HENRYK SIENKIEWICZ „QUO VADIS”

1. W jaki sposób Henryk Sienkiewicz przygotowywał się do napisania powieści Quo vadis?

2. Świat pogan i świat chrześcijan w powieści Quo vadis.

3. „Miłość wszystko przetrzyma... ”, czyli historia miłości Ligii i Winicjusza.

4. „Człowiek to brzmi dumnie” – rozważania o postawach bohaterów powieści Quo vadis.

5. Obraz starożytnego Rzymu w powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis.

Tok lekcji:

1. Realizacja tego tematu będzie się koncentrować na umiejętności czytania ze zrozumieniem i poszukiwaniu infor- macji we fragmencie tekstu popularnonaukowego Tadeusza Sinki oraz we fragmentach hasła pochodzącego z przewodnika encyklopedycznego Literatura polska. Dobrze byłoby także, o ile to możliwe, zaprezentować uczniom wymienione w tekście obrazy Henryka Siemiradzkiego. Uczniowie pracują indywidualnie przez

około 30 minut. Końcową część lekcji przeznaczamy na spraw- dzenie wyników samodzielnej pracy z

tekstem, ewentualne poprawki i uzupełnienia. Wypełniony załącznik

załącznik 2 uczniowie wklejają do zeszytu.

2. Praca domowa.

Korzystając ze słownika języka polskiego, wyjaśnij pisemnie znaczenia pojęć: pogaństwo,

chrześcijaństwo.

załącznik 1

Tekst I

Sam tytuł [. . .] powieści Henryka Sienkiewicza [. . .] Quo vadis (Warszawa 1896, druk w

„Gazecie Polskiej” od 1894), streszczający legendę o zatrzymaniu św. Piotra

wychodzącego podczas prześladowania chrześcijan z Rzymu przez zjawę Chrystusa,

wskazuje [na to], że autor patrzy na Rzym ze stanowiska chrześcijań- skiego i z tego

stanowiska piętnuje [rozpasane życie Rzymian] [. . .], ale głębokie wykształcenie klasyczne

i rozmiłowanie w pięknie starożytnym pozwala mu [. . .] ukazać i owo piękno zmysłowe

jako odpowiednik piękna moralnego wyznawców Chrystusa. Jego wizja piękna

pogańskiego robi takie wrażenie, jak rzymskie obrazy Henryka Siemiradzkiego [. . .]. Nie

wiem, czy [. . .] Dirce chrześcijańska z r. 1896 znana już była Sienkiewiczowi z jakiegoś

szkicu, gdy pisał kulminacyjną scenę swej powieści (t. III, r. 23: Ligia

przywiązana do tura na arenie), ale to pewne, że znał sławne Pochodnie Nerona z r.

1876 i wiele innych obrazów ze świata greckiego i rzymskiego [. . .]. Jakkolwiek było, to

pewne, że do wyrażenia w słowach wizji antycznych Siemiradzkiego wiodła go

doskonała znajomość Grecji i Rzymu, udokumentowana Wycieczką do Aten

4 i prześlicznym Listem z Rzymu

5. Na wybranie

czasów Nerona wpłynęła, prócz obrazów Siemiradzkiego, powieść Kraszewskiego Rzym

za Nerona, z której, prócz tła, utkwiły mu w pamięci dzieje nawrócenia Juliusa Flaviusa

pod wpływem miłości do chrześcijanki i jego przyjaciela, hulaki Luciusa Helvidiusa, na

widok męczeństwa chrześcijan. Ten motyw przeniósł Sienkiewicz na swego Chilona

[. . .]. Tu czytał również o cnotliwej wdowie Celii, zastąpionej u niego przez

Pomponię Grecynę [. . .]. O tych [inspiracjach], odebranych przez Sienkiewicza od

Kraszewskiego, wspominamy tylko dlatego, by zwrócić uwagę na [. . .] rozwój

literatury [. . .], który sprawia, że następca może pewne motywy przedstawić doskonalej

niż znany mu poprzednik. [. . .]

Ale Sienkiewicz był zanadto wielkim Europejczykiem, by poprzestać na tradycji domowej

Kraszewskieg studiowaniu starożytnych źródeł przez niego wskazanych, więc Tacyta6,

Swetoniusza7

i innych. Rozejrzał się więc po literaturze francuskiej i tu, prócz paru powieści z

czasów Nerona, znalazł Renana studium o Neronie pt. Antychryst (1873). Tu

występuje przy boku Nerona Petroniusz taki właśnie jak u Sienkiewicza, a różniący się od

Petroniusza Tacytowego [. . .]8.

Tekst II

QUO VADIS. Powieść z czasów Nerona, powieść H. Sienkiewicza

[. . .]. Pomysł jej wyrósł ze znamiennej dla kultury XIX w.

mody na dzieła o tematyce antycznej i wczesnochrześcijańskiej oraz dobrej orientacji autora w topografii

9

i pamiątkach

kultury staroż. Rzymu. Orientację tę, opartą na lekturze dzieł Tacyta i

Swetoniusza oraz XIX-wiecznych historyków, jak E. Renan

(Antychryst ), i pisarzy, jak [. . .] Krasiński (Irydion), Kraszewski

(Rzym za Nerona), Sienkiewicz łączył z podziwem dla płócien [. . .]

H. Siemiradzkiego [. . .]. Do inspiracji tych trzeba dodać

wywody

W. Kętrzyńskiego o Słowianach, m.in. o Lygach (1868), których

uczony ten uważał za lud mieszkający między Wisłą a Odrą, oraz

studium K. Morawskiego Petroniusz-Arbiter (1894)

10.

4 H. Sienkiewicz, Wycieczka do Aten, „Niwa” 1889, nr 1–5.

5 H. Sienkiewicz, List z Rzymu. . ., „Gazeta polska” 1879, nr 234.

6 Tacyt (ok. 55–120 p.n.e.) – największy historyk

rzymski, mówca, polityk, autor Roczników

obejmujących okres od śmierci Augusta do czasów Nerona.

7 Swetoniusz (ok. 70–140 p.n.e.) – pisarz rzymski,

autor licznych pism o treści historyczno-

-biograficznej.

8 T. Sinko, Quo vadis, [w:] Henryk Sienkiewicz,

oprac. J. Kulczycka-Saloni, Warszawa 1966, s.

286–290.

9 Topografia – ukształtowanie terenu z

charakterystycznymi szczegółami: budowlami,

lasami, wzniesieniami itp.

10 Literatura polska. . ., s. 268.

załącznik 2

1. Jak się ukazywała powieść, zanim wydano ją w formie książkowej?

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

2. W którym roku się pojawiło książkowe wydanie powieści Quo vadis?

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

3. Skąd autor zaczerpnął pomysł na tytuł powieści?

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

4. Z jakich źródeł literackich korzystał Henryk Sienkiewicz, pisząc swą powieść?

a)

polskich . .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. .

.. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ...

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

b)

obcych .. ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .

. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. .

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

5. Zdecyduj, czy poniższe zdania są prawdziwe czy fałszywe.

Zaznacz odpowiednio P – prawda lub F – fałsz.

• Autor patrzy na świat antyczny z punktu widzenia chrześcijanina. • Z powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego autor zaczerpnął

pomysł na postaci Petroniusza i Tygellina.

• Motywy znane z powieści Józefa Ignacego

Kraszewskiego nie pojawiły się w powieści Henryka

Sienkiewicza.

• Inspiracją dla Henryka Sienkiewicza było malarstwo o tematyce

antycznej, m.in. obrazy Henryka Siemiradzkiego. • Henryk Sienkiewicz nigdy nie był ani w Grecji, ani w Rzymie.

6. Z tekstu Tadeusza Sinki wypisz jeden fakt i jedną opinię.

fakt ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ..

. ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ...

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

opinia . ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ...

.. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .

.. .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... ..

... ... .. ... ... .. ... ... .. ... .. ... ... .. ... ... .. ... .

Tok lekcji:

1. Odczytanie zadania domowego.

2. Utworzenie rodziny wyrazów związanych ze słowami: pogaństwo,

chrześcijaństwo. pogaństwo: poganin, poganka, pogański

chrześcijaństwo: chrzest, chrzestny, chrzcić, chrześcijański, chrześcijanin, chrześcijanka

3. Podział bohaterów powieści na pogan i chrześcijan, postaci historyczne i fikcyjne.

poganie chrześcijanie

postaci historyczne postaci fikcyjne postaci historyczne postaci fikcyjne

Neron

Poppea Sabina

Seneka

Lukan

Watyniusz

Witeliusz

Petroniusz

Akte

Tygellinus

Aulus Plaucjusz

Winicjusz

Chryzotemis

Eunice

Chilon

Chilonides

Kroton

św. Piotr

Apostoł Paweł

z Tarsu

Ligia

Ursu

s

Pomponia

Grecyna Miriam

Nazariusz

Kryspus

Glaukus

pochodzenie społeczne

– głównie patrycjusze – głównie plebejusze

warunki życia

– wspaniały pałac cesarski

reprezentacyjne wille

– reprezentacyjne wille

– letnie rezydencje

– bogaty i piękny wystrój wnętrz

– otaczanie się dziełami sztuki

– wygoda

– bogactwo, zbytek, przepych

– wymyślne potrawy

– ubogie insule

– surowe, pozbawione ozdób wnętrza

– skromne wyposażenie

– proste posiłki

wyznawane wartości i zasady, styl życia

– powierzchowna wiara w wielu bogów

– szeroko pojmowany estetyzm, umiłowanie piękna: ciała (dbałość o higienę, zabiegi upiększające), ubioru, wystroju wnętrz

– umiłowanie sztuki i filozofii

– dbałość o sprawy doczesne

– uprzyjemnianie sobie życia licznymi rozrywkami, brak umiaru (nocne uczty na dworze Nerona), a nawet okru- cieństwo (igrzyska)

– pycha

– mściwość i przemoc

– pogarda dla ludzi niższego stanu

– brak szacunku dla ludzkiego życia

– lęk przed śmiercią

– głęboka wiara w jedynego Boga

– skromne życie

– miłość bliźniego

– zdolność wybaczania krzywd

– wiara w szczęśliwe życie wieczne i Królestwo

Niebieskie

– szacunek dla życia

– walka z pokusami

– dążenie do zbawienia

– brak lęku przed śmiercią

– godność, honor

– życie w czystości

– prawda

– odwaga

– szlachetność

poganie chrześcijanie

postaci historyczne postaci fikcyjne postaci historyczne postaci fikcyjne

Neron

Poppea Sabina

Seneka

Lukan

Watyniusz

Witeliusz

Petroniusz

Akte

Tygellinus

Aulus Plaucjusz

Winicjusz

Chryzotemis

Eunice

Chilon

Chilonides

Kroton

św. Piotr

Apostoł Paweł

z Tarsu

Ligia

Ursu

s

Pomponia

Grecyna Miriam

Nazariusz

Kryspus

Glaukus

pochodzenie społeczne

– głównie patrycjusze – głównie plebejusze

warunki życia

– wspaniały pałac cesarski

reprezentacyjne wille

– reprezentacyjne wille

– letnie rezydencje

– bogaty i piękny wystrój wnętrz

– otaczanie się dziełami sztuki

– wygoda

– bogactwo, zbytek, przepych

– wymyślne potrawy

– ubogie insule

– surowe, pozbawione ozdób wnętrza

– skromne wyposażenie

– proste posiłki

wyznawane wartości i zasady, styl życia

– powierzchowna wiara w wielu bogów

– szeroko pojmowany estetyzm, umiłowanie piękna: ciała (dbałość o higienę, zabiegi upiększające), ubioru, wystroju wnętrz

– umiłowanie sztuki i filozofii

– dbałość o sprawy doczesne

– uprzyjemnianie sobie życia licznymi rozrywkami, brak umiaru (nocne uczty na dworze Nerona), a nawet okru- cieństwo (igrzyska)

– pycha

– mściwość i przemoc

– pogarda dla ludzi niższego stanu

– brak szacunku dla ludzkiego życia

– lęk przed śmiercią

– głęboka wiara w jedynego Boga

– skromne życie

– miłość bliźniego

– zdolność wybaczania krzywd

– wiara w szczęśliwe życie wieczne i Królestwo

Niebieskie

– szacunek dla życia

– walka z pokusami

– dążenie do zbawienia

– brak lęku przed śmiercią

– godność, honor

– życie w czystości

– prawda

– odwaga

– szlachetność

1. Ćwiczenia słownikowe. • Gromadzenie wyrazów pokrewnych do wyrazu miłość, np.

miłość

miłować miłostka miłosny miłościwy

umiłować miłośnie miłościwie

• Zapisanie związków frazeologicznych z wyrazem miłość, np. miłość po grób, pierwsza miłość, szalona miłość, zapłonąć do kogoś miłością, wyleczyć się z miłości itp.

• Wskazanie tych wyrazów i związków, których można użyć, mówiąc o miłości Ligii i Winicjusza. • Jak się zmieniło uczucie Winicjusza do Ligii?

Początkowo Winicjusz był zauroczony i zachwycony niezwykłą urodą Ligii. Nie mógł się pogodzić z odrzuceniem. Był bowiem przekonany, że Ligia powinna się czuć uszczęśliwiona i wyróżniona okazywanymi jej względami. Ucieczka Ligii na tyle go wzburzyła, że gotów był ją zranić. Uważał po- nadto, że jako Rzymianin ma władzę nad Ligią – zakładniczką Rzymu – i że jest mu ona winna posłuszeństwo. Nie rozumiał jej religii. Z czasem jego uczucia się zmieniły. Wpłynęło na to przede wszystkim poznanie chrześcijan, to, że w chorobie okazali mu miłosierdzie, współczucie i troskę. Zrozumiał, że Ligia go kocha, ale nie może zaakceptować wyznawanych przez niego wartości. Uczucia Winicjusza się zmieniały od zachwytu i pożądania, przez złość, gniew, żal, niepewność, zgryzotę, poświęcenie, po szczęście i spełnienie.

• Jaka była miłość Ligii do Winicjusza? Ligia również początkowo była zauroczona Winicjuszem. Najprawdopodobniej była to też jej pierwsza

młodzieńcza miłość. Choć Ligia kochała Winicjusza, to jednak jego postępowanie sprawiło, że

postanowiła przed nim uciec. System wartości, w jakim została wychowana, nie pozwalał jej

zaakceptować tego, co zaproponował jej Winicjusz.

Jej uczucia były pełne sprzeczności. Bała się, że kochając poganina, popełnia grzech. Dopiero Piotr

Apostoł rozwiał jej wątpliwości, zapewniając: „[. . .] wiedz, że nie masz winy w miłości twojej”.

Największym dowodem jej miłości było uratowanie Winicjuszowi życia i pełna troskliwości opieka

nad rannym. Miłość Ligii była szczera, szlachetna i czysta. W jaki sposób miłość zmieniła Ligię, a jak wpłynęła na Winicjusza.

Ligia Marek Winicjusz

– dojrzała psychicznie i emocjonalnie

– miała okazję zastosować w życiu nauki

Chrystusa – okazać miłosierdzie, wybaczyć krzywdy

– okazała się prawdziwą chrześcijanką

– miłość dała jej poczucie siły

– wyzbył się egoizmu i pychy

– poznał nową religię

– zrozumiał Ligię i jej system wartości

– z czasem dostrzegł w Ligii nie tylko piękno

zewnętrzne

– przestał traktować z pogardą ludzi niższego stanu

– nauczył się panować nad gniewem

– stał się cierpliwy

– zrozumiał, że są wartości ważniejsze niż władza, bogactwo

– stał się chrześcijaninem

Uwaga. W rozważaniach nad ostatnim pytaniem i w wypełnieniu tabeli pomogą m.in. fragmenty z

rozdziałów: 21., 25., 26., 27. 2. Praca domowa (do wyboru).

Rozważ w formie pisemnej, kto – według ciebie – dzięki miłości zyskał więcej:

Winicjusz czy Ligia. Wyraź swoją opinię na temat miłości Akte do Nerona lub Eunice do

Petroniusza

1. Wybór najciekawszych i najbardziej wyrazistych postaci, np. Neron, Petroniusz, Piotr Apostoł, Chilon

Chilonides, Tygellinus, Eunice, Akte, Poppea Sabina.

• Neron – potężny władca Rzymu – okrutny – zbrodniarz – człowiek nieznający w niczym umiaru – tchórzliwy – niespełniony artysta

• Petroniusz – arbiter elegantiarum na dworze cezara – esteta – znawca sztuki i literatury – intelektualista – błyskotliwy, przenikliwy umysł – epikurejczyk

• Piotr Apostoł – uczeń Chrystusa żyjący zgodnie z określonym kodeksem moralnym – kierujący się w życiu miłością bliźniego

– odważny – życzliwy ludziom – mądry – spokojny – dobrotliwy

• Chilon Chilonides – wędrowny filozof – przed przemianą: sprytny, przebiegły, chciwy, obłudny – po przemianie: szczery, prawdomówny, odważny, nieugięty

• Tygellinus – zwierzchnik pretorian – pochlebca – okrutnik – podstępny – pozbawiony skrupułów – intrygant

• Akte – wyzwolenica – dawna kochanka Nerona – dobra – szlachetna – opiekuńcza – życzliwa – wierna

• Eunice – niewolnica, później wyzwolona przez Petroniusza – kochająca – szczera – wierna – skromna

• Poppea Sabina – boska Augusta – okrutna – podła – pełna nienawiści – mściwa

2. Zgromadzenie związków frazeologicznych z wyrazami człowiek, ludzki i dopasowanie wybranych spośród

nich do prezentowanych postaci, np. być prawdziwym człowiekiem, swój człowiek, wielki człowiek,

człowiek czynu, zacny człowiek, światowy człowiek, szary człowiek, człowiek bez czci i wiary, niegodny

człowiek, człowiek z głową, okazać się człowiekiem, zrobić z kogoś człowieka, godność ludzka, być

pozbawionym ludzkich uczuć.

1. Krótka informacja historyczno-geograficzna o Rzymie, stolicy Cesarstwa Rzymskiego. • powstanie miasta – legenda o Remusie i Romulusie,

• położenie Rzymu – siedem wzgórz (Awentyn, Mons Caelius, Eskwilin, Kapitol, Kwirynał, Palatyn, Wiminał), rzeka (Tybr).

2. Informacje na temat Rzymu:

– przed pożarem (np. rozdziały 2., 9., 22.),

– Rzym w czasie pożaru (np. rozdziały 42., 43., 44., 46.),

– Rzym po pożarze (np. rozdział 49.).

1. Rzym przed pożarem:

• wspaniałe, bogate, tętniące życiem miasto, • miejsce nęcące przybyszów łatwością osiągania zysków oraz swobodą życia, • miasto wielonarodowościowe i wielowyznaniowe, • wspaniałe, budzące podziw budowle i miejsca: pałac cezara na Palatynie, wille patrycjuszy, liczne

świątynie, np. świątynia Jowisza na Kapitolu, łuki triumfalne, akwedukty, termy, amfiteatry, bazyliki,

Forum Romanum (cen- trum miasta, miejsce spotkań towarzyskich, handlu, przemówień oratorów i

nauk głoszonych przez wędrownych filozofów), wspaniałe ogrody, • olbrzymie skupisko ludzi, • ubogie dzielnice z insulami, np. Zatybrze, • królestwo bogactwa i władzy, ale także zła i zbrodni.

2. Rzym w czasie pożaru – tu najlepiej zacytować jakiś obrazowy, plastyczny fragment powieści, np. „Cała

nizina pokryta była dymami tworzącymi jakby jedną olbrzymią, leżącą tuż przy ziemi chmurę, w której

znikły miasta, akwedukty, wille, drzewa; na końcu zaś tej szarej, okropnej płaszczyzny gorzało na

wzgórzach miasto. Pożar jednakże nie miał kształtu ognistego słupa, jak bywa wówczas, gdy się pali

pojedynczy, choćby największy budynek. Była to raczej długa, podobna do zorzy wstęga.Nad tą wstęgą

unosił się wał dymu, miejscami zupełnie czarny, miejscami mieniący się różowo i krwawo, zbity w sobie,

wydęty, gęsty i kłębiący się jak wąż, który się kurczy i wydłuża. Potworny ów wał chwilami zdawał się

przykrywać nawet wstęgę ognistą, tak iż czyniła się wąską jak taśma, lecz chwilami ona rozświecała go

od dołu, zmieniając jego dolne kłęby w fale płomienne. Oboje ciągnęły się od krańca do krańca

widnokręgu, zamykając go tak, jak czasem zamyka go pasmo leśne”1.

Można jeszcze zanotować następujące informacje: • panika wśród mieszkańców, • masowa ucieczka z miasta, • rabowanie opuszczonych domów, • burzenie domów w celu powstrzymania ognia,

3. Rzym po pożarze: • z czternastu dzielnic pozostały tylko cztery, • „ogromna przestrzeń siwa, smutna, umarła, na której sterczały szeregi kominów • na kształt kolumn grobowych”, • wielkie cmentarzysko, • głód wśród pozbawionych domów mieszkańców Rzymu, • gromady ludzi poszukujących swoich bliskich, • rozdawanie ocalałym żywności i odzieży, • poszukiwanie sprawców pożaru – oskarżenie chrześcijan, • odbudowa miasta, • wytyczenie nowych dróg, • pospieszne wznoszenie amfiteatrów, w których miały się odbyć igrzyska z udziałem rzekomych sprawców

pożaru.