Hans-Hermann Hoppe

Demokracja bg, ktry zawid Ekonomia i polityka demokracji, monarchii i adu naturalnego

WERSJA ONLINE WYBR FRAGMENTW PUBLIKOWANA ZA ZGOD WYDAWCY. CYTOWANIE DOZWOLONE WYCZNIE POD WARUNKIEM

PODANIA RDA: www.mises.pl

Tytu oryginau: Democracy: The God That Failed. The Economics and Politics of Monarchy, Democracy, and Natural Order

Tumaczenie: Witold Falkowski (wstp, rozdziay: 1, 2, 1012)

Juliusz Jabecki (rozdziay: 39, 13)

Jan Fijor (wstp do wydania polskiego)

Redakcja: Monika i Tomasz Cukiernik

Copyright 2001, 2003 by Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey Copyright 2005 for the Polish edition by Fijorr Publishing and Witold Falkowski Copyright 2005 for the Polish translation by Witold Falkowski and Juliusz Jabecki

1

Spis treci Wstp.......................................................................................................................................... 4 1. O preferencji czasowej, rzdzie i procesie decywilizacyjnym......................................... 15 2. O monarchii, demokracji i pojciu adu naturalnego ....................................................... 45 3. O monarchii, demokracji, opinii publicznej i delegitymizacji ......................................... 65 4. O demokracji, redystrybucji i destrukcji wasnoci ......................................................... 65 5. O centralizacji i secesji..................................................................................................... 73 6. O socjalizmie i desocjalizacji ........................................................................................... 73 7. O wolnej imigracji i przymusowej integracji ................................................................... 84 8. O wolnym handlu i ograniczonej imigracji...................................................................... 84 9. O wsppracy, plemieniu, miecie i pastwie .................................................................. 97 10. O konserwatyzmie i libertarianizmie ........................................................................... 97 11. O bdach klasycznego liberalizmu i o perspektywach wolnoci ................................ 97 12. O rzdzie i prywatnej produkcji bezpieczestwa....................................................... 108 13. O niemoliwoci rzdu ograniczonego i widokach na rewolucj .............................. 108 Bibliografia ............................................................................................................................ 109

2

3

Wstp Pierwsza wojna wiatowa wyznacza jeden z wielkich przeomw w najnowszych dziejach. Wraz z jej zakoczeniem zamknity zosta proces odchodzenia caego wiata zachodniego od rzdw opartych na monarchii i niepodzielnej wadzy krlw na rzecz demokratyczno-republikaskich niepodzielnych rzdw ludu. Proces ten rozpocz si od Rewolucji Francuskiej. Do roku 1914 w Europie istniay tylko trzy republiki: Francja, Szwajcaria i od 1911 roku Portugalia. Spord wszystkich wielkich monarchii europejskich tylko wczesn Wielk Brytani mona by uzna za pastwo z systemem parlamentarnym, tj. takim, w ktrym naczelna wadza naley do wybieralnego parlamentu. Zaledwie cztery lata pniej do wojny w Europie przystpiy Stany Zjednoczone, co przesdzio o jej wyniku. Niemal wszystkie monarchie znikny, a Europa, wraz reszt wiata, wkroczya w er demokratycznego republikanizmu.

Pokonani militarnie Romanowowie, Hohenzollernowie i Habsburgowie musieli abdykowa. Rosja, Niemcy i Austria stay si demokratycznymi republikami, w ktrych wszyscy mczyni i kobiety mieli prawo wyborcze, a rzdy miay charakter parlamentarny. Rwnie wszystkie nowe, powstae po rozpadzie imperiw pastwa z wyjtkiem Jugosawii przyjy demokratyczno-republikaskie konstytucje. Obalone zostay monarchie w Turcji i Grecji. Nawet w tych krajach, w ktrych nominalnie zachowano monarchi Wielkiej Brytanii, Woszech, Hiszpanii, Belgii, Holandii i pastwach skandynawskich krlowie nie sprawowali ju faktycznie wadzy. Ich doroli obywatele otrzymali powszechne prawo wyborcze i caa wadza zostaa przekazana parlamentom oraz urzdnikom publicznym.

Historyczn przemian ancien regimew, w ktrych wadz dziery krl lub ksi, w pastwa rzdzone przez osoby wybrane w powszechnym gosowaniu, mona przedstawi jako przejcie od systemu austriackiego do systemu amerykaskiego. Przemawia za tym kilka wzgldw. Przede wszystkim Austria wywoaa wojn, a Ameryka doprowadzia do jej zakoczenia. Austria przegraa, Ameryka zwyciya. W Austrii rzdzi monarcha cesarz Franciszek Jzef a w Ameryce wybrany demokratycznie prezydent profesor Woodrow Wilson. Waniejsze jest jednak to, e I wojna wiatowa nie bya wojn tradycyjn, nie ograniczaa si do konfliktu o okrelone terytoria, lecz bya wojn ideologiczn. Kade z pastw Austria i Ameryka w najbardziej widoczny sposb ucieleniao pozostajce w konflikcie idee (i byo w ten sposb postrzegane przez inne pastwa biorce udzia w wojnie)1.

I wojna wiatowa rozpocza si jako tradycyjny konflikt terytorialny. Jednake po pocztkowym nieformalnym zaangaowaniu si w wojn i pniejszym oficjalnym przystpieniu do niej w kwietniu 1917 roku Stanw Zjednoczonych, konflikt nabra nowego, ideologicznego wymiaru. Stany Zjednoczone zostay zaoone jako republika, a zawierajce si w pojciu republiki demokratyczne zasady dopiero co zwyciyy w tym kraju w wyniku pokonania i zniszczenia skonfederowanych stanw poudniowych przez centralistyczny rzd Unii. Podczas I wojny wiatowej zwyciska ideologia ekspansjonistycznego demokratycznego republikanizmu znalaza swoj personifikacj w osobie prezydenta USA Woodrowa Wilsona. Za prezydentury Wilsona wojna w Europie staa si ideologiczn misj majc na celu utorowanie wszdzie drogi dla demokracji i uwolnienie wiata od wadcw dynastycznych. Gdy w marcu 1917 roku sprzymierzony z USA car Mikoaj II zosta zmuszony do abdykacji, a w Rosji powsta demokratyczny republikaski rzd Kierenskiego, Wilson nie posiada si z radoci. Po abdykacji cara wojna staa si wreszcie konfliktem czysto ideologicznym: walk dobra ze zem. Wilson i jego najblisi

1 Przyczyny i skutki I wojny wiatowej s znakomicie przedstawione w: Raico 1999.

4

doradcy w sprawach polityki zagranicznej, George D. Herron oraz Colonel House*, nie lubili Niemiec, Kaisera, arystokracji i elity wojskowej, ale Austrii wprost nienawidzili. Erik Kuehnelt-Leddihn w nastpujcy sposb scharakteryzowa pogldy Wilsona i amerykaskiej lewicy: Austria bya znacznie bardziej odraajca ni Niemcy. Jej istnienie stao w sprzecznoci z ide pastwa narodowego Mazziniego. Austria bya spadkobierczyni wielu tradycji i symboli, wywodzcych si jeszcze od witego Cesarstwa Rzymskiego (dwugowy orze, kolory czarny i zoty itd.); rzdzca ni dynastia panowaa kiedy w Hiszpanii (jeszcze jeden bte noir); przewodzia kontrreformacji i witemu Przymierzu; walczya przeciwko Rissorgimento, zdawia powstanie na Wgrzech, ktrego przywdc by Kossuth (w Nowym Jorku jest jego pomnik), a take wspieraa moralnie eksperyment monarchiczny w Meksyku. Samo sowo Habsburg przywodzio na myl skojarzenia z katolicyzmem, Armad, Inkwizycj, Metternichem, uwizieniem Lafayettea w Olmtz i Silvia Pellico w fortecy Spielberg. Takie pastwo musiao zosta zniszczone, taka dynastia musiaa znikn z powierzchni Ziemi2.

Wojna, stajc si konfliktem w coraz wikszym stopniu ideologicznym, w szybkim tempie przeksztacia si w wojn totaln. Uczestniczce w niej pastwa w caoci podporzdkoway swoje gospodarki celom wojskowym (socjalizm wojenny)3, a przestrzegany z dawien dawna podzia na onierzy i nieonierzy, na sfer wojskow i cywiln, przesta obowizywa. Z tego powodu w I wojnie wiatowej zgino znacznie wicej cywilw ktrzy padli ofiar godu i chorb ni onierzy na polu walki. Ponadto, ze wzgldu na swj ideologiczny charakter, wojna nie zakoczya si kompromisowym pokojem, lecz cakowit kapitulacj, upokorzeniem i ukaraniem jednej ze stron. Niemcy musiay zrezygnowa z monarchii i odda Francji Alzacj-Lotaryngi, ktr wczyy w swoje granice po wojnie francusko-pruskiej w latach 1870-1871. Na now republik niemieck naoono cikie i dugotrwae reparacje wojenne. Niemcy zostay zdemilitaryzowane, Zagbie Saary zostao pod francusk okupacj, a znaczna cz terytorium na wschodzie przypada Polsce (Prusy Zachodnie i lsk). Niemcy nie zostay jednak rozparcelowane i zniszczone. Ten los Wilson zarezerwowa dla Austrii. Po odsuniciu od wadzy Habsburgw cae Cesarstwo Austro-Wgierskie zostao podzielone. Ukoronowaniem polityki Wilsona byo powstanie dwch nowych, sztucznych tworw pastwowych: Czechosowacji i Jugosawii, ktre wykrojono z ziem byego cesarstwa. Sama Austria przez wieki jedno z najwikszych europejskich mocarstw zostaa okrojona do pastewka w granicach obejmujcych niemieckojzyczne jdro dawnego pastwa. Ponadto Austria musiaa zgodnie z wol Wilsona odda Wochom cakowicie niemieck prowincj Poudniowego Tyrolu a po Przecz Brenner.

W roku 1918 Austria znikna z mapy midzynarodowej polityki mocarstwowej. Rol najwikszego wiatowego mocarstwa przejy Stany Zjednoczone. Rozpocz si wiek Ameryki, wiek pax Americana. Zwyciy demokratyczny republikanizm. Po raz drugi mia on odnie zwycistwo po zakoczeniu II wojny wiatowej, a pniej jeszcze raz jak si przynajmniej zdawao wraz z upadkiem imperium sowieckiego na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. Zdaniem niektrych dzisiejszych komentatorw nasta koniec historii. Amerykaska koncepcja powszechnej i globalnej demokracji zostaa wreszcie wcielona w ycie4.

* Colonel House, waciwie Edward Mandell House (18581938), polityk amerykaski, doradca i przyjaciel prezydenta Wilsona [przyp. W.F.]. 2 Kuehnelt-Leddihn 1990, s. 210. Wicej na temat Wilsona i wilsonizmu w: Rothbard 1989; Gottfried 1990, 1991; Nisbet 1988. 3 Zob.: Rothbard 1972; Higgs 1987. 4 Zob.: Fukuyama 1996.

5

Jednoczenie Austria Habsburgw i wstpne austriackie eksperymenty z demokracj stay si w najlepszym razie historyczn ciekawostk. Nie oznacza to, e Austria nie cieszya si uznaniem. Nawet intelektualici i artyci o demokratycznych pogldach, dziaajcy na rnych polach nauki i kultury, nie mogli zlekceway olbrzymiego dorobku kulturalnego Austro-Wgier, a zwaszcza samego Wiednia. Lista wielkich osobistoci zwizanych na przeomie XIX i XX wieku z Wiedniem wydaje si nie mie koca5. A jednak rzadko mwi si o tym, e ten imponujcy dorobek intelektualny i kulturalny mia istotny zwizek z przeddemokratyczn tradycj monarchii habsburskiej. Kulturaln podno Austrii i Wiednia przedstawia si albo jako zwyky przypadek, albo powoujc si na argumentacj poprawn politycznie jako dowd na pozytywny efekt wsppracy wielonarodowego i wielokulturowego spoeczestwa6.

Pod koniec XX wieku mamy jednak coraz wicej dowodw na to, e system amerykaski nie przynosi koca historii, lecz sam znajduje si w gbokim kryzysie. Od przeomu lat szedziesitych i siedemdziesitych pace realne w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej nie wzrosy, a by moe nawet zmalay. Bezrobocie stale ronie zwaszcza w Europie Zachodniej, przekraczajc obecnie dziesi procent. Dug publiczny osign wszdzie astronomiczn wysoko i w przypadku wielu pastw przewysza nawet produkt krajowy brutto (PKB). Rwnie systemy opieki spoecznej wszystkich pastw znajduj si w stadium upadoci lub na skraju bankructwa. Upadek imperium sowieckiego oznacza nie tyle triumf demokracji, co bankructwo idei socjalizmu, zawiera wic oskarenie pod adresem amerykaskiego (zachodniego) systemu socjalizmu w odmianie demokratycznej (a nie dyktatorskiej). Na caej pkuli zachodniej mno si podziay, wzmagaj tendencje separatystyczne i secesjonistyczne. Wielokulturowe demokratyczne twory Wilsona Jugosawia i Czechosowacja rozpady si. Niecae stulecie panowania rozwinitej demokracji w USA przynioso temu krajowi postpujc demoralizacj, rozpad wizi rodzinnych i spoecznych oraz upadek kultury przejawiajcy si we wzrocie liczby rozwodw, nielubnych dzieci, aborcji i przestpczoci. W wyniku powikszania w nieskoczono listy przepisw antydyskryminacyjnych tzw. akcji afirmacyjnej oraz w zwizku z polityk imigracyjn opart na zasadach niedyskryminacji, wielokulturowoci i rwnoci w kadym najdrobniejszym aspekcie ycia spoecznego Amerykanw obecny jest wpyw rzdu i przymusowej integracji. Wie si z tym gwatowny wzrost liczby konfliktw spoecznych i rasowych oraz wzrost napi i wrogoci na tle narodowociowym i kulturalno-obyczajowym.

Wobec tych niepozostawiajcych zudze danych, odywaj zasadnicze wtpliwoci dotyczce zalet systemu amerykaskiego. Powraca pytanie, co by si stao, gdyby zgodnie z obietnic zoon przed reelekcj Woodraw Wilson nie zdecydowa o przystpieniu Ameryki do I wojny wiatowej? Pytanie ma charakter abstrakcyjny, wic odpowiedzi na nie 5 Na licie tej znajduj si: filozofowie: Ludwig Boltzman, Franz Brentano, Rudolph Carnap, Edmund Husserl, Ernst Mach, Alexius Meinong, Karl Popper, Moritz Schlick i Ludwig Wittgenstein; matematycy: Kurt Gdel, Hans Hahn, Karl Menger i Richard von Mises; ekonomici: Eugen Bhm-Bawerk, Gottfried von Haberler, Friedrich A. von Hayek, Carl Menger, Fritz Machlup, Ludwig von Mises, Oskar Morgenstern, Joseph Schumpeter i Friedrich von Wieser; prawnicy i teoretycy prawa: Rudolph von Jhering, Hans Kelsen, Anton Menger i Lorenz von Stein; psychologowie Alfred Adler, Joseph Breuer, Karl Bhler i Sigmund Freud; historycy i socjologowie: Max Adler, Otto Bauer, Egon Friedell, Henrich Friedjung, Paul Lzarsfeld, Gustaf Ratzenhofer i Alfred Schtz; pisarze i krytycy literaccy: Hermann Broch, Franz Grillparzer, Hugo von Hofmannsthal, Karl Kraus, Fritz Mauthner, Robert Musil, Arthur Schnitzler, Georg Trakl, Otto Weininger i Stefan Zweig; artyci i architekci: Gustaw Klimt, Oskar Kokoschka, Adolf Loos i Egon Schiele; kompozytorzy: Alban Berg, Johannes Brahms, Anton Bruckner, Franz Lehar, Gustaw Mahler, Arnold Schnberg, Johann Strauss, Anton von Webern i Hugo Wolf. 6 Zob.: Janik i Toulmin 1973; Johnston 1972; Schorske 1981.

6

mona empirycznie uzasadni ani obali. Nie oznacza to jednak, e jest ono bezsensowne albo e odpowied na nie musi by arbitralna. Dysponujc wiedz na temat faktw historycznych i biorcych w nich udzia postaci, moemy da szczegow i przekonujc odpowied na pytanie o najbardziej prawdopodobny alternatywny rozwj zdarze7.

Gdyby Stany Zjednoczone konsekwentnie kieroway si w polityce zagranicznej zasad nieinterwencjonizmu, prawdopodobnie pod koniec roku 1916 albo na pocztku 1917 konflikt wewntrzeuropejski wygasby dziki kilku inicjatywom pokojowym, przede wszystkim dziki inicjatywie cesarza Austrii Karola I. Ponadto wojna zakoczyaby si rozwizaniem kompromisowym, moliwym do przyjcia przez obie strony i pozwalajcym na zachowanie twarzy, a nie dyktatem. W zwizku z tym w Austro-Wgrzech, Niemczech i Rosji utrzymayby si tradycyjne monarchie, nie zamieniono by tych krajw w mao stabilne republiki demokratyczne. Gdyby utrzymali si przy wadzy car Rosji oraz cesarze Austrii i Niemiec, to bolszewicy nie mieliby praktycznie szans na zwycistwo w Rosji. W odpowiedzi na nadcigajce nad Europ Zachodni widmo komunizmu nie pojawiby si faszyzm i narodowy socjalizm we Woszech i w Niemczech8. Miliony ofiar komunizmu, narodowego socjalizmu i II wojny wiatowej uniknyby mierci. Pastwowy interwencjonizm gospodarczy i kontrola nad prywatn przedsibiorczoci w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej nigdy nie osignyby takich rozmiarw, jakie obserwujemy obecnie. Europa rodkowa i Wschodnia (a w zwizku z tym poowa wiata) nie wpadyby w rce komunistw i nie byyby przez 45 lat pldrowane, niszczone i przymusowo izolowane od rynkw zachodnich. Caa Europa (i cay wiat) pozostaaby w obrbie jednej oglnowiatowej gospodarki (jak w XIX wieku) z systemem podziau pracy i kooperacj. Poziom ycia podnisby si na caym wiecie znacznie bardziej, ni miao to miejsce w rzeczywistoci.

Z porwnania wynikw tego eksperymentu mylowego i rzeczywistego biegu wypadkw widzimy, e system amerykaski i pax Americana wbrew oficjalnej wersji historii, ktr pisz zwycizcy, czyli w tym przypadku zwolennicy demokracji jest jedn wielk katastrof. Natomiast Austria Habsburgw i era przeddemokratyczna prezentuj si niezwykle atrakcyjnie9. Dlatego trzeba si bdzie dokadnie przyjrze procesowi historycznej przemiany monarchii w demokracj.

Historia bdzie odgrywaa w tej ksice istotn rol. Nie jestem jednak historykiem: moj specjalnoci jest ekonomia polityczna i filozofia. Nie przedstawiam w niniejszej pracy nowych lub mao znanych faktw. Jeli ta ksika pretenduje do oryginalnoci, to jedynie jako nowa, nieznana interpretacja oglnie znanych i niekwestionowanych faktw, i to jako interpretacja faktw, a nie prezentacja samych faktw, ktre s gwnym przedmiotem bada naukowcw oraz tematem sporw i dyskusji. Na przykad mona bez zastrzee

7 Wspczesny wybr przykadw z historii, ktra si nie zdarzya Czytelnik znajdzie w: Ferguson 1999. 8 Na temat zwizku midzy komunizmem a powstaniem faszyzmu i narodowego socjalizmu zob.: Raico 1996; Nolte 1987. 9 Bliski temu twierdzeniu by nawet nalecy do establishmentu George F. Kennan, gdy w r. 1951 pisa:

Gdyby dzisiaj zaproponowano komu powrt do Niemiec z r. 1913, do Niemiec rzdzonych przez ludzi o pogldach konserwatywnych, ale stosunkowo umiarkowanych, bez nazistw i komunistw, silnych Niemiec, zjednoczonych i wolnych od obcej okupacji, penych energii i wiary w siebie, znw zdolnych do odgrywania wanej roli w rwnowaeniu potgi Rosji w Europie... c pojawiyby si z wielu stron sprzeciwy i nie wszyscy byliby szczliwi; a jednak pod wieloma wzgldami nie byoby to takie ze rozwizanie w porwnaniu z dzisiejszymi problemami. Zastanwmy si, co to oznacza. Jeli zestawimy rezultaty obu wojen pod wzgldem celw, ktrym miay rzekomo suy, dojdziemy do wniosku, e jeli w ogle zostay osignite jakie korzyci, to trudno je dostrzec (Kennan 1951, s. 55-56).

7

przyj, e w Ameryce w XIX wieku przecitny poziom ycia, wysoko podatkw, a take stopie, w jakim poddano gospodark regulacji, byy stosunkowo niskie, natomiast w XX wieku poziom ycia, podatki i stopie regulacji byy wysokie. Jest tylko pytanie, czy dwudziestowieczny poziom ycia by wyszy, dziki wyszym podatkom i dalej posunitym regulacjom, czy pomimo wyszych podatkw i wikszych regulacji, tzn. czy standard ycia nie byby jeszcze wyszy, gdyby podatki i regulacje pozostay na takim poziomie, na jakim byy w XIX wieku? Mona rwnie przyj, e w latach pidziesitych wydatki na opiek spoeczn byy niskie, a przestpczo niewielka, natomiast obecnie i jedno, i drugie zjawisko osigny stosunkowo wysoki poziom. Powstaje jednak pytanie: czy przestpczo wzrosa dlatego, e nastpi wzrost wydatkw na opiek spoeczn, czy pomimo tego, czy te przestpczo i wydatki na opiek spoeczn nie maj ze sob nic wsplnego, a jednoczesny ich wzrost jest zjawiskiem wycznie przypadkowym? Fakty nie przynosz odpowiedzi na takie pytania i adne operacje na danych statystycznych tego nie zmieni. Dane historyczne mona pogodzi z rnymi sprzecznymi ze sob interpretacjami, a historycy, jako historycy, nie s w stanie stwierdzi, ktra z interpretacji jest poprawna.

Jeli chcielibymy dokona racjonalnego wyboru jednej spord konkurencyjnych i niedajcych si pogodzi interpretacji, moemy tego dokona tylko pod warunkiem, e dysponujemy teori albo przynajmniej teoretycznym twierdzeniem, ktrego prawdziwo nie zaley od zdarze historycznych, lecz przysuguje mu a priori, tzn. raz na zawsze, ze wzgldu na reguy intelektualnego ujmowania rzeczywistoci lub na rozumienie natury rzeczy. W pewnych krgach takie podejcie nie cieszy si powaaniem. Niektrzy filozofowie, zwaszcza nalecy do kierunku empiryczno-pozytywistycznego, stwierdzili, e kada taka teoria wykracza poza granice nauki albo jest wrcz niemoliwa. Moja ksika nie jest traktatem filozoficznym powiconym rozwaaniom z zakresu epistemologii i ontologii. Nie zamierzam tu obala empiryczno-pozytywistycznej tezy mwicej, e nie istnieje co takiego jak teoria a priori, tzn. nie istniej zdania, ktre mwiyby co o rzeczywistoci i ktrych wano mona by stwierdzi niezalenie od wynikw pniejszych dowiadcze10. Trzeba jednak na samym pocztku zaznaczy, e uwaam t tez za z gruntu faszyw i cakowicie nie do przyjcia11. Podobny stosunek mam do caego empiryczno-pozytywistycznego programu, ktry mona interpretowa jako wynik zastosowania (egalitarnych) zasad demokracji w dziedzinie wiedzy i bada naukowych. Rezultatem tego zabiegu bya ideologiczna dominacja empiryzmu w cigu caego wieku XX. Dla potrzeb niniejszej pracy wystarczy przytoczy kilka przykadw tego, co rozumiem przez teori a priori a w szczeglnoci powoa si na przykady z zakresu nauk spoecznych. Powinno to rozwia wszelkie wtpliwoci i przekona Czytelnikw do uznania mojego teoretycznego stanowiska za intuicyjnie poprawne i zgodne ze zdrowym rozsdkiem12. A oto przykady zda, ktre uwaam za aprioryczne: aden przedmiot materialny nie moe si znajdowa jednoczenie w dwch miejscach. Dwa przedmioty nie mog zajmowa tego samego miejsca. Linia prosta jest najkrtsz lini czc dwa punkty. Dwie linie proste nie ograniczaj przestrzeni. Przedmiot, ktry jest cakowicie czerwony, nie jest cakowicie zielony (niebieski, ty itd.). Kady przedmiot, ktry ma jak barw, jest przedmiotem rozcigym. Kady przedmiot, ktry ma jaki ksztat, ma rwnie wielko. Jeli A jest

10 Zob.: Mises 1985; Mises 1978; Hoppe 1983; Hoppe 1995. 11 Zob.: Blanshard 1964 oraz Pap 1958; Kripke 1972; Lorenzen 1997. 12 Nawet prawdziwy empirysta musiaby przyzna, e zgodnie z jego wasn doktryn, nie moe wiedzie a priori, czy twierdzenia a priori istniej i czy mog by przydatne w rozstrzyganiu, ktre z dwch rnych wyjanie tego samego faktu historycznego jest prawdziwe. Musiaby powstrzyma si od sdu rwnie w tej sprawie.

8

czci B, a B jest czci C, to A jest czci C. 4=3+1. 6=2(33-30). Empiryci musz zdegradowa takie twierdzenia do roli zwykych, niezawierajcych adnej treci, konwencji jzykowo-syntaktycznych, tzn. pustych tautologii. Ja natomiast uwaam, wbrew temu stanowisku i zgodnie ze zdrowym rozsdkiem, e te twierdzenia wyraaj pewne proste, ale fundamentalne prawdy na temat struktury rzeczywistoci. Kogo, kto chciaby te twierdzenia podda testowi lub przedstawiaby fakty przeczce im lub odbiegajce od nich, uznabym kierujc si rwnie zdrowym rozsdkiem za pomylonego. Teoria a priori ma pierwszestwo wzgldem dowiadczenia i koryguje dowiadczenie (a logika podwaa spostrzeenie), a nie vice versa. Co waniejsze, rwnie w naukach spoecznych mona znale liczne przykady teorii apriorycznych, zwaszcza w dziedzinie ekonomii politycznej i filozofii. Oto kilka twierdze o takim charakterze: Dziaanie ludzkie polega na celowym deniu do osignicia podanych celw za pomoc ograniczonych rodkw. Nikt nie moe celowo nie dziaa. Kade dziaanie ma na celu popraw subiektywnego stanu jednostki. Wiksza ilo okrelonego dobra jest ceniona wyej ni mniejsza ilo tego samego dobra. Ludzie wol satysfakcj osignit wczeniej od satysfakcji osignitej pniej. Produkcja musi poprzedza konsumpcj. To, co jest konsumowane obecnie, nie moe by skonsumowane ponownie w przyszoci. Jeli cena jakiego dobra spadnie, to ludzie bd je kupowa w takiej samej lub wikszej iloci ni dotychczas. Ustalenie cen poniej cen rwnowagi rynkowej spowoduje braki na rynku. Bez prywatnej wasnoci rodkw produkcji nie istniej ceny rodkw produkcji, a jeli nie istniej ceny rodkw produkcji, to niemoliwy jest rachunek kosztw. Podatki stanowi przymusow danin naoon na producentw i wacicieli bogactw i zmniejszaj produkcj i ilo bogactw. Konflikt interpersonalny jest moliwy wtedy i tylko wtedy, gdy dobra wystpuj w niedostatku. adna rzecz nie moe by wyczn wasnoci wicej ni jednej osoby naraz. Demokracja (wadza wikszoci) jest nie do pogodzenia z prywatn wasnoci (indywidualn wasnoci i indywidualn wadz). aden podatek nie moe by jednolity (rwny dla wszystkich), kady podatek oznacza utworzenie dwch rnych i nierwnouprawnionych klas: patnikw podatkw oraz odbiorcw-konsumentw podatkw. Wasno i tytuy wasnoci maj rny status i zwikszenie liczby tytuw wasnoci bez proporcjonalnego zwikszenia oglnego stanu posiadania nie pomnaa bogactwa spoeczestwa, lecz prowadzi do redystrybucji istniejcego bogactwa.

Empirysta uzna, e powysze twierdzenia albo nie mwi niczego na temat dowiadczenia i s tylko konwencj jzykow, albo stanowi tymczasowe hipotezy wymagajce nieskoczonej iloci eksperymentalnych potwierdze. Wedug nas, zgodnie ze zdrowym rozsdkiem, nie jest to prawd. Pogld, e twierdzenia te nie zawieraj empirycznej treci, wydaje nam si uderzajco nieszczery. One niewtpliwie mwi o rzeczywistych przedmiotach i zdarzeniach! Podobnie nieszczery jest pogld mwicy, e twierdzenia tego typu s hipotezami. Do zda hipotetycznych w powszechnym rozumieniu nale na przykad takie twierdzenia: Dzieci wol McDonalda od Burger Kinga. W oglnowiatowej skali wydatki na woowin s dwukrotnie wiksze ni wydatki na wieprzowin. Niemcy wol wyjeda na wakacje do Hiszpanii ni do Grecji. Duszy pobyt w publicznej szkole zapewnia wysze zarobki. Przed witami Boego Narodzenia ludzie kupuj wicej ni zaraz po witach. Katolicy gosuj najczciej na Demokratw. Japoczycy jedn czwart swoich dochodw oszczdzaj. Niemcy pij wicej piwa ni Francuzi. Stany Zjednoczone produkuj wicej komputerw ni jakikolwiek inny kraj. Wikszo mieszkacw USA stanowi potomkowie Europejczykw. Takie twierdzenia, jak przedstawione powyej, wymagaj gromadzenia danych historycznych i ich weryfikacji. Ponadto musz one by wci na nowo potwierdzane, poniewa relacje, o ktrych mwi, nie s konieczne (lecz przygodne). Nie ma bowiem niczego wewntrznie sprzecznego, niedajcego si pomyle lub bdnego w

9

przypuszczeniu, e prawdziwe s twierdzenia przeciwne do wyej wymienionych, czyli e: Dzieci wol Burger Kinga od McDonalda, Niemcy wol Grecj ni Hiszpani itd. Inaczej jest w przypadku twierdze teoretycznych, o ktrych mwilimy wczeniej. Zaprzeczenie tym twierdzeniom i przyjcie na przykad, e mniejsza ilo dobra jest bardziej ceniona ni wiksza jego ilo, e to, co jest konsumowane teraz, moe by skonsumowane ponownie w przyszoci, albo e kalkulacji kosztw mona dokona rwnie przy nieistniejcych cenach rodkw produkcji, jest w oczywisty sposb absurdalne. Kogo, kto chciaby przeprowadza badania empiryczne i testy w celu stwierdzenia, ktre z takich przeciwstawnych twierdze jest prawdziwe lub faszywe, musielibymy uzna za gupca lub oszusta.

Zgodnie z przyjtym w tej pracy stanowiskiem twierdzenia teoretyczne, ktrych przykady podalimy wyej, peni rol, do jakiej pretenduj: s zdaniami o koniecznych faktach i zalenociach. Jako takie mog one by zilustrowane danymi historycznymi, ale dane historyczne nie mog stanowi dla nich podstawy ani nie mog ich obali13. Wrcz przeciwnie. Nawet jeli dane historyczne s niezbdne do intuicyjnego uchwycenia problemu teoretycznego, to intuicja ta dotyczy faktw i zalenoci, ktre pod wzgldem logicznym wykraczaj poza konkretne dowiadczalne dane historyczne. Dlatego raz dokonane teoretyczne ujcie problemu moe suy jako staa i niezmienna norma weryfikujca, czyli umoliwiajca korygowanie, sprawdzanie i odrzucanie oraz potwierdzanie relacji i interpretacji historycznych. Na przykad w oparciu o wgld teoretyczny musimy uzna za niemoliwe, eby wysze podatki i bardziej rozbudowane regulacje mogy by przyczyn wyszego poziomu ycia. Poziom ycia moe by wyszy tylko pomimo wyszych podatkw i bardziej rozbudowanych regulacji. Na podobnej zasadzie wgld teoretyczny podwaa jako nonsensowne doniesienia, jakoby zwikszenie konsumpcji doprowadzio gdzie do zwikszenia produkcji (wzrostu gospodarczego), jakoby ceny poniej rwnowagi rynkowej (maksymalne) powodoway, e na rynku bdzie nadmiar niesprzedanych dbr lub jakoby brak demokracji stanowi powd niewydolnoci gospodarczej socjalizmu. Zgodnie z teori, do podwyszenia poziomu produkcji moe prowadzi tylko zwikszenie oszczdnoci, tworzenie kapitau i podniesienie wydajnoci. Trwae nadwyki moe spowodowa tylko zagwarantowanie cen powyej poziomu rwnowagi rynkowej (ceny minimalne), a za gospodarcz zapa socjalizmu odpowiedzialny jest brak prywatnej wasnoci. I jeszcze raz powtrzmy adne z tych stwierdze nie wymaga dalszych bada lub testw empirycznych. Badanie lub testowanie byoby w tym przypadku oznak braku zdrowego rozsdku.

Gdy zwrciem wczeniej uwag, e niniejsza praca nie jest dzieem historyka, lecz ekonomisty politycznego i filozofia, nie oznaczao to oczywicie, i uwaam t sytuacj za niekorzystn. Wrcz przeciwnie. Jak powiedzielimy, historycy jako historycy nie s w stanie dokona racjonalnego wyboru pomidzy sprzecznymi interpretacjami tych samych danych lub tej samej sekwencji zdarze. Wobec tego nie s w stanie udzieli odpowiedzi na najwaniejsze pytania dotyczce spoeczestwa. Zasadnicza przewaga ekonomisty politycznego i filozofa nad historykiem (oraz korzy, jak moe wynie historyk ze studiowania ekonomii politycznej i filozofii) polega na tym, e posiada on wiedz z zakresu czystej a priori teorii spoecznej, ktra umoliwia mu uniknicie bdw w interpretacji sekwencji skomplikowanych danych historycznych oraz przedstawienie uwzgldniajcego

13 Dla uniknicia nieporozumie wyjanijmy: gdy mwimy, e co jest konieczne (i e jako takie moe by uznane za a priori), nie twierdzimy, i jestemy nieomylni. Matematycy i logicy te uwaaj, e zajmuj si zalenociami koniecznymi, a mimo to nie uwaaj si za nieomylnych. Chodzi tylko o to, e obalenie twierdzenia teoretycznego wymaga (w przeciwiestwie do twierdzenia hipotetycznego) powoania si na inne, jeszcze bardziej podstawowe twierdzenie teoretyczne, podobnie jak dla obalenia teorematu matematycznego lub logicznego konieczne jest powoanie si na inny dowd matematyczny lub twierdzenie logiczne (a nie na dane empiryczne).

10

poprawki teoretyczne lub zrekonstruowanego i wyranie krytycznego czy rewizjonistycznego pogldu na histori.

W zebranych w tej ksice esejach, opierajc si na fundamentalnych teoretycznych twierdzeniach zarwno ekonomii politycznej, jak i filozofii politycznej (etyki), proponuj rewizj trzech centralnych niemal mitycznych przekona i interpretacji dotyczcych historii nowoytnej.

Po pierwsze, posugujc si elementarn analiz teoretyczn dotyczc natury prywatnej wasnoci oraz publicznej wasnoci i administracji, a take przedsibiorstw i rzdw (lub pastw), proponuj dokonanie rewizji powszechnie panujcych pogldw na temat tradycyjnej monarchii dziedzicznej i zastpienie ich zdecydowanie przychyln interpretacj monarchii i czasw jej dominacji. Wadz monarchiczn uwaam w sensie teoretycznym za rzd prywatny (privately-owned government), ktry jak tego dowiod sprzyja temu, by jego szef by nastawiony na przyszo, dba o dobra kapitaowe oraz przestrzega zasad kalkulacji ekonomicznej. Po drugie, przyjmujc te same zaoenia teoretyczne, w sposb rwnie niezgodny z obowizujcymi pogldami przedstawiam demokracj i jej funkcjonowanie w wietle nieprzychylnym. Rzd demokratyczny uwaam za zarzd bdcy wasnoci publiczn. Wyka, e szefowie takiego rzdu s nastawieni na teraniejszo oraz maj skonno do lekcewaenia dbr kapitaowych i gardzenia nimi. Odejcie od monarchii na rzecz demokracji interpretuj jako cywilizacyjny krok wstecz.

Trzecie rewizjonistyczne twierdzenie dotyczy spraw jeszcze bardziej podstawowych i jeszcze bardziej odbiega od obowizujcych pogldw.

Chocia monarchi przedstawiam w korzystnym wietle, nie jestem monarchist i ksika nie jest obron tej formy rzdw. Moje stanowisko wobec monarchii jest nastpujce: jeli musi istnie pastwo definiowane jako podmiot posiadajcy na okrelonym terytorium przymusowy monopol na podejmowanie ostatecznych decyzji (jurysdykcj) i nakadanie podatkw to z punktu widzenia ekonomii i etyki korzystniejszy jest wybr monarchii ni demokracji. Takie stanowisko pozostawia otwart kwesti, czy pastwo jest konieczne, to znaczy czy poza monarchi i demokracj istnieje jaka trzecia moliwo. Na to pytanie historia rwnie nie daje odpowiedzi. Co takiego jak empiryczne fakty, ktre nie miay miejsca, i alternatywne zdarzenia historyczne, z definicji nie moe istnie. Wszystko, czego mona si doszuka w nauce nowoytnej historii, przynajmniej jeli chodzi o rozwinite kraje Zachodu, to historia pastw i etatyzmu. Po raz kolejny okazuje si, e odpowiedzi moe dostarczy tylko teoria, poniewa twierdzenia teoretyczne jak wykazalimy powyej dotycz faktw i relacji koniecznych. W zwizku z tym, podobnie jak na ich podstawie mona pewne relacje lub interpretacje wykluczy jako niemoliwe, tak mona pewne inne rzeczy uzna za moliwe, nawet jeli te rzeczy nigdy nie miay miejsca lub nigdy nie zostay wyprbowane.

A zatem, cakowicie wbrew powszechnie obowizujcym pogldom, elementarna teoria spoeczna wskazuje, e istnienie adnego w ten sposb zdefiniowanego pastwa nie ma uzasadnienia ani ekonomicznego, ani etycznego. Kade pastwo, bez wzgldu na to, jaka w nim obowizuje konstytucja, jest uomne gospodarczo i niedoskonae etycznie. Kady monopolista, rwnie posiadacz monopolu na wydawanie ostatecznych decyzji, jest z punktu widzenia konsumentw zy. Monopol rozumiemy tutaj w sensie klasycznym: jako brak nieskrpowanej moliwoci wejcia na rynek okrelonego rodzaju produkcji, jako dopuszczenie do niego tylko jednego podmiotu. Kady taki monopolista jest zy dla konsumentw, poniewa fakt, e jest on chroniony przed potencjalnymi nowymi konkurentami w dziedzinie uprawianej przez siebie produkcji, sprawia, i cena jego produktw bdzie wysza, a ich jako nisza, ni w przypadku, gdyby nie by monopolist.

11

Ponadto nikt nie zgodziby si na klauzul zezwalajc na to, eby monopolista w dziedzinie wydawania ostatecznych decyzji, tzn. rozjemca i sdzia w kadym sporze midzy ludmi, dyktowa jednostronnie (nie zasigajc opinii adnej z zainteresowanych stron) cen za swoje usugi. Wyposaenie jakiego podmiotu we wadz nakadania podatkw jest wic z punktu widzenia etycznego nie do przyjcia. Posiadacz monopolu na wydawanie ostatecznych decyzji, dysponujc wadz nakadania podatkw, produkuje nie tylko mniej sprawiedliwoci i sprawiedliwo gorszej jakoci, lecz w istocie wiksz ilo za, czyli niesprawiedliwoci i agresji. A zatem wybr midzy monarchi a demokracj jest wyborem pomidzy dwoma uomnymi porzdkami spoecznymi. Historia nowoytna obfituje w przykady gospodarczych i etycznych wad wszystkich pastw zarwno monarchii, jak demokracji. Ta sama teoria spoeczna wykazuje, e istnieje moliwo alternatywnego porzdku spoecznego, nieobarczonego wadami monarchii i demokracji (ani adnego innego ustroju pastwa). Terminem, ktry przyjem tu na okrelenie systemu spoecznego wolnego od monopolu i opodatkowania, jest ad naturalny (natural order). To samo pojcie bywa rwnie okrelane w innych miejscach i przez innych autorw mianem uporzdkowanej anarchii (ordered anarchy), anarchii prywatnej wasnoci, a take anarchokapitalizmem, samozarzdzaniem (autogovernment), spoeczestwem prawa prywatnego (private law society) i czystym kapitalizmem. Ponad monarchi i demokracj plasuje si system, ktry pozostaje w zgodzie z logik adu naturalnego. W systemie tym wszelkie rzadkie zasoby s wasnoci prywatn, kade przedsibiorstwo powstao dziki dobrowolnie paccym za jego produkty klientom lub darczycom, a dostp do rynku dowolnie wybranego produktu, w tym rwnie do rynku usug sdowniczych, policyjnych i obronnych, jest otwarty. W zestawieniu z systemem adu naturalnego gospodarcze i etyczne wady monarchii staj si bardziej widoczne. Na tle adu naturalnego ujawniaj si z ca wyrazistoci jeszcze wiksze uomnoci demokracji oraz upadek cywilizacyjny zwizany z zastpieniem monarchii demokracj. Ze wzgldu na to, e ad naturalny ma logiczny status teoretycznej odpowiedzi na podstawowe zagadnienie porzdku spoecznego na pytanie o to, jak zapewni wolno, wasno i moliwo denia do szczcia w ksice zajmiemy si take omwieniem problemw dotyczcych strategii. Zastanowimy si nad warunkami umoliwiajcymi zmiany spoeczne, a w szczeglnoci zmian polegajc na przejciu od demokracji do adu naturalnego.

Chocia interpretacje i wnioski wysunite w niniejszych esejach odbiegaj od obowizujcych powszechnie przekona, to lece u ich podstaw teorie i twierdzenia z pewnoci ani nie s nowe, ani nie odbiegaj od oglnie przyjtych opinii. Jeli przyjmie si tak jak ja przyjmuj e aprioryczne: teoria spoeczna i twierdzenia na tematy spoeczne istniej, to naley rwnie oczekiwa, i wiksza cz tego rodzaju wiedzy jest stara i e postpy w dziedzinie teorii s nieznaczne i powolne. I tak jest rzeczywicie. Mimo e wnioski, do jakich dochodz, mog si wydawa radykalne lub skrajne, to jako teoretyk zajmuj stanowisko zdecydowanie konserwatywne. Stanowisko to naleaoby umieci w intelektualnej tradycji sigajcej co najmniej szesnastowiecznych scholastykw hiszpaskich i wspczenie znajdujcej swj najpeniejszy wyraz w tak zwanej austriackiej szkole ekonomii w tradycji czystej teorii spoecznej, uprawianej przez wspomnianych wczeniej Carla Mengera, Eugena von Bhm-Bawerka, Ludwiga von Misesa i Murraya N. Rothbarda14.

Na wstpie wymieniem Austri Habsburgw i Stany Zjednoczone jako kraje, z ktrych pierwszy by najsilniej zwizany ze starymi rzdami monarchii, a drugi z now, wspczesn er demokratyczno-republikask. Widzimy teraz, e jest jeszcze jeden powd,

14 Zob.: Rothbard 1995; Rothbard 1995b; Holcombe 1999.

12

dla ktrego t ksik mona by zatytuowa: An Austrian View of the American Age (Amerykaska era w wietle teorii austriackiej). Austriacka szkoa ekonomii jest jednym z najwybitniejszych dokona wrd licznych osigni ycia intelektualnego i artystycznego, ktre miay swj pocztek w Austrii przed I wojn wiatow. Jednym ze skutkw upadku Cesarstwa Habsburgw byo to, e reprezentanci trzeciego pokolenia tej szkoy, z Ludwigiem von Misesem na czele, opucili Austri i Europ. Emigrujc w roku 1940 do Nowego Jorku, Mises przeszczepi j na grunt amerykaski. Od tego czasu to wanie w Ameryce teoria spoeczna rozwija si najbujniej, przede wszystkim dziki najwybitniejszemu uczniowi Misesa, Murrayowi N. Rothbardowi.

Zamieszczone w tej ksice studia s napisane w przewaajcej mierze ze stanowiska wspczesnej austriackiej teorii spoecznej. Widoczne s w nich wpywy Ludwiga von Misesa, a w jeszcze wikszym stopniu Murraya N. Rothbarda. Podstawowe twierdzenia z zakresu ekonomii politycznej i filozofii, ktre wykorzystuj do zrekonstruowania historii i przedstawienia konstruktywnej alternatywy dla demokracji, zostay w sposb najbardziej wyczerpujcy omwione w najwaniejszych dzieach teoretycznych Misesa i Rothbarda15. Wiele problemw poruszanych w tej ksice byo rwnie tematem prac tych autorw z zakresu nauk stosowanych. Ponadto pogldy wyraone w tych esejach s zbiene z pogldami Misesa, a zwaszcza Rothbarda, ktrzy opowiadali si zdecydowanie przeciw etatyzmowi, bronic prywatnej wasnoci i wolnej przedsibiorczoci.

Mimo to jednak niniejsza ksika moe by uznana za nowatorsk w dwch aspektach. Z jednej strony zamieszczone w niej eseje umoliwiaj gbsze zrozumienie nowoytnej historii politycznej. W swoich pracach z zakresu stosowanych nauk spoecznych Mises i Rothbard zajmowali si wikszoci najwaniejszych zagadnie i wydarze gospodarczych oraz politycznych XX wieku: socjalizmem i kapitalizmem, monopolami i konkurencj, wasnoci prywatn i publiczn, produkcj i handlem oraz ich przeciwiestwem, czyli podatkami, regulacjami, redystrybucj itd. Obaj autorzy opisali szczegowo szybki rozwj potgi pastwa w XX wieku i przedstawili zgubne konsekwencje gospodarcze i moralne tego procesu. Wprawdzie wykazali si przy tym niezwyk spostrzegawczoci i umiejtnoci przewidywania (zwaszcza w porwnaniu z reprezentantami kierunku empiryczno-pozytywistycznego), ale aden z nich nie pokusi si o ustalenie przyczyny upadku klasycznej myli liberalnej i leseferystycznego kapitalizmu oraz towarzyszcego mu rozwoju politycznych ideologii antykapitalistycznych i etatystycznych w XX wieku. Z pewnoci nie uwaali, e przyczyn t bya demokracja. Chocia zdawali sobie spraw z wystpujcych w demokracji problemw natury gospodarczej i etycznej, to obaj i Mises, i Rothbard mieli sabo do demokracji i zastpienie monarchii demokracj uwaali za postp. Ja natomiast wyka, e szybki rozwj potgi pastwa w XX wieku, nad ktrym ubolewali Mises i Rothbard, jest konieczn konsekwencj demokracji i mylenia w kategoriach demokratycznych, czyli (bdnej) wiary w efektywno i sprawiedliwo wasnoci publicznej oraz rzdw sprawowanych przez wszystkich (przez wikszo).

Jednoczenie, opierajc si na tym gbszym, rewizjonistycznym pojmowaniu historii nowoytnej, w przedstawionych tu esejach dochodz take do lepszego bardziej przejrzystego i wyranego zrozumienia konstruktywnej alternatywy dla demokratycznego status quo, tzn. adu naturalnego. Przedstawiam szczegowe wyjanienia dotyczce funkcjonowania naturalnego porzdku jako bezpastwowego systemu spoecznego z dobrowolnie finansowanymi firmami ubezpieczeniowymi, zapewniajcymi utrzymanie prawa i porzdku na zasadach wolnej konkurencji. Szczegowo omawiam te kwestie dotyczce

15 Mises 1999; Rothbard 1993.

13

strategii. W szczeglnoci poddaj analizie zagadnienie secesji i prywatyzacji, ktre stanowi gwne metody przezwycienia demokracji i ustanowienia adu naturalnego.

Kady z rozdziaw jest odrbn caoci i mona go czyta jako osobny tekst. W zwizku z tym niektre zagadnienia powtarzaj si w rnych rozdziaach, ale kolejne eseje zmierzaj w kierunku ujcia coraz szerszego horyzontu teoretycznego. Chciabym, eby dziki tej ksice wicej osb poznao tradycj austriackiej teorii spoecznej. Mam nadziej, e moja praca nie tylko przyczyni si do ugruntowania opinii, e szkoa austriacka jest bastionem prawdy, lecz bdzie take lektur inspirujc, ciekaw i dajc nowe spojrzenie na rzeczywisto. Kierujc si tym samym motywem w stosunku do zagadnie bardziej oglnych, chciabym wnie swj wkad w tradycj wielkiej teorii spoecznej, obejmujcej ekonomi polityczn, filozofi polityczn, histori i stawiajcej pytania zarwno normatywne, jak pozytywistyczne. Terminem waciwie opisujcym tego rodzaju przedsiwzicie intelektualne byaby socjologia. Okrelenie to byo wprawdzie niekiedy uywane w tym znaczeniu, ale pod wpywem dominujcej filozofii empiryczno-pozytywistycznej termin socjologia nabra innego znaczenia i jest odbierany w inny sposb. Zgodnie z doktryn empirystyczn, pytania normatywne nie s w ogle pytaniami naukowymi, a co takiego jak teoria aprioryczna nie istnieje. To sprawia, e wielka teoria spoeczna zostaje od samego pocztku uznana za nienaukow, a to, co uchodzi obecnie za socjologi, to w wikszoci nie tylko faszywe twierdzenia, lecz take twierdzenia nieistotne i nieinteresujce. Eseje, ktre przedstawiam w tej ksice, zawieraj natomiast wszystko to, co dobry pozytywista uznaje za niemoliwe i czego si wystrzega: zagadnienia interdyscyplinarne, teoretyczne, pytania pozytywistyczno-empiryczne i normatywne. Chc wykaza na przykadzie, e to podejcie jest zarwno waciwe, jak i bardziej interesujce.

Hans-Hermann Hoppe Las Vegas, Nevada

Wrzesie 2000

14

1. O preferencji czasowej, rzdzie i procesie decywilizacyjnym Dziaajcy podmiot dy zawsze do tego, eby mniej zadowalajcy stan rzeczy zastpi bardziej zadowalajcym, co przejawia si w tym, e preferuje wiksz ni mniejsz ilo dbr. Ponadto zawsze bierze pod uwag, kiedy plany na przyszo bd zrealizowane, czyli zastanawia si nad tym, ile czasu potrzeba na ich urzeczywistnienie, oraz nad tym, jak dugo okrelone dobro bdzie istniao i suyo. A zatem przedkada dobra wczeniejsze nad dobra pniejsze oraz dobra trwalsze nad dobra mniej trwae. Zjawisko to nazywamy preferencj czasow1.

Do osignicia celu kady podmiot potrzebuje pewnej iloci czasu, a poniewa czowiek musi zawsze co konsumowa i dopki yje nie moe cakowicie zaprzesta konsumpcji, czas jest dobrem rzadkim. A zatem, ceteris paribus, dobra teraniejsze lub wczeniejsze s, i zawsze musz by, cenione wyej ni dobra przysze lub pniejsze. Gdyby czowiek nie by ograniczony przez preferencj czasow, i gdyby jedynym ograniczajcym go czynnikiem byo przedkadanie wikszej iloci dbr nad mniejsz ich ilo, wybieraby zawsze takie procesy produkcji, ktre zapewniayby najwikszy produkt w stosunku do rodkw, bez wzgldu na to, ile czasu upynoby, zanim wybrany proces przynisby pierwsze owoce. W takiej sytuacji czowiek zawsze by oszczdza i nigdy nie konsumowa. Na przykad Robinson Crusoe nie zrobiby sieci, tylko zaczby budowa trawler poniewa posuenie si trawlerem jest najefektywniejsz metod owienia ryb. Ani Crusoe, ani nikt inny nie moe dziaa w ten sposb, wic oczywiste jest, e czowiek musi przypisywa rn warto takim samym odcinkom czasu w zalenoci od tego, czy s one pooone bliej czy dalej od momentu, w ktrym podmiot podejmuje decyzj. Ilo oszczdnoci i inwestycji jest ograniczona preferencj czasow2.

Ze wzgldu na ograniczenie przez preferencj czasow, czowiek wymieni dobro teraniejsze na dobro przysze tylko wwczas, gdy spodziewa si w ten sposb zwikszy ilo swoich dbr przyszych. Stopa preferencji czasowej jest (i moe by) rna dla rnych osb i w rnych momentach czasu, ale w przypadku kadej osoby musi przybiera warto dodatni. Stopa preferencji czasowej decyduje jednoczenie o wysokoci premii, ktr dobra teraniejsze maj wzgldem dbr przyszych oraz o poziomie oszczdnoci i inwestycji. Rynkowa stopa procentowa wyraa zagregowan sum wszystkich stp preferencji czasowych poszczeglnych jednostek. Odzwierciedla ona spoeczn stop preferencji czasowej i zapewnia rwnowag midzy oszczdnociami spoecznymi (czyli poda dbr teraniejszych oferowanych w zamian za dobra przysze) oraz inwestycjami spoeczestwa (czyli popytem na dobra teraniejsze, ktre maj przynie przysze zyski).

Fundusze poyczkowe nie mog zaistnie bez poczynionych wczeniej oszczdnoci, to znaczy bez powstrzymania si od moliwej konsumpcji dbr teraniejszych (nadwyki biecej produkcji wzgldem biecej konsumpcji). Z kolei nie zaistnieje popyt na fundusze poyczkowe, jeli nikt nie dostrzee moliwoci wykorzystania dbr teraniejszych w sposb produktywny, czyli zainwestowania ich w celu otrzymania przyszego produktu, ktry bdzie przewysza biece nakady. Gdyby wszystkie dobra teraniejsze byy konsumowane i adna ich cz nie bya inwestowana w czasochonne metody produkcji, stopa procentowa byaby nieskoczenie wysoka. Wyjwszy okolicznoci panujce w ogrodach Edenu, byoby to rwnoznaczne z egzystencj na poziomie zwierzcym, czyli z yciem na granicy przetrwania,

1 Na temat preferencji czasowej zob.: Mises 1999, rozdz. 18 i 19; Jevons 1965; Bhm-Bawerk 1959; Strigl 2001; Fetter 1977; Rothbard 1993. 2 Mises 1999, s. 483 i 491.

15

polegajcym na zmaganiu si z rzeczywistoci goymi rkami i oczekiwaniu natychmiastowych gratyfikacji.

Poda funduszy poyczkowych i popyt na nie powstaje wycznie wtedy i taka jest kondycja ludzka kiedy: po pierwsze, uzna si, e przy tych samych nakadach porednie (bardziej okrne, dusze) procesy produkcji przynosz wikszy lub lepszy produkt ni procesy bezporednie i krtkie3; po drugie, musz zaistnie dziki oszczdnociom warunki do akumulowania teraniejszych dbr (konsumpcji) w takiej iloci, jaka jest niezbdna do zaspokojenia w okresie wyduonego oczekiwania wszystkich potrzeb, ktre zostan uznane za pilniejsze ni zwikszenie przyszego dobrobytu, oczekiwane w zwizku z zastosowaniem duszego procesu produkcji.

Gdy zostan spenione te warunki, dojdzie do tworzenia i akumulacji kapitau. Ziemia i praca (pierwotne czynniki produkcji) nie bd wwczas utrzymywane przez biec produkcj i nie bd zaangaowane w procesy produkcyjne przynoszce natychmiastow gratyfikacj. Zamiast tego bd utrzymywane przez nadwyk produkcji nad konsumpcj i zostan wykorzystane do produkcji dbr kapitaowych. Dobra kapitaowe maj warto wycznie jako produkty porednie w procesie otrzymywania produktu finalnego (dbr konsumpcyjnych) w pniejszym czasie i tylko o tyle, o ile produkcja dbr finalnych jest dziki nim bardziej wydajna lub co sprowadza si do tego samego o ile ten, kto posiada dobra kapitaowe i potrafi je wykorzysta do produkcji dbr konsumpcyjnych, znajduje si bliej osignicia ostatecznego celu ni ten, kto musi si oby bez tych dbr kapitaowych. Nadwyka wartoci (cena) dobra kapitaowego nad sum wydan na komplementarne czynniki pierwotne niezbdne do jego wyprodukowania wynika z tej rnicy w czasie i z powszechnie obowizujcego zjawiska preferencji czasowej. Jest to cena pacona za czas, za przyblienie si do realizacji swojego ostatecznego celu z pominiciem koniecznoci rozpoczynania wszystkiego od samego pocztku. Z tego samego wzgldu warto docelowego produktu musi przewysza sum wydan na czynniki biorce udzia w jego produkcji (np. cen zapacon za wszystkie komplementarne czynniki produkcji dobra kapitaowe i prac).

Im nisza jest stopa preferencji czasowej, tym szybciej rozpocznie si proces tworzenia kapitau i tym szybciej nastpi wyduenie okrnych procesw produkcji. Z kolei kade zwikszenie akumulacji dbr kapitaowych i okrnoci struktury produkcji zwiksza kracow produkcyjno siy roboczej. W rezultacie albo nastpi wzrost zatrudnienia, wzgldnie pac, albo nawet jeli krzywa poday siy roboczej bdzie spadaa w miar wzrostu pac wzronie oglna suma wynagrodze. Populacja lepiej opacanych pracobiorcw, majc do dyspozycji wiksz ilo dbr kapitaowych, bdzie produkowaa wikszy przyszy produkt spoeczny. Przyczyni si to do podwyszenia realnych dochodw wacicieli kapitau i ziemi.

CZYNNIKI WPYWAJCE NA PREFERENCJ CZASOW A ROZWJ CYWILIZACJI

Wrd czynnikw majcych wpyw na preferencj czasow mona wyrni czynniki zewntrzne, biologiczne, osobiste i instytucjonalne.

3 Naley zaznaczy, e dusze procesy produkcji nie zawsze s wydajniejsze od krtszych procesw. Zaoywszy jednak, e ograniczony preferencj czasow czowiek bdzie zawsze wybiera najkrtsze moliwe metody produkowania okrelonych dbr, trzeba oczekiwa, e jakiekolwiek zwikszenie produkcji moe by z punktu prakseologicznego widzenia osignite wycznie pod warunkiem wyduenia procesu produkcji (o ile poziom technologiczny jest sta).

16

Czynniki zewntrzne to rozgrywajce si w otoczeniu fizycznym podmiotu zdarzenia, nad ktrymi nie ma on ani bezporedniej, ani poredniej kontroli. Takie zdarzenia maj wpyw na preferencj czasow tylko o tyle, o ile s oczekiwane. Mog to by zjawiska dwch rodzajw. Jeli oczekiwane jest jakie zdarzenie pozytywne, jak na przykad manna z nieba, to kracowa uyteczno dbr przyszych spadnie w porwnaniu z kracow uytecznoci dbr teraniejszych. Wzronie stopa preferencji czasowej i pobudzona zostanie konsumpcja. Kiedy przewidywane zdarzenie ju nastpi i wiksza poda dbr przyszych stanie si wiksz poda dbr teraniejszych, proces ten ulegnie odwrceniu. Stopa preferencji czasowej spadnie, a oszczdnoci wzrosn.

Z drugiej strony, jeli oczekiwane jest zdarzenie negatywne, na przykad powd, to kracowa uyteczno przyszych dbr wzrasta. Stopa preferencji czasowej spadnie, a oszczdnoci wzrosn. Po wydarzeniu, gdy poda dbr teraniejszych zmaleje, stopa preferencji czasowej wzronie4.

Procesy biologiczne s w sensie technicznym w zasigu oddziaywania podmiotu, ale ze wzgldw praktycznych w dajcej si przewidzie przyszoci one rwnie bd pozostaway czynnikiem, ktry trzeba traktowa jako dany, podobnie jak wydarzenia zewntrzne.

Niezalenym od nas, danym nam faktem jest, e czowiek rodzi si jako dziecko, rozwija si i staje si dorosym, e przez okrelon cz ycia jest zdolny do prokreacji, e starzeje si i umiera. Te biologiczne fakty maj bezporedni wpyw na preferencj czasow. Ze wzgldu na biologiczne ograniczenia systemu poznawczego, dzieci maj niezwykle wysok stop preferencji czasowej. Nie maj wyranego wyobraenia o dugoci ycia czowieka i nie rozumiej w peni, e produkcja jest rodzajem poredniej konsumpcji. W zwizku z tym dziecko zdecydowanie woli dobra teraniejsze od dbr przyszych i gratyfikacj natychmiastow od gratyfikacji odroczonej. Rzadko obserwujemy, eby mae dzieci oszczdzay i inwestoway, a okresy produkcji i tworzenia rezerw rzadko wykraczaj poza horyzont najbliszej przyszoci. Dzieci yj z dnia na dzie, od jednej natychmiastowej gratyfikacji do drugiej5.

W miar jak dziecko dojrzewa i staje si osob doros, jego stopa preferencji czasowej pocztkowo bardzo wysoka maleje. Gdy jednostka zdaje ju sobie spraw z tego, jaka jest przecitna dugo ycia czowieka, i rozumie, jakie moliwoci wi si z produkcj jako metod poredniej konsumpcji, kracowa uyteczno dbr przyszych wzrasta. Pojawia si motywacja do oszczdzania i inwestowania, wyduaj si okresy produkcji i zabezpieczenia (provision). Wreszcie, gdy czowiek starzeje si i zblia do kresu ycia, jego stopa preferencji czasowej wzrasta. Kracowa uyteczno dbr przyszych maleje, poniewa przyszoci jest ju niewiele. Malej oszczdnoci i inwestycje, a wzrasta konsumpcja co polega midzy innymi na nieodnawianiu dbr kapitaowych i trwaych dbr konsumpcyjnych. Mona jednak przeciwdziaa temu efektowi staroci i zawiesi jego wpyw. Dziki biologicznemu zjawisku prokreacji podmiot moe by zainteresowany zapewnieniem rodkw do ycia rwnie po swojej mierci. W takim przypadku jego stopa preferencji czasowej pozostanie a do mierci na poziomie typowym dla osoby w sile wieku.

4 Jeli wydaje si, e nie mona nic poradzi na straty dbr przyszych powstae wskutek oczekiwanego negatywnego zdarzenia, to znaczy nie da si ich zrwnoway teraniejszymi oszczdnociami (albo ubezpieczeniem), poniewa one rwnie zostan zniszczone, stopa preferencji czasowej gwatownie wzronie i pozostanie na wysokim poziomie take po zdarzeniu. 5 Na temat wysokiej preferencji czasowej u dzieci oraz biologicznych (rasowych) i modyfikujcych je czynnikw kulturowych pisze Walter Mischel 1958, 1961, 1961a.

17

W granicach wyznaczanych przez czynniki zewntrzne i biologiczne podmiot okrela swoj stop preferencji czasowej w zalenoci od subiektywnych ocen. Wysoko stopy preferencji czasowej i zmiany jej wartoci w cigu ycia jednostki zale od indywidualnych czynnikw natury psychologicznej. Jedni yj tylko chwil biec i najblisz przyszoci. Interesuje ich tak jak dzieci wycznie natychmiastowa albo prawie natychmiastowa gratyfikacja. Osoby o takiej wysokiej preferencji czasowej bd miay skonno do tego, by zosta wczgami, prniakami, pijakami, punami, marzycielami lub po prostu osobnikami niefrasobliwymi, starajcymi si jak najmniej pracowa, a jak najwicej rozkoszowa si kadym dniem. Inni z kolei troszcz si tylko o przyszo wasn i swoich dzieci i, gromadzc oszczdnoci, chc stale powiksza zasoby kapitau i trwaych dbr konsumpcyjnych w celu zapewnienia coraz wikszej iloci dbr przyszych i coraz duszego okresu zabezpieczenia materialnego (provision). Jeszcze inni czuj, e stopa ich preferencji czasowej znajduje si gdzie porodku midzy tymi skrajnociami. Mog te odczuwa rn preferencj w rnych momentach ycia i w zwizku z tym wybra jeszcze inny sposb na ycie6.

Jednak bez wzgldu na to, jaka jest pierwotna stopa preferencji czasowej jednostki i jaki jest rozkad indywidualnych wartoci tej stopy w danej populacji, gdy tylko spada ona na tyle, eby pojawiy si oszczdnoci i kapita lub dobra konsumpcyjne trwaego uytku, utrwala si tendencja do spadku stopnia preferencji czasowej, czemu towarzyszy proces cywilizacyjny7.

Osoba oszczdzajca wymienia dobra teraniejsze (konsumpcyjne) na przysze (kapitaowe), oczekujc, e uatwi to produkcj wikszej iloci dbr teraniejszych w przyszoci. Gdyby nie to oczekiwanie, jednostka nie gromadziaby oszczdnoci. Jeli jej oczekiwania si speni i jeli wszystkie pozostae czynniki nie ulegn zmianie, to kracowa uyteczno 6 W przeciwiestwie do ekonomistw, zwaszcza ekonomistw ze szkoy austriackiej, ktrzy powszechnie uznaj istnienie zjawiska preferencji czasowej, socjolodzy i politolodzy powicaj mu zdumiewajco mao uwagi. Godnym uwagi wyjtkiem jest ksika Banfielda (Banfield 1974), zwaszcza rozdz. 3. Banfield uwaa preferencj czasow za przyczyn stale utrzymujcych si rnic midzy klasami spoecznymi i kulturami, w szczeglnoci midzy klas wysz a klas nisz. Reprezentanci tej pierwszej s nastawieni na przyszo, zdyscyplinowani i gotowi do rezygnacji z teraniejszej gratyfikacji na rzecz zapewnienia sobie lepszej przyszoci, natomiast czonkw klas niszych charakteryzuje nastawienie na teraniejszo i hedonizm.

Jeli [przedstawiciel klasy niszej] uwiadamia sobie w ogle istnienie przyszoci, to wyobraa sobie j jako co ustalonego, ustalonego przez los, wymykajcego si spod kontroli: wydarzenia przytrafiaj si jemu, a nie on sprawia, e mog zaistnie. Jego dziaaniami kieruj impulsy, poniewa albo brak mu wewntrznej dyscypliny, by powici satysfakcj teraniejsz dla przyszej, albo brak mu poczucia przyszoci. Jest wic zupenie pozbawiony przezornoci. (...) Pracuje tylko tyle, eby przey, i wykonuje rne niewymagajce przygotowania zajcia, zmieniajc jedn prac na drug i w adn si gbiej nie angaujc. (...) Nie dba o nalece do niego rzeczy (...), nie dokonuje najdrobniejszych choby napraw, tote nawet nowe sprzty w jego rkach szybko przestaj dziaa. Ciao uwaa za jeszcze jedn rzecz, ktrej mona uywa, nie reperujc jej (Banfield 1974; s. 6162).

Zjawiska typowe dla niszej klasy, takie jak rozbite rodziny, pozamaeskie kontakty seksualne, choroby weneryczne, alkoholizm, narkomania, przemoc, przestpczo, wysoki wskanik umieralnoci niemowlt, niska rednia dugoci ycia, maj swoje rdo w wysokiej preferencji czasowej. Ich przyczyn nie s ani bezrobocie, ani niskie zarobki. Jeli w ogle wystpuje tu jaki zwizek przyczynowo-skutkowy, zauwaa Banfield, to przebiega on w odwrotnym kierunku: trwae bezrobocie i niskie zarobki s skutkami wysokiej preferencji czasowej.

Jako inny godny zauwaenia wyjtek od reguy, jak jest oglne lekcewaenie zjawiska preferencji czasowej przez naukowcw zajmujcych si innymi dziedzinami ni ekonomia, polecam prac T. Alexandra Smitha (Smith 1988). 7 Dokadny empiryczny, socjologiczno-psychologiczny opis zjawiska procesu cywilizacyjnego mona znale u Norberta Eliasa (Elias 1968, 1978).

18

dbr teraniejszych zmaleje w porwnaniu z kracow uytecznoci dbr przyszych. Stopa preferencji czasowej czowieka oszczdzajcego spadnie. Bdzie oszczdza i inwestowa wicej ni w przeszoci, a jego przysze dochody bd jeszcze wzrastay, co spowoduje dalszy spadek jego stopy preferencji czasowej. Po jakim czasie stopa preferencji czasowej zbliy si do zera, nigdy jednak nie osigajc tej wartoci. W gospodarce pieninej czowiek oszczdny oczekuje jako rezultatu powstrzymania si od wydawania pienidzy w teraniejszoci wyszych realnych dochodw pieninych w pniejszym okresie. Gdy wzrasta dochd, kracowa uyteczno teraniejszego pienidza spada w porwnaniu z kracow uytecznoci przyszego pienidza, oszczdnoci wzrastaj, a przyszy dochd pieniny bdzie jeszcze wyszy.

Ponadto w gospodarce wymiennej oszczdzajcy-inwestor przyczynia si do obnienia stopy preferencji czasowej tych, ktrzy nie oszczdzaj. Wraz z akumulacj dbr kapitaowych wzrasta wzgldny niedostatek siy roboczej, a wic take ceteris paribus pace. Wysze stawki wynagrodze przyczyniaj si do wzrostu poday dbr teraniejszych kupowanych przez osoby, ktre dotychczas nie oszczdzay. W zwizku z tym nawet u tych jednostek, ktre dotychczas nie oszczdzay, wystpi spadek indywidualnej stopy preferencji czasowej.

Porednim skutkiem zwizanego z oszczdnociami wzrostu dochodw realnych bdzie take lepsza dieta, poprawa stanu zdrowia i zwikszenie redniej dugoci ycia. Zyskawszy perspektyw duszego ycia, ludzie stawiaj sobie bardziej odlege cele podobnie jak dziecko, ktre wkracza w doroso. Kracowa uyteczno dbr przyszych wzrasta w porwnaniu z kracow uytecznoci dbr teraniejszych i stopa preferencji czasowej spada jeszcze bardziej8.

Jednoczenie oszczdzajcy-inwestor staje si inicjatorem procesu cywilizacyjnego. Dziki wywoanej w ten sposb skonnoci do spadku stopy preferencji czasowej, on sam oraz osoby zwizane z nim bezporednio lub porednio przez sie wymian dojrzewaj, wyrastaj z wieku dziecicego, z barbarzystwa, i wchodz w doroso, w wiek cywilizacji.

Budujc i rozwijajc struktur kapitau oraz dbr konsumpcyjnych trwaego uytku, oszczdzajcy-inwestor poszerza take swoje plany i rozciga ich horyzont czasowy. Zwiksza si liczba zmiennych, ktre moe kontrolowa i uwzgldnia w trakcie teraniejszych dziaa. To za zwiksza liczb przewidywa dotyczcych przyszych zdarze oraz rozciga horyzont czasowy tych przewidywa. Oszczdzajcy-inwestor dy wic do tego, eby zdobywa informacje i poszerza wiedz na temat coraz wikszej liczby zmiennych i ich wzajemnych powiza. Kiedy wejdzie w posiadanie takich informacji lub poszerzy swoj wiedz na ten temat i przekae j sowami lub wyjawi w dziaaniu, wtedy ta wiedza stanie si dobrem darmowym: kady bdzie mg naladowa dziaania inwestora i wykorzystywa jego wiedz dla wasnych celw. A zatem samo oszczdzanie oszczdzajcego przyczyni si do tego, e osoby nawet najbardziej nastawione na teraniejszo bd stopniowo wydobyway si z barbarzystwa i staway ludmi cywilizowanymi. Ich ycie z krtkiego, zwierzcego, nieprzyjemnego zmieni si w dusze, bogatsze i wygodniejsze.

Rysunek 1 jest graficzn ilustracj zjawiska preferencji czasowej i procesu cywilizacyjnego. O rzdnych wykresu reprezentuje indywidualne stopy preferencji czasowej danej jednostki (wysoko premii przypisanej do okrelonego dobra teraniejszego wzgldem tego samego dobra w okrelonym pniejszym czasie; premia ta jest przyczyn decyzji jednostki o

8 eby unikn nieporozumie, naley podkreli, e samo wyduenie ycia nie ma wpywu na preferencj czasow. Dopiero wiadomo tego faktu subiektywne przewiadczenie, e bdzie si yo duej przyczynia si do spadku stopnia preferencji czasowej jednostki.

19

dokonaniu wymiany midzyokresowej, a o odcitych realny dochd pieniny tej jednostki (ilo pienidzy, ktrymi dysponuje w teraniejszoci). Zgodnie z prawem kracowej uytecznoci, kada indywidualna krzywa preferencji czasowej, np. T1 lub T2, opada wraz ze wzrostem iloci pienidzy, ktre s do dyspozycji w teraniejszoci. Proces cywilizacyjny jest reprezentowany przez ruch od punktu 11 dla ktrego stopa preferencji czasowej wynosi t11 do punktu 22 w ktrym stopa preferencji czasowej wynosi t22. Ruch ten jest wypadkow dwch powizanych ze sob zmian. Z jednej strony wynika on z ruchu wzdu krzywej T1 od

nastpuje wtedy, gdy jednostka o danej osobowoci ma do dyspozycji wiksz ilo dbr teraniejszych. Z drugiej strony istnieje ruch od punktu 12 do 22. Ta zmiana od wyszej do niszej krzywej preferencji czasowej przy zaoeniu, e dochd realny jest stay reprezentuje zmiany osobowoci, ktre nastpuj w trakcie dojrzewania i wchodzenia w doroso, w miar jak ronie rednia dugo ycia lub poszerza si wiedza.

PREFERENCJA CZASOWA, WASNO, PRZESTPCZO I

punktu 11 do punktu 12, ktry reprezentuje spadek stopy preferencji czasowej, ktry

RZD

Z jednej

turalne oraz przeszkody

Stopa preferencji czasowej

21

M2 M1

T2

T1 22

12

11 t11

t22

Realny dochd pieniny

Rysunek 1. Preferencje czasowe i proces cywilizacyjny

strony to, ile dbr teraniejszych jednostka przeznaczy do celw zwizanych z produkcj dbr przyszych, zaley od jej wiedzy technicznej. Na przykad gdyby Crusoe nie wiedzia, jak zrobi sie ryback, to oczywicie nie mgby przystpi do wymieniania dbr teraniejszych na przysze, to znaczy oszczdza i inwestowa. Z drugiej strony, przy okrelonej wiedzy technicznej jednostki, ilo jej oszczdnoci zaley wycznie od poday dbr teraniejszych oraz od krzywej jej preferencji czasowych. Im mniejsza jest poda dbr teraniejszych, i im wyej przesunita krzywa preferencji czasowej, tym wysza bdzie efektywna stopa preferencji czasowej i tym mniejsze oszczdnoci.

U zarania dziejw ludzkoci istniaa tylko ziemia (surowce nanaturalne) i praca (ciao czowieka). cile mwic, jedynym danym dostarczycielem wszelkich dbr jest ciao dziaajce w czasie. Poda wszystkich innych dbr nietrwaych i trwaych dbr konsumpcyjnych, takich jak owoce lene i jaskinie, a take dbr porednio uytecznych (czynnikw produkcji), takich jak krzewy owocowe i otaczajcy je teren nie jest dana. Poda ta jest wynikiem czyjego dziaania, rezultatem zawaszczenia (homesteading) natury przez okrelon osob. Zdarzenia oraz rzdzce natur i biologi czowieka prawa s oczywicie dane, natura za moe by hojna lub skpa. Jednake tylko dziki indywidualnemu aktowi zawaszczenia natura zostaje przeksztacona w poda dbr. Tym bardziej oczywiste jest, e poda wszystkich dbr wyprodukowanych nie jest dana.

20

Zarwno dobra konsumpcyjne, ktre zmagazynowano, zakonserwowano lub uczyniono w jaki sposb bardziej trwaymi, jak i wyprodukowane czynniki produkcji (dobra kapitaowe), s rezultatem dziaa konkretnych ludzi. I wreszcie, wiedza technologiczna rwnie nie jest dana. Do zjawisk przyrody naley to, e z jednego ziemniaka, ktry mam dzisiaj, mog mie dziesi ziemniakw za rok, ale najpierw musz mie jednego ziemniaka. Nie wystarczy jednak, e stan si posiadaczem ziemniaka, i e bd chcia zainwestowa go w celu uzyskania przyszego dziesiciokrotnego, lub nawet mniejszego, plonu. Samo to, e go posiadam nie miaoby znaczenia, gdybym nie zna zasad uprawy ziemniakw.

A zatem ani poda dbr teraniejszych, ani technologia nie s czym danym lub ustalonym.

rzez

aruszenia prawa wasnoci i dobra przejte lub wyprodukowane przez A zostan skradzione, zniszczone lub skonfiskowane przez B albo jeli B wprowadzi

S to raczej artefakty, wytworzone z nadziej na popraw warunkw ycia zawaszczajcego-producenta. Te nadzieje mog si speni lub nie, mog zapewni podmiotowi dziaajcemu zysk, ale mog spowodowa strat. Nikt jednak nie zajmowaby si zbieraniem owocw lenych, gdyby nie by przekonany, e nadaj si one do jedzenia. Nikt nie przywaszczaby sobie krzewu owocowego, gdyby nie sdzi, e dziki temu uzyska wiksze plony owocw. Nikt nie chciaby bada zjawisk przyrody i poznawa praw natury, gdyby nie przewiadczenie, e zdobyta w ten sposb wiedza pomoe mu poprawi swoj sytuacj.

W kontekcie spoecznym na ilo dbr zawaszczonych i wyprodukowanych pjednostk, a take na krzyw jej preferencji czasowej i zwizan z ni efektywn stop preferencji czasowej wpywaj dziaania innych osb i oczekiwania dotyczce tych dziaa9.

Spadkowa tendencja stopy preferencji czasowej i zwizany z ni proces cywilizacyjny bdsi utrzymyway tak dugo, jak dugo nikt nie bdzie interweniowa w akty zawaszcze i produkcji (dotychczas milczco zakadalimy, e takie interwencje si nie zdarzaj). Dopki mamy do czynienia z tak sytuacj, dopki wszyscy wzajemnie szanuj si jako dysponujcych ciaem i czasem oraz dobrami, ktre kady zawaszczy lub wyprodukowa, dopki kady bez przeszkd stawianych przez inne osoby moe korzysta z teraniejszych i przyszych walorw tych dbr, dopty to, e istnieje wicej ni jeden czowiek, nie wpywa w aden sposb na spadkow tendencji stopy preferencji czasowej lub powoduje nawet przyspieszenie i wzmoenie tego procesu. Pierwszy przypadek zachodzi wtedy, gdy osoba A przejmuje nienalece do nikogo, dane przez natur dobro, lub gdy przeksztaca je w jakie inne dobro, nie powodujc adnego fizycznego uszkodzenia dbr nalecych do osoby B. Zasb dbr teraniejszych nalecych do A lub warto, jak stanowi one dla osoby A, zwiksza si, tote, ceteris paribus, stopa preferencji czasowej A spadnie. Dziaania osoby A nie maj wpywu na zasb dbr posiadanych przez B, wic stopa preferencji czasowej B pozostaje bez zmian. Ponadto tendencja spadkowa ulegnie przyspieszeniu, kiedy A i B, kierujc si wzajemnym poszanowaniem swojej wasnoci, przystpi do dobrowolnej wymiany lub wsppracy, albo bd przynajmniej podpatrywali nawzajem swoje dziaania i skorzystaj z wiedzy nabytej przez drugiego. Kada dobrowolna wymiana lub wsppraca midzy A i B zwiksza ex ante poda lub warto zasobw dbr nalecych do nich obydwu (w przeciwnym razie nie doszoby do tej wymiany lub wsppracy), powodujc spadek stopy preferencji czasowej zarwno A, jak i B. Ponadto uzyskiwana, przez A i B od siebie nawzajem, wiedza o rnych zjawiskach i prawach, na przykad o tym, e istniej ziemniaki, e ziemniaki mona je, lub e jeden ziemniak, ktry posiadamy teraz, moe da w przyszoci dziesi ziemniakw, powoduje, e tendencja do spadku stopy preferencji czasowej rozprzestrzenia si.

Gdy jednak pojawi si akty n

9 Por.: Rothbard 1993, s. 147159; zob. te: Rothbard 1977; Hoppe 1989; Hoppe 1993.

21

ograniczenia na korzystanie przez A z jego dbr w dowolny sposb (wyjwszy zakaz ich uycia w celu fizycznego niszczenia wasnoci B), to tendencja do zmniejszania si stopy preferencji czasowej zostanie zakcona, wstrzymana lub nawet ulegnie odwrceniu.

Przypadki naruszenia prawa wasnoci a take skutki, jakie te naruszenia wywouj w przebiegu procesu cywilizacyjnego mona podzieli na dwie kategorie. Mog one mie

zprawne lub niesprawiedliwe nie tylko przez ofiar, lecz take przez og

sprawia, e

lub zmiana czstotliwoci, z jak si one

w i katastrof rwnie te potencjalne

form aktw przestpczych (wcznie z zaniedbaniem) lub interwencji dokonywanych przez instytucje lub rzd.

Cech charakterystyczn przypadkw przestpstw przeciwko prawu wasnoci jest to, e s one uznawane za beposiadajcych jak wasno (a niewykluczone, e rwnie przez samego przestpc). Dlatego panuje przekonanie, e ofiara ma prawo do obrony z zastosowaniem rodkw odwetowych i moe kara winowajc lub domaga si od niego odszkodowania.

Skutki przestpstwa s dwojakiego rodzaju. Z jednej strony dziaalno przestpcza zmniejsza zasb dbr nalecych do pokrzywdzonego waciciela-producenta-handlowca, cozwiksza si jego efektywna stopa preferencji czasowej (przy waciwej dla tej osoby krzywej preferencji czasowej). Z drugiej za strony inne osoby, czujc, e im take grozi niebezpieczestwo przyszych aktw przestpczych, przemieszczaj swoje zasoby zgodnie z tymi obawami. Buduj mury i ogrodzenia, zakadaj zamki i systemy alarmowe, wytwarzaj lub sprowadzaj bro, wykupuj usugi ochrony i ubezpieczenia. Istnienie przestpczoci powoduje wic, e proces spadku stopy preferencji czasowej ofiar przestpstw zostaje wyhamowany; przestpczo przyczynia si zarazem do tego, e osoby, ktre ju pady ofiar przestpstw oraz potencjalne ofiary przestpstw zwikszaj wydatki, ktre byyby uznane za marnotrawstwo, gdyby nie istniaa przestpczo10.

Dlatego te przestpczo lub zmiana wskanika przestpczoci maj taki sam wpyw na preferencj czasow jak wystpowanie kataklizm wpojawiaj. Powodzie, burze, fale upaw, trzsienia ziemi te przyczyniaj si do zmniejszenia zasobw dbr teraniejszych nalecych do ofiar tych klsk ywioowych, podnoszc efektywn stop preferencji czasowej. Postrzegana przez ludzi zmiana stopnia ryzyka katastrof skania ich do realokacji zasobw i zmiany w strukturze wydatkw. Przeznaczaj oni wiksze rodki na tamy, systemy irygacyjne, way przeciwpowodziowe, schrony lub na zakup polis ubezpieczeniowych od trzsienia ziemi. Wydatki te byyby zbdne, gdyby nie istniao ryzyko klsk ywioowych.

Waniejsze jest jednak to, e wpyw tych zjawisk na preferencj czasow jest tymczasowy i nie ma charakteru cigego, poniewa ofiary przestpst maj moliwo bronienia si przed takimi zdarzeniami, a take przeciwdziaania im i ubezpieczenia si od ich skutkw. Ofiary przestpstw i klsk bd mniej oszczdzay lub inwestoway mniejsz ilo dbr, bo zuboej. Z kolei zmiana stopnia ryzyka postrzegana przez ofiary i ofiary potencjalne katastrof wywieraj wpyw na kierunek ich przyszych dziaa. Dopki jednak dozwolona jest fizyczna ochrona i obrona, dopty istnienie katastrof spoecznych i klsk ywioowych nie oznacza, e stopie preferencji czasowej ofiar i ofiar potencjalnych stopie ich zorientowania na przyszo ulegnie trwaej zmianie11. Po tym,

10 Zob. te: Tullock 1967. 11 Nawizujc do wykresu na rys. 1, powiedzielibymy, e katastrofy spoeczne i klski ywioowe powoduj

wypadkw przesunicie ku grze i w lewo na krzywej preferencji czasowej. Nie w przypadku ofiar takich oznaczaj one jednak, e nastpi zmiana charakteru poszczeglnych osb, czyli przesunicie krzywej preferencji czasowej w gr wzgldem osi rzdnych. Taka zmiana nastpuje w przypadku klsk, ktrych przyczyn jest rzd.

22

jak ludzie oceni straty i zmieni kierunki dziaania, spadek stopy preferencji czasowej oraz towarzyszcy mu proces cywilizacyjny powrc na dawne tory. Jednoczenie bd stale doskonalone metody zapobiegania przestpstwom i klskom ywioowym12.

Sytuacja ulega radykalnej zmianie, a proces cywilizacyjny zostaje trwale zakcony, gdy naruszenie prawa wasnoci przybiera form interwencji rzdu. Cech odrniajc przypadki naruszenia prawa prywatnej wasnoci przez rzd od przypadkw takiego naruszenia przez przestpcw jest to, e zarwno przedstawiciele rzdu, ktrzy bior w nich udzia, jak i og spoeczestwa (a w rzadkich przypadkach take ofiary) uwaaj te dziaania za uprawnione. Dlatego w takich przypadkach ofierze nie wolno zgodnie z prawem broni si przed takimi naruszeniami jej praw13.

Naoenie rzdowego podatku na wasno lub dochd stanowi takie samo naruszenie prawa wasnoci i prawa osoby wytwarzajcej dochd jak kradzie. W obu przypadkach zasb dbr waciciela-producenta zostaje uszczuplony wbrew jego woli i bez jego zgody. Pienidze rzdu lub wytworzenie pynnoci oznacza nie mniej podstpny zabr mienia prywatnych wacicieli ni dziaania bandy faszerzy. Ponadto kada rzdowa regulacja dotyczca tego, co wacicielowi wolno zrobi ze swoj wasnoci, a czego nie wolno kada, ktra wykracza poza zakaz fizycznego niszczenia cudzej wasnoci i poza zasad, e wszelka wymiana i handel z innymi musz by dobrowolne i opiera si na umowie stron powoduje, i dochody rzdu pobierane z czyjej wasnoci trzeba postawi na rwni z aktami z wymuszeniem, rabunkiem i zniszczeniem. Tymczasem podatki, tworzenie przez rzd pynnoci oraz regulacje rzdowe w przeciwiestwie do dziaa przestpcw s uznawane za legalne, a ofiara interwencji rzdu w przeciwiestwie do ofiary przestpstwa nie ma prawa do ochrony osobistej ani ochrony swojej wasnoci.

Przypadki naruszenia prawa wasnoci przez rzd s legalne i dlatego ich wpyw na indywidualn preferencj czasow jest zasadniczo odmienny i znacznie gbszy ni wpyw przestpczoci na preferencje czasowe ludzi. Interwencje rzdu w prawo wasnoci prywatnej, podobnie jak przestpstwa, zmniejszaj zasoby dbr teraniejszych konkretnych osb, przyczyniajc si do wzrostu ich efektywnej stopy preferencji czasowej. Wykroczenia rzdu przeciwko prawu wasnoci w przeciwiestwie do wykrocze o charakterze kryminalnym powoduj jednoczenie wzrost stopnia preferencji czasowej ofiar i potencjalnych ofiar. Wykroczenia te pocigaj bowiem za sob zmniejszenie iloci dbr przyszych (spadek stopy zysku z inwestycji). Przestpstwo jest sprzeczne z prawem, tote zdarza si sporadycznie. Zodziej znika ze sceny, uchodzc z upem i pozostawiajc ofiar w spokoju. Z przestpczoci mona wic sobie poradzi, zwikszajc popyt na dobra i usugi zwizane z ochron (w porwnaniu z popytem na inne dobra) w celu przywrcenia lub nawet podniesienia poprzedniej stopy oczekiwanego zysku oraz po to, eby temu samemu lub innemu zodziejowi nie byo tak atwo obrabowa tej samej lub innej ofiary. Tymczasem gdy rzd narusza prawo wasnoci, czyni to legalnie, wic jego dziaania o tym charakterze s cige. Sprawca naruszenia wasnoci nie ucieka do kryjwki, lecz stale kry w pobliu ofiary, ktra nie moe si uzbroi przeciwnie: musi pozosta bezbronna (a w kadym

14razie tego si od niej na og oczekuje) . Przysze przypadki naruszenia prawa wasnoci nie

12 Na temat rozwoju i sprawnoci konkurencyjnych systemw sdowniczych oraz prywatnej ochrony i egzekucji

9, zob.: Oppenheimer 1914; Oppenheimer

prawa zob.: Molinari 1849; Wooldridge 1970; Rothbard 2004; Hoppe 1993; Tannehill 2004; Anderson i Hill 1979; Benson 1986; Benson 1991; McGrath 1984; McGrath 1994. 13 Na temat teorii pastwa, oprcz dzie wymienionych w przyp.1964; Rstow 1980; Tilly 1985; Epstein 1985. 14 Spooner (1973) pisze:

23

staj si wic rzadsze, lecz zostaj zinstytucjonalizowane. Wzrasta intensywno, regularno i dugotrwao przyszych szykan. Nie poprawia si jako ochrony. Ofiary i potencjalne ofiary przypadkw naruszenia prawa wasnoci przez rzd s bezbronne wobec osb amicych ich prawa, wic wszelk przysz produkcj traktuj jako z reguy bardziej ryzykown i od tej pory zmieniaj swoje oczekiwania dotyczce stopy zysku z wszystkich inwestycji.

Tam, gdzie istnieje rzd, pojawia si obok naturalnej tendencji do spadku stopy preferencji

z rzd

OZRASTANIE SI RZDU A PROCES DECYWILIZACYJNY. OD

Kady rzd, a wic udzia w ustawicznym,

Naley wic oczekiwa, e kady rzd ze swojej istoty bdzie przejawia skonno do

czasowej przeciwna do niej skonno. Naruszanie przez rzd prawa wasnoci powoduje jednoczesne zmniejszenie poday dbr teraniejszych oraz (przewidywany) spadek poday dbr przyszych, co sprawia, e wzrastaj nie tylko stopy preferencji czasowej (przy danych krzywych preferencji), lecz take przesunicie w gr krzywych preferencji czasowej. Waciciele-producenci s bezbronni wobec przyszych aktw przemocy rzdu (i postrzegaj siebie jako takich), dlatego nastpuje oglny spadek oczekiwanej przez nich stopy zysku zwizanego z produkcyjnymi, zorientowanymi na przyszo dziaaniami. W zwizku z tym wszystkie ofiary i potencjalne ofiary staj si zorientowane bardziej na teraniejszo.

Jak pokaemy w nastpnym rozdziale, gdy przypadki naruszenia prawa wasnoci przepowtarzaj si i przybieraj znaczce rozmiary, naturalna skonno ludzi do budowania i powikszania zasobw kapitau oraz dbr konsumpcyjnych trwaego uytku, a take tendencja do coraz wikszej dalekowzrocznoci i wyznaczania sobie coraz bardziej dalekosinych celw moe zosta nie tylko zatrzymana, lecz take odwrcona i zamieniona w proces decywilizacyjny: osoby dotychczas roztropne i oszczdne stan si pijakami i marzycielami, doroli stan si dziemi, ludzie cywilizowani barbarzycami, producenci kryminalistami.

RZD I RMONARCHII DO DEMOKRACJI

kady podmiot, ktry bierze zinstytucjonalizowanym amaniu prawa wasnoci (konfiskacie), jest z natury monopolist terytorialnym. Nie istnieje otwarty dostp do rynku konfiskat. Gdyby kady mg podj takie dziaania, wkrtce nie byoby czego zawaszcza i jakakolwiek zinstytucjonalizowana konfiskata staaby si niemoliwa. Kady rzd, kierujc si wasnym interesem, bdzie wykorzystywa monopol konfiskaty w celu maksymalizacji swojego bogactwa i dochodw.

Oczywicie rzd nie napada ludzi na pustkowiu, nie wyskakuje z krzakw przy drodze i nie przetrzsa im kieszeni, przystawiwszy pistolet do skroni. Jednake wcale nie przestaje by z tego powodu zodziejem i to tym bardziej podym i godnym potpienia.

Rabu bierze na siebie odpowiedzialno, ryzyko i konsekwencje swojego czynu. Nie udaje, e ma jakiekolwiek prawo do twoich pienidzy albo e zamierza ich uy dla twojego dobra. Nie udaje, e nie jest zodziejem. Nie jest na tyle bezczelny, eby owiadczy, i jest tylko obroc, ktry pobiera opaty od uwielbiajcych go podrnych, a w zamian zapewnia im ochron, nawet jeli jej nie potrzebuj lub nie ycz sobie skorzysta z jego specyficznego systemu ochrony. Ma na tyle zdrowego rozsdku, eby nie wygasza takich owiadcze. Co wicej, zabrawszy pienidze, zostawia ci w spokoju. Nie depcze ci po pitach wbrew twojej woli. Nie narzuca swojego suwerennego zwierzchnictwa ze wzgldu na ochron, ktr oferuje. Nie daje ci ochrony, kac sobie bi pokony i usugiwa, polecajc robi to czy tamto, to znw zabraniajc czego. Nie napada ci ponownie za kadym razem, kiedy potrzebuje pienidzy lub przyjdzie mu na to ochota. Nie nazywa ci buntownikiem, zdrajc i wrogiem ojczyzny, nie rozstrzeliwuje ci bez litoci, jeli prbujesz podway jego autorytet albo odmawiasz mu posuszestwa. Jest zbyt przyzwoity na to, eby dopuci si tych wszystkich oszustw, obelg i nieprawoci. Po prostu, pozbawiwszy ci pienidzy, nie usiuje zrobi z ciebie gupka ani niewolnika (s. 17).

24

rozrastania si, a zwikszajc swj stan posiadania i dochody za pomoc konfiskaty, bdzie stwarza stae zagroenie dla procesu cywilizacyjnego. Moe zosta zahamowana tendencja do zmniejszania si preferencji czasowej oraz poszerzania zakresu i wyduania czasowego horyzontu zabezpieczenia (provision), a wzmocnione zostan siy decywilizacyjne. Jednak nie wszystkie rzdy rozwijaj si tak samo i nie wszystkie w tym samym stopniu wspieraj siy decywilizacyjne. Rne formy rzdw niszcz cywilizacj w rnym stopniu.

iwko nim, to podmiot, ktry

a przykad powstanie od razu jednego rzdu wiatowego byoby mao

ybijaj si szybko na tle innych i wsptworz elit. Ze wzgldu na zdobyte

Powstanie poszczeglnych rodzajw rzdu i pojawienie si kolejnych stadiw ich rozwoju rwnie nastpuje z niejednakowym prawdopodobiestwem.

Jeli kadej konfiskacie towarzysz ofiary, i jeli przyj, e ofiary nie chc wsppracowa w przeprowadzaniu dziaa represyjnych skierowanych przecinstytucjonalizuje konfiskat musi mie umocowanie prawne. Wikszo spoeczestwa, ktra nie wchodzi w skad rzdu, musi uwaa jego dziaania za sprawiedliwe lub przynajmniej na tyle uprawnione, eby nie sprzeciwia im si. Dziki temu ofiara pozostanie bezbronna15.

Nadanie swoim dziaaniom znamion legalnoci nie jest jednak zadaniem atwym. Wanie dlatego n prawdopodobne. Wszystkie rzdy musz zaczyna od wadania na maym terytorium. Nie jest te prawdopodobne, eby nawet w maej spoecznoci, takiej jak klan, plemi, wioska lub miasto, rzdy byy od pocztku sprawowane wedug regu demokratycznych, bo kady wolaby obdarzy zaufaniem konkretnego, znanego sobie czowieka, a nie wybran demokratycznie anonimow osob zwaszcza w tak delikatnej materii jak sprawa monopolu na konfiskat. W pierwotnym stadium rzd rozpoczyna dziaalno na maym terytorium i oznacza zwykle wadz osobist: prywatn wasno rzdowego aparatu przymusu (monarchi)16.

W kadym spoeczestwie o dowolnie zoonej strukturze pewne jednostki, dziki rnym uzdolnieniom, wbogactwo albo mdro, albo odwag, lub dziki kombinacji tych cech, poszczeglni ludzie zdobywaj szacunek, a ich opinie i oceny ciesz si powaaniem. Czonkowie elit, dysponujc takim autorytetem mog z powodzeniem dy do utworzenia legalnego terytorialnego monopolu przemocy, zazwyczaj za pomoc zmonopolizowania usug sdowniczych (sdw i ustawodawstwa) oraz usug egzekucji prawa (policji)17. Swoj

15 Na temat podstawowego znaczenia przychylnoci opinii publicznej dla wadzy rzdu traktuje klasyczne dzieo Etiennea de la Botie (Botie 1975) ze wstpem Murraya N. Rothbarda. Zob. te: Hume 1971. Hume pisze:

c z

Zob. te16 atowania si wadzy rzdw oraz prymatu rzdw monarchicznych zob.:

enel 1949; Jouvenel 1987; Rstow 1980, zw. s. 101105.

poczucie przewagi my sdzi, e

Wydaje si, e dla tych, ktrzy patrz na sprawy ludzkie okiem filozofa, nie ma nic dziwniejszego od atwoci, z jak nieliczni rzdz wieloma i z jak ci ostatni poddaj si woli rzdzcych, rezygnujwasnego zdania i z wasnych uczu. Gdy zastanowimy si, w jaki sposb moliwy jest ten cud, dojdziemy do wniosku, e Sia jest zawsze po stronie rzdzonych, a rzdzcych utrzymuje przy wadzy tylko opinia. Rzd wspiera si zatem wycznie na opinii, a prawda ta odnosi si w rwnym stopniu do rzdw najbardziej despotycznych i zmilitaryzowanych, co do rzdw zapewniajcych obywatelom wszelkie wolnoci i udzia we wadzy. Sutan Egiptu i cesarz Rzymu mog pdzi swoich potulnych poddanych jak zwierzta, nie zwaajc na ich pogldy i chci. Jednak przynajmniej swoimi mamelukami albo pretorianami musz kierowa, wpywajc na ich opinie (Hume 1971, s. 19).

: Mises 1999, s. 863864.

Na temat dugiego procesu ksztJouvenel 1957, zw. rozdz. 10; Jouv17 O powszechnoci pojawiania si naturalnych autorytetw pisze Jouvenel (1957, rozdz. 2):

[Do zawizania si spoecznoci] potrzebny by tylko kto, kto miaby wewntrzne nad innymi i kto potrafiby wzbudzi u innych zaufanie do siebie. (...) Dlaczego mieliby

25

uprzywilejowan pozycj zawdziczaj wybitnym cechom charakteru i wasnym osigniciom, tote uwaaj siebie za osobistych wacicieli monopolu, i tak s postrzegani przez innych. W przypadku rzdw demokratycznych aparat wadzy jest uwaany za wasno publiczn administrowan przez okresowo wybieranych urzdnikw, ktrych nie uwaa si za wacicieli rzdu, lecz za tymczasowych zarzdcw lub powiernikw. Rzdy demokratyczne zazwyczaj nastpuj po ustroju opartym na wadzy osobistej i prywatnej wasnoci rzdu. Masy lub wikszo nie s w stanie zdoby naturalnego autorytetu (taki autorytet mona przypisa jednostce), tote rzdy demokratyczne mog uzyska status legalnoci tylko w sposb nienaturalny najczciej na drodze wojny lub rewolucji. Tylko w dziaaniach takich jak wojna lub rewolucja masy wystpuj zgodnie, a zwycistwo jest wynikiem ich wysiku i tylko w takich wyjtkowych okolicznociach wikszo moe zdoby uprawnienia niezbdne do przeksztacenia rzdu we wasno publiczn. Te dwie formy rzdzenia prywatna lub publiczna wasno rzdu (monarchia lub demokracja) wywieraj zasadniczo odmienny wpyw na spoeczn preferencj czasow i towarzyszcy jej proces cywilizacyjny. W szczeglnoci przejcie od rzdw osobistych (monarchicznych) do demokratycznych (publicznych), wbrew powszechnemu przekonaniu, oznacza trwae wzmocnienie si decywilizacyjnych waciwych kademu rodzajowi rzdu18.

Cech szczegln prywatnego rzdu oraz przyczyn wzgldnie mniejszej preferencji czasowej prywatnego wadcy (w porwnaniu z preferencj czasow w obecnoci zagroenia przestpczoci oraz preferencj czasow w warunkach demokracji) jest to, e konfiskowane zasoby i przywilej monopolu na przysz konfiskat stanowi indywidualn wasno. Konfiskowane zasoby s dodawane do prywatnego majtku wadcy i traktowane tak, jakby byy jego czci, a przywilej monopolu na przysz konfiskat jest przypisany do tego majtku jako tytu, co natychmiast podnosi jego teraniejsz warto (kapitalizacja renty monopolowej). Najwaniejsze jest to, e jako prywatny waciciel rzdowego majtku wadca ma prawo przekazywania swojego majtku spadkobiercy. Moe sprzeda, wynaj lub odda cz albo cao majtku, do ktrego przypisany jest przywilej (i zachowa zapat za sprzedane lub wynajte dobra); moe osobicie mianowa i odwoywa zarzdcw i pracownikw zatrudnionych w jego majtku19.

codzienne obserwacje dotyczce ksztatowania si relacji spoecznych wok nas rni si od analogicznych procesw w odlegej przeszoci? Dzisiejsi przywdcy tak jak w minionych epokach zyskuj swoj pozycj dziki naturalnej przewadze, autorytetowi. Wyrastaj na naszych oczach czy to jako organizatorzy akcji ratowniczej, czy przy gaszeniu poaru (s. 3132).

e, opisujc proces przeksztacania si autorytetu we wadz, Jouvenel stwierNastpni dza:

st to, e oddziauje on

18 Na te nastpnych akapitach por. literatur dotyczc dylematu wsplnych

olandia, Belgia, Szwecja,

Wadza rni si zasadniczo od autorytetu. Charakterystyczn cech autorytetu jetylko na tych, ktrzy dobrowolnie go zaakceptuj; jeli rzdzcy ciesz si autorytetem tylko u czci swoich poddanych, to w tej czci mog mie wystarczajco silne oparcie, by sprawowa wadz nad reszt spoeczestwa. (...) Autorytet koczy si tam, gdzie koczy si dobrowolne jego uznanie. W kadym pastwie istnieje pewien margines posuszestwa wymuszonego si lub grob jej uycia: margines ten stanowi wyom w wolnoci i jest przejawem niewydolnoci autorytetu. W spoeczestwach wolnych margines ten jest bardzo niewielki, poniewa ich rzdy opieraj si na wielkim autorytecie (s. 3233).

mat zagadnie poruszanych w zasobw (tragedy of the commons), np. Hardin i Baden 1977. Zob. te: Olson 1993. 19 Zgodnie z tym opisem, dzisiejsze monarchie, takie jak Wielka Brytania, HNorwegia, Dania lub Hiszpania s oczywicie monarchiami tylko z nazwy. W rzeczywistoci kraje te stanowi przykady tego, co nazywamy tutaj i w dalszym cigu ksiki demokracjami. Terminowi monarchia w przedstawionym tu rozumieniu odpowiada natomiast najdokadniej rodzaj rzdw, ktry by charakterystyczny dla Europy pod koniec osiemnastego wieku. Ten ancien rgime za spraw wojny o niepodlego Stanw

26

Instytucja prywatnej wasnoci rzdu ksztatuje struktur motywacji wadcy i w znaczcy sposb wpywa na to, jak sprawuje on rzdy. Zakadajc, e wadca kieruje si interesem wasnym, naley si spodziewa, i bdzie on dy do pomnaania swojego bogactwa, a wic obecnej wartoci majtku oraz biecych dochodw. Nie bdzie on zwiksza biecych dochodw kosztem nadmiernego spadku wartoci swoich aktyww. Ponadto ze wzgldu na to, e dziaania zwizane z uzyskiwaniem biecego dochodu zawsze maj wpyw na obecn warto aktyww (ktra jest odbiciem wartoci wszystkich przyszych oczekiwanych dochodw z aktyww pomniejszonych o stop preferencji czasowej), wasno prywatna ze swojej istoty wymaga kalkulacji ekonomicznej, co sprzyja dalekowzrocznoci.

Powysze twierdzenie jest prawdziwe w odniesieniu do prywatnej wasnoci w ogle, natomiast w szczeglnym przypadku, jakim jest wasno rzdu, wymaga modyfikacji uwzgldniajcej denie wadcy do wykorzystywania swojego monopolu na konfiskat, poniewa konfiskata z natury pasoytuje na wczeniejszej produkcji wytworzonej przez ludzi spoza rzdu. Jeli nic nie zostanie wyprodukowane, to nie bdzie czego konfiskowa, a jeli wszystko zostanie skonfiskowane, to przysza produkcja zostanie cakowicie zatrzymana. Dlatego prywatny waciciel rzdu (krl) bdzie unika nakadania na swoich poddanych takich podatkw, ktre spowodowayby zmniejszenie potencjau przyszych dochodw do tego stopnia, e spadaby na przykad obecna warto jego majtku (krlestwa). Przeciwnie: w celu zachowania, a nawet podniesienia, wartoci osobistego majtku krl bdzie si stale powstrzymywa od nadmiernego opodatkowywania poddanych, poniewa im nisze bd po