heidegger & schopenhauer & kant - düşüncenin Çağrısı

D ü ş ü n c E n i n Ç A Ğ R I S I

Immanuel Kant (d. 1724, Königsberg - ö. 1804 Königsberg)

Alman Klasik ideal izminin Kurucusu, f i lozof ve düşünür. 1740-46

arasında, Königsberg Üniversi tesinde matematiK, fizik ve felsefe oKu-

du 1746-55 arasında Doğu Prusyalı büyüK ailelerin yanında özel öğret-

men olaraK çalıştı. 1755' te Ateş Üzerine adlı incelemesiyle doKtor un-

vanını aldı. 1770'te mantıK ve metafiziK Kürsüsüne profesör o ldu ve

bu görevini 1796 yı l ına Kadar sürdürdü.

Kant' ın uzun felsefe ve düşün yaşamı geleneksel olarak üç döne-

me ayrılır: Birincisi, mekaniğin temel kavramlarını tanımaya (Oedan-kert von der wahren lebendigen Kraefte / Canlı Oüçlerin Doğru Değer-lendirilmesi Üstüne Düşünceler) ya da ilksel bulutsudan yola çıKaraK

Dünya'nın KöKeni sorununu çözmeye (Ailgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels /Evrensel Doğa Tarihi ve Gökler Kuramı) ça-

lıştığı eleştiri-öncesi dönemdir (1746-81). İKincisi, eleştirel anlayışa uy-

gun ahlaKın ilkelerini ortaya Koyma amacı güttüğü, dogmacıl ığa Karşı

o lduğunu belirtmeK için eleştir ici l ik adını verdiği dönemdir (1781-90).

Üçüncüsü ise, siyasete hiç Karışmamasına rağmen Zum ewigen Frie-den (Daimi Barış) adı alt ında siyasal felsefe metnin i yayımladığı saldır-

ma/savunma dönemidir (1790-1800). 18. yüzyıldan beri birçoK öğre-

ti Kant temeli üstüne Kurulmuştur. OlguculuK, VaroluşçuluK, Uygulayı-

cıl ık gibi birçok felsefe akımı Kant temeline dayanmaktadır.

Başl ıca eserleri: Kritik der reinen Vernunft (Saf Aklın Eleştirisi) (1781), Orundle-

gung zur Metaphysik der Sitten (Ahlak Metafiziğinin Temellendir i lme-

si) (1785), Kritik der praktischen Vernunft (Pratik Aklın Eleştirisi)

(1788), Metaphysik der Sitten (Ahlak Metafiziği) (1797).

Arthur Schopenhauer (d. 1 788, Danzig - ö. 1860, Frankfurt am Main)

Ünlü Alman filozofu. 1820'de Berlin Üniversitesi'nde doçent olan

Schopenhauer, 1831'de öğretim üyeliğinden ayrılarak FranKfurt'ta mün-

zevi bir hayat yaşamaya başlamıştır. Schopenhauer'in felsefesi, hem

Kant idealizmine hem de Hint filozoflarına dayanmaktadır. Schopen-

hauer bütün doktr inini , özneyi ve nesneyi kapsayan, tasavvur (Vors-

tellung) ve irade gücü kavramı üstüne kurar. Schopenhauer ' in felse-

fesine göre, dünya bir tasavvurdur, yani o, akı lda tasavvur edildiğin-

den başka bir şeki lde düşünülemez (idealizm). Schopenhauer, bu fe-

nomenler dünyasının dayanağına, " irade" (istenç) adını verir ve her

kuvveti bir irade olarak görür (iradecilik).

Başl ıca eserleri: 1818'de en büyük eseri, Die Welt als Wilie und Vorstellung (İstenç

ve Tasarım Olarak Dünya) yayımlanmışt ır . Schopenhauer ' in diğer

eserleri: Über den Willen in der Hatur (Tabiatta İrade Üstüne) (1836),

Über die Freiheit des Mensch-iichen Wiilens (İnsan İradesinin Hürriye-

ti Üstüne) (1839), Die beiden Orundprobieme der Ethik (Ahlakın İki

Temel Meselesi) (1841), Farerga und Paraiipomena (1851).

Martin Heidegger (d. 1889, Baden - ö. 1976, Freiburg im Breisgau)

Varoluşçu felsefenin önde gelen is imler inden biri olarak bi l inen

Alman fi lozof. Freiburg Üniversitesi 'nde Katolik ilahiyatı ve Hıristiyan

felsefesi okudu. 1914'te Psikolojide Yargı Kuramı adlı doktora teziy-

le dikkat çekmeye başladı. 1923'te Marburg Üniversitesi 'ne profesör

oldu. 1933 yıl ında, Freiburg Üniversitesi 'ne rektör olarak seçildi. Hit-

ler' in güç kazandığı dönemde, Hazi Partisi'ne katıldı. Nazilere katıldı-

ğı gerekçesiyle 1945'te üniversiteden uzaklaştırıldı, ama 1952'de tek-

rar üniversitedeki görevine döndü.

Heidegger'in felsefesine göre, insan, varoluşun ortasına öylece, ora-da-bir-variık olarak (Dasein) atılmıştır. Bu bir tercih ya da seçim sonucu

değildir. İnsan bu bırakılmıştık içinde tercihler ve seçimleriyle kendi ya-

şamını ileriye doğru kurar. İnsan, bırakılmışlığında ölüme yazgılıdır ve va-

roluşunu buna göre gerçekleştirmelidir. Heidegger'in felsefesinde ölüm

fikri, bu bakımdan önemli yer tutar. Fenomenolojiyi 'Varlık' sorunu bağ-

lamında yeniden yorumlayan, felsefe-dışı sayılan pek çok kavramı (kay-

gı, sıkıntı, ölüm, vb.) felsefeye taşıyan Heidegger, ' teknik'in gelişimiyle

birlikte modern dünyanın eleştirisini de yapmaya yönelmiştir.

Başlıca eserleri: Sein und Zeit (1927). Kant und das Problem der Metaphysik (1929).

Erlâuterungen zu Uölderlins Dichtung (1936-68). Holzwege (1935-46). Der Ursprung der Kunstwerkes (1935-1936) Die Zeit Des Weltbildes (1938) Was heisst Denken? (1952) lMas ist Metaphysik? (1927)

Immanuel Kant Arthur Schopenhauer

Martin Heidegger

DÜŞÜNCENİN ÇAĞRISI

Çeviren ve yayıma hazırlayan:

Ahmet Aydoğan

V

Say Yayınları Düşünce

Düşüncenin Çağnsı Immanuel Kant Arthur Schopenhauer Martin Heidegger

ISBN 978-975-468-721-7 Sertifika no: 10962

Yayın Hakları © Say Yayınları Bu eserin tüm hakları saklıdır. Yayınevinden yazılı izin alınmaksızın kıs-men veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamaz, ço-ğaltılamaz ve yayımlanamaz.

Yayın Yönetmeni: Aslı Kurtsoy Hısım Çeviren ve Yayıma Hazırlayan: Ahmet Aydoğan

Baskı: Lord Matbaacılık ve Kâğıtçılık Davutpaşa Cad. Davutpaşa Matbaacılar Sitesi No: 103/430 Topkapı/İstanbul Tel: (0212) 674 93 54

1. baskı: Say Yayınları, İstanbul, 2008 2. baskı: Say Yayınları, İstanbul, 2009

Say Yayınlan Ankara Cad. 54 / 12 • TR-34410 Sirkeci-İstanbul Telefon: (0212) 512 21 58 • Faks: (0212) 512 50 80 web: www.sayyayincilik.com e-posta: [email protected]

Genel Dağıtım: Say Dağıtım Ltd. Şti. Ankara Cad. 54. / 4 • TR-34410 Sirkeci-İstanbul Telefon: (0212) 528 17 54 • Faks: (0212) 512 50 80 e-posta: [email protected] online satış: www.saykitap.com

http://www.sayyayincilik.com

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.saykitap.com

İ Ç İ N D E K İ L E R

DÜŞÜNCE DÜŞÜNÜLÜR 7

Ahmet Aydoğan

KENDİ KENDİNE DÜŞÜNMESİNİ ÖĞRENMEK 25

A. Schopenhauer

DÜŞÜNMEK NE DEMEKTİR? 45

M. Heidegger

DÜŞÜNMEYE ÇAĞIRAN NEDİR? 69

M. Heidegger

KİŞİNİN DÜŞÜNEREK YÖNÜNÜ TAYİN ETMESİ

NE ANLAMA GELİR? v 81

I. Kant

DÜŞÜNMENİN GEREKSİNDİĞİ: SÜKÛNET? 1 0 5

A. Schopenhauer

DÜŞÜNCE DÜŞÜNÜLÜR

Ahmet Aydoğan

Deniz bitti.

En az iki yüzyıldır mil letçe tam bir mirasyedi gibi ya-

şadık. Artık sonu geldi. Alacaklı lar kapıya dayandı.

Günü gün ederek har vurup harman savurduk ve de-

ğirmenin suyunun nereden geldiğine zerrece aldırmadık.

Duranın durduğu yerde hep durmaya devam edeceği-

ni sandık. Sürekli ih t imamla ona dönük yaşamak, gün-

lerin deveranına göre aslın asliyeti içinde değişik imkân-

lara açık kalmasını sağlamak ve böylece onunla ayakta

durmak yerine emsalsiz bir aldırmazlık ve umursamaz-

l ıkla sırt ımızı döndük, dönmek le kalmadık bozucu saldı-

rı ların açtığı gedikleri görüp anlamaya, anlayıp onarma-

ya çalışmaya bile yanaşmadık.

Gidenlere aldırmadık, gözden ırak olanlara gönlü-

müzde yer ayırmadık. Görünmez olup kayıplara karışan-

ların hiç olmazsa di l imizde açtığı rahneler dir i kalsın di-

ye çaba göstermedik.

Kurmanın bizim değil, bizden önce geçmişte yaşamış

olanların işi o lduğunu, bizim, ancak onu muhafaza ede-

bileceğimizi düşündük. Onu bile bihakkın yerine getire-

medik. Ancak bir darboğazla karşılaşıp da, tökezleyip

düştüğümüzde akl ımıza geldi onu hatır lamak. O da ha-

t ı r lamak değil, bir sebep bu lma telaşıyla oyalanmaktı .

Kant - Schopenhauer - t leidegger • Düşüncenin Çağrısı

"Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur" diye bel letmişt i

bize bizden öncekiler. Onlara da daha önceki ler. Bak-

mak özen göstermeyi, üzerine t i t remeyi, o da sürekl i

ayık ve uyanık durmayı gerektir irdi, zordu. Bakmazsak

en fazla dağ olurdu.

Ama o sözün söylendiği zamanlarda böyleydi bu, o za-

manlar bir şey bozulmuş haliyle bile içinde imar ve İsla-

hı için gerekli olan nüveleri barındırırdı, n i tek im en fazla

dağ olurdu, dağı karşılarında görenler kol lan sıvar, tekrar

onu açıp eski haline döndürürlerdi. Düşünmedik ki gün-

ler kısaldığında bozulmanın onulmaz onarı lmaz bir şey

olacağını: Bakarsan bağ, bakmazsan dağ değil: çöl olur.

Ve bu zaman zarf ında "kolaycı l ık"t ı mi l letçe ekseriye-

t imizin karakterini belirleyen tek şey. Ve onun debele-

nişleri içinde bulup ortaya çıkardığı ucuz şeyler. Epeyce

bir zamandır "yalan"ı da dahil ett ik bunlara. Ve onun aç-

tığı kapıdan "sahtel ik" daldı içeriye, her şeye musallat

oldu. Sahtelik de t ıpkı zıddı gibidir, her şeye sirayet

eder, şu farkla ki, o ondurmaz.

Böyle bir yaşamaya, eğer yaşamak denirse tabii, neyin

bel verdiğini, neyin sayesinde böyle bir savurganlığa güç ye-

tirebildiğimizi ve hâlâ nasıl olup da ayakta kalabildiğimizi;

Bunca zaman o bel veren şeyin biz aldırmadıkça,

umursamadıkça nasıl bel inin büküldüğünü, aldırmazlığı-

mızın alt ında nasıl in im in im inlediğini ve günbegün yi-

tip tükendiğini düşünmeye yanaşmadık.

Düşünmeye yanaşmamakla kalmadık, başka bir se-

beple değil, bizi sırf biraz daha avutup oyalayacak şey-

lerin hatrına bizzat düşünme denen şeyin kendisini hor-

ladık, hem de dünyanın hiçbir yerinde emsaline rastlan-

mayan bir horlamayla.

Ve son yirmi yı ldır horlamayla da kalmadık, onun in-

sanlar nezdinde kalan i t ibarının son kır ınt ı lar ına sahtele-

8

Düşünce Düşünülür

r inin tasallutuna göz yumduk ve o böylece en sıradan

şeylerin i t ibarından bile yoksun kaldı.

Böyle bir yaşamaya, ona eşlik eden horlamaya hiçbir

miras dayanmazdı ve ni tekim dayanmadı da.

Şimdi bu geldiğimiz noktada içinde bu lunduğumuz

duruma, tarihin kaydettiği medeniyet ler in sicil ini tu tup

her bir inin yüksel işinin ve tarih sahnesinden si l inişinin

sebeplerini açıklamaya çalışanlar bile, bütün engin bilgi

ve görgülerine rağmen muhtemeld i r ki bir isim bulup

veremeyeceklerdir .

Bir ülkede düşüncenin söz sahibi o lduğu bir konum-

dan uzaklaştır ı lması ve sadece uzaklaştır ı lması, öyle biz-

deki gibi, horlanması, hakir görülmesi değil, o ülkenin

başına gelebi lecek en büyük talihsizlik, en büyük fela-

kettir. Bunu yakında hep beraber göreceğiz.

Her k im ki söze sahip olmadan söz sahibi olmaya kal-

kışıyorsa, oraya meşru bir yoldan değil, başka bir şeye

tahsis edi lmiş olanı gasp ederek kalkışıyordun Çünkü

"söz sahibi o lmak" , ancak söze sahip o lmakla olabi len

bir şeydir, yani "söz sahipliği" münhasıran "söze" tahsis

edi lmişt i r ve söz düşünceden, düşünce sözden neşet

eder. Bir ülkede düşüncenin söz sahibi olmasını engel-

leyenler yol vurucular ın ta kendileridir.

Fakat asıl yol vurucular gene de bunlar değil. Bunlar

belki onların ektiği tohumlar ın devşirici leridir. Asıl yol

vurucular düşüncenin dile gelmesinin ve söz sahibi ol-

masının yo lunu değil, düşüncenin şeyleri birbir ine ular-

ken attığı i lmekler in kördüğümleşmesine katkıda bulu-

narak bizzat düşüncenin yolunu kesenlerdir...

İnsan düştüğü yerden kalkar, eğer kalkacaksa. Ta başın-

dan beri bu böyledir. Fakat, ancak düşünerek. Düşünme-

dikçe düştüğünün farkına varmaz insan. Düşünmedikçe,

düşünmeye ayak diredikçe biteviye sürer düşüşü. Düşüne-

9

Kant - Schopenhauer - Heidegger • Düşüncenin Çağrısı

cek ki düştüğünün farkına varabilsin. Ve nereden düştüğü-

nün. Düşünmedikçe neresi olursa olsun yaşamasını sürdü-

rür insan. Düştüğünü bilen insan nereden düştüğünü de bi-

lir. Nereden düştüğünü bilen insan düşünen insandır.

Hâlâ nereden düştüğümüzü bulup çıkaramadık. Öyle

zannedildiği kadar ulu ve uzaklarda, erişilemeyecek kadar

ötelerde bıraktığımız bir yükseklik de değildi oysa. Kendin-

ce bir yükseklikti. Ama gene de sırrına akıl erdiremiyoruz.

Bir dünya ki ne üzerine kurulduysa, onu üzerinde ta-

şıyan ve taşıdığı için taşınılan her neyse, ona atfedilme-

yen nazar orada o dünyadan başka her şeyi görür. Daha

o zamanlar denmişti: "Söğüdün erenleri. Çevirin gidenle-

ri." Biz gidenleri, çevirmek bir tarafa, umursamadık bile.

Bu noktaya gelinceye dek birçok badire atlattık. Mice

büyük fırtınalar, öyle ansızın değil, öncesindeki büyük

sessizliklerle gelip yakaladı ve yere çaldı her şeyi. O ses-

sizliklerde silkinip kendimize geleceğimiz yerde, gafletin

en koyusuyla uğraşmaya devam ettik uğraşılmaya değmez

şeylerle. Sen ben kavgasıyla aymadık ayıkmadık, sen ve

ben diye bir şeyin kalmadığı hezimete dek. Ardından bir

kerecik olsun dönüp bakmadık, bu kadar masum, bu ka-

dar suçsuz günahsız insan varken nasıl o ldu da başımıza

geldi bunlar? Ne sorduk ne anlamaya çalıştık.

Nasıl ki yükseklerden düşüp de her yanı yara bere

içinde kalan, kırıkları çıkıkları alçıya al ınan kimse, değil

di lediğince hareket etmekten, başını çevirmekten bile

acizse, dışarıdan belleti len veya bile isteye seçtiği asıl-

sız kabullerle, neyi koruduğu, neye hayrı dokunduğu

belli olmayan dur işaretleriyle akl ının ipotek altına alın-

masına izin veren insan da özgürce düşünemez.

Bugünlerde sık sık konuşulduğuna tanık oluyoruz: Eğer

ülke fiili bir işgal yahut istila tehdidi altında olmuş olsaydı

durum şimdikinden daha umutsuz olmazdı. Çünkü o za-

10


man hiç olmazsa hatipler kürsülerde, münadiler meydan-

larda parmaklarıyla gösterip diyebileceklerdi: "İşte istilacı-

lar toplarıyla tüfekleriyle sınırlarımıza dayandılar! Hâlâ boş

şeylerle oyalanıp avunmaya devam edecek misiniz?"

Gerçekten de böyledir. Fakat gösterilen sebepten ötü-

rü değil, böyle bir konuşmanın o ülkede bizzat düşünce-

nin iflasının en açık itirafı olmasından dolayı. Söylenilene

göre ülke fiili bir işgal yahut istiladan daha ağır bir tehli-

kenin altındadır, çünkü bu durumun doğurduğu umut-

suzluk, vaki tehlikenin ihsas ettiri lemez, gösterilemez ol-

masından ötürü, bilfi i l gerçekleşmesi halinde doğuracağı

umutsuzluktan daha vahimdir. O halde niye durup sor-

muyoruz: Bir tehlikeyi tehlike olarak algılayabilmek için

onun tehlike olmaktan çıkıp bütün tehditkâr unsurlarıyla

tahakkuk etmesi mi lazımdır? Eğer orada düşünce varsa,

onun işi nedir? Düşünce uzak olanı yakınlaştırmaz, yakın

olup göze çarpmayanı yeniden görünür hale gelecek

uzaklığa yerleştirmez mi? Temsil, temessül, misal, mesel

düşüncenin oyuncakları değil midir?

Ancak hayvanlar içinde bulunduklar ı anda yaşar ve

daha ötesini ne görür ne de onun için tasalanırlar. Bıçak

gelip boğazlarına dayanmadıkça, hatta f i i len bıçağın acı-

sını hissetmedikçe kurbanl ık lar ının farkına varmazlar.

Demek,k i hayat hangi düzeyde yaşanırsa yaşama kabili-

yeti de ona göre şeki l lenmekte ve o düzeye inmektedir .

Bütün zamanlar boyunca insana insanlığına uygun bir

hayat tekl i f edi lmiştir, ki insan olarak sahip olduğu kabi-

liyet ve melekeler i kaybetmesin. İnsan da aksine hep

kolay olanı seçmiştir. Fakat bu kolaycıl ık tercihi her za-

man sahip olunanlar ın kaybıyla sonuçlanmışt ı r .

Düşünmek insana özgü etkinl ik ler in içinde en zor ve en yüksek olanıdır. Düşünme: bir etkinl ik: üstelik öyle sıradan bir etkinl ik de değil: en yüksek olanı? Cümle da-

1 ı


ha tamamlanmadan itirazlar birbir inin ardına yüzüne patlayacaktır:

". . .Bu (en yüksek etkinl iğin) düşünsel e tk in l ik (0£wpîa) ol-

duğu daha önce göster i ld i ; bu daha öncek i temel lend i rmele-

r imize ve hakikate uygun görünen bir sonuçtur . Bu en yüksek

etk inl ik t i r , çünkü b izdek i en yüksek şey akı ld ı r ve akl ın obje-

leri b i l inebi l i r en yüksek şeylerdir. Ayrıca bu en devaml ı etkin-

l ikt i r ; çünkü biz sair her şeyden daha kolay b iç imde sürekl i

o larak düşünsel e tk in l ik te bulunabi l i r iz. . . Her halükârda felse-

fenin hem safl ık h e m sürekl i l ik bak ım ından har ikulade hazla-

ra sahip o lduğu düşünü lü r ve bi lenler in zamanlar ın ı , arayan-

lardan daha hoşça geçi rmeler i beklenir . Ve sözü edi len ken-

dine yeter l i l ik de en yüksek derecede düşünsel etk in l iğe ait

görünür , çünkü bilge kişi, adalet veya djğer herhangi bir erde-

me sahip kişi gibi , hayat için zaruri olan şeylere iht iyaç duyar;

fakat onlar ın bu (erdemlere) yeterl i derecede sahip olduklar ı -

nı varsaysak bi le adalet sahibi k imse ayrıca onlara ve onlar la

bir l ik te adil b i ç imde davranacağı insanlara da iht iyaç duyar,

aynı şey muted i l , cesur kişi ve diğerleri için de geçerl idir . Fa-

kat bilge kişi kend i başına d ü ş ü n m e etk in l iğ inde bu lunabi l i r

ve o ne kadar bilgeyse, bunu o kadar iyi yapabi l i r . Kuşkusuz

bir l ikte etk in l ik te bulunacağı k imselere sahip o lmak daha iyi

dir, fakat o yine de kend ine en yeter kişidir. Ve sadece bu et-

k in l ik kendisi için, kend inden ö tü rü sevil ir görünür ; çünkü

ondan (Oecopicı: te fekkür ve temaşa:) d ü ş ü n m e d ış ında hiçbi r

şey hasıl o lmaz; ha lbuk i prat ik e tk in l ik lerden, o işin kendisin-

den ayrı olarak, her zaman az ya da çok bir şeyler kazanırız.

Keza mut lu luğun serbestl iğe (çxoXr]) dayandığına inanı l ı r ;

çünkü nasıl ki savaşın hedef i barış ise, bü tün iş ler imiz in ama-

cı da serbest i l ikt i r . . .

İmdi , nasıl ki siyasi ve askeri e tk in l ik le r soy lu luk ve yüce-

l ik ler i bak ım ından e rdeme uygun e tk in l ik le r aras ında öne çı-

karsa, ama bunlar serbest i l ik le bağdaşmaz ve kend i le r inden

ö tü rü seçi lmeyip. kend i ö te ler inde bir amacı hedef ler lerse

ve düşünsel (ÖecücpriTiKod) o lan ak l ın etk in l iğ i bunlar ı vakar

bak ım ından aşar ve kend i ö tes inde herhangi bir amacı he-

def lemez ve t a m a m ı kend ine ait o lan bir hazza sahip görü-

nürse ve bu, o etk in l iğ i kamçı larsa, eğer bu böyle ise, bu et-

k in l ik te kendine yeter l i l iğ i ve serbest i l ik imkân ın ı ve insan

için m ü m k ü n o lduğu kadar y ı lmazl ığ ı -yorulmazl ığ ı bulacağı-

12

Düşünce Düşünü lü r

m ız aş ikârd ı r . D e m e k k i kusu rsuz m u t l u l u ğ u b u r a d a bu luyo-

ruz, tab i i eğer haya t ın t a m a m ı n ı kapsarsa; ç ü n k ü m u t l u l u k t a

e k s i k o lan h içb i r şey o lamaz . Fakat böy le b i r hayat insan iç in

ç o k y ü k s e k o lacak t ı r . O b i r insan o l d u ğ u kadar ı y la (böyle bir)

hayat ı yaşamaya güç y e t i r e m e y e c e k t i r , a n c a k o n d a Tanr ısa l

b i r şey o l d u ğ u kadar ı y la (bu m ü m k ü n o lab i l ecek t i r ) ; o n u n bi-

leş ik d o ğ a m ı z d a k i (yeri) ne kadar ü s t ü n s e , e tk in l iğ i de ö t e k i

e r d e m tü r le r ine uygun o l a n e t k i n l i k l e r d e n o k a d a r ü s t ü n d ü r .

Eğer ak ı l i nsana k ıyas la Tanr ısa l ise, o z a m a n o n a uygun

( o n u n e tk in l iğ iy le ö rü lü ) hayat da insan haya t ına k ıyas la Tan-

r ısa ld ı r .

İ m d i insan o la rak insan i şeyleri , ö l ü m l ü o la rak ö l ü m l ü şey-

ler i d ü ş ü n m e m i z i sa l ık veren lere k u l a k a s m a m a l ı , fakat eli-

m i z d e n ge ld iğ ince k e n d i m i z i ö l ü m s ü z l e ş t i r m e n ve i ç im izdek i

en iyi, en yüce şeyle u y u m iç inde y a ş a m a k iç in her şeyi yap-

mal ıy ız . Bu y a n ı m ı z kü t l ece k ü ç ü k o lsa b i le i m k â n ve k ı yme t

b a k ı m ı n d a n her şeyi ç o k ç o k aşar. O insan ın ası l ( h ü k m e d e n )

ve en iyi taraf ı o l d u ğ u iç in her kişiyi k e n d i s i yapan ın da akı l

o l d u ğ u n u kabu l e t m e k gerek i r . İmd i eğer insan kend i hayatı-

n ı deği l de başka bi r şeye ait o l a n ı n k i n i yaşamay ı seçerse bu

tuha f o lacakt ı r . Daha ö n c e söy led iğ imiz b u r a d a da geçer l i :

her b i r şeye uygun (özgü) o lan doğası gereğ i o şey iç in en iyi

ve en hoş o lan şeydi r , ak ı l her şeyden ö n c e insan ın kend is i

o l d u ğ u iç in ak la uygun hayat , insan iç in en iy is id i r . Bu y ü z d e n

o aynı z a m a n d a en m u t l u hayat o lacak t ı r .

Aristoteles, Nikomakhos'a Etik (X. K i tap, 1 177b-1 178a)*

Kitap üç büyük Alman düşünürünün ikisi müstaki l ,

bir i seçki, üç öneml i metnin i içermektedir . Bunlardan

kitap içerisindeki sırasıyla ilki, insanın düşünen bir var-

lık o lup olmadığını veya düşünmenin onun özünün be-

l i r lenmesine katkısının hangi boyutlarda olduğunu sor-

gulamaktadır. İnsan düşünür, düşündükler i yapıp eyle-

dikler ini şeki l lendir ir , yapıp eyledikleri döner insanın ne

o lduğunu resmeder, onun özünü belirler. Düşünmeden

söz açı ldığında hep tekrarlanan budur. Peki bu bağ ya-

* Aynı doğrul tuda bkz. Aristoteles, Metafizik, XII, 7: 1072b.

13


hut i l l iyetin kurulması bu kadar basit midir? "İnsan dü-

şünen varl ık"t ır sözü, üzerine düşünülmeden hemen

doğru kabul edi lecek ve sorgulanmaya ihtiyaç duyulma-

yacak kadar açık bir ifade midir , değilse bu başından

beri mi böyledir, yoksa biz im yaşadığımız dünyaya mı

mahsustur? Metin, yaşamayı seçtiğimiz hayat ve geri

döndürülemez biç imde sıkıştığımız darboğaz nedeniyle

daha da yaşamsal hale gelmiş olan bütün bu hususları

düşünmeye davet etmektedir okuru.

Kitabın ikinci bö lümünü oluşturan met in, sorgulama-

yı daha da derinleştirerek düşünce dediğimiz şeyi kökle-

r inden kavramaya çalışmakta ve şu soruların cevapları-

nı aramaktadır: Düşünmek ne yapmakt ı r -F ik i r ve kana-

at edinmek? Çıkarımda bulunmak? Bir tasavvur oluştur-

mak? Düşlere dalıp düşlemek? Kavramlara dayalı bir

model yahut sistem k u r m a k - Hangisini "düşünme" diye

çağırırız bunların?

"İki bin beş yüz yı ldan beri düşünmenin temel ayırt

edici özelliği olarak kabul edilegelen nedir?" Mantık ve

düşünme arasında nasıl bir i l işki vardır? "Geleneksel dü-

şünme öğretisi neden şu ilginç 'mant ık ' ismini taşır?" Şi-

ir düşüncenin karşısında nerede durur?

"Tam hakkıyla düşünebi l iyor o lmamız için ihtiyaç

duyduğumuz ön koşullar nelerdir? Her defasında düşün-

meyi tam anlamıyla yerine get i rebi lmemiz için bizden is-

tenen nedir?"

Dünyanın ve insanın geldiği yer her haliyle düşünme-

ye çağrıda bulunurken, karşılaştığımız her mesele bizi

durup dinlemeye, dinleyip düşünmeye davet ederken

düşüncenin izine rastlanmaması, insanın düşünme kar-

şısındaki bu serkeşliği neyin alametidir?

Düşünme neyi bekler? Düşünme neye, ne düşünme-

ye davet eder? O nedir ki başka bir şeye değil de düşün-

meye davet eder?

14


Bütün bu sorular mil letçe ve topyekûn insanlıkça gel-

diğimiz noktada bugün her zamankinden daha fazla so-

rulmaya ve cevapları üzerinde düşünülmeye muhtaç so-

rulardır. Belki de hepsi derlenip toparlanarak tek bir so-

ruyla, "Düşünmenin beklediği ve düşünmeyi bekleyen

nedir?" sorusuyla ifade edilebilir. Elbette sadece mil letçe

değil, topyekûn insanlıkça. Fakat yine de geldiğimiz nok-

tanın arz ettiği vehamet ve aciliyet nedeniyle öncelikle

milletçe...

Yeterlilik koşulları oluştuktan sonra bugün yaşadığımız

dünyada ve bilhassa ülkemizin şartları göz önünde bulun-

durulduğunda düşünmenin önündeki engeller de ayrıca

düşünülmeye muhtaçtır. Kitap içerisindeki üçüncü metin

"dogmatizm"i bu engellerin en büyüklerinden biri olarak

göstermekte ve aklı, düşünmenin bu en büyük düşmanı-

nın tasallutundan kurtarmanın, dolayısıyla düşünmenin

muhtariyetini savunmanın yollarını aramaktadır. Ve okuru

bir bakıma tersinden, dogmatizmin, görmezden gelme,

görüp geçme, kanıksama, umursamama, durup dinleme-

me gibi her biri yakın zamanlara mahsus olan ve sürdürü-

lemez noktaya gelinceye dek kurbanı olmaya devam ede-

ceğimiz telaş ve aceleciliğin sonuçlan olarak görülmesi

gereken engelleri de gölgeleyecek kertede düşünmenin

önündeki en büyük barikatı oluşturup oluşturmadığını,

orada eleştiri konusu edilen dogmatizmin, o haliyle olma-

sa bile, varlığını hâlâ sürdürüp sürdürmediğini, eğer sür-

dürüyorsa, aradan bir "eleştiri çağı" gelip geçmiş olması-

na rağmen neden sürdürdüğünü, o günün dogmatizminin

yerini bugün nasıl ve ne adına bir dogmatizmin aldığını

düşünmeye davet etmektedir.

Düşünme her şeyden evvel bir görüş yahut kanaat sa-

hibi olma, bir şey veya bir durum hakkında bir tasavvur


hut i l l iyetin kurulması bu kadar basit midir? "İnsan dü-

şünen varl ık"t ır sözü, üzerine düşünülmeden hemen

doğru kabul edi lecek ve sorgulanmaya ihtiyaç duyulma-

yacak kadar açık bir ifade midir , değilse bu başından

beri mi böyledir, yoksa bizim yaşadığımız dünyaya mı

mahsustur? Metin, yaşamayı seçtiğimiz hayat ve geri

döndürülemez b iç imde sıkıştığımız darboğaz nedeniyle

daha da yaşamsal hale gelmiş olan bütün bu hususları

düşünmeye davet etmektedir okuru.

Kitabın ikinci bö lümünü oluşturan met in, sorgulama-

yı daha da derinleştirerek düşünce dediğimiz şeyi kökle-

r inden kavramaya çal ışmakta ve şu soruların cevapları-

nı aramaktadır: Düşünmek ne yapmakt ı r -F ik i r ve kana-

at edinmek? Çıkar ımda bulunmak? Bir tasavvur oluştur-

mak? Düşlere dalıp düşlemek? Kavramlara dayalı bir

model yahut sistem k u r m a k - Hangisini "düşünme" diye

çağırırız bunların?

"İki bin beş yüz yıldan beri düşünmenin temel ayırt

edici özelliği olarak kabul edilegelen nedir?" Mantık ve

düşünme arasında nasıl bir il işki vardır? "Geleneksel dü-

şünme öğretisi neden şu ilginç 'mant ık ' ismini taşır?" Şi-

ir düşüncenin karşısında nerede durur?

"Tam hakkıyla düşünebi l iyor o lmamız için ihtiyaç

duyduğumuz ön koşullar nelerdir? Her defasında düşün-

meyi tam anlamıyla yerine get i rebi lmemiz için bizden is-

tenen nedir?"

Dünyanın ve insanın geldiği yer her haliyle düşünme-

ye çağrıda bulunurken, karşılaştığımız her mesele bizi

durup dinlemeye, dinleyip düşünmeye davet ederken

düşüncenin izine rastlanmaması, insanın düşünme kar-

şısındaki bu serkeşliği neyin alametidir?

Düşünme neyi bekler? Düşünme neye, ne düşünme-

ye davet eder? O nedir ki başka bir şeye değil de düşün-

meye davet eder?

14


Bütün bu sorular milletçe ve topyekûn insanlıkça gel-

diğimiz noktada bugün her zamankinden daha fazla so-

rulmaya ve cevaplan üzerinde düşünülmeye muhtaç so-

rulardır. Belki de hepsi derlenip toparlanarak tek bir so-

ruyla, "Düşünmenin beklediği ve düşünmeyi bekleyen

nedir?" sorusuyla ifade edilebilir. Elbette sadece mil letçe

değil, topyekûn insanlıkça. Fakat yine de geldiğimiz nok-

tanın arz ettiği vehamet ve aciliyet nedeniyle öncelikle

milletçe...

Yeterlilik koşulları oluştuktan sonra bugün yaşadığımız

dünyada ve bilhassa ülkemizin şartları göz önünde bulun-

durulduğunda düşünmenin önündeki engeller de ayrıca

düşünülmeye muhtaçtır. Kitap içerisindeki üçüncü metin

"dogmatizm"i bu engellerin en büyüklerinden biri olarak

göstermekte ve aklı, düşünmenin bu en büyük düşmanı-

nın tasallutundan kurtarmanın, dolayısıyla düşünmenin

muhtariyetini savunmanın yollarını aramaktadır. Ve okuru

bir bakıma tersinden, dogmatizmin, görmezden gelme,

görüp geçme, kanıksama, umursamama, durup dinleme-

me gibi her biri yakın zamanlara mahsus olan ve sürdürü-

lemez noktaya gelinceye dek kurbanı olmaya devam ede-

ceğimiz telaş ve aceleciliğin sonuçları olarak görülmesi

gereken engelleri de gölgeleyecek kertede düşünmenin

önündeki en büyük barikatı oluşturup oluşturmadığını,

orada eleştiri konusu edilen dogmatizmin, o haliyle olma-

sa bile, varlığını hâlâ sürdürüp sürdürmediğini, eğer sür-

dürüyorsa, aradan bir "eleştiri çağı" gelip geçmiş olması-

na rağmen neden sürdürdüğünü, o günün dogmatizminin

yerini bugün nasıl ve ne adına bir dogmatizmin aldığını

düşünmeye davet etmektedir.

Düşünme her şeyden evvel bir görüş yahut kanaat sa-

hibi olma, bir şey veya bir durum hakkında bir tasavvur

15


oluşturma, bir dizi öncüllerden hareketle muhakemeye

başvurarak geçerli bir sonuca ulaşma değildir. Düşünme

bil imler gibi bilgi üretmez, hayat için işe yarar, kullanışlı

kestirmeler sunmaz. O kestirmelerin ışığında alelacele ha-

rekete geçmek için gerekli olan kör kararlılığı beslemez.

Düşünme her şeyden evvel bugünkü bu hengâmenin

ve onun basmakalıp kanaatlerinin zorbalığının ortasın-

da fert olmayı, kendine özgü duyuşa ve bulunuşa - vic-

dana sahip olmayı gerekli kılar. Düşünme özgürce, ama

asla fütursuzca değil, sorgulamayı, özden gelen, yönel-

diğini değil, kendisini zorlayan soruları sormayı gerekli

kılar. Bu ise yalnızlığı ve sessizliği. Hayatın yükünü ken-

di başına omuzlamayı, tuttuğu yolda kendi başına an-

lam arayışı içinde olmayı. Kapanmayı ve kapanarak dü-

şünceyi besleyip doğurtacak düşünür ler in düşünceleriy-

le il işki kurmayı. İnsanın ve dünyanın nerelerden geçip

buralara geldiğini. Sonra dinlemeyi. Ve beklemeyi.

Düşünme bir meseleyi düşünürken onu asla kendini

beri tutarak üstünkörü düşünmez. Yüzeyde gördüğü ben-

zerlikleri birbirine raptederek aceleci sonuçlara varmaya

çabalamaz. Kutsala gösterdiği saygıyla bütün varlığıyla

onun özüne, hakikatine ermeye çabalar hep. Onu kendi

başına ele alıp ait olduğu bütünlükten hunharca kopar-

maz. Bağlara dindarca bir özen gösterir, onları koparmayı

en büyük dinsizlik addeder. Düşünme dinler. Ve bekler.

Düşünme neyin asli neyin tâli o lduğunu, doğası gere-

ği neyin ne tür bir kanıt lamaya gereksinim duyduğunu

ve neyin her tür lü kanı t lama çabasından vareste tutu lup

kendi l iğinden apaşikâr sayılacağını bi l ir ve bunu en bü-

yük ayrıcalığı beller. Ve ancak bu terbiyeye sahip olan-

lara muhatap gözüyle bakar.

Düşünme bir yandan bağlara dindarca bir özen gös-

tererek, diğer yandan ufuksuz tecrit denizinin dalgaları-


nı soyluluğundan gelen sarsılmaz iştiyakla birer birer ku-

laçlayarak ilkelere doğru yolculuğunu sabırla, azimle

sürdürür:

Düşünmenin tek derdi hakikatt ir. Tek ve bir icik sada-

kati onadır. Onunla mahzun olur, onun la sürura erer.

Onun uzağına düşmeyi en büyük sürgün bilir. Onun ya-

k ın ında olmayı bağışların en büyüğü.

Düşünmenin karşısında dünya meşum sonuna doğru

her gün biraz daha yaklaşırken "güneşin alt ında günler

birbir ini kovalar ve günler in getirdiği hep aynıdır, her şe-

yin il lâki bir çözümü vardır" genişliğiyle önüne gelen her

şeyin üzerine paldır kü ldür yürüyen anlayışsızlar ordusu

ve onlar ın "proje" ler i vardır. Onlar her şeyi basit bir he-

sap kitap meselesi olarak görürler. Onlar düşünceyi sa-

dece doğuracağı sonuçlara, yo lunu açacağı hareket

tarzlarına veya kal ıplar ına göre değerlendir i r ler ve dü-

şünceyle karşı karşıya kaldık lar ında soracakları i lk soru

"Peki, ama bize bunun somut , elle tu tu lur ne faydası

vardır?" sorusudur: Bu soru çok daha küstahlaşabil ir,

bu onun en masum halidir. Onların nazarında her şey

basitt ir, çözümü olmayan şey yoktur, varsa mut laka bir

çözümü vardır. Mühim olan en kısa, en kest i rmeden,

bakı ld ığ ında kolayca görülebi len sonuçtur , onun ne pa-

hasına ve hangi yoldan elde edi ldiğinin önemi yoktur:

Kolaycıl ığın kural tanımazlığa, onun da ilkesizliğe evril-

mesinde ve sonunda sahteliğin ve sahteci l iğin her şeyi

böylesine tesl im alacak bir yaygınlığa ulaşmasında şaşı-

lacak bir taraf o lmasa gerektir.

Son birkaç on yıla kadar bu ülkede sürekl i olarak te-

l i fsizl ikten ve f ikr i sefaletten şikâyet edil irdi. El atılan

hangi mesele olursa olsun, isterse münhasıran bu top-

raklara ve üzerinde yaşayan insanlara mahsus olsun,

1 7


dört başı mamur tel i f bir esere, der in bir tefekkür mah-

sulü bir fikre tesadüf edi lemiyor deniyordu. Fakat şu

son on yılda hemen her konuda kapaklar ında yerli isim-

lerin boy gösterdiği neşriyata tesadüf ediyoruz, lâkin şi-

kâyetlerin kesildiğine tanık olmuyoruz. Her ne kadar bu

şikâyetler şimdi eskisi kadar gür ve şiddetl i değilse de.

Sorulsa şikâyet sahiplerine, diyecekleri "bu şikâyetlerin

eskisine nazaran güç işitil ir olması hakl ı l ığından bir şey

yit i rmesine değil, olsa olsa seslendirenlerin mevzi kay-

bett iklerine karine teşkil eder" cümlesinin daha genişle-

miş biç imi olacaktır herhalde.

Her şeyin bir kolayını bulmanın ve onun yerine sure-

ta benzerini koymanın yolunu bulmuştuk bulmasına, ama

sıra düşünceye geldiğinde hâlâ artakalan edep duygu-

muzdan mı, hâlâ onun sureta benzerine itibar etmeye-

cek kadar sahiciliğe düşkünlüğümüzden mi, yoksa dü-

şüncenin hakikat inin sahtesine çözülememesinden mi

nedendir bi l inmez, düşüncenin bir kolayını bu zamana

kadar bulamamışt ık. Sonunda onu da bulduk. Şimdi ar-

t ık herkesin kol tuğunun alt ında bir "pro je" var.

Kimse de çıkıp demiyor: Tasası o lmayanın tasarısı ol-

maz; "tasarı" denen şey yaşadığı anın sınırları içinde sı-

kışıp kalmayarak en az yarın için tasalanabilecek kadar

zihin sağlığını, hafıza bütünlüğünü kaybetmemiş, dünü

bugünü ve yarını bir arada düşünebi len kimseler in elin-

den gelebilecek bir şeydir.

Eğer bu ülke beka dediği şeyi bir itiyat olarak değil de

adına yaraşır bir ciddiyetle, talep ettiği özenle düşünüyor

ve onun için gerçekten tasalanıyorsa, onu olmayacak yer-

de ve kendisine hiç hayrı dokunmayacak şeylerde aramak

yerine mutlaka düşünceye "hayat hakkı" tanımalı, düşün-

ceyi düşünebilecek kadar hayat gailesinden kurtarıp sesi-


ni duyurabileceği bir yere yerleştirmelidir. Ama düşünce-

ye "hayat hakkı" tanıyayım derken "düşünce ve ifade öz-

gürlüğü" adı altında herkesin her şeyi ulu orta söyleyebil-

mesinin önünü açarak ve Pandora'nın kutusunda güneşi

görmeyen hiçbir şey kalmasın diye, kapağı açmakla kal-

mayıp, bir de ne yaptığını bilmez bir aymazlıkla ters çevi-

rip silkeleyerek bütün uğursuzlukları ortalığa saçmamalı,

böylece düşünmenin en büyük hasmını besleyip gürbüz-

leştirmemeli, düşünceyi sesini duyuramayacağı kör karan-

lıklara, boğucu gürültülere mahkûm etmemelidir.

Hasıl ki bütün uzuvlar yerli yerinde ve baş da gövde-

nin üzerinde kalmadıkça insan deni len canlı hayatiyeti-

ni sürdüremezse, insan dünyasında da her şey yerli ye-

rinde durmadıkça, o dünyanın fert leri hadden huduttan

haberdar olmadıkça, nerede neyi konuşup nerede susa-

caklarını, nerede neye karşı harekete geçip hangi nokta-

da duracaklarını b i lmedikçe o dünya ayakta kalamaz.

Fakat biz sadece şeyleri yer inden etmekle kalmadık,

bir zamandan beri atın önüne et, i t in önüne ot koyarak

bu ülkede yerinden edi len şeylerin yerlerine iade edil-

mesinin önüne bile bile ve kasten geçmeye çalıştık.

Unutulmamal ı : Düşünce insan dünyasındaki yeri ne-

resiyse orada olmadıkça, o yere onun sureta benzerleri-

nin tasallutu bertaraf edi lmedikçe, karşılaşılan her soru-

nu çözme denemesi yeni ve üstesinden gelinmesi daha

da zor sorunları doğurmaktan başka bir şeyle neticelen-

meyecektir.

Bir mesele kendisini kendi l iğ inden göstereceği yük-

sekl ikten görülmedikçe izafi l iğinden bir şey kaybetme-

yecek ve dolayısıyla bir mesele olarak varlığını koruya-

caktır. İzafi görüşle yet in i lmeyip bir de ondan hareketle

o meselenin çözümüne yelteni lecek olursa bu kalkışma

19


bir zorlamayla, o da yeni ve daha yüksekten görülmesi

gereken bir meselenin doğumuyla sonuçlanacakt ır .

Eğer bu bir hakikatse, bunun dünya üzerinde bizden da-

ha ibret verici misali zor bulunur.

Bir şeyin yerinden edilmesine "zulüm" demişiz, daha

doğrusu ona bütün zulmetiyle dil imizi ve gönlümüzü aç-

mışız, açmakla kalmamış dil imizde ona tınısıyla, çağrışı-

mıyla, zaman içerisinde üzerine topladığı mana ve tazam-

munlarıyla tüyler ürperten bir yer tahsis etmişiz, şimdi her

şey yerinden ediliyor, her şey her şeyin yerine göz dikiyor,

kıl ımız kıpırdamıyor: Duymayan biz miyiz, duyurmaz olan

böylesine dehşetli tınıları, çağrışımları olan sözcük mü?

Sözcükler ne zaman çağırdıklarını çağırmaz hale ge-

lir, çağırdıkları ne zaman çağırana ayak diremeye başlar

ve çağırmaya boyun eğerek görünür hale gelmez olur?

Ama bütün bu yerinden etmeler in bir neticesi olarak

dünyanın her gün biraz daha yaklaştığı hazin sonun

uğursuz habercilerine öyle sözcükler bulup veriyoruz ki

hiç k imse dönüp de bakmıyor bile. O sözcüğün söyledi-

ğiyle irki l ip söylenene kulak kesi lmiyor, kulak kesil ip de

kendime çeki düzen vereyim demiyor. Sözgelimi hava-

nı n veya suların ısınmasından söz eder gibi, dünyayı

bekleyen büyük felakete gayet masum bir edayla "küre-

sel ıs ınma" diyoruz ve zaten ona böyle bir isim vermek-

le peşinen, onun söylediğini kaale alarak hiçbir şeyimi-

zi değiştirmeyeceğimizi, bizi bu noktaya getiren yoldan

hiçbir surette dönmeyeceğimizi de ima etmiş oluyoruz:

İnsanlar geçmişte tecrübe ett ikleri ve içinde bu kadar ol-

masa bile kendince hayati tehl ikeler barındıran şeyleri

böyle mi çağırıyorlardı?

Şimdi biz durup düşünüyor muyuz: Sıcaklığın kuraklığa

dönüşmesi, kuraklığın kıraçlaşma ve çölleşmeyle netice-

20


lenmesi neyin işaretidir? niye her şey haddini aşıp bir aşı-

rılıktan diğerine savrulup durmaktadır sürekli? niye aşırı-

lıklar arasında ölçü ve denge, nispet ve itidal teessüs

etmiyor da biri diğerini sürekli besleyip duruyor doymama-

casına? Doğanın çöktüğünü idrak etmek için daha ne ile

uyarılmamız lazım?

Bütün bu sorular zorluyor: Dil imizi özel bir çabayla

kısır laştırdık, kısırlaşan dil d imağımızı iğdiş etti ve o kı-

sır l ıkla iğdişliğin mahsülü döndü di l imizi bütün sunili-

ğiyle bir daha i lkah etti ve ş imdi içinde kıvranıp durdu-

ğumuz f ikr i ikt idarsızl ıkta aldık soluğu. Bu kıvranıp dur-

ma bu gidişle er geç debelenmeye dönüşecek ve onun

emek leme çabaları d ikelmeyle değil, olsa olsa sürün-

meyle sonuçlanacaktır . Eğer bu kısır laşt ırma çabası ait

o lunan dünyanın d i l imizdeki bağlarını koparmayı ve

onun özümüzde kökleşmesini engel lemeyi hedefl iyor-

duysa, neden dahil o lunmaya çalışılan dünyanın taşıyı-

cı dil leriyle ilişki kurmayı denemedik öyleyse? Neden

Grekçe veya Latince, okul larda zorunlu ders olarak oku-

tu lmadı? çünkü her yerde olduğu gibi burada da kolay-

cılığı seçtik.

Sorulabil ir: Durum madem bu kadar vahim, o halde

neden bu durumun kendi özünden kaynaklanan veha-

met ve onun sebepleri üzerine düşünülmüyor da, onun

özüne yabancı kalmak pahasına, başka diyarlarda kale-

me al ınmış met inlerden bir der leme hazır lanmakla yeri-

nil iyor?

Aceleci bir soru olsa da, bir mazeret bu lma telaşıyla

değil düşüncenin bu topraklardaki geleceği için ve sırf

düşüncenin esenliği gözeti lerek cevaplanmali: Bu kada-

rını düşünen elbette onu da düşünebi l i rd i ve bu kadarı-

21


nı ortaya koymak için gerekli olan yeterl i l ik en azından

insaf ehl inin nazarında onun da vücuda getiri lebileceği-

nin karinesini teşkil eder. Ancak bir şey unutulmaktadır :

Böyle bir şey için onun, karşıl ığını a lmak değil, o saye-

de bir yerlerde o lmak veya görünmek hiç değil, en mü-

tevazı insanın en asgari ve zecri ihtiyaçlarını ve mut laka

alın teriyle ve gönül huzuruyla karşı lama endişesinden,

onun gailesinden uzak kalması gerekir. Çünkü düşünme

insan etkinl ikleri içinde en kıskanç olanıdır. O asla ken-

disi için gerekli olan gücün bir k ısmının başka şeylere

sarf edi lmesine razı olmaz. Tümünün kendisi için kulla-

n ıma hazır olmasını talep eder. Böyle bir hazırl ık olma-

dıkça, onun talep ettiği huzur ona ve sadece ona tahsis

edi lmedikçe, diğer şartlar ne kadar müsait olursa olsun,

ortaya çıkan şey bir düşünce taslağı olarak kalacak ve

daha öteye gidemeyecektir .

Düşüncenin istediği, köşkler konaklar değildir. Kim-

senin yolunun düşmediği uzak, izbe, tenha bir köşede,

bir dağın başında başını sokacak bir kulübesi olsun,

başka bir şey istemez. O, insanların ayağını kaydıran

şeylerle ayartı lmayacak kadar görmüş geçirmiş ve onla-

ra karşı iyice bi lenmiştir . Onlar durgun denizini dalga-

landıramayacak kadar boşluğunu ve beyhudeliğini gös-

termişt ir ona. Ama yine de insanlar onu kendileri için en

büyük tehlike addederler.

ne ki düşüncenin bu ülkedeki yazgısı daha da ağırdır:

O, üniversitelerden uzaklaştırılır. Matbuatta bir yer bula-

maz. Kürsülerin yanına yaklaştırı lmaz. Sesini duyurabile-

ceği her imkân, her vasıta el inden alınır. Kendini bir par-

ça olsun yakın hissedebileceği her şey özel bir çabayla

esirgenir ondan. Böyleyken kimselere derdini anlatamaz,

vasatlık ağız birliği eder, ağız açtırmaz ona, bir sözü şerh

22


eyleyemez. En yakınındaki ler bile hal inden anlamaz

onun. Yabancısı olduğu bu dünya biganedir ona. O ki za-

rarsızdır. Hayırdan başka bir şey dilemez. Ancak gittiğin-

de anlaşılır, uzaklaştığında kadri bil inir, t üm hakikatl i

şeyler gibi.

Düşünce bütün hakikat l i şeyler gibi sessizdir. Çünkü

başka bir şeyin değil hakikat in âşığıdır. Tanınmadığı,

kadrinin bi l inmediği yerde, diğer hakikat l i şeyler gibi, di-

reşerek kalmaz. Direşmek, ayak sürümek sahte şeylerin

özell iğidir, çünkü bu direşme bizzat sahteliğin özünden

kaynaklanır. Çünkü sahtel ik dediğimiz şeyin bizzat ken-

disi direşerek var olur, onun kendine ait bir varlığı yok-

tur, o gerçekte olmadığı halde öyle görünür ve o görün-

tüyle hakikate tasallutta bulunarak varl ık gösterir ve

sonra ona ayak direr. Eğer insanlar hakikate it ibar et-

mezlerse, kendi ler inde hakikat in tut tuğu yeri sahtelik

alacağından hakikat sessizce geri çekil ir. Bugün olduğu

gibi.

Her tür lü varlık iddiasına rağmen yokluktur çepeçev-

re kuşatan dört bir yanımızı , bell i ki bu çok geç anlaşı-

lacak.

23

KENDİ KENDİNE DÜŞÜNMESİNİ ÖĞRENMEK

A. Schopenhauer

KENDİ KENDİNE DÜŞÜNMESİNİ ÖĞRENMEK*+

Bir kütüphane çok geniş olabil ir; fakat eğer düzensiz

ise küçük ama derli toplu bir kütüphane kadar kullanışlı

ve yararlı değildir. Benzer şekilde bir insan çok büyük bir

bilgi yığınına sahip olabil ir, fakat kendi kendisine üzerin-

de düşünerek bu bilgiyi gerektiği gibi işlememişse bu bil-

gi, üzerinde tekrar tekrar ve uzun uzadıya düşünülmüş

çok daha küçük bir bilgi miktarından daha kıymetsizdir.

Çünkü bir insan, ancak dört bir taraftan topladığı bilgiyi

bir araya getirip bildiği şeyleri, bir doğruyu diğeriyle kar-

şılaştırarak bir araya getirdiği zaman ona tamamen hâ-

k im olur ve onu kendi gücüne-melekesine dönüştürür.

Bir insan bilmediği bir şeyi zihninde evirip çeviremez,

düşünemez; bu yüzden önce bir şeyi öğrenmelidir; fakat

bir insan ancak üzerine düşündüğü şeyi bilir.

Okumak ve öğrenmek herhangi bir k imsenin kendi

özgür iradesiyle (keyfe keder) yapabileceği şeylerdir; fa-

kat düşünmek böyle değildir. Düşünme t ıpkı bir ateş gi-

bi bir cereyanla ya da hava akımıyla tutuşturulmak ve

konuya duyulan bir ilgi ile beslenmelidir . Bu ilgi bütü-

nüyle nesnel ya da tamamen öznel türden olabil ir. Bu

sonuncusu bizi şahsen i lgi lendiren şeylerde ortaya çı-

kar, fakat nesnel ilgi doğası gereği düşünen ve düşünme

kendileri için nefes almak kadar tabii bir şey olan kafa-

* Parerga und Paralipomena, Bd. II, Kap. XXII: Selbstdenken. + (Metinde ve dipnot larda Köşeli parantez içinde yer alan açıklamalar

çevirmene aittir.)

Kant - Schopenhayer - Heidegger • Düşüncenin Çağrısı

larda ve sadece onlarda bulunur; fakat bunlar seyrek

rastlanan kimselerdir. Bu sebepten ötürüdür ki okur-ya-

zar kimselerin çoğu bundan çok az nasiplenmiştir . * * *

Düşünmenin ve okumanın insan zihni üzerinde mey-

dana getirdiği etki ler arasındaki fark inanılamayacak ka-

dar büyüktür. Zihinler arasında bir insanı düşünmeye,

diğerini okumaya götüren asli farkl ı l ık bu yüzdendir ki

sürekl i olarak büyür. Okumakla insanın o an içinde bu-

lunabileceği ruh haline ve eği l imine yabancı olan düşün-

celer, zihni zorla ele geçirir ve üzerine damgasını bastı-

ğı ba lmumuna mühür ne kadar yabancıysa bu düşünce-

ler de zihne o kadar yabancıdır. Böylelikle zihin bütü-

nüyle dışarıdan gelen zorlama alt ındadır; şunu veya bu-

nu düşünmeye zorlanır, her ne kadar o an için böyle bir

şeye zerrece eğil imi veya isteği yok ise de.

Fakat bir insan kendi kendisine düşününce o an için

ya çevresi ya da zihnine düşen bell i bir şey tarafından

bel ir lenmiş olan kendi içgüdüsünü takip eder. İnsanın

(algısına, sezgisine konu olan) görünür çevresi zihne,

okurken olduğu gibi tek bir belir l i düşünceyi zorlamaz,

sadece doğasına ve mevcut ruh haline uygun olan şey

üzerine düşünmeye götürecek malzemeyi ve vesileyi su-

nar ona. Dolayısıyla çok okumanın zihni her tür lü esnek-

l ikten yoksun kı lmasının nedeni budur ; bu t ıpkı bir çe-

lik yayı sürekli tazyik alt ında tu tmak gibidir. Eğer bir in-

san düşünmek istemezse bunun en güvenl i yolu her ne

zaman yapacak başka bir şeyi o lmasa eline bir kitap al-

maktan geçer.

Çok geniş ve çeşitl i konularda bilgi sahibi o lmanın in-

sanların çoğunu yaradılışça olduklar ından daha ahmak

ve budala yapmasının ve yazdıklarını herhangi bir başa-

28

Kendi Kendine Düşünmesin i Öğrenmek

n kazanmaktan al ıkoymasının sebebini açıklayan işte bu

alışkanlıktır.* Pope'un şu dizesinde söylediği gibi:

"For ever reading, never to be read\"

(Dunciad III, 194.)**

Eğitimli, öğreniml i insanlar kitapların içindekileri oku-

yanlardır. Düşünürler, dâhiler ve dünyayı aydınlatıp in-

san soyunun i ler lemesine katkıda bu lunmuş olanlar,

doğrudan tabiat k i tabından yararlananlardır. * * *

Eğer bir insanın düşünceleri , içinde hakikati ve haya-

t ı barındıracaksa, bunlar onun kendi temel düşünceleri

o lmal ıd ı r . * ** Çünkü onun gerçekten ve tamamen anla-

yabildiği sadece bunlardır. Başkalarının düşünceler ini

okumak, kişinin davet edi lmediği bir yemeğin art ıklarını

alması ya da bir yabancının yırt ık dökük elbiselerini üze-

rine geçirmesi gibidir.

Okuduğumuz düşünceyle içimizde uyanan düşünce

arasındaki ilişki, tarih öncesi zamanlardan kalma bir bit-

kinin fosil leşmiş kal ınt ısının baharda tomurcuklanan bir

bitkiyle il işkisi gibidir. * * *

Okumak bir k imsenin kendi düşünceler inin yerine

bir ikameden başka bir şey değildir. Bir insan böylelik-

le düşünceler in in dizginini, çekmesi için başkalarının

eline verir.

Bunca kitap ne kadar çok yanlış yolun olduğunu ve

eğer bunlardan herhangi birisini takip etse ne kadar çok

insanın yanlış yola düşebileceğini göstermekten başka

* Yazanlar çok, düşünenler azdır. ** ("Mütemadiyen okurlar, (bu yüzden) hiç okunmazlar.")

*** Ya da: "İçinde hakikati ve hayatı barındıran sadece ve sadece bir insanın kendi temel düşünceleridir."

29


bir işe yaramaz. FaKat Kendi dehasının Kılavuzluğunda

ilerleyen, bir başKa söyleyişle, Kendi Kendisine düşünen,

dışarıdan hiçbir zorlama olmaKsızm ve doğru bir şeKilde

düşünmesini öğrenmiş insan, Kendisini doğru yoldan

saptırmayacak şaşmaz bir pusulaya sahiptir. Bu yüzden

bir insan, ancaK Kendi düşünceler inin Kaynağı Kuruduğu

zaman okumalıdır , Ki çoğu zaman en iyi Kafaların duru-

mu bu merKezdedir.

Diğer yandan bir Kimsenin eline bir Kitap alaraK Ken-

di öz malı olan düşünceler ini ürKütüp Kaçırması en bü-

yük günahtır. Bunun tabiattan yüz çevirip ölü bitki ler

müzesini seyretmeye giden, yahut harikulade bir man-

zarayı bir taş baskıdan ya da gravürden incelemeye ça-

lışan bir adamdan farkı yoktur.

Bir insan kendi kendisine düşünerek bir hayli zaman

ve çaba sarf ett ikten ve düşüncelerini b ık ıp usanmadan

birbir ine uladıktan sonra bir parça doğruya veya bir fik-

re ulaşmış olabil ir; ama böyle olmayabi l i r ve aynı şeyi

kendisini bunca zahmete sokmaksız ın bir ki tapta hazır

olarak kolayca bulabil irdi. Öyle de olsa, eğer ona kendi

kendisine düşünerek ulaşmış ise bu bin kere daha Kıy-

metl idir. Bilgimizi, ancaK bu şeKilde elde etmemiz halin-

de, elde ettiğimiz şey bütün düşünce sistemimizin bü-

tünleyici bir parçası, canlı bir uzvu haline gelir ve böyle-

liKle bildiKlerimizle tam ve sağlam bir ilişKi içerisinde

bulunur; bütün sebepleri ve sonuçlarıyla (daha doğrusu

Kapsamlarıyla) esaslı bir şeKilde, ancaK böyleliKle anla-

şılır. Kendi düşünme tarzımızın rengini, ayırtısını ve dam-

gasını ancaK böyleliKle taşır ve böyleliKle tam zamanın-

da, tam da gereKsinim duyulduğu anda ortaya çıkar;

bağlandığı yere sapasağlam bağlanır ve asla unutulmaz.

Bu tam da Ooethe'nin (gerçeKten sahip o labi lmemiz

için mirasımızı Kendi alın terimizle Kazanmamız yolun-

30


daki] tavsiyesinin müKemmelen gerçeKleşmesi hatta yo-

rumudur:

Was du ererbt von deinen Vâtern hast,

Ertvirb es um es zu besitzen.*

Kendi Kendisine düşünmesin i öğrenmiş bir insan

Kendi Kanaatlerini Kendisi oluşturur, otori telere, ancaK

daha sonra başvurur, başvururKen de amacı sadece

Kendi görüşlerini onlara teyit ett irmeK ve böyleliKle Ken-

dine olan inancını güçlendirmeKtir. HalbuKi Kitap-filozo-

fu yola bu otoriteleri Koltuğunun alt ına almadan çıKmaz.

BaşKa insanların Kitaplarını oKur, onlar ın Kanaatlerini

toplar ve böyleliKle Kendisi için onlardan bütün bir sis-

tem oluşturur. Böyle bir sistem mahiyet ine ve teşekkü-

lüne aKıl erdiremediğimiz bir robota (Qr. automaton)

benzer. Buna KarşılıK Kendi Kendisine düşünmesin i öğ-

renmiş insan, tabiatın meydana getirdiği Kanlı canlı insa-

na benzer. ÇünKü eser tıpKı bir insan gibi vücut bulur;

düşünen Kafa dışarıdan gebe Kalır ve daha sonra onu

rahminde taşır ve zamanı gelince doğurur.

Safi öğrenilmiş doğru bize suni bir uzuv gibi bağlıdır,

taKma bir diş veya yapışt ı rma bir burun ya da en iyi ha-

liyle bir başKasının doKusundan yapı lma bir burun gibi;

o sadece takıldığı veya tut turulduğu için bize bağlıdır;

halbuki bir k imsenin kendi kendine düşünerek elde et-

tiği doğru tabii bir uzuv gibidir: gerçekten bize ait olan

sadece odur. Düşünen insan ile öğrenimden geçmiş ol-

maktan başka bir meziyeti olmayan insan arasındaki

fark buna dayanır. Dolayısıyla kendi kendisine düşün-

mesini öğrenmiş bir insanın zihinsel kazanımları güzel

* (Babalarının mirasından kalanı Yeniden kazan, gerçekten sahip olmak için ona.)

31


bir resme benzer, ki ışık ve gölge yerli yerinde, açıkl ık

ve koyuluklar yumuşak, renk uyumu mükemmeld i r ; tek

kel imeyle o hayata sadıktır. Halbuki bütün meziyeti öğ-

ren im görmüş o lmaktan ibaret olan kişinin zihinsel ka-

zanımları her tür lü renkle kaplı, olsa olsa sistematik bi-

ç imde düzenlenmiş, fakat uyumdan, bağıntıdan ve an-

lamdan yoksun büyük bir palete benzer. * * *

Okumak kişinin kendi kafası yerine başka bir isinin

kafasıyla düşünmesidir . Fakat kişinin kendi kendisine

düşünmesi tutarlı bir bütünü, bir sistemi - h e r ne kadar

o tam anlamıyla eksiksiz bir sistem olmasa d a - geliştir-

mek için çabalamasıdır. Ve bunu başka hiçbir şey, sü-

rekli okumak suretiyle, başkalarının düşünceler inin ce-

reyanını* güçlendirmek kadar engellemez. Değişik deği-

şik kafalardan çıkan bu düşünceler, farklı sistemlere ait

olmaları , farklı renkler taşımaları nedeniyle, hiçbir za-

man kendi l ik ler inden bir düşünce, bilgi, anlayış, yahut

kanaat birliğine ulaşmazlar; tersine kafayı Babil (Kulesi-

nin dik i lmesinden sonra ortaya çıkmış) dil ler karmaşa-

sıyla doldururlar. Yabancı düşüncelerle t ıka basa dolan

kafa neticede vuzuh ve sarahatten, açık ve berrak bir

anlayıştan yoksun kalır ve belki de bir adım sonra akı-

beti çözülüp dağılmadır. Eğitimli insanların çoğunda bu

gözlemlenebi l i r bir durumdur ve bu onları sağduyu,

doğru yargı ve pratik incelik bakımından, tecrübe ve

sohbet le ve az biraz okumanın yardımıyla, dışarıdan

çok az bir bilgi edinmiş ve onu da her zaman kendi dü-

şüncelerine boyun eğdirip onunla meczetmiş olan çoğu

okumamış kimseye nazaran geri durumda bırakır.

Gerçek manada i l im ile uğraşan düşünür de aynı şe-

yi, daha geniş bir ölçekte yapar. Her ne kadar çok fazla

' (Yani başkalarının düşüncelerinin zihnimize doluşmasını...)

3 2


bilgiye ihtiyaç duysa ve çok fazla okuması gerekse de,

zihni hepsine hükmedecek, düşünce sistemi içinde bun-

ları erit ip hazmedecek ve anlayışının (izafi) organik bir-

liğine boyun eğdirecek kadar güçlüdür, ki fevkalade ge-

niştir ve mütemadiyen genişlemesini sürdürür. Süreç

içerisinde kendi düşüncesi, bir orgdaki kalın sesler gibi,

her zaman her konuda ön sırayı alır ve her türden mü-

zik parçalarının birbir ine karıştığı ve temel ses tonunun

tamamen kaybolduğu eski düşüncelerle dolu kafaların

hep kaderi o lduğu üzere asla başka sesler tarafından

bastırı lmaz. * * *

Hayatlarını okuyarak geçirenler ve bilgeliklerini kitap-

lardan elde edenler, bir ülke hakkındaki tam ve doğru

bilgiyi seyyahların anlatt ıklarından elde etmeye çalışan-

lara benzer. Bu insanlar birçok şey hakkında bir yığın

şey söylerler; ama aslında ülkenin gerçek durumu hak-

kında açık, belirgin, doğru ve tutarlı bir bilgiye sahip de-

ğillerdir. Fakat hayatlarını düşünerek geçirenler, o ülke-

yi gezip görmüş, orada bizzat yaşamış olanlara benzer-

ler; sadece bunlar onların anlattığı şeyin ne olduğunu

gerçekten bil ir ler, oradaki şeylere dair kendi içinde tu-

tarlı ve kapsamlı bir bilgiye sahiptir ler ve onların özüne

vakıft ır lar. * * *

Eleştirel bir tarihçiye kıyasla görgü tanığı ne ise sıra-

dan kitap-f i lozofuna göre düşünür de odur; o doğrudan

kendisine ait bilgiyi (şeylerin dolayımsız kavranışından

hareketle) konuşur.

Bu sebepten ö türüdür ki kendi kendi ler ine düşünme-

yi öğrenmiş olanlar esas itibariyle hep aynı sonuca ula-

şırlar ve birbir ler inden ayrıldıkları zaman bunun sebebi

farklı bakış açılarına sahip olmalarıdır, fakat bunlar ko-

3 3


nunun özüne etki etmediği zaman hepsi aynı şeyi söy-

lerler. Hepsi de eşya hakk ında yalnızca nesnel bir bakış

açısından kendi algılarının sonucunu dile getirirler. Yaz-

dık lar ımda öyle pasajlar vardır ki paradoksal yapıların-

dan ötürü çoğu zaman halka açık lamakta tereddüt etmi-

ş imdir ve sonradan hemen aynı düşünceler in çok uzun

zaman önce büyük adamlar ın eserlerinde dile getirildiği-

ni görünce hoş bir şaşkınl ık içerisinde kalmışımdır .

Kitap-fi lozofu sadece bir k imsenin söylediklerini ve

bir başkasının kastett iklerini, yahut bir üçüncüsünün yö-

nelttiği eleştirileri ve benzeri şeyleri aktarır. O farklı gö-

rüşleri karşılaştırır, ö lçüp biçer, eleştirir ve bir şey hak-

k ında doğru bir kanaate ulaşmaya çabalar ve bu bakım-

dan eleştirel tarihçiye benzer. Sözgelimi o, Leibniz haya-

t ın ın bir döneminde bir süre Spinoza'nın takipçisi o lmuş

mu olmamış mı vs. bulup çıkarmaya çalışacaktır. Merak-

lı araştırmacı sözünü ett iğim şeyin çarpıcı örnekler in i

Herbart ' ın Analytische Beleuchtung der Moral und des

riaturrechts ve yine onun Briefe über die Freiheitında

bulacaktır. Böyle bir k imsenin kendisini bunca sıkınt ıya

sokması bizi şaşırtır; çünkü eğer dikkat ini önündek i me-

sele üzerine vermiş olsaydı, çok geçmeden kendi kendi-

sine birazcık düşünerek amacına ulaşmış olacaktı.

Fakat (düşünme bahsinde) üstesinden gelinmesi gere-

ken küçük bir güçlük var. Sözünü ettiğimiz türden bir şey

bizim irademize bağlı değildir. Bir insan her zaman oturup

okuyabilir, fakat düşünemez. Düşünceler de insanlar gibi-

dir: onları canımızın istediği zaman çağıramayız, teşrif edip

gelinceye kadar onları beklememiz gerekir. Bir konu hak-

kındaki düşünce kendiliğinden çıkagelmelidir, tabii ki ona

dış bir uyarıcı ile zihinsel-ruhsal durum ve dikkatin mutlu

uyumlu birliği de katkıda bulunmalıdır ve bu insanlara hiç-

bir zaman gelmediği anlaşılan da tam olarak budur.

34


Bu durum bizim kişisel ilgimizi cezbeden konularda

dahi açıkça görülebil ir . Bu türden bir mesele hakkında

bir karara varma zorunluluğu ortaya çıkt ığında, belirl i bir

anda oturup enine boyuna düşünerek bir karara vara-

mayız; çünkü çoğu kez böyle bir zamanda düşünceleri-

mizi bell i bir nokta etraf ında toplayamayız, düşünceleri-

miz bir sürü başka şeyin peşine düşerler, k imi zaman is-

teksizl ik veya konudan hazzetmeme bile bunun sebebi

olabil ir. Böyle bir du rumda kendimizi zor lamamalı , bu-

nun yerine kendi l iğ inden gelecek uygun ruh halini bek-

lemeliyiz. Çoğu zaman bu, beklenmedik zamanda gelir

ve tekrar tekrar kapımızı çalar; bizi farklı zamanlarda et-

kisi al t ına alan farklı ruh halleri konuya her zaman taze

bir ışık tutarlar. Hararların olgunluğu tabiriyle anlaşılan

bu uzun süreçtir. Çünkü bir karara ulaşma işi taksim

edi lmel idir ve süreç içerisinde bir zaman gözden kaçırı-

lan birçok şey bir başka zamanda ilgimizi çeker; istek-

sizlik ya da hazzetmeme de kaybolur, çünkü mesele da-

ha yakından incelendiğinde ilk bakışta görüldüğünden

daha fazla tahammül edi lebi l i r görünür.

Bu teorik olarak da böyledir: bir insan doğru anı bek-

lemelidir ; en büyük kafalar bile her zaman kendi kendi-

lerine düşünemezler. Dolayısıyla boş vakit lerin okuya-

rak değerlendir i lmesi öneri lebi l i r , ki daha önce söylen-

diği gibi, bu bir k imsenin kendi kendisine düşünmesinin

yerine bir ikamedir ; bu suretle her ne kadar her zaman

b iz imkinden farklı bir tarzda da olsa, bir başkasının bi-

z im için düşünmesine izin vererek, zihne dışarıdan mal-

zeme al ınmış olur. Dolayısıyla bir insan, zihninin bu ika-

meye al ışkanlık ed inmemesi ve böylel ikle önünde du-

ran meseleyi gözden kaçırmaması için; daha önce yü-

rünmüş yol lan yürümeye al ışmamak ve yabancı bir dü-

şünce yolunu takip ederek kendis in inkini unutmamak

35


için çok fazla okumamal ıd ı r . Daha da önemlis i bir insan

salt okumak uğruna gerçek dünya ile bağını koparma-

malıdır: bir kimseyi kendi kendisine düşünmeye yönel-

ten güdü ve ruh hali çoğu zaman kitapların dünyasından

ziyade gerçek dünyadan gelir. Bir k imsenin önünde gör-

düğü gerçek dünya, ilkelliği ve gücüyle* onun düşünce-

sinin doğal konusudur ve düşünen bir kafayı başka her

şeyden daha kolay uyarabilir.

Bu düşüncelerden sonra kendi kendisine düşünmesi-

ni öğrenmiş bir insanın, bizatihi konuşma tarzıyla, belir-

gin ciddiyeti ve samimiyet i ile, teklifsizliği ve özgünlüğü

ile, bütün düşüncelerine damgasını vuran şahsi kanaati

ve görüşleri ile kitap f i lozofundan kolayca ayırt edilebi-

leceğini gördüğümüzde şaşırmayız. Diğer yandan kitap

f i lozofunda her şey ikinci eldir; onun f ikir leri nasıl ele

geçirildiği belli o lmayan bir eski paçavralar toplaması-

dır; o keskinliği kaybolmuş küt bir kafa - bir suretin su-

retidir. Kalıplaşmış, hatta kaba, bayağı ve ağızlara sakız

o lmuş ifadelerle ve herkesin rağbet ettiği uydurma söz-

cüklerle dolu edebi üslubu, kendine ait parası o lmadığı

için tedavüldeki bütün paraların yabancılara ait o lduğu

küçük bir devletçiğe benzer. * * *

Okumak gibi safi tecrübe de düşüncenin o denli az

yerini doldurabi l i r . Safi tecrübenin düşünce karşısında-

ki du rumu ne ise yemenin hazım ve s indir im karşısında-

ki durumu da odur. Tecrübe insanlığın i lerlemesinin özel-

likle kendi keşiflerine borçlu olduğuyla övünürken, be-

deni bütünlüğü içinde ayakta tu tmanın kendi işi olduğu-

nu iddia eden ağızdan farklı bir konumda değildir. * * *

* (Ya da: Bir kimsenin sezgisel kavrayışının konusu olan gerçek şeyin özgün doğası ve gücüyle...)

36


Gerçekten üstün kabil iyetlerle donanmış bütün kafa-

ların eserleri kararlılık ve belirliliğin ve dolayısıyla ber-

raklık ve açıklığın ayırt edici özelliğiyle kendisini hemen

belli eder. Bunun sebebi ister nesirde veya nazımda is-

ter müzikte olsun, bu tür kafaların dile get i rmek istedik-

leri şeyi açık ve belirl i bir şekilde bi lmeleridir. Başka ka-

falar sözünü ett iğimiz bu kararlı l ık ve açıkl ıktan yoksun-

dur, dolayısıyla kendi ler ini hemen belli ederler.

Birinci sınıf bir kafanın ayırt edici özelliği bütün yargıla-

rının ve görüşlerinin doğrudanlığıdır. Dile getirdiği her şey

kendi kendisine düşünmesinin sonucudur; bu düşüncele-

rinin ifade bulma tarzıyla dahi her yerde kendisini ele ve-

rir. Dolayısıyla o düşünce dünyasında iktidarı kendi başına

her şeyi belirleyen bir prens gibidir. Diğer bütün kafalar,

üsluplarından da görülebileceği gibi, kendilerine özgü

damgaları olmayan birer elçiden başka bir şey değillerdir.

Dolayısıyla kendi kendisine düşünen her gerçek ve öz-

gün düşünür bu ölçüde bir kral gibidir; onun iktidarı mut-

laktır ve kendi üzerinde kimseyi tanımaz. Onun yargıları-

nın kökeni, t ıpkı kraliyet buyrukları gibi, kendi mutlak ik-

tidarıdır ve doğrudan kendisinden kaynaklanır. Bir kral

bir buyruğu ne kadar dikkate alırsa, o da otoriteyi o ka-

dar kaale alır; kendisi yetki vermedikçe yahut onaylama-

dıkça hiçbir şeyin geçerliliği yoktur. Diğer yandan her tür-

den yaygın görüşe, otoriteye kulak veren ve önyargıların

etkisi alt ında kalan sıradan kafalar ise bu bakımdan ya-

salara ve buyruklara sessizce itaat eden kalabalık gibidir. * * *

Tartışmalı meseleleri ele alıp bu noktada yetkin kim-

seleri zikrederek bir çözüme kavuşturmak için böylesine

gayretli ve istekli olanlar, bu sahada başka birisinin anla-

yış ve kavrayışını kendi eksik ve noksan görüşlerinin ye-

rine koyabildiklerinde gerçekten mutludurlar. Bunların

Kant - Schopenhauer - l ie idegger • Düşüncenin Çağrısı

sayıları saymakla bitmez. Çünkü Seneca'nın söylediği gi-

bi unus quisque mavult credere, quam judicare.*

Tartışmalarında veya münakaşalar ında bu tür insan-

ların rastgele ve sık sık kul landıklar ı silah, otori telerdir:

bununla birbir lerini vururlar ve her k im böyle bir tartış-

manın içine çeki lecek olsa, bir savunma tarzı olarak akıl

ve muhakemeye başvurmasa iyi yapmış olur; çünkü bu

tür bir silaha karşı bu insanlar düşünme ve değerlendir-

me yeteneğinden zerrece nasiplenmemiş boynuzlu Si-

egfried'ler gibidir. Onun hücumunu otoritelerini (bir mah-

cup etme yolu olarak) argumentum ad verecundiam**

öne çıkararak savuştururlar ve ardından da zafer çığlığı

atarlar. * * *

Gerçek dünyada, her ne kadar mut lu , adil ve hoş ol-

duğu ileri sürülebil irse de, her zaman sürekl i karşı koy-

mamız, üstesinden gelmemiz gereken çek im yasasının

hâkimiyet i alt ında yaşarız. Fakat düşünce dünyasında

çek im yasasının denet iminden kur tu lmuş, düşkünlük ve

sefaletten azade, bedensiz ruhlar gibiyizdir.

Dolayısıyla yeryüzünde soylu ve veriml i bir kafanın

umut lu ve iyimser bir anda kendisinde bulacağı (mutlu-

lukla) kıyaslanabilecek bir mut lu luk yoktur . * ** * * *

Bir düşüncenin çıkagelişi sevdiğimiz bir isinin teşrif i

gibidir. Bu düşünceyi hiçbir zaman unutmayacağımızı ve

bu sevilen k imsenin asla bize kayıtsız hale gelemeyece-

* (Herkes aklını kullanmak yerine inanmayı tercih eder.) ** (Savunduğunu güçlendirmek için genellikle insanların büyük

düşünürlere, eski âdetlere ve otoritelere saygısından yararlanan argumentum.)

*** (Ya da: Yeryüzünde hiçbir mutluluk soylu ve verimli bir kafanın umutlu ve iyimser bir anda kendisinde bulacağı mutlulukla kıyas-lanamaz.)

38


ğini zannederiz. Fakat gözden ırak olan gönülden de

ırak olur.* Eğer onu yazarak zaptı rapt altına almazsak en

güzel düşünce bir daha ele geçiri lemez b iç imde unutul-

ma ve eğer o sevgiliyle evlenmezsek terk edi lme tehli-

kesi alt ındadır. * * *

Düşünen insan için değerli olabi lecek bi rçok düşün-

ce vardır; fakat bunlardan çok azı yankı uyandıracak, ya-

zı ldıktan sonra okurun ilgi ve merakını cezbedecek ka-

dar güçlüdür. * * *

Hakiki değere sahip olan tek şey bir insanın doğrudan

kendi kendisine düşündüğüdür. Düşünürler belki aşağı-

daki gibi sınıf landırı labil ir ler: İlk başta kendi kendilerine

(ve kendileri için) düşünenler gelir ve ardından doğrudan

başkaları için düşünenler. Birinciler hakiki düşünürlerdir,

onlar sözcüğün her iki anlamında da kendi kendilerine

düşünürler; onlar gerçek filozoflardır, çünkü sadece on-

lar samimidi r (meselelerini ciddiye alırlar). Ayrıca onların

hayatlarının hakiki hazzı ve mutluluğu düşünmeye daya-

nır. Diğerleri birer sofisttir; olmadıklar ı b iç imde görün-

meyi arzu ederler ve mutluluklar ını başka insanlardan bu

şekilde almayı umut ett ikleri şeyde ararlar. Bunlar başka

bir konuda samimi değillerdir. Bir insanın bu iki sınıftan

hangisine ait olduğu takip ettiği usul ve tarz ile derhal an-

laşılabilir. Lichtenberg birinci küme için bir örnektir ; Her-

der hiç şüphe yok ikinci sınıfa mensuptur. * * *

(Bir sonraki düşünce ad ımında düşünürler i kendileri

için ve başkaları için düşünenler diye ayırabil ir iz; sonun-

cular kural, öncekiler istisnadır. Dolayısıyla öncekiler çif-

te an lamda özgün ve bağımsız düşünürler ve sözcüğün

* (: Allein aus den Augen, aus dem Sinn!)

39

Kani - Schopenhauer - Heidegger • Düşüncenin Çağrısı

en soylu anlamında bencildirler. Dünyanın kendilerin-

den bir şeyler öğrenebileceği düşünürler sadece bunlar-

dır. Çünkü daha sonra başkalarını aydınlatan sadece bir

insanın kendisi için yaktığı ışıktır, dolayısıyla Seneca'nın

ahlaki bir anlamda söylediği şeyin, yani alteri vivas opor-

tet, si vis tibi vivere'n'm* (Epistulae, 48) tersine çevril-

miş biçimi, tibi cogites oportet, si omnibus cogitasse

voiueris,** düşünsel açıdan doğrudur.

Fakat bu kesinlikle herhangi bir resmi kararla ya da iyi

niyetle zorla kabul ett ir i lemeyecek nadir rastlanır sııadı-

şılıktır, ama yine de felsefede onsuz hiçbir gerçek ilerle-

me mümkün değildir. Diğerleri ya da genel olarak dolay-

lı hedefler için bir kimse bu amacın gerekli kıldığı, benli-

ğin ve bütün hedeflerin unutulmasını talep eden en bü-

yük zihinsel çaba içerisinde asla olmaz; tersine o şeyle-

rin salt görüntüsü ve taklidiyle yetinir, daha ileri gitmez.

Muhtemelen birkaç kavram bulunur ve birkaç farklı şe-

kilde bir araya getiri l ip bir terkip oluşturulur, sonunda

deyiş yerindeyse kâğıttan bir kule kurulur; fakat bu şekil-

de dünyaya yeni ve hakiki hiçbir şey gelmiş olmaz.

Ayrıca gerçek hedefleri kendi esenlikleri o lup düşün-

ceyi bunun için sadece araç haline getirenler her zaman,

çağdaşlarının gelip geçici ihtiyaç ve eğil imlerini, söz sahi-

bi durumunda olanların hedef ve maksatlarını vb. göz

önünde bulundurmak zorundadırlar. Bu durumda haki-

kati hedeflemek m ü m k ü n değildir, dürüstçe araştırıldı-

ğında bile hakikatle karşılaşmak son derecede güçtür.

Fakat genel olarak konuşmak gerekirse, kendisi ve

ailesi için dürüst bir geçim imkânı arayan birisi kendisi-

ni aynı zamanda nasıl hakikate adayacaktır? O ki her za-

* (: Eğer Kendin için yaşamaK istiyorsan, başkaları için yaşamalısın.) ** (: Eğer herkes için düşünmüş olmayı istiyorsan, kendin için düşün-

melisin.)

40

Kendi Kendine Düşünmesini Öğrenmek

man tehlikeli bir yoldaş ve her yerde istenilmeyen bir

misafirdir. Galiba getireceği, bahşedeceği hiçbir şey ol-

madığı, fakat sadece kendisi için araştırıldığı için böyle

bir başına görünmektedir . Aynı zamanda iki efendiye,

baş harfleri dışında ortak hiçbir yanları olmayan dünya-

ya (die Welt} ve hakikate (die Wahrheit) hizmet edeme-

yiz; böyle bir şeye kalk ışmak bizi ikiyüzlülüğe, dalkavuk-

luğa, fırsatçılığa götürür. Çünkü bir hakikat rahibinin,

kendisinin inanmadığı şeyi inandırıcı biçimde başkaları-

na öğreten ve böylece her şeye kolayca inanan safdil

gençlerin zamanını israf edip zihinlerini harabeye çevi-

ren bir sahtekârl ık ve hi lekârl ık prensi olması mümkün-

dür. Edebi namusunu bir yana bırakıp kendisini döne-

min etkil i çam devirenlerine ve softal ık taslayan manka-

falarına övgüler düzmeye adar ya da maaşı devlet tara-

f ından devletin amaçları için ödendiğinden dolayı büyük

bir gayretle devleti Tanrı laştırmaya çalışır, onu her tür lü

insani çabanın ve her şeyin zirvesi haline getirmeyi ken-

disine hedef edinir. Bu suretle o, felsefe dersinin veril-

diği sınıfı en sığ darkafalı l ığın bir oku luna dönüştürmek-

le kalmaz, fakat sonunda, sözgelimi Hegel gibi, insanın

kaderini, bir bak ıma t ıpkı bir kovandaki arıların kaderi

gibi, devlette özdeşleştiren iğrenç öğretiye ulaşır; böyle-

ce varoluşumuzun en yüksek hedefi bütünüyle gözden

kaçmış olur.

Gerçek düşünürler derin kavrayışın peşinde olmuşlar

ve onu (başka herhangi bir şey için değil) salt kendisi

için aramışlardır, çünkü onlar içinde kendilerini bulduk-

ları dünyayı ateşli, heyecanlı b iç imde şöyle veya böyle

anlaşıl ır hale getirmeyi istiyorlardı; ama bunu ders ver-

mek ve konuşmak için yapmıyorlardı .

Dolayısıyla sürekl i tefekkür sonucunda zihinlerinde

temel i her zaman sezgisel dünya kavrayışı olan sabit, tu-

4 7


tarlı ve esaslı bir görüş yavaş yavaş gelişti. Her alandaki

özel hakikatlere yollar buradan ışır; bunlar da sırasında

o temel görüşe ışık yansıtır. Aynı zamanda bundan on-

ların öyle veya böyle her hayat sorunu ve dünya ile ilgi-

li belirli, iyi anlaşılmış ve tutarlı bir görüşe ulaştıkları so-

nucu çıkar; dolayısıyla onların diğer türden düşünürler in

yaptıkları gibi kimseyi boş deyimlerle oyalamasına ge-

rek kalmaz.

Bu sonuncular ın her zaman şeylerin kendiler i yerine

başkalarının görüşlerinin karşılaştırı lması ve incelenme-

siyle meşgul olduklar ını görürüz. Bu yüzden ortadaki so-

runun, gözlerimizin önünde apaçık uzanan gerçek dün-

ya ile değil, bir zamanlar orada o lmuş birkaç seyyahın

yazılı anlatı larından hareketle, eleştirel bir karşı laştırma

yapmak zorunda kaldığımız uzak ülkelerle ilgili olduğu-

nu düşünebil ir iz.) * * *

Varoluş - b u belirsiz, esrarengiz, azap verici, rüya gi-

bi gelip geçici varo luş- meselesin in bizim için ne kadar

büyük ve yakin bir mesele olduğu düşünülecek olursa,

bir kimse onun diğer bütün meseleleri ve amaçları göl-

gelediğini derhal fark eder -b i rkaç nadir istisna dışında

bütün insanların bu mesele hakkında açık bir f ikre sa-

hip olmadığı, hatta ondan tamamen habersiz gibi görün-

düğü, fakat kendi ler ini bunun dışında her şeyle meşgul

ett ikleri; ya meseleyi doğrudan gözardı ederek ya da

yaygın revaç bulmuş bir metafizik sistemin yardımıyla

onu kabule hazır vaziyette ve tatmin o lmuş olarak, gün-

lerini gün etmekten başka bir şeyi düşünmeksiz in ve

önler indeki daha uzun günleri nadiren hesaba katarak

yaşadıkları düşünülecek olursa- ve insanın, ancak en

uzak anlamda düşünen bir varlık o lduğu f ikrine ulaşabi-

lir ve insanın düşüncesizl iğinin yahut budalal ığının belir-

4 2


lileriyle karşılaştığında özel bir şaşkınlığa kapı lmaz; tam

i r rs ine sıradan bir insanın zihinsel ya da düşünsel görüş

ufkunun, ne geçmiş ne gelecek bi l incine sahip, bütün

hayatları deyiş yerindeyse sürekl i bir ş imdiden ibaret

olan hayvanlar ınkinden çok da ileride olmadığını , arada

öyle zannedildiği gibi geniş bir aralık bulunmadığın ı bi-

lir.

Esasen bu bir f ikir silsilesini birbir ine ulayıp bir mu-

hakemeye dönüştürmeler in i imkânsız kı lacak derecede

düşünceler inin saman çöpü gibi doğrandığına tanık ol-

duğumuz çoğu insanın sohbet tarzıyla doğrulanır.

Eğer bu dünya gerçekten düşünen insanlarla dolu ol-

saydı, her türden gürül tü bu denli evrensel biç imde ta-

hammül görmezdi - onun aslında en korkunç ve en

amaçsız b iç iminde görüldüğü gibi.* Eğer tabiat insanı

düşündürmeyi amaçlamış olsaydı, ona kulakları vermez-

di ya da her halükârda onu, yarasaların mut lu ve kıska-

nılası durumunda olduğu gibi, sahip o lduğu kulaklar ye-

rine hava geçirmez sarkık parçalarla donat ırdı . Fakat ha-

kikatte insan t ıpkı geri kalanlar gibi zavallı bir hayvandır

ve yeti leri onu sadece hayat için mücadelesinde destek-

leyecek şeki lde tasarlanmıştır; dolayısıyla o, peşindeki-

nin yaklaştığını haber vermesi için gece gündüz her za-

man açık kulaklara ihtiyaç duyar.

* (Kast edilen kırbaç şaklamalarıdır ve "Über Lârm und Gerâusch" başlıklı makalede bağımsız olarak ele alınır. Son bölüme bakınız.)

43

DÜŞÜNMEK NE DEMEKTİR?

M. Heidegger

DÜŞÜNMEK NE DEMEKTİR?*

Kendimiz düşünüyorken düşünmenin ne demek ol-

duğunu öğrenmeye başlarız.** Eğer gir iş imimiz başarılı

olacaksa düşünmeyi öğrenmeye hazır olmalıyız.

Kendimizi daha böyle bir öğrenmeye bırakır bırak-

m a z / * * henüz düşünmeye muktedi r olmadığımızı ka-

bul ettik. Yine de insana düşünebi len denir - doğrusu

böyledir de. Çünkü insan akıl l ı canlıdır. Akıl, ratio, dü-

şünmeyle açı l ı r . **** Akı l l ı canlı olarak insan, gerçekten

istiyorsa, düşünebi lmel id i r . Gene de olabi l i r ki insan dü-

şünmeyi ister ama düşünemez, n ihayet inde düşünmeyi

isterken çok şey ister ve dolayısıyla el inden çok azı ge-

lebilir. İnsan, buna imkânı olduğu müddetçe düşünebi-

lir. Bununla beraber sadece bu imkân düşünebi lmeme-

zin güvencesi değildir. Çünkü, ancak yapmaya eğilim-

li * * * * * o lduğumuz şeyleri yapmaya muktedir izdir . Yine

* Was heisst Denken? Max Niemeyer Verlag Tübingen, 1954, Ers-ter Teil.

**(: gelangen: ulaşmak, ermek.) ***(: sich einlassen; Heidegger'in özell ikle son dönemler indeki ya-

zılarında bu fii l le olan yakınlığı göz önünde bulundurulduğunda bunun "... içine salıverir salıvermez..." diye karşılanması gerekir-di.)

"***(: sich entfalten; dürü lü bir şeyin açılması, gelişmesi-tekamül et-mesi.)

'"**(: mögen. Cümle sonundaki 'muktedir l ik ' le , vermögen ilişkisi içinde aynı zamanda istekli l ik, yatkınl ı l ık olarak da anlaşılın.IM gerekir.)

4 7

Kant - Schopenhauer - he idegger • Düşüncenin Çağrısı

gerçek anlamda biz, ancak bize ve en iç özümüze eği-

l imli olana, özde tutan olarak o da özümüze seslenirken

eğilimliyizdir. Tutmak aslında, sözgelimi (bir hayvan sü-

rüsünün) çayırda ot lamasına izin vererek, koruyucu bir

şekilde göz kulak olmaktır . Bizi özümüzde tutan, ne var

ki, ancak bizi tutana kendi adımıza tutulu kaldığımız sü-

rece tutar bizi. Biz ona onun hafızamızdan çıkıp gitme-

sine izin vermeyerek tutulu (bağlı) kalırız.* Hafıza** dü-

şüncenin toplanmasıdır. Meye? Bizi tutana, üzerine dü-

şünülmesi gereken olarak kaldığı için, onu düşünündü-

ğümüzden dolayı. Düşünülen, hat ır lamayla*** bahşedi-

len, ona eğil imli o lduğumuz için bahşedilen bağış-

t ı r . * * * * Ancak zatı it ibariyle üzerine düşünülecek olana

böyle eğil imli o lduğumuzda, işte o zaman düşünmeye

mukted i r oluruz.

Düşünmeye muktedi r o lmak için onu öğrenmeliyiz.

Nedir öğrenme? İnsan yaptığı her şeyi kendisine özsel

olarak seslenene cevap verecek tarzda bırakt ığında öğ-

renir. Üzerine düşünülecek ne ise ona kulak kesi lerek

düşünmeyi öğreniriz.

Sözgelimi, di l imizde bir dostta asli ya da özsel olan

şeye dost luk denir. Aynı anlamda kendi başına üzerine

* (: be-halten; fiil aynı zamanda 'hat ırda tu tmak ' ve türev anlamla-rını da içermektedir.)

** (: das Gedâchtnis; "bel lek" diye değil de "hafıza"yla karşı lanmış olsa bile türeyişi ve şekil lenişi bakımından Almancadaki muadi-line yabancı kalacaktır.)

'*•**(: das Andenken.) ****(: beschenken, bahşetmek; Beschenkte, bağış. Schenken veya

schicken kök f i i l inden diğer kökteşler inin das Geschick (kader), die Geschickiichkeit (hüner-maharet), das Schicksal (talih, kıs-met, kaza) olduğu göz önünde bulundurulursa bu bağışın ve bahşetmenin ne kadar önemli olduğu kendil iğinden anlaşılır.)

48

DüşünmeK Ne DemeKtir?

düşünülecek olana şimdi düşünce uyandıran* diyoruz.

Düşünce uyandıran her şey bizi düşünmeye verir. Fakat

düşünce uyandıran mesele zaten doğası gereği üzerine

düşünülecek olan olduğu kadarıyla o her zaman bu ba-

ğışı verir .** Bundan böyle, her zaman düşünülecek olan

olarak kalana en çok düşünce uyandıran diyeceğiz, çün-

kü o başından i t ibaren ve başka her şeyden önce böy-

ledir. Nedir en çok düşünce uyandıran? Nasıl gösterir

kendisini bizim düşünce uyandıran anımızda?

En çok düşünce-uyandıran henüz düşünmediğimiz-

dir; hatta henüz bile değil, her ne kadar dünyanın duru-

mu sürekl i olarak daha fazla düşünce uyandırır hale gel-

se de. Doğru, hadiselerin bu seyri insanın, konferanslar-

da, uluslararası toplant ı larda konuşmalar yapmak yerine

ve asla ne yapılması ve nasıl yapı lması gerektiği üzerine

f ikir ler tekl i f e tmenin ötesine geçmeden, gecikmeksizin

harekete geçmesi gerektiğini talep eder görünmektedir .

O halde eksik olan eylemdir, düşünce değil.

Ama yine de - olabi l i r ki hâk im olan insan (tipi) yüz-

yı l lardır çok fazla eylemiş çok az düşünmüştür . Fakat

bugün her yerde felsefeye canlı ve sürekl i olarak daha

fazla hissedi lebi l i r bir ilgi varken, bugün neredeyse her-

kes felsefenin taal luk ettiği şeyi*** bi ldiğini iddia eder-

ken, henüz düşünmediğ imiz i öne sürmeye k im nasıl

cesaret edebi l i r ! Filozof demek "düşünür" demekt i r .

* (Düşünceli, endişe verici, şüphe uyandırıcı vb. anlamları olan ve yuKarda Kullanıldığı şeKliyle "düşünceyi cezbeden" diye Karşıla-nabileceK bedenklich sözcüğü, J. Glenn Grnyin İngilizce, çeviri-sinde Kullandığı thought-provoking tabir in in uyandırdığı çağrışım-la bu şeKilde Karşılanmış, ancaK bir önceKi cümleyle bağı Koru-namamışt ır .)

** (: es gibt... bKz. "'Hümanizm' Üzerine MeKtup", Hümanizmin Özü iç inde, İstanbul 2003.)

*** (Ya da: ... neyi ilgi alanının sınırları içerisine aldığını...)

49


Onlara düşünür denir, çünkü düşünme dosdoğru* felse-

fenin içinde gerçekleşir.

Bugün felsefeye bir ilginin var o lduğunu hiç k imse in-

kâr edemez. Fakat bugün insanın, "i lgi"yi anladığı an-

lamda, ilgi duymadığı bir şey var (kalmış) mıdır?

İlgi, (inter-esse), şeylerin arasında veya ortasında ya

da bir şeyin tam merkezinde o lmak ve onunla bir l ikte

kalmak demektir . Fakat bugünün ilgisi geçerli olarak sa-

dece ilginç olanı kabul eder. İlginç (ya da ilgi çekici) o lan

bir vakit sonra (hiçbir) açıklama lüzumu duymaksızın

önemsiz** olarak görülebi lecek ve yerini, o zaman da

bizi, ancak daha önceki şey kadar i lgi lendiren başka bir

şeyin alabileceği bir şeydir. Bugün birçok insan bir şeyi

ilginç bularak ona büyük bir onur bahşett iklerini düşü-

nür. Hakikat şu ki böyle bir yargı zaten ilgi çekici olan

şeyi it ip çekişt irerek önemsiz ve az sonra sıkıcı olacak

olanın arasına atmıştır.

İnsanların felsefeye ilgi gösterdiklerini düşünmeye ha-

zır o lmanın somut delil i yoktur. Kuşkusuz her yerde fel-

sefe ve onun meseleleriyle yabana atı lamayacak derece-

de ciddi bir meşguliyeti vardır. Bi l im dünyası felsefe ta-

r ihinin araştır ı lmasına takdire şayan çaba ve emek sarf

etmektedir . Bunlar yararlı ve övgüye değer işlerdir ve

ancak en iyi yetenekler bunlar için ta tmin edici derece-

de yeterlidir, özell ikle bize büyük düşünme örnekler in i

sunduklarında. Fakat büyük düşünür ler in incelemeleri-

nin ve yazılarının yoğun araştırmasına yıl larımızı versek

bile, hâlâ bizim kendi kendimize düşündüğümüzün,

hatta düşünmeyi öğrenmeye hazır o lduğumuzun güven-

cesi yoktur. Tam tersine, başka her şeyden daha fazla

felsefe ile meşguliyet bize bir tür lü kaybolmayan şu, sü-

* (: eigentlich; asli (anlamında).) ** (: gleichgültig: lakayt kal ınabilecek olan.)

50

D ü ş ü n m e k ne Demekt ir?

ı«- Kİî olarak "felsefe yaptığımız"dan ötürü düşünüyoruz,

yanılsamasını verebilir.

Böyle olsa bile, düşünceye çeken zamanımızda en çok

düşünce uyandıran, hâlâ düşünmediğimizdi r önesürü-

ıı ıü tuhaf ve küstah görünmeye devam eder. O nedenle

l)iı önesürümü ispat etmeliyiz. Hatta daha kabule şayan

olanı önce onu açıklamaktır. Çünkü olabi l i r ki bir ispat

l.ılebi bu önesürümün ne söylediğine yeteri kadar ışık

I utulur tutulmaz ortadan kalkar. Şunu der:

Düşünceye çağıran zamanımızda en çok düşünce

uyandıran, hâlâ düşünmediğimizdir.

Daha önce "düşünce uyandıran" tabir inin nasıl anla-

şılması gerektiğine işaret edilmişti . Düşünce uyandıran

bizi düşünmeye verendir. Daha yakından bakalım ve ba-

şından it ibaren her bir sözcüğe kendi ağırlığını bıraka-

lım. Bazı şeyler kendi başlarına, deyiş yerindeyse, tabia-

lı icabı ve içsel olarak, bizi düşünmeye sevk eder. Bazı

şeyler bize onları düşünme konusu yapmamız için, dü-

şünmeyle onlara doğru dönmemiz için, onları düşünme-

miz için çağrıda bulunur.

Düşünce uyandıran, bizi düşünmeye sevk eden, o

halde, bizim belir lediğimiz bir şey, sadece bizim kurup

tesis ettiğimiz, sadece bizim önerdiğimiz bir şey değil.

Bizim önesürümümüze göre, bizi kendinden en fazla

düşünmeye sevk eden şey, en çok düşünce uyandıran

şey, şudur: Bizim hâlâ düşünmüyor o luşumuz.

Bu şimdi şu anlama gelir: Biz mahiyet i icabı özsel bir

anlamda düşünülmeyi arzulayan ile hâlâ yüz yüze gel-

medik, henüz onun tesir ve nüfuzu alt ına girmedik.* Ga-

liba bunun nedeni biz insanların (bu) düşünülmeyi arzu-

layana henüz yeteri kadar** yüzümüzü dönmememiz-

* (Ya da: ... nüfuz sahası içine girmedik.) ** (: hinreiclıend. Fiil fo rmunda aynı zamanda el vermek, yetişmek,

er işmek, temas kurmak anlamlarına da gelir.)

51

I\ant - Schopenhauer - Heidegger • Düşüncenin Çağrısı

dir. Eğer böyle ise, hâlâ düşünüyor o lmamamız, düşün-

mede sadece bir yavaşlık, bir gecikme ya da olsa olsa

insan hesabına bir ihmal olurdu. İnsana atfedilen bu

ağırdan almanın (bu yavaşlığın) uygun önlemlerle insana

mahsus bir şekilde önü alınabil ir (çaresi bulunabil ir). İn-

san ihmalkârl ığı bizi düşünmeye sevk ederdi, fakat an-

cak geçici olarak. Hâlâ düşünmüyor oluşumuz düşün-

meye çağıran olurdu elbette, fakat günümüz insanının

geçici ve onarı labil ir (çaresi bulunabil ir) du rumu olarak

bu, asla en fazla düşünce uyandıran mesele olarak ad-

landırı lamaz. Yine de ona verdiğimiz isim budur ve böy-

lelikle şunu kastederiz: Hâlâ düşünmüyor oluşumuz, dü-

şünmeye çağıran hiçbir surette sadece henüz insanın

yüzünü, özü itibariyle üzerine düşünülmesi gereken ola-

rak kaldığı için kökeni ve mahiyeti icabı düşünülmeyi is-

teyene yeteri kadar çevirmemesi nedeniyle değildir. Da-

ha çok, hâlâ düşünmüyor o luşumuz düşünülecek olanın

insandan yüz çevirmesi, uzun süre önce çevirmiş olma-

sından kaynaklanır.

Bir an evvel bu hadisenin ne zaman vuku bulduğunu

öğrenmek isteriz. Hatta bundan da önce, daha da ısrar-

cı bir şekilde böyle bir hadiseyi imkânlar ölçüsünde na-

sıl bi lebileceğimizi sorarız. Nihayet burada bekleyen so-

runlar, bir diğerini daha eklediğimizde, üzerimize hücum

eder: aslında bizi düşünmeye sevk eden, tarih içerisin-

de bel ir lenebilecek herhangi bir zaman di l iminde insan-

dan yüz çevirmemişt ir : tam tersine, gerektiği gibi düşü-

nülmesi gereken, kendisini o şekilde tutar ki, başından

beri insandan yüz çevirmiştir.

Diğer taraftan, çağımızda insan her zaman başka bir

şekilde düşünmüştür ; aslında insan en temel düşünce-

leri düşünmüş ve bunları hafızaya emanet etmiştir. Bu

şekilde düşünerek düşünülmesi gerekene bağlı kalmış

ve kalmaktadır. Ama yine de insan, düşünülmesi gere-

52

D ü ş ü n m e k Me Demekt i r?

Ren geri çekildiği [kendisini esirgediği)* sürece gerektiği

gibi düşünmeye muktedi r değildir.

Eğer biz, ş imdi ve burada o lduğumuz gibi, boş ko-

nuşmanın içine çeki lmeyeceksek, bu zamana kadar söy-

lenmiş her şeyin yekpare bir boş önesürümler silsilesi

olduğu (iddiasını) reddetmel i ve ayrıca burada ortaya ko-

nulmuş olanın bi l imsel bilgiyle hiçbir ilgisi olmadığını

ifade etmeliyiz.

Söylenmiş olana karşı böyle bir savunucu tavrın müm-

kün olduğu sürece sürdürülmesi iyi o lur; ancak böyle

bir tavırla, sayesinde iç imizden bir inin veya bir başkası-

nın düşünmeye sıçramada başarılı olabileceği bir hamle

için gerekli mesafeyi koruruz. Çünkü bu zamana kadar

söylenmiş olanın ve (bundan böyle) devam edecek olan

bütün tart ışmanın bi l imsel bilgiyle hiçbir ilgisinin olma-

dığı, bilhassa tart ışmanın kendisi bir düşünme olacaksa,

doğrudur. Bu durumun nedeni bi l imin düşünmediği , dü-

şünemeyeceğinde yatar, ki bu onun mut lu talihidir, bu

da kendi bel ir lenmiş yo lunun güvencesi anlamına gelir.

Bil im düşünmez. Bu sarsıcı bir ifade. Bırakalım sarsıcı

olsun, hatta ona, sözü döndürüp dolaşt ı rmadan şu ilave

ifadeyi eklesek bile, b i l imin yine de her zaman kendi

tarzında düşünmeyle alakası vardır. Bununla beraber

bu tarz, ancak düşünme ile bi l imler arasında, köprü ku-

rulamaz b iç imde yer alan uçurum görünür hale geldik-

ten sonra, hakiki ve dolayısıyla ver iml idir . Burada köp-

rü yoktur , sadece sıçrama (vardır). O nedenledir ki bu-

gün insanların düşünme ile bi l imler arasında rahat bir

alışveriş kurduklar ı bütün iğreti ve zoraki köprülerde**

* (: entziehen.) ** (: Eselsbriicke, "eşek köprüsü": yeniyetınelere skolastikte bir te-

oremi ve ispatlanmasını anlatmanın doğurduğu güçlük eşeklerin köprüden geçiri lmesiyle ilişkisi içerisinde veri l irdi: pons asino-ruin. )

53


zarar ziyandan başka bir şey yoktur. Bu sebepten ötürü

biz, bi l imlerden yola çıkanlar, düşünme hakkında sarsı-

cı ve tuhaf olana katlanmalıyız -düşünmey i öğrenmeye

hazır o lduğumuzu varsayarak. Öğrenmek demek, yaptı-

ğımız her şeyin bize özsel olarak seslenene cevap ver-

mesini sağlamaktır. Bunu yapabi lmek için, yol üzerinde

(yola çıkmış) o lmamız gerekir. Her şeyden evvel, düşün-

meyi öğrenmek için koyulduğumuz bu yolda kendi ken-

dimizi oyalayarak, bastıran (kendisini zorlayan) sorular-

dan aceleyle kaçmamalıyız,-* tam tersine hiçbir bulucu-

lukla bulunamayacak olanı arayan soruların içine bırak-

malıyız kendimizi. Bilhassa biz bugünün insanları, ancak

(öğrendiklerimizi) aynı zamanda ve daima unutursak öğ-

renebiliriz. Önümüzdeki meseleye tatbik edersek: dü-

şünmeyi, ancak geleneksel olarak düşünme ne idiyse

(ne olmuşsa) onu köklü bir şekilde bi lerek (isteyerek)

unutursak öğrenebiliriz. Bunu yapmak için aynı zaman-

da onu bilmeye (öğrenmeye) başlamalıyız.

Dedik ki, insan henüz düşünmüyor ve bunun nedeni

düşünülecek olanın ondan yüz çevirmesidir ; hiçbir su-

rette yalnızca insanın düşünülecek olana yeteri kadar

yüzünü dönmemesinden değil.

Düşünülecek olan, insandan yüz çeviriyor. O, ondan

geri çekiliyor. Fakat başından it ibaren kendisini geri çe-

ken bir şey hakkında nasıl en ufak bir şey bilebil iriz, hat-

ta ona nasıl bir isim verebiliriz? Geri çeki len her ne ise

erişilmeyi reddeder. Fakat kendini geri çekme hiç (değe-

rinde) bir şey değildir. Geri çeki lme bir hadisedir. Doğru-

su geri çekilen, insanı, gözüne takılan (yoluna çıkan)**

ve kendisine dokunan mevcut herhangi bir şeyden da-

* (Ya da: ...hedefimizden saparak kendisini zorlayan soruların yanın-dan düşüncesizce geçip gitmemeliyiz).

** (: ...ve cezbedip icabında yolundan çıkaran...)

5 4

DüşünmeK Ne Demekt i r?

ha asli b iç imde i lgi lendirir ve talepte bulunur. Gerçek

(şimdi ve burada) olanın* tutsağı o lmayı (cazibesine ka-

pılmayı), gerçek olanın gerçekl iğinin kurucu unsuru ola-

rak görmeyi tercih ederiz. Me var ki gerçek olanın tutsa-

ğı o lmakla insan tam da kendis in i i lgi lendiren ve kendi-

sine dokunandan, kendisini geri çekişiyle her halde (dik-

katinden) esrarlı bir kaçma tarzı iç inde ona dokunandan

mahrum kalabilir. Bu geri çek i lme hadisesi bütün hali-

hazırda olanların içinde en halihazır olanı olabi l i r ve ger-

çek o lan** her şeyin gerçekl iğini sınırsızca aşabilir.

Bizden kendini geri çeken geri çekil işiyle, hemen ar-

dından farkında olal ım veya o lmayal ım veya her ne şe-

kilde olursa olsun, bizi peşi sıra sürükler. Bir kez bu ge-

ri çeki lmeye kapı ldığımızda - h e r ne kadar göçmen kuş-

lar ınkinden o ldukça farkl ı bir şekilde de olsa- kendini

geri çekmesiyle bizi çekenin çek imine yakalanırız. Bu

şekilde cezbedilerek bizi çekenin çekiminde olduğu-

muzda özümüz zaten bu "...e doğru çeki lme"nin damga-

sını taşır. Biz geri çeki lenin çekimindeyken bu kendini

geri çekene işaret eder iz.*** Biz ne isek (veya her kim-

sek) bu doğrultuyu işaretle o oluruz -ar ız i (sonradan

olan) bir eklent i gibi değil, fakat şu şekilde, bu "...e doğ-

ru çek i lme" kendi başına geri çekilene asli ve o neden-

le sürekl i bir işarettir, "...e doğru çeki lme" demek, ken-

dini geri çekene işaret e tmek demekt i r .

İnsan bu çekim içinde olduğu ö lçüde kendisini geri

çekene işaret eder. O bu yönü işaret ettiği için insan işa-

retçid/r. İnsan burada her şeyden önce insan, ardından

da arasıra işaret eden birisi de değildir. Hayır: Kendisini

geri çekene doğru çeki ldiğinde, ona doğru çekil ip böyle-

* (: das VVirkliche; die Wirklichkeit.) ** (: aktüelle.)

*** [onu akla getirir, ona delalet ederiz.)

55


bu sözcük geçmiş bir şeyin zihinsel bir temsilinin* salt psi-

koloj ik olarak kanıtlanabil ir muhafaza yeteneğinden baş-

ka bir şey anlamına gelir. Hafıza düşünü lmüş bir şeyi dü-

şünür. Fakat Musalar'ın Anası 'nın ismi olduğunda, "Hafı-

za" sadece düşünülebil ir bir şeyin düşüncesi demek de-

ğildir. Hafıza her yerde her şeyden önce düşünülmeyi ta-

lep edenin üzerine düşüncenin toplanmasıdır. Hafıza, ha-

t ır lamanın** toplanmasıdır. O, güvenli b iç imde muhafa-

za eder ve kendisinde saklanmış olanda, herhangi verili

bir zamanda, özsel olarak açılan, bizi varlığa sahip ve var-

lıkta o lmuş olan olarak cezbeden (kendisine çeken] her

şeyde düşüncenin öncelikle yoğunlaştırı lması gerekeni

(öncelikle düşünceye verilmesi icap edeni) muhafaza

eder. Hafıza, Musalar'ın Anası -düşünülecek olanı düşün-

m e - * * * şiirin kaynağı ve temelidir. Şiir yazma, bunun

içindir ki k imi zaman geriye kaynağına doğru akan sudur,

yani hat ı r lama**** olarak düşünmeye doğru (yol alır). Şu-

rası kesin ki, mantığın bize düşünmenin ne olduğuna da-

ir kavrayış sunacağı görüşünü benimsediğimiz sürece, şi-

ir leştirmenin her türünün, hatırlamaya (tahattura ve te-

zekküre) dayandığını hiçbir zaman düşünmeye muktedi r

olamayacağız. Şiir, ancak hatırlayan (kökene doğru düşü-

nen)***** düşünmeden fışkırır.

*(: die Vorstellung, tasavvur.) **(: das Andenken, geriye doğru düşünme.)

***(: das Andenken, buradaki anlamıyla eski d i l imizdeki " tezekkür" sözcüğü kastedileni tam olarak karşılar.)

****(Yani, düşünceyi geriye, kaynağa doğru toplama.) **"**(: Andacht, sözcük bu formuyla, ki bu onun günlük di ldeki hali-

dir, ibadet anında yalvarış ve yakarıştaki vecdi di le getirir. An-cak Heidegger sözcüğü bozar ve yukarıda geçen Andenkenl, (prât. andachte) hatır latacak tarzda An-dacht diye yazar. Dolayı-sıyla bu durumda yukarıdaki ifade "...hatırlayan, kökene doğru düşünen vecd hal indeki düşünceden..." diye anlaşılmalıdır.)

58

Düşünmek Ne Demektir?

Nnemosyne başlığı al t ında Hölderl in şunu söyler:

"Ein Zeichen sind wir, deutungslos..."

(Biz okunmayan bir işaretiz...)

Biz k im? Biz bugünün insanları, uzun bir zamandan

beri süregelen ve uzun bir zaman daha sürecek olan, o

kadar uzun ki tarihte hiçbir takvim ölçüsünü veremez,

bugünün. Aynı şarkı, Mnemosyne, der ki: "Uzundur / Za-

man" - iç inde yorumlanmamış (tabir edi lmemiş) bir işa-

ret o lduğumuz zaman. Ve bu, bir işaret, hatta yorumlan-

mamış bir işaret o lmamız, düşünmeye yeterince kay-

nakl ık etmez mi? Şairin bu ve takip eden sözlerle söyle-

diği, en çok düşünce uyandıranın ne olduğunu, tam da

en çok düşünceye çağıran anımıza dair önesürümün dü-

şünmeye çalıştığını bize göstermede bir pay sahibi ola-

bilir. Ve bu önesürüm, onu uygun bir şekilde ele alma-

mız şartıyla şairin sözü üzerine bir ışık tutabil ir; buna

karşı l ık Hölderl in ' in sözü de, bir şiirleştirmeye ait oldu-

ğundan dolayı, bizi daha büyük bir çağrıyla ve o neden-

le daha büyük bir çek im gücüyle, en çok düşünce uyan-

dıranı düşünceyle izleyen bir düşünme yolu üzerine ça-

ğırır. Böyle olsa bile, Hölder l in ' in sözlerine bu gönder-

men in hangi amaca hizmet edeceği düşünülerek yapıl-

dığı henüz karanlıktır. Biı düşünme çabasıyla hangi hak-

la bir şairi, özell ikle bu şairi zikrett iğimiz hâlâ bir soru

olarak kalır. Aynı zamanda şiirsel olana göndermemizin

hangi temel üzerinde ve hangi sınırlar dahil inde kalma-

sı gerektiği de açığa kavuşmaz.

59

Bu ders dizileriyle düşünmeyi öğrenmeyi deneyece-

ğiz.* Yol uzundur. Ancak birkaç adım atmayı göze alabi-

liriz. Eğer her şey yo lunda giderse, bunlar bizi, düşün-

menin yamacına götürecektir . Fakat bunlar bizi, daha

ilerisi için, ancak sıçramanın yard ım edeceği noktaya

er işmek için keşfetmemiz gereken yerlere götürecektir-

Ancak sıçrama bizi düşünmenin yerleşim merkezine gö-

türür. Dolayısıyla başta bu sıçrama için birkaç hazırlık

tal imi (temrini) yapacağız, her ne kadar hemen ona dik-

kat etmesek ve gereksinim duymasak da.

Bir şeyden diğerine farkında olmaksızın ilerlediğimiz

ve her şeyin aynı kaldığı istikrarlı bir i ler lemeden farklı

olarak sıçrama bizi birdenbire, her şeyin farklı olduğu,

hem de bize yabancı gelecek kadar farklı göründüğü bir

yere alır götürür. Dik ve sarp demek derin bir yarığın ağ-

zını işaret eden ani saf bir iniş veya yükseliş demektir'

Her ne kadar böyle bir sıçramayla düşüp yüzüstü kapak-

lanmasak da, sıçramanın bizi alıp götürdüğü şey şaşırta-

cak (bozguna uğratacakt ı r .

O halde bizi şaşırtıp (bozguna uğratacak) olanı daha

başından dikkate almamız tamamen yerindedir. Fakat ya-

bancılığın tek nedeni, siz dinleyicilerin yeterince yakından

dinlemiyor olmanız olsaydı, hiçbir şey yolunda gitmezdi.

Eğer durum böyle olsaydı, meselenin kendisinde bulunan

yabancılığı tamamen göz ardı etmek zorunda kalırdınız.

Düşünme meselesi her zaman şaşırtıcıdır, önyargıdan

kurtulduğumuz ölçüde bu daha da fazla böyledir. Önyar-

* Was heisst Denken?, Stundenübergânge von I zu II.


gıdan kurtulmak için, dinlemeye hazır ve istekli olmalıyız. t

Böyle bir hazır oluş, her türlü alışıldık görüşün oluşturdu-

ğu sınırları aşmamıza ve daha açık bir alana erişmemize

izin verir. Böyle bir hazır oluşu yüreklendirmek için bura-

da, aynı zamanda takip edecek tüm dersler için de geçer-

li olacak, bazı ara düşüncelere yer vereceğim.

Düşünme hakkında işittiğimizi, bilhassa tartışma konu-

su doğrudan bil imle ilgili ise, yanlış anlama tehlikesi üni-

versitelerde özellikle daha büyüktür. Bizi, bilimsel çalış-

ma amaçlı araştırma ve eğitim kurumlarından daha güçlü

bir şekilde kafa patlatmaya zorlayan bir yer var mıdır?

Şimdi, sanat ve bi l imlerin birbir inden bütünüyle farklı ol-

duğunu herkes kayıtsız şartsız kabul eder, her 'ne kadar

alışılmış konuşmalarda hâlâ birl ikte zikrediliyor olsalar

da. Fakat eğer düşünme ve bil imler arasında bir ayrım ya-

pılır ve bu ikisi birbiriyle karşılaştırılacak olursa, bu doğ-

rudan doğruya bi l imin kötülenmesi (veya bir bi l im yergisi)

olarak düşünülür. Hatta düşünmenin bilimlere karşı düş-

manca tutumlar geliştirebileceği ve bil imsel çalışmanın

ciddiyetini gölgeleyip neşesini kaçırabileceği yolunda kor-

ku bile vardır.

Fakat bu korkular doğrulanmış olsa bile, ki kesinl ikle

doğru değildir, bi l imsel eğit ime hizmet eden p lat formun

tam üzerinde bi l ime karşı bir tu tum almak hem incelik-

ten hem de zevkten yoksun olurdu. Burada her tür lü po-

lemiği önlemesi gereken sadece incelikt ir. Fakat bunun

yanı sıra bir başka düşünce daha vardır. Polemiğin her

türü daha başından düşünme tavrını tak ınmakta başarı-

sız kalır. Düşünmeninki bir hasmın rolü değildir. Düşün-

me, ancak bir mesele için konuşan her ne ise onu takip

ederken düşünmedir. Burada savunma mahiyetinde söy-

lenen her şey her zaman yalnız meseleyi koruma niyeti-

ni güder. Yolumuz üzerinde bi l imlerden söz ederken,

62

Düşünmek Ne Demekt i r?

onlara karşı değil, fakat onlar için, onlar ın özüyle ilgili

açıkl ık için konuşuyor olacağız. Sadece bu bi l imler in

kendi başlarına kesin manada zaruri o lduklar ı yönünde-

ki kanaatimizi üstü ör tü lü olarak ifade eder. Bununla be-

raber onların özleri bugün hâlâ üniversiteler imizin safi-

yane b iç imde olduklar ın ı düşündükler inden açıkça fark-

lı türdendir . Her halükârda, hâlâ şu kışkırt ıcı durumla,

bugünün bi l imler inin başka bir yere değil, modern tek-

nolo j in in özünün alanına ait olduğuyla, karşı laşmaktan

korkar görünüyoruz. Dikkat buyurulsun, sadece "tekno-

loj iye" değil, " teknolo j in in özünün alanına" diyorum.

Modern bi l imin özünü hâlâ bir sis tabakası çevrelemek-

te. Bununla beraber bu sis tabakası, bi l imler alanında

münfer i t araştırmacı ve uzmanlarca üret i lmiş değildir.

O, hiçbir şekilde insanın eseri değildir. O en çok düşün-

ce uyandıranın bizim -s ize konuşan ben, herkesten ön-

ce ben dahi l - h içbir imizin hâlâ düşünmüyor olması ala-

nından yükselir.

Bunun içindir ki burada düşünmeyi öğrenmeye çalışı-

yoruz. Hepimiz beraberce yoldayız ve bir diğerimize ser-

zenişte bulunmuyoruz. Öğrenmek demek, yaptığımız

her şeyin, bizi özsel olarak çağıran neyse ona cevap ver-

mesini sağlamaktır. Özsel olanın türüne ve bize içinden

sesini duyurduğu alana göre, veri len karşıl ık ve onunla

bir l ikte öğrenmenin türü değişir.

Bir marangoz çırağı, ahşap dolap ve benzeri şeyler

yapmayı öğrenen birisi, (burada bizim için] bir örnek iş-

levi görür. Onun öğrenmesi sadece, aletlerin kullanılma-

sında maharet kazanmak için uygulamadan ibaret değil-

dir. Yapacağı şeylerin al ışı ldık biçimleriyle ilgili bilgi top-

lamaktan da ibaret değildir. Eğer o gerçek bir marangoz

olacaksa, her şeyden önce kendisini farklı ağaç türleri-

ne ve ağacın içerisinde uyuklayan biçimlere, özünün

63


tüm gizli zenginlikleriyle insanın bar ınmasına dahil oldu-

ğu* kadarıyla ağaca (ahşaba) cevap ve karşıl ık verir ha-

le getirir. Esasen, bütün zanaati besleyen de ağaca bu

bağlıl ık (yakınlık)tır. Bu yakınl ık o lmadan bu zanaat asla

boş bir meşgaleden öteye gidemez; onunla uğraşma yal-

nız iş icaplarıyla belir lenecektir. Her el sanatı, her tür lü

insani alışveriş sürekl i olarak bu tehl ike içindedir. Dü-

şünme bu tehl ikeden ne kadar muaf ise şiir yazma da o

kadar muaft ır .

Marangoz çırağının, öğrenirken, ağaç ve ağaç eşyala-

ra karşıl ık verecek bir noktaya gelip gelmemesi, aşikâr

ki çırağa bu tür meseleleri öğretebi lecek bir isinin mev-

cudiyetine (nezaretine) bağlıdır.

Doğru. Öğretme öğrenmeden daha da güçtür. Bunu bi-

liyoruz; fakat nadiren bunun üzerine düşünüyoruz. Peki

öğretme öğrenmeden niçin daha güçtür? Öğretmenin da-

ha geniş bir bilgi bir ik imine sahip olması ve onu her za-

man hazır tutması gerektiğinden dolayı değil. Öğretme

öğrenmeden daha güçtür, çünkü öğretmek demek, öğ-

renmeye izin vermek demekt i r .** Gerçekten de hakiki

öğretmen -öğrenmeden başka hiçbir şeyin öğrenilmesi-

ne izin vermez. Dolayısıyla onun tavrı sık sık gerçekte on-

dan hiçbir şey öğrenmediğimiz izlenimini doğurur, eğer

"öğrenme" ile (uzun boylu düşünmeksizin) bir çırpıda,

sadece yararlı bilginin elde edilmesini anlıyorsak. Öğret-

men sadece şu bakımdan çıraklarının i lerisindedir, onun

onlardan çok daha fazla öğreneceği vardır: O, onların öğ-

renmelerine izin verme(yi öğrenmel id i r . Öğretmen çırak-

lardan daha fazla öğreti lebilme kabil iyetine sahip olmalı-

* (Ya da: Barınmasının parçası haline geldiği kadarıyla). ** (: Cümle heissen f i i l inin özelliği nedeniyle aynı zamanda "çünkü

öğretmek öğrenmeye izin vermeyi gerekli kılar, ona ihtiyaç duyar" diye de anlaşılmalıdır.)

64

Düşünmek Ne Demekt i r?

dır. Öğretmen, malzemesinden, öğrenenlerin kendi mal-

zemesinden olduğundan daha az emindir . Eğer öğret-

men ile öğrenenler arasındaki ilişki gerçekten hakiki (bir

ilişki) ise, onda çok bilmişliğin otoritesine ya da resmi gö-

revlinin buyurgan hâkimiyetine asla yer yoktur. O halde

bir öğretmen o lmak hâlâ yüce (ulvi) bir meseledir, ki ün-

lü bir profesör olmaktan tamamen başka bir şeydir. Bu-

gün artık hiç k imsenin öğretmen olmayı istememesi, her

şey aşağıya doğru giderken (tereddi ederken) ve aşağı-

dan yukarıya doğru derecelenirken, sözgelimi iş (gerekle-

rinden) hareketle, muhtemelen meselenin artık rakımın-

dan dolayı iyice erişilmesi güç hale gelmesinden ötürü-

dür. Galiba bu isteksizlik de bizi düşünmeye sevk eden

en çok düşünme uyandıran ile bağ(lantı)lıdır. Şayet bu

dersler boyunca gerçekten öğrenme hasıl olacaksa -göz-

lerimizi öğreten ile öğreti len arasındaki gerçek bağa çe-

virip üzerinden bir an olsun ayırmamalıyız.

Düşünmeyi öğrenmeye çalışıyoruz. Belki düşünme de

bir ahşap dolap yapmak gibi bir şeydir. Her halükârda bir

zanaat (maharet), bir "el sanatı"dır. Elin başlı başına özel

bir hususiyeti vardır. Yaygın görüşe göre, el bedensel or-

ganizmamızın bir parçasıdır. Fakat elin özü onun kavra-

yabilen bir uzuv olmasıyla asla belir lenemez veya açıkla-

namaz. Maymunların da kavrayabilen uzuvları vardır, fa-

kat onların elleri yoktur. El bütün kavrayan uzuvlardan;

pençe, pençe tırnağı, (sürüngen veya köpeklerdeki) kes-

kin yakalama dişi sınırsız derecede, (aradaki) bir öz uçu-

rumuyla farklıdır. Ancak konuşabilen, yani düşünebilen

bir canlı, ellere sahip olabil ir ve elle el sanatı işlerini ya-

pabilir.

Fakat elin maharet i (sanatı) genell ikle bizim düşündü-

ğümüzden daha zengindir. El sadece kavrayıp yakala-

maz ya da itip çekmez. El uzanır ve açılır, kabul eder ve

65


(içtenlikle) karşılar ve sadece şeyleri değil, el başkaları-

nın ellerine uzanır ve kendi (hoş) karşılanışını kabul

eder. El tutar. El taşır. El işaretler,* muhtemelen insan

bir işaret olduğu için. İki el bir olur, insanı büyük birliğe

taşımak anlamına gelen bir jest . El bütün bunlardır ve

bu gerçek el sanatıdır. Her şeyin kökü burada, genellik-

le el sanatı diye bi l inende gizlidir ve genell ikle biz daha

ileri gitmeyiz. Fakat elin anlam yüklü hareket ler i** en

kusursuz saflıkları içinde, tam da insan susarak konu-

şurken,*** dille her yere nüfuz eder. İnsan, ancak konu-

şurken düşünür; metafiziğin hâlâ inandığı gibi, başka

tür lü değil. İşlerinin her bir inde elin her hareketi kendi-

sini düşünme unsuruyla sürdürür , * * ** elin her taşıması

kendisini bu unsurda taşır. Elin bütün işleri düşünmede

kökleşir. Dolayısıyla düşünmenin kendisi, eğer zaman

zaman (olduğu gibi) gereğince yerine getir i lecekse, insa-

nın en basit ve bu sebepten ötürü en zor el sanatıdır.

Düşünmeyi öğrenmeliyiz, çünkü düşünebil ir olmamız

ve hatta onun için yetenekl i ***** olmamız, düşünmeye

ımuktedirliğimizin güvencesi değildir. Muktedir o lmak için

başka her şeyden evvel, kendisini düşünmeye gönderene

(düşünmeye seslenenene) karşı eğilimli olmalıyız. Bu

(doğrudan) kendisinden düşünmeye sevk edendir. Bize

bu bağışı, hakiki şekilde düşünülmesi gerekenin bağışını

bahşeden, bizim en çok düşünce uyandıran dediğimizdir.

* (: zeichnen: dolayısıyla aynı zamanda göstermek, tasarlamak, yani resmini, taslağını çizmek veya model in i ç ıkarmak olarak da anlaşılmalıdır.)

** (: die Gebârde.) *** (bkz. Varlık ve Zaman, I, 5, § 34.)

* * * * (Ya da: ...işlerinin her bir inde elin her hareketi düşünme unsu-ruyla icra edilir, yerine getirilir.)

***** (: die Begabung; kökündeki vermek, bahşetmek, ihsan etmek: geben f i i l ine dayanarak bir "mevhibe" an lamında "... bize ba-ğışlanmış olması.. ." olarak anlaşılmalı.)

66

Düşünmek Ne Demekt ir?

En çok düşünce uyandıranın ne olabileceğiyle ilgili

soruya cevabımız, şu önesürümdür: Düşünceye davet

eden zamanımız için en çok düşünce uyandıran biz im

hâlâ düşünüyor o lmamamızdı r .

Bunun nedeni asla sadece ya da öncel ik le, biz insan-

ların hakiki anlamda düşünmeye sevk edene yeterince

yüzümüzü dönmememiz değildir; sebep bu en çok dü-

şünce uyandıranın bizden yüz çevirmesi, doğrusu uzun

bir zamandır insandan yüz çevirmiş olmasıdır.

Ve insandan bu tarzda kendisini geri çeken, kendi kı-

yas kabul etmez yakınl ığını koruyup geliştirir.

Kendisini (bu şekilde) geri çekene bağlanıp (da ona

kapılınca), geri çeki lene, onun çekimin in (talebinin) mu-

ammal ı ve bu yüzden dolambaçl ı yakınl ığına sokuluruz.

Her ne zaman ki insan bu yola gerektiği gibi koyulursa

düşünüyordur, hatta geri çeki lenden hâlâ çok uzakta ol-

sa bile, geri çeki lme her zamanki kadar ör tük kalıyor ol-

sa bile. Bütün hayatı boyunca, hatta ö l ü m anında bile,

Sokrates kendisini bu çek imin cereyanına b ı rakmaktan

ve kendisini onun içinde tutmaktan başka bir şey yap-

madı. O, bunun için Bat ı 'n ın en saf düşünürüdür. Bu-

nun için bir şey yazmamışt ır . Çünkü düşünce doluluğu-

nu yazıya dökmeye başlayan birisi kaçını lmaz olarak

kendi ler i için çok güçlü olan çek imden (cereyandan) sı-

ğınak aramak için koşup duran insanlara benzer. Sokra-

tes'ten sonra neden bütün büyük Batılı düşünürlerin,

bütün büyüklükler ine rağmen, bu türden kaçaklar ol-

mak zorunda kaldığının sırrını şimdiye dek gizli kalmış

bir tarih hâlâ muhafaza etmektedir. Düşünme (yazılı)

edebiyatın bir parçası oldu. Ve edebiyat Batı b i l iminin

akıbet ini (kaderini) belirledi, ki Ortaçağın doctrinası yo-

luyla modern zamanların scientası oldu. Bu şekilde bü-

tün bi l imler felsefenin döl yatağından iki b iç imde türedi-


ler. Bi l imler ondan ayrı lmak zorunda olduklar ından fel-

sefeden türediler. Ve ş imdi birbir ler inden o kadar ayrıl-

dılar ki, bir daha bi l imler kendi güçleriyle geriye fırladık-

ları kaynağa asla sıçrama yapamazlar. Bundan böyle on-

ları, ancak düşünmenin bulabileceği bir öz alanına geri

gönderi l ir ler (iade edilirler), yeter ki düşünme kendine

düşeni yapacak kudrette olsun.

İnsan kendisini geri çekene doğru çeki l i rken (onun

yakınl ığına doğru sokulurken), geri çeki leni işaret eder.

Biz bu suretle çeki l i rken bir işaretiz. Fakat o zaman, ko-

nuştuğumuz dile çevr i lmemiş, henüz çevr i lmemiş, bir

şeyi gösteriyoruz (işaret ediyoruz). O, tabir edi lmemiş

olarak kalır. Biz yorumlanmamış bir işaretiz.

"Mnemosyne" şarkısının taslağında Hölderlin şöyle der:

"Ein Zeichen sind wir, deutungslos,

Schmerzlos sind wir, und haben fast

Die Sprache in der Fremde verloren."

(Biz okunmayan bir işaretiz.

Acı hissetmiyoruz, kaybett ik neredeyse

Yabancı diyarlarda dilimizi.)

Ve böylelikle düşünmeye doğru ilerleyen yo lumuzda

şiir leştir i lmiş bir söz işitiyoruz. Fakat düşünme çabamı-

zın hangi amaçla ve hakla ve hangi temele dayanarak ve

hangi sınırlar dahil inde, bu şairin şiiri bir tarafa, kendisi-

ni şiir(leştirmey)Ie bir diyaloğa sokmaya izin verdiği so-

rusunu, kaçını lması imkânsız olan bu soruyu, kendimi-

zi, ancak düşünme yoluna soktuktan sonra ele alabiliriz.

68

DÜŞÜNMEYE ÇAĞIRAN NEDİR?

Düşünmek ne demektir?** Soru işit i ldiğinde kulağa

belirsizlikten uzak gelmekte. Açık (ve anlaşılır) görünmek-

te. Fakat küçük bir düşünme bile: tek anlamdan daha

fazlasına sahip o lduğunu göstermekte. Daha soruyu so-

rar sormaz iki anlam arasında bocalamaya başlıyoruz.

Gerçekten de sorunun muğlakl ığı daha i leri bir hazırlık

olmaksızın cevap ileri sürmeye dönük her çabayı engel-

lemekte.

O halde bu muğlakl ığı açıkl ığa kavuşturmalıyız. "Dü-

şünmek ne demekt ir?" sorusunun muğlakl ığı onun bir-

kaç m ü m k ü n ele a l ınma tarzını içinde saklamakta. Bu

dersin ilerleyen aşamasında sorunun sorulabileceği dört

tarzı öne çıkarabiliriz.

"Düşünmek ne demekt i r?" i lk olarak ve öncel ik le şu-

nu söyler: "Düşünme" dediğimiz nedir, (bu sözcük ne

anlama gelmektedir)? Kendisine "düşünme" adını verdi-

ğimiz nedir?

"Düşünmek ne demekt i r?" ikinci olarak şunu da söy-

ler: Geleneksel öğreti b iz im düşünme adını verdiğimiz

şeyi nasıl anlar ve tanımlar? İki bin beş yüz yı ldan beri

düşünmenin temel ayırt edici özelliği olarak kabul edile-

* Was heisst Denken? Zvveiter Teil. ** (: Was heisst Denken? Aşağıda yapılacak açıklamalar heissen fiili-

nin yukarıda işaret edi lmiş çok anlamlı l ığına dayanmaktadır. Bunu Türkçe'de korumak m ü m k ü n değildir.)

69


gelen nedir? Geleneksel düşünme öğretisi neden şu il-

ginç "mant ık" ismini taşır?

"Düşünmek ne demektir?" ayrıca, üçüncü olarak şu-

nu söyler: Tam hakkıyla düşünebi l iyor o lmamız için ihti-

yaç duyduğumuz (ön koşullar) nelerdir? Her defasında

düşünmeyi tam anlamıyla yerine get i reb i lmemiz için biz-

den istenen nedir?

"Düşünmek ne demektir?" dördüncü ve son olarak

şunu söyler: Bizi düşünmeye çağıran, deyiş yerindeyse,

bize düşünmeyi emreden nedir? Bizi al ıp düşünmeye

götüren nedir?

Bunlar soruyu sorabileceğimiz ve uygun bir çözümle-

meyle bir cevaba yaklaşabileceğimiz dört yoldur. Soru-

nun bu dört sorulma tarzı üstünkörü biraraya getiri lme-

miştir. Hepsi birbiriyle karşılıklı olarak bağlantı l ıdır. Do-

layısıyla soruyla ilgili rahatsız edici olan, m ü m k ü n an-

lamlarının çokluğundan ziyade, (sorunun soruluşunun)

bu dört tarzın(ın) hepsinin tek bir anlamı işaret ediyor ol-

masında yatar. Bu dört tarzdan yalnızca bir in in doğru,

kalanların çürük ve geçici olduklar ının ispatının yapıl ıp

yapılamayacağını; yahut bunların hepsi bir o lup bir diğe-

riyle örtüştüğünden dolayı, dördünün de aynı derecede

gerekli olup olmadığını düşünmeliyiz. Fakat nasıl ve

hangi birlikle birleşecekler? Tıpkı dört duvar üzerine bir

çatı gibi, dört tarzın çokluğuna bir beşinci parça olarak

birlik mi ilave edilecek? Yahut sorunun soruluşunun

dört tarzından biri ön plana çıkar (ya da önceliği alır) mı?

Bu öncelik soru kümesi içerisinde bir hiyerarşi (sırala-

ma) kurar mı? Bu hiyerarşi bu dört tarzın birbiriyle eşgü-

dümlendiği, ama yine de tayin edici (belirleyici) olana

boyun eğdiği bir yapı sergiler mi?

"Düşünmek ne demektir?" sorusunun sorulabileceği

daha önce zikrettiğimiz dört tarz, birbir inden bağımsız

70

D ü ş ü n m e y e Çağıran Nedir?

ve irtibatsız yan yana durmazlar. Bunlar bu dört yoldan

bir inin buyurduğu bir bir l ikle birbir ler ine attirler. Bunun-

la beraber, bunun nasıl o lup da böyle o lduğunun ayırdı-

na varacaksak yavaş yavaş ve temkin le i lerlemeliyiz. O

nedenle tecrübemize ilk bakışta sadece bir önesürüm

olarak kalan bir ifadeyle başlamalıyız:

Dördüncü aşamada kaydett iğimiz sorunun anlamı bi-

ze öncel ikle sorunun tayin edici b iç imde nasıl sorulma-

sı gerektiğini (bizden nasıl bir sorma tarzı beklediğini)

söyler: "Düşünmeye ne çağırır?"* Hakkıyla anlaşıldığın-

da soru, bize düşünmeye girişmeyi emredenin, bizi dü-

şünmeye çağıranın ne o lduğunu sorar. "Bizi düşünmeye

çağıran nedir?"** (sorusunda sözcükler in sıralanımıyla

oluşan) ifade tarzı hiç kuşkusuz bünyesinde "Düşünme

tabiri bizim için ne anlama gelir?"den daha fazlasını ba-

rındıramaz. Fakat soru gerektiği gibi sorulduğunda, "Bi-

zi düşünmeye çağıran nedir?" başka bir şey daha ifade

eder. "Biz" -e halinde değil (Dativus), bilakis - i halinde

(Akkusativus) olarak anlaşılır. Bizi düşünmeye sevk

eden, bize düşünme için buyruklar veren nedir?

Dolayısıyla soru her bir du rumda ve belli bir meseley-

le ilgili olarak bizi düşünmeye sevk eden (bizde düşün-

me güdüsünü uyandıran) nedir diye mi sormaktadır? Ha-

yır. Bizi düşünmeye sevk edenden gelen buyruklar biri-

sini sadece düşünmeye sevk eden belli bir güdüden çok

daha fazlasıdır.

Bizi düşünmeye sevk eden öyle bir tarzda buyruklar

verir ki onun buyruğunun yardımıyla biz önce düşünme-

ye mukted i r oluruz ve böylelikle düşünürler olarak var

* (Soru yine aynı sorudur. Eğer Türkçe'deki çağırmak fiili özell ikle edilgen çatıda bir şeye isim olmak anlamını korusaydı, bu güçlük bir ö lçüde giderilebil irdi.)

** (: Was heij i t uns denken?)

71

Kant - S c h o p e n h a u e r - Heidegger • Düşüncenin Çağrısı

oluruz. "Düşünmek ne demeKtir?" sorusu: "Bizi düşün-

meye ne çağırır?" anlamında yaygın anlayışa yabancıdır.

FaKat "DüşünmeK ne demeKtir?" sorusunun Kendisini

ilK baKışta gayet masum göstermesini Küçümseyip geç-

meye çoK daha az haKKımız vardır. İşit i ldiğinde, düşün-

me gibi bir şeyden söz ederKen, Kulağa güya ne anlama

geldiğiyle ilgili sadece daha Kesin bilgi talep eden bir so-

ru gibi gelmeKtedir sanKi ve biz onu farKında olmaKsızın

sanKi bu şeKilde Kabul ediyoruz. Düşünme burada baş-

Ka herhangi bir şey gibi ele alınabileceK bir tema olaraK

görünmeKtedir. Dolayısıyla düşünme bir araştırmanın

Konusu haline gelmeKtedir. Araştırma insanda vuKu bu-

lan bir süreci düşünür.* İnsan bu süreçte özel bir yer

alır, çünKü düşünmeyi gerçeKleştirir. Yine de bu olgu,

yani insanın doğal olaraK düşünmenin gerçeKleştiricisi

oluşu, düşünme araştırmasını daha fazla i lgi lendirmez

[böyle bir i lgi lenmeyi gereKtirmez). Olgu Kendil iğinden

anlaşılır. Konu dışı o lması nedeniyle düşünme üzerine

tefeKKürümüzün dışında bıraKılabilir. Öyle de olması ge-

reKir. ÇünKü düşüncenin yasaları her şeye rağmen teK

başına düşünme edimini gerçeKleştiren Kimseden ba-

ğımsız olaraK geçerlidir.

FaKat "Bizi düşünmeye çağıran nedir?" sorusu her

şeyden önce bizi düşünmeye sevK edenin ne o lduğunu

soruyorsa, o zaman bizi, özümüzü çağırdığından dolayı

bizi (derin bir şeKilde) alaKadar eden bir şeyi soruyoruz

(talep ediyoruz) demeKtir. "DüşünmeK ne demeKtir?"**

sorusunun doğrudan doğruya hitap ettiği bizzat biziz.

* (Buradaki 'düşünme' metnin temel teması olan denken anlamında 'düşünme' değil, bakmak, seyretmek, tetk ik etmek, yoklamak, te-lakki e tmek anlamlarına gelen betrachten'dır.)

** (Burada her iki anlam da düşünülmel i ; biraz zorlayarak da olsa bu çift anlamlı l ık belki şu şeki lde ifade edilebil ir: "Düşünme diye çağ-rılan nedir?", "Düşünmeye çağıran nedir?")

7 2

Düşünmeye Çağıran Nedir?

Bizzat biz sorunun metn inde ve örgüsündeyiz. "Bizi dü-

şünmeye çağıran nedir?" sorusu bizi zaten bahis Konu-

su meseleye çeKmiş (sürüKlemiş) oldu. Biz Kendimiz so-

ruya, sözcüğün Kati anlamında, soru taraf ından Konulu-

yoruz. "Bizi düşünmeye çağıran nedir?" sorusu tıpKı ça-

Kan bir şimşeK gibi bizi doğrudan doğruya çarpar. Bu şe-

Kilde sorulduğunda, "Düşünmeye çağıran nedir?" soru-

su bi l imsel bir problem tarzında, sadece bir objeyle uğ-

raşmaKtan daha fazlasını yapar.

Sorunun bize garip gelen bu diğer ifade tarzı aşağıda-

Ki doğrudan itiraza açıKtır. "DüşünmeK nedir?" sorusu-

nun bu yeni anlamı ("Düşünmeye çağıran nedir?") bura-

da işitt iğinde veya oKuduğunda hemen herKesin ona

yüKleyeceğinden bütünüyle farKlı bir anlamın soruya

Keyfi b iç imde zorlanmasıyla elde edi lmişt ir . Bu hile Ko-

layca açığa çıKartıIır. AçıK Ki bu sadece SÖZCÜK oyununa

dayanmaKtadır. Ve oyunun Kurbanı, sorunun fiili olaraK,

"DüşünmeK ne demeKtir?" cümlesini ayaKta tutan söz-

cüKtür. "ÇağırmaK" fii l iyle oynuyoruz.

Sözgelimi birisi sorabil ir: Tepenin üzerindeKi Köye ne

diyorsunuz? (Köyü ne diye çağırıyorsunuz?) Köyün ismi-

ni öğrenmeK istiyoruz. Yahut şu da sorulur: "Çocuğa ne

diyeceğiz?" (onu diye çağıracağız?) Der Ki: O hangi ismi

taşıyacaK? "ÇağırmaK" [heifien] demeK: bu anlamda is-

mi olmaK ve isim vermeK demeKtir. Şu halde "Düşün-

meK ne demeKtir?" demeK, "düşünme" ismini almış sü-

reç haKKında ne tür bir fiKir oluşturmalıyız demeKtir. So-

rudan anladığımız, eğer onu basitçe ve doğal olaraK ala-

caK olursaK, budur.

FaKat eğer soruyu bizi düşünmeye sevK edenin ne ol-

duğunu sormaK anlamıyla duyacaK olursaK, Kendimizi

b i rdenbire "çağırmaK" fi i l ini bize yabancı gelen veya en

azından artıK aşina gelmeyen bir anlam içerisinde Kabul

etmeye zorlanmış buluruz.

73


Şimdi "heiJ3en" sözcüğünü çağırmak, talep etmek, ta-

lim(at) vermek, sevk e tmek fiil leriyle yaklaşık olarak ye-

niden anlatı labilecek bir anlamda kul lanmaya zorlanıyo-

ruz. Yolumuzda olan birisini yol vermeye, alan açmaya

çağırıyoruz (davet ediyoruz). Fakat bu "çağrı" zorunlu

olarak talebi ve elbette buyurmayı ima etmez; daha çok,

bizim çağrımızla çağrılana er işmemizi sağlayan şeye

uzanıcı (öngörüsel) bir el uzatmayı* ima eder.

En geniş anlamda "çağırmak" demek: harekete geçir-

mek, bir şeyi yola koymak demekt i r , ki nazikâne ve o

nedenle göze çarpmaz bir tarzda** yapılabi l ir ve aslında

bu tarzda en kolay şeki lde yapılır. Yeni Ahit, Matta

8 :18 'de şunu okuruz: "Videns autem Jesus turbas mul-

tas circuın se, iussit ire trans fretum." (Fakat etrafında

büyük bir kalabalık görerek, Mesih onlara denizi geçme-

lerini 'buyurdu' . ) Luther (bu cümleyi), "Und da Jesus vi-

el Volks um sich sah, hies er hinüber jenseit des Mee-

res fahren" diye tercüme eder.*** tieifien burada Vulga-

ta'nın Latince iuberes'ine karşılık gelmektedir , ki gerçek

anlamda bir şeyin olmasını arzu etmek anlamına gelir.

Mesih onları üzerinden geçmeye "çağırdı": bir buyruk

vermedi veya bir tal imat çıkarmadı. Bu pasajda "hei-

J3en" fi i l inin ne anlama geldiği, eğer İnci l ' in eski Grekçe

çevirisini göz önünde bulundurursak, daha açık bir şe-

kilde ışığa kavuşur. Burada der ki: 'I8(bv 5e ö' Irıaoütp

öykov ıtepi aûröv E K G Â E I K T E V âjteA,0ecpv eicp xö ııspav {Idon

de ho Iesous okhlon peri auton ekeleusin apeithein eis

to peran).**** Grekçe K E ^ E Û E I V fiili aslında bir şeyi yola

*(: das verlangende Auslagen.) **(: unscheinbar, Varlık ve Zaman'da Vorhandensein'ia ilgili yapı-

lan açıklama hatırlanmalı.) ***(: Ve Mesih etrafında birçok insan gördüğünde, onları denizin

üzerinden geçmeye çağırdı.) ****(: Etrafında büyük bir kalabalık görerek Mesih onları öte kıyıya

geçmeye çağırdı.)


getirmek, yola koymak anlamına gelir. Grekçe KS^EUBOCT

yol demekt ir . Ve Sanskritçede de aynı sözcüğün "davet

etmek" gibi bir şey anlamına gelmesi, eski "heiJ3en" söz-

cüğünün bir erişmeye - bırakma* (eriştirme) kadar bir

buyurma anlamına gelmemesine, dolayısıyla "çağrı"nın

yardımseverl ik ve hatırşinastık** (sözcükleriyle) ile ses

benzerliği göstermesine tanıkl ık eder.

Dolayısıyla tanımladığımız "heiJ3en" sözcüğünün anla-

mı bize bütünüyle yabancı değildir. "Düşünmek ne de-

mekt i r?"*** sorusunda karşılaştığımızda hâlâ alışıldık de-

ğildir. Bu soruyu işitt iğimizde, tal imat vermek, talep et-

mek, erişmeye izin vermek, yola get i rmek, i letmek, yol

vermek anlamında "heiJ3en"in anlamı doğrudan dikkati-

mizi çekmez. Hepsinden önceki anlamı bir tarafa, söz-

cüğün ilk işitt iğimiz anlamlar ından tedirgin oluruz. "Hei-

J3en" sözcüğünü bu anlamda kul lanma alışkanlığına sa-

hip değiliz ya da ancak güç bela sahibiz. Böylelikle o bi-

ze yabancı kalır. Bunun yerine "heiJ3en" f i i l inin alışıldık

anlamını takip ediyoruz. Çok fazla düşünmeksiz in, en

çok onun içinde dolaşıyoruz. "Çağırmak" (heiJ3en) de-

mek sadece şu veya bu ismi bahşetmek demekt i r . Bu

anlamıyla sözcük aramızda yaygındır. Peki niçin itiyadi

(alışıldık) anlamını, üstel ik farkında olmaksızın, tercih

ediyoruz? Galiba "heiJ3en" sözcüğünün al ışı lmadık (gö-

rünüşçe olağandışı) anlamı onun hakiki anlamı olmasın-

dan ötürü: sözcüğün özünde bulunan, bu yüzden yegâ-

ne olarak kalan anlam - çünkü bütün diğerleri yerlerini

onun doğum alanından elde ederler.

Kısacası "heiJ3en", bu sözcüğü de doğum (neşet etti-

ği kök) anlamında, konuşan anlamında anlamamız şar-

*(: Das Gelangen-lassen.) * * (: heissen, helfen, entgegenkommen.)

*** (Burada da yine her iki anlam birden düşünülmel i . )

7 5


tıyla, "buyurmak" anlamına gelir. Çünkü "buyurmak"

esas olarak buyruk ve emir ler vermek değil, fakat (ken-

dini birisinin) gözet imine bırakmak, vermek ve tesl im

etmek, emanet etmek, emniyet alt ına almak* demekt i r .

Çağırmak demek (buyurarak değil) bırakarak çekmek

(talep etmek), sevk etmek ve böylel ikle bir şeyin erişil-

mesine izin vermek demekt i r . Söz vermek** bir seslen-

meye o şekilde karşıl ık vermek demekt i r ki, burada ko-

nuşulan, vaat eder*** ve taahhütte bu lunur . * * * * Çağır-

mak demek seslenerek bir şeyin erişip mevcudiyete çık-

mas ına*** * * izin vermek; bir şeye seslenerek ondan ta-

lepte bu lunmak demektir .

Dolayısıyla "Düşünmemizi gerektirecek derecede biz-

den talepte bulunan nedir?" (sorusunu) sormak anla-

mında "Düşünmek ne demekt i r?" sorusunu işitt iğimizde

şunu soruyoruz: "Asli varl ığımıza düşünmeye başlaması-

nı buyuran ve böylelikle onun düşünmeye erişmesini ve

orada emniyette kalmasını sağlayan nedir?"

Bu şeki lde sorarsak, kuşkusuz "heiJ3en" sözcüğünü

o ldukça al ışı lmadık bir anlamda kullanırız. Fakat o, söy-

lenmiş sözümüzün ona asla henüz tanıdık gelmediğin-

den dolayı değil, ama art ık gerçekten onun içinde yaşı-

yor o lmamamızdan dolayı, art ık bizim bu konuşan söz-

cüğe aşina olmadığımız için al ışı lmadıkt ır.

"Çağırmak" sözcüğünün asli ve hayati anlamına geri

dönüp soruyoruz: "Bizi düşünmeye çağıran nedir?"

Bu geri dönüş bir heves mi, yoksa oyun oynamak mı?

Ne biri ne öbürü. Şayet burada oyun oynamak gibi bir

şeyden söz edebil iyorsak, sözcüklerle oynayan biz deği-

*(: anbefehlen, anvertrauen, einer Oeborgenheit anheimgeben, bergen.)

**(: Verheissung.) ***(: zusagen.)

****(: versprechen.) ***** (Ya da: buraya erişip burdalaşmasına...)

76


liz; tersine dil in özü bizimle oynamakta, sadece bu du-

rumda değil, sadece ş imdi değil, fakat uzun zamandır

ve her zaman. Çünkü dil b iz im konuşmamız la oynar, o

konuşmamız ın sözcükler in daha aşikâr anlamlar ına sü-

rüklenmesini sever. Sanki insan dille aslına uygun bi-

ç imde yaşamak için çaba sarfetmek zorundadır. Sanki

böyle bir yaşama özell ikle bayağılık tehl ikesine yenik

düşmeye eğil imlidir.

İçerisinde hakiki an lamda barınılan di l in ve onun alı-

şı ldık sözcüklerinin yeri alelade (basmakalıp) tabirler ta-

raf ından gasp edilir. Basmakalıp konuşma yaygın konuş-

ma haline gslir. Onunla her yerde karşılaşırız ve o her-

kes için müşterek o lduğundan, bundan böyle onu yegâ-

ne standart olarak kabul ederiz. Dilin eski alışılmış, asli

konuşmasına yer leşmek için bu müşterekl ikten (basma-

kalıpl ıktan) ayrılan her şey derhal standarda bir saldırı

olarak değerlendiri l ir. Boş ve saçma bir heves olarak

damgalanır. Müşterek olan yegâne meşru standart ola-

rak kabul edi l ip çoğunluk ortalama(müşterek ola)nın sı-

radanlığının derinl iğini ö lçmek ikt idarından yoksun hale

geldiği anda, bütün bunlar asl ında gayet anlaşılabil irdir.

Sözde doğal sağduyunun koruması alt ına yerleştirdiği-

miz bir sıradanlık içerisinde bu bocalayış (debeleniş) ne

tesadüfidir, ne de biz onu onaylamamakta serbestiz. Sı-

radanl ık içerisinde bu bocalayış, yüksek ve tehl ikel i bir

oyunun (kumarın) parçasıdır, ki her bir imiz di l in özü va-

sıtasıyla (bu oyunda) bahisler olarak ortaya sürülürüz.

Bu dil oyununa kulak kesilmeye ve dil konuştuğunda

gerçekten söylediğini duymaya çalışmak, sözcüklerle oy-

namak mıdır? Böyle bir duyma başarıyla sonuçlanırsa, o

zaman her türlü söylemede ve sormada ifade edilen me-

seleyi daha doğru bir şekilde kavramamız m ü m k ü n olabi-

lir, yeter ki dikkatl i (sakıngan) bir şekilde hareket edelim.

7 7


"HeiJ3en" sözcüğünün asli anlamına Kulak veriyor ve

dolayısıyla "Düşünmeye çağıran ne?" sorusunu şu şekil-

de soruyoruz: Bizi düşünmeye sevk eden, bizden dü-

şünmemizi bekleyen nedir? Fakat her şeye rağmen "hei-

J3en" sözcüğü aynı zamanda ve genell ikle, bir şeye bir

isim vermek ya da bir şeyin ismi o lmak demektir . Söz-

cüğün yaygın anlamı seyrek kullanılanın uğruna bir ke-

nara bırakılamaz, her ne kadar seyrek kul lanı lan anlam

asli anlam olsa da. Bu, dil in açık bir zorlanması olurdu.

Ayrıca "çağırmak" sözcüğünün mevcut daha yaygın an-

lamı, asli anlamla bütünüyle ilgisiz ve bağıntısız değildir.

Tam tersine, mevcut alışı ldık anlam diğerinde, asli, ta-

yin edici olanda kökleşmişt ir . Çünkü " is im vermek" söz-

cüğünün bize söylediği nedir?

Bir şeye bir isim verdiğimizde onu bir isimle donatı-

rız. Peki ya bu donatmak ne demek? Her şeye rağmen

isim şeyin (üzerini örtecek şekilde) yukarıdan bırakıl-

maz. Diğer taraftan hiç kimse ismin bir ob je olarak şeyi

karşıladığını (ona tekabül ettiğini) inkâr edemez. Eğer

durumu bu şekilde kavrarsak, ismi de bir objeye döndü-

rürüz. İsim ve şey arasındaki bağıntıyı iki ob jenin birbi-

rini karşılaması (birbir ine uygunluğu) olarak tasarlarız.

Karşılama (mütekabil iyet) da çeşitli imkânlar ına göre gö-

rüp tasavvur edebileceğimiz, ele alıp tarif edebileceği-

miz bir obje vasıtasıyladır. İsimlendir i lenin isimle arasın-

daki bağıntı her zaman bir karşılıklı uygunluk olarak ta-

savvur edilebil ir. Tek mesele doğru bir şeki lde tasavvur

edilen bu karşılıklı uygunluğun, ismin kendine özgü ka-

rakterini oluşturan şeye kulak vermemizi sağlayıp sağla-

mayacağı, her halde buna izin verip vermeyeceğidir.

Bir şeye isim vermek - bu, onu bir isimle çağırmak-

tır. Daha esaslı bir şeki lde, isim vermek: bir şeyi sözcü-

ğüne çağırmaktır. Bu şekilde çağırılan o vakit sözcüğün

78


çağrısındadır. Çağırılan mevcut olan olarak görünür ve

mevcut o luşunda korunur, buyurulur ve çağıran sözcü-

ğe çağrılır. Bu şekilde isimle çağrılan, mevcut olmaya

çağrılan da çağırır. İsimlendir i l i r , ismi olur. İsimlendire-

rek mevcut olanı erişmeye çağırırız. Nereye erişmeye?

Bu düşünülecek (bir mesele) olarak kalır. Her halükârda

her is imlendirme ve is imlendir i lme, sadece isimlendir-

menin kendisi, özü it ibariyle asli çağırmaya, ortaya çık-

ma çağrısına, bir seslenmeye ve buyurmaya dayandığın-

dan, çağırmaya aşinadır.

"Düşünmek ne demekt i r?" Başlangıçta soruyu sorma-

nın dört yo lunu zikrett ik. Dördüncü sırada yer almış

olan sorma tarzının, standardı koyması nedeniyle sırala-

mada en yüksek o lma anlamında, en i lk sırada geldiğini

söyledik. "Düşünmek ne demekt i r?" sorusunu bizi dü-

şünmeye çağıranla ilgili bir soru olduğu anlamında an-

larsak, "çağırmak" sözcüğünü asli anlamında anlamış

oluruz. Bu aynı zamanda şunu da söyleyecektir: Şimdi

soruyu gerçekten sorulmayı istediği haliyle soruyoruz.

Muhtemelen ş imdi neredeyse kendi l iğ inden sorunun ge-

ri kalan üç soru lma tarzına ulaşacağız. Dolayısıyla esas

soruyu biraz daha açık bir şekilde ortaya çıkarmak uy-

gun olacaktır: "Bizi düşünmeye çağıran nedir?" Bize,

"düşünel im ve düşünerek ne isek o ola l ım" diye ne çağ-

rıda bulunur?

Bu şeki lde bizi düşünmeye çağıran - m u h t e m e l e n sa-

dece çağrının kendis i - kendi adına, düşünmeye gereksi-

n im duyduğu kadarıyla böyle yapabil ir. Bizi düşünmeye

çağıran, dolayısıyla bunu buyuran, bir başka deyişle, as-

l i varl ığımızı düşünmenin gözetimine getiren, düşünme-

ye gereksinim duyar, çünkü bizi düşünmeye çağıran

kendisinin kendi özüne uygun olarak düşünülmesini is-

temektedir . Bizi düşünmeye çağıran kendisi için, düşün-

79


meyle kendisine dönülmesini , özen gösteri lmesini, ken-

disine mukayyet o lunmasın ı talep eder. Bizi düşünmeye

çağıran bizi düşünmeye sevk eder.

Bizi düşünmeye sevk edene düşünce uyandıran diyo-

ruz. Fakat sadece ara sıra ve belirl i , sınır l ı bir bakımdan

düşünce uyandıran değil, fakat tabi i b iç imde ve dolayı-

sıyla başından i t ibaren ve her zaman düşünmeye sevk

eden, her tür lü kayıt ve şarttan uzak olarak düşünce

uyandırandır. Bu biz im en çok düşünce uyandıran dedi-

ğimizdir. Ve onun bize düşünmek için verdiği, onun bi-

ze bahşettiği bağış, kendis inden daha az bir şey değil-

dir; kendisi, ki o bizi düşünmeye girişmeye davet eder.

"Düşünmek ne demekt i r?" sorusu öncel ik l i anlamda

düşünülmeyi isteyeni sorar: o bize ne üzerine düşünüle-

cek bir şey, ne de yalnız kendisini sunar, fakat öncelik-

le bize düşünceyi ve düşünmeyi verir. O bize düşünce-

yi kendi asli kaderimiz olarak emanet eder ve böylelik-

le bizi düşünceye bağlar.

80

Kişinin DüşünEREK Y ö n ü n ü TAYin ETMESİ nE AHLAMA GELİR?

I. Kant

K İ Ş İ N İ N D Ü Ş Ü N E R E K Y Ö N Ü N Ü T A Y İ N ETMESİ

N E A N L A M A ÜELİR?*

Kavramlarımızı ne kadar yücelt ip duyumsal l ıktan

arındır ır (uzaklaştırır)sak uzaklaştıral ım gene de onlar

her zaman temsil i tasarımlara** bağlı olacaklardır, ki

onlar ın özgül bel i r lemesi*** başka tür lü tecrübeden çı-

karsanmayan bu kavramları deneysel kul lanım için elve-

rişli hale getirmektir . Çünkü onlara bir gö rü* * * * (ki niha-

yet inde her zaman m ü m k ü n bir tecrübeden bir örnek

olmalıdır) i l işt irmeseydik kavramlar ımıza nasıl duyu(sal

içerik) ve anlam yüklerdik [sağlardık)? Eğer somut anla-

ma ed iminden temsil (suret)in çağrışımını -öncel ik le du-

yular aracılığıyla tesadüfi bir algıdır- hariç tutarsak (tec-

* "VJas heifit: Sich im Denken orientiren?" Akademieausgabe von Immanuel Kants Gesammelten Werken, Band VIII: Abhandlun-gen nach 1781.

** (: bildliche Vorstellungen.) *** (: eigentliche Bestimmung.)

**** (: die Anschauung. Kant terminolo j is inde tasarımın (die Darstel-lung) etkin türü olan kavrama karşı olarak tasarımın edilgen tü-rü. Kavramlar sayesinde anlama yetimiz düşünmemiz i sağlar, al-gıların kategorilerle uyuşturulması gerekt iğinden kavramlar, ta-sarımlar arasındaki genel i l işkileri kavramamıza izin veren kural-lar olarak hizmet görür. Buna karşıl ık duyusall ığımız (die Sinn-lichkeit), bilen öznenin doğrudan, dolayımsız kavrayışı olarak görü, Anschauung sayesinde duyuları elde eder. Görünüşlerin (die Erscheinung) zaman ve mekânda veri lmesini sağlayarak gö-rüler bizim tasarımlar arasındaki münfer i t i l işkileri kavramamıza, böylece deneysel bilgiyi duyusal alanla sınır lamamıza izin verir.)

83


rit edersek), geriye kalan anlama yetisinin saf kavramı-

dır,* ki ş imdi (bu hariç tu tmanın neticesinde) erişim ala-

nı (menzili) genişler ve içinde genel olarak bir düşünme

kuralı barındırır. Oenel mant ık bu şekilde ortaya çıkar;

ve birçok heuristik** düşünme yöntemi anlama yetisi ve

aklın tecrübeye dayalı kul lanımında gizlidir; eğer bu

yöntemler i tecrübeden titiz bir şekilde koparırsak bun-

lar felsefeyi soyut düşünme bakımından bile birçok fay-

dalı maksimlerle zenginleştirebil ir ler.

Müteveffa Mendelssohn'un bi ldiğim kadarıyla son ya-

zılarında (den Morgenstunden s. 1 6 4 - 1 6 5 ve dem Brie-

fe an Lessings Freunde s. 33 ve 67) i lk defa olarak ba-

riz bir şekilde taraftar olduğu ilke bu türdendir: yani ki-

şinin kendisini akl ın spekülat i f ku l lan ımında (ki Men-

delssohn ona, duyui istü nesnelerin bi l inmesi bakımın-

dan çok fazla, hatta onun için ispatlama deli l i (statüsü)

talep edecek kadar güveniyordu) k imi zaman sağduyu,

kimi zaman sağlıklı akıl, (Morgenstunden'de) ve k imi za-

man da yalın* * * anlama yetisi (an Lessings Freunde) de-

diği belli bir temel i l ke*** * aracılığıyla yönlendirmesinin

zorunlu olduğu maksimi. Bu kabulün, teo lo j ik mesele-

lerde kul lanı ldığında (ki bu esasen kaçını lmazdı) spekü-

latif aklın gücünü destekleyen görüşü üzerinde tahrip

edici bir etki b ı rakmakla kalmayıp, spekülasyona karşı

olarak bu melekenin kul lanımının bırakmış olduğu belir-

siz konum göz önünde bulundurulduğunda, hatta ortak

sağlıklı aklın dahi aklın taht ından indir i lmesinde bir bağ-

nazlık ilkesi olarak hizmet etme tehlikesiyle karşı karşı-

* (: reine Verstandesbegriff.) ** (: heuriskein, "bu lmak" f i i l inden, heuretikos, " icatçı"; yani tecrü-

beye, kendi kendine öğrenime dayanan, (aynı zamanda) iz sür-dürücü, buldurucu.)

*** (: schlicht.) **** (: das Leitungsmittel.)

84

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Ne An lama Gelir?

ya kalacağı k imin akl ına gelirdi? Ne ki Mendelssohn ile

Jacobi arasındaki tart ışmada olan, öncel ik le die Resul-

tate'nin keskin zekâlı yazarının önemsiz olduğu söylene-

meyecek çıkarımlarıyla tam da buydu: her ne kadar on-

ların ikisine de böyle bir yıkıcı düşünme tarzını yaygın-

laşt ırma niyetini yakışt ı rmasam da; bi lakis bu mektupla-

rın üstlendiği şeyi argumentum ad hominem* olarak ka-

bul etmeyi tercih ederim, ki kişinin hasmının kırılganlık-

larını kendi lehine çev i rmek için salt bir savunma silahı

olarak kul lanımı mazur görülür. Diğer taraftan Mendels-

sohn 'un kararlı b iç imde ve haklı bir çabayla i len sürdü-

ğü şeyin sadece akı l** o lduğunu -ak l ın onayı olmaksızın

üzerine geleneğin ve vahyin aşılanabileceği, sözde haki-

kat hissi değil, inanç adı alt ında aşkın görü*** deği l -

göstereceğim; bir yön tayin etme aracı olarak zorunlu

bulduğu ve tavsiye ettiği sadece saf hakik i insan aklıydı.

Gene de burada akl ın spekülat i f melekesinin yüksek ta-

lepleri, öncel ik le onun (ispatlama ile) buyurgan otorite-

si aşikâr ki çöker ve ona kalan şey, spekülat i f olduğu ka-

darıyla, ortak akıl kavramını çel işki ler inden ar ındırma ve

onu sağlıklı aklın maksimler ine kendi sof ist ik saldırıları-

na karşı savunma işinden ibarettir. -Geniş let i lmiş ve da-

ha kesin bir b iç imde bel i r lenmiş kendini yönlendirme

kavramı, sağlıklı akl ın duyuüstü nesneleri bi l iş ler i****

üzerine çalışırken kul landığı maksimler i bize açık seçik

b iç imde sunmada yardımcı olabil ir.

Kendini yönlendirme sözcüğünün asıl anlamı diğerle-

rini bulmak, harfi harf ine gündoğusunu bu lmak için ve-

rili bir doğrultuyu (ufku bunların dördüne bölersek) kul-

* (: Tart ışmanın özünden sapıp tart ışmada yer alan kişilerin şahsı-nı hedef alan argüman.)

* * (: die Vernunft.) *** (: e/ne überschwengliche Anschauung.)

**** (: die ErkenntnifS übersinnlicher Gegenstânde.)

85


lanmak anlamına gelir.* Şimdi eğer gökte güneşi görür

ve vaktin günortası o lduğunu bilirsek güneyi, batıyı, ku-

zeyi ve doğuyu nasıl bulacağımızı biliriz. Ne var ki bunun

için aynı zamanda kendi üzerimde bir farklılığa, yani sağ

ve sol ko lumun arasındaki farklı l ık duygusuna da ihtiyaç

duyarım. Bunu bir duygu olarak adlandır ıyorum, çünkü

bu iki taraf görünüşte görü(sezgi)de belirgin bir farklı l ık

göstermez. Nesnelerde herhangi bir farklılığa ihtiyaç

duymaksızın soldan sağa, sağdan sola hareket etmeyle

ters yöne hareket etme arasında bu ayırt etme ve böyle-

likle nesnelerin konumundak i bir farklıl ığı a priori belir-

leme melekesine sahip olmasaydım, o zaman bir daire-

yi tarif ederken, batının ufkun en güney noktasının sa-

ğında mı solunda mı o lduğunu ya da kuzeydoğuya ve

böylelikle tekrar güneye hareket ederek daireyi tamam-

layıp tamamlayamayacağımı bi lmezdim. Böylece gökle

ilgili her türlü nesnel veriyle dahi kendimi coğrafi olarak,

ancak öznel bir farklı l ık temeliyle yönlendir i r im;** ve

eğer bütün burçlar, bir diğeri karşısında aynı biçimi ve

konumu muhafaza etseler de bir gün bir mucizeyle doğ-

rultuları bakımından tam tersine dönecek olsalardı, öyle

ki doğu şimdi batı olsaydı, insan gözü bir sonraki parlak

yıldızlı gecede en küçük değişiklik algılamazdı, hatta

* (: Kant' ın Königsberg'deki halefi Krug, kendini yönlendirme yahut yön tayin etme becerisini şu şekilde tarif eder: "Orientieren (sich) heijit eigentlich den Orient oder den Ort im iiorizonte suchen, wo die Sonne zur Zeit der Tag- und Nachtgieiche aufgeht, wodurch dann auch die übrigen Weltgegenden leicht bestimmbar sind." (Kendini yönlendirme (ya da yön tayin etme) gündönümünde gü-neşin doğduğu ufuk üzerinde, dünyanın geri kalan bölgelerini be-lir leyebilecek şekilde doğuyu veya bir yeri bu lmak anlamına gelir.)) Wilhelm Traugott Krug, Allgemeines Wörterbuch der Philosophisc-hen VVissenschaften nebst ihrer Literatür und Geschichte C. 3, 2. Baskı, Leipzig 1833, s. 131.)

** (: sich orientieren).

86

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Me A n l a m a Gelir?

gökbi l imci bile sadece gördüğüne dikkat etse ve aynı za-

manda hissettiğini gözardı etse kaçını lmaz olarak yönü-

nü şaşırırdı.* Fakat asl ında sağ ve sol duygusuyla ayrım

yapma melekesi doğal olarak yardımına koşar. Bu, tabi-

at tarafından yerleştir i lmiş, fakat sık kul lanımla olağan-

laşmış (yeri sağlamlaşmış) bir melekedir. Eğer başını kal-

dır ıp gözlerini kutup yı ldızına dikerse sadece meydana

gelen değişikliği fark etmekle kalmayacak, fakat bu (de-

ğişikliğe) rağmen aynı zamanda kendisini yönlendirebi le-

cektir de.

Bu yön tayin etme yöntemiyle ilgili coğrafya kavramı-

nı genişletip onunla kend imi genel olarak veril i herhan-

gi bir mekânda yönlendirmeyi , dolayısıyla sadece mate-

matik olarak yönlendirmeyi anlayabil ir im. Eğer konumu-

nu hatır layabildiğim tek bir nesneyi bile kavrayabilir-

sem, karanl ıkta bana tanıdık gelen bir odada kendimi

yönlendirebi l i r im, fakat burada bana öznel bir farkl ı l ık

temel ine uygun konum bel i r leme melekesi haricinde

hiçbir şeyin yardım etmeyeceği açıktır: çünkü yerini bu-

lacağım nesneleri hiç görmüyorum; ve eğer birisi bir şa-

ka olarak, önceden sağda olanı ş imdi solda olacak şe-

kilde bütün nesnelerin yerlerini değişt irmiş olsaydı du-

varları diğer bak ımdan bütünüyle aynı kalmış bir odada

herhangi bir şeyi bulmaya gücüm yetmezdi. Fakat sade-

ce iki yanım, sağım ve so lum arasındaki farkl ı l ık duygu-

suyla yönümü çok geçmeden tayin edebi l i r im. Gece

vakti önceden pek iyi bi ldiğim, fakat ş imdi bir ev bile

ayırt edemediğ im sokaklarda yürürken ve doğru dönüş-

leri yaparken, olan tam da budur.

Son olarak bu kavramı daha da genişletebi l i r im, çün-

kü bu, sadece mekânda yani matemat iksel olarak değil,

fakat genel olarak düşünmede, yani mantıkça, yön tayin

* (: sich desorientieren.)

87


etme melekesine dayalı olarak kabul edilebil ir. Benze-

şim* yoluyla kolayl ıkla tahmin edilebil ir ki tanıdık gelen

(deneysel) nesneleri arkada bırakıp kendisini tecrübe-

nin bütün sınır larının ötesine aşırmayı ve görü (sezgi)

için mekânın dışında hiçbir nesnenin kalmamasını iste-

diğinde kul lanımını yönlendi rmek saf akl ın bir uğraşı

olacaktır; çünkü bu durumda artık yargılarını nesnel bi-

liş** temeller ine uygun belirl i bir maksimin kapsamı al-

t ına değil, fakat sadece kendi yargı melekesinin belirle-

nimi bakımından öznel bir farkl ı l ık temel ine göre belirl i

bir maksimin kapsamı içerisine yerleşt irmek konumun-

da deği ldir .*** Geri kalan bu öznel vasıta akl ın kendi ih-

tiyacını hissetmesinden başka bir şey değildir. Belirli bir

yargı için gerekli olanın bi l inmediği bir du rumda yargıda

bulunmaya kalkışı lmaz ise her türlü hatadan beri kal-

mak mümkündür . Dolayısıyla cehalet kendi başına bili-

şimizin sınır larının sebebidir, fakat ondaki yanılgıların

değil. Belirli bir biçinde yargıda bulunup bu lunmamanın

keyfi olmadığı, yargıda bulunmayı zorunlu hale getiren

gerçek bir ihtiyacın olduğu, ayrıca akl ın kendisine bağlı

kalındığı, ama yine de bu yargı için zorunlu olan etmen-

ler bakımından bir bilgi eksikliğiyle sınırl ı o lduğumuz

durumda kendisine göre bir yargıda bulunabi leceğimiz

bir maksime sahip o lmak zorunludur; çünkü akıl tatmin

edilecektir. Çünkü eğer burada nesnelerin görüsünün* * * *

veya genişletilmiş kavramlarımıza uygun bir nesneye ben-

zemeye çalışıp böylelikle onlar için gerçek bir olasıl ık

* (: die Analogie.) "* (: die Erkenntnifi).

*** Dolayısıyla genel olarak düşünmede kişinin kendisini yönlendir-mesi: Aklın nesnel i lkeleri bir şeyi doğru olarak kabul e tmek için yetersizse meseleyi öznel bir ilkeye uygun olarak bel ir lemek an-lamına gelir.

**** (: die Anschauung vom Objecte).

88

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi De A n l a m a Oelir?

sağlayabileceğimiz türden bir şeyin olamayacağı daha

önceden ispat edi lmiş olsaydı,* o zaman bize çel işkiden

beri o lup olmadığını görmek ve ardından nesnenin tec-

rübe nesneleri ile il işkisini, henüz duyumsanır hale ge-

t i rmediğimiz, ancak hiç olmazsa akl ımızın deneysel kul-

lanımına hizmet edecek tarzda duyuüstü bir şeyi düşün-

düğümüz anlama yetisinin saf kavramları alt ına sokmak

için her tür lü tecrübenin ötesine geçmeyi göze alacağı-

mız kavramı öncel ik le gözden geçirmekten başka yapa-

cak bir şey kalmayacaktır. Böyle bir iht iyatkarl ıkla hare-

ket etmezsek bu tür kavramlardan hiçbir şekilde yarar-

lanamayacağız, düşünmek yerine kendimizi bağnazlığa

kaptıracağız.

Gene de bununla yani saf kavramla bu nesnenin var-

lığı ve onun dünya (mümkün tecrübenin bütün nesnele-

r inin toplamı) ile gerçek ilişkisi bak ımından hiçbir şey

çözümlenmez. Fakat akl ın nesnel temeller le bildiğini

varsayamayacağı bir şeyi varsaymak ve kabul e tmek için

ve dolayısıyla sadece akl ın kendi ihtiyacıyla, bizim için

karanlık geceyle dolu olan duyuüstünün hudutsuz alanı

içinde kendini düşünerek yönlendi rmek için, öznel bir

temel olarak akl ın iht iyacının [söz] hakkı devreye gi-

rer.**

Her ne kadar akıl (yetki alanı içine alacak şekilde)

kendini genişletme ihtiyacı duymasa da, az çok varlıkla-

rını kabul e tmek için, birçok duyuüstü şey düşünülebi l i r

(çünkü duyu nesneleri bütün imkân alanını doldurmaz).

Dünyanın sebeplerinde akıl, tabiattaki saf ve ruhsal var-

* (: Wenn denn vorher schon ausgemacht ist, daji es hier keine Ans-chauung vom Objede, nicht einmal etwas mit diesem Oleicharti-ges geben könne, wodurch wir unseren erweiterten Begriffen den ihnen angemessenen Gegenstand darstellen und diese also ihıer realen Möglichkeit wegen sichern könnten ...)

** (: Flun aber tritt das Recht des Bedürfnisses der Vernunft ein...)

89


l ıkların etkisinden yararlanma zorunluluğunu duymaksı-

zın, duyu ile açığa çıkan şeylerle (ya da hiç olmazsa ken-

dilerini duyuya açanlarla aynı türden olan şeylerle) uğ-

raşmayı yeterli bulur; bu ruhsal varl ıkların kabulü aklın

kul lanımına yeterince zarar verici olacaktır. Çünkü onla-

rın faaliyetinin tâbi olacağı yasalar hakkında hiçbir şey

bi lmediğimiz için, halbuki diğerleri, yani duyu nesneleri

hakkında birçok şey bi ldiğimiz veya hiç olmazsa ortaya

çıkarmayı umabileceğimiz için, onları varsaymak akl ın

kul lanımını yeterince zorlayacaktır.* Dolayısıyla bu hiç-

bir surette bir ihtiyaç değil, fakat onları araştırmaya dö-

nük (yolunu şaşırıp) boş düşler kurmaya sapan veya

kendince beyhude kuruntular la avunan safi bir merak-

tan ibarettir. Halbuki üstün bir akı l** ve aynı zamanda

en yüksek iyi olarak bir i lk asli varlık kavramında durum

tamamen farklıdır. Çünkü aklımız bütün sınırl ı varlıkla-

rın, dolayısıyla diğer bütün her şeyin*** kavramlarının

temeli olarak sınır lanmamış olanın kavramını zaten ka-

* (Yani aklın kul lanımının sınırlarını aşmayı...) ** (: der Intelligenz.)

*** Akıl gerçekliği bütün şeylerin mümki in lüğü için verili olarak var-sayma ihtiyacını duyar ve nesneler arasındaki farklılığı onlara ek-lenen olumsuzlamalardan kaynaklanan sınırlamalar olarak düşü-nür, bu yüzden tek bir imkânı, yani sınır lanmamış bir varlığa ait olanı bir temel olarak kabul etmeyi, onu asli, diğer bütün hepsini türemiş olarak düşünmeyi zorunlu addeder. Ayrıca her şeyin tam imkânıyla bir bütün olarak varoluş içinde karşılaşılması gerektiği veya hiç olmazsa bu tam belirleme ilkesinin m ü m k ü n ile gerçek arasında ayrım yapmayı aklımız için m ü m k ü n kıldığı yegâne tarz olduğu için öznel bir zorunluluk temeli, yani akl ımızın kendisinde en gerçek (en yüksek) bir varlığın varoluşunu bütün mümküniye-tin temeli olarak kabul etmeye dönük bir ihtiyaç buluruz. Şimdi bu Tanrı 'nın varlığı ile ilgili kartezyen kanıtlama bu şekilde ortaya çı-kar. Bir şeyi aklın kul lanımı için varsaymanın öznel temelleri (ki her zaman için sadece deneysel bir kullanım içinde bir temel ola-rak kalır) nesnel olarak kabul edilir - b u yüzden ihtiyaç kavrayışın yerine konulur (yani ihtiyaç kavrayış zannedil ir.)- Burada nasıl ./..

90

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Ne A n l a m a Gelir?

bul etmeye dönük bir ihtiyaç duymakla kalmaz, fakat bu

ihtiyaç, her yerde böylesine şaşırtıcı derecede (hatta bü-

yük (ölçek)te o lmaktan çok bize yakın o lduğu için küçük

(ölçek)te) karşılaşılan amaçl ı l ık ve düzen bir tarafa, şey-

lerin dünyadaki olumsall ığına* dönük tatmin edici bir te-

mel sağlayabilmeksizin, onun varlığını peşinen kabul et-

meye kadar gider. Akı l l ı bir etken kabul etmeksizin açık

saçmalıklara düşmeden ona akıl l ı bir temel sunamayız

ve akıl l ı bir sebepten ayrı olarak böyle bir amaçlı l ığın

imkânsızl ığını kanıt layamasak da kavrayış eksikl iğimiz

göz önünde bulundurulacak olursa gene de (geriye) ak-

lın bu veri l i görünüşü açık lamak amacıyla anlaşılır bir

şeyi varsayma ihtiyacı bak ımından böyle bir sebebi ka-

bul etmek için yeterli bir öznel temel kalır; çünkü akl ın

herhangi bir kavramla bir leştirebileceği başka hiçbir şey

bu ihtiyaç için bir çare sunmaz.

Fakat akl ın ihtiyacı iki yönlü olarak görülebi l i r ; birin-

cisi teorik kul lanımı, ikincisi pratik kul lanımı içindir. Az

evvel sözünü ett iğim ilk ihtiyaçtı, fakat bunun, ancak

şarta bağlı olduğu yani m ü m k ü n olan her şeyin ilk ne-

../. sa, kıymetl i Mendelssohn'un Morgenstunden/\n bütün delille-rinde de öyledir. Kanıt lama yoluyla hiçbir şeyi başarmazlar. Fakat bu yüzden hiçbir surette faydasız değil lerdir. Akl ımızın kullanı-mın öznel şart lannın böylesi keskin gel işimlerinin bu melekemi-zin tam bi l inmesi için sağladığı güzel f ırsatın, ki bu gelişmeler onun kalıcı örnekleridir, z ik re tmemek bir şeyi akl ın kul lanımının öznel temeller ine bağlı olarak doğru bel lemek, nesnel temeller-den yoksun o lmak her zaman büyük öneme sahiptir. Yeter ki as-l ında zorunlu bir varsayımdan ibaret olan şeyi özgür bir kavrayış-mış gibi göstermeyel im. Aksi halde dogmat ik bir b iç imde tartıştı-ğımız hasma kendi yaranınıza kul lanabileceğimiz zayıflığı lüzum-suz yere sunarız. Mendelssohn duyuüstü alanda saf akıl la dogma-t ik bir b iç imde tart ışmanın (saf aklı dogmatik leşt i rmenin) felsefi coşkuya doğrudan yol o lduğunu ve ancak akı l ların bu aynı mele-kesinin bir eleştirisinin bu il letin esaslı b iç imde ilacı olabileceği-ni düşünmüyordu.

* (: die Zufâlligkeit.)


denleri hakkında, öncel ik le dünyada fi i len mevcut olan

amaçlar kümesi içinde, yargıda bulunmak istersek Tan-

r ı 'n ın varlığını varsaymak zorunda o lduğumuz rahatl ıkla

görülür. Pratik kul lanımı içinde aklın ihtiyacı çok daha

önemlidir , çünkü şarta bağlı değildir ve sadece yargıda

bulunmayı istediğimizde değil, fakat yargıda bulunmak

zorunda olduğumuz için Tanrı 'nın varlığını varsaymak

zorunda kalırız. Aklın saf pratik kul lanımı ahlak yasaları-

nın düsturlarına dayanır. Ne var ki bunlar ın tümü, ancak

özgürlük sayesinde m ü m k ü n olduğu ölçüde dünyada

m ü m k ü n en yüksek iyi f ikrine: ahlaka götürür; diğer ta-

raftan bu düsturlar, sadece i lkine göre taksim edildiği

kadarıyla insan özgürlüğüne değil, fakat aynı zamanda

ayrıca doğaya da dayanan şeye götürür, ki bu en büyük

mutluluktur. Dolayısıyla akıl böyle bir bağımlı yüksek iyi

uğruna, en yüksek bağımsız iyi olarak üstün bir aklı ka-

bul etme ihtiyacı duyar; elbette bu kabulden ahlak düs-

turlarının bağlayıcı otori tesini ya da onlara riayete teşvik

eden şeyleri ç ıkarmak için değil, (çünkü güdüleri sade-

ce, çürütülemez biç imde kendi l iğ inden zorunluklu ola-

rak* kesin olan yasadan değil, fakat herhangi bir şeyden

çıkarsanmış olsalardı bunlar ın herhangi bir ahlaki değe-

ri olmazdı), fakat daha çok en yüksek iyi kavramına nes-

nel gerçeklik kazandırmak, yani ideesi ahlakın kendisiy-

le koparı lamaz biç imde il işkil i olan şeyin başka yerde

var o lmaması halinde olacak olan tam da bu olduğu

üzere, ahlakla birl ikte onu safi bir ideal olarak kabul

edi lmekten korumak için.

Dolayısıyla Mendelssohn'un spekülat i f düşünmede

(onu bi lmeksizin) kendisini yönlendirdiği şey aklın biliş i

* (: apodiktisch.)

92

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Ne A n l a m a Oelir?

değil, fakat hissedilen* bir ihtiyacıdır. Ve bu yönlendiri-

ci (temel) kılavuz akl ın nesnel bir ilkesi, bir derin kavra-

yış i lkesi değil, fakat sadece aklın sınır lar ının izin verdi-

ği kul lanımının öznel bir i lkesinden (yani bir maksimin-

den), onun ihtiyacının doğal bir sonucundan ibarett ir ve

o kendi başına en yüksek varlığın mevcudiyet i hakkında

yargımızın bütün belir leyici temel ini o luşturduğu için ve

onun bu aynı konuda fikir yürütme çabalarında bir yön

tayin etme aracı olarak kul lanımı sadece m ü m k ü n bir

ku l lanım olduğu için Mendelssohn burada yanı l ıyordu;

çünkü o buna rağmen her şeyi tek başına kanı t lama yo-

lu üzerinde çözüme kavuşturmaya bıraktığı ö lçüde bu

spekülasyona bel bağlıyordu. İlk aracın zorunluluğu, an-

cak ikincisinin yetersizl iğinin tam olarak kabul edi lmesi

hal inde gündeme gelebil ir: daha uzun bir ömür le birlik-

te, eski, mutat (alışkanlık haline gelmiş) düşünme tarz-

larının, bi l imler in durumundak i değişikl iklere göre de-

ğişmesine izin veren, daha çok gençliğe özgü akıl kulla-

n ımı * * ona bahşedi lmiş olsaydı, neticede onu keskin

zekâsının götüreceği bir kabuldü bu. Her halükârda yar-

gının güvenil ir l iğinin nihai mihenk taşının, ister önerme-

lerinin seçiminde derin kavrayışla, isterse safi ihtiyaç ve

akl ın kendisi için faydalı olanın maksimiyle yönlendiri l-

sin, sadece akılda aranması gerektiğinde ısrar etme üs-

tünlüğünü muhafaza eder. Bu son kul lanımında akla (or-

tak insan aklı) diyordu, çünkü bu her zaman kendi ilgi-

sini gözlerinin önünde bulundurur , halbuki bu ilgi unu-

* Akıl hissetmez; yetersizliğini der inden kavrar ve bilme güdüsü sa-yesinde bir ihtiyacın hissedi lmesini etkiler. Aynı şey ahlak duygu-su için de söz konusudur, ki o herhangi bir ahlak yasasının sebe-bi değildir. Çünkü bu bütünüyle akı ldan doğar; bilakis onun nede-ni ve etkisine tabi olduğu [şey) ahlak yasaları dolayısıyla akıldır, çünkü etkin, ama özgür irade belir l i temellere ihtiyaç duyar.

** (: die Qewandtheit des Oeistes.)

93


tulacak ve nesnel bir bakış açısından kavramlar amaç-

sızca, ister zorunlu olsun ister olmasın, sadece bilgiyi

genişletmek için gözet im alt ına alınacak olsa doğal yol

kaçını lmaz olarak geride bırakı lmış olurdu.

Ne var ki: sağlıklı aklın hükmü ifadesi önümüzdeki so-

ruda her zaman belirsiz kalır ve her zaman ya Mendels-

sohn'un kendisinin yanlış anladığı gibi, bir akli [derin]

kavrayış yargısı ya da der Resultate'n\n yazarının kabul

eder göründüğü gibi akli esinlenme den (kaynaklanan)

yargı yerine konulabil ir, bu sebepten ötürü bu yargılama

kaynağına bir başka isim vermek zorunlu olacaktır ve hiç-

bir isim buna akli inançtan* daha uygun değildir. Her inanç,

hatta tarihsel olanı bile, kuşku yok ki akli inanç olacaktır

(çünkü hakikatin nihai mihenk taşı her zaman akıldır);

ancak akli bir inanç saf akılda içerilenlerin haricinde baş-

ka bir veri üzerine temellendir i lmemiş bir inançtır. Her

türlü inanma öznel olarak yeterli olan, fakat bilinçli bir

şekilde öznel olarak yetersiz kabul edilen bir doğru bel-

lemedir; dolayısıyla bilme** ile karşıtlık içerisindedir. Di-

ğer taraftan bir şey bilinçli olarak yetersiz de olsa nesnel

temellere dayanarak doğru bellendiğinde ve bu yüzden

kanaatten [sanıdan) ibaret olduğunda, bu kanma (sanma)

azar azar aynı türden temellerle desteklenebil ir ve sonun-

da bir bilme haline gelebilir. Buna karşılık doğru belleme-

nin temelleri nesnel olarak geçerli olamayacak türden te-

meller ise o zaman inanç asla aklın kul lanımıyla bir bil-

me haline gelemez. Tarihsel, sözgelimi bazı mektuplarda

bildirildiği şekliyle, büyük bir adamın ölümüyle ilgili

inanç, eğer gömülmesi, vasiyeti vs. mahall i otoriteler ta-

rafından bildirilirse, bir bilme haline gelebilir. Dolayısıyla

* (: das Vemunftglauben.) ** (: wissen.)

94

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Ne A n l a m a Oelir?

safi tanıklığa dayalı tarihsel olarak doğru bellenen şeye,

sözgelimi dünyada bir yerde bir Roma şehrinin var oldu-

ğuna inanılabilir, ama yine de asla orada olmamış birisi

eğer, Roma'nın var olduğunu biliyorum, sadece inanmak-

la kalmıyorum, derse bunlar pekâlâ birbiriyle uzlaştırıla-

bilir. Buna karşılık saf akli inanç aklın ve tecrübenin her

türlü doğal verisiyle asla bilgiye dönüşemez, çünkü bura-

da doğru bellemenin temeli salt öznel (bir temel), yani en

yüksek bir varlığın mevcudiyetini, ispatlamaya değil, var-

saymaya dönük aklın zorunlu bir ihtiyacı, (ve insan ola-

rak kaldığımız sürece her zaman bir ihtiyaç olarak kala-

cak) bir ihtiyaçtır. Onu teorik olarak tatmin edecek tarz-

da kullanılan aklın bu ihtiyacı saf aklın hipotezinden, ya-

ni sırf belli verili sonuçları açıklayacak olanların dışında

asla başka temel bulma beklentisi içinde olunamayaca-

ğından ve aklın bir açıklama temeline ihtiyaç duymasın-

dan ötürü bir şeyi öznel temellere bağlı olarak doğru bel-

lemek için yeterli kanaatten başka bir şey olmayacaktır.

Buna karşılık aklın pratik bir maksatla kul lanımı ihtiyacı-

nı dayanan akli inanca aklın bir önermesi* denilebilir:

bütün kesinlik taleplerini karşılayan bir derin kavrayışmış

gibi değil, fakat bu doğru belleme (ancak kişinin ahlaken

iyi olması sayesinde), her ne kadar türce bütünüyle on-

dan farklı olmasa bile, derece bakımından bi lmeden da-

ha aşağı** olduğu için.

* (: das Postulat der Vernunfl.) " Onun değişti rilemezliğinin bil inci inancın sağlamlığına aittir. Buna

göre hiç k imsenin 'Tanrı vardır ' önermesini çürütemeyeceğinden bütünüyle emin olabi l i r im, zira o bu derin kavrayışı nereden edi-necektir? Dolayısıyla tarihsel inanç için geçerli olan akli inanç için geçerli değildir, [tarihsel inanç durumunda) aksi yöndeki deli l lerin bulunması her zaman m ü m k ü n d ü r ve kişinin konu hakkındaki bil-gisinin genişlemesi halinde kanaatini değişt irebi lmesi kaydı her za-man korunmal ıdır .

95


Bu yüzden saf bir akli inanç spekülati f düşünürün du-

yuüstü nesneler alanında akli gezinti lerde yönünü tayin

ettiği işaret direği veya pusuladır; fakat ortak, ama (ah-

laken) sağlıklı akla sahip olan bir insan hem teorik hem

de pratik bakımdan uğraşının bütün amacıyla tam ola-

rak uyum içinde olan bir tarzda yolunu belir leyebil ir; ve

diğer her inancın, hatta her vahyin temel i olarak da alın-

ması gereken bu akli inançtır.

Tanrı kavramı ve hatta onun mevcudiyetine duyulan

kanaat ile ancak akı lda karşılaşılabilir ve bize i lk kez, ar-

kalarındaki otori te ne kadar büyük olursa olsun ya il-

hamla ya da ulaştırı lan haberle gelmesi m ü m k ü n değil-

dir. Bildiğim kadarıyla tabiat ın sağlayamayacağı türden

dolayımsız bir görüyle, her nasılsa karşılaşsam. Tanrı

kavramının bu görünmenin* bir Tanrı için gerekli olan

ayırt edici özell iklerin tümüyle bağdaşıp bağdaşmadığını

kestirmeye hizmet etmesi gerekir. Şimdi eğer, herhangi

bir görünüm için, ancak düşünülebi lecek, ama asla se-

zi lemeyecek** şeyi, hatta nitel ik bakımından, temsi l et-

men in** * nasıl m ü m k ü n olduğuna dair hiçbir kavrayışa

sahip o lmasam bile, en azından şurası hâlâ açıktır: ba-

na görünenin, duygular ım üzerinde içsel veya dışsal bi-

ç imde etkil i olanın Tanrı o lup olmadığını yargı lamak için

onu bir örnek olarak ben im akli Tanrı kavramımın karşı-

sına koymam ve onu buna göre, (yani) onun bu kavram

için uygun olup olmadığını değil, fakat sadece onunla çe-

lişip çelişmediği bak ımından s ınamam gerekecektir.

* (: die Erscheinung; die Anschauung: görü.) ** (: anschauen. Aslında bu fi i l in yukarıda geçen ve bu fi i l in ismi

olan Anschauung ile akrabalığı sezdiren bir fi i l le karşı lanması ge-rekirdi, ancak Türkçe'nin imkânları buna el vermemektedir . )

*** (: darstellen. Aynı zamanda tasvir ve tasavvur e tmek diye de dü-şünülmeli.)

96

Kiş in in Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Ne A n l a m a Gelir?

Benzer şekilde: onun bana dolayımsız olarak açığa çı-

kardığı şey bu kavramla çelişen hiçbir şey içermese bi-

le gene de bu görünüm, görü, dolayımsız esin (vahiy)*

ya da böyle bir tasavvura [die Darstellung) art ık siz ne

derseniz, asla kavramı yaratı lmış her şeyden ayrı olarak

sınırsız büyüklükte olmayı talep eden bir varl ığın (belir-

siz b iç imde bel i r lenmeyecek ve dolayısıyla m ü m k ü n her

yanı lsama ile bir leşmeye boyun eğmeyecekse) mevcudi-

yetini kanıt lamaz; fakat hiçbir tecrübe yahut görü bu

kavram için uygun olamaz, dolayısıyla böyle bir varlığın

mevcudiyet in i açık seçik bir b iç imde kanıt layamaz. Böy-

lelikle hiç k imse önce en yüksek varlığın mevcudiyet ine

görüyle ikna olamaz; akl i inanç önce gelmelidir , ardın-

dan belli görünüşler yahut açığa ç ıkmalar olsa olsa bize

konuşan veya kendisini sunanı bir Tanrı olarak kabul

ederken güvencede o lup olmadığımız ı sorgulama fırsatı

sunabil i r ve böylece bu inancı bu bulgulara göre teyit et-

meye hizmet edebil ir.

Dolayısıyla eğer Tanrının varlığı ve ö lümden sonraki

hayat gibi duyuüstü konular la ilgili meselelerde akl ın

önce konuşma hakkına sahip olduğu tartışıl ırsa her tür-

lü bağnazlık hurafe (boş inanç) ve hatta Tanrı tanımazl ık

için büyük bir kapı ardına kadar açı lmış olur. Ne var ki

Jacobi ve Mendelssohn arasındaki tart ışmada her şey

aklı tam da bu tarzda taht ından indireceği iz lenimi verir;

bunu onun karşısına herkesin kendisi için gönlünce

oluşturabi leceği bir başka inancı d ikmek için sadece ak-

li kavrayış ve bi lginin mi (spekülasyonun sözde gücüyle)

yoksa aynı zamanda akli inancın da mı hedeflendiğini

* (: diese Erscheinung, Anschauung, unmittelbare Offenbarung.)

97


bi lmiyorum. Spinozacı Tanrı Kavramının akl ın bütün il-

keleriyle uyuşma içinde* olan yegâne Tanrı kavramı ol-

duğu ve asla reddedilemeyeceği ileri sürülürken bura-

dan neredeyse bu son niyet çıkarsanacaktır. Zira spekü-

latif akl ın kendisinin Tanrı olarak düşünmemiz gereken

varlığın mümküniyeûni asla kavrayacak bir konumda ol-

madığını tesl im etmek akli inançla bütün bütüne bağda-

* Sözü edilen bilginlerin die Kritik der reinen Vernunftûa nasıl o lup da Spinozacıl ık için destek bulabi ldikler ini anlamak güçtür. Kritik duyuüstü nesnelerin-konuların bi l inmesi bak ımından dogmacıl ığın kanatlarını tamamen budar ve Spinozacıl ık bu noktada öylesine dogmacıdır ki deli l lerinin katılığı bakımından matematikçi ler le bi-le yarışır. Kritik anlama yetisinin saf kavramlarının tablosunun saf düşünme için (gerekli) bütün malzemeyi iç inde banndırması ge-rektiğini ispatlar; Spinozacıl ık kendileri düşünen düşüncelerden ve dolayısıyla bir özne olarak kendisi için eşzamanlı b iç imde var olan bir belirt iden söz eder: insanın anlama yetisinde bulunmaya-cak ve ayrıca onun kapsamına dahil edi lemeycek bir kavram(dır bu). Kritik kavramında kendi kendisiyle çelişkil i hiçbir şey barındır-mamanın bir düşünce anti tesinin mümkün lüğü için bile yeterli ol-madığını gösterir (mümkünlüğünü varsaymak, eğer zorunlu ise, o zaman, elbette izin veri lebi l ir olarak kalsa bile); fakat Spinozacıl ık, ideesi yalnızca anlama yetisinin saf kavramlarından ibaret olan bü-tün duyumsal l ık koşul lar ından ayrılmış ve içinde asla bir çelişki ile karşılaşılamayacak olan bir varlığın imkânsızl ığına dair kavrayışa sahip olduğu iddiasındadır; ne ki bütün sınırlara saldıran bu varsa-yımı destekleyecek hiçbir şeye sahip değildir. Sırf bu yüzden Spi-nozacıl ık doğrudan doğruya bağnazlığa götürür. Buna karşıl ık bağ-nazlığın köklerini kazıyacak tek bir araç varsa, o da saf akıl yetisi: nin sınır larının bel i r lenmesidir (bundan) daha kesin (sonuç vere-cek bir araç) yoktur. Benzer şekilde bir diğer bilgin Kritik'Ğe kuş-kuculuk bulur; her ne kadar Kritik'irt hareket noktası tam da biz im bi lgimizin erişim alanı bakımından bir şeyi a priori belir l i ve kesin hale get i rmek temel lendi rmek olsa bile. Benzer şeki lde o, eleştirel sorgulamalarda bir diyalektik bulur, halbuki hedef dogmat ik bi-çimde her yerde kul l lanı ldığında saf aklın içine çekildiği ve köstek-lendiği kaçınılmaz diyalektiği çözmek ve ebediyen saf dışı etmek-tir. Kendi kuruntular ını başka yazarlara, tabii eğer bunları daha ön-ce oralara koymamışlarsa, dayandırmayı iyi bi ldikleri için kendile-rine "eklekt ik" diyen Yeni-Platoncular tam da bu şekilde hareket etti ler; dolayısıyla güneşin alt ında yeni hiçbir şey yoktur.

98

Kişinin Düşünerek Y ö n ü n ü Tayin Etmesi Ne A n l a m a Gelir?

şır durumdaysa da, bir nesnenin imkânsızlığını açıkça

görebiliriz, ama yine de başka kaynaklar vasıtasıyla onun

edimsell iği hakkında bilgi sahibi olabil ir iz demek her-

hangi bir inançla veya herhangi bir mevcudiyet i doğru

kabul etmekle bağdaşamaz.

Zihni yeterliliğe ve geniş ufka sahip beyler! Yetenekleri-

nizi takdir ediyor ve insanlık duygunuzu seviyorum. Yaptığı-

nız şeyi ve akla saldırılarınızın sonunun nereye varacağını

(sizi nereye götüreceğini) düşündünüz mü? Şüphesiz dü-

şünme özgürlüğüne el uzatılmamasını (onu saldırılardan

korumayı) siz de istersiniz. Çünkü bu olmaksızın dehanızın

özgür uçuşları dahi çok çabuk sona erecektir. Sizin benim-

sediğiniz türden bir yöntem hâkim olacak olsa bu düşünce

özgürlüğünün doğal olarak ne hale geleceğini görelim.

Düşünme özgürlüğü her şeyden evvel sivil zorlama-

ya* karşıdır. Elbette konuşma ya da yazma özgürlüğü-

nün el imizden üstün bir güçle alınabileceği söylenir, fa-

kat düşünme özgürlüğü (alın)amaz. ne var ki düşüncele-

r imizi kendilerine i lett iğimiz, kendi düşüncelerini de bi-

ze i leten başkalarıyla bir l ikteymiş gibi düşünmeseydik

ne kadar düşünür ve ne ölçüde doğru düşünürdük! İn-

sanlardan düşünceler ini alenen açıklama özgürlüğünü

zorla alan bu dış gücün aynı zamanda onların el inden

düşünme özgürlüğünü: medeni hayatın bütün yükleri-

nin ortasında bize geri kalan ve ancak sayesinde duru-

mumuzun bütün kötülükler in in üstesinden gelebilme-

nin yol larını (araçlarını) tasarlayabileceğimiz yegâne mü-

cevheri de alacağı pekâlâ söylenebil ir.

İk inci olarak düşünme özgürlüğü bir anlamda daha

düşünülür ki, buna göre o vicdani cebinn** karşısına ko-

* (: der bürgerliche Zwang.) ** (: der Oewissenszwang ya da vicdan üzerine yapılan zorlama.)

99


nulur; hatta dış güce sahip olmaksızın bazı yurttaşlar

kendilerini öyle bir noktaya yerleştirirler ki (bununla) di-

ni konularda başkalarının vesayetine (gözetmenliğine)

sahip olduklar ı iddiasındadırlar ve tart ışmak yerine geç-

mişte insanların duyguları üzerinde bıraktıkları tesirle

her akli incelemeyi, kişinin kendi sorgulamasının tehli-

kelerinin endişeli korkusunun eşlik ettiği buyurulmuş

inanç düsturlarıyla nasıl yasaklayacaklarını bil irler.

Üçüncü olarak aklın kendisinin verdiklerinin dışında

başka hiçbir yasaya tâbi o lmaması anlamına gelir; ve

bunun zıddı aklın (yasaların sınır laması al t ında görülebi-

lecek olandan, dehanın zannettiği gibi, daha fazlasını

görmek için) yasasız bir kullanımının maksimidir . Doğal

sonuç şudur: Eğer akıl kendisini, kendi koyduğu yasala-

ra tâbi kılmazsa, bir başkasının verdiği yasaların boyun-

duruğu altına sokacaktır; çünkü yasa olmaksızın hiçbir

şey, hatta saçmalık bile oyununu uzun süre oynayamaz.

Dolayısıyla düşünmede ilan edilmiş yasasızlığın (aklın sı-

nır lamalarından özgürlüğün) kaçını lmaz sonucu şudur:

Düşünme özgürlüğü nihayetinde kaybedilecek ve (bun-

dan sorumlu tutulacak olan talihsizlik değil, kuruntu ol-

duğu için) sözcüğün asli anlamında boş yere harcan-

mış* olacaktır.

Olayların seyri kabaca budur. Önce deha cüretkâr

uçuşlarından çok hoşlanır, çünkü aklın yön verdiği man-

tık çizgisini koparıp atmıştır. Çok geçmeden kudretl i hü-

kümler ve büyük beklenti lerle başkalarını büyüler ve

şimdi dil ini her zaman kullandığı yavaş ve sakil aklın

böylesine çirkin biçimde süslediği bir tahtın üzerine

kendini otur tmuş görünür. Şu halde onun maksimi ak-

* (: verscherzen; "şaka" anlamına gelen Scherz'öen türeyen sözcük aynı zamanda boşu boşuna bir şeyi kaybetmek veya feragat e tmek anlamına gelir.)

100

Kişinin Düşünerek Yönünü Tayin Etmesi Ne Anlama Gelir?

l ın üstün yasa koyuculuğunun hükümsüz olduğudur; biz

sıradan insanlar buna bağnazlık diyoruz, buna karşıl ık

iyi l iksever tabiatın kayırdıkları onun aydınlatması diyor-

lar. Herkes için geçerli bir şekilde sadece akıl buyruk ve-

rebileceği için, çok geçmeden aralarında bir dil karma-

şası baş gösterecektir; ş imdi her biri kendi i lhamını ta-

kip eder: böylece sonunda ilk başta seçi lmiş olan, an-

cak zamanla sokulgan [bezdirici] belgelere dönüşmüş

olan korunmuş olguların, geleneklerin tanıkl ığından da-

'ha derin i lhamların doğduğu görülecektir , tek kel imeyle

sonuç, akl ın olgulara, yani boş inanca tam tesl imiyeti

(boyun eğmesi) olacaktır, çünkü bu (boş inanç) en azın-

dan yasa formuna sahiptir ve dolayısıyla (kaybolan) sü-

kûnet in geri gelmesine izin verir.

He ki insan aklı her zaman özgürlük için çabaladığın-

dan dolayı: zincirlerini ilk kez kırdığında uzun süredir

alışkın olmadığı özgürlüğünü ilk kul lanımı yozlaşıp bir

kötü kul lanıma ve melekeler inin bütün sınır lamalardan

bağımsızlığına küstahça bir güvene dönüşecek, bu da,

ancak nesnel temellerle ve dogmatik kanaatle doğrula-

nabil ir olanı kabul eden, bunun dışında her şeyi cesurca

reddeden spekülati f akl ın yegâne otoritesinin ikna olma-

sına yol açacaktır. Artık aklın kendi gereksinimin den ba-

ğımsızlığı (akli inançtan vazgeçmenin) maksimi inançsız-

lıktır. Bu tarihsel bir inançsızlık değildir, çünkü bu sonun-

cusunu amaçlı olarak düşünmek imkânsızdır, dolayısıyla

hiçbir şey sorumlu addedi lemez (çünkü herkesin eğer

yeterince ispat edilirse bir olguya inanması gerekir, t ıpkı

ister istesin ister istemesin bir matematik kanıtlamaya

inanması gerektiği gibi); daha çok, önce ahlak yasalarını

yüreğe teşvik edici unsurlar olarak bütün güçlerinden ve

zamanla bütün otor i teler inden mahrum bırakan akim bir

inançsızlığı, insan duygularının tehlikeli (nazik) bir duru-

101


mudur, zaman zaman bu düşünme tarzına serbest dü-

şüncelilik, hiçbir ödev tanımama ilkesi denir. Bu nokta-

da sivil düzenlemelerin (zarar görüp) en büyük düzensiz-

liğe dönüşmemesi için üstün yetki sahipleri oyuna karış-

mıştır; ve en etkin ve en etkil i aracı en iyi araç olarak göm-

dükleri için, bu hatta düşünme özgürlüğünü bile kaldırır

(lağveder) ve düşünmeyi t ıpkı diğer meslekler gibi o ül-

kenin düzenlemelerine tâbi kılar. Ve böylece, eğer aklın

yasalarından bağımsızlık yolunda ilerlemeye çalışırsa,

düşünme özgürlüğü sonunda kendi kendisini yok eder.

İnsan soyunun ve ona en kutsal olanın dostları! Dik-

katli ve samimi incelemeden sonra, ister olgulara ister-

se akli temellere i l işkin (olsun), size en kıymetl i inanç

olarak görüneni kabul edin; onu yeryüzündeki en yük-

sek iyi kılan akl ın ayrıcalığını, hakikat in nihai mihenk ta-

şı o lmanın ayrıcalığını sakın tartışmayın.* Eğer bu nok-

* Kendi kendine düşünme hakikatin üstün mihenk taşını kendinde (yani kendi aklında) arama anlamına gelir; ve her zaman kendi ken-dine düşünmenin maksimi aydınlanmadır. Buna göre aydınlanma-yı bilgi edinmenin içine yerleştirdiklerinde insanların düşündükler i bundan daha azıdır; çünkü o daha çok bir k imsenin bi lme yetisini kul lanımındaki olumsuz bir i lkedir ve çoğu kez bilgi bakımından en zengin olan kimse onu kul lanma bakımından en az aydınlanmıştır. Bir kimsenin kendi aklını kullanması, her ne zaman bir şeyi kabul etmeye zorlansa kendi kendisine şu soruyu sormasından daha faz-la bir anlama gelmez: Acaba o, aklın kul lanımı için evrensel bir il-ke olarak kabul etmenin temeli veya kuralı haline getir i lecek olsa, bunun için elverişli midir değil midir? Bu sınama herkesin kendi kendisine yapabileceği bir sınamadır; ve bu araştırmayla o boş inanç ve bağnazlığın kaybolduğunu görecektir, hatta nesnel temel-lere dayalı olarak bunları çürütmek için yeterli bilgiye sahip olma-sa bile, çünkü o sadece aklın kendi kendisini koruması maksimini kul lanmaktadır, dolayısıyla aydınlanmanın temeller ini eğit imleri va-sıtasıyla tek tek yurttaşlarda atmak gayet kolaydır; bunun için ge-rekli olan tek şey genç dimağları bu düşünmeye erken yaşlardan itibaren alıştırmaya başlamaktır. Fakat bir çağı aydınlatmak çok ya-vaş ve zahmetli bir iştir, çünkü kısmen bu eğit im tarzını yasaklayan v<- kısmen de onu daha güç hale getiren dış engeller vardır.

102

Kişinin Düşünerek Yönünü Tayin Etmesi Ne Anlama Gelir?

tada zaaf gösterirseniz bu özgürlüğe layık o lmaktan

uzaklaşırsınız ve aynı zamanda onu kesinl ikle kaybeder-

siniz ve bunun yanı sıra aynı talihsizliği başkalarının,

kendi hallerince iyi huylu olan ve özgürlüklerini yasalar

çerçevesinde ve dolayısıyla dünya için en iyisine vesile

olacak tarzda kul lanacak olan masum topluluklar ın ba-

şına da götürürsünüz!

103

DÜŞÜNMENİN GEREKSİNDİĞİ: SÜKÛNET?

A. Schopenhauer

DÜŞÜNMENİN GEREKSİNDİĞİ: SÜKÛNET?*

Kant "yaşamsal güçler" üzerine bir k i tapçık yazdı; fa-

kat ben onlar üzerine bir ağıt yazmak ist iyorum, çünkü

onlar ın vurma, çakma, dövme, atma, savurma biçimin-

de savurganca ve lüzumsuzca kul lanımı bütün hayatımı

günlük bir işkenceye çevirdi. Şüphesiz buna gülecek in-

sanlar - h e m de çok sayıda- vardır, çünkü gürültüye kar-

şı duyarl ı değil lerdir; ne var ki muhakemeye, düşünme-

ye, şiire yahut sanata, sözün kısası her türden zihinsel-

düşi insel izlenime duyarsız olan tam da bu insanlardır:

beyin dokular ın ın çok küt ve kaba niteliğine mal edilme-

si gereken bir gerçektir bu. Diğer taraftan neredeyse bü-

tün büyük yazarların yaşamöyküler inde veya kişisel ifa-

delerinin kayıtl ı o lduğu her yerde gürü l tünün entelektü-

el insanlara tattırdığı acıya dair şikâyetlere rastlarım.

Sözgelimi Kant, Goethe, Lichtenberg, Jean Paul buna

örnek olarak gösteri lebil ir ve aslında konudan söz açıl-

madığı du rumda bunun tek nedeni buna sıra gelmemiş

yahut fırsat düşmemiş olmasıdır.

Ele aldığımız konuyu şu şekilde açık lamak isterim:

Eğer büyük bir elmas küçük küçük parçalar halinde ke-

silse, derhal bü tün olarak sahip o lduğu değeri kaybe-

der; yahut bir ordu küçük birl iklere parçalansa veya bö-

lünse bütün gücünü kaybeder; t ıpkı bunun gibi, büyük

* Parerga und Paıalipomena, Bd. 11, Kap. XXX: Über Lârm und Gerâ-usch.

107


bir zihin dışarıdan müdaheleye maruz kalmasıyla, rahat-

sız edilmesiyle, dikkat inin dağıtılmasıyla, yahut ilgisinin

başka bir yöne çevri lmesiyle bir l ikte, sıradan bir zihne

göre sahip olduğu üstünlük ve ayrıcalığı kaybeder; çün-

kü onun üstünlüğü, t ıpkı iç bükey bir aynanın üzerine

düşen ışığın tüm ışınlarını yoğunlaştırması gibi bütün gü-

cünü tek bir noktaya ve konuya yoğunlaştırmasını ge-

rektirir. Gürül tünün sebebiyet verdiği sekte ya da fasıla

bu yoğunlaşmayı engeller.

Bu sebepten ötürüdür ki kalburüstü kafaların çoğu,

hangi türden olursa olsun rahatsızlık veri'ci her şeyden,

birdenbire araya girip düşünceler ini dağıttığı için her za-

man nefret etmişlerdir. Ve her şeyden evvel gürül tüden

ileri gelen keskin ve şiddetl i kesint iden sürekl i usanmış

ve şikâyetçi olmuşlardır. Sıradan insanlar bu tür bir şe-

yi pek dikkate almazlar. Bütün Avrupa uluslarının en ze-

ki olanı "never interrupt!"* düsturunu on bir inci emir

olarak kabul etmiştir. Fakat gürül tü bütün müdahale

(kesintiye uğratma) biç imler in in en nüfuz edici olanıdır;

çünkü gürültü sadece bizim düşüncelerimizi kesintiye

uğratmaz, fakat onları dağıtır da. De var ki kesintiye uğ-

ratılacak bir şeyin olmadığı durumda doğal olarak gürül-

tü de bu denli özel b iç imde hissedilmeyecektir.

Kimi zaman önemsiz, fakat ardı arkası kesi lmeyen bir

gürül tü onun tam olarak ayırdına varmazdan evvel beni

bir müddet azap içinde bırakır ve rahatsız eder. Hisset-

t iğim tek şey düşünmenin giderek daha zahmetl i ve yo-

rucu hale geldiğidir - sanki ayaklarım bağlı olduğu hal-

de yürümeye çal ış ıyormuşum gibi. Sonunda olup bite-

nin farkına varırım.

* ("Asla Müdahale Etme! yahut "Kesintiye Uğratma!"" diye özetlenebi-lir.)

108

Düşünmenin Gereksindiği: Sükûnet?

Şimdi c/nsten türe geçmek gerekirse, bir kasabanın

dar sokaklar ında çınlayan kırbaç şaklamaları bütün gü-

rültülerin en affedi lmez ve en utandır ıcı o lanıdır - ger-

çek manada cehennemi bir azaptır bu. Onu huzur ve sü-

kûn içerisindeki bir hayatı imkânsız hale getirdiği için

m a h k û m ediyorum. İnsanlığın budalalığı ve düşüncesiz-

liği hakk ında başka hiçbir şey bu kırbaç şakırt ı larına

hoşgörü kadar açık bir f ikir vermez bana. Beyni felce-

den, her tür lü derin düşünüşü bölüp dağıtan ve düşün-

ceyi kat leden bu ani ve keskin şaklama, kafasında bir

fikre benzer herhangi bir şeye sahip olan herkese ilikle-

rine kadar hissettiği bir acı verir. Dolayısıyla her şakla-

ma ne kadar önemsiz olursa olsun kafasını herhangi bir

şeye vermiş yüzlerce insanı ister istemez rahatsız eder;

düşünürde ise onun etkisi çok daha acıkl ı ve fecidir; tıp-

kı kafayı bedenden koparan celladın baltası gibi gürültü

de onun düşünceler ini bölüp dağıtır. He kadar keskin

olursa olsun hiçbir ses bu uğursuz kırbaç şaklamaları

kadar beyni böylesine harap etmez; kamçı darbesinin

ısırığını tam beyninizde hissedersiniz, ki duyarl ı bir bit-

kiyi ( m i m o s a pudica) nasıl etkilerse beyne de aynı şekil-

de ve uzunlukça aynı zaman zarfında etki eder.

Kutsal fayda öğretisine gereken bütün saygıyı göster-

meme karşın toprak ya da gübre yığınını kaldıran bir

adamın -yar ım saatlik bir süre içerisinde kasabayı bir

uçtan bir uca katederken birbir i ard ına- yaklaşık on bin

insanın kafasında f i l iz lenmek üzere olan düşünceler i da-

ha henüz tomurcuk hal inde iken kat letme hakkını yahut

ayrıcalığını nereden aldığını anlayamam.

Örs-çekiç darbeleri, köpekler in havlamaları, çocukla-

rın zır lamaları korkunç olmasına korkunçtur , ama dü-

şüncenin gerçek katil i bir kırbaç şaklamasıdır sadece.

Bir insanın düşünmek için ara sıra bulabi leceği her uy-

109


gun anı kat letmekt ir onun amacı. Eğer bir hayvanı bütün

gürültülerin bu en affedi lmez en tahammül edi lmez ola-

nını ç ıkarmadan sürmenin başka bir yolu o lmamış ol-

saydı belki hoş görülebi l i rdi. Fakat bu lanetli ve uğursuz

kırbaç şakırt ı ları sadece gereksiz değil yararsızdır da.

Onun at üzerinde zihinsel olarak meydana getirmeye ça-

lıştığı etki, gerekli gereksiz kul lanım nedeniyle hayvanın

al ışmasından ötürü körel ir ve etkisizleşir ve hayvan ar-

t ık onunla adımlarını hızlandırmaz olur. Bu, yolcu almak

için en yavaş haliyle sürülürken boş bir arabadan gelen

ardı arkası kesi lmeyen kırbaç şaklamalarında bilhassa

dikkat çekicidir. Eğer at ına kırbaçla hafifçe dokunsa da-

ha fazla etkil i olurdu. Ne ki ata sürekli şaklatarak kam-

çının varlığını hat ır latmanın mut laka gerekl i o lduğunu

varsaysak bile, gürül tünün yüzde bir ini yapan bir kamçı

bunun için yeterl i olacaktır. İşitme ve görme bakımın-

dan hayvanların en küçük, en sönük belirt i lere, hatta

çoğu zaman bizim algılayamadığımız şeylere bile duyar-

lı olduklar ı iyi bil inir. Eğitimli köpekler ve kanarya kuşla-

rı bunun şaşırtıcı örnekler ini sunarlar.

Dolayısıyla bu kamçı şakırt ı larının tamamen keyfi bir

şey olarak; hatta kafalarıyla çalışanlara kollarıyla çalı-

şanlar tarafından yapı lmış küstahça bir müdafaa olarak

kabul edilmesi gerekir. Bir kasabada böyle bir küstahlı-

ğa tahammül edilmesi, bir barbarl ık ve adaletsizlik örne-

ğidir, hele mesele her kırbacın ucunda bir düğüm bu-

lunmasını zorunlu hale getirecek bir pol is denetimiyle

çok daha kolay hal ledi lebi lecekken, bu daha da fazla

böyledir.

Üzerlerindeki insanların kafalarıyla çalıştıklarına ayak

takımının dikkat in in çeki lmesinde bir beis yoktur, çün-

kü sokaktaki adam için, hangi türden olursa olsun kafa

işi tahammül edi lmez bir azap ve işkencedir. Kalabalık

1 10

D ü ş ü n m e n i n Gereks ind iğ i : Sükûnet?

bir kasabanın dar sokaklar ında boş yük veya binek ara-

basıyla dolaşan ve her birkaç ad ımda bir gücü yetebildi-

ğine bir buçuk iki metrel ik kırbacını şaklatan bir adam,

arada bir derhal indir i l ip beş hakiki değnek atı lmayı hak

eder. Dünyanın bütün hukukçular ıy la bir l ikte dünyadaki

bütün yardımseverler bedensel cezanın topyekûn orta-

dan kaldır ı lması amacıyla nedenler ileri sürmek, baha-

neler üretmek için bir araya gelseler, beni asla aksine ik-

na edemezlerdi.

Fakat daha da kötü olan bir şeyi yeteri kadar sıkl ık la

görebil ir iz. Sözünü ett iğim atları o lmaksızın yalnız başı-

na sokaklarda yürüyen ve hiç ara vermeksizin kamçısını

şaklatıp duran iki tekerlekl i yük arabası sürücüsü. De-

mek ki bu adam affedi lemez hoşgörü neticesinde kam-

çısına bu denli al ışmıştır!

Günümüzde her yerde insan hayal edi lemeyecek ka-

dar büyük bir özenle bedeni ve bedenin in ihtiyaçları pe-

şinde koşmaktadır ; saygı şöyle dursun hiçbir surette en

küçük bir nezaket ya da himaye görmeyecek tek şey dü-

şünen kafa mıdır?

Araba sürücüleri, hamallar, ulaklar ve benzerleri in-

sanlar arasındaki yük hayvanlarıdır; muhakkak ki bunla-

ra adaletle, sabırla, şefkatle ve merhamet le davranılma-

1ı; fakat keyfi gürül tü yaparak insan soyunun daha yük-

sek çabalarının önüne çık ı lmasına [set çekilmesine)

izin ver i lmemel i . Doğrusu b i lmek isterdim kimbi l i r bu

kırbaç şaklamalarıyla kaç büyük ve muhteşem düşünce

dünyayı terk etmektedir? Yetkim olsaydı hiç vakit kay-

betmeden bu sürücüler in kafalarında bir kırbaç şakla-

masıyla k ı rbaçlanma arasında çözülmesi imkânsız bir

nexus idearum* o luştururdum.

* (Düşünceler çağrışımı.)

11 1

heidegger & schopenhauer & kant - düşüncenin Çağrısı

Documents