, kupre koloreko begiak eta buruaren bi aldeetan di-tuen guruin paratoideo handiak direla-eta, erraz bereiz dezakegu. Gure lu-rraldeko eskualde heze guztietan agertzen da. Hainbat pertsonek uste ezbezala, apoak ez du pozoinik begietara botatzen listuarekin batera, eta ezda gizakiontzat arriskutsua. Alderantziz, mota guztietako ornogabeak kon-trolatzen laguntzen duenez, onuragarria da.

1.4. NARRASTIAK

SUGE GORBATADUNA – CULEBRA DE COLLAR (Natrix na-trix).

120 cm arteko luzera duen sugea; handi samarra, alegia. Buru borobiltsua,beginini borobila, eta askotan gazteek beltzez inguraturiko lepoko horia iza-ten dute buruaren atzealdean.

Egunez ibiltzen da eta leku hezeetako animalia tipikoa dugu. Batere arris-kurik ez duen arren, uzkian daukan guruineko usain nazkagarria duen liki-

doa aska dezake, zirikatzen badugu (ikusten duzunez, ez dira mofetak abilezia hau duten bakarrak).An-fibioez eta arrain txikiez elikatzen da nagusiki.

SUGE BIPERAKARA – CULEBRA VIPERINA (Natrix maura).

Suge gorbataduna baino txikiagoa da, eta gehienez 100 cm-ko luzera har-tzen du. Beginini borobila du eta bizkarrean duen marrazkia dela-eta, sugegorria gogorarazten du. Antzekotasun hori da hain zuzen ere, biperakaradelako izenaren jatorria, baina gogora ezazu suge gorriaren begininia berti-kala dela (katuek dutenaren antzekoa).Arriskurik ez badu ere,utz ezazu ba-kean, bere uzkiko guruina hustu eta kirats nazkagarririk hartu nahi ez ba-duzu. Besteak beste karraskariak jaten ditu eta, beraz, mesedegarria da,

hauen kopurua kontrolatzen baitu. Legeak bi sugeak interes bereziko espezietzat hartzen ditu.

1.5. UGAZTUNAK

IGARABA – NUTRIA (Lutra lutra).

Ibaietako harrapari trebeenetakoa, eta igerilari eta murgilari bikaina dugu.Horretarako, behatzen arteko mintzaz (urpekarien oinetakoen modura)eta buztan zapal indartsuaz baliatzen da.

Mustelido handia da, arrak metrotik gorako luzera eta 11 kilotik gorako pi-sua har dezake. Hala ere, oso ale gutxi daudenez, eta gautiarra denez, ikus-teko zaila da.Arrainez elikatzen da nagusiki baina karramarroak, anfibioak,ur hegaztiak eta ugaztun txikiak ere jaten ditu.



167

1




Egiten dituen gorotzak ezaguterrazak dira, arrain hezur eta karramarro oskol pila baitituzte. Gainera, lu-rraldea markatzeko erabiltzen dituen harri handiak bezalako leku ikuskorretan egoten dira.

Garai batean Euskadin ugaria zen oso, baina azken 30 urteotan leku gehienetatik desagertu egin da etaguztiz desagertzeko arriskuan dago. Honen arrazoi nagusiak, habitataren degradazioa (uraren kutsadura,ibaiertzeko basoaren desagerpena, dragak eta ur bideraketak) eta jasan duen jazarpena (larruaren balio-agatik edota arrantza esparruetatik urruntzeko) dira. Igaraba, 3181/1980 Errege Dekretuaz guztiz ba-besturik dago.

UR-ARRATOIA – RATA DE AGUA (Arvicola sapidus).

Egunez ibiltzen da eta arretaz ibiliz gero ez da ikusten zaila. 23 cm-ko lu-zera (isatsaren 14 cm-z gain) eta 280 gramoko pisua har ditzake.

Ibai geldo eta zingiren ertzetan egiten dute gordelekua, eta bisita arrisku-tsuak saihesteko, sarrera urpean kokatzen dute normalki. Ur inguruko lan-dare berde, gramineo, lekadun eta lezkataz elikatzen da nagusiki.

Euskadi osoan dagoen arren, urriagoa da kantauriar isurialdeko zenbait eremutan. Honen arrazoia, ere-mu hauetako kutsadura, eta toki hauetan arratoi arrunta bezalako espezie oldarkorragoak nagusitzea da.

SATOR ARRUNTA – TOPO COMÚN (Talpa europea).

Satorraren morfologia erabat egokitua dago lurpeko bizimodura: gorputzazilindrikoa eta sendoa da eta hankak motzak (aurrekoek pala bihurtu direnesku haundiak dauzkate) ditu. Buztana motza eta ilez beterikoa da. Oso gu-txitan ikusten dira gainazalean, baina aise igartzen da beren presentzia ga-lerien kokapena adierazten duten lur pilei esker.

EAEn sator arrunta lurralde osoan zehar hedaturik dago (ugariagoa da kantauri isurialdean). Guragoditu zizareak ugari diren lur sakonak, eta horrexegatik dira bereziki ohikoak larre naturaletan. Medite-rranear isurialdean gune heze eta erreka bazterretan agertzen da sarrien.

BASURDEA – JABALÍ (Sus scrofa).

Arrak emeak baino handiagoak dira: lehenengoek 150 kg har ditza-kete eta bigarrenek, aldiz, 80 kg baino ez. Letaginak oso garaturik di-tuzte eta nabarmenak dira: goiko masailezurrekoak gorantz okertu-rik daude eta behekoen gainean eusten dira.

Bakarka edo talde txikietan bizi da eta, ugalketa garaian izan ezik,arrak eta emeak bereizita bizi dira. Lurralde zabalak zeharkatzen ditu

elikagai bila, gauez batez ere. Muturrarekin ibilitako lurrean igarri daiteke inguruan ibili direla, orbela al-txatzen baitute sustraiak eta bulboak bilatzeko.Oso gustukoa du lupetz bainuak hartzea; horregatik, errekastoetan haren aztarnak aurkitu ohi dira.

168

1


AZERI ARRUNTA – ZORRO COMÚN (Vulpes vulpes).

Azeria erdi tamainako txakur baten itxurako ugaztun haragijalea da. Buztanluze eta iletsua, belarri luze eta puntazorrotzak eta mutur zorrotza dirabere ezaugarri morfologiko tipikoak.

Batez ere gauez iharduten duen arren, ugalketa garaian egun argiz ere ikusdaiteke.Animalia bakarti eta iheslaria da, elikagai bila ibilaldi luzeak egin di-tzakeena. EAEko haragijalerik ugariena da ziurraski, habitat aniztasun han-dia baitu, nekazaritza eta hiriguneetako inguru humanizatuak barne.

ERBINUDEA – COMADREJA (Mustela nivalis).

Erbinude zuriaren antz handia du, baina azken honen pintzel beltzeanamaitutako buztana luzeagoa da. Erbinudearen gorputza luzea da etahanka eta buztana motzeko tutuaren itxurakoa. Mugimendu malgu-tasun handia dauka.Arrak emeak baino handiagoak dira. Gauez zeinegunez iharduten du, eta hain da ankerra ezen bera baino askoz han-

diagoak diren piezak ere harrapatzen ditu.

EAEko mustelidorik ugariena da, edozein motatako habitatetan, natural zein baserri, herri, finka, e.a.ekoeremu humanizatuetan bizi baita.

KATAGORRI ARRUNTA – ARDILLA COMÚN (Sciurus vulgaris).

Bere zilueta dotorea, gangar itxurako buztana eta belarriak apaintzen di-tuzten pintzelak nahastezin bilakatzen duten ezaugarriak dira. Kolore aniz-tasun handia du bizkarralde eta buztanean, ia beltza den marroi ilunetik go-rrixka argiagora bitartekoa; sabelaldea zuria izaten du beti. Lanerako bimomentu nabarmen izaten ditu: egunsentia eta ilunabarra. Bi une horien ar-tean atseden hartzen du habiatik kanpo, oso gutxitan jaisten baita lurrera.

EAEan, baso asko dagoenez, oso hedaturik dago. Batez ere hosto erorkorreko basoak eta haltza, lizar,hurritz, eta abarrezko erreka bazterreko basoak erabiltzen ditu, normalean baso masa handiagoetakoatal izaten baitira. Katagorriak konifero arrotzen birlandaketetan ere, insignis pinuarenak batez ere, biziohi dira; oso ondo egokitu da baso horietako baliabideetara eta erraz asko aurki daiteke habitat ho-rretan.



169

1




1.6. HEGAZTIAK

UROILOA – POLLA DE AGUA (Gallinula chloropus).

Punta horia duen moko gorria du. Normalean bakartiak, izutiak eta lo-tsatiak dira.Aleak, haziak, moluskuak, harrak eta intsektuak jaten ditu.

Batez ere kostaldean ikusten dira, ibaiak baretzen diren lekuetan. Ba-rrualdean gutxiagotan agertzen da.Araban urtegi, idoi, aintzira, eta ibai-

ko ur geldietan ugariagoa da. Zenbait eskualdetan egindako ibai bideraketek ur geldi eta putzurik gabeutzi dituzte.

MARTIN ARRANTZALEA – MARTÍN PESCADOR (Alcedo att-his).

Txikia, urdina eta moko handikoa da. Zelatan ehiza egiten du bere kokale-kutik edo airetik zut erortzen delarik. Arraintxo, zapaburu, burduntzi etamarraskiloak jaten ditu.

Kutsadura gutxiko ibai gardenetan bizi da. Gure lurraldean ez da ugaria, ibaiaskotako kutsadura eta bideraketak direla-eta. Omecillo, Baias eta Zadorra

ibaietan pixka bat ugariagoa da. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

BUZTANIKARA ZURIA – LAVANDERA BLANCA (Motacillaalba).

Zuria, grisa eta beltza. Ibai ertzetan eta herrietan oso arrunta da, bere ka-bia egiteko eta jateko leku egokiak hor aurkitzen baititu. Zorutik azkar ibil-

tzen denean intsektuen habia, burua eta buztana etengabe mugitzen ditu. Hortik buztanikara izena. Le-geak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babesturik dago.

BUZTANIKARA HORIA – LAVANDERA CASCADEÑA (Mota-cilla cinerea).

Aurrekoaren antzekoa, baina kolore biziagoekin. Kantauriko isurialdeanarrunta da eta Araban Toloño eta Kantauriko mendizerratik jaisten direnerreketan, eta Ebroko zenbait gunetan agertzen da. Ur azkarretako etahondo harritsua duten erreka garbietan bizi ohi da. Legeak interes berezi-ko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

UR ZOZOA – MIRLO ACUÁTICO (Cinclus cinclus).

Papar zuria izan ezik, iluna da. Goi eta erdi ibilguetan bizitzera moldatuadago, eta oso trebea da igerian, bai ur gainean eta bai azpian. Bai ertzetanbai ur azpian intsektu, molusku, oskoldun eta arraintxoak jaten ditu.

170

1


Oso egonkor eta bakartiak dira, eta bikote bakoitzak kilometro bateko eremua kontrolatzen du. Ko-rronte handiko ur garbiak behar dituenez, batez ere ibai buruetan aurkitzen da. Legeak interes berezi-ko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

TXEPETXA – CHOCHÍN (Troglodytes troglodytes).

Bederatzi zentimetro inguruko txori txiki nabar hau bakartia eta urduriada. Etengabe mugitzen da landare artean, lurzorutik hurbil, eta lurrean biz-kor egiten du korrika. Hego txikiak dituenez, hegaldi labur eta arinak soilikegiten ditu. Basoko landareen artean eta ibaiertzetan oso ugaria da. Legeak

interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

TXANTXANGORRIA – PETIRROJO (Erithacus rubecula).

Papar gorriko txori txiki hau oso oldarkorra da bere eremua defendatze-ko eta mugatzeko orduan. Batez ere intsektuak jaten ditu, eta ohiko bizile-kua ibaiertzeko zuhaixkak dira. Legeak interes bereziko espezietzat hartzendu eta babestuta dago.

SASI-TXORI ARRUNTA – ZARCERO COMÚN (Hippolais poly-glota).

EAE osoan agertzen da, altitude ertain eta baxuetan, baina Arabako erdial-dean ugariagoa da isurialde kantauriarrean baino.Hegazti migratzailea da; beraz, apiriletik edo maiatzetik irailera arte ikusdaiteke. Sasietan, zuhaixketan eta soroak zeharkatzen dituzten erreka baz-terretan bizi da.

ERREKATXINDORRA – RUISEÑOR BASTARDO (Cettia cetti).

Landare artean ezkutatzen denez, nahiko zaila da ikustea, baina oso errazabere kantu zaratatsua entzutea. Hotzak asko eragiten dio eta neguan urria-goa da. Garai horretan haziak ere jaten ditu, intsektu gutxi topatzen ditue-lako.

Euskadi osoan agertzen bada ere, hegoaldean ugariagoa da. Ibai bideraketekkalte handia egiten diote, janaria eta babesa eskaintzen zion ibai ertzeko lan-

daredia desagertu egiten baita. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.



171

1




OKIL BERDEA – PITO REAL (Picus viridis).

Lumaje berdea du eta orban gorri bat buru gainean. Batez ere inurriak ja-ten ditu, bere mihi luze eta eranskorraz harrapatutakoak, alegia. Beste hain-bat intsektu, zizareak eta fruituak ere jaten ditu.Aurreko urteko habia ba-tean erruten du, edo bestela berria egiten du mokoka zur leuna duenzuhaitz batean. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babes-tuta dago.

KUKUA – CUCO (Cuculus canorus).

Bidaia luzeak egiten ditu, gauez. Neguan Hego Afrikan egon ondoren, 9.000kilometro egin ondoren heltzen da Euskadira, martxoaren azken egunetan.

Kukuak ez du habiarik egiten; beste txori txikiagoen habietan erruten dituarrautzak. Emea zelatatzen egoten da, ea beste bikoteak habiatik irteten di-ren. Orduan, bertako arrautza bota eta gero berea erruten du. Gero, bes-

teek ikusi gabe alde egiten du. Hamar edo hamabi arrautza erruten ditu horrela. Kuku txitoa jaiotzean,–normalean beste txorienak baino lehenago egiten dute– besteen arrautzak kanpora botatzen ditu.

Txito aseezinak etengabe eskatzen du janaria, eta berehala izango da guraso berriak baino hiru aldizhandiago. Kukua oso ona da baserritarrentzat, beldarrak jaten baititu, esate baterako pinuetako proze-sionaria (gure basoen etsai handia). Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

TXINBO KASKABELTZA – CURRUCA CAPIROTADA (Silviaatricapilla).

Horrela deitzen da, buruan daukan txano itxurako beltzuneagatik.Arrare-na beltza da, eta emearena, berriz, gorrixka.

Asko mugitzen den txori hau nahiko ugaria da, eta beti adarrez adar ibil-tzen da intsektu eta fruituen bila. Legeak interes bereziko espezietzat hartzen du eta babestuta dago.

MIKA – URRACA (Pica pica).

Tamaina handiko txori zuribeltz hau oso arrunta da gure herri inguruetan,eta batez ere nekazaritza guneetan. Lurzorutik ibiltzea eta jauziak egiteagustatzen zaio edozein motatako janariren bila. Janaria eta gauza distira-tsuak gorde ohi ditu, benetako altxorrak balira bezala ezkutatuz.

172

1


BELABELTZA – CORNEJA NEGRA (Corvus coronae).

Hegazti arrunt hau guztiz beltza da (bere hankak, begiak eta mokoa erebai).Azkarra eta orojalea, ia edozein bizilekutara moldatzen da, aleak, frui-tuak, intsektu, zizareak, arrautzak eta haratustela janez.

Nahiz eta batzuetan jendeak kaltegarritzat hartu, beste hegaztien arrautzaeta txitoak lapurtzeagatik, ez da ahaztu behar nekazaritzarako kaltegarriakdiren intsektu eta sagu asko jaten dituela.

TXONTA – PINZÓN (Fringilla coelebs).

Kantauriko isurialdean oso arrunta den txori hau edozein motatako baso,belardi, soro eta baratzetan bizi ohi da. Batez ere haziak jaten baditu ere,udaberrian intsektuak ere harrapatzen ditu. Arrak bere kantu zaratatsuaerabiltzen du bere lur eremua mugatzeko. Legeak interes bereziko espe-zietzat hartzen du eta babestuta dago.

LERTXUN HAUSKARA – GARZA REAL (Ardea cinerea).

Hegazti handi hau nekazaritza lurretan eta edozein motatako ibilgutanagertzen da. Euskadin habiarik egiten ez duen arren, sarritan ikusten da: he-gan egiten duen bitartean eskerga ematen du, baina urbazterrean dagoene-an mugitzen ez denez, zaila izaten da bere presentziaz ohartzea. Arrainak,anfibioak eta intsektuak jaten ditu. Legeak interes bereziko espezietzat har-tzen du eta babestuta dago.



173

1



L A N DA R E T Z A R E N G I DA

2.1. ZUHAITZAK

MAKAL BELTZA – CHOPO NEGRO (Populus nigra).

Europan oso hedaturik dago. 35 metroko altueraraino hazten da eta barietateeta hibrido asko dauzka. Ez dira landatzen eta nahi duten tokian jaiotzen dira,batzuetan bakarka eta besteetan talde txikitan.Adaburu zabala dauka, goranz-ko adar handiekin; enborra lodia da, adabegi handiduna. Grisa eta beltzaren ar-teko koloreko azala dauka, zimur zabalak osatzen dituzten ildaxka sakonekin.Zur bigun, arin eta ia-ia zuria dauka. Enbalatzeko kutxak egiteko erabiltzen da,besteak beste.

MAKAL AMERIKARRA – CHOPO AMERICANO (Populus x cana-diensis)

Lerrotan agertzen diren landaketak dira. Bere zura papera eta oholak egitekoerabiltzen da.

ASTIGARRA – ARCE MENOR (Acer campestre).

Batez ere lur karetsuetan ilarak osatzen azaldu ohi den zuhaitz txikia edozuhaixka. Europa osoan aurki daitekeen espezie sendoa da. 25 metroko altue-ra edukitzen du. Apaingarri gisa eta hesiak osatzeko landatzen da. Ganga an-tzeko adaburu baxua izaten du. Azal marroi argia du pitzadura zabal edo ka-rratutan banatutakoekin; denborarekin iluntzen joaten da. Bere fruituan duhazia eta helikopteroaren hegalak dirudite. Zuhaitzetik birak emanez erortzendira.

HARITZA – ROBLE (Quercus robur)

Europan hedatuen dagoen haritz mota da. Bizitza luzea du eta astiro hazten da.Europa osoko baso, parke eta lorategietan egoten da. Gernikako arbola hari-tza da. 45 metroko altuera hartzen du.Adaburu zabala eta ganga antzekoa dau-ka, asko zabaltzen diren adarrekin (behekoak pisutsuak eta bihurrituak dira).Arabako lautadatik beherantz ez da agertzen, euria faltagatik.

Zur gogor eta astuna dauka, zur gizen zuria eta bihotza urre arre kolorekoa,iraunkorra eta sendoa.Altzari, hesi, tren bagoi, kasetoidura, e.a.etarako erabil-

tzen da.Azala larrua ontzeko erabiltzen da, eta ezkurrak, zerriak gizentzeko.

174

2


ZUME ZURIA (SAHATSA) – SAUCE BLANCO (Salix alba).

Bere azala eta hostoen atzealdea zuriak dira. Oso hedatua dago Europan etaibai-lasterren ondoan egoten da. 25 metroko altuera dauka.Adaburu konikoadu. Denborarekin deformatu egiten da eta adarrak zabaldu egiten zaizkio.Azalgris iluna dauka, zimur zabalekoa.

Zur gogor eta arina dauka, zoru, gurdi hondo, e.a.etan erabiltzen dena.Adar-txo gazte eta malguak otarreak egiteko erabiltzen dira. Cricketerako makilakespezie honetako mota baten zuraz egiten dira.

HALTZA – ALISO (Alnus glutinosa).

Punta motzeko hosto nabarmenak ditu. Bere haziak hain txikiak direnez, kilo ba-tean miloi bat sartzen dira. Europa osoan dago. Ur irekien ondoan hazten da,mendi emarietatik hasi eta behe lurretako urtegietaraino. 25 metroko altueradauka eta adaburu zabal eta konikoa edo piramidala.Adarrek gorantz egiten dutehasieran, eta gero maila berean geratzen dira. Purpura-marroi koloreko azala du,denborarekin marroi-gris ilun bihurtu eta plaka karratu txikitan pitzatzen dena.

ZUMARRA – OLMO (Ulmus glabra eta Ulmus minor).

Europako ipar eta erdialdetik ekarritakoa da. Basoetan eta ilaretan hazten daberez, eta egurats kutsatuko tokietan landatu ohi da. 40 metroko altuera etaadaburu zabal eta ganga antzekoa dauzka. Adarrak zabaldu eta kakotu egitendira eta adarkaturik eduki ohi duten enborraren oinarritik hurbil hazten dira.Azal leun eta gris zilarkara daukate zuhaitz gazteek eta denboraz kolore arreahartzen du, zimur zabal eta marroi-grisaxka sare batekin. Zumarra desager-

tzen ari da «grafiosis»-ak jota. Onddo batek sortzen duen zumarren gaixotasun hau oso kaltegarria da,gizakiontzat izurria bezain txarra, alegia. Intsektuak dira onddo hori zuhaitz batetik bestera eramatendutenak. Horregatik, zumar motzondoak edo haztean hilko diren zumar gazteak ikusten dira. Zur mal-gu eta sendoa dauka, itsasontzi eta bagoiak, erremintaren eskutokiak eta altzariak egiteko erabiltzendena.

INTSUSA – SAÚCO (Sambucus nigra).

Eguzkitakoa ematen duten lore zuri txikiak dauzka. Hostoek oso ona ez denusain sendoa dute. Europa osoko baso, hesi, sastraka eta lur alferretan haztenden zuhaixka edo zuhaitz txikia da, 10 metroko altuera duelarik.Adaburu irre-gular eta oso adarkatua dauka. Azal arre grisaxka du, kortxo antzeko zimurlodi eta pitzadura sakonekin. Fruituak C bitamina asko dauka eta ardo, jele eta

marmeladak egiteko erabiltzen da; hostoez likoreak ere egin daitezke. Zura gogorra eta zurixka da etagauza txikiak egiteko erabiltzen da.

HURRITZA – AVELLANO (Corylus avellana)

Oso hedaturik dago Europan eta Asiako hego-mendebaldean. Baso, basarte etahesi ilaretan hazten da. 12 metroko altuerara irits daiteke, baina oro har 6 me-



175

2




tro baino gutxiago edukitzen du. Normalean zuhaixka zabala izaten da batzuetan, enbor txikia eduki-tzen duena.Azal leun eta arre-grisaxka distiratsua dauka, poro ilara horizontalekin.

ZURZURIA – ÁLAMO BLANCO (Populus alba).

Europako erdialde eta hegoaldean du jatorria. Landaketa zabalak egiten diraparke eta lorategietan, apaingarri gisa. 30 metroraino hazten da eta adaburuzabalagoa dauka gainaldetik. Bere adarrak luzatu eta bihurritu egiten dira.Aza-la zuri-grisaxka da zuhaitz gazteetan; behealdea laztu eta belztu egiten zaio etagoialdean tantaiak sortzen zaizkio.

Lore arrak eta emeak zuhaitz bereizietan hazten dira. Arabako Errioxakoibaien ondoan aurkitu ohi da.

LIZARRA – FRESNO (Fraxinus excelsior).

Oso hedaturik dago Europan, bai basoetan bai sastrakadietan (oso ondo haztenda lur heze eta alkalinoetan). 40 metroko altuera hartu ohi du.Apaingarri gisa lan-datu ohi da parke, hilerri, e.a.etan.Adaburu garai eta biribildua dauka, oso gora jo-aten diren adarrekin.

Azala gris argia da, leuna hasieran eta ildaxka-sareduna gero. Hosto konposatuak(bakoitzak 9 foliolo edo gehiago) ditu hosto-begi beltzekin. Zur baliotsua dauka, argia, sendoa eta mal-gua. Kirol ekipoak, erremintetarako eskutokiak, altzariak, bastoiak, e.a. egiteko erabiltzen da. Oso erre-gai ona eta landare ikatza ere ematen ditu.

LIZAR HOSTOTXIKIA – FRESNO DE HOJA ESTRECHA (Fraxinusangustifolia).

Bere hostoak arruntarenak baino estuagoak dira, eta hosto-begiak arreak. Ba-karrik Arabako Errioxako ibaietan agertzen da.

EZKI HOSTOTXIKIA – TILO DE HOJA PEQUEÑA (Tilia cordata).

Basa espeziea da, Europa osoan hazten dena, eta itzala egiteko eta apaingarri gisaere landatu ohi dena, batez ere etorbideetan. 30 metroko altuerara iristen da.Adaburu trinko eta ganga antzekoa dauka.Azal leun eta grisekoa da; denborare-kin ilunduz joaten da eta plakatan pitzatu ohi da.

176

2


EZKI HOSTOZABALA –TILO DE HOJA GRANDE (Tilia platyphyllos).

Europan oso hedaturik dagoen beste ezki mota bat da (baina hau ez da hosto txi-kiko espeziea bezain iparraldean agertzen). Apaingarri gisa landatzen da. 40 me-troko altuera dauka eta adaburu garai eta ganga antzekoa, goranzko adarrekin.

2.2. ZUHAIXKAK

ARBUSTU ARRUNTA – ALIGUSTRE (Ligustrum vulgare).

3-5 metro luze ditu. Bere fruitu beltza pozoitsua da. Adar biguneko zuhaixkada, Europako lurralde gehienetan, batez ere lur karetsuetan, berez haztendena.

Oso arrunta da baso makurretan eta baso ertzetan. 4 metroko altuerara iris-ten da eta, oro har, hosto erorkorrekoa izaten da (hosto batzuk, gainaldekoakbatez ere, ez dira erraz erortzen eta negu osoa irauten dute landarean).Azalgris eta leuna dauka, zurtoin gazteetan gorrixka izaten dena.

ATXAPARRA – MADRESELVA (Lonicera sp).

Bere lore hori eta laranjak oso usain onekoak dira. Zuhaixka igokaria da, 6 me-troko altuera har dezakeena. Lurrean arrastaka ere ikus daiteke. Hesi eta ba-soetan hazten da eta, batzuetan, lorategietan landatu ohi da bere lore usain-tsuak direla-eta. Ekaina eta urria bitartean loratzen da. Bere fruitua baia gorrizbeteriko burutxo estu bat da.

ARKAKARATSA – ROSAL SILVESTRE (Rosa canina)

Ekaina eta uztaila bitartean loratzen dira eta bere lore arrosa argiek ez duteia usainik. Metro 1etik 3ra bitarteko altuera dute, eta hesietan eta sastrakenartean kakotzen eta goratzen diren zurtoinak dauzkate.

Fruitu gorrimina dauka, tapakulu izenekoa, C bitamina asko daukana eta jeleaeta jarabea egiteko erabiltzen dena. Antzinatean (bereziki Errenazimentuan)arkakaratsak ospe handia izan zuen sendabide gisa.



177

2




ELORRI BELTZA – ENDRINO (Prunus spinosa).

Lau metroko luzera izan dezake. Oso hedaturik dago Europan. Hesi ilara, lu-gorri, sastrakadi, mendixken malda, e.a.etan hazten da; aldaxkak egiten ditu.Adaburu trinko eta goranzkoa dauka, bai eta adar arantzatsuz osaturiko mul-tzoak ere.Azal beltza dauka, zuhaitz zaharretan oso pitzatua, plaka karratu txi-kitan. Fruitua marmelada eta jeleak egiteko eta ginebra lurrineztatzeko erabil-tzen da, eta patxarana egiteko hartzitzen da.

ZUHANDOR GORRIA – CORNEJO ROJO (Cornus sanguinea).

Udazkenean bere hostoek odolaren kolore gorria hartzen dute. Hortik da-torkio «Sanguinea» izena. Bere loreak zuriak dira eta fruituak bolatxo beltzak.Adartxoak ere gorriak izaten dira. Europa osoan egoten da, oso iparraldeanizan ezik, eta zuhaixka edo zuhaitz txiki gisa hazten da hesi ilara, basarte, basoeta sastrakadietan.

Lur karetsuak nahiago izaten ditu eta aske geratzen diren adar zupatzaileakematen ditu. 4 metroko altuera dauka.Azala gris-berdexka da. Oso zur sendo,zuri eta leuna dauka, antzina hagaxkak egiteko erabiltzen zena.

ELORRI ZURIA – MAJUELO (Crataegus monogyna).

Zuhaixka txiki eta arantzatsua da, Europan oso hedatua. Basarte, hesi ilara etabaso ertzetan hazten da. Haizeaz babesteko eta hesi mugatzaile gisa ere lan-datzen da. 10 metroko altuerara iristen da.Adaburua zabaldua edo borobilduaizan daiteke, elkar gurutzatzen duten adarrekin.

Azala leuna eta kolore arrekoa izaten da hasieran, eta denboraz ilun eta latzbihurtzen da. Fruitu gorriak eta lore zuriak ditu. Hostoak perrexilaren antze-koak dira, baina apur bat handiagoak. Noizean behin bere adarren arantzetan

antzandobiak iltzatutako sagutxoren bat ikusten da. Euskal Herriko tradizioan bere adarrek tximistatikbabesteko ospea dute. Zur trinko eta astuna dauka, erreminten eskutokiak, mazo buruak eta bestela-ko gauza txikiak egiteko erabili izan dena. Oso landare ikatz ona ematen du.

2.3. BELARRAK

MELIRA – LIRIO HEDIONDO (Iris foetidissima).

Ezpata antzeko hostoak eta hainbat piezaz osatutako loreak ditu.Atzamarre-kin igurtziz gero, usain txarra ateratzen da.

178

2


LEZKA ARRUNTA – CARRIZO COMÚN (Phragmites australis).

Urtegietan eta ur geldidun ibaietan hazten da. Kanabera berdeak, hosto luzeak etagalburu moreak ditu. Komunitate trinkoak eratzen ditu. 3 metroko altuera hartzendu. Zurtoin sendoak dauzka, lastozko sabaiak egiteko oso preziatuak.

LEZKA HOSTOZABALA – ESPADAÑA (Typha latifolia).

Zurtoin tente eta gogorrak ditu eta hauek baino luzeagoak diren hosto linealak. Zur-toinaren buruan zigarro puro baten antzeko lore bereziak daude. 1,5 eta 2,5 metrobitarteko landare garaia da. Komunitate handitan hazten da, sakonera txikiko edomugimendu geldoko ur geza lasaiko guneetan. Lezka arruntaren ondoan egon ohi da.Ekaina eta uztaila bitartean loratzen da. Hostoez otarreak egiten dira.

2.4. GOROLDIOAK, GAROAK ETA AZERIBUZTANAK

OREIN MIHIA – LENGUA DE CIERVO (Asplenium scolopendrium).

Baso eta hesietan aurkitu ohi den iratzea da, toki hezi eta itzaltsuetako haitzeta hormetan ere egoten dena. Europako lurralde gehienetan hedatzen da,nahiz eta iparraldean bakana izan. Hostoak mihi itxura dauka eta ez dago zati-turik. Berde argia da hasieran, distiratsua eta satinatua gero, eta iluntzen joa-ten da denborarekin.



179

2



E S P E Z I E A K I D E N T I F I K AT Z E KO G U R P I L A

Ondoren, espezieak identifikatzeko gurpil bat erakutsiko dizuegu, oso eginerraza:

1. Ebaki hiru zirkuluak (txikienean zati zuria ere ebaki).2. Itsatsi bi zirkulu handiak animaliak alde batean eta zuhaitzak bestean geratzeko moduan.3. Zirkulu txikia animalien gainean kokatu, zentraturik.4. Koadernagailua (zulo biko orriak koadernatzeko erabilitako metalezko aplikeak) edo bi zirkuluak

lotzeko errematxea erabili.

Ikusiko duzunez, zirkulu txikiaren bitartez animalia mota ezberdinak hauta ditzakegu. Gurpila ibairako irteeretanedo zuen ikasleen artean banatzeko material gisa erabil dezakezue.

180

3



E S P E Z I E A K I D E N T I F I K AT Z E KO G U R P I L A

181

3



I B A I E KO S I S T E M A R E N B A B E S A

Europako Batasunak (Belgika, Frantzia, Italia, Luxenburgo, Herbehereak,Alemania, Danimarka, Erresuma Batua, Ir-landa, Grezia, Espainia, Portugal, Finlandia, Suedia eta Austria) legeria propioa dauka ingurugiroaren eta, zehazki,ibaietako ur eta inguruneen babesari dagokionez. Ondorengoak dira horietako batzuk:

1. Batzordearen EB/75/440 zuzentaraua: edateko ur gisa erabiltzeko azaleko urak.

Zuzentarau horrek zenbait betebehar ezartzen ditu edateko ura ekoizteko erabiltzen diren azaleko ur gezekarau batzuk betetzen dituztela eta jendearen horniketarako erabili aurretik egoki tratatzen direla ziurtatzeko.

Kide den Estatu bakoitzak azaleko uren saneamendurako egutegia barnebiltzen duen iharduera plana diseina-tu behar du. Epe luzera uren hobekuntza nabarmena lortzea da aipatutako plan horien helburua.

2. Batzordearen EB/76/464 zuzentaraua: substantzia arriskutsuen isurketa.

Barne, kostalde eta lurraldeko uretatik bereziki arriskutsuak diren substantzien bidezko kutsadura desagerta-raztea edo murriztea aurreikusten duen zuzentaraua da.

3. Batzordearen EB/80/778 zuzentaraua: pertsonen kontsumorako urak.

Zuzentarau horrek pertsonen kontsumorako uren (zuzenean zein tratatu ostean) kalitatea bermatzeko arauakezartzen ditu.

Estatu mailan Uren Legea aipatzea merezi du:

4. Abuztuaren 2ko 1985/29 Legea. Jabetza hidrauliko publikoa, uraren erabilpena eta horiei atxikiriko gaietan Es-tatuari egotzitako eskumenen gauzatzea arautzea du xede.

Uraren Legean jasotzen denaren arabera, ura ondasun natural urria eta ordezkaezina da, bizitzarako eta eko-nomi iharduera gehienetarako nahitaezkoa, pertsonek ezin ugal dezaketena eta erraz kalketzen dena.

Zaintza sarea

1983tik EAEko Ibaietako Uren Kalitatea eta Ingurunearen Egoera Zaintzeko Sarea dago gure Autonomia Erkide-goan. Lan horren diseinatzailea Eusko Jaurlaritzaren Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila beraizan da. Sare horren asmoa gai horren inguruko ezagutza zuzena eskaintzea da, hau da: uren kalitatea bere erabi-leren arabera, ibai ekosistemen ingurugiro egoera eta denboran zehar duten bilakaera. Hori egin ahal izateko, zen-bait azterketa puntu ezarri dira gure Erkidegoko hainbat ibaitan.

182

4


NORI DEITU?

Gure lurraldeetan hainbat herri erakunde eta elkarte pribatu ibaien alde lan egiten ari dira haien kalitatea hobe-tzeko asmoz.

Interesgarria baderitzozue haiei laguntzeari edo haien lanaz argibide gehiago lortzeari, beharbada jende, elkarteedo entitate hauetako bateren bat ezagutzea komeni izango zaizue. Hona hemen aholkuak eman diezazkizueketenerakunde batzuen helbideak eta telefono zenbakiak:

OFIZIALAK

• Hari berdea: 900 41.11.11.

• Eusko JaurlaritzaLurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila.Wellington Dukea kalea, 2. Lakua 01010 Gasteiz. (945) 18.95.42.

Industri, Nekazaritza eta Arrantza Saila.Wellington Dukea kalea, 2. Lakua 01010 Gasteiz. (945) 18.85.01.

Garraio eta Herrilan Saila.Wellington Dukea kalea, 2. Lakua 01010 Gasteiz. (945) 18.97.11.

• Bizkaiko Foru AldundiaNekazaritza Saila.Madariaga etorbidea,1. 48014 Bilbo. (94) 420.74.00.

Ingurugiro eta Lurralde Ekintza Saila.Errekalde zumardia, 30. 48009 Bilbo. (94) 420.77.00.

• Gipuzkoako Foru AldundiaObra Hidraulikoen Saila.Gipuzkoa plaza, z/g. 20004 Donostia. (943) 48.29.11.

Nekazaritza eta Ingurugiro Saila.Gipuzkoa plaza, z/g. 20004 Donostia. (943) 42.35.11.

• Arabako Foru AldundiaNekazaritza,Abeltzaintza eta Mendi Saila.Bixente Goikoetxea, 6. 01008 Gasteiz. (945) 18.18.18.

Herrilan eta Garraio Zerbitzuak.Probintziako plaza, 4. 01001 Gasteiz. (945) 18.18.18.

Ingurugiro Saila.Probintziako plaza, 5. 01001 Gasteiz. (945) 18.18.18.

• Iparraldeko Hidrografi KonfederankundeaErrekalde zumardia, 8. 48009 Bilbo. (94) 424.49.03Errotaburu Pasalekua, 1. 20009 Donostia. (943) 31.18.19.


183



• Ebroko Hidrografi KonfederakundeaSagasta pasealekua, 24-28. 50006 Zaragoza. (976) 22.19.93.

Ibaiari eta Ingurugiro Hezkuntzari buruzko liburu, aldizkari eta bideo asko CEIDAren bulegoetan aurkitu ahalizango dituzue.

• Txurdinagako CEIDAOndarroa, 2. 48004 Bilbo. (94) 411.49.99.

• Legazpiko CEIDABrinkola auzoa, z/g. 20220 Legazpi. (943) 73.16.97.

• Gasteizko CEIDAVicente Manterola, z/g. 01013 Gasteiz. (945) 27.51.00.

• Donostiako CEIDABasotxiki 5, Intxaurrondo auzoa. 20015 Donostia (943) 32.18.59.

ELKARTEAK

• Erreka Plataforma EkologistaPilota kalea, 19. 48005 Bilbo. (94) 479.01.19.

• EKIJardines kalea, 5-3. 48005 Bilbo. (94) 416.47.34.

• GADENUrkiola kalea, 10. 01013 Gasteiz. (945) 26.78.33.

• Eguzki Ekologi TaldeaIñigo, 6. 20006 Donostia. (943) 46.45.21.

• Arrantza Federakundeak— Bizkaia: Iparragirre, 46. 48010 Bilbo. (94) 421.10.09.— Gipuzkoa: Anoeta Pasalekua, 5. 20014 Donostia. (943) 47.24.66.— Araba: Cercas bajas, 5. 01008 Gasteiz. (945) 13.37.02.

Hauexek ditugu Lurralde Historiko bakoitzeko talde eta erakunde nagusienetakoak. Hala ere hurbilenduzuen erakundearekin kontaktuan jartzeko proposatzen dizuegu.

HONDAKIN TOXIKOAK

Ibaian edo ibai ertzean substantzia kimiko toxikoak dituzten ontziak aurkitzen badituzu, ez ukitu! Ahalik eta las-terren abisua eman:

• Ingurugiro Gestiorako Elkarte Publikora IHOBE (94) 423.07.43 edo• Hari Berdera deituz (900) 41.11.11.

184


ANIMALIA ZAURITUAK

Noizbait larrialdian dagoen piztiaren bat aurkitzen baduzu:

Ez izan harrapatzeko presarik. Kumea bada, komenigarria da leku berean uztea, baina harrapakariengandikondo babestuta, bere gurasoek aurki dezatela.

Erabakitzen baduzu zure laguntza beharrezkoa dela, animaliari leunki eutsi, oihurik eta mugimendu azka-rrik gabe.Ahalik eta gutxien ukitu, eta sendatu arte BAKARRIK eduki, gero lehenbailehen askatuz.

Hegaztiak gerritik hurbil izan itzazu beti, aurpegitik eta begietatik urrun.

Zure eskuak larru gogorrez babes itzazu, eta zauriak lehenbailehen desinfektatu.

Animalia harrapatzeko modurik egokiena jertsea bere gainean botatzea izaten da.

Zauritutako animalia batek nahiago izaten du leku babestu eta ilunean egon, eta egoera horretan oso gutxitan asal-datzen da ihes egiten saiatuz. Horregatik, arnasa hartzeko zuloak dituen kartoizko kutxan sartzea komeni da. Ko-menigarria da baita ere ANIMALIA BASATIAK ZUZPERTZEKO ZENTRO batera eramatea edo agintari eskudu-nei (Udala, Nekazaritza Saila, etab.) jakinaraztea.

• Araba— Martiodako Babespeko Espezien Zentroa.Tel: (945) 24.48.44.

• Bizkaia— El Carpín Zentroa. Paules auzoa. Karrantza 48891.Tel.: (94) 610.70.66.— Garaiko Babespeko Espezieen Zentroa.Tel.: (94) 620.21.96.

• Gipuzkoa— Igeldoko Zuzpertze Zentroa.Tel.: (943) 21.05.84.


185



“ I B A I E KO S I S T E M A K ” P O S T E R R A

186

5


BIBLIOGRAFIA

4243-Libro Ibai-BIBLIOG. eusk 28/1/04 18:55 Página 187

Jarraian, ibai ekosistemei buruzko IBAIALDEunitate didaktikoa lantzeko eta egituratzekoerabili ditugun baliabide bibliografiko gehien-tsuenak aurkezten dizkizuegu.

Lehenengo aurkeztu dizkizuegunak kontsultagisa edo garatu dituzuen edukietan sakontzekoerabil ditzakezuenak dira. Liburu hauetako ba-koitzari buruz ohartxo batzuk idatzi ditugu, zeriburuzkoak diren jakin dezazuen. Hauexek dira li-buruak:

EUSKAL AUTONOMI ELKARTEKOIBAIETAKO UREN KALITATEA ETA IN-GURUNEAREN EGOERA ZAINTZEKOSAREA. 1995. Eusko Jaurlaritza, Lurralde An-tolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila.1995.

Oharrak: Eusko Jaurlaritzak bultzatutako zainke-ta sareak burututako lana eta ondorioak jaso-tzen ditu.

EJEMPLIFICACIONES DEL DISEÑOCURRICULAR DE BASE. SECUNDARIA.Marín Alvarez Anaiak, Madril 1989. Hezkuntzaeta Zientzien Ministerioa.

Oharrak: oinarrizko curriculum diseinuan oina-rrituz, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzarakounitate didaktikoen hainbat adibide laburbiltzenditu. Orientagarria eta argitzailea.

UN INTINERARIO POR EL RÍO GÁLLE-GO. Argitaratzailea: Zaragozako Udala, Irakas-kuntza eta Haur Eskoletako Udal Delegazioarenbidez. 1986.

Oharrak: Gállego ibaian zehar ikasleekin ibilbideekologikoak burutzeko material osagarria. He-men aurkezten diren iharduerak praktikoak etaerakargarriak dira, oso ongi azalduta daude etabeste ibai batzuetarako ere balio dute.

EL CICLO INTEGRAL DEL AGUA. Iruñe-aldeko ur Mankomunitatea. 1987.

Oharrak: uraren zikloarekin erlazionatutako etabeste arlo batzuekin curriculum lotura dutenhiru liburuki dira, 11-14 urte bitarteko ikasleen-tzat eginak.

EL AGUA DE TU COMUNIDAD. CAM-PAÑA ESCOLAR. Caballero M.ª Blanca etabeste batzuk. Argitaratzailea: Canal de Isabel II.Madril. 1991.

Oharrak: orientabide didaktikoak jasotzen dituenkoaderno batez, dokumentazioa biltzen duenkoaderno batez eta ikasleei zuzendutako hiruga-rren batez osatua. Oso material baliagarria, ikas-gelatik bertatik urari buruzko gaiak jorratzekooso praktikoa. Bereziki, Lehen Hezkuntzako bi-garren zikloko ikasleei zuzenduta dago.

FICHERO DE SUGERENCIAS DIDÁCTI-CAS PARA EXPLORAR EL COMPLEJOMUNDO DEL AGUA. Iruñealdeko Manko-munitatea. Iruñea. 1990.

Oharrak: urarena bezalako mundu konplexuaikertzeko hainbat ideia zehatz eta praktiko ager-tzen dira. Iradokitzailea eta erabiltzeko erraza.Bigarren Hezkuntzara dago zuzenduta.

HACER PARA COMPRENDER. ADENAWWF Espainia. Madril. 1987.

Oharrak: naturaren kontserbazioarekin erlazio-natutako hainbat gairi buruzko esperimentuakazaltzen dira, horien artean urari buruzkoak.

IBAIALDE, IBAIEI BURUZKO INGURU-GIRO HEZIKETA. MATERIAL OSAGA-RRIA. Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta In-gurugiro Saila. 1996 eta 97.

Oharrak: IBAIALDE proiektuaren barnean koka-tutako materiala. Ibaiei buruzko Ingurugiro He-ziketa jorratzen du.

APQUA (Produktu kimikoei buruzko ikasketa,erabilerak eta aplikazioak). “Contaminación delagua subterránea de Valfrondoso”. Argitara-tzailea: Reverté. Bartzelona. 1993.

Oharrak: Lur azpiko uren kutsadura hizpide du-ten gida eta koadernoak. Bigarren Hezkuntzakoikasleentzat egokia.

B I B L I O G R A F I A


189




URAREN JOKOA. IIHII-CEIDA. Ihitza Boleti-na. Udazkena 1992.

Oharrak: Simulazio jokoa da. Uraren kudeaketabezalako ingurugiro arazo zabal eta konplexua-ren aurrean kokatzen du ikaslea. Bigarren hez-kuntzako ikasleentzat egokia.

EL AGUA, LA SED DEL PLANETA. Guz-mán, J. P. Ingurugiro Astea. Argitaratzailea: Inter-món.

Oharrak: uraren gaia Lehen Hezkuntzako ikasle-ekin lantzeko material egokia. Planetako ura duaztergai eta garapena eta elkartasuna bezalakokontzeptuekin erlazionatzen du.

CONOZCAMOS Y CUIDEMOS NUES-TROS BOSQUES DE RIBERA. IIHII-CEIDAArgitaratzailea: Eusko Jaurlaritza. 1992-1993.

Oharrak: ibaiertzeko basoari buruzko gidaliburu-txoa da. Baso hauen garrantzia, espezieak, bir-landaketa metodoak eta beste hainbat gai ager-tzen dira.

ECOLOGÍA. M.a Rosa Miracle. “Temas clave”Bilduma (65. zenb.).Argitaratzailea: Salvat.

Oharrak: ekologiarekin eta mundu mailako ingu-rugiro arazoekin erlazionatutako kontzeptuaklaburbiltzen dituen koaderno samur eta arina.

• • •

Erabili ditugun ondoko liburuak ere interesga-rriak izan litezke zuentzat, sakondu nahi duzuengaiaren arabera:

RÍOS Y RIBERAS. García Jalón D., Gonzálezde Tarrago M. Argitaratzailea: Debate Círculo.

Oharrak: ibaietara gerturatzen gaituen lan teori-koa.

LOS RÍOS DE BIZKAIA. Jacinto Gómez Te-jedor.“Bizkaiko Gaia Bilduma”. SerieVerde. Argi-taratzailea: Bizkaiko Aurrezki Kutxa. Bilbo. 1978.

LOS RIOS DE GIPUZKOA. EKOS, Estu-dios Medio ambientales S.L. Gipuzkoako ForuAldundia. NEKAZARITZA SAILA. Donostia1994.

Oharrak: bi koaderno hauetan lurralde honetakoibai nagusien deskribapen labur bat egiten da.

LOS RÍOS. Voisin, Dominique. “Colección Ex-ploremos”. Argitaratzailea: Edelvives. Zaragoza.1991.

Oharrak: liburu honek ibaiei buruzko ikuspegiorokorra ematen digu eta ibaiek beraien eragineremuan dauden kulturetan daukaten garrantziaazaltzen. Kontinente bakoitzeko ibai bat deskri-batzen du. Lehen Hezkuntzarako (erdi eta goizikloetarako) eta Bigarren Hezkuntzarako daegokia.

LAGOS Y RÍOS. Lacroix G. Argitaratzailea:Ediciones plural.

Oharrak: ibai eta lakuen biologia eta ekologia az-tertzen dituen liburu aberatsa. Ibai eta lakuetakoizaki bizidun nagusiak deskribatzen ditu.

EUSKAL AUTONOMI ELKARTEKO OR-NODUNAK. Hirigintza Etxebizitza eta Inguru-giro Saila. Eusko Jaurlaritza.

Oharrak: EAEko animalia ornodunen inbenta-rioa.

LIMNOLOGÍA DE LOS RÍOS DE BIZ-KAIA. García de Bikuña, Docampo L. Argitara-tzailea: Eusko Jaurlaritza. Ingurugiro Sailordetza.1990.

CARACTERIZACIÓN HIDROLÓGICADE LA RED FLUVIAL DE ÁLAVA Y GI-PUZKOA. García de Bikuña, Docampo L., Ra-llo A. et. Al. Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritza.Ekonomia, Plangintza eta Ingurugiro Saila. 1992.

Oharrak: bi liburuen tratamendua oso teknikoabada ere, emaitzen eta iritzien azalpena ulerte-rraza da oso. Irakasleek erabiltzeko modukoak.

190


GEOGRAFÍA FÍSICA. Strahler A. N., Stral-her A. H.

Oharrak: ibaien lan modelatzailea, balantze hidri-koak, metereologia... aztertzen dira. Interesga-rria da, batez ere Bigarren Hezkuntzako irakas-leei begira.

• • •

Ondorengoak, puntualki kontsultatu ditugun li-buruetako batzuk dira:

URA. DÍA MUNDIAL DEL MEDIO AM-BIENTE. Eusko Jaurlaritza. Lurralde Politikaeta Herrilan Saila. 1981.

CONTAMINACIÓN AGRARIA DIFUSA.Argitaratzailea: MOPU Madril. 1989.

LAS RIBERAS DE AGUA DULCE. “Inguru-giro Zuzendaritza Nagusiko lurraldeetako ingu-rugiro unitateak”.Argitaratzailea: MOPU Madril.1989.

LA SENDA DE LA NATURALEZA. LA-GOSY ARROYOS. Swallow, Su.Y Zorita Gar-cía, A. Argitaratzailea: Ediciones Plesa, Madril.1984.

EL LIBRO DEL AGUAY LAVIDA. MayoralM.a Teresa eta beste batzuk. Argitaratzailea: Edi-torial Nebrija. Madril. 1989.

AGUA, ECOLOGÍA Y CALIDAD DEVIDA. Iruñealdeko Ur Mankomunitatea. 1985.

AGUA, PAISAJEY SOCIEDAD.“ALDEA”Ingurugiro Heziketa Programa. Argitaratzailea:

“Andaluziako Juntako Hezkuntza eta ZientziaKontseilaritza”. 1992.

EN BUSCA DEL AGUA. Ramírez, Mar e.a.ADENA WWF Espainia. Madril. 1994.

EL AGUA EN GRANADA. PROBETXU DI-DAKTIKORAKO GIDA. Granadako Udala. Gra-nada. 1993.

DICCIONARIO DE LA NATURALEZA.Espasa Calpé. Madril. 1993.

ATLAS DE MUNDO. Editorial Vicen Vives.Bartzelona 1991

“Ingurugiroari buruzko Europako ElkartekoAraudia 7. alea: URA”.Argitaratzailea:“EuropakoErkidegoetako Batzarra. Europako Erkidegoeta-ko argitalpen ofizialen Bulegoa”. Brusela, 1993.

REFORMAY TRABAJO EN GRUPO. Solé,Isabel. “Pedagogia koadernoak”. Aldizkaria. 255Zk. 1997ko otsaila.

CONSEGUIR UN TRABAJO EN GRUPOEFICAZ. Martí, E. eta Solé, I. “Pedagogia koa-dernoak” aldizkaria. 255 zk. 1997ko otsaila.

GRAN ATLAS DE ESPAÑA. II.Tomoa (CAVy Navarra) Editorial Planeta.

GEOGRAFÍA DEL PAÍS VASCO. II.Tomoa,I. de Sollube.Auñamendi Bilduma.

ENCICLOPEDIA GENERAL ILUSTRA-DA DEL PAÍS VASCO. Auñamendi argita-letxea.



191


ibaialde unitate didaktikoak

Documents