turebi saqarTveloSi

ერთად დავგეგმოთ დამოვიაროთ საქართველო

დაგეგმე ტური ოჯახის წევრებთან და მეგობრებთანერთად. აირჩიე შენთვის სასურველი საქართველოსკუთხე და ეზიარე ქართულ ადათსა და ჩვენი ქვეყნისსილამაზეს. ელიტ ტურის პროფესიონალთა გუნდიდაგიგეგმავთ ნებისმიერი სახის მოგზაურობასა თუდასვენებას საქართველოში. თქვენს მოთხოვნებისშესაბამისად გაგიწერთ ტურს.

3

Greater Caucasus

imogzaure saqarTveloSielit turTan erTad !

sarCevi§ აჭარა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5§ იმერეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 § კახეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14§თუშეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28§ლეჩხუმი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36§ მცხეთა - მთიანეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41§ სამეგრელო . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51§ სამცხე - ჯავახეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56§ რაჭა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65§ სვანეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68§ ქვემო ქართლი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72§ შიდა ქართლი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79§ჯომარდი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

4

aWara

სახელწოდება აჭარა VII საუკუნიდანგვხვდება. ვარაუდობენ, რომ იგიუკავშირდება გეოგრაფიულ სახელს -აჭი. შესაძლოა, რომ ორივე ესსახელწოდება უკავშირდება “ჭანს” დანიშნავს “საჭანოს”.

5

აჭარა საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მესხეთის ნაწილსშეადგენდა. ისტორიულ წყაროებში მოხსენიებულია როგორც აჭარის ქვეყანა, აჭარის ჴევი ან ხეობა. იგი ორ ძირითად ნაწილად იყოფოდა: ზემოაჭარა (რომლის ცენტრი ძველად დიდ-აჭარა იყო, შემდეგ - ხიხანი, მოგვიანებით -ხულა) და ქვემო აჭარა (ცენტრი ქედა). აჭარის ცენტრალურ ნაწილს შუახევიერქვა.

მტირალას ეროვნული პარკი

ტირალას ეროვნული პარკი მდებარეობს ქ.თბილისიდან 320 კმ-ში. დრო ავტომანქანით6.5სთ.

მტირალას ეროვნული პარკი განლაგებულია ისტორიულ აჭარაში. მტირალას მთა შავზღვას და აჭარის მთათა სისტემას შორის, ჩაქვისწყლისა და ყორაღისწყლის წყალგასაყარზემდებარეობს. მტირალას ტერიტორია აგებულია შუა ეოცენის ასაკის ეგრეთ წოდებული„ნაღვარევის წყების“ ვულკანურ-დანალექი ქანებით, რომლებშიც წარმოდგენილიასუბტუტე და კირტუტე ბაზალტების, ტრაქიანდეზიდების, ანდეზიტების, დელენიტების, ტუფიტების, მერგილების და არგილიტების მორიგეობა. მტირალას მთა შავ ზღვას დააჭარის მთათა სისტემას შორის ჩაქვისწყლისა და ყორაღისწლის წყალგასაყარზემდებარეობს. აქაური მთები ზღვის ტენიან ჰაერს აკავებენს და აჭარის უაღრესად ტენიანჰავას განსაზღვრავს. მაგრამ თვით ნალექებით უხვ აჭარაში მტირალას მთა, რომლისსიმაღლე ზღვის დონიდან 1381 მეტრია, ყველაზე ნალექიანი ადგილია. მთელი წლისმანძილზე აქ 4520 მმ ნალექი მოდის, რაც მტირალას არათუ აჭარის, ჩვენი ქვეყნის ყველაზესველ ადგილად აქცევს. ტოპონიმი „მტირალაც“ ამ მთას სწორედ უხვნალექიანობიდისგამო შეერქვა.მდიდარი და მრავალფეროვანია მტირალას ფლორა. ეროვნული პარკის ტერიტორიაზეგავრცელებულია როგორც ტყის მცენარეულობა, რომელიც წაბლნარებით, წიფლნარებითდა კოლხური ტიპის შერეული ტყით არის წარმოდგენილი, ასევე კოლხეთისთვისდამახასიათებელი მარადმწვანე შქერის (ღჰოდოდენდრონ ლუტეუმ) ბუჩქებით. კოლხურიტიპის ტყეში გვხვდება წიფელი, ცაცხვი, წაბლი, ჩვეულებრივი მურყანი, რცხილა. ქვეტყედაფარულია შქერიანით, რომელსაც წყავი (Lაუროცერასუს ოფფიცინალის), კოლხურიჭყორი (Iლეხ ცოლცჰიცა), კოლხური ბზა (Bუხუს ცოლცჰიცა) და რამდენიმე ტიპისლიანები ქმნიან.

6

აქტივობები:•ლაშქრობა•ცხენოსნობა

ტურისტული მარშრუტები:

I wablnaris biliki•Tipi – safexmavlo•Periodi - aprili – oqtomberi•sigrZe – 7 km•xangrZlivoba – 1dRe•sirTule – martivi

II civwyaro•tipi – safexmavlo – sacxenosno•periodi – ivlisi – seqtemberi•xangrZlivoba ivlisi – seqtemberi•sigrZe – 15 km•xangrZlivoba – 2 dRe•sirTule – 2 dRe

7

kintriSis daculi teritoriebi

კინტრიშის დაცული ტერიტორიები მდებარეობს ქობულეთის რაიონში, ქ.თბილისიდან 360 კმ-ში. დრო ავტომანქანით 6-7 სთ.

კინტრიშის დაცული ტერიტორიების შემადგენლობაში შედის 1959 წელსდაარსებული კინტრიშის ნაკრძალი და კინტრიშის დაცული ლანდშაფტი, რომელიც 2007 წელს დაარსდა. კინტრიშის დაცული ტერიტორიები აჭარაში, ქობულეთის რაიონში მდებარეობს თბილისიდან 360 კილომეტრში, მდინარეკინტრიშის თვალწარმტაც ხეობაში და სოფელ ცხემლოვანსა და ხინოს მთის შუაამოქცეული. კინტრიშის დაცული ტერიტორიების ქვემო საზღვარი ზღვისდონიდან 250-300 მეტრზე გადის, ხოლო ზედა ალპურ იალაღებს ებჯინება. კინტრიშის დაცული ტერიტორიები შავ ზღვას და აჭარა-იმერეთის მთათასისტემას შორის არის მოქცეული. ეს მთები ზღვის ტენიან ჰაერს აკავებს დაკინტრიშის უაღრესად ტენიან ჰავას განსაზღვრავს. მთელი წლის მანძილზე აქთითქმის იმდენივე ნალექი მოდის (3000 მმ), რამდენიც აჭარის ზღვისსანაპიროზე. აგვისტოს საშუალო ტემპერატურა +24 გრადუსი, ხოლო იანვრის +4 გრადუსია. ნაკრძალის მთიანი რელიეფი ღრმა ხეობებითაა დასერილი. ნაკრძალის წყლის მთავარი არტერია – მდინარე კინტრიში სათავეს ხინოსმთიდან იღებს და კურორტ ქობულეთის სიახლოვეს შავ ზღვაში ჩაედინება. მისისაერთო სიგრძე 45 კილომეტრია.კინტრიშის დაცული ტერიტორიების მთიანირელიეფი ღრმა ხეობებითაა დასერილი. ნაკრძალის წყლის მთავარი არტერია –მდინარე კინტრიში სათავეს ხინოს მთიდანიღებს და კურორტ ქობულეთის სიახლოვესშავ ზღვაში ჩაედინება. მისი საერთო სიგრძე45 კილომეტრია. ნაკრძალის დანარჩენიმდინარეები და ღელეებია: ხეკნარა, პერანგა, მამედაღი, დიდღელე, მისანათის ღელე, რომელზეც 30 მეტრიანი თვალწარმტაციჩანჩქერია, ბოლქვაძეების ღელე და ჩრდილა -ორსაფეხურიანი 70 მეტრის სიმაღლეწყალვარდნილით სწორედ კინტრიშისშენაკადებს წარმოადგენს. მაღლა მთებში 2200 მეტრის სიმაღლეზე განლაგებულია ორიპატარა ტბა – თბიყელი და სიძერძალი, რომელთა ფართობი 1,5 ჰექტარს არაღემატება. აქედან პირველი ტბა უშუალოდნაკრძალის ტერიტორიაზეა განლაგებული, მეორე კი – მის საზღვრებს გარეთ. 8

აქტივობები:

•ლაშქრობა•ცხენოსნობა

Tamaris TaRovani xidi da bzebis koromi

•tipi – samanqano – safexmavlo•periodi – aprili – nomberi•sigrZe – 1200 km•xangrZlivoba – 1 sT. 30 wuTi•sirTule – martivi

II uTxovari da tba tbiyeli

•tipi –safexmavlo – sacxenosno•periodi – ivnisi - agvisto•sigrZe – 37 km•xangrZlivoba –2 dResirTule – sa Sualo

9

იმერეთიიმერეთი — დასავლეთ საქართველოს ერთ-ერთიისტორიულ-გეოგრაფიულ მხარე, ამჟამად იმერეთის მხარის ნაწილი. ვრცელიმნიშვნელობით იგი დასავლეთ საქართველოსისტორიული სახელწოდებაა, ისევე როგორცძველი კოლხეთი, ეგრისი აფხაზეთი.

იმერეთისმხარე ფლორითა და ფაუნით მდიდარია. მის ტერიტორიაზე ტყის მასივებს 250 000 უჭირავს, რომელიც ძირითადად მთაგორიანლანდშაფტზეა განფენილი. მაქსიმალურისიმაღლე ზღვის დონიდან 2850 მეტრია.. ჯერკიდევ შემორჩენილია ეკოლოგიურად სუფთა დახელშეუხებელი ბუნება, განსაკუთრებითმთაგორიან რეგიონებში. ასეთ ზონებსმიეკუთვნება სათაფლიის, აჯამეთის, მუხნარის, ვანის, ჭიათურის, ბაღდათის დაგანსაკუთრებით ბორჯომ-ხარაგაულისეროვნული პარკი, რომელსაც 24000 ჰატერიტორია უჭირავს

საკუთრივ იმერეთი შემოსაზღვრულიააღმოსავლეთით ლიხის ქედით, დასავლეთით ცხენისწყლით, ჩრდილოეთითკავკასიონის ქედით და სამხრეთით ფერსათის, ანუ მესხეთის მთებით.

სახელწოდება დაკავშირებულია ამ მხარის მდებარეობასთან, იმერეთი, ანულიხსიქითა მხარე.იმერეთი იყოფა ორ ნაწილად: ზემო და ქვემო იმერეთად. იმერეთისტერიტორიაზე აღმოჩენილი არქეოლოგიური ძეგლები ადასტურებს, რომ ამმხარეში ადამიანს ცხოვრება, ჯერ კიდევ, ქვედა პალეოლითის ხანაში დაუწყია. მათ შორისაა საკაჟიის და ჭახათის (მდ. წყალწითელას ნაპირზე

დევისხვრელის (მდ. ჩხერიმელას ნაპირზე) გამოქვაბულები, სათაფლიის მიდამოები დასხვა. საქალაქო ცხოვრების უძველესიპერიოდის არქეოლოგიური ძეგლებინაპოვნია ქუთაისში, ვანში ვარციხეში (როდოპოლისი),შორაპანში და სხვა.

10

მღვიმევის დედათა მონასტერი . ჭიათურიდან მონასტრისაკენ მიდის ვიწრო დასაკმაოდ გრძელი კიბე, რომლის გავლის შემდეგაც შესაძლებელია გვირაბშიშესვლაგვირაბი ხელოვნურადაა გაყვანილი, საკმაოდ გრძელია და მისიგადახურვა შემაგრებულია საყრდენი თაღებით. სამონასტრო კომპლექსი მრავალინაგებობისაგან შედგებათ. ტაძარში შემორჩენილია კედლის ფრესკულიმხატვრობაც, მათ შორის XIII საუკუნეში ამ მონასტრის დამაარსებლის, რატი რაჭისერისთავის.

კლდე მდებარეობს ჭიათურის რაიონისტერიტორიაზე, სიმაღლე 40 მეტრია. . სვეტის ზედა ბაქანზე დგას ორი მცირეზომის ეკლესია, ასეთ ადგილებშისამლოცველოების აგებას მკვლევრებიუკავშირებენ მესვეტეობას, რომელიც VI საუკუნეში გავრცელებული იყო წინა აზიასა

ჭიათურის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი - მუზეუმში დაცულია ჭიათურისტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ძვ. წ. III ათასწლეულით დათარიღებული ბრინჯაოს ცულები, შუბისპირები,

და, უპირველეს ყოვლისა, სირიაში, რომელთანაც ქრისტიანულ საქართველოსმჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდა.

ქინძისთავები, მძივები; აგრეთვე ნუმიზმატიკურიდა ეთნოგრაფიულიმასალები; ადგილობრივმხატვართა ფერწერული დაგამოყენებითი ხელოვნებისნიმუშები, ფოტომასალები, სხვადასხვა სახისდოკუმენტები.

11

კაცხის სვეტი, კირქვის სვეტისებრი დენუდაციური„მოწმე“ — შთენილი

1 დღიანი ტური - მღვიმევი - კაცხის სვეტი

მარშრუტი: მღვიმევი - კაცხის სვეტი და მონასტერი

•ბაგრატის ტაძარი — ღვთისმშობელის მიძინების sახელობის ტაძარიაგებული X-XI საუკუნების მიჯნაზე, ბაგრატ III-ის (975-1014) მეფობაში, ქუთაისში „უქიმერიონის გორაზე“.1994 წელს ბაგრატის ტაძარი გელათის მონასტერთან ერთად შეტანილიქნა იუნესკოს მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლთა სიაში.2009 წლის აგვისტოს დასაწყისში ბაგრატის ტაძარში წარმოებულიარქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩნდა მდრიდრული სამარხი, რომელიც დიდგვაროვან ქალბატონს ეკუთვნოდა. გამოთქმულიმოსაზრებით, სამარხი შესაძლოა ეკუთვნოდეს აფხაზთა მეფის ლეონ II-სდედას, ხაზართა ხაკანის ასულს.•გელათის მონასტერი — ქართული ხუროთმოძღვრული ანსამბლი, შუასაუკუნეების საქართველოს უმნიშვნელოვანესი ცენტრი. აგებულია ქ. ქუთაისის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთით 11 კმ-ზე, მდინარე წყალწითელისხეობაში. დაარსებულია 1106 წელს დავით აღმაშენებლის თაოსნობით. შემოზღუდულია გალავნით. ანსამბლში შედის სხვადასხვა დროინდელი(ძირითადად XII-XIII სს.) შენობები. შეტანილია იუნესკოს მსოფლიოკულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების სიაSi.•იმერეთის მღვიმეთა კომპლექსი ქ. ქუთაისიდან 10კმ-ში მდებარეობს. იმერეთის მღვიმეთა კომპლექსის ფართობი დაახლოებით 354 ჰექტარია. თავად სათაფლია ზღვის დონიდან 500 მეტრის სიმაღლეზე სიმაღლეზემდებარეობს. ტერიტორიაზე გვხვდება კარსტული მღვიმეები.• მოწამეთა – სამონასტრო ანსამბლი ტყიბულის მუნიციპალიტეტში, სოფელ მოწამეთასმახლობლად.მდებარეობს გელათისმონასტრის მახლობლად, მდინარე წყალწითელასხეობაში. იგი აგებულია წმინდა ძმების დავით და კონსტანტინე მხეიძეებისუკვდავ საყოფად. ისინი იყვნენ არაგვთა ერისთავები, რომლებიც VIII საუკუნეში შემოსეულ არაბთა ლაშქარს მცირე რაზმით თავგანწირულადშეებრძოლნენ, დიდი წინააღმდეგობის გაწევის მიუხედავად,ვერ შეაჩერესურიცხვი მტერი და დამარცხდნენ. არაბთასარდალმა მურვან ყრუმ, შეპყრობილ ერისთავებს ქრისტეს რწმენის უარყოფა მოსთხოვა, რაზეცმტკიცე უარი მიიღო. განრისხებულმა მურვანმა დიდი ტანჯვა მიაყენაძმებს, მაგრამ მათ საშინელი წამება ვაჟკაცურად აიტანეს და მოწამეთაგვირგვინით შეიმოსნენ. დავითისა და კონსტანტინეს ნეშტი ამ ეკლესიაშიინახება.მონასტერში ყოველწლიურად იმართება სახალხოდღესასწაული მოწამეთობა.უბისის ტაძრის აშენების თარიღის შესახებ მკვლევარებს სხვადასხვამოსაზრება აქვთ. პროფესორმა ს. გორგაძემ 1911 წელს ინახულა ტაძარი დამისი მეცნიერული აღ­წერა დატოვა. მისი მოსაზრებით, უბისის სამონასტროკომპლექსის მშე­ნებლობას თავდაპირველად საფუძველი ჩაეყარა მე-9 საუკუნეში, როდესაც საქართვე­ლოში არაბთა ბატონობისაგანგანთავისუფლების შემდეგ ფართომასშტაბით მიმდინა­რეობდასამონასტრო-საგანმანათლებლო კერების მშენებლობა, რომელსაც სათავეშიედგა მწიგნობარი და საეკლესიო მოღვაწე გრიგოლ ხანძთელი.

1 dRiani turi : Tbilisi-quTaisi-TbilisimarSruti : bagrati –gelaTi –saTaflia –mowameTa –ubisasmonasteri

12

სათაფლიას სახელმწიფო ნაკრძალი მდებარეობს იმერეთის რეგიონში, წყალტუბოს მუნიციპალიტეტის სოფელ ბანოჯის ტერიტორიაზე. ქ.თბილისიდანდაშორებულია 220 კმ-ით, ქ.ქუთაისიდან კი 7 კმ-ით. დრო ავტომანქანითთბილისიდან 3 სთ, ქუთაისიდან 20 წთ.

mRvimis sigrZe – 309 m.temperatura 14 simaRle z.d – 360 mdro – 30 w.

სათაფლიას სახელმწიფო ნაკრძალი

აქტივობები:ფოტო ტურისპელეო ტურიპალეონტოლოგიური ტურიეკო-საგანმანათლებლო ტური / კოლხური ტყის ბილიკი

სათაფლიას აღკვეთილის ტერიტორიაზე შესაძლებელია:დინოზავრის ნაკვალევის საკონსერვაციო ნაგებობისა და იურული პარკის მონახულებაკარსტული მღვიმის დათვალიერებასგამოფენო დარბაზის დათვალიერებაშუშის პანორამულ გადასახედზე გასვლაკოლხურ ბილიკზე გასეირნებაღია გაკვეთილის ჩატარება საგანმანათლებლო მოედანზედინოზავრის ნაკვალევის ასლის დამზადება

biliki I

tipi – safexmavlo- saganmanaTlebloperiodi – marti – noemberisigrZe _ 2 km.xangrZlivoba – 2 sT.sirTule – martivi

biliki I I

tipi – safexmavlo- saganmanaTlebloperiodi – marti – noemberisigrZe _300 mxangrZlivoba – 2o wTsirTule - martivi

13

kaxeTi

ისტორიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში. მოიცავს მდინარე ივრის შიდა და ქვემო დინებისადა მდინარეალაზნისაუზს. კახეთის ცალკეულ მხარეებსეწოდებოდა გარეკახეთი (მდინარე ივრის შუაწელი), ქიზიყი (მდინარე ივრის ქვემოწელი), შიგნიკახეთი (მდინარე ალაზნის მარჯვენა სანაპირო) და გაღმამხარი (მდინარე ალაზნის მარცხენა სანაპირო). უძველეს დროს კახეთი გაცილებით მცირე ტერიტორიასმოიცავდა (მდინარე ივრის ზემოწელი თიანეთსა და უჯარმას შორის). ცენტრიჩელეთი (ჟალეთი). IV საუკუნიდან — უჯარმა. კახეთზე გადიოდა მნიშვნელოვანიგზები

კახეთი მევენახეობისა და მეღვინეობის ერთ-ერთი უძველესიკერაა. აქ ვაზის 80-მდე ჯიშია გავრცელებული.

14

ნეკრესი – ისტორიული ქალაქი კახეთში, ახლანდელ ყვარლის მუნიციპალიტეტში, სოფ. შილდის მახლობლად, მთის ფერდობზე. დააარსამეფე ფარნაჯომმა (ძვ. წ. II-I სს.). IV საუკუნეშიმეფე თრდატმა აქ ააგო ეკლესია, სადაც VI საუკუნეშიდამკვიდრდა ერთიასურელი მამათგანი - აბიბოსი. მისდროს დაარსდა ნეკრესის საეპისკოპოსო (იარსება XIX საუკუნამდე). ნეკრისს იმთავითვე მიეცა დიდიმნიშვნელობა.

• გრემი - ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, მდებარეობს ყვარლის მუნიციპალიტეტისსოფ. გრემისაღმოსავლეთით ციტადელში, მაღალგორაკზე. ააგო კახთა მეფე ლევანმა 1565 წელს. მოხატვადაუმთავრებიათ 1577 წელს.

•ალავერდი - საკათედრო ტაძარი დამონასტერი. ალავერდის ეპარქიის ცენტრი. მდებარეობს ალაზნის ველზე სოფ. ალავერდთან(ახმეტისმუნიციპალიტეტი), თელავიდან 20 კმ-ზე.ალავერდის მონასტერი VI საუკუნის შუა ხანებშიდააარსა იოსებ ალავერდელმა. XI საუკუნისდასაწყისში კვირიკე კახთა მეფემ ალავერდის წმ. გიორგისპატარა ეკლესიის ადგილას ააგო საკათედრო ტაძარი, რომელიც უმთავრესად ალავერდის სახელწოდებითააცნობილი.

•იყალთო – სამონასტრო კომპლექსი თელავისჩრდილოეთით, 7-8 კმ-ზე. დააარსა ერთ-ერთმა ასურელმამამათაგანმა ზენონმა VI საუკუნეში. გადმოცემისთანახმად, არსენ იყალთოელს (XI-XII საუკუნეები) აქაკადემია დაუარსებია. ჩვენამდე მოღწეულია აქაურიხელნაწერები, რომლებიც შედარებით გვიანდელი ხანისაადა იყალთოს აკადემიისშესახებ ცნობებს არ შეიცავს.

1 dRiani turi Tbilisi-Telavi-winandali

15

ახალი შუამთის ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერი —გვიანი შუა საუკუნეების ქართულიმართლმადიდებლურიდედათა მონასტერი კახეთში, ახლანდელ თელავის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობსქალაქ თელავთან ახლოს, ცივგომბორის მთის კალთაზე. მონასტერიდაფუნძნდა XVI საუკუნის 50-იან წლებში, მას შემდეგ, რაც ძველიშუამთის მონასტერი დაცარიელდა. ახალი მონასტერი კახეთისმეფის ლევანისადა მისი მეუღლის, თინათინის მიერ დაარსდა, რომელიც მონაზვნად აღიკვეცა და ახალი შუამთის მონასტერშიადაკრძალული.

ძველი შუამთა — ქართულიმართლმადიდებლური მონასტერი თელავისმუნიციპალიტეტში, მდებარეობს ტყეში, თელავიდან 7 კმ-ზე. სამონასტრო კომპლექსში შედის: V საუკუნის ბაზილიკაქრისტიანული არქიტექტურის ერთ-ერთი საყურადღებონიმუშისაქართველოში; VII საუკუნის გუმბათოვანიეკლესია, მცხეთის ჯვრის ტიპისა, თუმცა უფრო პატარა(შემცირებულია აფსიდებისა და ბემების სიღრმე, გუმბათისყელის მნიშვნელობა გაზრდილია, ტრომპების კონსტრუქციანათლად არის გამოვლენილი); VII საუკუნისმცირე გუმბათოვანიეკლესია. გეგმით ისიც ჯვრის ტიპისაა, მაგრამ აქ უკვე აღარ არისკუთხის ოთახები და ბემები.

•წინანდალის სახლ-მუზეუმი - აქ ცხოვრობდა გარსევან ჭავჭავაძე, რომელმაც 1783 წლის 24 ივლისს გეორგიევსკის ტრაქტატს მოაწერა ხელი იოანე ბაგრატიონთან ერთად. იგი იყო ერეკლეII-ის ელჩი რუსეთში. ალექსანდრე ჭავჭავაძის სიცოცხლეში წინანდლის სასახლე იყოკულტურული კერა სადაც იკრიბებოდნენ ქართველი, რუსი პოეტები და ინტელიგენციისსაუკეთესო წარმომადრენლები. აქ იკრიბებოდნენ 1832 წლის შეთქმულებიც რომელთა შორისალექსანდრე ჭავჭავაძეც იყო, იგი გადაასახლეს და 1837 წელს გაათავისუფლეს. წინანდლისპარკს ნაგებობათა და სანერგის ჩათვლით 12 ჰექტარიუჭირავს მერქანიანი ნარგავების 400 სახეობიდან 150-ზე მეტი ეგზოტიკურია.

16

1 dRiani turi : Tbilisi-dedofliswyaro-mirzaani

•ხორნაბუჯის ციხე - XVIII საუკუნისწყაროებით ჭოეთი), შუა საუკუნეების ციხე-ქალაქი აღმოსავლეთ საქართველოში. ისტორიული ქართლის სამეფოს ერთ-ერთიპროვინციის კამბეჩოვანის ცენტრი. ხორნაბუჯის ნანგრევები შემორჩენილიაახლანდელი დედოფლის წყაროსრაიონულიცენტრის მახლობლად.წყაროებში პირველად იხსენიება V საუკუნეში, როცა აქ მეფე ვახტანგ I გორგასალმა საეპისკოპოსო კათედრალიდააარსა.

•ნიკო ფიროსმანის სახლ-მუზეუმი - უზეუმიწარმოადგენს ცნობილი ქართველი მხატვრის -ნიკო ფიროსმანაშვილის (1862-1918) მემორიალურ კომპლექსს, რომელშიც შედისმხატვრის საცხოვრებელი სახლი დამხმარენაგებობებით და 1979 წელს აგებულისაგამოფენო დარბაზი. საგამოფენო დარბაზშიექსპონირებულია ნიკო ფიროსმანაშვილის 14 ორიგინალი (”სონა უკრავს გარმონს”, ”წარაფი”, ”კალოობა”, ”მოწყალების და სააღდგომოკვერცხებით”, ”მუშა”, ”შოთა რუსთაველი”, ”თამარ მეფე” და სხვა), მხატვრის პირადი

•ნივთები, XX ს-ის ქართველ მხატვართა ნამუშევრები (ლადო გუდიაშვილი, ქეთევანმაღალაშვილი, კობა გურული, ნათელა იანქოშვილი და სხვ.) ხელნაწერები (ფიროსმანის პირადისაქმე, ფიროსმანისადმი მიძღვნილი ქართველ პოეტთა ლექსები და სხვა), XIX-XX სს. ქიზიყურიყოფის ამსახველი ექსპონატები - ხალიჩები, ფარდაგები (მათ შორის ფიროსმანის დედის მიერმოქსოვილი ფარდაგი), ჭურჭელი, სამუშაო იარაღები და სხვა (10 000 ექსპონატი). მუზეუმს აქვსფილიალები: 1. ნიკო ფიროსმანის თბილისის სახლ-მუზეუმი 2. ” 9 აპრილი მუზეუმი ” -დედოფლისწყაროში 3. ” დიდების მემორიალი ” - ს. ზემო მაჩხაანში

17

1 dRiani turi : Tbilsi – ninowminda – bodbe –siღnaRi

•ბოდბე, სიღნაღის მუნიციპალიტეტის სოფლების ზემო ბოდბისა და ქვემო ბოდბის ძველისახელწოდება.ტრადიციულად ითვლება, რომ ბოდბე არის ძველ ქართულ საისტორიო წყაროებსა დააგიოგრაფიულ ძეგლებში მოხსენიებული კუხეთის დაბა ბოდი, სადაც, წყაროთა თანახმად, გარდაიცვალა და დაკრძალულ იქნა წმინდა ნინო, თუმცა მეცნიერებაში არსებობსსაწინააღმდეგო მოსაზრებებიც

•სიღნაღი ქალაქის მდებარეობა შემაღლებულ ადგილას მოსახერხებელი იყოთავდაცვითი მიზნებისთვის. ქალაქის გალავანში მოწყობილი იყო კარიბჭეებიმის მიმდებარე სოფლების მოსახლეობის სწრაფი შეხიზნისთვის.

სიღნაღი თურქული წარმოშობის სიტყვაა (თურქ. sığınak) და „თავშესაფარს“ ნიშნავს

საქართველოს ეროვნული მუზეუმი. სიღნაღის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი

სიღნაღის მუზეუმი პირველი თანამედროვე სტანდარტების მუზეუმია, სადაცარაჩვეულებრივი ეთნოგრაფიული, არქეოლოგიური და შუა საუკუნეების მასალა არისდაცული. მუზეუმში ექსპონირებულია კახეთის სხვადასხვა არქეოლოგიურექსპედიციებზე აღმოჩენილი საყოფაცხოვრებო და საკულტო დანიშნულების ნივთები ქვისხანიდან ძვ.წ. I საუკუნემდე. აქ თავმოყრილია საინტერესო ეთნოგრაფიული მასალა: მუსიკალური ინსტრუმენტები, საბრძოლო იარაღი, ტანისამოსი და ქალაქის ყოფის სხვასაინტერესო ნიმუშები. შუა საუკუნეების ექსპოზიციაზე წარმოდგენილია იბერიისაღმოსავლეთ პროვინციის, კახეთის უძველესი ქალაქების: ბერის, რუსთავის ხორანთას, ნეკრესის, ხორნაბუჯის, გავაზის, არეშის, გრემის, ბაზარისა და სხვა დასახლებებისსაქალაქო ცხოვრების ამსახველი ნიმუშები.შუა საუკუნეების ექსპოზიციის დიდი ნაწილიკი დავით გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის არქიტექტურული და მონუმენტურიფერწერის ნიმუშებს უკავია. დიდ დარბაზში გამოფენილია XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზემოღვაწე მსოფლიოს უდიდესი თვითნასწავლი მხატვრის ნიკო ფიროსმანიშვილის 16 ფერწერული ტილო.

• ნინოწმინდა — გალავანშემოვლებულისამონასტრო კომპლექსი - ტაძარი, აგურისოთხსართულიანი სამრეკლო (XVI ს.), მიტროპოლიტ საბა ტუსისშვილის ორსართულიანისასახლე (1774-1777) და სხვა ნაგებობათა ნანგრევები, რომელიც შემორჩენილია საგარეჯოსმუნიციპალიტეტის სოფ. ნინოწმინდაში.ნინოწმინდის ტაძარი VI საუკუნის საყურადღებოძეგლია. დიდი გუმბათქვეშა სივრცის სესაქმნელადცენტრალური კვადრატის კუთხეებში ოთხ აფსიდსშორის დიაგონალურ ღერძებზე თითო დამატებითიმცირე სადგომია ჩასმული. გარედან ტაძარი გეგმითვარსკვლავისებრი ნაგებობა იყო, სიდიდის მიხედვითმონაცვლეობით განლაგებული ნახევარწრიულიმოხაზულობის შვერილი აფსიდებით

18

1 დღიანი ტური - მარტყოფის ღვთაების მონასტერი - დავითგარეჯი

ღვთაების მონასტერი დაარსებულია13 ასურელ მამათაგან ერთ-ერთისმამა ანტონ მარტყოფელის მიერ IV საუკუნეში. პლატონ იოსელიანი წერს, რომ ამ ადგილას ვახტანგგორგასლის აგებული ეკლესიისნანგრევები ყოფილა და სწორედ იქდაუსვენებია მამა ანტონს ედესიდანჩამოტანილი თიხის ხელთუქმნელი ხატი.ამ ხატს ღვთაების ხატს უწოდებენ, ამიტომმონასტერსაც ღვთაების მონასტერი ჰქვია

დავითგარეჯა —

კომპლექსი დაარსდა VI საუკუნის I ნახევარში ერთ-ერთი ასურელი მამის დავითის მიერ. იგი თავისმოწაფე ლუკიანესთან ერთად მოვიდა გარეჯისუდაბნოში და დასახლდა პატარა, ბუნებრივმღვიმეში. ასე ჩაეყარა საფუძველი მონასტერს, რომელიც შემდგომ საუკუნეებში ცნობილიგახდა დავითის ლავრის სახელით.

ანტონი აქ თავდაპირველად მარტომოღვაწეობდა. ამიტომ მიიღო მან ანტონმარტოდმყოფელის სახელი. მონასტერთანახლო მდებარე სოფელმა აკრიანმა აქედანმიიღო სახელწოდება მარტყოფი.

19

1 dRe

•ახალი და ძველი შიუამთა•იყალთო •წინანდალი•თელავი

2 დღე

•ალავერდი•ნეკრესი•გრემი•ილიას ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი•ყველაწმინდა

2 dRiani turi : Tbilisi-Telavi-winandali-yvareli-

gurjaani-Tbilisi

20

ვაშლოვანის დაცული ტერიტორიები

ვაშლოვანის დაცული ტერიტორიები საქართველოს უკიდურეს აღმოსავლეთ ნაწილში, დედოფლისწყაროს რაიონში მდებარეობს. იგი მოიცავს: ვაშლოვანის ნაკრძალს, ვაშლოვანისეროვნულ პარკსა და ბუნების ძეგლებს: ,,არწივის ხეობას”, ,,ტახტითეფას ტალახის ვულკანებს”, ,,ჯუმას ყურეს ალაზნის ჭალებს“. დაცული ტერიტორია კახეთის ორ მთავარ მდინარეს, ორმთავარ სასიცოცხლო წყაროს – იორსა და ალაზანს შორისაა მოქცეული. ხეობა წარმოადგენსკირქვული წარმოშობის კლდეებში პატარა ხევის მიერ გაჭრილ ღრმა და ულამაზეს კანიონს. ვაშლოვანის დაცული ტერიტორიების შემადგენლობაშია ვაშლოვანის ეროვნული პარკი დარამდენიმე ბუნების ძეგლი, რომელთა საერთო ფართობი დაახლოებით 24 924 ჰა-ია

ვაშლოვანის ეროვნული პარკშის ალაზნის უნიკალური ჭალის ტყე და ბუნების ორი პატარაყურეა. ყურეები ერთადერთი ადგილია საქართველოში, სადაც ჭალის მუხების, ვერხვების, იფნების და ველური ბროწეულის გვერდით ველურად იზრდება კაკლის ხეები .

ვაშლოვანში 700-მდე სახეობის მცენარეა აღწერილი, თუმცა მათ შორის აღსანიშნავია, ორქიდეების მრავალფეროვნება (7 სახეობაა), ქართული ზამბახის, ეიხლერის ტიტის, მაიკოსიორდასალამის , ველური ვაზის და სხვა იშვიათი მცენარეების გავრცელება.ვაშლოვანი ფაუნა საკმაოდ მრავალფეროვანი და მიზიდველია. ვაშლოვანში სულ 46 სახეობის

ძუძუმწოვარი ცხოველი ბინადრობს. მრავლადაა ტურა , მელა, კურდღელი, მგელი, ფოცხვერი, ლელიანის კატის, გარეული ღორი მაჩვზღარბა და ნახევარუდაბნოსთვის ასე იშვიათი დათვიც.

2003 წლის ბოლოს ვაშლოვანში წინააზიური ჯიქი ანუ ლეოპარდი აღმოაჩინეს. მეცნიერებმამოახერხეს რამდენჯერმე ფოტოფირზე დაეფიქსირებინათ ეს საქართველოსთვის უნიკალურიცხოველი. ხვად ლეოპარდს ნოე შეარქვეს. ის ახლაც ვაშლოვანის ტერიტორიაზე ცხოვრობს დაეროვნული პარკის სიმბოლოდ და სავიზიტო ბარათადაა ქცეული.

21

ვაშლოვანის დაცული ტერიტორიები მდებარეობს დედოფლისწყაროს რაიონში, ქ.თბილისიდან130 კმ-ში. დრო ავტომანქანით 2სთ.ადმინისტრაციის აღმოსავლეთით, 54 კმ-ში მდებარეობს ვაშლოვანის ეროვნული პარკი. დროავტომანქანით 1.5სთ. ადმინისტრაციიდან მინჯის ყურემდე 80კმ, დრო 2სთ.

აქტივობები:ლაშქრობაფრინველებზე დაკვირვებასამოყვარულო თევზჭერასამთო ველოსიპედით სეირნობა

ტურისტული მარშრუტები:

I არწივის ხეობაtipi – სამანქანეperiodi –აპრილი–noemberisigrZe _ 5 km.xangrZlivoba – 5 sT.sirTule – საშუალო

I I მიჯნის ყურე

tipi – სამანქანეperiodi –აპრილი–noemberisigrZe _ 80km.xangrZlivoba – 2 დღეsirTule – რთული

tipi – სამანქანე ინტეგრირებული საფეხმავლოსთანperiodi –აპრილი–noemberisigrZe _ 50 km.xangrZlivoba – 1 დღეsirTule – საშუალო

I I I დათვის ხევი პანტიშარა

I V - ტახტი ტეკას ვულკანებიtipi – სამანქანეperiodi –აპრილი–noemberisigrZe _ 55 km.xangrZlivoba – 2 დღეsirTule – საშუალო

22

tipi – სამანქანეperiodi –აპრილი–noemberisigrZe _ 80km.xangrZlivoba – 2 დღეsirTule – saSualo

V daTvis xevi paniSara qurcikebis volieri

VI mijnis yure (sportuli Tevzaoba)

tipi – სამანქანეperiodi –აპრილი–noemberisigrZe _ 80km.xangrZlivoba – 2 დღეsirTule – rTuli

23

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები საქართველოს უკიდურეს ჩრდილო-აღმსავლეთ ნაწილში, ლაგოდეხის რაიონში მდებარეობს. იგი მოიცავს ლაგოდეხის ნაკრძალს და აღკვეთილს, განფენილია დიდი კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთებზე. დაცული ტერიტორიისსიმაღლე ზღვის დონიდან 400-დან 3500 მეტრამდე მერყეობს.

ამ უზარმაზარ ტერიტორიაზე ვერტიკალური ზონირება და ჰაბიტატთა მონაცვლეობაა. ენდემიზმის მაღალი დონე აქ გასაოცარია. ლაგოდეხის ფლორის 121 სახეობა - კავკასიის, ხოლო9 საქართველოს ენდემია. ამ უკანასკნელთაგან 7 კახეთის, პრაქტიკულად კი თავად დაცულიტერიტორიის ვიწრო ენდემს წარმოადგენს. ლაგოდეხი განთქმულია თავის საუკეთესოდშემონახული ხელუხლებელი წიფლისა და რცხილას ქალწულებრივი ტყეებით.ნაკრძალში მცენარეულობის ყველაზე გავრცელებული ტიპი წიფლნარი ტყეა, თუმცა დაცულტერიტორიაზე გვხვდება მურყნარები, რცხილნარები, პატარა ნაკვეთებად ქართული მუხის ტყედა შერეული ფოთლოვანი ტყეები. ნეკერჩხლის კორომებს, შემდეგ კი მაღალმთის მუხის ტყე, სუბალპურ ზონაში არყნარია გავრცელებული, დეკის (ღჰოდოდენდრონ ცაუცასიცა) ბუჩქნარსუკავია.მდიდარი და მრავალფეროვანი ფლორის ადგილსამყოფელებში ასევე მდიდარი დათვალწარმტაცი ფაუნის წარმომადგენლებია გავრცელებული. აქ ხერხემლიანი ცხოველების 126 სახეობის ცხოველია აღწერილი, მათგან თევზების - 4 სახეობა, ამფიბიების 5 სახეობაა, ქვეწარმავლების 12, ფრინველების 150 სახეობაა და ძუძუმწოვრების 53 სახეობააგავრცელებული.

24

2. საფეხმავლო ტურისტული მარშრუტი “გურგენიანის ჩანჩქერი”:

მარშრუტის ხანგრძლივობა – 1 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 8 კმ;

მარშრუტი იწყება დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაციიდან ავტომანქანით სოფ. ზემოგურგენიანში, ნინოს ხევის ხეობის დასაწყისამდე, შემდეგ ფეხით მიემართება ვიწრობილიკით ხეობის გასწვრივ ჩანჩქერამდე. მარშრუტზე ვიზიტორები ნახავენმრავალსაუკუნოვან ცაცხვის ხეს, კლდეებზე გადმომდინარე ანკარა წყაროებს, მდინარეებზე ბუნებრივად შექმნილ მრავალ კომპოზიციას. ვიზიტორებს აქვთ საშუალება, გზად შეისვენონ საპიკნიკე ადგილას.

გთავაზობთ 4 საფეხმავლო დასაცხენოსნო მარშრუტს:

1. საფეხმავლო ტურისტული მარშრუტი“ლაგოდეხის ჩანჩქერი”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 1 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 7 კმ;

მარშრუტი იწყება ნაკრძალისადმინისტრაციული ცენტრიდან, მიუყვებამდინარე შრომის ხევის მარცხენა მხარეს დაშედის ხეობაში საფეხმავლო ბილიკით დასრულდება ჩანჩქერთან. მარშრუტივიზიტორებს საშუალებას აძლევს, ნახონხელუხლებელი ფართოფოთლოვანი ტყე, სხვადასხვა ჯიშის საუკუნოვანი ხეები, მინერალური გოგირდოვანი წყაროები. ვიზიტორებს აგრეთვე საშუალება აქვთ

25

3. საფეხმავლო ტურისტული მარშრუტი “მაჭის ციხე”:

მარშრუტის ხანგრძლივობა – 1 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 4კმ;

მარშრუტი იწყება ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაციიდან, კერძოდ კისოფელ მაწიმის უბნიდან და ბილიკით მიუყვება მდინარე მაწიმჩაის პარალელურად “მაჭისციხემდე”, სადაც V-VI საუკუნის ისტორიულ-კულტურული ძეგლის ნანგრევებია შემორჩენილი. ამ მარშრუტის გავლისას არა არის გამორიცხული ვიზიტორები შეხვდნენ გარეულ ცხოველებს: ირემი, შველი, გარეული ღორი და სხვა.

4. სამანქანო – საცხენოსნო ტურისტული მარშრუტი“შავი კლდეების ტბა”:

მარშრუტის ხანგრძლივობა – 3 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 50კმ;

მარშრუტი იწყება ლაგოდეხის დაცულიტერიტორიების ადმინისტრაციიდან, მანქანითგადაადგილდება სოფელ მაწიმში, იქიდან საცხენოსნობილიკით მიუყვება მიტოს სერის მიმართულებითალპური ზონისკენ და გადის სახელწიფო საზღვრისპარალელურად შავი კლდეების ტბის მიმართულებით.პირველი შესვენება (კემპინგი) – ე.წ. წყაროსმიდამოებში;მეორე შესვენება – შავი კლდეების ტბის მიდამოებში;მესამე შესვენება – მთა ნინიგორას მიდამოებში.

გზად გვხვდება გადასახედები, კლდეები, სადაცბინადრობენ ჯიხვები, არჩვები, ირმები, შვლები და სხვაცხოველები თუ მტაცებელი ფრინველები. ვიზიტორებსსაშუალება ეძლევათ, გადაადგილდნენ ცხენებით, ღამეგაათენონ კარვებში და იქირაონ შესაბამისიაღჭურვილობა. 26

TuSeTiთუშეთი — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. იგიმდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე. აღმოსავლეთითთუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთით ფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთითჩეჩნეთი, სამხრეთით კახეთივახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი — გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა — პირიქითდა ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელიტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივიმოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო.თუშეთს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებელი და ვერც თანამედროვევითარებას ასახავს.

თუშეთში ორი მდინარეა: გომეწრის (თუშეთის) ალაზანი და პირიქითი ალაზანი თავისიმრავალი შენაკადით. ეს ორი მდინარე ერთმანეთს უერთდება სოფ. შენაქოს მიდამოებში დასახელმწიფო საზღვრის გადაკვეთის შემდეგ მიედინება ანდის ყოისუსსახელწოდებით. გომეწრის (თუშეთის) ალაზანი სათავეს იღებს ბორბალოს მთაზე დაახლოებით 3000 მ-ზე ზღვისდონიდან, ხოლო პირიქითი ალაზანი აწუნთა-ტებულოს ქედის აღმოსავლეთ ფერდობებზე (3300 მ-ზე).

თუშეთში უამრავი პატარ-პატარა ზომის ტბაა. სუბალპურ ზონაში (მდინარე ორწყლისსათავეებში) მყინვარული წარმოშობის ტბებია. არც ერთი მათგანის დიამეტრი არ აღემატება 20 მეტრს. ასეთივე ზომის ტბებია შავიკლდის ხევისა და ვებუს ხევის სათავეებში. კალოანის ხევისსათავეში მდებარე ტბა (მყინვარული წარმოშობით) მთელი წლის განმავლობაში გაყინულია.ჭანჭახოვანის ქედის ჩრდილო ფერდობებზე მდებარე ტბის სიგრძე 12-15 მ-ა, სიგანე — 5-6 მ. ტბაძალიან ღრმაა. ნასოფლარ ჰეღოსთან გვხვდება გამდინარე ტბა სიგრძით 200 მ.

27

3 dRiani turi TuSeTSi

•აბანოს უღელტეხილი -კავკასიონის მთავარ წყალგამყოფქედზე, ბულანჩოსწვერისა და დიდგვერდის მთებს შორის. გადასასვლელი მდინარესტორის ხეობიდან თუშეთისალაზნის ხეობაში. ზღვის დონიდან2950 მეტრი.

•შენაქო — სოფელი ახმეტისმუნიციპალიტეტში, (ომალოსტერიტორიული ორგანო). მდებარეობსპირიქითი ქედის სამხრეთ კალთაზე. ზღვისდონიდან 2080 მეტრი. ახმეტიდან100 კილომეტრი. 2002 წლის აღწერისმონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 7 ადამიანი.

•დიკლო — სოფელი ახმეტის მუნიციპალიტეტში, (ომალოს ტერიტორიულიორგანო). მდინარე თუშეთის ალაზნის ხეობაში. 2002 წლის აღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 16 ადამიანი.

•დღესდღეობით არსებობს ძველი და ახალი ომალო. ძველი ომალოდან, რომელიც აშენებულია XVIII საუკუნეში, ხალხმა დაიწყო დაბლა ჩამოსვლა და ვაკეადგილას დასახელება, რის შედეგდაც, ამ დასახლებასახალი ომალო ეწოდა.

•ძველი ომალო, ანუ კესელოს ციხე აშენებულიაXVIII საუკუნეში. ადრე ომალოს მოსახლეობა ამციხესთან ყოფილა შეჯგუფული, შემდეგ კისოფელი თანდათანობით დაბლა, დღევანდელომალოს (ახალ) ვაკეზე ჩასულა. ხალხისგადმოცემის მიხედვით შამილისა დალეკიანობის დროს სოფელი ამ ციხეშიიხიზნებოდა და იბრძოდა.ომალო დიდი კავკასიონისა და პირიქითაქედებს შორის მდებარეობს და უგზოობის გამონახევარი წელიწადი დანარჩენისაქართველოსგან მოწყვეტილია. 2002 წლისაღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობდა1221 ადამიანი.

დღე 1 :

28

დღე 2 :

წინათ, ომალოს მოსახლეობა ამ ციხესთან ყოფილა შეჯგუფული, შემდეგმოსახლეობა დაბლაჩამოსულა, ვაკეზე.

•ომალოს კესელოს ციხე). მას აქვს მოედანი დააღმოსავლეთით მაღალიგალავანი... კედლის სისქე 60 სმ-ია, სიმაღლე 8-10 მ. ციხე დღეს ჩაქცეულია.

დართლო — სოფელი ახმეტისრაიონში, თუშეთში, პირიქითი ქედის სამხრეთკალთაზე, მდინარე დიდხევის (პირიქითიალაზნის მარცხენა შენაკადი) მარჯვენა მხარეს. ზღვისდონიდან 2000 მ, ახმეტიდან 102 კმ. მიმოსვლა ცხენის ბილიკით დასაჰაერო გზით. 2002 წლისაღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 9 ადამიანი.

•ფარსმას ნასოფლარი მდებარეობს საქართველოში, კახეთისრეგიონში, ახმეტის მუნიციპალიტეტში, ისტორიულ მხარეთუშეთში, ისტორიულ პირიქითა (აღმა) თემში, სოფელომალოდან დაახლოებით 40 კილომეტრში, პირიქითაალაზნის მარცხენა ნაპირზე, გზის პირას ბორცვებზე.

ხალხის გადმოცემით, შამილისა დალეკიანობის დროს, მოსახლეობა ამ ციხეში იხიზნებოდა. ომალოს ტიპის ციხესჩარდახებიც აქვს მიშენებული, საიდანაც მტერს ,,გოხებს” (ქვებს) უშენდნენ.

ციხის ჩრდილოეთისმხარეზე ინდურთის წყლის მიმართულებით მიწის ქვეშ გაყვანილია დახურულიგვირაბი, საიდანაც მეციხოვნეებს წყალი უზიდნიათ. გვირაბი დღეს ჩაქცეულია,მისი სიგრძე 120 მეტრს აღწევს. წოვათას ამ სამ იცხეს ქისტები მისდგომიან და ვერგაუტეხიათ.

ასეთია ინდურთის სამი ციხე წოვათაში, რომელსაც ქვითკირის გალავანი აქვს.კედლის სისქე 1მმდეა და მიშენებული აქვს ჩარდახი.

29

•გირევი თუშეთის დაცულილანდშაფტის ტერიტორიაზემდებარეობს და იგი საქართველოსგარემოს დაცვისა და ბუნებრივირესურსების სამინისტროსდაქვემდებარებაშია.

•ჰეღო იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის ეზოს გადაღმა ტყის პირას აღმართული ხატია. თქმულების თანახმად, ცხრაკარიდან ადამიანების ქცევით უკმაყოფილო იოანენათლისმცემელი თუშეთის სოფელ ჰეღოში გაქცეულა. (ადამიანები მას თურმე ღორსა დაქათამს სწირავდნენ). XX საუკუნის ნახევრებამდეჰეღოში სხვა დღესასწაულების გვერდით აღინიშნებოდანათლისმცემლის დღეობაც და მას თუშები, როგორც ერთ-ერთ ძლიერ და მკაცრ ხატს, ისე იცნობდნენ. ამ რaმდენიმე ათეული წლის წინ, როცა ჰეღოდა საერთოდ თუშეთი დაიცალა მოსახლეობისგან, რამდენიმე ადამიანმა ითავა ჰეღოს ნათ

ლისმცემლის ნიშის ბარად ჩამოტანა და ცხრაკარასტერიტორიაზე მისი აღმართვა, რომელსაც დღეს ჰეღოს ნათლისმცემლის სახელით მოიხსენიებენ.

30

დოჭუ — სოფელი ახმეტისმუნიციპალიტეტში(ომალოს ტერიტორიულიორგანო). მდებარეობს თუშეთისალზანისა დაპირიქითიალაზნის წყალგამყოფ მაკრატელასქედის სამხრეთ კალთაზე. ზღვის დონიდან2050 მეტრი, ახმეტიდან 102კილომეტრი. 2002 წლის აღწერის მონაცემებით სოფელშიცხოვრობს 1 ადამიანი.

დღე 3 :

•სოფელი ჯვარბოსელი

31

თუშეთის დაცული ტერიტორიები

საქართველოს ულამაზესი კუთხე თუშეთი აღმოსავლეთ კავკასიონზე მდებარეობს. თუშეთსაღმოსავლეთით დაღესტანი, ხოლო ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი ესაზღვრება. თუშეთისდასავლეთით ხევსურეთი, სამხრეთით კი კახეთი მდებარეობს. მაღალმთიანი, ქედებითა დამწვერვალებით გარშემორტყმული თუშეთი დაღარულია უამრავი ხევით, რომელთაგანჩამონადენი წყლები, მაკრატელას წყალგამყოფი ქედით ერთმანეთისგან გამოყოფილ,

თუშეთის ორ მთავარ მდინარეში, პირიქითისა და თუშეთის (გომეწრის) ალაზანებშიჩაედინება. ორივე ალაზანი სოფელ შენაქოს მახლობლად ერთდება, შეერთებული მალევესცილდება თუშეთისა და საქართველოს საზღვარს, გადის დაღესტანში, სადაც ამ მდინარესანდის ყოისუს სახელით მოიხსენიებენ, და კასპიის ზღვაში ჩაედინება. თუშეთის დაცულიტერიტორიები თუშეთის სახელმწიფო ნაკრძალს, თუშეთის ეროვნულ პარკსა და თუშეთისდაცულ ლანდშაფტს აერთიანებს. მისი საერთო ფართობი დაახლოებით 122 050 ჰა-ია. თუშეთის მცენარეულობა ენდემიზმის საოცრად მაღალი დონით ხასიათდება. აქაურიფლორის 230 წარმომადგენელი კავკასიის ენდემია საერთო რაოდენობის 20 პროცენტზემეტი), ხოლო მცენარეთა 11 სახეობა საქართველოს ენდემია. თუშეთის ნაკრძალსა დაეროვნულ პარკში გავრცელებულ საქართველოს ენდემთაგან აღსანიშნავია: თუშურიტილჭირი, კოწახური, მაჩიტა, დათვისთხილა, შროშანი, თუშური ასკილი , თებულოს ბაიადა სხვა. აქ ასევე გვხვდება კავკასიის ზოგიერთი ენდემიც: შავი ანუ რადეს არყი , ღვინა, ყვითელი ღვინა, ფურისულა, დეკა, ცისთვალა და სხვა.თუშეთში გავრცელებულიაძუძუმწოვართა 60, ფრინველთა 120-მდე, რეპტილიების 3, ხოლო ამფიბიების 6 სახეობადა თევზების თითო-თითო სახეობა. კავკასიონის ეს ნაშალი ფერდობები და მიუვალიკლდეები აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვისა, არჩვისა და ნიამორის სამშობლოა. ჯიხვისმეზობელია კავკასიის მეორე ენდემიც – კავკასიურ შურთხი, დეკიანებსა და არყნარებშიცხოვრობს კავკასიური როჭო – თუშეთის ბუნების კიდევ ერთი მშვენება.

32

თუშეთი ორნითოლოგიური თვალსაზრისითაც საკმაოდ მდიდარი მხარეა. აქ მრავალისხვადასხვა ზომისა და განსხავებული ცხოვრების წესის მქონე ფრინველი ბინადრობს. თუშეთისწიწვოვან კორომებში ცხოვრობენ და ფიჭვის გირჩით იკვებებიან საქართველოსთვის საკმაოდიშვაითი ნაძვის ნისკარტმარწუხები. იმავე ტყეებში რამდენიმე სახეობის კოდალის ნახვაშეიძლება. უფრო მაღლა წითელთავა მთიულები, მთის მწყერჩიტები და წითელფრთიანიკლდეცოციები გვხვდება. თუშეთის მიუვალი კლდეები უზარმაზარი ფრინველების – ორბების, ბატკანძერებისა და მთის არწივების საბუდარია. აქ ბევრია კაკაბიც. სხვა მტაცებელფრინველთაგან თუშეთში რამდენიმე სახეობის ბუ, მთის კირკიტა, კაკაჩა და ჩვენი პლანეტისყველაზე სწრაფი ფრთოსანი – შევარდენი გვხვდება. კალმახით მდიდარია თუშეთისმდინარეები. არსებული მონაცემების მიხედვით თუშეთში გვხვდება ქვეწარმავლების სამისახეობა: ჩორონელლა აუსტრიაცა, Vიპერა ურსინი და Lაცერტა სპ., ასევე გავრცელებულიამინიმუმ ერთი სახეობის ამფიბია - მწვანე გომბეშო.

33

საფეხმავლო მარშრუტი “დიკლო”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 3 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 36 კმ;

მარშრუტის მიმართულება: ომალო–აგეურთა-დოტკალტო–დიკლო–დიკლოს ხაა–შავი ქვიშა–სანარე–სონეხი–შენაქო–ომალო.

2. საფეხმავლო მარშრუტი “ორეთი”:მარშრუტის ხანგრძლივება – 2დღე; მარშრუტის სიგრძე – 23 კმ;მარშრუტის მიმართულება: ომალო–ხოშანე–იღონე–ორეთი–ჭიხალე–ცოკალთა–ომალო;

3. საცხენოსნო მარშრუტი “დოჭუ”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 2 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 28 კმ;

მარშრუტის მიმართულება: ომალო–ღელე–სახეო–დოჭუ–გოგრულთა–კეხი–ხახაბო-ომალო;

4. საცხენოსნო მარშრუტი “წოვათა”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 5 Dდღე;მარშრუტის სიგრძე – 65კმ;

მარშრუტის მიმართულება: ომალო-დართლო-ფარსმა-ნაყაიჩოს უღელტეხილი—ვერხოვანი-წარო-წოვათა-ალაზნისთავი–ვაკისძირი-ილიურთა-ვესტმო-გოგრულთა–დოჭუ–ომალო;

34

ლეჩხუმილეჩხუმი დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავდაძირითადად ახლანდელი ცაგერის რაიონისა და ნაწილობრივ წყალტუბოს რაიონის დაამბროლაურის რაიონის ტერიტორიას. ლეჩხუმს დასავლეთით სამეგრელოსაგან ყოფდა ასხისმთის მასივი, ჩრდილოეთით სვანეთისაგან — ლეჩხუმის ქედი, აღმოსავლეთით რაჭისაგან —მდინარე ასკისწყალი, მდინარე რიონის მარცხენა ნაპირზე კი თავშავის ქედის სამხრეთიკალთები, სამხრეთით იმერეთისაგან — მდინარე ლეხიდარის მარცხენა ნაპირის გასწვრივმდებარე სერი და ხვამლის მთის მასივი.ლეჩხუმში ადამიანის ცხოვრების კვალი ნეოლითის ხანიდანაა დამოწმებული. არქეოლოგიურიმონაპოვარით კარგად არის აგრეთვე წარმოდგენილი გვიანდელი ბრინჯაოს ხანა. ანტიკურხანაში ლეჩხუმი უკვე მჭიდროდ დასახლებული რეგიონი იყო. წყაროებში პირველადმოიხსენიება VI საუკუნეში (პროკოპი კესარიელი) სკვიმნიას სახელწოდებით. ამ დროს მასერისთავი მართავდა, რომელიც ეგრისის მეფეს ექვემდებარებოდა. მომდევნო ხანაში ლეჩხუმი, როგორც ცალკე ადმინისტრაციული ერთეული, დაიშალა და მისი ტერიტორია თაკვერის, რაჭისა და ოკრიბის შემადგენლობაში შევიდა. უფრო გვიან ლეჩხუმი კვლავ დამოუკიდებელიერთეულია. მისი სავაჭრო-ეკონომიური ცენტრი იყო ლაილაში. იმერეთის სამეფოს წარმოქმნის(XV ს.) შემდეგ ლეჩხუმი მის შემადგენლობაში შევიდა როგორც სამეფო დომენი. XVII საუკუნის II ნახევრიდან ლეჩხუმში თავი იჩინა მისწრაფებამ დამოუკიდებლობისაკენ, გაჩნდა თანამდებობა— ტიტული ლეჩხუმის თავი. XVII საუკუნის II ნახევრიდან ლეჩხუმელი ძლიერი აზნაურებიშეეცადნენ შეექმნათ ცალკე სათავადოები. ამ მხრივ გარკვეულ წარმატებას მიაღწია ინასარიძეთასაგვარეულომ. შემდგომში ლეჩხუმს მთლიანად ჩიქოვანთა ფეოდალური საგვარეულოდაეუფლა. 1714 წელს, მას შემდეგ, რაც ლეჩხუმს გამგებელი ბეჟან I დადიანი სამეგრელოსმთავარი გახდა, ლეჩხუმი სამეგრელოს სამთავროს ერთ ნაწილად იქცა, ამიერიდან მასდადიანების დანიშნული სარდალმოურავი განაგებდა. XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე იმერეთისმეფე სოლომონ II შეეცადა ლეჩხუმის დამორჩილებას, მაგრამ უშედეგოდ. სამეგრელოსსამთავროს რუსეთის იმპერიაში შესვლია შემდეგ ლეჩხუმის ტერიტორიაზე შეიქმნაადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული — ლეჩხუმის მაზრა.

35

36

3 დღიანი ტური : ლაჩხუმი

1 დღე : ცაგერი

გასვლა დილის 8 საათზე ცაგერის მიმართულებით

•მონახულება ლადო ასათიანის სახლ-მუზეუმის სოფელ ბარდნალაში.•მხარეთმცოდნეობის მუზუმი ცაგერში• გვესოს ციხე• სოსილეის ციხედაბინავება ცაგერში

2 დღე :

• გზად სოფ. ხვანჩკარას ვენახების მონახულება და ღვინის დეგუსტაცია• ლაჯანურის წყალსაცავის ნახვა• ხვამლის კლდესთან დაბანაკება

3 დღე :

• ხვამლის კლდის მონახულება• დაბრუნება თბილისში

ხვამლი, იგივე ხომლი — კირქვული მასივი ლეჩხუმში, მხარის დასავლეთ ნაწილში, ცაგერისადა წყალტუბოს მუნიციპალიტეტების ტერიტორიაზე. სიმაღლე 2002 მ. ორმაგი კუესტაააგებულია ცარცული კირქვებით. სამხრეთისკენ აჩენს 300 მ. სიმაღლის ქარაფს, სადაცმდებარეობს ხვამლის ისტორიული ქვაბ-სახიზარი. ორივე კუესტის ჩრდილოეთი დაფერდებადაცხრილულია მრავალი კარსტული ძაბრით. მღვიმეებიდანაღსანიშნავია თეკენთერი (შესასვლელი წიფლის ფუღუროდან) და ყინულოვანი მღვიმე ბოგა. ხვამლი შემოსილია შერეული ტყით.

ველი ისტორიული, ანტიკური წყაროებიდან ხვამლი იგივე ხომლი მიიჩნევა ბერძნულიმითიური ლეგენდარული გმირების არგონავტებისა და ჰერაკლეს მოგზაურობის მისტიკურადგილად. მთა რომელზედაც ზევსის ბძანებით მიაჯაჭვეს პრომეთე და რომელიც შემდგომდაიხსნა ჰერაკლემ. XIX საუკუნის 50-იან წლებში ხვამლს ეწვია იტალიელი მოგზაური დამკვლევარი დანიელ პიზაგალი, რომელიც ბერძნულ ანტიკურ წყაროებზე დაყდნობით ეძებდაარგონავტების, პრომეთეს მიჯაჭვის ადგილებს. როგორც შემდგომ მკვლევარი თავისმოგონებებში წერს, იგი ყველაზე მეტად იმან გააოცა, რომ ადგილობრივმა მაცხოვრებლებმაკარგად იცოდნენ ეს ლეგენდა და მათ ყველაზე მეტად უხაროდათ როცამტაცებელ სვავსმოინადირებდენენ, რომელიც ლეგენდის თანახმად პრომეთეს გულ-ღვიძლსუკორტნიდა.ხომლის მთა აგრეთვე ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით აღწერილი აქვს ფრანგ მწერალ-ფანტასტ ჟიულ ვერნს თავის სათავგადასავლო რომანში „შეუპოვარი კერაბანი”:

37

38

ლაჯანურის წყალსაცავი არისსაინჟინრო-ჰიდროტექნიკურინაგებობა ცაგერისმუნიციპალიტეტში.შექმნილია მაღალი თაღოვანიკაშხალით მდინარე ლაჯანურისქვემო დინების ვიწრო ხეობაში,სოფელ სურმუშთან. ოვალურიფორმისაა. სიგრძე 3,2 კმ, უდიდესი სიგანე 1 კმ, საშუალოსიგანე0,5 კმ. უდიდესი სიღრმე 70 მ, საშუალო სიღრმე 30 მ, ფართობი1,6 კმ², წყლის მოცულობა 50 მლნ

ლაჯანურის წყალსაცავი

ცაგერის მნიციპალიტეტში არის მე-7 საუკუნის ცნობილი საეკლესიო მოღვაწისა დაფილოსოფოსის წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის საფლავი და მონასტერი.

გვესოს ციხე ცაგერის ჩრდილოეთით მდებარეობს, ცხენისწყლის ხეობას დასცქერის. ოგი მურისადა ორბელის ციხეების დროს (XIIსაუკ) ნაგებობაა.ციხეს ფართო ადგილი უჭირავს. მისი ეზო კოჯეებით არის გარშემორტყმული.ციხეში ეკლესია ყოფილა, მაგრამ დანგრეულა. აღმოსავლეთის მხრივ ორი კედელი ნახევარწრედ ჯერ კიდევ დგას. სხვა კედლები გარღვეულ-აყუდებულია ცალ-ცალკე.შესავალთან მეორე შენობის მონარღვევი ემჩნევა. ნარღვევის კუთხეში ვიწრო ქვაბიაჩატანებული. შუა გულში სვეტის ქუდის მოყვანილობის დიდი ლოდი ძევს. ის სპონდიოს ქვაადა ოთხივე მხარეზე ნახაზები აქვს.ციხე რამდენიმე კორპუსისაგან შედგება. ძირითადი სიმაგრე კლდეზეა აგებული. ნაშენიმკვიდრად დგას. შიგ ასწლოვანი მუხებია. ეზოშიც დიდი ხეები (მუხა, ცაცხვი) ხარობს. წინათ აქალბათ მარტო ციხე იყო.თათრებისაგან თავის დასაცავად აუშენებიათ ჩარკვიანის ციხე. იგი პატარაა და შუა გვესოში, საუკეთესო მაღლობ ადგილზე, დგას. ამ ციხეში წყაროც ჰქონიათ. (მ. ალავიძე ლეჩხ.ზეპ.)

39

არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი მასალა, რომელიცძირითადად მოიცავს ადრეულ და გვიანი ბრინჯაოს ხანას, ანტიკურ პერიოდს. მათ შორისაა: ბრინჯაოს მხედარი, ბრინჯაოს განძი, აღმოსავლური დაკოლხური ბრინჯაოს სტილიზებული ცულები, კავკასიური სიკილი, ხეთურილაგამი, ქვის ხანის იარაღები: ცულ-წერაქვი, ისრისპირები, სახნისი, დანები;ნუმიზმატიკის ნიმუშები (ალექსანდრე მაკედონელის მონეტა, ლიზიმაქესოქროს სტატერი, კეისრების ოქტავიანესა და ადრიანეს მონეტები, არაბული

მუზეუმის კოლექციების მოკლე აღწერა: მუზეუმში დაცულია ქვემო სვანეთსა და ლეჩხუმში

და თურქული მონეტები და სხვ.), XVII-XIX სსის საეკლესიო ნივთები, იშვიათი ბიბლიოგრაფიულიგამოცემები, დ. ერმაკოვისა და ალ. როინიშვილის უნიკალური ფოტომასალა ლეჩხუმზე. მუზეუმისფილიალები: ლადო ასათიანის სახლ-მუზეუმი (ს. ბარდნალა), სევერიან ისიანის სახლ-მუზეუმი (ზოგიში),არჩილ გელოვანის სახლ-მუზეუმი ( ს. სპათაგორი)

ცაგერის ისტორიული მუზეუმი

• ლადო ასათიანის სახლ-მუზეუმის

გამოირჩევა და ყურძნის მოყვანაც საკმაოდმძიმე შრომასთანაა დაკავშირებული მთელიწლის განმავლობაში. ეს ღვინოუსახელაურის საუკეთესო ტერუარიდანაა, სოფელ ოყურეშიდან. შესანიშნავიგარეგნობა აქვს, სხივიანი ლალისფერია, სურნელებში კი წითელი ბლისა და თეთრისბლის მურაბის, ასევე ნამცხვრის ტონებიჩნდება. საკმაოდ სხეულიანი და სქელიღვინოა, ახასიათებს ძალზე ხანგრძლივიდაგემოვნება

უნიკალური ვაზის ჯიში - უსახელაური ძირითადად ლეჩხუმის ორ-სამ სოფელშიაშემორჩენილი. სულ რაღაც 5 წელია, რაც კომპანიებმა ამ ჯიშის ვაზის ყურძნისგანნახევრადტკბილი ღვინოების ჩამოსხმა განაახლეს. დღეს "უსახელაური" ქართულ ბაზარზეყველაზე ძვირფასი ღვინოა. მაღალი ფასი განპირობებულია ამ წითელყურძნიანი ვაზის ჯიშისუნიკალური თვისებებით, იშვიათობითა და მაღალი ხარისხით.

უსახელაური ნამდვილად შეიძლება ვაღიაროთ საქართველოს ყველაზე იშვიათ და ძვირფასღვინოდ. უსახელაურის ვენახები ძალზე მცირე ფართობებზეა გაშენებული, თავად ჯიშიცგანსაკუთრებული მცირემოსავლიანობით

ლადო ასათიანის მემორიალური სახლ-მუზეუმიდაარსდა 1971 წელს. მას შემდეგ სახლ-მუზეუმსსტუმრობს ათასობით ლადო ასათიანის პოეზიისთაყვანისმცემელი.

მუზეუმში ყოველწლიურად ტარდება,,ლადოობა”. ეწყობა შემოქმედებითი შეხვედრები.

2010 წელს სახლ-მუზეუმში ჩატარდა სარემონტო-სარესტავრაციო სამუშაოები.

მცხეთა - მთიანეთიმხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, მოიცავს ისტორიულ-გეოგრაფიულიპროვინციების შიდა ქართლის, ერწო-თიანეთის,ფშავის, ხევსურეთის, მთიულეთის, გუდამაყრის, ქსნისხევისტერიტორიებს.

მცხეთა-მთიანეთი ძირითადად სასოფლო-სამეურნეო მხარეს წარმოადგენს, სადაცგამოიყოფა მეცხოველეობის (ახალგორი, თიანეთი, დუშეთი, ყაზბეგი) დამებოსტნეობა-მებაღეობის რაიონები (მცხეთა, ნაწილობრივ დუშეთი). საქართველოს სამხედრო გზა ამ რეგიონზე გადის, რუსეთ-საქართველოსდამაკავშირებელი ერთადერთი მაგისტრალია ამჟამად. სამრეწველო ობიექტებითავმოყრილია მცხეთასა და დუშეთში. მხარეში მდებარეობს ქვეყნის მთავარისამთო-სათხილამურო კურორტი გუდაური.

40

1 დღიანი ტური – თბილისი - SiomRvime - mcxeTa

შიომღვიმის მონასტერი მდებარეობს თბილისიდან 40 კმ-ზე, მცხეთის რაიონში, მტკვრის მარცხენასანაპიროზე, სარკინეს (ახალტბის) ქედის სამხრეთკალთაზე. მონასტერი დაარსებულია VI საუკუნისშუახანებში, ერთ-ერთმა ასურელ მამის შიოს მიერ, რომელმაც სიცოცხლის ბოლო ორი წელი მონასტრისშუა ნაწილში მდებარე ბნელ მღვიმეში გაატარა და იქვედაიკრძალა.

სამონასტრო კომპლექსის უძველესი ნაგებობააჯერ კიდევ წმიდა შიოს სიცოცხლეში, 560-70-იანწლებში აშენებული წმიდა იოანე ნათლისმცემლისეკლესია, რომლის ქვედა ნაწილი საგანგებოდ გაკაფულკლდეში არის ამოყვანილი. ეკლესია „თავისუფალიჯვრის“ ტიპისაა. ნაგებია ნატეხი ქვით. გადახურულიაკონუსებრი სახურავით. XI ს-ის ბოლოს წმიდა შიოსმღვიმის თავზე, ნათლისმცემლის ეკლესიისდასავლეთით, აშენდა გრძელი უაფსიდო ეგვტერი. მღვიმე, რომლის ცენტრშიც არის წმიდა შიოს საფლავი, 11 მეტრის სიღრმისაა. იგი ზემოთკენ ჭასავითვიწროვდება და იხსნება ეგვტერის დასავლეთ ნაწილშიგაკეთებული ხვრელით.

ჯვრის მონასტერი

ტაძრის სახელწოდებას ისტორიული საფუძველი აქვს. ქრისტიანობის მიღების პირველიდღიდანვე ამ ტაძრის ადგილას წმ. ნინოს მითითებით და მირიან მეფის ბრძანებით დიდიჯვარი ყოფილა აღმართული. მემატიანეთა გადმოცემით, ქართლის ერისმთავარმა გუარამმა VIს-ის II-ნახევარში ხის ჯვარის ჩრდილოეთითააშენა პატარა ეკლესია, რომელსაც მცირე ტაძარს ან მცირე ჯვარსუწოდებდნენ. ეკლესია როგორც გარედან ისე შიგნიდან მორთული ყოფილა.

სვეტიცხოველი

პირველი ქართული ეკლესია, აიგო სწორედ ამ ადგილას, მდინარეების - მტკვრისა და არაგვისშესართავთან, „წმინდა ჭალაში“, ანუ სამეფო ბაღში. იგი აუგიათ პირველი ქრისტიანი მეფისმირიანის მითითებით IV ს-ის 30-იან წლებში. ეს ხის ნაგებობა მცირე ზომის ყოფილა, რაცტაძარში ბოლო ხანს ჩატარებული არქეოლოგიური გამოკვლევების შედეგაც დადასტურდა. აქაღმოჩენილი ხის სვეტების ნაშთები მეცნიერებმა IV საუკუნით დაათარიღეს, რითაც საშუალებამოგვეცა დარწმუნებით გვეთქვა, რომ მირიან მეფის ბრძანებით აგებული სვეტიცხოველი ხისნაგებობა ყოფილა.

41

1 dRiani turi Tbilsi – armazis cixe

არმაზციხე არქეოლოგიურ-ისტორიულიძეგლი მდებარეობს მცხეთა-თბილისისგზატკეცილზე... არმაზციხესადგილობრივები ბაგინეთს უწოდებენ. მისაშენებას ისტორიკოსები ქართლოსსმიაწერენ. სახელწოდება არმაზციხე კიდაკავშირებულია კერპ არმაზთან, რომელიც მეფე ფარნავაზმა მთავარღვთაებად გამოაცხადა. მცხეთისდედაქალაქობის პერიოდში მას საკმაომნიშვნელოვანი ფინქცია ჰქონდა და იგიწარმოადგენდა ქალაქისდედაციხეს. მოგვიანებით, როდესაცდედაქალაქი თბილისი გახდა, არმაზციხემ თავისი მნიშვნელობადაკარგა, ხოლო 735-736 წლებში იგიარაბებმა დაანგრიეს.

არმაზციხეზე მიკვლეულია სამიკულტურული ფენა. I-ფენა მიეკუთვნება ძვ. წ. IV-III საუკუნეებს. II ფენა ძვ. წ. II – I საუკუნეებს, ხოლო III-ფენამიეკუთვნება ახ. წ. I-საუკუნიდან მცხეთისდედაქალაქობის დასრულებამდე. ასევეგამოვლინდა მშენებლობის ორი პერიოდი. პირველი - ძვ. წ. IV-III საუკუნეებსმიეკუთვნება. ამ პერიოდში სამშენებლომასალად გამოყენებულია: ქვათლილი, აგური, ალიზი, დურაბი არ არისგამოყენებული. მშენებლობის მეორეპერიოდია ძვ. წ. III საუკუნედან, წისაპერიოდიდან განსხვავებით უკვეგამოყენებულია დუღაბი.

42

1 დღიანი ტური : საგურამო - ზედაზენი

ილია ჭავჭავაძის საგურამოს სახელმწიფო მუზეუმი

სახლ-მუზეუმის კომპლექსი მოიცავს ცნობილი ქართველი მწერლისა და საზოგადომოღვაწის ილია ჭავჭავაძის (1837-1907) საცხოვრებელ სახლს დამხმარე ნაგებობებით დაჭავჭავაძისეულ მამულს ბაღ-ვენახით. მუზეუმის სტაციონარულ ექსპოზიციაშიწარმოდგენილია მწერლის მემორიალური ნივთები, მე-19 ს-ის ქართული კულტურისწარმომადგენელთა ფოტოპორტრეტები და ეპოქის ყოფის ამსახველი ფოტომასალები, მწერლის ხელნაწერები, მისივე გამოცემული პერიოდიკის ნიმუშები (”ივერია”, ”საქართველოს მოამბე” და სხვ.), მე-19 ს-ის ქართული და უცხოეთის სახვითი ხელოვნებისნიმუშები: ფრანგი მხატვრის გარნიეს ”ჟაკ დე მოლის მიღება ტამპლიერების ორდენში”, ვერნეს ”მაზეპა მგლების გარემოცვაში”, უცნობი ფრანგი მხატვრის ფერწერული ტილო”შიში”, ლადო გუდიაშვილის, უჩა ჯაფარიძის, იაკობ ნიკოლაძის ნამუშევრები; XVIII-XIX ს.ს. გერმანული წარმოების დეკორატიული და საყოფაცხოვრებო ჭურჭელი, ავეჯი და სხვა.

ზედაზნის მონასტერი მდებარეობს მცხეთიდან ჩრდილო დასავლეთით, საგურამოს ქედისუმაღლეს მწვერვალზე (ზ. დ. 1350 მ.).ეს სახელი მას უწოდეს მისი თანდათან ამაღლების გამო. „ზედაზენი კიბედ ზეცისა სდგასო“ - ამბობს ხალხური თქმულება. ლეგენდის მიხედვით ამმთისათვის უწოდებიათ კერპი ზადენის სახელი, რომელიც ხალხის სათაყვანებელი გმირიყოფილა და ბრძოლაში დაღუპილა. მეფე ფარნაჯობს(112- 99 წ. ძვ. წ.) ამ მთაზე აღუმართავსკერპი. ეს კერპი იდგა ამ მთაზე IV -საუკუნის პირველ ნახევრამდე, როდესაც საქართველომქრისტიანობა მიიღო.

43

1 დღიანი ტური თბილისი - ანანური - ყაზბეგი - დარიალი

ანანური, ფეოდალური ხანის (XVI-XVII სს.) ციხესიმაგრეა. იგი ჩრდილოეთიდან დარიალისხეობით მომავალ გზას კეტავდა და არაგვის ერისთავთა რეზიდენცია იყო. ანანურის ანსამბლშითავმოყრილია საერო, სამხედრო და საკულტო ნაგებობანი. XVII საუკუნის I ნახევარში აშენდაზედა ციხე, რომლის გალავნის კედლებში ჩატანებულია 4 მრგვალი კოშკი. ანანურის ანსამბლისუმთავრესი აქრიტექტურული ნაგებობაა დიდი გუმბათიანი ტაძარი. სამხრეთ კედლისწარწერიდან ჩანს, რომ ტაძარი 1689 წელში, არაგვის ერისთავის მდივანბეგ ბარძიმის ბრძანებით, სარქარ ქაიხოსრო ბაღსარაშვილს აუგია. XVII საუკუნეში აგებული დიდი ეკლესიისაღმოსავლეთით აღმართული სამრეკლოც. ანანურის ქვედა ციხე XVIII საუკუნის დასაწყისშიააგებული. 2007 წლის 24 ოქტომბრიდან ანანურის ციხე შეტანილია იუნესკოს მსოფლიომემკვიდრეობის საცდელ სიაში.

დარიალის ხეობაში მდ. თერგის მარცხენა ნაპირის მაღალ კლდოვან მთაზე, რომლის ჩრდილოდა აღმოსავლეთი მხარე მიუდგომელი იყო, ხოლო დასავლეთით მთის ყელი კედლებით არისგადაკეტილი, მდებარეობს ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი - დარიალის ციხე.

44

45

გერგეტი — გალავნით შემოზღუდული ქართული ხუროთმოძღვრული კომპლექსი, ზღვისდონიდან 2200 მეტრზე. კომპლექსში შედის სამების გუმბათოვანი ტაძარი (XIV საუკუნის 30-იანიწლები), სამრეკლო (XIV საუკუნის II ნახევარი) და საბჭეო (XV საუკუნე). ადრე გერგეტის სამებისტაძრის ადგილას, როგორც თეიმურაზ ბატონიშვილის „ივერიის ისტორია“ მოწმობს, მანამდესამების მთაზე ჯვარი ყოფილა აღმართული. გიორგი ბრწყინვალემ ტაძრის მოვლა-პატრონობაგერგეტელებს დააკისრა, რომლებიც „სამების საყდრისშვილებად“, მის ყმებადითვლებოდნენ. ამ პატივს გერგეტელებს მომდევნო საუკუნებში საქართველოს სხვამეფეებიც უმტკიცებდნენ. გერგეტის სამება „მცხეთის სამკაულის“ სახიზარს წარმოადგენდა. ხანგრძლივი დროის მანძილზე აქ ესვენა ქართველი ქრისტიანების ერთ-ერთი უწმინდესირელიკვია – წმინდა ნინოს ჯვარი, რომლის ფლობის პატივს ტაძარი სვეტიცხოველთან დათბილისის სიონთან ერთად ინაწილებდა.

გერგეტელებს დააკისრა, რომლებიც „სამების საყდრისშვილებად“, მის ყმებადითვლებოდნენ. ამ პატივს გერგეტელებს მომდევნო საუკუნებში საქართველოს სხვამეფეებიც უმტკიცებდნენ. გერგეტის სამება „მცხეთის სამკაულის“ სახიზარს წარმოადგენდა. ხანგრძლივი დროის მანძილზე აქ ესვენა ქართველი ქრისტიანების ერთ-ერთი უწმინდესირელიკვია – წმინდა ნინოს ჯვარი, რომლის ფლობის პატივს ტაძარი სვეტიცხოველთან დათბილისის სიონთან ერთად ინაწილებდა.

2 დღიანი ტური ხევსურეთში : თბილისი - ბარისახო - შატილი -მუცო - თბილისი.

შატილი,- კლდეზე შეფენილი სოფელი ერთდროულად საცხოვრებელიც იყო და ციხესიმაგრეც, იგი საუკუნეთა მანძილზე დარაჯობდა საქართველოს ჩრდილოეთ გადმოსასვლელებს (ამჟამადაღდგენილია). სოფლის კიდეებს მიუყვება ერთმანეთთან მიჯნით ნაგები ციხე-სახლების რიგიდა იქმნება ერთიანი, მიუვალი დამცველი კედელი, რომელიც საიმედოდ კეტავს სოფელს. გარესამყაროსთან შატილს არღუნის ხეობაში გამავალი ერთადერთი ვიწრო გზა აკავშირებს. შატილის განაშენიანება ტერასულია, შენობათა ძირითადი ტიპია ბრტყელსახურავიანი სახლიდა კოშკური საცხოვრებელი. სოფელს შენობებს შორის მთელ სიმაღლეზე აუდის ვიწრო ქვისკიბე, აქა-იქ შემორჩენილია ძვლებისაგან შეკრული ფიცარნაგები - გადასასვლელები, რომელთამეშვეობით მტრის შემოსევის შემთხვევაში შესაძლებელი იყო მთელი სოფლის შემორბენა ქუჩაშიგამოუსვლელად. 2007 წლის 24 ოქტომბრიდან შატილი შეტანილია იუნესკოს მსოფლიომემკვიდრეობის საცდელ სიაში.

ანატორის ჯვარი ქისტების სალოცავიც იყო. მისი ნიში ქისტურ სოფელ ჯარეგოშიც იდგა. კულტს ენათესავება საქონლის მფარველი მეგრული ღვთაება ჟინი ანთარი და აფხაზურიაითარა. ანატორის ნასოფლარი მოიცავს ერთმანეთზე მიჯრით ნაგებ, ქვის სიპებით თავშეკრულაკლდამებს. გადმოცემით ეს აკლდამები ეკუთვნით ანატორელებს, რომლებიც ჟამს გაუწყვეტიაერთ-ერთი მათგანის მიერ ანატორის ჯვრის სალოცავის უდიერად მოპყრობის გამო.

მუცო იყოფა ძირითადად ორ ნაწილად, ზემოთი უფრო ძველი შეთეკაურთ უბანი დამეორე შედარებით ახალი დაიაურთ უბანი. მისადგომად რთულ სოფელშიშენარჩუნებულია ორიგინალურიარქიტექტურა და ის პოპულარული ადგილიატურისტებისა და მთამსვლელებისთვის. ამჟამად საქართველოს ყველაზე სავალალომდგომარეობაში მყოფ ისტორიულ ძეგლთასიაშია. ლეგენდის თანახმად, სოფლისმკვიდრნი მთავარანგელოზის ბროლისკალოსხატზე ლოცულობდნენ. ისინი განთქმულიმეომრები და მონადირეები იყვნენ, იცავდნენრა საუკუნეების განმავლობაში ხატისთვისმოძღვნილ საგანძურს.

46

2 დღიანი ტური ყაზბეგში : - თბილისი - ანანური - ყაზბეგი - სნო- ჯუთა - დარიალიჯუთა - სოფელი ყაზბეგისმუნიციპალიტეტში (სნოს ტერიტორიული ორგანო), მდებარეობს ხევის კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთკალთაზე, მდინარე სნოსწყლის (თერგის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში. ზღვის დონიდან2200 მეტრი, სტეფანწმინდიდან 20 კილომეტრი.2002 წლისაღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 62 კაცი.

დარიალის ხეობა — მდინარე თერგის ხეობის ანტეცედენტური მონაკვეთი ყაზბეგისმუნიციპალიტეტში. ხეობა 1000 მ სიღრმეზეა ჩაჭრილი კავკასიონის ღერძულ ზონაში დაკლდოვანი დერეფნით გადის გვერდით ქედში. იწყება მდინარეჩხერის შესართავთან დამთავრდება ზემო ლარსთან (სიგრძე 11 კმ).

47

ყველაზე ვიწრო დაკლდოვანიამდინარეებისყაბახისა და ხდისშესართავებს შორისმდებარე ნაწილი. ხეობა აგებულიაპალეოლოურიგრანიტოიდებით, გნაისებით, კრისტალურიფიქლებით. ციცაბოფლატეები დიდნაწილზემოკლებულია ნიადაგს დაერთიან მცენარეულსაფარს. დარიალისხეობაზეგადის საქართველოსსამხედრო გზა.

თბილისი - ბარისახო - როშკა - ჭაუხები - თბილისი.

2 დღიანი ტური ხევსურეთში აბუდელაურის ტბებზე

ჭიუხი, სწორხაზოვნად გადაჭიმული მაღლობი, რომელსაც მომრგვალებული, გუმბათისებრიზედაპირი აქვს. ჩვეულებრივ წარმოადგენს ძლიერ დანგრეული და შემდეგ რამდენადმეაზევებული ქედების ნარჩენებს. კავკასიონის ჭიუხები კრისტალურ ქანებში გამომუშავებულიდაკბილული კლდოვანი მთებია.

ბუდელაურის ტბა მდებარეობს ხევსურეთში, სოფელ როშკის ზემოთ,თითქმის ჭიუხებისძირში.ამ ტბაში შეაფარა თავი ფშაური ანდრეზის(გადმოცემის) მიხედვით იახსრის ლახტსგამოქცულმა უკანასკნელმა (?!) დევმა. მანამდე იახსარმა ლახტი ესროლა დევს, მაგრამ დევი კლდეს ამოეფრა, ლახტი კლდესმოხვდა და მისგან ანასხლეტმა ნაფოტმა დევსთვალი გამოთხარა(დღესაც დგას ეს კლდეროშკის თავში), ცალთვალა დევი კი ტბაშიჩაეშვა. იახსარი თან ჩაჰყვა ტბაში და დევიგანგმირა, მაგრამ დევის უწმინდურმასისხლმა შეკრა ტბის ზედაპირი და იახსარმაამოვლა ვეღარ შეძლო ამოსვლა, სანამოთხრქა-ოთხყურა ცხვარი არ დაკლეს დამისი სისხლი ტბას არ ასხურეს.ცხვრის სისხლმა უწმინდურის სისხლითწაბილწული ტბა განწმინდა და იახსარსაცხმელეთზე ამოსასვლელი გზა გაეხსნა. ამბობენ, ღვთისშვილი მტრედის სახითამოფრინდა იქიდანო. მადლიერი იახსარიბლოელს შეპირდა, ასეთი სიკეთე რომ მიყავი, სამ თხოვნას შეგისრულებო. როცაგაგიჭირდება, მიხმე და მეც შენთანგავჩნდებიო.

48

მაგრამ, ამ დროს იახსარი ღვთის კარზე ყოფილა ასული, რაღაც მნიშვნელოვანი საქმისთვის, რომლისთვისაც თავი მიუნებებია და ბლოელთან მისულა. რომ უნახავს კაცს დიდი არაფერიუჭირდა, განრისხებულა და ბლოელი მთელი ოჯახით ამოუწყვეტია.

იახსარი აქედან გაფრინდა და ლიქოკის თავს, კარატის წვერზე დაბრძანდა. მას აქეთ აქიახსრის ნიში (კოშკი) და საზარე ააშენეს. აქედან გამოფრინდა და უბისთავს, წვერმაღალმთაზე მოიკიდა დაბრძანდა. აქაც საზარე და კოშკი არის აშენებული. აქედან შუაფხოშიჩამოვიდა და აქ სამუდამოდ იქ დარჩა.პირველად, ბლოელის ოჯახს უკურნებელი სენი შეჰყრია, ბლოელს უთხოვია იახსარისთვის ,ოღონდ ოჯახი გადამირჩინე და შენს კარზე ძღვენით, საკლავითა და სანთლებით მოვალო.იახსარსაც უშველია.

მეორეჯერაც, ბლოელების ოჯახს რაღაც სახადი შეჰყრია. ამჯერადაც უთხოვია ოჯახისუფროსს იახსარისთვის შველა და მასაც უშველია. კიდევ შეუწირავს ძღვენი, საკლავი დასანთლები ბლოელს იახსარისთვის.მესამეჯერ კი ბლოელს ყანა ჰქონია ასაღები. უეცრად გაავდრებულა. კვლავ უთხოვიაღვთისშვილისთვის, ამინდი გამოასწორე და ძღვენს არ მოგაკლებო.

49

1 დღიანი ტური : ფშავი - თბილისი - ანანური - ჩარგალი -შუფხო

ვაჟა-ფშაველას სახლ- მუზეუმი

მუზეუმში დაცულია ცნობილი ქართველი პოეტის ვაჟა-ფშაველას (1861-1915 წწ.) ცხოვრებასა და მოღვაწეობასთან დაკავშირებული მემორიალური ნივთები, მე-19საუკუნისა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ეთნოგრაფიული ხასიათის მასალები, პოეტის კრებულებისსხვადასხვაპერიოდის გამოცემები, პოეტისადმი მიძღვნილი ფერწერული, გრაფიკული და სკულპტურულინამუშევრები, ფოტომასალა და სხვა. მუზეუმის ფილიალი: კორშის ეთნოგრაფიული მუზეუმი.

50

სამეგრელო

სამეგრელო- დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. ეს არისმდინარე რიონს,ცხენისწყალს, ენგურსა და შავ ზღვას შორის მოქცეული ტერიტორია. სახელწოდება მომდინარეობს ისტორიული მხარის ეგრისისსახელიდან. ქართულ წერილობითწყაროებში იხსენიება XII საუკუნიდან. თავდაპირველად გაიგივებული იყო მთლიანადდასავლეთ საქართველოსთან (მსგავსად აფხაზეთისა, იმერეთია), XIII-XV საუკუნეებში უკვევიწრო მნიშვნელობა აქვს — აღნიშნავს ქართველების ეთნოგრაფიული ჯგუფით —მეგრელებით — დასახლებულ მხარეს მდინარეებს ფსირცხასა (ძვ. ანაკოდიისწყალი) და ცხენისწყალს შორის. ცენტრალური ქალაქია ზუგდიდი.გვიანდელ შუა საუკუნეებში ამ ტერიტორიაზე ოდიშის სამთავრო შეიქმნა, ახალისახელწოდებაც აქედან მიიღო — ოდიში, თუმცა უცხოურ წყაროებში „სამეგრელოდან“ ნაწარმოები სახელწოდებებიც გვხვდება. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ლიტერატურაში ისევდამკვიდრდა სახელწოდება „სამეგრელო“. XVII საუკუნის I ნახევარში აფხაზ ფეოდალთამოძალების შედეგად, დროთა განმავლობაში სამთავროს საზღვარმა ჯერ მდინარე კელასურზე, შემდეგ ღალიძგაზე, ბოლოს კი ენგურზე გადმოინაცვლა.დონ კრისტოფორო დე კასტელის ცნობით, მისი საქართველოში მოღვაწეობისას (1627-1654 წწ), სამეგრელო ტერიტორია ვრცელდებოდა რიონიდან კოდორამდე.

51

2 დღიანი ტური მარტვილი - ზუგდიდი

მარტვილის მონასტერი — ადრეული შუასაუკუნეების ქრისტიანული ტაძარი დასამონასტრო კომპლექსისამონასტრო კომპლექსიდგას მაღალ ბორცვზე მოხერხებულგეოგრაფიულ და სტრატეგიულ ადგილზე, საიდანაც თითქმის მთელი იმერეთ-სამეგრელომოჩანს. იგი გალავნითაა შემოსაზღვრული. მთავარი ტაძარი ამჯამად ღვთისმშობლისმიძინების ტაძარში შემორჩენილია მე-14, მე-16, და მე-17 საუკუნის ფრესკები. მისი მშვენებაასაკურთხევლის კონქში წარმოდგენილიმარტვილის ღვთისმშობელი .

ნოქალაქევი (პირდ. მნიშვ. ”ადგილი სადაც ადრე ქალაქი არსებობდა”), ასევე ბერძნულისახელწოდებით არქეოპოლისი (სიტყვასიტყვით ძვ. ქალაქი; აქედან მოდის მისი ქართულისახელი „ნოქალაქევი“-ნაქალაქევი), ქართული წყაროების ციხე–გოჯი. ისტორიული ციხე-ქალაქი დასავლეთ საქართველოში, სავარაუდოდ ნოქალაქევის ტერიტორიაზე მდებარეობდამითიური ქალაქი აია, საიდანაც არგონავტებმა ოქროს საწმისი მოიპარეს. ისტორიულიწყაროების თანახმად, ააგო ეგრისისა და სვანეთის ერისთავმა ქუჯიმ (ძვ. წ. III საუკუნის

დასაწყისი).

52

ზუგდიდის სახელმწიფო ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი, დაარსდა 1921 წელსსამეგრელოს ყოფილ მთავართა სასახლეებში დაცული არქივებისა და ნივთების ბაზაზე. მოთავსებულია დადიანისეულ 2 სასახლეში ზუგდიდში. მუზეუმში გამოფენილია ამ მხარისარქეოლოგიური (პალეოლითის, ნეოლითისა და ბრინჯაოს ხანის ნივთები) და ეთნოგრაფიულიმასალა. წარმოდგენილია ფეოდალური ხანის საქართველოს ისტორიის ამსახველიექსპონანტები. სამეგრელოს უკანასკნელი მთავრის დავით დადიანის და მისი ოჯახის წევრთაპირადი ნივთები.ზუგდიდის დადიანების სასახლეთა ისტორიულ–არქიტექტურულ მუზეუმშიინახება მსოფლიო მნიშვნელობის სამუზეუმო ექსპონატები და რელიგიური სიწმინდეები. მუზეუმის გარშემო მდებარეობს სამეგრელოს მთავარ დადიანთა მიერ გაშენებული ტყე-პარკი 67 ჰექტარზე, სადაც ხარობს მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხიდან ჩამოტანილი ხეების უნიკალურიდა მრავალწლიანი ხეები და ბუჩქები.დადიანების სასახლეთა ისტორიულ–არქიტექტურული მუზეუმი სამეგრელოს სასახლე-კომპლექსშია მოთავსებული (დედოფლის სასახლე, ნიკოსეული სასახლე, მთავრისეული ტაძარიდა სასახლესთან არსებული დეკორატიული ბაღი).

ცაიშის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლისმიძინების სახელობის საკათედრო ტაძარი (X–XI სს. მიჯნა, XII-XIV სს. მიჯნა) — ცაიშის ყოვლადწმინდაღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია ზუგდიდისადა ცაიშის ეპარქიის საკათედრო ტაძარი დასაქართველოს ერთ-ერთი უძველესი საეპისკოპოსოკათედრაა.VI-VII საუკუნეთა მიჯნაზე აქ უკვე იყოსაეპისკოპოსო კათედრა. 602-610 წლებს შორისშედგენილ საეპისკოპოსო კათედრათა ნუსხაშიმოიხსენიება ცაიშის ეპარქია ლაზიკაში. ქართულწყაროებში ამ საეპისკოპოსოს შესახებ უძველესიცნობა X-XI საუკუნეთა მიჯნისაა. ეს გახლავთსაწინამძღვრო ჯვრის წარწერა, სადაც"ბაგრატაფხაზთა მეფე და კურაპალატის” გვერდით მოიხსენიება ცაიშელი ეპისკოპოსიეფრემი.

53

2 დღიანი ტური : მარტვილის კანიონები

ბაგრატი, გელათი, სათაფლია.

2 დღე მარტვილის კანიონები

მარტვილის მონასტერი, სალხინოს დადიანების საზაფხულო რეზიდენცია. შემდეგ ვეწვევითოფუცხოლეს (მარტვილის) კანიონებს, სადაც მოვინახულებთ და ნავებით შევცურავთ ულამაზესკანიონებში და ვნახავთ დინოზავრის ნაშთებს. ამ ადგილს დადიანების საბანაოსაც ეძახიან.

54

ტობავარჩხილი, ვერცხლის ტბა მდებარეობს სამეგრელოს ერთ ერთ სოფელში მუხურშიმთაზე. ეს ჩვეულებრივი ტბა არ არის, ეს წმინდა ტბაა რომელშიც 1 გრამი სიბინძურეცარაა.არსებობს ლეგენდა, რომლის მიხედვითაც ამ ტბაში თუ ქვას ან სხვა რამეს თუნდაცშეეხებოდნენ, ან ხელს ან ფეხს ჩაყოფდნენ, იმ წამსვე საშინელი ჭექა-ქუხილი დაკოკისპირული წვიმა მოდიოდა

ტობავარჩხილი - ტბა ეგრისის ქედის სამხრეთ კალთაზე, წალენჯიხისმუნიციპალიტეტში, ზღვის დონიდან 2650 მ სიმაღლეზე. სარკის ფართობი — 0,21 კმ., წყალშემკრები აუზის ფართობი — 1,12 კმ.², უდიდესი სიღრმე — 35 მ., საშუალო სიღრმე —15,8 მ., წყლის მოცულობა — 3,3 მლნ. მ.³. საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და მიწისქვეშაწყლით. გამდინარე. წყლის დონე დაბალია — ზამთარში, მაღალია — ივლისში. წყალიმტკნარია. თევზი არ იცის.

ტობა ვარჩხილის ტური

55

სამცხე-ჯავახეთისამცხე-ჯავახეთი საქართვლოს უძველესი კუთხეა. ამ ტერიტორიაზე მრავალიარქეოლოგიური ძეგლია. შეიძლება ითქვას, რომ სამცხე-ჯავახეთის მიწა-წყალი მრავალსაიდუმლოს ინახავს და მისი ვრცელი ტერიტორიები გამოსაკვლევია.

არქეოლოგიურმა გათხრებმა ცხადყო რომ ადამიანს სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიაზეუძველესი დროიდან უცხოვრია. რეგიონის ტერიტორიაზე მრავალი ადრე ანტიკური ხანისნაქალაქარი და ყორღანული სამარხი იქნა აღმოჩენილი. აქ ვხვდებით ციკლოპური ტიპის-უზარმაზარ ლოდებიდან მშრალად ნაშენ ციხე ნამოსახლარებს, გალავნებს, კოშკებსა დააკლდამებს.სამცხე-ჯავახეთი საქართველოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და კულტურულადდაწინაურებული პროვინცია იყო. სახელწოდება სამცხე წარმოდგება მესხთა ტომისსახელისაგან სა-მესხე, სა-მცხე. ისტორიულ წყაროებში ჯავახეთი (ზაბახა) პირველად ძვ. წ. 785 წელს იხსენიება ურარტუს მეფის, არგიშთ I-ის წარწერაში. უძველესი დროიდანჯავახეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო, ხოლო მის კულტურულ დარელიგიურ ცენტრს წუნდა წარმოადგენდა. წუნდას ნაქალაქარი დღევანდელი ასპინძისრაიონის სოფელ ნაქალაქევსა და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე მდებარეობდა. გადმოცემისთანახმად, წუნდა დააარსა საქართველოს ერთ-ერთმა ეთნარქმა – ჯავახოსმა. აქედანმომდინარეობს ტოპონიმი ჯავახეთი. სამცხე-ჯავახეთი ისტორიული მესხეთისშემადგენლობაში შედიოდა.

სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან ჩანს ინტენსიური კულტურულიგანვითარების კვალი. ქალაქ ახალციხის მახლობლად მდინარე ფოცხოვის მარცხენა სანაპიროზეგათხრილ ენეოლით-ბრინჯაოს ხანის ნასახლარის – ე.წ. ამირანის გორის სამხრეთ კალთებზეაღმოჩნდა ადრინდელი ბრინჯაოს ხანის (ძვ.წ.აღ. III ათასწლეულის)

56

1 დღიანი ტური

2. ვარძია, კლდეში ნაკვეთი სამონასტრო ანსამბლი, XII - XIII საუკუნეების ქართული მხატვრულიკულტურის ძეგლი. სამონასტრო კომპლექსიძირითადად 1156-1203 წლებში იქმნებოდა. დასახლება 1185 წლის 15 აგვისტოს თამარისმეფობის ხანაში (1184-1213) აკურთხეს. სამეფომონასტერი დიდ როლს თამაშობდა ქვეყნისპოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში. ვარძიის სამონასტრო კომპლექსი გამოკვეთილიაერუშეთის მთის კალთაზე ტუფბრექიჩიებისშერეულ კლდეში (სიგრძე 500 მ-მდე), განლაგებულია ცამეტ სართულად. შედგებაისტორიულად ჩამოყალიბებული 2 ნაწილისაგან -ვარძიის მონასტრისა და უფრო ადრინდელი ხანის(X-XII საუკუნეები) კლდის სოფლის ანანურისაგან. მონასტერში 120 საცხოვრებელი კომპლექსის 420 სათავსოა, მ. შ. 25 მარანი 185 ქვევრით.3. ზედა ვარძია, XI საუკუნის I ნახევრის ქართულიხუროთმოძღვრების ძეგლი, ღვთისმშობლისეკლესია. აღმართულია მთის ფერდობზე, ხელოვნურად შექმნილ ბაქანზე. ნაგებია კარგადგათლილი მოწითალო-იასამნისფერიტუფანდეზიტის კვადრებით. შიგნითმოპირკეთებულია დიდრონი თლილი ქვებით. ეკლესია შელესილი ყოფილა, შეიმჩნევამოხატულობის კვალი. ორივე ნავი ერთიანი, ორფერდა სახურავითაა გადახურული. ეკლესიაგარედან უხვადაა მორთული ჩუქურთმებით. შესასვლელის თავზე სტილიზებულიასომთავრული წარწერაა.

ხერთვისი, შუა საუკუნეების ციხესიმაგრერომელიც ორი მდინარის შესართავთანმდებარეობს. ციხის სახელწოდებაც, რომელიცხანმეტობის ხანიდან მომდინარეობს, ამასაღნიშნავს ხერთვისი მოქმედი სიმაგრე იყოფეოდალური ხანის მთელ მანძილზე. მემატიანელეონტი მროველის (XI ს.) ცნობით, რომელიცზეპირ ტრადიციას უნდა ემყარებოდეს, ალექსანდრე მაკედონელს ძვ. წ. IV საუკუნის 20-იან წლებში, აღმოსავლეთში ლაშქრობის დროს, საქართველოს სხვა ციხე-ქალაქებთან ერთადხერთვისიც უნახავს

57

I დღეთბილისი-ადიგენიზარზმის მონასტერი,ჭულევის მონასტერი,აბასთუმნის ეკლსეიბი (წმ. გიორგის და წმ. მარიამისეკლესიები;წმ. ალექსანდრე ნეველის ეკლესია)ასტროფიზიკური ობსერვატორია

II დღეადიგენი-ახალციხე-ვარძიაახალციხის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმისაფარაახალციხე-ასპინძახერთვის ციხე-სიმაგრეწუნდის ტბა, წუნდის ტაძარივანის ქვაბებივარძიაზემო ვარძიის დედათა მონასტერი

2 დღიანი ტური

ჭულევის მონასტერი

ზარზმის მონასტერი

საფარა

წუნდის ტაძარივანის ქვაბები

58

ჯავახეთის დაცული ტერიტორიები

ჯავახეთის ზეგანი მდებარეობს საქართველოს სამხრეთ ნაწილში. ჩრდილოეთით მასესაზღვრება თრილეთის ქედი, აღმოსავლეთით – აბულ-სამსარისა და ჯავახეთის, სამხრეთით კიჰეკ-დაღის ქედები. ჯავახეთის ზეგნის დასავლეთ ნაწილი ბოლოვდება მდინარე მტკვრისხეობით. ჯავახეთი საქართველოს, სომხეთსა და თურქეთს შორის არსებული ვულკანურიწარმოშობის მაღალმთიანი პლატოს ნაწილია. ჯავახეთის ზეგნის სიმაღლე ზღვის დონიდან1700-3300 მ-მდეა. ჯავახეთის ეკოსისტემა მთის სტეპებით, სუბალპური მაღალბალახეულობითადა ტბებით უნიკალურია კავკასიის რეგიონში და სწორედ ამიტომ მოხდა მისი შერჩევაპრიორიტეტულ საკონსერვაციო ტერიტორიად. ჯავახეთის ეკოსისტემა აღიარებულია, როგორცერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საარსებო ადგილი გადამფრენი ფრინველებისათვის, რომელთაუმეტესობა IUCN-ის “წითელ ნუსხაშია” შეტანილი.

ჯავახეთის ლანდშაფტი მკაცრი კლიმატური პირობებისა და ვულკანური რელიეფის გამო, საკმაო თავისებურებით გამოირჩევა. ჯავახეთის ზეგანი წარმოადგენს ჭარბტენიან ტერიტორიას. აქ ექვსი დიდი ტბა გვხვდება: კარწახი (თურქეთის საზღვართან), ხანჩალი, მადატაფა, საღამო, ფარავანი და ტაბაწყური. საკმაოდ ბევრია პატარა ტბები. დიდი ტერიტორიები უკავია ჭაობებს.

ჯავახეთის ტყე ადრე არსებული ტყის მასივების ნაშთს წარმოადგენს, რომელიც მხოლოდფრაგმენტული სახითაა შემორჩენილი და ძირითადად არყისა (Betula litwinowii) დავერხვისაგან (Populus tremula) შედგება, რომელთაგან უფრო დიდი ფართობი ვერხვს უკავია.ცხოველებიდან ჯავახეთის ზეგანზე გვხვდება 33 სახეობის ძუძუმწოვარი. მათგან წავი (Lutralutra) და ჭრელტყავა (Vormela peregusna) იშვიათ და საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობებსმიეკუთვნებიან.იხტიოფაუნიდან ჯავახეთის ზეგანზე დომინანტი სახეობაა კარჩხანა(Carassius carassius). ბევრწყალსატევში იგი თევზის მარაგის 80-90%-ს შეადგენს. იგი ზოგადად სამხრეთ კავკასიისათვისუცხო სახეობად ითვლება. ჯავახეთში გავრცელებულია ამფიბიების 3 და ქვეწარმავლების 7 სახეობა, რომელთაგან ზოგიერთი ენდემია.ჯავახეთში 112 სახეობის ფრინველია გავრცელებული, რომელთაგან ზოგიერთი წყალმცურავია

59

ხანჩალის, მადატაფასა და ბუღდაშენის ტბებზე გადის წყალმცურავ და წყლის მახლობადმცხოვრებ ფრინველთა სამიგრაციო გზა, რომელთათვისაც ეს ტბები დასასვენებელი ადგილია. ეს ჭარბტენიანი ტერიტორიები სომხეთის რამსარის საიტს – არპილიჩის წყალსაცავსესაზღვრება.წყლის ფრინველებიდან აქ შევხვდებით საქარველოსათვის იშვიათ თეთრ ყარყატს (Ciconiaciconia), მობუდარ რუხ წეროებს (Grus grus), ხუჭუჭა და ვარდისფერ ვარხვებს (Pelecanusonocrotalus), რომლებიც ზაფხულის ვიზიტორები არიან. მიგრაციის პერიოდში ტბებზე ყოველწელს 30000 ფრინველი ჩერდება. სხვადასხვა სახეობა სხვადასხვა პერიოდში გვხვდება, გაზაფხულზე და გვიანი ზაფხულიდან – შემოდგომამადე. ტბებზე ბინადრობენ ასევეგლობალური საფრხის წინაშე მყოფი სახეობებიც.ამ ყოველივეს გათვალისწინებით, ჯავახეთში არსებული ტერიტორიები პოტენციურ რამსარსაიტებს წარმოადგენენ, რომლებიც სრულებით აკმაყოფილებენ რამსარის მიერ წამოყენებულკრიტერიუმებს.ჯავახეთის გეგმარებითი დაცული ტერიტორიების ფართობი შეადგენს დაახლოებით 20000 ჰა-ს.

60

1 დღე: თბილისი - ფარავნის ტბა - საღამოს ტბა - ვარძია

2 დღე: ვარძია - თმოგვის ციხე - ხერთვისის ციხე

ფარავანი — ვულკანურ-ტექტონიკური ტიპის ტბა სამხრეთ საქართველოში (ნინოწმინდისმუნიციპალიტეტი). გაწოლილიააბულ-სამსარისა და ჯავახეთის ქედებს შორის მდებარექვაბულში, ზღვის დონიდან 2073 მ სიმაღლეზე. ფარავნის ტბის სარკის ფართობია 37,5 კმ², ჩამდინარე წყლების არეთი 234 კმ². ტბის მაქსიმალური სიღრმეა 3,3 მ, საშუალო 2,2, მ. წყლისმოცულობა 91 მილიონი კუბური მეტრი. წყლის დონე ყველაზე დაბალია ოქტომბერ-ნოემბერში, ყველაზე მაღალი მაის-ივნისში. ტბა გაყინულია ზამთარში, ყინულის სისქე ირყევა 47-73 სმშორის. საზრდოობს მიწისქვეშა, თოვლისა და წვიმის წყლით.ერთვის მცირე მდინარეები : შაორი, საბადოსწყალი, როდიონოვსკისწყალი და რამდენიმეპერიოდული ნაკადი. ტბის სამხრეთ ნაწილიდან სათავეს იღებს მდინარე ფარავანი, რომელიც მტკვარს უერთდება მარჯვენა მხრიდან. ტბა პოპულარულია მეთევზეთათვის. წყალიმტკნარია (80 მგ/ლ). მდიდარია თევზით (ხრამული, კალმახი, ნაფოტა, კობრი, ჭაფალა და სხვ.).

საღამოს ტბა — ტბა ჯავახეთში. ზღვის დონიდან1996 მ. სარკის ფართობი 4,8 კმ², უდიდესი სიღრმე2,3 მ. საშუალო სოღრმე 1,6 მ. წყლის მოცულობა 7,7 მლნ მ³, წყალშემკრები აუზის ფართობი 528 კმ². ტექტონიკური წარმოშობისაა. აქვს ტრაპეციისფორმა. საზრდოობს მიწისქვეშა, წვიმისა დათოვლის წყლით. მაქსიმალური დონე მაისშია, მინიმალური – სექტემბერში. ტბაზე გაედინებამდინარე ფარავანი. ივლისში ზედაპირული წყლისტემპერატურა 14,4ºC. ზამთარში იყინება 4,5 თვით. ტბასთან გაშენებულია სოფელი საღამო.

2 დღიანი ტური

ფარავანი

საღამოს ტბა

61

ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი

ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი პირველიეროვნული პარკია კავკასიაში. იგი 1995 წელს შეიქმნა, ოფიციალურად კი 2001 წელს გაიხსნა. ფართობის მიხედვით ის ევროპის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი დაცული ტერიტორიაა. 2007 წელს ბორჯომ ხარაგაულის ეროვნული პარკი ევროპის დაცული ტერიტორიების ქსელის –PAN Pარკ-ის წევრი გახდა, რაც დაცული ტერიტორიის უმაღლეს დონეზე დაცვისა დამდგრადი ტურიზმის განვითარების გარანტია.გეოლოგიურად ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი მცირე კავკასიონის ნაოჭა სისტემასეკუთვნის და აჭარა-თრიალეთის ნაოჭა ზონის ცენტრალურ ქვეზონას მოიცავს. რაიონიძირითადად აგებულია ეგრეთ წოდებული ბორჯომის ფლიშით - ქვედა ეოცენური ნალექებით: მერგელოვანი თიხები, მერგე ლები, კირქვიანი ქვიშაქვები და მერგელოვანი კირქვები; მისაგებულებაში მონაწილეობას იღებს, აგრეთვე, ოლიგოცენნეოგენური ასაკის დანალექი დავულკანურ დანალექი ფორმაციები.ეროვნული პარკში გაერთიანდა ტერიტორიები, რომლებიც საქართველოს რამდენიმეისტორიული კუთხის განაპირა ნაწილებია. პარკი მდებარეობს თორის, იმერეთის და სამცხისტერიტორიაზე. საერთო ფართობი დაახლოებით 61235 ჰა-ია.ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკის ხარაგაულის ტყეები წარმოდგენილია

მუქწიწვოვანი, ფოთლოვანი და შერეული ტყეებით. შერეულ ფოთლოვან ტყეებს უმთავრესადწაბლი, წიფელი, რცხილა, კავკასიური ცაცხვი, კოლხური მუხა, დეკა და იფანი ქმნიან. სიმაღლის ცვლილებასთან ერთად ერთი ფოთლოვანი ტყე მეორეთი იცვლებაა: წიფლნარებსზოგან ენაცვლება შერეული ფოთლოვანი ტყეები კოლხური ტიპის ქვეტყით, ხოლო შემდგომრცხილნარები, წიფლნარ-წაბლნარები, ნაძვნარები, სოჭნარები. Bბორჯომის ხეობაშიგავრცელებულია წიწვოვანი ტყეები - ნაძვნარი, ფიჭვნარი, ფიჭვნარ-ნაძვნარი, სოჭნარი დანაძვნარ-სოჭნარი.ტყის სარტყლის ზედა ზონებში გაბატონებულია მუქწიწვოვანი ტყეები – ნაძვნარები და

სოჭნარები, რომელიც აღმოსავლური ნაძვით, კავკასიური სოჭით და ფიჭვითაა შექმნილი. სუბალპურ სარტყელში გავრცელებულია სუბალპური ტყეები და ბუჩქნარები, სუბალპურიმაღალ ბალახეულობა და მდელოები.

62

1. სალაშქრო-საცხენოსნო მარშრუტი – “ნიკოლოზ რომანოვის ბილიკი”:

მარშრუტის ხანგრძლივობა – 3 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 39-41 კმ;

ღამისთევა – ტურისტულ თავშესაფრებში: ”ლომის მთა” და “სახვლარი”;მარშრუტი კვეთს ეროვნულ პარკს ლიკანიდან (ბორჯომის რაიონი) მარელისამდე (ხარაგაულისრაიონი).

2. სალაშქრო-საცხენოსნო მარშრუტი – “წმინდა ანდრია პირველწოდებულის ბილიკი”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 4 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 49-51კმ;

ღამისთევა – ამარათის, სახვლარის ტურისტულ თავშესაფარში ან კარვებში.მოგზაურობა ხორციელდება აწყურიდან მარელისამდე (ან პირიქით); მარშრუტი კვეთსეროვნული პარკის უმაღლეს მწვერვალს – მთა სამეცხვარიოს (2642მ);

3. სალაშქრო-საცხენოსნო მარშრუტი – “პანორამების ბილიკი”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 2 დღე;მარშრუტის სიგრძე – 34კმ;

ღამისთევა – ამარათის ტურისტულ თავშესაფარში. ეს არის რთული, წრიული ბილიკიულამაზესი ხედებით.

4. სალაშქრო მარშრუტი “ხელუხლებელი ტყის ბილიკი”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – დღენახევარი;მარშრუტის სიგრძე – 12-13 კმ;

ღამისთევა –ნუნისის მცველთა საგუშაგოში ან კარვებში. ეს არის უმოკლესი ბილიკი, რომელიცეროვნულ პარკს კვეთს. განსაკუთრებით სასიამოვნოა მოგზაურობა გაზაფხულზე დეკისყვავილობის დაწყებისას (მაისი).

5. სალაშქრო მარშრუტი – “ზეკარის უღელტეხილის ბილიკი”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – დღენახევარი;მარშრუტის სიგრძე – 9-10 კმ;

ღამისთევა – დიდმაღალას ტურისტულ თავშესაფარში. მარშრუტი გრძელდება აბასთუმნისმცველთა საგუშაგოდან დიდმაღალას ტურისტულ თავშესაფრამდე (ადიგენის რაიონი). ეროვნული პარკის გადაკვეთა შესაძლებელია მთის ველოსიპედით ზეკარის უღელტეხილისგავლით საირმემდე.

63

6. სალაშქრო მარშრუტი – “ნაკვალევის ბილიკი”: მარშრუტის ხანგრძლივობა – ერთი დღე;მარშრუტის სიგრძე – 12-13კმ;

ეს არის ერთდღიანი მარშრუტი მრავალფეროვან ბუნებაში ლიკანიდან ქვაბისხევამდე(ბორჯომის რაიონი).

7. ეროვნული პარკის საინფორმაციო ბილიკი:მარშრუტის ხანგრძლივობა – 1,5 სთ;მარშრუტის სიგრძე – 3კმ;

ბილიკის გავლისას თქვენ შეხვდებით 9 საინფორმაციო სტენდს და ხის ინსტალაციებსსხვადასხვა ეკოსაგანმანათლებლო საკითხებზე.

8. საცხენოსნო მარშრუტი – “მეღრუკის ხეობა”:მარშრუტის ხანგრძლივობა – ერთი დღე;მარშრუტის სიგრძე – 5,5კმ;

ეს არის წრიული ბილიკი დიდი სახვლარის ტურისტული თავშესაფრიდან მდინარე მეღრუკისხეობის გავლით.

9. სალაშქრო-საცხენოსნო ბილიკი – “მწყემსების ბილიკი”:

მარშრუტის ხანგრძლივობა – ერთი დღე;მარშრუტის სიგრძე – 14 კმ;

ბილიკი მიუყვება შავ სერს და აკავშირებს ამარათისა და ლომის მთის ტურისტულითავსესაფრებს. ტურისტული თავშესაფრები არის 12 ადგილიანი.

64

რაჭა საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს დასავლეთსაქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, მდინარე რიონისა და მისი შენაკადებისხეობაში. ჩრდილოეთით რაჭას ესაზღვრება ოსეთი, ჩრდილო-დასავლეთით – ქვემო სვანეთი, სამხრეთით – იმერეთი, აღმოსავლეთით – შიდა ქართლი, დასავლეთით – ლეჩხუმი.თავიდან რაჭა თაკვერთან ერთად ქმნიდა თაკვერის საერისთავოს, რომედიც ეგრისისსამეფოში შედიოდა. შემდეგ ლეჩხუმთან ერთად რაჭა-ლეჩხუმის საერისთავოში გაერთიანდა. ((X)) საუკუნის ბოლოს შეიქმნა რაჭის საერისთავო, რომლის პირველი ერისთავი რატიბაღვაში იყო. მისი ძის, კახაბერის ძის სახელიდან მოდის რაჭის ერისთავების –კახაბერისძეთა გვარსახელი. XIII ს-ის 80-იან წლებში დავით ნარინმა გააუქმა საერისთავო დაეს ტერიტორია სამეფო მამულებად გამოაცხადა. შემდგომში საერისთავოს აღდგენის შემდეგერისთავის ტიტულს ჭარელიძეთა, უფრო მოგვიანებით კი ჩხეტიძეთა საგვარეულოატარებდა. იმერეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთების შემდეგ, რაჭის ტერიტორიაქმნიდა ჯერ ოკრუგს, შემდეგ – მაზრას.ისტორიულ-გეოგრაფიულად რაჭა სამ კუთხედ იყოფოდა: მთის რაჭა, ზემორაჭა დაქვემორაჭა. ამჟამად რაჭა მოიცავს რაჭა-ლეჩხუმი-ქვემო სვანეთის მხარის ონისა დაამბროლაურის რაიონების ტერიტორიას.

რაჭა

65

2 დღიანი ტური

I დღე - თბილისი - შაორის წყალსაცავი - ნიკორწმინდა - ბარაკონი - ონი

ნიკორწმინდა —გუმბათოვანი ტაძარი, დასავლეთის შესასვლელისწარწერის მიხედვით ტაძარიაუგიათ საქართველოს მეფისბაგრატ III-ის დროს 1010-1014 წლებში. ინტერიერშიშემონახულია XVII საუკუნისფრესკები, ტაძარი უხვადარის შემკული მდიდრულიჩუქურთმებით.

ბარაკონის ღვთისმშობლის ტაძარი, ძველი ქართული გუმბათოვანი ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი უკანასკნელი მნიშვნელოვანი ძეგლია. რაჭის ერისთავის როსტომის ბრძანებით 1753 წელსააგო ოსტატმა ავთანდილ შულავრელმა. ტაძარი უხვადაა შემკული ჩუქურთმებით.

66

II დღე - ონი - უწერა - შოვი - თბილისი

ონის სინაგოგა მნიშვნელოვან არქიტექტურეულძეგლს წარმოადგენს,იგი თავისებურ, კოლოროტულ იერს აძლევს ქ.ონის მთელ ხედს. მისი მშენებლობა დაუწყიათ 1981 წელს. ხოლო1995 წელს მასში უკვე მიმდინარეობდა წირვალოცვა.

უწერა ზემო რაჭის ერთ-ერთი უძველესი დაულამაზესი სოფელია. იგი ზღვის დონიდან 1042 მეტრითაა დაშორებული. სოფლის სახელისწარმოშობასთან დაკავშირებით მოსახლეობაშიშემონახულია შემდეგი ლეგენდები: თამარ მეფეთავის ამალით სამეფოში მოგზაურობდა. მოინახულა რაჭა, ჩვენ სოფელში როცა შემოსულამისი სილამაზით აღტაცებულს წამოუძახებია: ოჰ, რა აღუწერელი სილამაზეაო.’’ ეს ლეგენდები დაისიც, რომ უწერის სანატორიუმ ”ფაზისის” ეზოშიშვიდი მრავალწლოვანი ცაცხვი დგას, მეტყველებენ სოფლის სიძველეზე. სოფლისძირითადი მდინარეა რიონი, რომელიც ”ფასის’’ მთიდან მოედინება.

შოვი საქართველოს ერთ–ერთი ბალნეოლოგიური კურორტია. ზღვის დონიდან 1600 მეტრზეადა სწორედ ამიტომ ალპურ კურორტებს მიეკუთვნება. აქ წარმოდგენილია ფიჭვი, ნაძვი, წიფელი, მუხა, რცხილა, არყი, შინდი და რთხმელა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანიამინერალური წყლები. კურორტის ტერიტორიაზე თექვსმეტამდე მინერალური წყალიააღმოჩენილი. ყოველი მათგანი განსხვავდება შემადგენლობით.

67

სვანეთიაქართველო მდებარეობს მთავარი კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე და მცირე (სამხრეთ) კავკასიონის მთიანეთში. ეს ორი მთიანი მასივი ერთმანეთს უერთდება რადიალურადორიენტირებული სურამის ქედით, რომელიც საქართველოს ორ - აღმოსავლეთ და დასავლეთნაწილად ყოფს. კავკასიონის ყველაზე მაღალი და მკაცრი 700 კმ-იანი უბანი საქართველოსფარგლებშია მოქცეული. მას ქვეყნის ტერიტორიის ერთ მესამედზე მეტი უკავია, ხოლოსაშუალო სიმაღლე 3520 მეტრს აღწევს.დასავლეთ კავკასიონის ცენტრალური 125 კმ-იანი მონაკვეთი, კოდორის ქედიდან ვიდრე ფასისმთამდე სვანეთის კავკასიონად იწოდება. მის სამხრეთ კალთებზეა განლაგებული საქართველოსყველაზე მაღალმთიანი კუთხე - სვანეთი, რომელიც მოიცავს მდინარეების ენგურისა დაცხენისწყლის ხეობებს შუა წელიდან სათავეებამდე. პირველი - ზემო სვანეთი, ადმინისტრაციულად მესტიის რაიონითაა წარმოდგენილი, მეორე - ქვემო სვანეთი – ლენტეხისრაიონით.

სვანეთშია თავმოყრილი კავკასიონის უმთავრესი მწვერვალები და უმსხვილესი მყინვარები, რომელთა ჯამური ფართი 300 კვ.კმ აღწევს და ყინულოვანი ჯავშანის სახით გვირგვინივითადგას კავკასიონს. უმნიშვნელოვანესი მწვერვალებია: წურუნგალა (4220 მ). აილამა (4550 მ), შხარა (5068 მ), ჯანღა (5060 მ), გესტოლა (4860 მ), ტიხტინგენი (4620 მ). თეთნულდი (4860 მ), მაზერი (4010 მ), ჩათინი (4370 მ). აქვეა საქვეყნოდ ცნობილი ორთავა უშბას ციცაბო კლდოვანიმასივი (4700 მ). კავკასიონზე სირთულისა და სილამაზის ეტალონი უშბაა, ალპებში -მატერჰორნი (4478 მ).კავკასიონის სამხრეთის გვერდით ქედებს შორის უმაღლესია სვანეთის ქედი (უმაღლესიმწვერვალი ლაჰილი, 4010 მ), რომელიც მდინარეების ენგურისა და ცხენისწყლის წყალგამყოფსწარმოადგენს. მისი სიგრძე 120 კმ-ია, საშუალო სიმაღლე

68

3 დღიანი ტური სვანეთში

1 დღე : დათვალიერება მესტიისკოშკების.მესტიის მუზეუმი, მიხეილხერგიანის სახლ-მუზეუმი.

2 დღე :

უშგული. - სიყვარულის კოშკი -კვირიკეს მონასტერი - თამარისკოშკი - უშგულის მუზეუმი. დაბრუნება მესტიაში.

3 დღე :

სოფელი მაზერი .დაბრუნება თბილისში.

69

5 დღიანი ტური სვანეთში

1 დღე: 7:00 გასვლა თბილისიდან. ზუგდიდი, დადიანების სახლმუზეუმი, ენგურჰესის კაშხალი, შესვენება საკუბდარეში კვება და გზის გაგრძელება. დაბინავება საოჯახო სასტუმროში საღამოს21:00 ვახშამი.

2 დღე: 9:00 საუზმე , მესტიის კულტურული ძეგლების დათვალიერება, ლაღამის მაცხოვრისტაძარი, მიხეილ ხერგიანის სახლმუზეუმი, გასეირნება ბეთქილის ხეობაში მინერალურიწყლების დაგემოვნება. 15:00 დაბრუნება საოჯახო სასტუმროში, სადილი.17:00 სოფ. ლატალი, მაცხოვრის სახელობის ეკლესია, თანღილის მთავარანგელოზთა ეკლესია,ლატალისკულტურული ძეგლები. 21:00 დაბრუნება და კვება საოჯახო სასტუმროში.

3 დღე: 6:00 სადილი და გასვლა ლატალის მიმართულებით საიდანაც ფეხით გავემართებითმხეერის მთავარანგელოზის ეკლესიისაკენ, რომელიც მდებარეობს ზღვის დონიდან 2800 მეტრზე. (ფეხით სავალი გზა 9-10 კმ.გზა მიუყვება ტყეს, შესაბამისად მზე არ იქნებაშემაწუხებელი. ზონა ალპური). მოვილოცავთ ტაძარს, რის შემდგომაც გვექნება პიკნიკი საველეპირობებში. ხედების დათვალიერება. ამ ადგილიდან თქვენ შეგიძლიათ თვალი გაუსწოროთდასავლეთ კავკასიონის მწვერვალებს, უშბა, შხარა, თეთნულდი, ჯანტოგანი, აგრეთვე მოცანსენგურისა და მისი შენაკადების ხეობები რაც საშუალებას იძლევა სვანეთის დიდ ნაწილს თვალიგადაავლოთ ზემოდან. 18:00 დაშვება. 20:00დაბინავება საოჯახო სასტუმროში და ვახშამი.

70

4 დღე: 8:00 სადილი და გამგზავრება უშგულისმიმართულებით. გზად შეგვხვდება სოფლები: მულახი, იფარი (გაჩერება სიყვარულის კოშკთან, კოშკზე ასვლა), სოფ. კალა (სადაც მდებარეობსკვირიკესა და ივლიტას სახ. ეკლესია), ასვლაუშგულში (უშგული დაცულია იუნესკოს ოქროსფონდში და მდებარეობს ზღ. დონიდან 2200 მეტრზე). უშგულის კულტურული ძეგლების, ეროვნული განძთსაცავის, თამარის კოშკების, ლამარიას ეკლესიის დათვალიერება. თავისუფალიდრო უშგულში 3 საათი. დაშვება და შეჩერება სოფ. კალაში პიკნიკი ამავე სოფელში. 22:00 დაბინავებასაოჯახო სასტუმროში, ვახშამი.

5 დღე: 7:00 ბარგის ჩალაგება 8:00 სადილი დაგამოსვლა თბილისის მიმართულებით, შეჩერებასოფ. ბეჩოში და მინერალური ცყლის დაგემოვნება, გზად შეჩერება და კვება საკუბდარეში. 20:00 ჩამოსვლა თბილისში.ტურის განმავლობაში სტუმრებს საშუალებაექნებათ დააგემოვნონ ტრადიციული სვანურიკერძები, დაათვალიერონ და მოილოცონ X-XII საუკუნეებით დათარიღებული ეკლესიები დაკულტურული ძეგლები, საშუალება ექნებათშეიძინოს სვანური სულგუნი, თაფლი და მარილისაოჯახოდ.

71

ქვემო ქართლიქვემო ქართლი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ქართლის ერთი ნაწილი. იგიშემოსაზღვრული იყო თრიალეთის, ჯავახეთისა და ბამბაკ-ერევნის ქედებით. სხვადასხვაპერიოდში მისი კუთხეები სხვადასხვა სახელებით იხსენიებიან(თრიალეთი, გაჩიანი, გარდაბანი, ტაშირი, აბოცი, ბამბაკი), რომელთა შინაარსი ხშირადიცვლებოდა.ამავე ტერიტორიაზე იქმნებოდა სხვადასხვა სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები, რომლებიცსაცილობელი ხდებოდა მეზობელ ქვეყნებს შორის. მათ შორისაღსანიშნავია:სამშვილდის და ხუნანის საერისთავოები, თბილისის საამირო, ტაშირ-ძორაგეთისსამეფო, კლდეკარის, ლორის, გაგის საერისთავოები, საბარათიანო.ქვემო ქართლის ტერიტორია უძველესი დროიდანვე ქართველური ტომებითი იყოდასახლებული, რომელთა ხანგრძლივი ურთიერთკავშირისა და ურთიერთშერწყმის შედეგადწარმოიშვა ქართველი ხალხი. აქ მოსახლე ტომებიდან წყაროები იცნობენ გუგარებს, იგივეგოგარებს. მათგან მოდის ისტორიული პროვინციის - გოგარენეს სახელწლდება. სავარაუდოა, რომ მათ გვერდით ცხოვრობდნენ ასევე სომხური ტომებიც. მტრების გამუდმებულითავდასხმების გამო XIII საუკუნიდან მოყოლებული ქვემო ქართლი თანდათანობით დაიცალამკვიდრი მოსახლეობისაგან. მათი დიდი ნაწილი მტერს შეეწირა, ნაწილი კი საქართველოს სხვაკუთხეებში გაიხიზნა. მათ ადგილს უცხოტომელები იკავებდნენ, რაც განაპირობებს ამ მხარისეთნიკურ სიჭრელეს.თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ქვემო ქართლი შედის ქვემოქართლის მხარეში და მოიცავს ბოლნისის, გარდაბნის, დმანისის, თეთრი

წყაროს,მარნეულისა და წალკის რაიონების ტერიტორიებს.

72

1 დღიანი ტური

ხულუტის ციხე , ფიტარეთი.

ხულუტის ციხე – აგებულია XVIII ს-ის I მესამედშიყაფლან ბარათაშვილ-ორბელიშვილის მიერ. შედგება2 ნაწილისაგან; ორივეში ჩაყოლებულია თითო, გალავანში კი - 5 კოშკი. თითოეული მათგანიპირველ რიგში საცხოვრებელი დანიშნულებისაა, შემდეგ კი - საბრძოლო. ჩრდილო-დასავლეთისკოშკი ფუნქციით კოშკისებრი სასახლეა. მთელიციხე ნაგებია ადგილობრივი კლდის ქვით.

ფიტარეთის მონასტერი –მონასტერი მოქმედია, მისი აშენება ლაშა-გიორგის მეფობის პერიოდსუკავშირდება და 1213-1222 წწ. თარიღდება. სამონასტრო კომპლექსის შემადგენლობაში შედის: ეკლესია, სამრეკლო, მარანი, გალავანი, ბაქანი, საძვალე და სხვ. ნაგებობები. სამონასტროკომპლექსი შემდეგი საუკუნეების მანძილზეც სწორედ ბარათაშვილ-ორბელიანთა(ორბელიშვილთა) საკუთრება იყო. მონასტერი მათ საძვალე სასაფლაოდ ითვლება.

73

1 დღიანი ტური

ბეთანია მანგლისი

ბეთანია, ქართულიხუროთმოძღვრების ძეგლი, ჯვარ-გუმბათოვანი ტაძარი. აგებულია XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე. მონასტერი ორი ეკლესიისგანშედგება. წმინდა გიორგისსახელობის მცირე ბაზილიკა 1196 წელსაა აშენებული. მთავარიტაძარი ღვთისმშობლისსახელობისაა და XII-XIII საუკუნეებშია აშენებული. ტაძარშიდაცულია კედლის მხატვრობა, რომელიც ქართული მონუმენტურიმხატვრობის შესანიშნავ ნიმუშს.

მანგლისის სიონი — ძველი ქართულიხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანიძეგლი. მდებარეობს თეთრი წყაროსმუნიციპალიტეტის დაბამანგლისთან.პირველი ეკელსიამანგლისში აშენდა IV საუკუნეში. ამჟამინდელი ტაძარი აშენებულია VI-VII საუკუნეებში. XI საუკუნეშიმნიშვნელოვანი რესტავრაციაჩაუტარდა: გაფართოვდა და დაემატამოჩუქურთმებული ქვები, ასევეგამოუცვალეს პერანგი. 1850 წელს კვლავშეაკეთეს, შიგნიდან კედლებიშეათეთრეს,რის შედეგადაც, სავარაუდოდ, ბევრი ფრესკა გაქრა. მანგლისის სიონზე უძველესიწარწერებია შემორჩენილი, რომლებიცსაკმაოდ ძნელი გასარჩევია. ასევეშემორჩენილია ფრესკების კვალიგუმბათის ყელში.

რელიგიური შინაარსის სცენების გვერდით მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ისტორიულპირთა - გიორგი III-ის, თამარ მეფისა და ლაშა-გიორგის პორტრეტებს. მოხატულობაშესრულებულია თამარის სიცოცხლეში, გიორგი ლაშას თანამოსაყდრედ გამოცხადების ხანაში, დაახლოებით 1207 წელს. ბეთანიის ეკლესიაში არსებული თამარ მეფის ფრესკა ერთ-ერთიასაქართველოში არსებული მისი სამი ფრესკიდან.

74

2 დღიანი ტური

დღე 1 : გასვლა თბილისიდან 9 სთ. ჩასვლაბირთვისებში და დაბანაკება,შეუპოვრისციხე. კარვების გაშლა და კოცონის დანთება.

საფეხმავლო ტური ბირთვისებში

ბირთვისი ციხე მდებარეობსქვემო ქართლში, საქართველოს სამხრეთნაწილში, თბილისიდან 55 კილომეტრის მანძილზე.იმ ციხის უცნაურობაგახლავთ ის, რომ იგიმიწიდან ბუნებრივადამოზიდული უზარმაზარიქვებისგან შეკრულინაგებობა გახლავთ. მასივიიმდენად მაღალია, რომ მისიაღება საუკუნეებისგანმავლობაში ვერავინშეძლო ცნობილი თემურ-ლენგის გარდა, რომელმაცრამდენიმე თვიანი უშედეგოალყის შემდეგ მისდასაპყრობად სპეციალურიმონადირეები დამთამსვლელები ჩამოიყვანა.

დღე 2 : ბირთვისის და დედას ციხეები. დაბრუნება თბილისში.

75

ალგეთის ეროვნული პარკიალგეთის ეროვნული პარკი ისტორიულ ქვემო ქართლში მდებარეობს, თეთრიწყაროს რაიონში, ქ. თბილისიდან 60 კმ-ის დაშორებით. იგი მოიცავს მდინარე ალგეთის ხეობაში თრიალეთისქედის აღმოსავლეთ ნაწილის სამხრეთ ფერდობებს და ზღვის დონიდან 1100-1950 მ სიმაღლეზემდებარეობს. უმაღლესი წერტილია კლდეკარი (2000მ).ალგეთის სახელმწიფო ნაკრძალი დაარსდა 1965 წელს, აღმოსავლური ნაძვის და კავკასიურისოჭის უკიდურესი აღმოსავლეთის საზღვრის დაცვის მიზნით. 2007 წელს ალგეთს მიენიჭაეროვნული პარკის სტატუსი.ალგეთის ეროვნული პარკს ახასიათებს ძლიერ მთაგორიანი რელიეფი, რომელიცმრავალრიცხოვანი პატარა მდინარეებითა და ხევებითაა დაღარული. ალგეთის ეროვნულიპარკის ტერიტორიაზე მიედინება მდინარე ალგეთი, თავისი მრავალრიცხოვანი პატარაშენაკადებით და ხევებით.ალგეთის ეროვნული პარკი ვულკანური და დანალექი ქანებითაა აგებული. ეროვნული პარკიხასიათდება ნოტიო კლიმატით. ზამთარი ზომიერად ცივი, ხოლო ზაფხული ხანგრძლივი დათბილი იცის. ალგეთის ეროვნული პარკის საერთო ფართობი 6 822 ჰექტარია.ალგეთის ეროვნული პარკის 6044 ჰა ტყითაა დაფარული. აქედან ნაძვნარებს - 1442 ჰა, წიფლნარებს - 2250 ჰა, მუხნარებს – 1380 ჰა, ფიჭვნარებს - 250 ჰა, რცხილნარებს - 120 ჰა, იფნარებს- 9 ჰა და არყნარებს - 5 ჰა უკავია. აქ სოკოების 250 სახეობაა გავრცელებული, მათგან 10 სახეობაპირველად იქნა აღმოჩენილი.აქ მცენარეთა 1664 სახეობაა; აქედან 80 ხეა, 74 სახეობის – ბუჩქი, 800-ზე მეტი – ბალახოვანიმცენარე, 156 სახეობის – სამკურნალო მცენარე, 43 – შხამიანების, 24 – ბოსტნეულის, 69 –დეკორატიული სახეობა, 3 სახეობა საქართველოსა და კავკასიიის ენდემია.

76

ალგეთის ეროვნული პარკი მდებარეობს თეთრიწყაროს რაიონში, დაბა მანგლისისმიმდებარედ.ქ.თბილისიდან 58 კმ-ში. დრო ავტომანქანით 1სთ.

აქტივობები:•ლაშქრობა•ცხენოსნობა

ტურისტული მარშრუტები:

Iარსენას გამოქვაბული•Tipi – safexmavlo•Pპeriodi -მარტი-ნოემბერი•sigrZe – 6 km•xangrZlivoba – 3-4 საათი•sirTule – martivi

II - ალგეთის ხეობა

•tipi – safexmavlo•periodi – მარტი - ნოემბერი•sigrZe – 7 km•xangrZlivoba – 4 – 5 საათი•sirTule – მარტივი

III -სამეფო ქედი

•tipi – safexmavlo – saცხენოსნო•პერიოდი აპრილი - ოქტომბერი•sigrZe – 11 km•xangrZlivoba – 6-8 საათი•sirTule – საშუალო

77

IV –dedofliswyali

•tipi – saცხენოსნო•პერიოდი - აპრილი-ოქტომბერი•sigrZe – 15 km•xangrZlivoba – 6-8 საათი•sirTule – საშუალო

V –კლდეკარი

•tipi – saცხენოსნო•პერიოდი - მაისი -ოქტომებრი•sigrZe – 25 km•xangrZlivoba – 2 დღე•sirTule – რთული

78

შიდა ქართლი არის ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეაღმოსავლეთ საქართველოში, ქართლის ერთი ნაწილი. მისი ადრინდელი სახელია ზენასოფელი. შიდა ქართლი ისტორიულად მოიცავდა ტერიტორიას, რომელიც შემოფარგლულიიყო: აღმოსავლეთით - არაგვით, ჩრდილოეთით -კავკასიონით, დასავლეთით - ლიხის ქედით, სამხრეთით - თრიალეთის ქედით.შიდა ქართლის მტკვრის სამხრეთით მდებარე ნაწილს გაღმამხარს უწოდებდნენ. მასზეგამავალი მდინარეები - ძამა, ტანა, თეძამი და კავთურაქვედა წელში მცირე დაბლობებს ქმნიან, ხოლო მტკვრის ჩრდილოეთით დოღლაურის, ტირიფონის და მუხრანის ვრცელი ველებია, რომლებსაც სერავს მდინარეები: აღმოსავლეთის ფრონე, ლიახვი, ლეხურა, ქსანი და არაგვი.შიდა ქართლის მდინარეების უმრავლესობა უძველესი დროიდანაა სარწყავად გამოყენებული. ვრცელი დაბლობები და საზაფხულო და საზამთრო საძოვრები ქმნიდნენ ინტენსიურიმიწათმოქმედების და მესაქონლეობის განვითარების შესაძლებლობას. აქ გადიოდამნიშვნელოვანი სავაჭრო-სატრანზიტო გზები, როგორც ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ (ე.წ. არაგვის გზა), ისე აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ. ამან ხელი შეუწყო გზის გასწვრივქალაქების ჩამოყალიბებას: მცხეთა, მუხრანი, გორი, ურბნისი და სხვა. შიდა ქართლისბუნებრივმა პირობებმა და მისმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ განსაზღვრეს ის როლი, რომელიც ამ რეგიონმა შეასრულა ქართული სახელმწიფოებრიობის ისტორიაში.

შიდა ქართლი

79

1 დღიანი ტური

უფლისციხე & ატენის სიონი

ატენის სიონი — ძველი ქართულისაეკლესიო ხუროთმოძღვრებისშესანიშნავიჯვარ-გუმბათოვანი ტაძარისნიმუში ატენის სიონი VII ს. I ნახევარშიააგებული. იგი მდინარე ატენთან ახლოს, ფრიალო კლდის საგანგებო საყრდენიკედლით გამაგრებულ ბაქანზეააღმართული და მთელი ხეობისსამშვენისს წარმოადგენს. ტაძარი

უფლისციხე, კლდეში ნაკვეთიქალაქი, კავკასიის ერთ-ერთიუძველესი დასახლება და საქალაქოცენტრი. ძველი წელთაღრიცხვით I ათასწლეულის I ნახევრიდანიქმნებოდა უფლისციხისხუროთმოძღვრული კომპლექსი, რომლის ძირითადი ნაწილიუმთავრესად გამოკვეთილიაადრინდელი ანტიკური (ძველიწელთაღრიცხვით VI-IV საუკუნეები) ხანაში. გვხვდება შუა საუკუნისკლდეში ნაკვეთი კომპლექსი.

ცენტრალურ-ჯვარ-გუმბათოვანია (24X19 მ; სიმაღლე 22 მ), ტეტრაკონქის ტიპის, ნაგებიამომწვანო-მონაცისფრო ქვიშაქვის თლილი კვადრებით.ტაძრის კედლებზე შემორჩენილიასხვადასხვა დროის ქართული ასომთავრული უნიკალური წარწერები და მინაწერები, რომლებშიც მოხსენებული არიან ისტორიული და სხვა პირები, მოცემულია თარიღები დაცნობები.

შედარებით უკეთაა დაცული შიდა ქალაქი (ფართობი 4 ჰა), რომელიც მთელი ძეგლისკომპოზიციურ ცენტრს. 2007 წლის 24 ოქტომბრიდან უფლისციხის კლდეში ნაკვეთი ქალაქიშეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის საცდელ სიაში.

80

ქვათახევი & რკონი

1 დღიანი ტური

ქვათახევი –შედის მთავარი ტაძარი, სატრაპეზო, კოშკი დასენაკები. თავდაპირველად დედათა მონასტერი იყო. ქვათახევის ტაძარი ხუროთმოძღვრული ფორმებითა დამორთულობით ახლოს დგას ბეთანიის ტაძართან. იგი XII-XIII საუკუნეების მიჯნით თარიღდება და მიეკუთვნება იმძეგლთა ჯგუფს, რომლებშიც საბოლოოს შემუშავდაქართული გუმბათოვანი ეკლესიის კანონიკური ფორმებიქვათახევი ძველი ქართული მწიგნობარის კერაც იყო. სხვადასხვა დროს აქ მოღვაწეობდნენ მწერლები დაკალიგრაფები: ფილიპე ბარათაშვილი (XVI ს.), იოანეავალიშვილი (XVI-XVII სს.), იოანე ხელაშვილი (XIX ს. დამდეგი), დოსითეოზ ფიცხელაური, ტარასი ალექსი-მესხიშვილი (ორივე XIX ს.) და სხვა. ჩვენამდე მოღწეულიაქვათახევის ბიბლიოთეკის რამდენიმე ხელნაწერი.

იკვის მონასტერი - XI საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრებისძეგლი, წმ. გიორგის ტაძარი მდინარე შაბწყალას (თეძმისშენაკდი) ხეობაში, კასპის მუნიციპალიტეტში.

რკონი – ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, სამონასტრო კომპლექსი. თეძმის ხეობის ზედანაწილში. რკონის კომპლექსი საუკუნეების მანძილზე იქმნებოდა და მრავალჯერ გადაკეთდა. ძირითადად გაირჩევა მშენებლობის 3 ფენა: VII საუკუნის II მეოთხედი; XIII-XIV საუკუნეებისმიჯნა და XVII-XVIII საუკუნეები, რომლებიც სამონასტრო ცხოვრების პერიოდებს უნდაშეესაბამებოდეს. კომპლექსის ტერიტორია 2 მონაკვეთად იყოფა. ერთში განლაგებულიასაკულტო ნაგებობანი, მეორეში - საცხოვრებელი და სამეურნეო შენობები. რკონის კომპლექსშიშედის:ღვთისმშობლის ეკლესია, კარიბჭე, ეგვტერი, სამლოცველო, სატრაპეზო, კოშკი, სამრეკლო, ნათლისმცემლის ეკლესია კარიბჭით და ხიდ

81

ჯომარდიჯომარდობა ანუ რაფტინგი (RAFTING) არის აქტიური დასვენების სახე, რისთვისაც გამოიყენებაგასაბერი ნავი. როგორც წესი დაშვება ხდება სხვადასხვა სირთულის მთის მდინარეებზე. დავენების ეს ექსტრემალური სახეობა პოპულარული ხდება 1970-იანი წლებიდან.თანამედროვე გასაბერ ნავებს აკეთებენ გამძლე მრავალფენიანი რეზინის ან ვინილისმასალისაგან და აქვთ რამდენიმე დამოუკიდებელი განყოფილება, რაც არის გარანტია იმის, რომნავი არ ჩაიძირება თუ რომელიმე განყოფილება დაზიანდება ან გაიხევა. ნავის სიგრძე იცვლება3.5 მ-დან 6 მ-მდე, და სიგანე 1.8 მ-დამ 2.5 მ-მდე. ამ წესიდან გამონაკლისია ერთადგილიანინავები, რომლებიც შეიძლება იყოს 1.5 მ.

ნავები არი სხვადსხვა ფორმის. ჩვენთან გამოიყენება სიმეტრიული ნავები, რომელიც იმართებანავის უკანა ნაწილში მჯდომი ინსტრუქტორის მიერ. ნავში ჯდება 4 დან 12 კაცამდე.

მდინარის სირთულის კატეგორიები :

პირველი კატეგორია – ადვილი მდინარე ჩქერების და ნაკადების გარეშე, საჭიროა მხოლოდმსუბუქი მანევრირება (მაგ. მტკვარი მცხეთასთან ახლოს). მათთვის ვისა ცარ უნდა თავს ძალადაატანოს და დაისვენოს.

მეორე კატეგორია – სწრაფი მდინარე, სხვადასხვა წინააღმდეგობებით (საშუალო სიდიდისქვები), საჭიროა მანევრირება. (მდინარე არაგვი ზაფხულში). ასეთ მდინარეზე დაშვებას უკვეჯომარდობა შეგვიძლია ვუწოდოთ.

82

მესამე კატეგორია – სწრაფი დინება, საშუალო სიდიდის ჩქერები და ორმოები. სჭირდება კარგიმანევრირება. (არაგვი გაზაფხულზე, მტკვარი, რიონი). მეორე კატეგორიის მდინარეებზეგარკვეული გამოცდილების მიღების შემდეგ შეიძლება შემდეგ საფეხურზე გადასვლა – ასეთიტურის შემდეგ ნავში ყველა თავიდან ფეხებამდე სველია.

მეოთხე კატეგორია - მძლავრი და სწრაფი დინება, ჩქერები, ორმოები და სტოპერები შეცავსგარკვეულ საფრთხეს, საჭიროა გამოცდილება მანევრირებისთვის. (რიონი, ცხენისწყალი, მტკვარი გაზაფხულზე). არ არსებობს ადამიანი, რომელიც გულგრილი იქნება ამ დაშვების დროს– მეოთხე კატეგორიის გავლის მერე ადამიანი ნამდვილი ჯომარდელი ხდება.

მეხუთე კატეგორია - დიდი ჩქერები, ნაკადში შესაძლოა ლოდები და სხვა წინააღმდეგობები, შეიცავს გარკვეულ რისკს ჯანმრთელობისთვის და სიციხლისთვის. საჭიროა პროფესიულიგამოცდილება. (ენგურის, თერგის, მტკვრის და რიონის გარკვეული მონაკვეთები).

მეექვსე კატეგორია – ამ მდინარეებზე არის სიცოცხლისთვის მაღალი რისკი. ამ კატეგორიისრამდენიმე მდინარეა საქართველოში (თერგი, ენგური, რიონი). ასეთი მდინარის გავლის შემდეგსეგიძლიათ თქვათ, რომ ძალიან იღბლიანი ადამიანი ხართ.

უსაფრთხოება

ჯომარდობა შეიცავს გარკვეულ რისკებს და შეიძლება საშიში იყოს თუ არ არის დაცულიგარკვეული უსაფრთხოების ზომები. განსაკუთრებით ეს ეხებათ მოყვარულებს, რომლებიცეშვებიან პროფესიონალი ინსტრუქტორის გარეშე. საფრთხე შეიძლება მოდიოდეს როგორცგარემო პირობებიდან ასევე მონაწილეების არასწორი ქცევის გამო.რაც შეეხება კომერციულ ტურებს - ყოველი ჯომარდობის წინ ტურის მონაწილეებს უტარდებათინსტრუქტაჟი, რომლის დროსაც ტურის მინაწილეებს განემარტებათ ნავში ჯდომის, მოსმისწესები. ასევე როგორ უნდა მოიქცნენ თუ მდინარეში აღმოჩნდებიან და ა.შ.ყველა მონაწილეს ურიგდება (აუცილებელია) სამაშველო ჟილეტი და ჩაფხუტი.. სასურველიაჰიდროკოსტიუმისა და სპეციალური საჯომარდო ფეხსაცმლის ტარებაც.

83

მტკვარი ვარძიასთან

ტურის სირთულის კატეგორია - 2-5მონაწილეთა მინიმალური ასაკი – 10 წელი.

ვარძიასთან არის სამი მარშრუტი:

•მირაშხანი – თმოგვის ციხე, 8 კმ., სირთულის კატეგორია 2-4. ვარძია –სოფ. ფია, 6 კმ., სირთულის კატეგორია4-5. ხერთვისი - ასპინძა, 10 კმ., სირთულის კატეგორია 1-2.

ჯომარდობის წინ მონაწილეებსჩაუტარდებათ ინსტრუქტაჟი (20-30 წთ.)

დაშვება მოხდება 8-10 ადგილიანისტანდარტული საჯომარდო ნავებით.ყველა ნავზე არის ერთი კვალიფიციურიინსტრუქტორი!

საჯომარდო სეზონი - 1 მაისიდან 15 ოქტომბრამდე.

84

მტკვარი ბორჯომთან

ტურის სირთულის კატეგორია - 2-4მონაწილეთა მინიმალური ასაკი – 10 წელი.

სასტარტო ადგილი ორი ვარიანტია – გაზაფხულზე (აპრილი, მაისი) სოფ. ქვაბისხევი, ივნისიდან როდესაც წყალი იკლებს – ჭითახევის ჰესთან. შესაბამისად მარშრუტებისსიგრძეებია - 12 კმ. და 8 კმ. ტური მთავრდება ბორჯომში.

ჯომარდობის წინ მონაწილეებს ჩაუტარდებათ ინსტრუქტაჟი (20-30 წთ.)

დაშვება მოხდება 8-10 ადგილიანი სტანდარტული საჯომარდო ნავებით.ყველა ნავზე არის ერთი კვალიფიციური ინსტრუქტორი!საჯომარდო სეზონი - 1 მაისიდან 15 ოქტომბრამდე.

85

ფშავის არაგვი

ტურის სირთულის კატეგორია - 2-3მონაწილეთა მინიმალური ასაკი – 10 წელი.

ტური იწყება სოფელ მაღაროსკარიდან 4 კმ-ითზევით – კოპალას სალოცავთან.მარშრუტის სიგრძეა 15 კმ. და მდინარისდონიდან გამოდინარე დაშვებას სჭირდება 1 სთ. და 20-30 წუთი. ტური მთავრდება სოფელთვალივთან.

ჯომარდობის წინ მონაწილეებს ჩაუტარდებათინსტრუქტაჟი (20-30 წთ.)

მტკვარი ბორჯომთან

რიონი

ტურის სირთულის კატეგორია - 2-5მონაწილეთა მინიმალური ასაკი – 10 წელი.

რიონზე ჯერჯერობით არის ორიმარშრუტი:

1) ონი - ამბროლაური, 35 კმ., სირთულისკატეგორია 2-4. ტური გრძელდება 3 სთ–ის განმავლობაში;2) ტვიშის კანიონი, 16 კმ., სირთულისკატეგორია 2-4. ტური გრძელდება 1.5 საათის განმავლობაში.

საჯომარდო სეზონი - 1 მაისიდან 15 ოქტომბრამდე.

დაშვება მოხდება 8-10 ადგილიანი სტანდარტული საჯომარდო ნავებით.ყველა ნავზე არის ერთი კვალიფიციური ინსტრუქტორი!

86

რიონი

ტურის სირთულის კატეგორია - 2-5მონაწილეთა მინიმალური ასაკი – 10 წელი.

რიონზე ჯერჯერობით არის ორიმარშრუტი:1) ონი - ამბროლაური, 35 კმ., სირთულისკატეგორია 2-4. ტური გრძელდება 3 სთ–ისგანმავლობაში;2) ტვიშის კანიონი, 16 კმ., სირთულისკატეგორია 2-4. ტური გრძელდება 1.5 საათის განმავლობაში.

ჯომარდობის წინ მონაწილეებსჩაუტარდებათ ინსტრუქტაჟი (20-30 წთ.)

დაშვება მოხდება 8-10 ადგილიანისტანდარტული საჯომარდო ნავებით.ყველა ნავზე არის ერთი კვალიფიციურიინსტრუქტორი!

მთიულეთის არაგვი

ტურის სირთულის კატეგორია - 2-3მონაწილეთა მინიმალური ასაკი - 10 წელი.

ტური იწყება გუდამაყრის ხეობის დასაწყისში.მარშრუტის სიგრძეა 13 კმ. და მდინარის დონიდან გამომდინარე დაშვებას სჭირდება 1 სთ. და 10-20 წუთი.ტური მთავრდება სოფელ მენესოში.ჯომარდობის წინ მონაწილეებს ჩაუტარდებათ ინსტრუქტაჟი (20-30 წთ.)

დაშვება მოხდება 8-10 ადგილიანი სტანდარტული საჯომარდო ნავებით.ყველა ნავზე არის ერთი კვალიფიციური ინსტრუქტორი!

საჯომარდო სეზონი - 1 მაისიდან 15 ოქტომბრამდე.

87

88

ელიტ ტური უკვე რამდენიმე წელია რაც ბაზარზე ოპერირებს. ამ ხნის მანძილზე 99%-იანი დადებითი განწყობაამომხმარებლებს შორის და როგორც მოგეხსენებათ ელიტ ტურისცნობადობა საკმაოდ მაღალია. ჩვენი მთავარი მიზანიმომხმარებლის ინტერესების შესაბამისად მოქმედებაა.

ელიტ ტური ბაზარზე ყველაზე დაბალი ფასებით შემოვიდა დაინარჩუნებს ამ სტრატეგიას. ამის მთავარი მიზეზი ჩვენიძალიან კარგი პარტნიორები და კომპანიის მარკეტინგულისტრატეგიაა - პროდუქტების გაყიდვა დაბალ ფასად, მოგებისმარჟის შემცირების ხარჯზე.

რატომ ჩვენთან ?

89

შთაბეჭდილება , რომელიცარასდროს დაგავიწყდებათ . . .

ჩვენი მისამართია:ქალაქი თბილისიმის:საბურთალოს ქ. 43 ელ-ფოსტა: info@elitetour.gewww.elitetour.geტელ 2 107 107 ; 2 477 444