felsefe kamusu - baha tevfik

13
Baha Tevfik FELSEFE KAMUSU Hazırlayan: İ. Onur Gürsoy

Upload: mahmut-ahmedinejat

Post on 19-Mar-2016

315 views

Category:

Documents


12 download

DESCRIPTION

felsefe sözlüğü

TRANSCRIPT

Page 1: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

Baha Tevfik

FELSEFE KAMUSUHazırlayan: İ. Onur Gürsoy

Page 2: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

FELSEFE KÂMÛSU

~ A ~

AHLÂKIYYÂT [Ethique yâhûd Morale] : Ahlâkın muhtelif nazariyyeler-inden bahseden ilim.

AKVÂMİYYÂT [Ethnologie] : Nev‘-i beşerin teşkilâtından ve evsâf-ı maddiyyesinden bahseden ilim. [ Bu ilim muhtelif kavimlerin tedkîk ve mukâyesesiyle husûle geldiğinden Akvâmiyyat nâmını almıştır, Kavmiyyât ile karıştırılmamalıdır].

AMELİYYE [Empirisme] : “Tecrübiyye” mesleğinin aynıdır. Şu kadar ki bu meslekte ancak ‘ameliyyât vardır. Tecrübiyye mesleğinde olduğu gibi nazariyye yoktur.

ARZİYYÂT [Géologie] : Tabakât-ı arzdan ve birtakım müessirât-ı tabî‘iyyenin arz üzerinde husûle getirdiği tahavvülât ve devrelerden bahseden ilim.

ATANİZM [Athanisme] : Fenâiyye mesleğinin zıddı olan bu meslekte rûh-u insânînin mâ-fevk-at-tabîa bir sûrette yaratılmış bir mevcûd-u müstakill olduğuna ve ebediyyetine hükmolunur. Türkçesi “ Bekâi-yye Mesleği”dir. Taraf-dârlarına Bekâî ve Bekâiyyûn ıtlâk olunur.

~ B ~

BED-BÎNÎ [Pessimisme]

BEKÂİYYE [Athanisme] : Bu meslekte rûh-u insânînin mâ-fevk-at-tabîa bir sûrette yaratılmış bir mevcûd-u müstakill olduğuna ve ebediyyetine hükmolunur.

BEŞERİYYÂT [Anthropogénie] : Rüşeym, ferd ve cins i‘tibâriyle târîh-i tekâmül-ü beşer. [ Bunu İnsâniyyât ile karıştırmamalıdır].

~ C ~

CEBRİYYE [Déterminisme] : “ İrade yoktur, her şey kavânîn-i tabî ‘iyyenin taht-ı te’sîrinde bulunur” mesleği. [ Cebriyye kelimesini Ara-pçadaki gibi değil, ma ‘nâ-yı hakîkîsi gibi isti‘mâl ediyoruz].

CEMÂDİYYÂT [Cosmologie] : Hisse-i hayâtiyyeyi hâiz olmayan mad-delerden ve bi-l-hâssa cemâdâttan bahseden ilimlerin hey’et-i mec-mû ‘ası.

~ Ç ~

~ D ~

DARVÎNİYYE [Darwinisme] : Darvin’e âid meslek-i tekâmülî.

DEİZM : (“TEİZM” kelimesine bakınız).

DÎGER-BÎNÎ [Altruisme]

DÜALİZM [Dualisme] : Monizm mesleğinin mukâbilidir. Türkçeye “Sünâiyye Mesleği” diye terceme olunur. Bu meslekte kâinât yine maddî âlemle ma‘nevî âlemden müteşekkildir. Şu kadar ki bunlar birbirleriyle birleşmiş değildir, ayrı ve müstakilldirler. Ve âlem-i ma ‘nevî, âlem-i maddî üzerine te’sîr eder. Bu meslek müntesiblerine “ Sünâî ” ve “Sünâiyyûn” tesmiye olunur.

~ E ~

ESRÂRİYYE [Mysticisme yâhûd Supra Naturalisme] : Bu meslekte madde ve kuvvet kanûnlarının her şeye değil, ancak bir kısım şeylere tatbîk olunabildiği iddiâ olunur.

1 2

Page 3: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

EVOLUSYONİZM : (“JENETİZM” kelimesine bakınız).

~ F ~

FELEKİYYÂT [Cosmographie] : Tahavvülât-ı felekiyyeden bâhis ilim.

FELSEFE [Philosophie] : Her mekteb-i felsefî bu kelimenin ma ‘nâsını – hayât ve ilimle olan münâsebetine nazaran – ayrı ayrı telâkki etmiştir. Binâen ‘aleyh yegâne ta ‘rîfi yoktur. Ba ‘zılarına göre Felsefe, bir arada nazar-ı i ‘tibâra alınan ‘ulûmun hey’et-i mecmû ‘asıdır. Daha husûsî bir ifade ile Felsefe, ‘ulûmun istinâd ettiği kavâid-i ‘umûmiyye-i es-âsiyye ile netâic-i ‘umûmiyyenin mütâlaasından bahseder. Bu ta ‘rîfe nazaran her ilmin bir felsefesi olduğu gibi bir de felsefe-i ‘umûmiyye vardır.

FENÂİYYE [Thanatisme] : Rûh-u insânînin müstakill ve ebedî olmayıp rûh-u hayvânînin ve daha doğrusu vazâif-i dimâgiyyenin tekemmülü netîcesi bulunduğunu kabûl eden meslek.

FİKRİYYE [Idéalisme] : Vukûf nazariyyesinde, kâinâtta hakîkat olarak bir şey varsa o da fikir ve tefekkürdür mesleği. [ İdealizm kelimesinin müte‘addid mefhûmlarından birisidir. Misliyye, Gâiyye, Hayâliyye ke-limelerine mürâcaat ].

~ G ~

GÂİYYE [Idéalisme] : Hüsniyyâtta hakîkati değil, fakat gâyeyi ya‘nî olanı değil, olması lâzım geleni göstermek mesleği. [ İdealizm ke-limesinin müte‘addid mefhûmlarından birisidir. Hayâliyye, Misliyye, Fikriyye kelimelerine mürâcaat ].

GARÎZİYYÂT [Physiologie] : Menâfi‘ül –a‘zâ ilmi.

GÂYE [Idéale] : Bu kelime son zamânlarda “mefkûre” diye de yazılmaktadır.

GAYR-I ŞAHSÎ [Objectif] : [ Eski felsefede “ âfâkî ” ve “ gayr-ı zâtî “ gibi ta‘bîrâtla bu ma‘nâ ifâde edilmek istenmiştir. ] (“ SUJET – OBJET ” kısmına bakınız.)

~ Ğ ~

~ H ~

HÂDİSEVİYYE MESLEĞİ [Phénoménisme] : Hâdisâttan başka bir hakîkati kabûl etmeyen meslek-i felsefîdir. Bu mesleğe nazaran madde [substance] mevzû‘ , hâdise de bu mevzû‘un sıfatıdır. Şu hâlde her şey sıfat olur. Mutlak olarak bir mevzû‘ yoktur.

HADS [Intuition] : Keşf-i derûnî, bir nev‘ ilhâm-ı dâhilî. [ Bergson’un felsefesine mürâcaat ].

HADSÎ [Intuitif] : Keşf-i derûnîye âid.

HAKÎKİYYE [Réalisme] : Hüsniyyâtta Gâiyye mesleğinin mukâbili, ya‘nî olanı göstermek ve olduğu gibi göstermek, hakîkate sâdık kalmak. [ Realizm kelimesinin muhtelif mefhûmlarından birisidir. Şe’niyye, Zâtiyye, Yakîniyye kelimelerine mürâcaat ].

HAKÎKİYYE MESLEĞİ [Réalisme] : Bu meslek iki kısımdır:

1-Birinci kısım kurûn-ı vustâda “Dun Skot” nâm feylosof tarafından ih-dâs edilmiştir ki şimdiki “İdealizm = Fikriyye” mesleğine müşâbihdir. Bu meslekte insâniyyet fikri gibi umûmî fikirler; zihinden, tabîa‘ttan ve şahıstan ayrı olmak üzere hakîkî birer mevcûd add edilirler. Bu esâs Eflâtûn tarafından dahî serd olunmuştur.

2-Hâl-i hâzır Hakîkiyyun’u Felsefe’den ziyâde Edebiyât’a mensûb olup tabîa‘tı olduğu gibi göstermek taraf-dârlarıdır. Onların fikrince güzelliği de çirkinliği de aynen irâe etmelidir, tabîa‘tta ayb yoktur. Taraf-dârlarına Hakîkî ve Hakîkiyyûn denilir.

3 4

Page 4: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

HASBÎ [Désinteressé] : Bilâ-menfaat.

HASSÂSİYYET [Sensibilité]

HÂSSE [Sens] : Havâss-ı hamseden her biri.

HÂSSEVÎ [Sensitif]

HAYÂLİYYE [Idéalisme] : Ledünniyyâtta; “Kâinâtta hiçbir şeyin hakîkat-i maddiyyesi yoktur, her şey zihindedir, hayâldedir” mesleği. [ İdealizm kelimesinin muhtelif mefhûmlarından birisidir. Gâiyye, Mis-liyye, Fikriyye kelimelerine mürâcaat ].

HAYÂT Bİ-CEDDİHÎ [Biogénie] : “ Her hayât sâhibi mevcûd, yine bir hayât sâhibi mevcûddan husûle gelir” nazariyyesine Huksley tarafından verilen isim.

HAYÂTİYYÂT [Biologie] : Şahsı ve şekli ber-taraf ederek her türlü hayât hâdiseleriyle uğraşan ilim.

HAYÂTİYYE [Vitalisme yâhûd Théologie] : Tabîat-ı uzviyyede müstakill bir hayât kuvveti bulunduğunu kabûl eden meslek. [ Bunu pek yakın bir ma‘nâ ifâde eden Rûhiyye mesleği ile karıştırmamalıdır.]

HAYVÂNİYYÂT [Zoologie] : Hayvânâtın teşrihinden, garîziyyâtından ve tasnîfinden bahseden ilim.

HAZZIYYE [Epicurisme] : Epikür’e âid meslek-i ahlâkî = “ Hayr demek dâimî bir mahzûziyyetin te’mîni demektir.”

HİLKATİYYE [Créatisme] : Bu meslek Tekâmüliyye mesleğinin zıddıdır. Kâinâtın bir veyâ müteaddid def ‘alarda Allâh tarafından ‘ademden halk olunması mesleği.

HİSS [Sensation]

HİSSİYYE [Sensualisme] : Bütün ma‘lûmât ve vukufumuzun esâsı ve menba‘ı olmak üzere ancak havâss-ı hamseyi kabul etmek mesleği. [ Bu meslek ekseriyâ “Yakîniyye” mesleğinin zıddıdır.]

HOD-BÎNÎ [Egoisme] HÜCEYREVİYYÂT [Cytologie]

HÜSNİYYÂT [Esthétigue] : İlm-i Hüsn, Hikmet-i Bedâyi‘.

~ I ~

~ İ ~

İBTÂLİYYE [Nihilisme] : Bil-cümle eşyanın ve bil-cümle hakâyıkın inkârı mesleği.

İ‘CÂZ [Prestige]

İCTİMÂİYYÂT [Sociologie] : İnsânların ictimâ‘ hâlinde yaşamalarının kavânînini mevzû‘-i bahs eden ilim.

İDRÂK [Perception] : Hâricten gelen ilk intibâ‘.

İDRÂKİYYE [Perceptionnisme] : İntibâât-ı hâriciyyeye âid hey’et-i mecmûa‘-i ma‘lûmât.

İHÂTA [Conception] : Herhangi bir şeyin ta‘yîn-i evsâfı dolayısıyla bi-zde takarrür eden ve hâricî intibââta şekil veren son bilgi.

İHÂTAVİYYE [Conceptualisme] : Eşyâyı, mutlaka kendi isti‘dâdımıza göre, zamân ve mesâfe gibi birtakım umûmî fikirler dolayısıyla tavsîf ederek anlayabildiğimizi ve ihâta edebileceğimizi iddiâ eden meslek. [ Kant’ın].

İHSÂİYYÂT [Statistique] : İstatistik ilmi.5 6

Page 5: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

İHTİMÂLİYYE [Probabilisme] : Reybiyye ile Yakîniyye arasında mutavassıt bir meslektir. Bu mesleğe göre hiçbir şeyde kat‘iyyet-i mutlaka yoktur.

İKTİSÂDİYYÂT [Economic] : Ulûm-u İctimâ‘iyyenin bir şu‘besidir ki servet-i umûmiyyenin istihsalinden, tevzi‘ ve istihlâkinden bahseder.

İLÂHİYYE [Théisme yâhûd Déisme] : Bu meslekte Allâh ile kâinâtın ayrı ayrı şeyler olduğu ve madde ile kuvvetin kısmen birleştiği iddiâ olunur.

İLM-İ ELSİNE-İ ATÎKA [Philologie] : Elsine-i târihiyyenin gerek lisân ve gerek edebiyât nokta-i nazarından tedkîki ilmi. [ Tek kelimesi bulunacaktır.]

İLOZOİZM [Hylozoisme] : (“MEKANİZM” kelimesine bakınız).

İNKÂRİYYE [Athéïsme] : Allâh tanımamak, ya‘nî Dînsizlik mesleği.

İNSÂBİYYÂT [Généalogie] : Neseb şeceresinden ve bunun taazzuv ve tekemmülünden bahseden şu‘be-i vukuf.

İNSÂNİYYÂT [Anthropologie] : Bir Hayvâniyyât mütehassısının her-hangi bir hayvânı mütâlaa etmesi gibi insânı dahî târîh-i tabîî nokta-i nazarından mütâlaa etmesi. [ Bi’l-âhire kesb-i şümûl ederek aynı tedkîkât ırklara da tatbik olunmaya başlamıştır.]

İNSÂNİYYE [Anthropocentrisme] : İnsânı, illet-i gâiyye-i hilkat ve züb-de-i kevn ü mekân add etmek mesleği.

İNTİBÂ [Impression]

İNTİHÂBİYYE [Eclectisme] : Viktor Kuza’nın muhtelif mesâlik-i felsefi-yyeden birtakım esâslar intihâb ederek husûle getirdiği muhtelit bir meslek-i felsefî.

İSMİYYE [Nominalisme] : Bu meslekte umûmî fikirlerin birer vücudu yoktur. Bunlar zihnî birer işârettir. Ancak birer kelime ve birer isimdir. [ Ruslin’in].

İSMİYYE MESLEĞİ [Nominalisme] : Kurûn-ı vustâdaki Hakîkiyye mesleğinin zıddıdır. Bu meslekte umûmî fikirlerin zihn-i beşer hâricinde aslâ vücûd ve hakikatleri olmadığına i‘tikâd edilir. Mesleğin ilk vâzı‘ı Aristo’dur. Taraf-dârlarına İsmî ve İsmiyyûn ıtlak olunur.

İSTİCDÂD [Atavisme] : Ecdâddan birinin ba‘zı vasıflarının ahfâdda zuhura gelmesi.

İSTİHÂLE [Transformisme] : Tekâmüliyye mesleğinin şu‘belerinden birisidir. Buna nazaran mevcûdât-ı hayâtiyyenin ecnâsı sâbit değildir ve kendine takaddüm eden ecnâs-ı sâireden neş‘et etmiştir.

İSTİHÂLE MESLEĞİ [Transformisme] : (Yukarıdaki îzâha bakınız.)

İ‘TİKÂDİYYE [Dogmatisme] : Hiçbir sûrette tebdili câiz olmayan ve ekseriyâ dînî bulunan i‘tikâdlara bağlanıp kalmak mesleği.

İTTİHÂDİYYE [Monisme] : Kâinâtta maddî âlemle ma‘nevî âlemin, ayrılması mümkün olmayan bir surette yek-dîgerine mümtezic bulunduğunu iddiâ eden meslek, Vahdet-i Mevcûd mesleği.

İZÂFİYYE [Relativisme] : Eşyâ hakkındaki vukuf-u beşeriyyenin nisbî ve izâfî olduğunu iddiâ eden meslek. Bu mesleğin düstûr-u esâsîsi şudur = “Her vukuf, bir münâsebet-i vukûfîdir.” [ Eskiden bu husus-ta “Nisbiyye” kelimesini kullanıyorduk. Bi’l-âhire “İzâfiyye” kelimesini tercih ettik].

~ J ~

JENETİZM yâhûd EVOLUSYONİZM [Genetisme ou Evolutionisme] : Bu meslekte kâinât ezelî ve ebedîdir. ‘Ademden halk olunmuş değildir. Kavânîn-i tabî‘iyye te’sîri altında teşekkül etmiş ve tekâmül eyleme-

7 8

Page 6: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

değildir. Kavânîn-i tabî‘iyye te’sîri altında teşekkül etmiş ve tekâmül eylemekte bulunmuştur. Türkçesi “Tekâmüliyye Mesleği” ve taraf-dârları Tekâmülî ve Tekâmüliyyûn’dur.

~ K ~

KADERİYYE [Fatalisme] : Her şeyin kadere bağlı olduğunu ve hiçbir şeyden ihtiyât sayesinde halâs olunamayacağını iddiâ eden meslek.

KASRÎ [Impulsif] : Gayr-ı ihtiyârî.

KAVMİYYÂT [Ethnographie] : Muhtelif kavimlerin hayâtiyyât ve ic-timâiyyât nokta-i nazarından tedkîk ve mütâlaaları. [ Akvâmiyyât ile karıştırılmamalıdır.]

KREATİZM [Créatisme] : Bu meslek, Tekâmüliyye mesleğinin zıddıdır. Kâinât Allâh tarafından bir veyâ müteaddid def ‘alar ‘ademden halk olunmuştur. Türkçesi “Hilkatiyye Mesleği” olup taraf-dârlarına Hilkatî ve Hilkatiyyûn ıtlak olunur.

~ L ~

LAMARKİYYE [Lamarkisme]

LEDÜNNİYYÂT [Onthologie] : Hâl-i hâzırda tamâmıyla “mâ-fevk-at-tabîiyyât” demektir. Hâlbuki kurûn-ı vustâ feylosofları bu iki ta‘bîri yek-dîgerinden tefrîk ederlerdi. Onlara göre “Ledünniyyât” vücûd-u mutlaktan ve vücûd-u mutlakın tarzlarından bahsederdi. Mâ-fevk-at-tabîiyyât ise bu tarzlardan biri olan “sebeb” işiyle iştigâl ederdi.

LİSÂNİYYÂT [Linguistique] : Felsefe-i lisân ve lisândan bahseden şuabât-ı ilmin hey‘et-i mecmû‘ası.

~ M ~

MADDİYYE [Matérialisme] : Rûh da dâhil olmak üzere her şeyin aslını

maddeye ircâ‘ etmek mesleğidir. Maddiyye mesleğinde rûh denilen şey dimâğın bir vazifesi add olunur. Mi‘de nasıl usâre-i mi‘deviyye ifrâz ederse dimâğ da tefekkür husûle getirir.

MADDİYYE MESLEĞİ [Matérialisme] : Rûh da dâhil olmak üzere her şeyin aslını maddeye ircâ‘ etmek mesleğidir ki taraf-dârlarına Maddî ve Maddiyyûn ıtlak olunur. Mukâbili “Ma‘neviyye Mesleği”dir. Mad-diyye mesleğinde rûh denilen şey dimâğın bir vazifesi add olunur. Mi‘de nasıl usâre-i mi‘deviyye ifrâz ederse dimâğ da tefekkür husûle getirir.

MÂ-FEVK-AT-TABÎİYYÂT [Métaphysique] : Maddî ve tabîînin fevkinde bulunanı, ya‘nî gayr-ı maddî ve gayr-ı tabîîyi ve bi’l-hâssa rûh ve Allâh’ı ve nihâyet netâyic-i ulûmu mevzu‘-i bahs eden şu‘be-i felsefî.

MÂHİYYET [Nouméne] : Eşyânın olduğu gibi hâli, hâl-i aslîsi, hakikat-ı eşyâ. [ Kant felsefesinde.]

MA‘NEVİYYE [Spritualisme] : Maddiyye mesleğinin mukâbili ve zıddıdır. Bu meslekte her şeyin aslı ruha ircâ‘ olunur. Bununla berâber rûha muvâzî bir de madde kabûl olunur. Şu kadar ki rûh mürîd ve muhtârdır. Ve bütün kâinâtı rûh-u esâsî olan Allâh halk eylemiştir.

MA‘NEVİYYE MESLEĞİ [Spiritualisme] : Bu meslek, Maddiyye mesleğinin mukâbili ve zıddıdır. Ma‘neviyye mesleğinde her şeyin aslı ruha ircâ‘ olunur. Bununla berâber rûha muvâzî bir de madde ka-bûl olunur. Şu kadar ki rûh mürîd ve muhtârdır, cismin mes‘ûliyyeti de kendisine râci‘dir. Ve bütün kâinâtı rûh-u esâsî olan Allâh halk eylemiştir. Bu meslek taraf-dârlarına Ma‘nevî ve Ma‘neviyyûn ıtlak olunur.

MARAZİYYÂT [Pathologie] : Muhtelif emrâzdan bahseden şu‘be-i tıbb.

MEFKÛRE [Idéale] : [ “Gâye”ye mürâcaat].

MEKANİZM yâhûd İLOZOİZM [Mécanisme ou Hylozoisme] : Hikemî ve

9 10

Page 7: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

MEFKÛRE [Idéale] : [ “Gâye”ye mürâcaat].

MEKANİZM yâhûd İLOZOİZM [Mécanisme ou Hylozoisme] : Hikemî ve kimyevî kuvvetlerden başka ayrıca bir kuvvet, bir hayât kuvveti ka-bûl etmemek mesleği. Bu mesleğin Türkçesi “Mîhânîkiyye Mesleği”, taraf-dârları Mîhânîkî ve Mîhânîkiyyûn’dur.

MENÂSİK [Rite] : Herhangi bir dînin teşrifât-ı ‘ameliyyesi.

MER’İYYE [Phénoménisme] : Madde fikrini ancak mer’iyyetle tah-dîd eden, ya‘nî hakîkat-ı eşyâ olarak mer’iyyetten başka bir şey tanımayan meslek-i felsefî.

MER’İYYET [Phénoméne] : Eşyânın göründüğü gibi hâli, hâl-i mah-sûsü (=hissedilen), misl, şekil. [Kant felsefesinde].

MERKEZİYYET-İ ‘ARZ [Géocentrisme] : Batlamyus tarafından te’sîs ve Kopernik tarafından tahrîb edilen ‘arzın sâbit ve merkez olduğu nazariyyesi.

MESH [Mue] : Bir şekilden dîger şekle girme. [ “Mesh” kelimesi her ne kadar iyi şekilden fenâ şekle girme ma‘nâsını hâiz ise de biz bura-da iyiliği ve fenâlığı hazf ederek yalnız şekilden şekle girme mefhû-munu ahz ediyoruz].

MEVCÛD-U MUTLAK [Etre absolu] : Kendisinden ve kendi kendisiyle mevcûd olan şey demektir. Mevcûd-u mutlak iki sûretle ta‘rîf edile-bilir =

Evvelâ = Dîger bir mevcûd ile münâsebeti olmayan mevcûd… Bu ma‘nâ ile mevcûd-u mutlak, bir sebeb olmaz. Zîrâ sebeb, husûle getirdiği netîce ile arasında bir münâsebet mevcûd olursa o za-man sebeb olur. Vahdetiyyûn’a nazaran mevcûd-u mutlak yegâne mevcûddur. Hâdisâtı veyâ nisbeti nazar-ı i‘tibâra alanlara nazaran da mevcûd-u mutlak idrâk edilemeyen, anlaşılamayan bir mantıksızlıktır.

Sâniyen = Mevcûd olmak için başka bir mevcûda ihtiyâcı olmaksızın mevcûd olan ve sâir mevcûdlarla münâsebeti bulunabilen bir mevcûddur. Böyle bir mevcûd sebeb olabilir; binâen aleyh mevcûd-u mutlak, sebeb-i evvel [ C.(ause) Premiére]’dir; bi-z-zât müstakilldir ve mevcûdât-ı sâire ona tabi‘dir.

MEVZÛ [Objet] : Zihindeki mefhûm-u mücerred. (“ SUJET – OBJET ” kısmına bakınız).

MÎHÂNÎKİYYE [Mécanisme yâhûd Hylozoisme] : (“MEKANİZM” keli-mesine bakınız).

MİSLİYYE [Idéalisme] : Eflâtun felsefesinde “ Hiss olunan ‘âlem, zâhirî bir ‘âlemdir. Şu hâlde hisslerimizin bize tanıttığı şey bir gölge, bir misldir. Ve biz bu misllerden asıl hakîkatı anlayabiliriz” mesleği. [ İdealizm kelimesinin müte‘addid mefhûmlarından birisidir. Fikriyye, Gâiyye, Hayâliyye kelimelerine mürâcaat ].

MİSTİSİZM [Mysticisme] : (“SUPRA NATURALİZM” kelimesine bakınız).

MONİZM [Monisme] : Bu kelime Türkçeye “vahdet-i mevcûd” terkîbi-yle terceme olunuyor. Felsefe-i İslâmiyye’de mukâbili “İttihâdiyye Mesleği”dir. Bu meslekte kâinatta maddî ‘âlemle ma‘nevî ‘âlemin, ayrılması mümkün olmayan bir sûrette yek-dîgeriyle mümtezic bulunduğuna i‘tikâd edilir. Bu meslek müntesiblerine İttihâdî ve İttihâdiyyûn denilir.

MUHÂCERET-İ RÛH [Métempsychose] : Rûhun cesedden cesede dolaşması.

MUTLAK [Absolu] : Hiçbir şeyle irtibâtı bulunmayan ve serbest olan her şeydir. “Nisbî = Relatif ”nin aksidir. Bu kelime Allâh ile “sıfât = attributs”ı hakkında isti‘mâl edilir.

MÜCESSİME [Anthropisme yâhûd Anthropomorphisme] : İnsâna Allâh, yâhûd Allâh’a insân şekil ve mâhiyyeti vermek ve böylece

11 12

Page 8: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

Allâh, yâhûd Allâh’a insân şekil ve mâhiyyeti vermek ve böylece tecessüm ettirmek mesleği.

MÜSBETİYYE [Positivisme] : Ogüst Kont’un mâ-fevk-at-tabîiyyât aley-hinde ve maddiyyet, hakîkiyyet lehindeki meslek-i felsefîsi.

MÜSTEHÂSİYYÂT [Paléontologie] : Müstehâselerden bahseden şu‘be-i ilim.

~ N ~

NÂ-MÜTENÂHÎ [Infini] : Bu kelimenin üç ma‘nâsı vardır =

Evvelâ = “Muayyen”e mukâbil olarak hudûdu olmayan şey deme-ktir. Nâ-mütenâhî kelimesi “gayr-ı muayyen = indéfini” kelimesiyle karıştırılmaamlıdır. Gayr-ı muayyenin tevsi‘ edilebilen bir hudûdu vardır.

Sâniyen = Hudûdu olmayan şeydir.

Sâlisen = Her bir nokta-i nazardan nâ-mütenâhî olan şeydir. Bu son ma‘nâda “tâmm = parfait” ve “mutlak” kelimeleriyle müterâdiftir.

NATURALİZM yâhûd RASYONALİZM [Naturalisme ou rationalisme] : Buna, Tabîiyye Mesleği ıtlak olunur. Madde ve kuvvetin yâhûd yeni ta‘bîrle kudretin [énérgie] her şeyde hükmünü icrâ etmekte olduğu ve her hâdisenin tabîî bulunduğu iddiâsında bulunan meslek. Taraf-dârlarına Tabîî ve Tabîîyyûn ıtlak olunur.

NEBÂTİYYÂT [Botanique] : Nebâtâtın teşrîhinden, garîziyyâtından ve tasnîfinden bahseden ilim.

NESCİYYÂT [Histologie] : Hayvân ve nebât cildlerini ve adalelerini teşkîl eden nesclerden bahseden ilim.

NESLİYYÂT [Phylogénie] : Hâl-i hâzırın ırk ve cinslerini müstehâsiyyâtın

müstehâsiyyâtın ırk ve cinslerine rabt eden ve bunların teşekkül ve tekâmülünden bahseden şu‘be-i ilim.

NİK-BÎNÎ [Optimisme]

NİSBÎ [Relatif] : “Mutlak”ın mukâbilidir. Binâen aleyh vücûdu bir münâsebâta mütevakkıf olan her şey demektir.

NİSBİYYE MESLEĞİ [Relativisme] : Bir şey hakkındaki vukûf-u beşerin nisbî olduğunu iddiâ eden meslek-i felsefîdir. Bu meslek müntesi-blerine “Nisbiyyûn = Relativistes” denir. Düstûr-u esâsîleri şu cüm-leden ibârettir = “Her bir vukûf, bir münâsebet vukûfudur.”

~ O ~

OBJET : (“ SUJET – OBJET ” kısmına bakınız.)

~ Ö ~

~ P ~

PANTEİZM [Panthéisme] : Bu meslek ile “Ateizm = Allâhsızlık” mesleği beyn’inde esâs ve nazariyye cihetiyle hiçbir fark yoktur. Bi-zde mukâbili “Vahdet-i Vücûd” yâhûd “Vücûdiyye Mesleği”dir. Bu meslekte Allâh ile kâinâtın aynı olduğu ve madde ile kuvvetin bu kül-liyyete âid hâssalardan ibâret bulunduğu iddiâ edilir. Taraf-dârlarına Vücûdî ve Vücûdiyyûn denir.

~ R ~

RASYONALİZM : (“NATURALİZM” kelimesine bakınız.)

REVÂKİYYE [Stoicisme] : Zenon’un, her türlü felâketlere ve âlâm-ı dünyeviyyeye sabr ve tahammül meslek-i ahlâkıyyesi. [ Revâkiyye kelimesi; Zenon’un, derslerini bir kapı kemeri altında vermesinden

13 14

Page 9: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

REYBİYYE [Scepticisme] : “Hakîkat-ı eşyâ bilinemez, hiçbir şey hakkında hüküm vermemeli, şübhe ve tereddüt üzere kalmalı” mesleği.

RÛHİYYÂT [Psychologie] : Ahvâl-i rûhiyyeden bâhis ilim.

RÛHİYYE [Animisme] : Tekmîl-i alâim-i hayâtiyyeyi rûha isnâd etmek ve her türlü harekâtın müsebbibi olmak üzere rûhu tanımak mesleği. Eski dînlerin rûhlara ve cinlere inanmak gibi hurâfelerine de bu nâm verilir. [ Bunu pek yakın bir ma‘nâ ifâde eden “Hayâtiyye” kelimesi-yle karıştırmamalıdır].

RÜŞEYMİYYÂT [Embriologie] : Rahm-ı mâderdeki rüşeymin ahvâlin-den bahseden ilim.

~ S ~

SEBEB [Cause] : Bir mevcûdu veyâ bir hâdiseyi husûle getiren şey demektir. Sebeb mevcûd olmayınca zarûrî olan şart da bulunmaz. Sebeb de; Sebeb-i maddî(yye) [ c.(ause) matérielle], İllet-i îcâbiyye [c. fermelle], İllet-i fâile [c. ficiente] kısımlarına ayrılır.

SIFAT [Attribut] : Muhâkeme, bir mevzû‘ (sujet) ile bu mevzû‘u tas-dîk veyâ inkâr eden bir de sıfattan müteşekkildir. Binâen aleyh sıfat şu sûretle ta‘rîf edilebilir = Kendisiyle bir mevzû‘ inkâr veyâ tasdîk edilebilen her şeydir.

Metafizik’te mevzû‘ (sujet) ya mevcûd, yâhûd da madde olur. Bu makamda “mutlak” kelimesi de isti‘mâl edilir. “Mutlak” kelimesi sıfat makamında isti‘mâl edildiği zamân Viktor Kuzan ve “Karteziyen”ler “nâ-mütenâhî = infini” ile “mutlak” arasında bir fark bulmazlar. [ “NÂ-MÜTENÂHΔ kelimesine bakınız]. Hâlbuki Hamilton bunları yek-dîgerinden tefrik eder. Ona nazaran mutlak, bir şarta tâbî‘ olmayarak mahdûddur.

SİNNİYYÂT [Odonthologie] : Dişlerden bahseden şu‘be-i vukûf.

SİYÂSİYYÂT [Politique] : Mesâil-i siyâsiyye.

SUJET – OBJET: Şekillerindeki müşâbehet dolayısıyla yek-dîgerinin mukâbili olmak üzere isti‘mâl edilen bu iki kelimeyi Türkçeye ter-ceme etmek istediğimiz zamân pek büyük müşkilâta dûçâr olduk. Bu husûsta icrâ ettiğimiz tedkîkât oldukça mühim olduğundan bu iki kelimenin Türkçelerini söylemezden evvel mezkûr tedkîkâtı aynen derc etmeyi münâsib add ediyoruz.

“Objet” kelimesi evvel-emirde zihnin içerisinde tahassul eden bir mefhûm demektir. Çünkü her zihin bir düşünce ‘ameliyyesiyle ve her düşünce ‘ameliyyesi de bir düşünen şahıs ve bir de düşünülen mevzû‘ ile ta‘ayyün eder. İşte bu düşünülen mevzû‘ “obje = objet”dir. Almancada bu husûsta “vurstellung” (=düşünce, fikir, tasavvur, ta-hayyül; tanıtma; temsil) kelimesi kullanılıyor ki “obje” kelimesinin âdetâ ta‘rîfi demektir. Bu sûretle ta‘ayyün eden “obje” kelimesi bi’l-âhire başka ma‘nâlara da mahmûl olmaya başladı. Her tezâhür-ü zihnî, hâricdeki bir cismin şekli gibi nazar-ı i‘tibâra alındığından hâricdeki herhangi bir vücûd ile o vücûdun zihindeki tezâhürü arasında bir karışıklık husûle geldi. Zihindeki tezâhüre “obje” dendiği gibi o tezâhürü îcâb ettiren vücûd-u hâricîye dahî “obje” denilmeye başlandı. Meselâ; Dekart’ın âsârı mütâlaa olunursa orada görülecek olan “objectivement = mevcûd olmak” fikri, zihnen mevcûd olmak demek olduğu hâlde Kant’ın felsefesinde yine aynı ta‘bîr zihinden hâric ve müstakill olarak mevcûd olmak ma‘nâsını ifâde eder. Kezâlik Dekart’ın felsefesinde “realités objectives = şuûn-u zihniyye”ye mukâbil bir de “realités formelles = şuûn-u mutlaka” olduğu hâlde Kant felsefesinde yalnız evvelkisi ya‘nî “realités objec-tives = şuûn-u hakîkiyye” vardır. Ve bu şuûn, Dekart’ın “şuûn-u mutlaka”sı mukâbilindedir.

“Sujet” kelimesine gelince = Bu kelime esâsen Aristo tarafından isti‘mâl edilen “to hypokeimenon” (subjectus) kelimesinden alınmıştır ki “madde”, “bizâtihî mevcûd şey”, “muhtelif mer’iyyetlere mâlik ve tahavvüle kâbiliyetli vücûd” ma‘nâsına gelir. Meselâ bir parça bal

15 16

Page 10: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

Meselâ bir parça bal mumu bir “süje”dir. Çünkü bir rengi, bir şekli, bir kokusu olduğu gibi muhtelif şekiller de alabilir; mâyi‘ hâline, sulb hâline dahî geçebilir; fakat dâimâ bal mumluğunu muhâfaza eder. İlk evvel bu sûretle isti‘mâle başlanılan “süje” kelimesi dahî bi’l-âhire şahs-ı beşerîye teşmîl edilmiş ve bizdeki “ene” (=ben) mukâ-bilinde isti‘mâle başlanmıştır. Şu hâlde düşünülene “obje” dendiği gibi bi-z-zât düşünene de “süje” denmiştir.“Obje” kelimesinde vâkı‘ olan karışıklık aynen “süje” kelimesinin dahî başına gelmiş ve nihâyet düşünene âid her türlü hâdisât- ı rûhi-yyeye “subjectif ” denildiği bir sırada düşünülen mevzû‘ da bu hâdis-ât arasına karışarak o da “süje” tesmiyesinden kurtulamamıştır. Şu hâlde obje ile süje ma‘nâ i‘tibâriyle tamâmıyla yek-dîgerine karıştığı gibi biri dîgeri yerine de isti‘mâle başlanmıştır. Şu hâlde muhtelif feylosofların bu kelimeler ile kasd ettikleri maânî âdetâ birbirinin zıddı olmuştur. Feylosof “Renovîye = Renouvier” mes’eleyi de sâdeleştirmek maksadıyla bu kelimeleri ilk ma‘nâlarına ircâ‘ ederek tezâhür-ü zihnîye “obje”; bu tezâhür-ü zihnîye âid şeylere “objektif ” dediği gibi, zihnin hâricinde bulunan ve bi-z-zât zihne mâ-lik olup düşünen şahsa dahî “süje” ve buna âid mesâile “sübjectif ” demiştir. Şu hâlde bir hikmet âliminin bir lamba ziyâsını tedkîk edişi Mösyö Renoviye’ye nazaran sübjektif bir şe’n, hâlbuki ziyânın zihin-deki idrâki objektif bir şe’ndir. Burada görülüyor ki Mösyö Renoviye, herkesin objektif dediğine “sübjektif ”, sübjektif dediğine “objektif ” diyor ve binâen aleyh bi-z-zât bir karışıklığa mahall vererek arzu ettiği gâyeye vâsıl olamıyor ve kelimeleri ma‘nâ-yı aslîleri ile kullanamıyor. İşte felsefe vâdisinde şiddetle sû-i isti‘mâl edilen bu iki kelimenin terceme-i hâlleri bundan ibârettir. Bunları Türkçeye terceme et-mek lâzım geldikde her ne kadar bulunacak mukâbillerin müştakkât ve teferruâtını dahî nazar-ı i‘tibâra almak ve onları kelimât-ı asliyy-enin müştakkât ve teferruatıyla karşılaştırmak îcâb ederse de biz bu husûsta pek uzun mesâimize mukâbil bu şerâiti hâiz kelimâtı bulamadık. Binâen aleyh objeye “mevzû‘ ” dediğimiz gibi, süjeye “vâzı‘ ” diyoruz. “Sübjektif” ve “objektif ”e gelince bunları da hulâsat-ül-hulâsa ifâde ettikleri maânîye nazaran “şahsî ” ve “gayr-ı şahsî ” diye ayrı kelimelerle terceme ediyoruz. Bu mukâbiller felsefe-i hâzıra ve daha doğrusu son günlerin Rûhiyyât’ı nokta-i nazarındandır.

mukâbiller felsefe-i hâzıra ve daha doğrusu son günlerin Rûhiyyât’ı nokta-i nazarındandır. Mütekaddimînin felsefeleri terceme edilirken, vaz‘ etmiş olduğumuz kelimeleri isti‘mâl her zamân doğru netîce veremez. Bu ciheti gerek felsefe mütercimleri gerekse Fransızca lisânından tetebbuât yapan zevât-ı kirâm kemâl-i ehemmiyetle nazar-ı dikkate almalıdırlar.B.(ahâ) T.(evfik)

SUPRA NATURALİZM yâhûd MİSTİSİZM [Supra-naturalisme ou Mysti-cisme] : Bu meslekte madde ve kuvvet kânûnlarının her şeye değil, ancak bir kısım şeylere tatbîk olunabildiği iddiâ olunur. Bu mesleğin Türkçeye tercemesi “Mâ-fevk-at-tabîa” yâhûd “Esrârcılık Mesleği”dir. Taraf-dârlarına Esrârcı ve Esrârcılar ıtlak olunur.

SÜNÂİYYE [Dualisme] : “Monizm = Vahdet-i Mevcûd” mesleğinin mukabilidir. Bu meslekte kâinât, maddî âlemle ma‘nevî âlemden müteşekkildir. Şu kadar ki bunlar birbiriyle birleşmiş değildirler ve âlem-i ma‘nevî, âlem-i maddî üzerine te’sîr-i icrâ eder.

~ Ş ~

ŞAHSÎ [Subjectif] : Eski felsefede “enfüsî ” ve “zâtî ” kelimeleriyle bu ma‘nâ ifâde edilmek istenmiştir. [ “Sujet-Objet” kısmına bakınız].

ŞART [Condition] : Bir şeyin mevcûd olmasını te’mîn eden şeydir. Bir vak‘anın sebebi, şerâitinin hey’et-i umûmiyyesidir. Bununla se-beb arasında fark vardır = Sebeb “müessir = actif ”dir. Hâlbuki şart gayr-ı müessirdir. Meselâ bir oda dâhilindeki ziyâ-yı şemsin mües-siri Güneş’tir. Bu ziyânın o odada mevcûd olması pancurların açık olmasından ileri gelir. Binâen aleyh pancurların açık olması ziyâ için bir şarttır.

ŞEKLİYYÂT [Morphologie] : Ecsâm-ı hayâtiyyeyi şekl-i hâricîleri nokta-i nazarından tedkîk ve mütâlaa eden ilim.

ŞE’NİYYE [Réalisme] : Vukûf nazariyyesinde eşyâyı hâl-i zâhirîsi ve 17 18

Page 11: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

ŞE’NİYYE [Réalisme] : Vukûf nazariyyesinde eşyâyı hâl-i zâhirîsi ve zamânla mahdûd tezâhürü i‘tibârıyla tedkîk etmek ve bu tezâhürü hâl-i hakîkî farz eylemek mesleği. [ Realizm kelimesinin müte-addid mefhûmlarından birisidir. Hakîkiyye, Zâtiyye, Yakîniyye kelime-lerine mürâcaat ].

~ T ~

TAABBÜDİYYE [Anthropolatrisme] : Büyüklükler karşısında, insân uz-viyyetinin muvâzenetini gayb etmesi netîcesinde husûle gelen taab-büd ihtiyâcı [ Hekel’in].

TAAZZUVİYYE [Organissisme] : “A‘zâ, hayâtın menşe’i ve sebebidir” nazariyye-i müteahhiresi.

TABÎİYYÂT [Sciences Naturelles]

TABÎİYYE [Naturalisme yâhûd Rationalisme] : Madde ve kuvvetin, ta‘bîr-i cedîdiyle “kudret = energie”nin her şeyde hükmünü icrâ et-mekte olduğu ve her hâdisenin tabîî bulunduğu iddiasındaki meslek.

TAHAVVÜL [Variation]

TANATİZM [Thanatisme] : Rûh-u insânînin müstakill ve ebedî olmayıp, rûh-u hayvânînin ve daha doğrusu vazâif-i dimâgıyyenin tekem-mülü netîcesi bulunduğunu iddiâ eden meslek. Türkçesi “Fenâiyye Mesleği” olup taraf-dârlarına Fenâî ve Fenâiyyûn denir.

TECRÜBİYYE [Expérimentalisme] : Kavânîn-i tabîiyyeyi bi’t-tecrübe tedkîk ve taharrî usûlü. [ Bu meslekte nazariyyât-ı ilmiyye dahî dâhildir. Hiç nazariyyesiz olan “Ameliyye” mesleğiyle karıştırılmamalıdır].

TEİZM yâhûd DEİZM [Théisme ou Deisme] : Bu meslekte Allâh ile kâinâtın ayrı ayrı şeyler olduğu ve madde ile kuvvetin kısmen birleştiği iddiâ olunur. Türkçede mukâbili “İlâhiyye Mesleği”dir. Sâliklerine İlâhî ve İlâhiyyûn ıtlak olunur.

birleştiği iddiâ olunur. Türkçede mukâbili “İlâhiyye Mesleği”dir. Sâ-liklerine İlâhî ve İlâhiyyûn ıtlak olunur.

TEKÂMÜL [Evolution] : Ma‘nâ-yı umûmîsiyle basîtten mürekkebe, mütecânisten gayr-ı mütecânise, dağınık ve gayr-ı muntazam bir hâlden uzvî, merkezî bir hâle doğru giden bir inkişâf demektir. Bu kelime ale-l-ekser mevcûdât-ı hayâtiyye hakkında isti‘mâl edilir.

TEKÂMÜLİYYE [Evolutionisme yâhûd Génétisme] : Tekâmül, ma‘nâ-yı umûmîsiyle basîtten mürekkebe, mütecânisten gayr-ı mütecânise, dağınık ve gayr-ı muntazam bir hâlden uzvî ve merkezî bir hâle doğru giden bir inkişâf demektir. Şu hâlde Tekâmüliyye mesleğinde esâs = Kâinât ezelî ve ebedîdir, ‘ademden halk olunmuş değildir; kavânîn-i tabîiyye te’sîri altında teşekkül etmiş ve tekemmül eylemekte bulunmuştur.

TEKÂMÜLİYYE MESLEĞİ [Evolutionisme] : Fikr-i tekâmülîyi kâide-i esâsiyye ittihâz eden meslek-i felsefîdir. Meslek müntesiblerine “Tekâmüliyyûn = Evolutionistes” denir.

TEKEVVÜNİYYÂT [Cosmogenie] : Tekevvün-ü âlemden bahseden ilim.

TEMÂSÜH [Mutation] : [ “MESH” kelimesine mürâcaat].

TENÂSÜH [Métamorphose] : Maddî sûrette tebdîl-i şekil, bir hayvânın bir şekilden dîger şekle girmesi.

TEOLOJİ [Théologie] : (“VİTALİZM” kelimesine bakınız.)

TEŞEKKÜLİYYÂT [Onthogénie] : Ferdin yumurta hâlinden başlayarak hayvân-ı tâmm oluncaya kadar geçirdiği edvâr-ı teşekkül ve teşekkülden bahseden şu‘be-i ilim. [ Bunu Şekliyyât ile karıştırmamalıdır].

~ U ~19 20

Page 12: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

USÛL [Méthode] : Muayyen bir netîceye ve bi-l-hâssa hakîkatın keşfine vâsıl olabilmek için ma‘kûl bir sûrette fikri idare etmek tarzıdır [maniére]. “Tecrübî ”, “tahlîlî ”, “terkîbî ” gibi usûller vardır.

USÛLİYYÂT [Méthodologie] : Ulûmun usûllerinden bahseden şu‘be-i vukûf. [ Bugünlerde ba‘zı muallimler bu kelimeyi “İlm-i Menâhic” diye terceme ediyorlar. Bunun sebebi İlm-i Kelâm’a dâir olan ilm-i usûl ile bir iltibâs zuhûrunu men‘ etmektir. Fakat biz “Usûliyyât” kelimesini ihdâs ederek hem bu iltibâsın önünü alıyoruz, hem de esâsen lisânımızda kesretle müsta‘mel bir kelime ile maksadı hâsıl eyliyoruz].

USÛLİYYÂT [Méthodologie] : Ulûmun usûlünden bahseden ilim-dir. Bu, ale-l-ekser Mantık’la karıştırılır. Hâlbuki usûliyyât, Mantık’ın bir kısmıdır. Mantık, muhâkemenin zımnî şerâitini tedkîk eden ilim-dir. Hâlbuki usûliyyât, husûsî bir mantıktır ve taharriyyâtın intizâm-ı muhtelifesine taalluk eden ma‘kûl ameliyyât-ı muhtelifeyi tedkîk eder.

~ Ü ~

~ V ~

VAZI [Sujet] : Düşünen şahıs. (“SUJET-OBJET” kısmına bakınız).

VERÂSET [Hérédité]

VİTALİZM yâhûd TEOLOJİ [Vitalisme ou Théologie] : Tabîat-ı uzvi-yyede müstakill bir hayât kuvveti bulunduğunu kabûl eden meslek. Türkçesi “Hayâtiyye Mesleği” olup taraf-dârlarına Hayâtî ve Hayâti-yyûn denilir.

VÜCÛDİYYE [Panthéisme] : Bu meslekle Ateizm = “Allâhsızlık” mesleği beyn’inde esâs nazariyye cihetiyle fark yoktur. Bu meslekte Allâh ile kâinâtın aynı olduğu ve madde ile kuvvetin bu külliyyete

âid hâssalardan ibâret bulunduğu kabûl edilir.

~ Y ~

YAKÎNİYYE [Réalisme] : İnsânın, kuvâsına olan i‘timâdı; ve bu kuvânın, kendisine keşfettirdiği hakîkate irtibât-ı şedîdi üzerine müesses meslek-i felsefî. [ Yakîni ta‘yîn eden kuvâ, bâtınımızda ‘âkılemizin kuvâsının ameli; hâricimizde bedâhet ya‘nî hakîkatin mâlik olduğu akla çarpmak kuvveti. Bunu, pek zıdd bir ma‘nâ ifâde eden Hissi-yye mesleğiyle karıştırmamalıdır]. [Realizm kelimesinin müteaddid mefhûmlarından birisidir. Zâtiyye, Hakîkiyye, Şe’niyye kelimelerine mürâcaat ].

~ Z ~

ZÂTİYYE [Réalisme] : Ledünniyyât’ta “İsmiyye” mukâbili; ya‘nî “Umûmî fikirler zihinden, şahıstan ve tabîattan ayrı olarak mevcûd-dur, bu fikirler müstakill bir zâtiyyete mâlikdir” iddiâsında bulunan Eflâtun mesleği. [ Realizm kelimesinin müteaddid mefhûmlarından birisidir. Şe’niyye, Hakîkiyye, Yakîniyye kelimelerine mürâcaat ].

ZİHNİYYE [Conceptualisme] : Eşyâdan ayrılınca hiçbir umûmiyyet kalmaz. Bununla berâber umûmî fikirler birer isimden ibâret değildir. Umûmiyyet bir nev‘ ihâta-i zihniyyedir ki tefekkürün tabîat-ı esâsi-yyesini arz etmek sûretiyle husûsî bir kıymete mâlik bulunur. [ Bu meslek Abelar tarafından “İsmiyye” ve “Zâtiyye” meslekleri arasında bir mutavassıt olmak üzere ihdâs edilmiştir].

ZUHÛR Bİ-GAYRİHÎ [Plasmagonie]: İrtibât-ı kimyevî hâlinde bulunma-yan fakat yek-dîgerine mahlût bulunan uzvî bir mâyi‘den dîger ba‘zı uzvîlerin zuhûra gelmesi.

ZUHÛR NEFSUHÛ [Autogonie] : Gayr-ı uzvî ve amonyak, asit-i kar-bonik ve sâireyi hâvî bir suyun içinde gâyet basît bir uzviyyetin teşekkülü. [ Bu ve yukarıdaki kelime, Hekel’e ve onun tecrübelerine âiddir].

21 22

Page 13: Felsefe Kamusu - Baha Tevfik

“Felsefe istikbalin ilmidir, her asırda her devirde ilim ve fen muayyen bir noktaya ilerleyebilmiş ve oradan öteye ancak geçmek arzu ve istidadını göstermiştir. İlim ve fennin geçmediği saha, faraziye ve nazariye sahasıdır ki buna felsefe denir. şu halde her zaman dünün felsefesi bugünün ilim ve fenni, yarının ilim ve fenni bugünün felsef-esidir.”

Baha TevfikMuhtasar Felsefe