euskal herriko zuhaixkak

1

EUSKAL HERRIKOEUSKAL HERRIKOZUHAIXKAKZUHAIXKAK

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARGOA

Egilea: Fernando Pedro PérezA.D.E.V.E.

Argitaratzailea: ADEVEArgazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Xanti Izagirre,

Jon Uria, Kepa Zalakain. Diseiñua: Cristina Ruiz Urionabarrenetxea. Lehen argitaldia: 2005ko maiatza ISBN: 84-934100-6-3 Legezko gordailua: BI-650-05

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zuhaiska ilegabea, 3 m altukoa; zurtoinakildotuak, arantzadunak, ebakitzean kolorehori bizia hartzen dutenak; urteko adaskakkoriak edo lasto-kolorekoak. Arantzak(hosto eraldatuak) gogorrak, 3-5 adarreko-ak edo batzuetan bakunak; hosto erorko-rrak, arantzen galtzarbeko puja laburretanfaszikulutan bilduak, bakunak, eliptiko etaoblantzeolatu bitartekoak, oinean kunea-tuak, eseriak edo ia-eseriak, sarritan larru-karak eta ertzean osoak edo espinulatuak.Infloreszentziak luku pedunkulatu edo ese-rietan, edukiz 3-25 lore hori, brakteadunak;6 sepalo petaloide eta 6 petalo, oineanguruin nektarifero pare banarekin. Fruituabaia erakoa, gorriska edo beltz-urdinska, bi

hazi fusiforme eta leunak dituena.LORATZE: ekainetik abuztura loratzen da.HABITATA: Europan, Asiako mendebalde-an eta Afrikako iparraldean dago banatutaheskai eta arantzadien parte osatuz.Espezie polimorfoa da eta hainbat su bes-pezietan dibertsifikatuta ageri da; subespe-zie hauek espezie desberdinak dira zenbaitautoreren ustez, eta bi Euskal Herrian aur-kitzen dira.Bata subsp. Vulgaris da, zurtoin gazteakkolore hori zurbilekoak dauzkana, hostoakia-mintzaireak, 8-33 hortzekoak alde bakoi-tzean eta luku luzeak; BizkaikoDurangaldean, Gorbea mendian etaEbroko zenbait uharritzetan, Araban, aurki-tzen da. Bestea, subsp.

2

SAPALARRABerberis vulgaris

BERBERIDACEAE FAMILIA

3

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska hostoerorkorra, altue-ran 2,5 m-rainoko, jeneralean dioikoa,baina urtero sexuz aldatzeko ahalme-narekin. Adaska gazteak iledunak,pixka bat angelutssuak eta guruin horis-kak altxumetan banatuta. Hostoak pitinbat larrukarak, 2-6 cm, oblantzeolatuak,oinean kuneatuak, ertz osokoak edo,sarriagotan, zerradunak puntaldetik,pubeszenteak eta argixeagoak azpial-dean; alde bietan guruin usaindun etadistiratsuak dauzkate; txorten laburraeta estipularik ez. Loreak galburuamentazeoetan, aurreko urteko adaskabiluzietan hostoen aurretik jaiota; lorearrak luzangak dira, bakoitzak 4 edo 8estanbre; emeek bi estigma gorriko pis-tilo bana. Fruitua lehorra, zapaldua,oboidea, puntuan 3 gingil eta hazi baka-

rra dituena; bere gainazalean, puslatxiki horiska ugarri, argizari-izaerakoak. LORATZE: apiril-maiatzean loratu etauztail-abuztuan heltzen dira fruituak.HABITATA: ipar Hemisferioko aldegehienetan azaltzen da, jeneraleanitsas eraginez leudutako klimako zone-tan. Zoru oso hezeetan bizi ohi da, ibai-bazter, zoikaztegi eta zingiradietan.Euskal Herriko banaketari dagokionez,Bidasoa ibaiaz iparraldetik kostako zen-bait zona istildu eta zoikatzezkoetanbakarrik ezagutzen da.Bere sustraietan nodulu batzuk edukiohi ditu, haltzarem haien antzekoak,atmosferako nitrogenoa finkatzeko baliodutenak.

MYRICACEAE FAMILIA

ZINGIRETAKO MIRTOAMyrica gale

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: mulu ilegabea, ondo bihurriaeta adar tenteak, 1 m-rainokoak, ditue-na. Hostoak, 5-40 x 0,3-1,7 mm, linea-rrak, subtriketak, mamitsuak, sarritanoinean ziliolatuak. Euskal Herrian aurki-tzen den subsp. Hispanica G. Lópezsubespezieak dauzka loreak 0,5-6 mm-ko pedizeloekin, infloreszentzia korinbi-formeetan bilduta. Kaliza ia erdirainoarrailatua eta komisura eskariosoekin;

petaloak zuriak, osoak edo emargina-tuak. Kapsula 3-5 mm-koa, exertua;haziak beltzak edo marroiak, subrenifor-meak, tuberkulu irtenez hornituak. LORATZE: ekainetik urrira loratzen da.HABITATA: penintsula iberiarrean, pen-toka igeltsutsuetako sastrakadi irekietanbizi ohi da; hispanica subespeziea ipar-ekialdeko koadrantera mugatzen da etaEbroko haranean zehar Nafarroakohegoaldeko muturreraino iristen da.

4

XABOI-BELARRAGypsophhilla struhium

MYRICACEAE FAMILIA

5

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea, altueran 2,5 m-rainokoa,oinetik hasita adarkatua, kolore zuri-haus-kara eta azal griseska-zuriska dituena.Hostoak iraunkorrak, aldakorrak, 1-3 x 0,5-2 cm, obatu-erronbikoak edo deltoideak,kuneatuak eta oinaldean txorten laburbatean atenuatuak, jeneralean kamutsaketa zilar-kolorea ematen dieten ezkatazestaliak. Infloreszentzia galburu trinko,panikulatu eta afilo baten erakoa.Brakteolak 6-8 mm artekoak,orbikular/gil-tzurrun-formakoak, larruka-rak, osoak edo horztunak, gainalde leu-nekoak. Haziak bertikalak, diametroz0,9-1,1 mm bitartekoak.LORATZE: uztailetik azarora loratu etafruitua ematen du.

HABITATA: nola baiteko gatz-edukinaduten lurzoruen bioindikadorea da; eskual-de mediterraneo eta Afrikako hegoaldeanbanatuta aurkitzen da. Penintsula iberiarre-an, kostalde mediterranearrak eta Mantxaokupatuz, Ebroko haranean Errioxa etaNafarroaraino iristen da. Arrunta daNafarroako hego-hereneko gatz-lur etabuztin nahiz igeltsuzko pentoketan.ERABILERA: bere puja samurrak gana-duek kimukatzen dituzte eta zona aridoeta-rako bazka-landare interesgarria da; bereproteina eta fibrazko edukina pixkanakahandituz joaten bait da urtaro lehorreanzehar. Eskualde subsahariarrean saio ba-tzuk egin dira terreno erosionatuetan berauezartzeko, lurzoruaren babesle ona etaganadu-bazka emailea bait da.

ATRIPLEX HALLIMUS

CHENOPODIACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: sub-zuhaiska, altueran 20-80cm bitartekoa, baina inoiz 1,5 mrainoiritsi daitekeena; oinaldean zurezkoaeta goialdean belarkara, ezkataz esta-lia eta hauskara. Zurtoinak etzanakedo erekto-patenteak, errotzaileak.Hostoak aurkakoak, luzanga-espatula-tu eta linear-lantzeolatu bitartekoak,osoak, pitin bat mamitsuak, txorteneanatenuatuak. Infloreszentzia panikulifor-mea. Lore arrak ebrakteatuak eta 4-5pieza apendikulatu dituen perigoniozhornituak; emeek ez dute perigoniorik

baina bai bi brakteola, triangeluar-del-toide eta koadrangeluar bitartekoak,puntuan luzakin triangeluar batez etabi gingil nabariz hornituak. Fruitu ese-ria.LORATZE: abuztutik azarora bitarteanloratu eta fruitu ematen du.HABITATA: kostalde atlantikoetakopaduretan, nola Europakoetan halaAmerikakoetan, eta berdinMediterraneokoetan, bizi ohi da.Euskal Herrian itsasadar gehienetanageri da, oraindik galdu gabe geratzendiren paduren adierazgarri.

6

HALIMIONE PORTULACOIDES


7

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: infloreszentzia giltzarteemankor bakoitzaren oinean dau-den zima oposatuek osatzen duteeta berauek argi eta garbi banandu-ta aurkitzen dira goiko giltzartetik.Lore ternatuak, erdikoa albokoakbaino altuera handiagoan kokatuta.LORATZE: abuztutik azarora birar-tean ematen ditu lorea eta fruitua.HABITATA: aintziradi gazi eta padu-retan bizi ohi da, mareak periodikokiurperatzen dituen zonetako goialde-an kokatuta; banaketa ia kosmopoli-ta dauka. Euskal Herriko kostaldean,paduretan egin diren lehorketa etabetelanen ondorioz, Bizkaiko kosta-ko leku bakan batzuetara mugatutageratu da.

SARCOCORNIA FRUCTIOSA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zurtoin errotzaileak, zauliak eta andarka-

tuak, gazttetan kolore berde-horis-kakoak, adinarekin gorriskak edoarreska bihurtuz. Infloreszentziagiltzarte emankor bakoitzarenoinean kokaturiko zima oposatuekosatzen dute; hauek hiruna loreko-ak dira eta dekusatuak, goiko gil-tzartearen oineraino iritsiz. Loreakternatuak, erdikoa albokoak bainohandixeagoa izaki. LORATZE: abuztutik azarorabitartean ematen du lorea eta frui-tua.HABITATA: hau ere marea goranitsasoko urak estaltzen dituen ain-tziradi eta paduretan bizi ohi da,Europako kostaldeetan eta berdinarro mediterranearrean. Euskal

Herriko paduren suntsiketak ia erabatdesagertarazi du, Bizkaiko zenbait

itsasadarretan salbu.

SARCOCORNIA PERENNIS


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska txikia, altueran metro bat edo zer-txobait gehixeagokoa, irregularki adarka-tua, kolorez berde griseska eta ile dentiku-latuzko pubeszentzia duena. Hostoak, 5-12 x 0,5-1 mm, erdizilindriko eta linearbitartekoak, oinaldean forma obaleanzabalduak, erdi-anplexikauleak.Infloreszentziak dauzka 20-40 cm-ko adarprimarioak eta adarkadura sekundarioagutxi-asko erregularra. Loreak bakartiakedo glomerulu pauzifloroetan elkartuta;brakteak 7 cm-rainokoak, obatuak, puntaharikararekin; brakteolak obatuak, giladu-nak eta finbriatuak, eta laburragoak perian-toa baino, berau fruitu-garaian 12 mm-rai-noko diametrora iristen delarik; periantoko

piezak luzanga-obatuak, zorrotzak, puntanpubeszenteak dira eta garatzen dutenzehar-hegala 5-8 mm-koa, obobatua, min-tzairea, kolorez zuria edo arrosakara etaoso nabarmena erabat osatuta dagoene-an. Haziak horizontalak.LORATZE: ekainetik azarora bitarteanloratzen da.HABITATA: berez, zoru nitrogenatu etagazt-edukin aberatsekoetan hazten da,nola kostaldean, hala barnealdean, men-debaldeko Mediterraneoa inguratzenduten lurraldeetan. Arrunta da Penintsulaiberiarraren ekialdean, eta Ebroko harane-an gora gure Herriko hego-mutur aridorai-no iristen da, Araba eta Nafarroako hego-aldean.

8

SALSOLA VERMICULATA


9

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska, altueran 1,5 m arte-koa; zurtoinak tenteak, ebakidura koa-drangeluarrekoak. Hostoak 2-7 x 1-2,5cm-koak, lantzeolatu eta obatu bitarte-koak, eseriak edo ia-eseriak. Loreakzima terminaletan; sepaloak erorkorrak,2-7 mm, lantzeolatu eta obatu-lantzeo-latu bitartekoak, sarritan desberdinak;petaloak 11-18 mm-koak eta estanbre-ak haiek baino luzeagoak; estiloak obu-lutegia baino 3-5 aldiz luzeagoak.

Fruitua kolore berdeko kapsula subko-riazeoa, 8-13 mm, forman elipsoide etasubzilindriko bitartekoa.HABITATA: itsaso Mediterraneoarenertzetan bizi da, trokarte heze eta itzal-tsuetan; Euskal Herriari dagokionez,isurialde kantauriarreko haran kostalde-tar batzuetan aurkitzen da, dirudieneznaturalizatua. Bere hostoak igurtzendirenean, aker-usainaren antzeko batbotatzen dute, eta hortik datorkio espe-zie-izena.

HYPERICUM HIRCINUM

GUTTIFERAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 1,5m artekoa; zurtoinakdekunbenteak, luzetarako bi saihetsez hor-nituak. Hostoak 5-15 x 2-7 cm-koak, zabal-ki obatuak, semianplexikauleak, ilegabeakazpialdean. Loreak zima korinboso termi-naletan; sepaloak iraunkorrak, 8-15 mm,obatuak, desberdinak, fruituanluzartzen direlarik; petaloak 6-12 mm-koak eta estanbreakhaiek baino laburragoak edohaien berdinak; estiloak obulu-tegia baino laburragoak. Fruituamamitsua, hasieran gorria etabeltza gerora, 7-12 mm, elipsoi-de eta biribildu bitartekoa.HABITATA: oso hedaturik aurki-tzen da Europako mendebaldeeta hegoaldean, Asiako erdial-

dera eta Afrikako iparralderaino iritsiz. Motaaskotako basoetan bihurtzen da osagai,baina beti ere leku heze laiotzetan; erraztopa liteke gurre Herriko isurialde kantau-riarreko muinoetan; hegoalderantz gero etaurriago bihurtzen da, klima lehortuz doanheinean.

10

TURRUMO BELARRAHypericum androsaemum

GUTTIFERAE FAMILIA

11

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska zutitua, altueran 1,5 medo inoiz gehixeagokoa, oso adarkatua etakolorez zurigriseska. Hostoak 1,5-7 x 0,5-3cm bitartekoak, aobatuak edo eliptikoak, ese-riak, erdi-besarkatzaileak, launak, ertzeanosoak, ile izarkarazko tomentu zuriskaz esta-liak; dauzkate 3 nerbio nagusi eta nerbiazioerretikulatua, bereziki nabaria azpialdean.Loreak handiak eta ikusgarriak, diametroz 4.6cm bitartekoak, pedizelo luzekoak, bakarkaedo zimatan adasken puntuan; kalizak 5sepalo, aobatu eta akuminatuak, ia-berdinaketa feldrodunak; korolak 5 petalo, kolorezarrosa-purpurak, sepaloak baino 2-3 aldizluzeagoak, erorkorrak; estanbre ugari etaestilo bakarra, luzanga. Fruitua kapsula oboi-de erakoa, setaduna, 5 kuskutan irekitzendena. Hazi ugariak, poligonalak.LORATZE: apiriletik ekainera loratzen da eta

fruituak udan heltzen dira.HABITATA: karraskal degradatuak ordezka-tuz sortzen diren sastrakadien osagai izatenda mendebaldeko eskualde mediterranea-rrean, bereziki kare ugariko substratuetan.Euskal Herrian, hego-hereneko mendi-hegallehor eta eguzkituetan bizi da eta erraz aurkidaiteke bertako abarizti eta ezkaidietan.

CISTUS ALBIDUS

CISTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu dekunbentea, altueran 50 cm artekoa,kolore berde zurbilekoa eta adarrak ilezestaliak dituena; ile batzuk luzeak eta baku-nak dira, besteak laburrak eta izarkarak;usain bizi eta atsegina zabaltzen du.Hostoak 1-4 x 0,4-1,5 cm-koak, luzanga etaeliptiko bitartekoak, eseriak, konatuak,kolore berde griseskakoak, azal zimurra etaerretikulatua dutenak, 3 nerbio nagusirekineta ertzean kizkurtuak.Loreak bakarka edo zima pauzifloroetan,estututa, adasken puntuan, pedizelo labu-rrekoak, 1,5 mm, eta brakteen barnean bil-duta; sepaloak ia-berdinak, lantzeolatu-akuminatuak, ia petaloak bezain luzeak,trinkoki ileluzezeak; korola 3-4 cm-koa dia-metroz, kolore arrosa bizikoa; estanbreugari eta estiloa haiek bezain luze. Kapsulaluzanga eta ilegabea puntan salbu.

LORATZE: apiriletik ekainera loratzen daeta fruituak udan heltzen dira.HABITATA: eskualde mediterranearrarenmendebaldean substratu azidoetan ezar-tzen diren sastrakadietako landare karakte-ristikoa da. Euskal Herriari dagokionez,Arabako hego- mendebaldean bakarrikezagutzen da, Añanako diapiroko buztineta ofitetan.

12

CISTUS CRISPUS

CISTACEAE FAMILIA

13

IDENTIFIKAZIOAETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiskazutitua, altueran 1,5m edo zertxobaitgehiagokoa; adarraktomentodunak ,itsaskorrak eta azalazirrinda luzeetanaskatzen dena.Hostoak 3-8 x 1,3cm bitartekoak,obatu-lantzeolatuak,aurkakoak eta txor-tenetan soldatuak,gainaldetik ilegabe-ak eta berde ilunak,azpialdetik zuri-tomentudunak, adi-narekin ilea galduz.Infloreszentzia api-kalak, sedunkululuzekoak, (1)4-8lorekoak, sarritanoinaldeko brakteengaltzarbean lore-pare bat edukiz; kali-zak 3 sepalo, iaber-dinak, obal-zorro-tzak, tomentudunak;korola handia, dia-metroan 5-6 cm-koa,5 petalo zurirekin; iabatere ez estilorik.Kapsula biribildua, tomentuduna, 5 kusku-tan irekitzen dena.LORATZE: udaren hasieran loratzen da etafruitua udazkenean ematen du.HABITATA: izatez, eskualde mediterranea-rraren mendebaldeko sastrakadi lehor eta

eguzkituetakoa da eta baditu populazio dis-juntu batzuk Asia Txikian ere. Berdintsu zaioedozein subtratu; Euskal Herrian urria daeta hegoaldeko zenbait estaziotan dagosakabanatuta; ugariago azaltzen daPrepirinio aragoar eta Errioxan.

CISTUS LAURIFOLIUS

CISTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska txikia, altueran 1 m edo gehixea-gokoa, tentea eta oso adartsua; adar gaz-teak iledunak dira eta baltsamo-usainadauka. Hostoak linearrak, 1-3 x 0,1-0,3 cm,

ia-eseriak, ertzean erre-bolutuak eta erdiko ner-bioa oso nabarmena, gai-naldean ia ilegabeak etaberdeak, azpialdean zuri-tomentudunak, oinaldeanestutuz zurtoina besarka-tu aurretik.Infloreszentziak puntakoedo galtzarbeko zimetan,unbeliformeak, 3-6(12)lorekoak, kandua ilelu-zea, 2-4 cm-koa, etaoinean 2-3 lore; brakteaerorkorrak; kalizak 3sepalo, 4-8 mm-koak,aobatuak eta punta luze-an estutuak, ileluzeakkanpoaldetik; korolak 5petalo zuri, sepaloakbaino 2-3 aldiz luzeago-ak; estiloa ertaina, estan-break baino laburxeagoa.Kapsula luzanga-penta-gonala, diztiratsua eta,oinean bederen, ile luzezhornitua.LORATZE: apiriletikuztailera bitartean lora-tzen da eta fruituak uda-ren azkenaldera edoudazkenean heltzen dira.HABITATA: eskualdemediterranearraren men-debaldeko espeziea daberez; zoru lehor etaeskeletikoen gaineko

sastrakadien osagai izaten da, kara-rrizko edo igeltsuzko terrenoetan. EuskalHerrian Nafarroako hegoaldeko hereneanaurkitzen da bakarrik, eskualde hura zehar-katzen duten antiklinal igeltsutsuetako gunebatzuetan ugari azalduz.

14

CISTUS CLUSII

CISTACEAE FAMILIA

15

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska tentea eta oso adarka-tua, altueran 1,5 m artekoa, koloreberde-beltziskakoa, adar liskatsu eta ile-gabeak dituena eta baltsamo-usainekoa.Hostoak txortendunak, 4-10 x 3-6 cmbitartekoak, obatuak, oinean kordatuaketa puntarantz estutuak, ilegabeak, gai-naldean kolore berde bizikoak eta azpial-dean argixeagoak eta nerbiazio erretiku-latu oso nabarmenekoak.Infloreszentzia korinbiformeak; bakoitzak2-6 lore, galtzarbeko kandu luze eta ile-luzeetan; brakteak ezkatatsuak, erorko-rrak, kolore gorri ilunekoak; kalizak 5sepalo, hirtsutuak, ertzean betiledunak,2 kanpokoenak besteak baino handiago-

ak eta haiek bilduz; korolak 4-8 cm dia-metroan eta petalo zuriak; estiloa osolaburra, ia batere ez. Kapsula aobatu-pentagonala, lustreduna, ilegabea edopixka bat ileduna puntan, 5 kuskutan ire-kitzen dena.LORATZE: udaberria aurreratuta lora-tzen da, maiatz-ekain aldera, eta fruituakudaren azkenaldera heltzen dira.HABITATA: zoru silizeo, solte eta harea-tsuak ditu maite; artadiak eta artelatz-basoak ordezkatzen dituzten sastraka-dietan gurentzen da, Penintsula iberia-rrenko parterik handienean etaFrantziako hego-ekialdean. EuskalHerrian urria da, hego-mendebaldekokoadranteko leku batzuetarra mugatuz.

CISTUS POPULIFOLIUS

CISTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska txikia, tentea edo etza-na, altueran 1 m edo gehixeago duena,aromatikoa eta kolore berdekoa.Adasketan ile luze patenteak beste laburra-goekin nahasian. Hostoak eseriak, erdibe-sarkatzaileak, 2-7 x 0,5-2 cm, aobatu-luzanga eta eliptiko-lantzeolatu bitartekoak,berdeak, zertxobait argiagoak azpialdean,3 nerbio nagusirekin, gutxi-asko ileluzeak,,indumentuan ile luze bakunak eta ile laburizarkarrak nahasian edukiz, ertzean betile-dunak.Loreak bakarka edo zima pauzifloroetan,kandu hirtsutu ez-brakteatuen gainean;kalizak 5 sepalo, 2 kanpokoenak handiago-

ak, obatuak, oinean kordatuak eta ile zurizjosiak; korolak 4-6 cm-ko diametroa, petalozuriak; estiloa oso laburra. Kapsula luzan-ga, ileluzea, 5 kuskutan irekitzen dena.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen daeta fruituak udaren azkenaldera eta udaz-kenean heltzen dira.HABITATA: zoru hareatsu, silizeo eta fres-koetan bizi ohida, Penintsula iberiarrekomendebaldeko sastrakadi eta baso-soilu-neetan; azaltzen da baita ere FrantziakoFinisterreko leku isolaturen batean. EuskalHerrian oso urria da eta hego-mendebalde-ko koadrantera mugatzen da, hango haransubmediterranearretako enklabe babes-tuetan.

16

CISTUS PSILOSEPALUS

CISTACEAE FAMILIA

17

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska txikia, altueran 1 martekoa, tentea edo etzana, oso adrkatuaeta adaska gazteetan tomentu finez estalia.Hostoak txortenlaburrak, 1-4 x 0,6-2 cm,obatu-eliptikoak, kamutsak, oinaldean kune-atuak edo biribilduak, zimurtsuak, gainalde-an erretikulatuak eta ile izarkaraz estaliakalde bietan.Loreak bakarka edo zima pauzifloro-etan, kandu luze eta brakteagabeko-en puntan; kalizak 5 sepalo, tomen-tudunak, kanpokoen biak handiago-ak, oinean kordatuak; korolak 4-5 cmdiametroan eta petalo zuriak; estiloaoso laburra. Kapsula pentagonala,hirtsutua, 5 kusku puntan moztuetanirekitzen dena.LORATZE: maiatz-ekainean lora-tzen da eta fruituak uda aurreratutaedo udazkenean heltzen dira.

HABITATA: mediterraneoaren ingurukoherrialdeetan bizi da, edozein motatako zorulehor eta eguzkituetan, nahiz eta nahiagodituen zoru deskarbonatatuak. Berau daEuskal Herriko estrepa ugariena, isurialdemediterranearreko sastrakadi gehienetanarrunta, lehorrenetan salbu; isurialde kan-tauriarrean, aldiz, enklade lehor eta eguzki-tuak aukeratzen ditu.

CISTUS SALVIFOLIUS

CISTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zurezko mulua, prokunbentea eta oso adar-katua, altueran 30 cm nekez gainditzendituena. Hostoak eseriak linealak, 5-15 x

0,5-2 mm, ilegabeak edo guruindun-pube-rulentuak. Loreak bakarka edo 2,5 lorekozimetan; hauek izan ohi dira galtzarbekoakedo subterminalak eta beren pedizeloakluzeak eta fruitu-garaian arkutu-patenteak;kanpoal deko sepaloak aobatuak; petaloak7 x 7 mm-koak eta obobalak. Kapsula ile-gabea eta distiratsua.LORATZE: martxotik ekainera bitarteanloratzen da.HABITATA: Mediterraneoa inguratzenduten lurraldeetan aurkitzen da; hariztiaketa erkameztiak ordezkatzen dituzten sas-trakadi irekietan bizi ohi da, bereziki kara-rrien gainean. Sarri azaltzen da gure Herriko hego-erdialdeko erromerodi etaezkaidietan, uren banalerroko mendieniparraldean urrituz. Honen antzekoa da,nahiz eta eite herrestaria duen, Fumanaprocumbens Gren. & Godron delakoa, isu-rialde mediterraneoan mugatua.

18

CISTACEAE FAMILIA

FUMANA ERICOIDES

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zurezko mulua, altueran25 cm artekoa, zurtoin tenteak edoprokunbenteak dituena, liskatsu-pubeszentea. Hostoak linearrakedo linear-lantzeolatuak, 5-15 x0,5-1 mm bitartekoak, kamutsakedo mukroidunak, ertzean errebo-lutuak, estipuladunak. Loreak 3-5eko zima terminal errazemoidee-tan, brakteatuak eta liskatsu-pubeszenteak; brakteak linearrak,pedizeloak baino laburragoak.Kapsula aobatu-biribildua, ilega-bea, 6 haziz hornitua.LORATZE: apiriletik ekainerabitartean loratzen da.HABITATA: banaketa zirkunmediterraneoadu eta leku lehor eta harritsuetan bizi ohida, karraskalak ordezkatzen dituzten sas-

trakadietan; Euskal Herrian erdiz hegoalde-tik aurkitzen da, uren banalerroaren iparral-dera iragan gabe.

FUMANA THYMIFOLIA

19

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska zopizarkara, adarrak tenteak edoetzanak dituena, altueran 10-100 cm bitar-tekoa, ile izarkarazko tomentu griseskabatez estalia. Hostoak aurkakoak, 5-40 x3-15 mm, luzanga eta obatulantzeolatubitartekoak, batzuetan zimurtuak, puntankamutsak eta ertzean osoak edo finki den-tikulatuak, berde ilunak gainaldean eta zuritomentudunak azpialdean edo ba-tzuetanalde bietan; behealdekoak txortelaburraketa gainerantzekoak eseriak. Loreak 3-4cm-ko diametrokoak, 1-9ko taldeetan zimaterminal laburretan elkartuta; 3 sepalo, ilelabur izarkaraz, batzuetan bakunez, esta-liak; petaloak horiak; estanbreak ugariak

eta desberdinak, harizpi horikoak; estilonulua eta obulutegi tomentuduna.Kapsula, sepalo artean barnetua.LORATZE: apiriletik abuztura bitarteanloratzen da.HABITATA: txilardi eta antzeko sastraka-dietako landarea da, klima atlantikoareneragineko lurraldeetan bizi dena, beti erelurzoru silizeoetan. Bere banaketaareazabalera aldakorreko zirrinda bateanmugatzen da Portugaleko erdialdetikPenintsula iberiarreko iparraldean zeharFrantziako erdialdera iritsiz. EuskalHerrian leku ezagun bakarrak dira Aturriibaiaren bokalea eta Izkizeko ameztiaAraban.

HALIMIUM ALYSSOIDES

CISTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska txikia, altueran 40 cm artekoa,oso adarkatua, adar barreiatuak eta bihu-rriak, indumentu trinko zuriskaz estaliakdituena. Hostoak adasken gialdean eza-rriak, 5-25 x 1,5-2,5 mm, linearrak edo line-ar-lantzeolatuak, oinean atenuatuak etaertzean errebolutuak; kolore berde ilune-koak, edukiz gainaldean ile luze batzuketa azpialdean ile izarkarazko tomentutrinkoa. Infloreszentzia zima unbeliformeerakoa, 3-6 lore pedizelo luzekoekin, 2edo 2 zima sekundario 1-2 lorekorekinbatera; 3 sepalo, obalak eta ileluzeak; 5petalo, zuriak, luzean 10-15 mm-koak;estiloa laburra. Kapsula oboidea, puntanpuberulentua.

LORATZE: apiriletik ekainera bitarteanloratzen da.HABITATA: lurzoru silizeoetako sastraka-dietan bizi da, Portugaletik Frantziakoerdialderaino. Euskal Herrian ezagutzenden leku bakarra Leireko mendizerrandago.

20

HALIMIUM UMBELATUM

CISTACEAE FAMILIA

21

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska txikia, altueran 50 cm artekoa,adar tentetu ugari, tomentu griseskaz esta-liak dituena. Hostoak lantzeolatu eta linear-lantzeolatu bitartekoak, 10-50 x 3-8 mm,zorrotzak, ertzean errebolutuak, ile aplikatuzestaliak, gainaldean grisak eta azpialdeanzuriak, estipula ziliatu erorkorrak eta galtzar-bean hostoska-sortak edukiz.Infloreszentziak zima errazemifor-meetan, lore ugarrirekin; kanpoalde-ko sepaloak lantzeolatuak eta zilia-tuak, barnealdekoak obalak, tomen-tudunak; petaloak 5-10 mm-koak,horiak; estiloa luzea eta sigmoidea.Kapsula txikia, puntan ileluzea.LORATZE: apiriletik ekainera lora-tzen da.HABITATA: sastrakadien osagaiizaten da, leku lehor eta eguzkitue-

tan, kararri, buztin edo igeltsuen gainean,eta bi subespezietan dibertsifikaturik bana-tzen da Mediterraneoaren arroran; subsp.Thibaudii Meikle delakoak erdiz mendebal-dea okupatzen du.Euskal Herrian, Ebroko haranean barnasartzen da Nafarroako hego-herenerainoeta zona horretan hain ugariak diren igeltsu-azaleramenduetan bizi da.

HELIANTHEMUM SYRIACUM

CISTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska edo zuhaitz txikia, altueran 10 martekoa, adar tenteak edo erekto-patente-ak, zailak eta zaluak dituena; azala grises-ka-arreska, orri eta atal irregularretanaskatzen dena. Adaska gazteak ilegabe-ak, kolore berdeska edo arre-gorriskako-ak. Begiak zorrotzak, ilegabeak. Hostoak5-10 x 1-2 cm-koak, luzanga-obatuak edoluzanga-lantzeolatuak, zorrotzak edolaburki akuminatuak, oinean kamutsakedo biribilduak eta ertzean zerradun-guruindunak; ilegabeak, berde biziak etapixka bat lustredunak gainaldetik, glauko-ak edo berde zurbilak azpialdetik; txortenlaburra, 1 cm, ilegabea eta edukiz 2-3guruintxo orriaren oinean; iraunkorrak.Gerbak hostoekin aldi berean jaiotzen

dira, adar labur hostodunen puntan, etadira zilindrikoak, erekto-patenteak, 2-8 cmbitartekoak; haien brakteak trasobatuak,uniformeki horiskak, kamutsak, iledunakoinean eta glabreszenteak puntan, iraun-korrak; lore arrek 3 estanbre eta 2 nekta-rio; emeek kapsula aobatu-konikoa, ber-dea, ilegabea, luzeki pedizelatua eta nek-tario bakarra. LORATZE: apiriletik maiatzera bitarteanloratzen da.HABITATA: iban eta erreken ertzean,urtegien isatsean eta bestelako zonahezeetan bizi ohi da. Europan, Asiako par-terik handienean eta Afrikako iparraldeanaurkitzen da banaturik. Euskal Herrikolurraldearen alde gehienetan dago, batezere erriberetan, haien osagai izaki.

22

SALIX TRIANDRA

SALICACEAE FAMILIA

23

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua izaten da, altueran 50 cm artekoa, etadauzka zurtoin herrestariak, bihurriak, kolo-re arre-ilunekoak eta adaska meheak,aszendenteak, kolore arre-gorriskakoak, +-ileluzeak gaztetan, ilegabeak eta lustredu-nak adinarekin. Begiak aobatu-luzangak,kamutsak, arreskak, ileluzeak hasieran etailegabeak gerora. Hostoak obatu-eliptikoakedo obobatuak, 1-3 x 0,8-1,5 cm, oineanbiribilduak, berdeak eta ile banaka luze ba-tzuekin gainaldean, glaukoak eta pubeszen-tzia zetakaraz estaliak azpialdean; haugaldu egiten da adinarekin ertzean salbu;ertza osoa; nerbiazio finki erretikulatua, 8albo-nerbio pare dituena; txortena, 3-5 mm-koa, ileluzea; estipularik ez.Alboko gerbak, 1-2 cm, lasak, aurreko urte-ko adasketan jaioak; hostoak baino geroago

jaiotzen dira, pedunkulu luze eta oinean osohostotsuetan; braktea kamutsak, ferrugine-oak, puntan zertxobait ilunagoak, ile luzezestaliak alde bietan; lore arretan 2 estanbre,harizpi askekoak.HABITATA: espezie hau endemikoa daPirinioetako estaia alpetar eta subalpetarre-an eta bizi da larre hezeetan eta inibaziohandiko haitz-zapaldetan. Euskal Herrikomendi altuenetaraino iristen da eta Ori men-dia da bere banaketa-arearen mendebalde-ko muga.Bada beste sahats herrestari bat honen an-tzekoa, S. Retusa L., Europako hegoaldekomendietan endemikoa, Pirinioetatik zeharNafarroako Pirinioko gailur garaienetara iris-ten dena; bere ezaugarriak dira: hostoak ile-gabeak eta berdeak alde bietan, gerbakeseriak edo ia-eseriak eta pistilo ilegabeak.

SALIX PYRENAICA

SALICACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea eta oso adartsua, altueran1-6 m artekoa, edo, inoiz, 12 m artekozuhaitz txikia; adarrak oso luzeak eta zaluak,erekto-patenteak, eta azala arre-horiska edogorri iluna, zartatua enbor zaharretan; adas-ka gazteak ile zuriskaz finki estaliak, adina-rekin soilduz. Begiak arre-gorriskak, adarrenkontra erantsita. Hostoak tenteak, estuak etaluzangak, mutur bietan estutuak, osoak edopitin bat guruindun-zerradunak erdiz goitik,sarritan ertzean errebolutuak; berde ilunakgainaldean adinarekin eta ile zuriska edohauskarazko feldro trinko batekin estalitaazpialdean; txortena laburra, 5 mm artekoa,tomentuduna; jeneralean estipularik ez.Gerbak txikiak, 1-3 cm, hostoen aurretik jaio-ak, albokoak, eseriak edo oinean brakteahostokarak daramatzan pedunkulu laburbatean; gerben brakteak berde horiskak eta

puntan gorriskak. Loreak nektarrio bakarre-koak; lore arrek 2 estanbre, harizpiak oineansoldatuta dauzkatenak.LORATZE: otsailetik apirilera loratzen da etahaziak apiriletik maiatzera bitartean barreia-tzen dira.HABIATATA: Europako erdialde eta hego-aldean, Asia Txikian eta Afrikako iparrakde-an aurkitzen da espezie hau. EuskalHerrian honen subespezie bat dago,subsp. Angustifolia (Cariot) Rech. Fil.,berez mendebaldeko Mediterraneokoa, etabere ezaugarri dira hosto estuki linearrak,7-16 x 0,3-1 cm-koak. Ibai eta erreka-baz-terretan bizi da, batez ere uharritza eta alu-bioi-lurretan. Gure Herriko ibaietan, sarriada Mediterraneora isurtzen dutenetan,baina arrarotu egiten da alde atlantikokoe-tan Bidasoaren mendebaldean; Gipuzkoanez dago bere konstantziarik.

24

ZUME HOSTOESTUASalix elaegnos

SALICACEAE FAMILIA

25

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska edo zuhaitz txikia, altueran 6 martekoa, azal griseska duena. Adarrak zuze-nak eta adaskak tomentudunak, indumentuiraunkorrekoak, biribilduak, apize angelutsu-koak. Azal azpiko egurrak luzetarako ildaskairtenak. Begiak oboideak eta gilatuak, tomen-tudunak. Hostoak linear-lantzeolatuak edolinear-luzangak, 5-7 x 1-1,5 cm, oinean ate-nuatuak eta puntan akuminatuak edo kamu-tsak, ertzean finki zerratuak edo ia osoak;alde bietan tomentu zuriska trinkoz estaliak,gainaldean galduz joaten da adinarekin,baina azpialdean iraun egiten du. Txortena 6mm ingurukoa, kanalikulatua, tomentuduna.Estipulak semikordatuak, punta lapranekoak,zerratuak edo krenatuak, tomentudunak.

Gerbak albokoak, 3-4 x 1 cm, hostoen garaiberekoak, tenteak oinean braktea batzukdauzkaten pedunkulu laburretan; gerbarenbrakteak kolorebikoak, zuriskak punta arrea-rekin, artile luzez estaliak. Loreak nektariobakarrekoak; arrek 2 estanbre oinean elkar-tuak; emeek pistilo aobatu-konikoa, tomentu-duna, pedizelo laburrekoa eta estiloa osolaburra.LORATZE: otsailetik apirilera loratzen da.HABITATA: Penintsula iberiarreko ende-mismo bat da, ibai eta erreken ertzean biziohi dena, batez ere haren erdiz mendebal-dean. Euskal Herriari dagokionez, Arabakoestazio batsuetan bakarrik ezagutzen da,Ebro ibaiaren ertzean eta urtegi nahiz aintzi-radiren batean.

SALLIX SALVIFOLIA

SALICACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska zuzena, adartsua, altueran 1-5 mbitartekoa, adar luze eta zaluak dituena;azala arre-griseska edo, sarritan, biziki arre-gorriska edo purpura, ilegabea eta lustredu-na. Begiak luzangak, ilegabeak eta lustredu-nak, jeneralean arre-gorriskak. EuskalHerrian batez ere var. Lambertiana Koch ize-neko barietatea aurkitzen da eta honez errazidentifikatzeko moduko ezaugarri bat dauka,adaskak eta hostoak sarritan oposatuak iza-ten ditu. Hostoak 3-12 x 0,5-1,2 cm bitarteko-ak, obobatu-luzanga eta linear-lanztzeolatubitartekoak, zabalxeagoak goialdeko herene-an, finki zerratuak edo ia osoak, ilegabeakalde bietan, berdeak gainaldean eta argiago-ak edo glaukoak azpialdean; txortena labu-rra, 5 cm-koa, oinean zabaldua; estipulak txi-

kiak, erorkorrak edo nuluak.Gerbak 2-5 x 0,5-1 cm-koak, zilindrikoak etaoso trinkoak, hostoen aurretik jaioak, sarritanjarrera oposatuan, ia eseriak eta oinean brak-teak edukiz; gerben brakteak ile luze zuridu-nak, oinean berdeskak eta puntan gorriskaedo purpurak; loreek nektario bakarra; arrek2 estanbre, eta hauen harizpiak ia luzeraosoan soldatuak, eta antera purpurak;emeek pistilo txikia, oboidea, tomentu zuridu-na, eseria edo ia eseria, eta estilo eta estig-ma laburrak.LORATZE: urtarriletik apirilera bitartean lora-tzen da.HABITATA: Euskal Herri guztian aurkitzenda banatuta; garai batean kultibatua izan zenzumetarako, baina usaera hori bertan behe-ra galdu zen.

26

ZUME GORRIASalix purpurea

SALICACEAE FAMILIA

27

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska edo zuhaitz txikia, altueran 10 martekoa, adar mehe, oso luze eta zalu uga-rikoa. Azala leuna, berde griseska, lentizelaugariz hornitua. Adaska gazteak hasieranpubeszentzia grisekoak, ilegabeak eta arre-berdeskak gerora. Begiak zorrotzak, tertzio-pelatuak, azkenean arrek. Begiak zorrotzak,linearrak edo lantzeolatu-linearrak, 8-15 x0,5-1,5 cm bitartekoak, estuki kuneatuakoinean, luzeki akuminatuak puntan, ertzaosoa eta errebolutua; berde ilunak gainalde-tik eta azpialdetik zetadun-zilarkarak, edukiznerbio axial oso irtena eta albo-nerbio ugari;txortena laburra eta estipulak linear-lantzeo-latuak, txikiak eta erorkorrak.Gerba goiztiarrak, zilindrikoak, eseriak edo

ia-eseriak, oinean braktea batzurekin; ger-ben ezkatak ileluzeak arre-arrosatuak oine-an eta beltziskak puntan; loreek nektariobakarra; arrek 2 estanbre harizpi askekoaketa emeek pitilo oboide-konikoa, ia eseria;estiloaren luzera obulutegiaren erdia bainohandiagoa et estigma harikarak. Kapsulatomentuduna.LORATZE: martxoan eta apirilean loratzenda. HABITATA: sakonune hezeetan eta ur-ibil-guen ertzean bizi ohi da, Europako iparraldeeta erdialdean eta Asia epelean. EuskalHerrian zenbait ibairen ertzean azaltzen da,baina aspaldidanik kultibatua izan den, lite-keena da partez bederen, haren jatorriasubespontaneoa izatea.

ZUME JATORRAsalix viminalis

SALICACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, altueran 75 cm artekoa, adar tenteeta pubeszenteak dituena. Hostoak linea-rrak, 4-5 mm, erekto-patenteak, ilegabeak;ertza sakonki errebolutua azpialdea erabatezkutatzeraino eta itxuraz dentikulatua;adarretan 3nako bertiziloetan tarteka-tarte-ka daude kokatuta eta galtzarbeetan hosto-sorta txikietan.Loreak lukuetan edo ginbail terminaletan,edukiz infloreszetziaren azpian albo-adarugari, laburrak eta hostodunak; pedizelopubeszenteak eta haietan 3 brakteolatxiki, sepaloei adpresoak; sepaloak 2-3mm-koak, lantzeolatuak, ilegabeak, ertze-an eskariosoak; korola 4-7 mm-koa, eltze-formakoa, purpura edo bioleta, eta harengingilak patente eta tente haien oin-apen-dizeak horztunak, zabalak eta laburrak;obulutegia ilegabea, estiloa nekez exertua

eta estigma kapitatua.LORATZE: maiatzetik urrira bitartean lora-tzen da.HABITATA: Europako mendebaldean etaMadeiran aurkitzen da; terreno silizeoetanbizi ohi da, lehor samarretan ere bai, hain-bat basoak ordezten dituzten txilardien osa-gai. Euskal Herrian, eragin atlantikoa duenlurralde guztian dago banatuta, faltatuz her-tsiki mediterraneoa den hartan.

28

AINARRA PURPURAErica cinerea

EMPETRACEAE FAMILIA

29

IDENTIFIKAZIOAETA EZAUGA-RRIAK: mulua, altue-ran 80 cm artekoa;puja dekunbenteakdauzka eta haien oine-tik zurtoin tenteak haz-ten dira, adar patenteeta pubeszente ugaridituztenak. Hostoakpatenteak, 3eko berti-ziloetan, 2-4 mm-koak,obatuak edo eliptikoak,ertzean errebolutuaketa azpialdearenheren bat baino gehia-go estali gabe; gainal-dea pubeszentea gaz-tetan behintzat etaazpialdea zuriska; bis-tako ertzean zilio luzeugari, sarritan glandu-larrak.Loreak luku espizifor-me terminaletan elkar-tuta; pedizelo laburrak,erdialdean edo gora-xeago 2-3 brakteolaeramanez; sepaloaklantzeolatuak, 2 mmingurukoak, +- pubes-zenteak, hostoenmodu berean ziliatuak;korola purpura, 8-12mm bitartekoa, eltze-formakoa eta, jenera-lean, pitin bat kurbatua edo konkorduna, etaharen gingilak laburrak eta suberektuak;antera inklusoak, apendize gabeak; obulu-tegia eta kapsula ilegabeak, estiloa exertua,estigma obkonikoa.LORATZE: maiatzetik urrira bitartean lora-

tzen da.HABITATA: Europako mendebaldeanetaAfrikako iparraldean bizi da, lurzoru azidoeta hezeetan. Euskal Herrian eragin atlanti-koa duen zonan mugatzen da, isurialdemediterraneo ia guztian faltatuz.

AINARRA ILETSUAErica ciliaris

EMPETRACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zurtoin bihurriko mulu herrestaria, altueran20-70 cm bitartekoa, zurtoin mehe goraka-riak eta adar ia-tente gutxi batzuk dituena;kimu gazteak pubeszenteak, batzuetan ile-tsuak, ile glandularrez hornituak. Hostoak3-6 mm-koak, 4nakako bertiziloetan antola-tuak, linear-luzanga eta lantzeolatu bitarte-koak, infloreszentziaren azpikoak adpreso-ak eta gainerantzekoak patenteak; ertzerrebolutuaren tamaina aldakorra da, bainabeti geratzen da azpialdearen zati bat age-rian, kolore zuriskakoa; pubeszenteak gaz-tetan behintzat, benetako ertza eta bistakoertza biak betiledunak, zilio luze eta, sarri-tan, glandularrekin; gainera, infloreszen-tziaren azpian bertan dauden adabetarteakluzeagoak dira beti zurtoin loredunen gai-nerantzekoak baino.Loreak, 5-15 loreko ginbail terminal aldeba-

tekoan; pedizeloak laburrak, puntatik hurbil2-3 brakteola eramanez; sepaloak obatuak,2-3 mm-koak, ileluzeak eta, jeneralean,hostoen modu berean ziliatuak; korola 5-9mm-koa, arrosatua edo gorriska, urtzeola-tua, eta haren gingilak txikia, patenteak edoerrebolutuak; antera inklusoak, 2 oin-apen-dize luze eta mehez hornituak; obulutegiaeta kapsula pubeszenteak, estiloa nehezexertua eta estigma kapitatua.LORATZE: ekainetik urrira bitartean lora-tzen da.HABITATA: Europako mendebalde etaiparraldean aurkitzen da hedatuta; bizi ohida zoru azido eta oso hezeetan, zoikaztegi,istingadi, erreka-bazter eta txilardi hezee-tan. Euskal Herrian, leku batzuetan ugarriaden arren, bere presentzia eragin atlantikohandieneko klima duten zonetako substra-tu silizeoetara mugatzen da.

30

EMPETRACEAE FAMILIA

AINARRA LAUHOSTOAErica tetralix

31

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska, altueran 80 cm ia inoizgainditzen ez dituena, zurtoin flexuosoak,dekunbente eta gorakari bitartekoak ditue-na; puja gazteak ilegabeak edo puberulen-tuak. Hostoak 4-5eko bertiziloetan, jenerale-an patenteak edo batzuetan deflexuak, +-linearrak, 6-11 mm, ilegabetuak, ertz erre-bolutuek azpialde guztia estaliz.Lore-elkartea panikula errazemiforme trin-koa, luzean 10 cm artekoa, hosto-mototsbatez koroatua; pedizeloan 3 brakteola txikioinetik hurbil; sepalo txikiak, 1 mm-koak,obatu eta obal-lantzeolatu bitartekoak, ile-gabeak edo finki ziliatuak, kolore arrosako-ak; korola 2,5-3,5 mm-koa, arrosa-lila, ba-tzuetan zuria, kanpanulatua, eta haren gin-

gilak tenteak; antera exertuak, 0,5-0,8 mm,apendize gabeak eta gingil banandu etadibergenteekin; obulutegia eta kapsula ile-gabeak, estiloa exertua da eta estigma ezda estiloa baino askoz zabalagoa.LORATZE: ekainetik urrira bitartean lora-tzen da.HABITATA: Europako mendebaldean dagobanaturik; harizti, pagadi, artadi eta karras-kalean ordezko hainbat sastrakaditan etatxilardietan parte hartuz, lekuan lekukosubstratuarekiko preferentzia nabaririk azal-du gabe. Euskal Herriko erdiz iparraldeanberau da ianarrarik arruntena, urrituz doahegoalderantz eta erabat galtzen da eraginmediterraneo gogorreko klima duteneskualdeetan.

AINARRA BURUSOILAErica vagans

EMPETRACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 2,5 m artekoa, oso adar-tsua, adaska tenteak, meheak, ilegabeak etahauskarrak dituena. Hostoak 3-4eko bertizi-loetan, erekto-patenteak, linearrak, 4-7 mm,ilegabeak eta pixka bat lustredunak, ertzerrebolutuek azpialdearen 2/3 estaliz.Lore oso ugariak, 1-3ko sortetan hostoen

galtzarbean, eratuz luku ter-minal estuak, sarritan desja-rraiak, eta hauek, berenaldetik, batzuetan panikulalasetan elkartuak; pedizelo-ak 2 mm-koak, ilegabeak,edukiz 3 brakteola txikierdialdean; sepaloak 0,5-1,5 mm-koak, obatuak etailegabeak; korola 1,5-3mm-koa, biribildu-akan-panatua, eta haren gingi-lak tenteak, hodia bezainluzeak, berdeska edoberde-horiskak; anterakinklusoak, apendizegabekoak; obulutegia etakapsula ilegabeak, estiloapixka bat irtena eta estig-ma kapitatua, kolore pur-purakoa.LORATZE: maiatzetikuztailera bitartean loratzenda, baina lore-bipilak urtarril-otsailetik hasita eratzen dira.HABIATATA: Mediterraneoa-ren erdiz mendebaldeainguratzen duten herrialde-etan dago banatuta, etaarraza sendoen batzuk,zuhaitz-eitekoak, Azoreak,Madeira eta Kanarietarainoiristen dira. Zoru hareatsuengainean bizi ohi da, hainbat

sastrakadi heliofiloren osagai. EuskalHerrian, ekialdetik mendebaldera erdialdeanzehar doan zirrinda zabal batean aurkitzenda, karraskal menditarren nagusigoan, ipar-isurialdeko leku babes batzuetan ere azal-duz.ERABILERA: espezie hau da txilar-erra-tzak egiteko gehien erabiltzen dena.

32

ERRATZ-TXILARRAErica scoparia

EMPETRACEAE FAMILIA

33

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska, altueran 1 m edo gehi-xeago hazten dena, urte osoan berdea;zepa zurezkoa eta bihurria, adaska ugari,horiska edo gorriskak botatzen dituena;hauek ilegabeak izaten dira edo ile grises-kaz estalita egoten dira. Hostoak aurikula-tuak, oinaldean 2 esproi txikiz hornituak, 2,5-3,5 mm-koak, zurtoinari estuki erantsiak,luzanga-lantzeolatuak, konkaboak gainal-detik eta gilatuak azpildetik; adar antzuetantrinkoki inbrikatuta antolatzen dira 4 ilaratan.Loreak luku meheak eratuz, eta hauek, ba-tzuetan, panikuletan elkartuta; pedizeloaklaburrak eta haien bukaeran 6-8 braktea,elkar estaliz eta 4 gorenekoak sepalo-itxura-koak; kalizak 4 sepalo luzanga, 3-4 mm-koak, arrosatu-lilazinoak, batzuetan zuriak,

korola bilduz; hau laburragoa da eta sepalo-en antzeko 4 gingiletan dago sakonki ebaki-ta; anterak inklusoak, oinean 2 apendizeedukiz; estiloa luzea eta mehea; kapsulabiribildua, ileluzea, 4 kuskutan irekitzendena.LORATZE: ekainetik urrira bitartean lora-tzen da normalean, baina inoiz urte osoanzehar ikus daiteke loratan.HABITATA: Europako parterik gehienetan,Asiako mendebaldean, Afrikako iparraldeaneta Ipar Amerikako ekialdean bizi da. Zoruazido, oligotrofoen gainean azaltzen da,hainbat baso-mota ordezten dituzten txilar-dien parte osatuz. Euskal Herrian hedaduradauka, itsas mailatik hasi eta mendi garaie-netaraino, eta eskualde hertsiki mediterra-neoan bakarrik falta da.

AINARRA ARRUNTACalluna vulgaris

EMPETRACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska txikia, altueran 1,2 martekoa, adar tente, bihurri eta ilegabeugarikoa. Hostoak, larrukarak, osoak,txandakakoak, 2-4 x 0,8-1,2 cm, eliptiko-luzangak, zorrotzak edo mukronatuak,berde distiratsuak gainaldean eta azpial-dean ezkataz estaliak, izanik hauekberde-horiskak hasieran eta arre-herdoil-tsuak gerora; ertza errebolutua.Loreak 4-10eko lukuetan eta pedizeloakilegabeak, 8 mm ingurukoak; kaliza osomurriztua, 1,5 mm, eta harean gingilakkamutsak eta ziliatuak; korola pitin batirregularra, 1-1,5 cm, kanpanulatu etainfundibuliforme bitartekoa, purpura, gingi-lak hodia bezain luzeak dituena, iledunabarnetik eta ezkataz estalia kanpotik; 10

estanbre; obulutegia ezkataz estalia etaestiloa hura halako bi luze. Fruitua kapsu-la luzatua, 5 kuskutan irekitzen dena. LORATZE: ekainetik abuztura bitarteanloratzen da.HABITATA: Europako mendi garaienetanbizi da: Alpeak, Pirinioak, Jura, Karpatoak,etab., altitude handietan eta ahal delasubstratu silizeoetan. Harritzak, basomeatzak eta sastrakadi subalpetarrakokupatzen ditu. Euskal Herrian,Pirinioetako zona garaienetara mugatzenda, Larrako mazizo karstikoan, non baitdago bere banaketa-arearen hego-men-debaldeko muga.ERABILERA: landare toxikoa da etaherri-mendekuntzan erabilia izan daerreuma eta hezueria sendatzeko.

34

ERRODODEDROARhododendrom ferrugineum

EMPETRACEAE FAMILIA

35

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zurtoin ahulak, barreiatuak, dekunbenteakedo gorakariak dituen mulua; 70 cm-rainohazten da beste landareetan apoiatuz,baina ez da 35 cm-tik pasatzen bakarrikdagoenean. Adar gazteak ileglandula-rrez estaliak. Hostoak tamaina aldako-rrekoak, handienak 11-14 x 3-5 mm-koak, estuki lantzeolatu eta obatu-elipti-ko bitartekoak, gainaldean berde ilunaketa guruindun-hir-tsutuak, ertzetan erre-bolutuak, baina azpialde zuri-tomentudu-na ia dena bistan utziz.Luku terminal brakteatuak, lasak, urtekoadarretan, eta bakoitzean 3-9(12) lore zin-tzilikari, tetrameroak; pedizeloak hispidoak,brakteola gabeak; sepaloak txikiak, askeakia oinetik; korola erorkorra, urtzeolatua, 9-

14 x 5-8 mm, eta beraren gingilak labu-rrak, patenteak, kolore purpurakoak etaguruin.ilez hornituak; 8 estanbre antere-tan apendizerik gabe, obulutegia guruin-ileduna eta berdin kapsula, 4 kuskutanirekitzen dena.LORATZE: ekainetik urrira loratzen da.HABITATA: banaketa ibero-atlantikoaduen landarea da, Penintsula iberiarrekomendebaldetik Landetaraino eta Irlandakomendebaldeko kostalderaino hedatzendena. Lurzoru azidifikatuetan bizi ohi da,hainbat hostoerorkorren basoak ordeztendituzten txilardien bereizgarri izanez.Euskal Herriaren iparraldean, klima atlanti-koko zonan, arrunta da eta desagertuz doahegoalderantz, eragin mediterraneoa area-gotu ahala.

DABOECIA CANTABRICA

EMPETRACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu hostoerorkorra, zurtoin tenteakdituena, altueran 75 (100) cm artekoaketa adar ugariak, errizoma herrestaribatetik jaioak; adaskak biribilduak, arres-kak eta, jeneralean, ilegabeak. Hostoak6-25 x 4-12 mm bitartekoak, obobatuak,kamutsak edo ia-zorrotzak, ertzeanosoak eta arinki errebolutuak, berdemateak gainaldean, glaukoak eta erreti-kulatu-zaineztatuak azpialdean.Infloreszentzia 1-3 loreko lukua, hostoezkatakarak dituzten adartxo laburrenpuntan; loreak tetra edo pentameroak,brakteola gabeak; kalizaren gingilak biribil-duak, eskariosoak, gorriskak; korola 4-6

mm-koa, urtzeolatua, zuria, jeneraleanarrosaz tindatua, eta haren gingilak labu-rrak eta errebolutuak; anteren apendizeaksubulatuak eta txikiak; estiloa inklusoa.Baia biribildu edo elipsoidala, 7-10 mm-koa, beltz-urdinska, jangarria.LORATZE: maiatzetik ekainera bitarteanloratzen da.HABITATA: Europako iparralde eta erdial-dean aurkitzen da, eta handik hegoalderamendi garaienetara mugatzen da.Azidofiloa izaki, sastrakadi eta larre subal-pinoetan bizi ohi da eta berdin konifero-basoetan eta tundran. Euskal Herrian,mendi piriniar garaienetara mugatzen da,1.500 m-tik gora.

36

VACCINIUM ULIGINOSUM

EMPETRACEAE FAMILIA

37

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu hostoerorkorra, altueran 60 cm arte-ko zurtoin tenteak dituena; adar ugariak,errizoma herrestari batetik jaioak; adas-kak angelutsuak, ilegabeak, berdeak.Hostoak 10-30 x 6-18 mm bitartekoak,obatuak, zorrotzak, launak, ilegabeak.Galtzarbeko luku murriztuak, edukiz 1-2lore dilindari, tetra edo pentameroak;pedunkuluak 2 braktea ezkatakararentartean irteten dira, brakteolarik gabe;kaliza oso gutxi lobatua, ertzean sinua-tua edo ia-osoa; korola 4-6 mm-koa,urtzeolatubiribildua, eta haren gingilaklaburrak eta errebolutuak, berdeak arro-saz tindatuak; anteren apendizeak subu-

latuak; estiloa jeneralean inklusoa. Baiabiribildua, 6-10 mm-koa, berde-urdinska,zapore gozokoa. LORATZE: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA: ipar Hemisferioko alde gehie-netan aurkitzen da lurzoru azidoetan.Hezetasuna eskatzen du eta baso eta txi-lardietan bizi ohi da, substratu silizeoetanedo azalean azidifikatu direnetan. EuskalHerrian eragin atlantikoa duen zonandago sakabanatuta, izanik bereziki ugariapagadiaren estaia menditarrean.ERABILERA: bere fruituekin konfituraegiten da eta hostoak egosita astringente-ak eta antiseptikoak dira eta ezaugarriantidiabetikoak ere egotzi izan zaizkie.

AHABIAVaccinium myrtillus

EMPETRACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska herrestaria, luzean 2 m artekoa,urte osoan berdea. Zepa zurezkoa eta ada-rrak bihrriak eta irregularrak, azal arre-gorriska dutenak, zorua tapizatuz edoezpondetatik zintzilik egon ohi dira; haietatikadaska labur iledunak jaiotzen dira, hostoakpuntan bilduta dauzkatenak; hostoak osoak,12-30 x 4-12 mm, aobatu-lantzeolatuak,punta kamuts edo emarginatua dutenak,berde ilunak eta pitin bat lustredunak gai-naldetik, zurbilagoak eta nerbatu-erretikula-tuak azpialdetik; jaiotzean ertzean eta erdi-ko nerbioan pubeszenteak, adinarekin ile-galdu eta koriazeo bihurtzen dira.Lore zintzilikariak, 2-12ko luku laburretanadasken puntan; kalizaren gingilak suborbiku-larrak; korola arrosatua edo edo zuriska, ur-tzeolatua, eta haren gingilak txikiak, errebolu-tuak; 10 estanbre, eta haien apandizeak ante-

rak bezain luzeak. Fruitua biribildua, 5-10 mm-koa, gorri bizia, 5(10) hezurtxoz hornitua.LORATZE: martxotik ekainera bitartean lora-tzen da eta fruituak udaren azkenaldera edoudazkenean hel-tzen dira.HABITATA: Europa, Asia eta IparAmerikako alderik gehienetan aurkitzen dahedatuta. Argizalea da baina berdintsu zaioedozein substratu; bizi ohi da baso eguzki-tsuen soiluneetan, hegal eta gailur harri-tsuetan, ezpondak kolonizatuz, etab.,karraskal, erkamezti edo pinudien baitan.Euskal Herrian, lurraldearen erdiz hegoal-detik azaltzen da, eta ekialdeko muturrean,argitsuagoa izaki, estaia subalpetarrerainoigotzen da Erronkarri garaian.ERABILERA: bere hostoek, gernu-bideen-tzako propietate antiseptikoak dituzte, etahorrela zistitisa eta uretritisa sendatzeko era-bili izan dira.

38

AZERI-MAHATSAArctotaphylos uva-ursi

EMPETRACEAE FAMILIA

39

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Euskal Herrian aurkitzen den arraza,subsp. Hermafroditum Bocher izenekoada; mulua da eta bere zurtoinak dekun-benteak, luzean 60 cm artekoak etaaltuan 30 cm ingurukoak, kolore berde ilu-nekoak. Kimu gazteak glandular-puberu-lentuak, berehala galduz ilea. Hostoaklarrukarak eta ia eseriak, 3-7 x 1-2 mm,eliptikoak, guruindunak gaztetan eta gla-broak gerora, kolore berde ilunekoak ertzzuriskarekin.Loreak jeneralean hermafroditak; 3 sepa-lo eta petaloak txikiak, 1,5 mm, luzangak,berde-arrosatuak edo purpurak; estan-

break 5 mm-koak luzeki exertuak; estig-ma eseria, 6-9 adar estigmatikotan parti-tua. Fruitua drupa biribildua, diametroan 5mm ingurukoa, beltz heldutakoan, etabere barnean 6-9 hezurtxo. LORATZE: ekain eta uztailean loratzenda eta fruituak irailean heltzen dira.HABITATA: espezie hau IparHemisferioko eskualde hotzetan dagobanatuta, eta konifero-baso, hegal harri-tsu eta zona higroturbosoetan bizi ohi da.Zona epeletan mendi garaietara jotzendu, hala nola, Pirinioetako Larra aldean,non bait dauka Europako banaketa-area-ren hego-mendebaldeko muga.

EMPETRUM NIGRUM

EMPETRACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu prokunbentea, 0,5 m arteko zurtoinzurezkoak eta oso adarkatuak dituena.Hostoak larrukarak, zimurtsuak, 5-40 x 2,5-20 mm, luzanga eta obatu bitartekoak,oinean kordatu edo trunkatuak eta ertzeankrenatu edo dentatuak; berde ilunak eta ile-gabeak gainaldetik, ile bakunezko tomentutrinkoz estalita azpialdetik; txorten luzea etaestipulak haren oinari soldatuta. Lore

bakartiak pedizelo pubeszente luzebaten muturrean; kaliza pubeszenteaeta bertan 7-9 gingil linear; korolak 7-9petalo, zuriak, luzangak, luzean 7-17mm-koak; estanbre ugariak, kolorehorikoak; obulutegi superoa; estilolumakara, 2-3 cm luzekoa fruituan. LORATZE: uztailean eta abuztuan lora-tzen da.HABITATA: banaketa boreo-alpetarraduen landarea, hotzarekin ongi moldatua,eskualde arktikoetan altitude bajuan bizi

da, eta hegoalderantz mendi-goietanbabesten da. Substratu neutro edo basiko-ak aukeratzen ditu, harkaitzak eta zorueskeletikoak kolonizatuz; mendi-gailur hai-zetsuak eta karstetako azaleramenduaktapizatuz azaltzen da. Euskal HerrianPirinioko mendi garaienetara mugatzen da,eta bertan aurkitzen da landare honenEuropako banaketa-arearen hego-mende-baldeko muga.

40

DRYAS OCTOPETALA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: zuhaiska, 1-3 m-koa, azal arre-beltziska edohauskarako adar sendoakdituena. Hostoak 15 x 15 cmartekoak, ilegabeak edo pubes-zenteak, palmatuak eta 5 gingi-letan ebakiak, eta hauek berenaldetik sakonki dentatuak; txor-tena luzea eta ileduna. Lukuaktenteak hasieran eta horizonta-lak edo zintzilikariak gerora, 10cm ingurukoak, eramanez 20-35 lore her-mafrodita; brakteak txikiak eta iledunak; lore-ak kanpanulatuak, eta petaloak halako biluzean. Fruitua baia gorria, zapore gazikoa. LORATZE: maiatzean eta ekaineanloratzen da eta fruituak abuztu-iraileanheltzen dira.

HABITATA: Europako mendi garaietan,Asiako parterik gehienetan eta Afrikako ipa-rraldean bizi da. Harkaiztegi eta basomeaztuetan aurkitzen da; Euskal Herrikomendi garainetan ere azaltzen da, baina ezaurreko espeziea bezain ugari.

RIBES PETRAEUM

GROSSULARIACEAE FAMILIA

41

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska dioikoa, altueran 2 m artekoa,baina jeneralean txaparrotuta aurkitzen da,azal hauskarako adar bihurri ugarirekin.Hostoak txikiak, palmatuak, 3-5 gingiletanebakiak, eta hauek, beren aldetik, dentatuakedo intziso-zerratuak, ia ilegabeak; txortenlabur eta ileduna. Loreak berde-horiskak,sexubakarrak, baina beste sexuko organo-en aztarnak edukiz, luku labur eta tenteetan,eta ardatza guruin-ilez estalita; braktea lan-tzeolatuak, 4-8 mm-koak, ia loreak bezainluzeak edo luzeagoak; obulutegi inferoa, etahura koroatuz 5 sepalo eliptiko izar bateneran irekiak, haiekin txandakatuz 5 petalotxiki, haiek baino 4-5 aldiz laburragoak.Fruitua kolore gorriko baia, zaporez atsegi-na, baina motel samarra.LORATZE: apiril eta maiatzean loratzen daeta fruituak abuztuan heltzen dira.

HABITATA: leku harritsuetan bizi ohi da,mendietan batipat; kararrizko subtratuakaukeratzen ditu, eta sastrakadi eta arantza-di irekien parte osatzen du. Europa etaAsiako parterik gehienetan dago banatuta;Euskal Herrian erraz aurki daiteke hanhe-menka kararri-mendi garaienetan.

RIBES ALPINUM

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: Zuhaiska estoloiduna, altueran1,5 m artekoa; adarrak tenteak, biribil-duak edo pitin bat angelutsuak, etahauen azala arre-gorriska gaztetan etaarre-griseska gerora. Hostoak 1-2,5 cm-koak, eliptikoak edo obobatuak, oineankuneatuak, osoak edo puntan 3-7 hortzedukiz, ia ilegabeak eta, batzuetan,larrukarak. Loreak pedizelo luzekoak,ugariak, alboko ginbail eseri edo pedun-kulu laburrekoetan elkartuak: 5 petalo,oinean soldatuak eta iraunkorrak; 5petalo, zuriak, estanbreak bezain luzeedo areago; estanbre ugariak; pistiloa3-5 karpelo-orriz osatua, eratuz plurifoli-

kulu erako fruitua. LORATZE: maiatzean edo ekaineanloratzen da.HABITATA : Asia, Ipar Amerika etamendebaldeko eta hego-ekialdekoEuropan aurkitzen da espezie hau;Europako hego-mendebaldean obovata(Waldst. & Kit. Ex Willd.) H. Huber ize-neko subespeziea dago. Karrarrizkosubstratuetako leku lehor eta harritsue-tan bizi da. Euskal Herrian, arrunta daerdialdeko zonan, baso-soiluneetan etaerkameztien eta karraskalen ordezkosastrakadietan; urrituz doa nola hegoal-derantz, hala isurialde kantauriarre-rantz.

42

KAPIESTRASpiraea hypericifolia

ROSACEAE FAMILIA

43

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Lahar sendoa, altueran 2 m gainditzen ditue-na; turioiak indartsuak, aukutu-esekiak etabaita prokunbenteak ere, sekzioan argi etagarbi pentagonalak, aurpegietan kanalikula-tuak, ilegabeak edo +- ileluzeak, gorri-biolaze-oak, pruina-geruzaz, batzuetan nahiko lodiz,estaliak; oin zabaleko ezten sendoak, zuze-nak edo faltziformeak, batzuetan ile izarkarakdauzkatenak. Hostoak pentameroak, nekeztetramero edo tromeroak, pedatuak; folioloaklarrukarak, beste ilunak gainaldean eta zuritomentudunak azpialdean, desberdinki den-tatuak; foliolo terminala peziolulu luzeagokoa,obatu eta luzanga-obobatu bitartekoa, akumi-natua; estipula filiformeak. Infloreszentziapanikula zabal baten erakoa, piramidala edozilindrikoa; adarrak patenteak; ardatza tomen-tu adpresoz estalia eta ezten faltziformez hor-nitua; sepaloak tomentu grisekoak, errefle-xuak antesiaren ondoren, azikulatuak edo ez;

petaloak 10-15 mm-koak, orbikularrak edoobatuak, kolore zuritik arrosara bitartekoa,batzuetan oso bizia, dutenak; estanbreakzuriak edo arrosak, estiloak bezain luze edoluzeagoak; estiloak arrosak; karpeloak etatalamoa pubeszenteak. Fruitu heldua beltza. LORATZE: ekainetik abuztura bitartean lora-tzen da.HABITATA: berau da eskualde hauetakolaharrik arruntena, sasi trinko eta korapila-tsuak eratzen ditu baso eutrfo eta hezeenmendel eta soiluneetan, bide, belardi eta baz-terretan. Europako erdialde eta hegoaldean,Asia Txikian eta Afrikako iparraldean aurkitzenda. Euskal Herrian, isurialde bietan, dagohedaturik.Polen oso emankorra dauka eta erraz hidri-datzen da sekzioko beste espezieekin. Lehenbelaunaldiko hidridoek proportzio handiankontserbatzen dituzte Rubus ulmifolius-enezaugarriak.

RUBUS ULMIFOLIUS

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:lahar nahiko sendoak izaten dira etahaien turioiak erekto-arkutuak edo pro-kunbenteak, angelutsuak, kanalikula-tuak, ilegabeak edo ile izarkara batzue-kin, guruinak gutxi han-hemenka, akule-oloak desberdinak, zuzenak eta faltzifor-meak. Hostoak griseskak, 3-5 folioloko-ak; folioloak erronbiko-obatuak, azpitiktomentu griseska trinkoz estaliak eta gai-netik ere bai gaztetan, ile izarkarra ugarizhornituak, ertzean sakonki intziso-zerra-tuak, akuminatuak, oinean kuneatu etasubkordatu bitartekoak, peziolukatuak;estipula linearrak. Infloreszentzia luku etaestu baten erakoa, ardatz tomentuduna,akuleolo eta guruin batzuk ere edukiz;

pedizeloak tenteak, grazilak, azikulasubulatu txikiz estaliak; braktea lan-tzeo-latuak; sepaloak obal-lantzeolatuak,tomentudunak, erreflexuak, batzuetanazikulatuak; petaloak zuri-horiskak, obo-batu-luzangak, txikiak; estanbreakzuriak, estiloak berdinduz. LORATZE: ekainean eta uztailean lora-tzen da.HABITATA: lahar hauskara estaia men-ditarreko baso hostoerorkor hezeenmendeletan bizi da. HEDAPENA: Europako erdialde etahegoaldeko espeziea da izatez etaEuskal Herrian aurkitzen da zona prepiri-niarrean, Nafarroako erdialdean etaErabako hegoaldeko mendizerretan.

44

RUBUS CANESCENS

ROSACEAE FAMILIA

45

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:lahar herrestaria da eta bere turioiakmeheak, diametroan 2-3 mm-koak, zilindri-koak, etzanak, pruinadunak, ilegabeakedo glabreszenteak eta jeneralean edukizezten banaka batzuk, zuzenak edo kurba-tuak, eta guruin-ile batzuk. Hostoak trifolio-latuak; folioloak obatuak, sarritan trilobula-tuak, albokoak ia-eseriak eta terminalasubkordatua eta pitin bat akuminatua, gris-berdeskak eta pubeszenteak azpialdean,ileluzeak gainaldean, irregularki bizerra-tuak; pezioloa bere luzera guztian kanali-kulatua; estipulak obal-lantzeolatuak.Infloreszentzia korinbo labur baten erakoa,2-5 lorekoa; pedizelo luze eta grazilak,tomentu fin, guruin eta akuleoloz estaliak;loreak 2-2,5 cm diametroan; sepaloak lan-

tzeolatuak, luzeki akuminatuak, tenteaketa fruituari adpresoak, tomentudunak etaguruin sakabanatuz hornituak; petaloakhandiak, eliptiko eta subordikular bitarteko-ak, zimurtuak, zuriak, estanbreak berdeak,estiloak bezain luze. Infruteszentzian 2-20drupeola, lodiak, beltz-urdinskak, pruina-dunak, zapore garratzekoak. LORATZE: maiatzetik uztailera bitarteanloratzen da.HABIATATA: hainbat eratako inguruetanbizi ohi da, batez ere zoru fresko eta base-etan aberatsak diren haietan, hala nola,erriberako baso, areka, harizti-mendel,azekia eta soroen ertzetan, etab.Europako alde gehienetan azaltzen daEuskal Herrian ere ugari dago bazter guz-tietan.

RUBUS CAESIUS

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:puja edo turioi tenteak (sustraitik jaiotakokimu arrotzak), zilindrikoak, pruinadunak,eztenez estaliak, izanik hauek finak, uga-riak, zuzenak eta gorriskak. Hostoak pinati-konposatuak, edukiz bakoitzak 3-7 foliolo,obal-lantzeolatuak, bereziki azkenekoa,akuminatuak, tomentu zuridunak azpialde-an, irregularki zerratuak; pezioloa kanaliku-latua; estipulak filiformeak, pezioloari adna-tuak. Lore-pujak, aurreko urteko adar labu-rretan jaioak. Infloreszentzia luku pauziflo-roz konposatua; loreak +- 1 cm diametroan,dilindariak; sepaloak lantzeolatuak, tomen-tudunak, patenteak edo erreflexuak; peta-loak lantzeolatuak, zuriak, txikiak, tenteak;

estanbreak zuriak; karpeloak tomentudu-nak eta estiloak fruituan iraunkorrak.Infruteszen-tzia ia-biribildua, errezeptaku-luari itsatsi gabekoa, drupeola txiki ugari,tomentudun eta gorriz eratua.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen daeta fruituak abuztuan heltzen dira.HABITATA: mugurdia estaia supramendi-tar eta subalpetarreko pagadi eta basofreskoetako soiluneetan bizi ohi da, eta ber-din mendialde hezeetako hartxingadi etagailur harritsuetan. Europako iparralde etaerdialdean zabalki banaturik aurkitzen da.Penintsulan iparraldeko mendi-kordetaramugatzen da eta Euskal Herrian ipar-ekial-deko kosdranteko Pirinio inguruetara.

46

RUBUS IDAEUS

ROSACEAE FAMILIA

47

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:belarkia; zurtoinak 10-15 cm-koak; turioiakprokunbenteak, sekzioan biribilduak (sub-zilindrikoak), ahulak, pubeszenteak, eztentxiki zuzenez hornituak. Hostoak trimeroak;alboko folioloak eliptikoak, muturrekoaobobatu-erronbikoa, zuriak, zabarki denta-tuak, glabreszenteak gainaldean eta arinkiileluzeak azpialdean, kolore berde argiko-ak; estipulak obatuak, jeneralean askeak.Infloreszentzia 3-10 loreko korinboa; sepa-loak lantzeolatu-akuminatuak, patenteakedo erreflexuak; petaloak lantzeolatu-luzangak, tenteak, zuriak; estanbreak

zuriak, estiloak baino luzeagoak; drupeolak2-6, ilegabeak, gorriak, distiratsuak.LORATZE: maiatzetik ekainera bitarteanloratzen da.HABITATA: estaia subalpetarreko pagadi-izeidietan eta Pinus uncinata-ren pinudie-tan bizi ohi da. Elementu boreo-alpetarrekoespezie zirkunpolarra da eta Europako ipa-rralde eta erdialdean aurkitzen da banatu-ta, eta gainera kontinentearen hegoaldekomendi-mazizo batzuetan ere bai. EuskalHerrian oso urria da ea ipar-ekialdekomutur piriniarrean mugatzen da, Larrakokarstean.

RUBUS SAXATILIS

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska edo liana igokaria,berde-glaukoa; zurtoinak ahulak,herrestari +- dekunbente bitartekoak,ezten fin eta barreiatuz hornituak; hauekgako-formakoak dira eta goialdekoak +-zuzenak. Hosto erorkorrak eta 5-7 folio-lo bigun, txikiak (15-40 x 10-20 mm),eliptiko-obatuak, pubeszenteak azpial-dean eta ertzean hortz bakunekin. Lorebakartiak edo 3 (-8) loreko korinboetan;pedizeloak luzeak, 2-4 cm, guruin estipi-ratuz estaliak; sepaloak osoak edo ia-osoak, erreflexuak loraketaren ondoren;petaloak 15-25 mm-koak, zuriak; estilo-zutabea ilegabea, luzeran kanpoaldeko

estanbreak bezain handia. Fruitua 6-20mm-koak, biribildu eta oboide bitarte-koa, ilegabea eta gorria.LORATZE: ekainetik uztailera bitarteanloratzen da.HABITATA: estaia muinotar eta mendi-tarreko baso hostoerorkor eutrofo etahezeetan bizi ohi da; gainera, basohauen ertzeko zuhaiska-geruzan ereazaltzen da, eta berdin bide eta belardi-bazterratako hesietan. Europan banatu-ta dagoen espezie hau Euskal Herrianalde guztietan azaltzen da, hegoaldekomutur aridoenean salbu; eta horrela,erraz aurki daiteke mendialdeetan etaeragin atlantikoa duen zonan.

48

ROSA ARVENSIS

ROSACEAE FAMILIA

49

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska igokaria, altueran 5 m arteko zur-toinak dituena, liana-itxurakoa, batzuetanherrestaria; dauzka ezten faltziformeak,oinean dekurrenteak eta kolore gorriskako-ak. Hostoak neguan iraunkorrak, larrukarak,distiratsuak; 5-7 foliolo, 15-80 x 10-35 mm-koak, obatu-lantzeolatuak, akuminatuak,uniserratuak eta ilegabeak; estipula estuak.Infloreszentzia korinbiformea, (1) 3-9 lore-koa; pedizeloak luzeak, guruin estipitatuzestaliak; loreak zuriak, 2,5-5 cm diametroan;sepaloak 5-9 mm-koak, jeneralean osoak,obatu-akuminatuak, 1-3,5 mm-ko akumena-rekin, antesiaren ondoren erreflexuak, eror-korrak, guruindunak ertzetan eta bizkarral-dean. Hipantoak guruin estipitatuak; estilo-

zutabea ileluzea. Fruitua 7-12 mm-koa, ia-biribildua, glabroa eta gorriska.LORATZE: maiatzetik uztailera bitarteanloratzen da.HABITATA: larrosa hostoiraunkorra artadieta hostoerorkorren baso mistoetan bizi ohida, hosto lauroidea duten beste espeziebatzuekin batera, eta gainera baso hauenmendeletako heskai eta sasien osagai iza-ten da. Mendebaldeko Mediterraneoko itsasprobintzietan aurkitzen da banatuta, eta urri-tuz doa barnealdera kontinentaltasuna han-ditu ahala. Sarria da Euskal Herriko isurial-de atlantikoan eta azaltzen da baita ere bar-nealdeko arroil eta trokarte hezeetan, etahegoaldeko muturra zeharkatzen duten ibaihandien (Ebro eta Aragoa) ibarbasoetan.

ROSA SEMPERVIRENS

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:sub-zuhaiska tentea, nekez gainditzendu metro bateko altuera; zurtoinak trinkoestaliz ezten eta akuleolo ugari, tamainaoso desberdinetakoak eta elkarrengan-dik hurbil; hostoetan 7-9 foliolo txiki, 1-1,5cm-koak, suborbikular eta eliptiko bitarte-koak, glabroak, jeneralean uniserratuaketa guruingabeak; estipula estuak.Loreak normalean bakartiak; pedizeloak2-30 mm-koak, guruingabeak edo guruinestipitatu batzurekin; sepaloak osoak,estuki lantzeolatuak, akuminatuak, tente-ak eta fruitu helduan iraunkorrak; korolazuria edo zuri-arrosatua; petaloak 10-20mm-koak; estiloak laburrak, hipantoaninklusoak, estigmekin batera buru ileluze

batean soldatuta. Fruitua 1 cm inguru-koa, ia-biribildua, leuna eta beltza.LORATZE: maiatzetik ekainera loratzenda.HABITATA: karraskal, amezti eta ametzilaundunaren basoetako mendel eta soi-luneetako sastrakadi arantzatsuetan aur-kitu ohi da, eta haien ordezko etapak era-tzen dituzten ipuru eta elorri-komunitate-etan ere bai. Europako erdialde etahegoaldean dago banatuta; EuskalHerrian hedadura zabala dauka isurialdemediterraneoan eta trantsizio-haranetan,baina falta da isurialde atlantikoan, ber-tan klima ozeoanikoaren eragina nabari-tzen bait da.

50

ROSA PIMPINELLIFOLIA

ROSACEAE FAMILIA

51

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:sub-zuhaiska, altueran 2 m artekoa, arantza-gabea edo ezten gutxi eta ahulak dituena;adar loredunen azala horiska edo purpura.Hostoetan 7-11 foliolo, 20-60 x 15-40 mm,luzanga-eliptikoak edo obobatuak, glabroakedo pubeszenteak gainaldean, ertzean bitanzerratuak eta hortz guruindunak edukiz; esti-pulak oso dilatatuak. Loreak jeneraleanbakarka edo 2-3ko taldeetan; brakteak azkarerorkorrak, pedizeloak gaindituz; hauek hispi-do-guruindunak eta meheak, kurbatuz fruitu-garaian zinorrodonaren pisuarekin; sepalo-ak osoak, luzeki akuminatuak, tenteaketa iraunkorrak, petaloak baino luzeagoaden apendize batean hedatuak; petaloak

15-25 mm-koak, purpurak edo arrosabiziak; estigmak buru ileluze batean sol-datuta. Fruitua oboidea edo eliptiko-luzanga, gorria eta zintzilikaria.LORATZE: ekainetik abuztura bitartean lora-tzean da.HABITATA: mendialdeko hartxingadi etaharkaiztegietako zapaldetan bizi ohi da, batezere kararrizkoetan, eta berdin pagadi, izeidi,pinudi eta ametz ilaundunaren ameztietakosoilune harritsuetan, 1.000 m-ko altitudeazgoitik. Europako erdialde eta hegoaldekomendietako espezie orofitoa izaki, EuskalHerriko mendi-katea nagusietan azaltzen da;bereziki ugarria da Pirinio inguruetan, bainamendi apalago askotara ere jaisten da.

ROSA PENDULLINA

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 3 m artekoa; zurtoinaksendoak eta tenteak, edukiz ezten faltzifor-me gogorrak, oinean zabalak eta puntangakodunak. Hostoetan 5-7 foliolo, 25-50 x15-25 mm, eliptiko-luzangak, akuminatuak,jeneralean lustredunak eta ilegabeak gai-naldean eta pubeszenteak, nerbioetanbederen, azpialdean, guruingabeak, ertze-an behin edo bitan zerratuak; estipulakestuak. Infloreszentziak korinbo pauzifloroerakoak, nekez lore bakartiak; brakteakpedizeloak baino laburragoak; hauek lisoakedo guruindun-hispidoak; sepaloak lantze-olatuak luzeki akuminatuak, kanpoaldeko-ak pinatu-apendikulatuak, erreflexuak etaantesiaren ondoren erorkorrak; petaloak15-30 mm-koak, zuriak edo arrosa zurbilak;

estiloak zutabean soldatuak, berau barne-aldeko estanbreak baino laburragoa izaniketa forma koniko oso nabaria duen diskoa-ren zulotik kanpora azalduz; estigmak buruluzanga batean mailakatuak, estiloak hel-dutasunean askatuta geratuz. Fruitua lodia,luzean 10-15 mm-koa, oboidea, jeneraleanglabroa, gorria.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA: belardi eta bide-bazterretakoheskaietan eta hostoerorkorren basoetakomendel eta soiluneetako sastrakadietanazaltzen da. Taxoi hau Europako hegoaldeeta mendebaldean aurkitzen da, baina ezoso ugari; Euskal Herrian ere han-hemen-ka azaltzen da, hainbait landare-komunita-tetan sakabanaturik.

52

ROSA STYLOSA

ROSACEAE FAMILIA

53

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska nahaspilatsua, altueran 3-5 m-rai-nokoa; zurtoinak sendoak eta tenteak dira etadauzkate ezten gogorrak, gako-forman kur-batuak eta oin zabalekoak. Hostoetan 5-7foliolo, 15-40 x 12-20 mm-koak, aobatu-elipti-koak, glabroak eta guruingabeak alde bietan,kolre berde bizikoak, lustredunak edo mate-ak, ertzean zerratuak eta edukiz hortz baku-nak edo konposatu-guruindunak; pezioloaneta errakian sarritan akuleolo batzuk; estipu-lak zabalduak eta luzatuak. Infloreszentziakorinbo pauzifloro erakoa edo lore bakartiak;pedizeloak 10-20 mm-koak, glabroak etaguruingabeak; sepaloak lisoak, erreflexuaketa antesiaren ondoren azkar erorkorrak,kanpoaldekoak pinatu-apendikulatuak; peta-

loak 15-25 mm bitartekoak, zuriak edo arro-satuak; estiloak eta estigmak buru bateansoldatuak; izain berau ileluze eta glabro bitar-tekoa. Fruitua 10-20 mm-koa, biribildu etaelipsoidal bitartekoa, lisoa, gorria. LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen daeta fruituak udaren azkenaldera edo udazke-nean heltzen dira.HABITATA: arkakaratsa (larrosa basatia)baso, belardi eta soro-bazterretako heskaieta sastrakadi arantzatsuetan oso zabalduaaurkitzen da, mota askotako substratuetan.Europa, Asiako mendebalde eta Afrikako ipa-rraldean banatutako mikroespezie-multzohau hainbat eratako inguruneetan aurki dai-teke Euskal Herrian, nola isurialde atlantiko-an, hala mediterraneoan.

ROSA CANINA

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea, altueran 1-2 m bitartekoa,kolore gorriskakoa; zurtoinak meheak etaandarkatuak, oin zabala eta punta gakodunaduten eztenez hornituak. Hostoetan 5-7foliolo, txikiak, 15-25 x 10-18 mm, suborbi-kularrak edo obatu-eliptikoak, glabroak hor-tzak eta, gainera, azpialdeko nerbioak, erra-kia eta pezioloa; estipulak laburrak. Loreakbakartiak edo korinboetan; pedizeloakguruin luzeki estipitatuz estaliak; sepaloakerreflexuak eta antesi ondoren azkar erorko-rrak, kanpoaldekoak pinatifidoak; korola txi-kia, diametroan 25-40 mm, kolore arrosazurbilekoa; estiloak glabroak eta luzeki exer-tuak. Fruitua lisoa edo, inoiz, guruindun-his-pidoa. LORATZE: ekainetik uztailera loratzen da.HABITATA: baso-ertzetan eta leku harritsueta eguzkituetan bizi ohi da, Rosa canina L.Baino inguru lehorragoetan. Euskalde medi-

terraneoaren inguruan, Portugaleko kostal-de atlantikoan eta Penintsula iberriarrarenerdialdean bizi da. Euskal Herrian urenbanalerroaz hegoaldetik dago sakabanatu-ta, enklabe ireki eta beroetako sastrakadiakzipriztinduz, baina badauzka leku puntualbatzuk isurialde kantauriarrean ere.

54

ROSA POUZINII

ROSACEAE FAMILIA

55

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska trinkoa, altueran 1-3 m artekoa,kolore berde-urdinskakoa; zurtoinak luze-ak, bihurriak edo arkutuak, edukiz eztenzuzen edo +- kurbatuak, gakogabeak.Hostoetan 5-7(9) foliolo handi, 20-40 x 12-20 mm-koak, obal-lantzeolatuak edo elipti-koak, eta haien azpialdea tomentu trinko-dunez eta ile artean gordeta dauden erre-txin-usaineko guruinez hornitua; zetadu-nak edo, batzuetan, guruin barreiatuakedukiz gainaldean, ertzean zerratuak edobizerratuak. Loreak bakartiak edo korinbopauzifloroetan; pedizeloak luzeak, 20 mmingurukoak, erretxin-usaineko guruin esti-pitatuz trinkoki estaliak; sepaloak guruin-dunak, erreflexu eta patente bitartekoakedo, areago, tenteak, azkar erorkorrak

edo +- iraunkorrak fruituan, kanpoaldeko-ak pinatu-apendikulatuak eta oinean pixkabat estrangulatuak; petaloak 15-25 mm-koak, arrosa zurbilak; estigmak buru gla-bro edo ileluzean elkartuak. Fruitua oboi-dea, ia-birildua edo udare-formakoa, lisoaedo guruindun-estipitatua. LORATZE: ekainetik abuztura bitarteanloratzen da.HABITATA: Europako estaia goimenditareta subalpetarreko har-txingadi eta basohezeen mendeletan hazten da, adibidez,pagadi, izeidi, amezti eta pinu gorriarenpinudietan. Euskal Herrian Pirinio ingurue-tan aurkitzen da bereziki, baina bainabeste mendi-mazizo garai batzuetan ere,hala nola, Andia mendizerran etaKantabria mendizerran.

ROSA TOMENTOSA

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska korapilatsua, altueran 2 m arteiristen dena; zurtoinak dira andarkatuak etapuntan arkutuak, eta dauzkate arantza fal-tziformeak, bakanak eta tamainaz unifor-meak. Hostoetan 5-7 foliolo, 10-30 x 12-25mm, eliptiko eta erronbiko-obobatu bitarte-koak, oinean nabariki kuneatuak eta pun-tan pixkanaka akuminatuak; azpialdeasagar-usain suabea botatzen duten gurui-nek trinkoki estalia, eta ertak bizerratuakedo konposatu-zerratuak eta guruindunak.Loreak bakarka edo zima korinbiformeetan;pedizeloak luzeak, 10-20 mm, jeneraleanlisoak eta glabroak; sepaloak estuki lantze-olatuak, oinean pitin bat estrangulatuak,guruingabeak, erreflexuak eta azkar eror-korrak, kanpoaldekoak pinatifidoak etaapendize estu batean luzatuak; petaloak

10-20 mm-koak, zuriak edo arrosa zurbilak;estiloak glabroak edo ile gutxikoak; estig-mak buru batean soldatuak. Fruitua 10-15mm-koa, oboide-eliptikoa, glabroa.LORATZE: maiatzetik ekainera loratzenda.HABITATA: landare arrunta da karraska-len, ameztien eta ametz ilaundunarenbasoen mendel eta soiluneetan, bizkorkolonizatzen ditu garai batean soro izanakolur abandonatuak, eta zenbait ibairen terra-zetan ezarritako heskaietan ere azaltzenda. Eskualde erteuroparrean eta mende-baldeko mediterraneoan dago banatuta;Euskal Herrian, hedadura zabala daukaeskualde mediterraneoan eta atlantikoan,berriz, kostaldeko leku konkretu batzuetaneta barnealdeko haran batzuetan bakarrikaurkitu da.

56

ROSA AGRESTIS

ROSACEAE FAMILIA

57

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska adarkatua, altueran3,5 m artekoa; zurtoinak andarkatuak etaoso arkutuak dira eta dauzkate eztengakodunak, tamainaz desberdinak,bakanduak, batzuetan geminatuak.Hostoetan 5-7 foliolo, 15-40 mm-koak,obatu-eliptikoak, oinean biribilduak, gla-broak edo zertxobait ileluzeak, azpialdeasagar-usain suabea botatzen dutenguruinek estalia, eta ertzak bizerratu-guruindunak. Loreak bakarka edo korin-boetan; pedizeloak 10 mm baino luzea-goak, jeneralean guruin estipitatuz esta-liak; sepaloak guruindunak, erreflexuaketa antesiaren ondoren erorkorrak, kan-poaldekoak pinatu-apendikulatuak; peta-

loak 12-25 mm-koak, arrosa zurbilak;estiloak glabroak edo glabreszenteak;estigmak buru batean soldatuak. Fruitua10-20 mm-koak, biribildua edo oboidea,ilegabea baina gurin estipitatuz hornitua.LORATZE: maiatzetik uztailera bitarteanloratzen da.HABITATA: aurreko espeziearen inguruberdintsuetan bizi ohi da, sarritan biak bizi-kide izanik. Euskal Herrian azaltzen direnpopulazioek bitarte ekologiko zabala era-kusten dute: artadi, karraskal, amezti, ibai-terraza eta belardien bazterretan, subtratudesberdinen gaienean- Izatez europarraeta mendebaldeko Mediterraneokoa daeta Euskal Herriko lurraldean han-hemen-ka sakabanatuta aurkitzen da.

ROSA MICRANTHA

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska, altueran 3 m artekoa;adarrak luzeak eta zaluak, kolore gorris-kakoak, feldro kotoikaraz estaliak gazte-tan, gerora malutatan askatzen zaielarik.Hostoak 2-5 cm-koak, biribilduak edoobobatuak, ertzean finki zerratuak, txor-tendunak, berdeak gainaldean eta feldrozuriskaz estaliak azpialdean, berau pix-kanaka galduz. Loreak 3-8 loreko lukuterminal korinbiforme laburretan; sepalo-ak 5, artiledunak gaztetan; 5 petalo zuri,10-13 mm-koak, luzatuak eta estuak; 20estanbre eta 5 estilo aske. Fruitu biribil-dua, beltz-urdinska heldutakoan, kalizairaunkorraz koroatua, 5-10 mm-ko pedi-

zeloa; barnean 3-5 barrunbe dauzka,pareta kartilaginosoak dituztenak etabakoitza 1-2 hazikoa. LORATZE: martxotik ekainera loratzenda eta fruituak udaren azkenaldera hel-tzen dira.HABITATA ETA HEDAPENA: Mediterra-neoa inguratzen duten herrialdeetandago hedatuta, baso meaztu eta terrenoharritsuetan bizi ohi da, harkaitzetakozirikituetan ere bai, bereziki kararrietan.Eguterako begiraldeak gustatzen zaiz-kio, eta horrela, azaltzen da, baina urriada atlantikoan; Pirinio mendietako egu-tera lehor eta harritsuetan gora 2.000 m-ko altituderaino ailegatzen da.

58

ARANGURBEAAmelanchier rotundifolia

ROSACEAE FAMILIA

59

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska itxurako mulua, altueran 1 m arte-koa; zurezko zurtoinak, tenteak edo goraka-riak, eta haien azala zartatua eta kanela-kolorekoa, trinko pubeszentea gaztetan;haietatik sortzen dira adar oso ugariak etabihurri samarrak, hostoz beteak. Hostoaktxortendunak, iledunak, pinatuak, edukiz 3-7foliolo, luzanga-lantzeolatu edo eliptikoak,10-25 x 2-7 mm-koak, berdeak gainetik etaglaukoak azpitik, ertzean osoak; estipulakgaratuak, mintzaireak. Loreak bakartiak edolore gutxiko zima korinboso terminaletan; 5sepalo, triangeluar-obatuak eta beste hain-beste segmentu epikalizarenak, oblantzeo-

latu linearrak, ileluzeak; kolore horiko 5petalo, 8-12 mm-koak, sepaloak baino luze-agoak. Fruitua poliakenioa, izanik hauek ileluze zetakaraz hornituak.LORATZE: uztailetik abuztura loratzen da.HABITATATA ETA HEDAPENA: banaketaboreo-alpetarra du eta eskualde arktikoetanaurkitzen da subespezie tipikoa, tetraploi-dea, lore sexubakarrak dituena; Europakohegoaldeko mendietan, berriz, subsp.Floribunda Lainz bizi da, diploidea, lore her-mafroditak dituena. Euskal Herriari dagokio-nez, leku abisal erlikial bakar batean ezagu-tzen da, Gasteizko Mendietan, kararri-tobasakonetan sartutako erreka batzuetan.

PENTAPHYLLOIDES FRUTICOSA

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: mulu edo zuhaiska oso adar-tsua izaten da, altueran 2 m artekoa, etadauzka zurtoin bihurri samarrak etaadaskak puntan iledunak gaztetan.Hostoak erorkorrak, bakunak, osoak, 2-5x 0,5-3 cm, suborbikular eta obatu bitar-tekoak, berdeak eta ilegabeak gainalde-an, tomentu griseskaz estaliak azpialde-an; pezioloa oso laburra eta estipulakoso estuak, gorriskak, erorkorrak.Loreak txikiak, 1-4eko zima glabroetanelkartuta, albo-adar laburretan; kalizaglabroa edo ertzean bakarrik pubeszen-tea; edukiz 5 hortz zabal eta labur obu-lutegiari soldatuta; petaloak arrosak,

kaliza baino luzexeagoak; 20 bat estan-bre eta 2-3 estilo- Fruitu zintzilikariak, 6-8 mm-koak, ia-biribilduak, kolore gorribizikoak, ilegabeak, edukiz barnean 2-4hezurtxo, eta kaliza iraunkorra. LORATZE: apiririletik ekainera loratzenda eta fruituak abuztutik irailera heltzendira.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakoalde gehienetan eta Asiako iparralde etamendebaldean aurkitzen da hedatuta,mendietako gailur eta beste leku harritsueta eguzkitsuetan biziz, bereziki kara-rrietan. Euskal Herrian kararri-mendigehienetan azaltzen da, inoiz ez osougarri, 900 m-tik gorako altitudean.

60

COTONEASTER INTEGERRIMUS

ROSACEAE FAMILIA

61

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska, altueran 3 m artekoa,zurtoin bihurriak eta adaska gazteak osoiletsuak dituena. Hostoak erorkorrak,bakunak, osoak, 3-6 x 2-4 cm, zabalkiobatuak edo biribilduak, ile zuriska ba-tzuk gainaldean eta tomentu zuriaazpialdean; txortena nahiko luzea, 3-6mm-koa. Loreak 3-6naka, alboadarretanjaiotzen diren zima korinbiformeetan;pedunkuluak eta kaliza tomentudunak;petaloak arrosatuak, sepaloak bainoluzeagoak. Fruituak 7-8 mm-koak, ia-biribilduak, gorriak, edukiz tomentu zuria

eta 2-5 hezurtxo barnean. LORATZE: apiril-maiatzean loratzen daeta fruituak abuztuan eta irailean heltzendira.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakoerdialde eta hegoaldean dago banatuta;bizi ohi da mendi-hegal lehor eta harri-tsuetan, gailur eta baso-soiluneetan,bereziki kararrizko substratuan. EuskalHerrian mendi prepiriniar ekialdekoene-tan bakarrik ezagutzen da, erkameztie-tan eta pinu gorridun pagadietan soilune-ak zipriztinduz, eta berdin kararrizko gai-lurretan.

COTONEASTER NEBRODENSIS

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska, altueran 2 m inguru-koa, (6 m-rainokoa kultiboan); zurtoi-nak oso adartsuak eta nahaspilatsuak,haien azala arre-griseska eta arantzakkolore gorriskakoak. Hostoak larruka-rak, lustredunak, 2-4 cm, eliptiko etaobobatu-eliptiko bitartekoak, ertzeankrenatu-dentatuak; glabroak edo pitinbat iledunak azpialdean gaztetan, txor-ten laburra. Loreak 7-8 mm diametro-an, zima korinbiformeetan ugari.Fruituak 5-7 mm-koak, laranjakolorebizikoak.

LORATZE: apiriletik ekainera bitarteanloratzen da eta fruituak irailetik aurreraheltzen dira, udazkenean eta ia neguosoan zehar arbola gainean iraunez.HABITATA ETA HEDAPENA: berezEuropako hego-ekialdekoa eta Asiakomendebaldekoa da; ornamentazioankultibatua izaki, sarri bihurtzen dabasati heskai, sastrakadi eta areketan.Berdin gertatzen zaio genero berekobeste bati, Pyracantha angustifoliaSchneid., honen hostoak estuagoakdira, azpialdean tomentudunak eta frui-tuak horiak.

62

PYRACANTHA COCINEA

ROSACEAE FAMILIA

63

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska edo zuhaitz txikia, altueran 7 martekoa, adar bihurriak dituena, egonik haie-tako gazteenak ilaun hauskara edo horizestalita. Hostoak 5-10 x 3,5-7,5 cm-koak,obatuak edo biribilduak, berdeak gainalde-tik, hauskarra-tomentudunak azpialdetiktxortenlaburrak. Loreak handiak, diametro-an 4-5 cm, edukiz sepalo foliazeoak, luza-tuak, eta petalo suborbikularrak, zuriak edoarrosak; obulutegia inferoa. Fruitua biribil-dua edo piriformea, horia, adasketako ilaunkotoikara bera dauka gainean, igurtzeanmalutatan askatzen dena; oso usaintsua da

eta bere zaporea latza; fruituaren mamiabelztu egiten da airearekin kontaktuan.LORATZE: martxotik maiatzera loratzen daeta irasagarrak irailean heltzen dira.HABITATA ETA HEDAPENA: jatorrizAsiako erdialde eta hego-ekialdekoa izaki,aspalditik da kultibatua Mediterraneoarenarro guztian fruituak aprobetxatzeko.Haiekin egiten da menbrilo-dultzea, ezauga-rri astrigenteak dituena; arropa artean eregordetzen dira, ematen duten usain atsegi-nagatik. Bere kultiboa beheraka doa EuskalHerrian eta aldizka bertakotua ikus daitekeheskaietan, erreka eta azekien bazterretan.

IRASAGARRONDOACydonia oblonga

ROSACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska edo zuhaitza, altueran 6 m arte-koa. Hostoak 5-12 cm-koak, lan-tzeola-tuak edo obobatuak, pubeszenteak,batzuetan glabroak gainaldean, osoakedo serrulatuak puntaldean. Loreak han-diak, diametroan 3-4 cm, eta haien sepa-loak 10-16 mm-koak, linear-triangelua-rrak, petaloak zuriak. Fruitua biribilduaedo piriformea, 2-3 cm, arre-berdeskaedo gaztaina iluna, edukiz 5 hezurtxobarnean. Arbolan bildutako mizpiraklatzak eta janezinak dira, eta uma-tzeneduki behar dira bigundu eta zapore

gozo azidulua hartu arte.HABITATA ETA HEDAPENA: Asiakomendebaldekoa eta Europako hego-ekial-dekoa jatorriz, aspalditik kultibatu izan da,gaur galtzen ari bada ere. Bere egurragogorra eta zalua da eta makilak egitekoerabiltzen da. Nahiko sarri azaltzen da basati bihurtuta heskai eta erribe-retan, batez ere isurialde kantauriarrean.Mizpira izenarekin familia honetakobeste arbola baten fruitu hori batzuk saltzen dira, Eriobotrya japonica Lindley,“Japoniako mizpira” izenaz ezaguna,nahiz eta jatorriz Txinakoa izan.

64

MIZPIRONDOAMesplius germanica

ROSACEAE FAMILIA

65

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska oso adartsua, altue-ran 2 m artekoa, guztiz glabroa.Adarrak tenteak, eta azala berdea,pitin bat pruinaduna. Behealdeko hos-toak txortenlaburrak eta goialdekoakeseriak; folioloak pixka bat koriazeo-ak, 5-20 x 6-8 mm, obobatu eta biribil-du bitartekoak, apikulatuak, berdeglaukoak; estipula gabeak. Loreak 2-12, luku terminal afilo eta laburretan;kaliza 3-4 mm-koa, ezkila-formakoa,glabroa; korola 10-12 mm-koa. Leka

25-40 x 4-10 mm-koa, gris-arreskaheldutakoan; barnean dauzka 5-10hazi, beltz distiratsuak eta estrofiolohandikoak. LORATZE: apiriletik uztailera bitarte-an loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: sastra-kadi irekietan bizi ohi da, zoru harritsueta karetsuetan; Italiako penintsulatikhasi eta Frantziako hegoaldetik iraga-nez Nafarroako Prepirinioraino iristenda, non bait dauka bere banaketa-are-aren mendebaldeko muga.

CYTISOPHYLLUM SESSIFOLIUM

PAPILIONACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska tente, altueran 1 martekoa; adarretan 5 angelu ongi nabari-tuak; adaska gazteak iledunak. Hostoakeseriak edo txorten laburrekoak, ia denakfoliolo bakarrekoak; folioloak oblantzeola-tu eta obobatu bitartekoak, osoak, mukro-natuak, azpialdean ile zuri aplikatuz esta-liak. Loreak bakartiak, kandudunak; kali-za zetaduna, korola horia, 2 cm inguru-koa. Leka 30-50 x 10 mm-koa, hirtsutua,beltza heldutakoan.LORATZE: martxo-maiatzean loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: sastrakadieta leku irekietan bizi da, bereziki subs-tratu silizeoetan. Erlaiz kantauriarrekoendemismo bat da eta Euskal Herrianerdiz mendebaldeko haran atlantikoetanaurkitzen da.

66

CYTISUS COMMUTATUS

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska oso adartsua, altueran1 m edo gehixeagokoa; adarrak zurru-nak, lodiak eta ildotuak eta angelu hegal-dunak T formakoak. Hostoak eseriak,behealdekoak trifoliolatuak eta floralakunifoliolatuak; azkar erortzen dira eta,horregatik, zurtoinak sarritan biluziakbiluziak ikusten dira. Loreak bakarka edobinaka hostoen galtzarbean, adaskenpuntan lukua eratuz; laburki pedizela-tuak, txikiak, 9-12 mm, kaliza akanpatua,ileduna eta korola kolore hori bizikoa.Leka 15-30 x 5-8 mm, luzanga, zuzenaedo pitin bat kurbatua, albotik zapaldua, kolo-rebeltzekoa eta ile aplikatuz estalia. LORATZE: maiatzetik uztailera bitarteanloratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: Frantzia,Penintsula iberiar eta Afrikako mendi silizeogaraienetan bizi da, 2 subespezietan diber-tsifikaturik. Afrikan dago subespezie tipikoa

eta Europako forma, berriz, subsp.Europaeus Muñoz Garmendia izenekoa da;beste autore batzuen eritziz banaketa espe-zie mailan egin behar da eta EuropakoariCytisus oromediterraneus deitzen diote.Zenbait lekutan, hala nola SistemaZentralean, sastrakadi hedatsuak eratzenditu, piornal izenekoak.

CYTISUS BALANSAE


67

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea eta oso adartsua, altue-ran 3 m artekoa; adarrak eta kimuak zilin-drikoak, ildaskatuak, edukiz jeneralean8-10 angelu gaztetan, sarritan lehortzeanbelzten direnak; kimu gazteak ileluzeakhasieran eta glabreszenteak gerora, hos-toak azkar eroriz. Hauek bakarka edofaszikulatuak jaiotzen dira, trifoliolatuaketa txortendunak beheko adarretakoak,tri – edo unifoliolatuak eta eseriak erdikoeta goiko adarretakoak; folioloak obatueta linear-lantzeolatu bitartekoak, glabro-ak gainaldean eta ileluzeak azpialdean.Loreak pedizelatuak, bakartiak edogeminatuak, 12-25 mm, kaliza zetadunaeta korola horia. Leka 18-40 x 8-12 mm,

luzanga-obatu eta eliptiko bitartekoa,puztua eta ilupa artilekaraz estalia.LORATZE: apirilean eta maiatzean lora-tzen da.HABITATA: Penintsula iberiarrekoerdialde eta erdiz mendebaldeko ende-mismo bat da; piornalen osagai izatenda substratu silizeoetan, basoberan etabaso-soiluneetan ere azalduz. Errazitsasten du ia zorurik gabeko aldapaoso maldatsuetan. Euskal Herriankomunikabide berriak eraikitzean ebaki-tako ezpondak birlandatzeko erabiliizan da isurialde atlantikoan. Besteisats batzuekin batera, hainbat ezpondajantziz azaltzen da eta hurbileko lekue-tan basati bihurtua ere bai.

CYTISUS STRIATUS


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea, altueran 2 m artekoa; adarugariak, meheak, glabroak, angelutsuaketa luzetarako 5-8 ildoz hornituak. Hostoaktrifoliolatuak eta txortendunak adar zaha-rretan, unifoliolatuak eta eseriak adar gaz-teetan; foliolloak obobatu eta lantzeolatubitartekoak, albokoak erdikoa baino labu-rragoak, pixka bat iledunak edo ilegabeakgainaldean, zetadunak azpialdean. Loreakbakarka jaiotzen dira hostoen galtzarbeaneta luku itxurako infloreszentzia luzatu ba-tzuk eratzen dituzte; kaliza glabroa, ezkila-formakoa eta 2 ezpainetan arrailatua, edu-kiz haietako bakoitzak 2 eta 3 hortz txikitxoapizean; korola 15-18 mm-koa, horia; esti-

loa espiralean kiribildua loraketaren ondo-ren. Leka 30-50 x 6-8 mm-koa, pitin batarkutua, konprimitua, beltza heldutakoaneta ile zuri luze apikatuz estalia.LORATZE: apiriletik uztailera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: substratusilizeoetako harizti eta pagadien mendeleta soiluneetakoa da berez, baina berdinkolonizatzen ditu ezpondak eta, oro har,lurra ibilitako lekuak. Penintsula iberiarra-ren iparraldeko eta Frantziako hego-men-debaldeko endemismoa da; Euskal Herrikoerdiz iparraldean sakabanatuta aurkitzenda, bereziki haran atlantikoetan, unada txi-kiak eratuz baina sail handirik estali gabe.

68

CYTISUS CANTABRICUS


69

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska oso adartsua, altueran 2 m edogehixeagokoa; adarrak berdeak, zaluak,angelutsuak eta luzetarako 5 ildoz horni-tuak, ilegabeak edo zetadunak gaztetan.Behealdeko hostoak trifoliolatuak, txorte-dunak, azkar erorkorrak zurtoinak biluzikutziz; goialdekoak eta adar antzuetakoakunifoliolatuak eta eseriak; folioloak 6-20 x1,5-9 mm-koak, eliptiko-luzanga eta obo-batu bitartekoak, ilegabeak edo ile aplika-tuz estaliak. Loreak hostoen galtzarneanjaiotzen dira, bakarka edo binaka, adarrenluzera osoan, eta haien pedizeloa luzea;kaliza glabroa eta 2 ezpainetan zatitua,eramanez bakoitzak 2 eta 3 hortz txiki api-zean; korola 16-20 mm-koa, horia; estiloaespiralean kiribildua loraketaren ondoren.Leka 25-45 x 8-13 mm-koa, luzanga, kon-

primitua, beltza heldutakoan, eta harenkuskuak ilegabeak, joskuretako ile luzeaksalbu. LORATZE: apiriletik uztailera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakoparte handi batean eta Asiako mendebal-dean dago banatuta, Kanariak irletarainoiritsiz. Bizi ohi da pagadi, karizti eta karras-kalen mendel eta soiluneetan, ezponda,heskai eta bide-bazterretan; Nafarroakozenbait menditan basosoildutako terreno-sail handiak estaltzen ditu. Beti ere subs-tratu azido edo ikuzietan azalduz, EuskalHerriko erdiz iparraldetik agertzen da,modu nahiko irregularrean.ERABILERA: izen espezifikoa erratzakedo “isatsak” egiteko erabili izanetik dator-kio. Loreak diuretikoak eta aperitiboakdira.

CYTISUS SCOPARIUS


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, zurezko zurtoin etzanak dituena;haietatik zurtoin belarkara loredunak jaiotzendira, altueran metro erdirainokoak; zurtoinen

hegalak zabalak, mintzaireak, adabegietanetenak eta hostoei itsatsiak; hostoak eseriak,bakunak, 5-20 x 4-8 mm, eliptikoak, glabro-ak edo ia glabroak gainaldean, pubeszente-ak azpialdean. Luku labur eta trinkoak, 3-16lorekoak, izanik hauetako bakoitza 10-15mm luzekoa; kaliza 5-8 mm-koa, zetaduna;korola horia. Leka 14-20 x 4-6 mm-koa,luzanga, zapala, ile laburrez estalia.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen daeta urte batzuetan berriro udazkenean birlo-ratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakoerdialde eta hegoaldean dago banatuta;larre eta txilardietan bizi ohi da, berdin basomeaztuetan, zoru pobre, hareatsuetan,bereziki leku eguzkitsuetan. Euskal Herrianekialdeko eta mendebaldeko muturretanazaltzen da altitude ertaineko mendietan, etaoraindiz ez da aurkitu bien bitarteko besteinongo lekutan.

70

GENISTELLA SAGITTALIS

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: mulu arantzakorra,altueran 30 cm ingurukoa; adargazteak andarkatuak, hostodu-nak eta arantzagabeak, adinare-kin lignifikatu, hostoak galdu etapuntan arantza bihurtuz. Hostoak3-5 x 1-3 mm, bakunak, linear-luzangak, glabroak gainaldean,zetadun-pubeszenteak azpialde-an, adarretan txandaka ezarriak;hostoak galdu ondoren, pulbinulunabarmenak geratzen dira, aran-tza-estipulaz hornituak. LORATZE: maiatzetik uztaileraloratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA:Euskal Herrira modu oso finikolaeta puntualean iristen da eta ezagutzenden leku bakarra Luzero mendian dago,

izanik berau bere banaketa-arearen ipar-ekialdeko muga.

GENISTA LEGIONENSIS


71

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska arantzagabea, altue-ran 1 m edo gehixeagokoa; adarraktenteak edo dekunbenteak, hirtsutuak,berdeak normalean eta beltzak ihartu-takoan. Hostoak trifoliolatuak, txanda-katuak, eta txortena 1-3 cm-koa, hirtsu-tua; folioloak 12-40 x 5-20 mm-koak,eliptiko eta obobatu bitartekoak, ilesakabanatuak gainaldean eta ile hirtsu-tuz estaliak azpialdean. Loreak 2-8(10),kapitulu terminaletan; kaliza tubularra,ezpainbikoa, ileduna; korola 20-25 mm-koa, horia orban arre-gorriskaz naha-sia. Leka 20-35 x 5-6 mm, luzanga, bel-

tza heldutakoan, eta ile tentetuz esta-lia; bere barnean hazi ugari, arre-horis-kak, distiratsuak. LORATZE: bi loraldi dauzka, bata api-ril-maiatzean eta bestea uztail-abuz-tuan.HABITATATA ETA HEDAPENA: sas-trakadi eta baso meaztuetan bizi ohida, pagadi, harizti edo karraskaletan,zoru lehor eta kalkareoetan, begiraldeeguzkitsuen baitan. Europako hegoal-de eta erdialdean aurkitzen da; EuskalHerrian urri azaltzen da erdiz ekialdekoerdimailako mendialdean, Pirinioenalde bietan.

CHAMAECYTISUS SUPINUS


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu etzana, altueran 5-20 cm artekoa,ile labur subpatentez estalia eta adarerrotzaileak dituena; urteko adaskakfinak eta zaluak, gogortuz adinarekin,puntan ahulki ziztakorrak. Hostoak 2-4mm-koak, luzanga-lantzeolatuak, tols-tuak; pulbinulu zaharrak trunkatu etabidentatu bitartekoak, estipula gabeak.Loreak bakartiak, braktearen galtzarbeanjaioak eta luku labur trinkoak eratuz;pedizeloak grazilak, 3-8) mm-koak, era-manez 3 brakteola oinetik hurbil; kaliza 2-4 mm-koa, beheko ezpaineko hortzaklaburrak (1 mm) eta elkarrengandikurrunduak; korola 9 mm ingurukoa,

estandartea eta gila trinkoki zetadunak.Leka 10-15 mm-koa, eliptiko-luzanga, ilesubpatente edo zetakaraz estalia; 2-4hazi, ilun eta beltz bitartekoak.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: ez ditupopulazio oso hedatsuak eratzen eabere kokaleku izaten dira erosioak era-sandako mendi-enklabe kararrizkoak,hala nola gailurreria haizetsuak, harkaiz-tegi biluztuak, etab. Penintsulako iparral-de eta erdialdean endemikoa da eta berebanaketa-area ezaguna Araba etaNafarroako probintzietara murrizten daeta Burgosko iparraldera.

72

GENISTA ELIASSENNENII


73

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo sub-zuhaiska glabroa, lasaikiadarkatua, altueran 30 cm eta 1 m bitar-tekoa; zurtoinetan arantza axilarrak, erre-kurbatu-patenteak, 10-20 mm; zurtoinlore-emaileak arantzagabeak eta hosto-dunak. Hostoak 4-10 x 2-3 mm, eliptiko-ak edo lantzeolatuak, glabroak. Loreakluku terminal laburretan; brakteak hosto-karak, faszikulatuak; pedizeloak 3-4 mm-koak, brakteolatuak; brakteolak 1 mmbaino txikiagoak, pedizeloaren erdialde-an ezarriak; kalizaren ezpainak desberdi-nak, hodia baino handiagoak; estandar-tea 6-8 mm-koa, gila baino laburragoa.

Leka 14-20 x 5-6 mm-koa, subzilindriko-luzanga, apizean nabarmenki gorantzkurbatua. Haizak 4-10.LORATZE: apiriletik ekaineraloratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: pagadi etahariztien etapa helduak zoru hareatsu,deskarbonatatu eta podsolizatzen hasiberrietan ordezten dituzten sastrakadie-tako elementu karakteristikoa.Banaketaz atlantiko-europarra izaki,Euskal Herrian Arabako eta Nafarroakoprobintzietako enklabe submediterraneo-etan azaltzen da eta iparraldeko muturre-an ere bai, kostaldeko hareatzetan.

GENISTA ANGLICA


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:sub-zuhaiska, altueran 1-2 m bitartekoa,tentea, adar arantzatsu eta nahaspila-tsuak dituena; zurtoinak glabroak, etahaietan arantza axilar ugariak, sendoak,ildaskatuak eta luzeak, zurtoinarekinangelu oso zabala eratzen dutenak; aran-tzetatik kimu labur lore-emaile batzukjaiotzen dira, hostodunak. Hostoak 3-11 x1,5-2 mm, bakunak, obobatu-lantzeola-tuak, subglabroak gainaldean eta pubes-zenteak azpialdean, txorten txikikoak;estipulak arantza bihurtuak. Loreak faszi-kulu pauzifloroetan, kolore hori bizikoaketa luzean 7-10 mm-koak; kaliza 3-5 mm-koa, glabro eta glabreszente bitartekoa,ezpainak berdintsuak eta hodia bainolaburragoak; korola glabroa; estandarteak7-12 mm. Leka 15-40 mm-koa, luzanga,

glabroa eta barnean 3-7 hazi.LORATZE: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: karraskaleta erkameztien ordezpen-komunitateenosagaia izaki, terreno harritsu eta erosio-natuetan kokatzen da, substratu kararriz-ko, margazko edo igeltsuzkoetan.Espeziea banaketaz mediterraneo-men-debaldekoa da, eta taxoi subespezifikoakPenintsula iberiarreko erdiz ekialdea etaFrantziako hegoaldeko zenbait probintziaestaltzen ditu. Euskal Herrian oso zabal-duta aurkitzen da isurialde mediterraneo-an, eta sastrakadi askotan espezie nagu-si bilakatzen da (gaztelaniaz"“ulagar"”deituetan); eragin atlantikokolurraldean ia ez da existitzen, kostaldekopuntu banaka batzuetan salbu.

74

ELORRI-TRISKAGenista scorpius


75

I D E N T I F I K A -ZIOA ETA EZAU-GARRIAK: mulutentea, 20-60 cmbitartekoa, aran-tzagabea etaforma biribildukoa,edukiz adar ugari-ugariak, ildaska-tuak eta aurkako-ak, horiskak, hostob a k a n e k o a k .Hostoak 5-15 x 2-3 mm, bakunak,eseriak, eliptiko-l a n t z e o l a t u a k ,pubeszente-zeta-dunak alde bietan,azkar erorkorrak,geratuz zurtoinabiluzik eta pulbinu-lu nabarmenezz a p l a z t a t u a .In f l o reszen tz iaginbail kapitulifor-mean, 4-16 lore-koa, braktea hos-torak; pedizeloa 1mm -koa, braktea-duna; kaliza 4-6mm-koa, indu-mentu patentetrinkoz estalia;korola hori urre-kolorekoa; estan-dartea 8-13 mm-koa, zetaduna gila bezalaxe. Leka estukiluzanga, akuminatua, zilarkara-zetadu-na; 2-5 hazi, lentikular-reniformeak. LORATZE: urtarriletik ekainera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: ordezpen-sastrakadietan bizi ohi da, zoru harri-tsuetan, pentoka lehor eta eguzkitsue-

tan; noizbehinka errepideetako ezpondaerosionatuetan ere ezarten da.Espainiako hegoalde eta hego-ekialdeanendemikoa da; Euskal Herrian moduakzidentalean iristen da eta behin aurki-tu izan da Arabako hegoaldeko estaziobatean.

GENISTA UMBELLATA


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Mulu arantzagabea, 20-50 cm bitartekoa;zepa loditik zurtoin mehe eta igokariak jaio-tzen dira, behealden azkar hostosoiltzen

direnak; urteko adarrak pubeszenteak, hos-todunak. Hostoak bakunak, 4-12 x 2 cm,eliptiko eta luzanga-lantzeolatu bitartekoak,glabroak, puntan mukronatuak, eta estipulakiraunkorrak, subulatuak. Infloreszentzia lukuterminal lasan, 5-20 lorekoa; brakteak elipti-koak, 2-3 mm-koak; pedizeloan 2 brakteola,2 mm-koak, punta inguruan ezarriak; kaliza2,5-5 mm-koa, kanpanulatua, glabroa;estandartea 5-7 mm-koa, glabroa; gila luze-agoa (1 mm gutxi gorabehera), sakabanatu-ki zetaduna. Leka eliptikoa, apizean gorantzkurbatua, eta edukiz ile-lerro bat goiko ertze-an gaztetan; 2-6 hazi.LORATZE: ekainetik uztailera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: estaia men-ditarreko pagadi, harizti eta pinudien ordez-pen-komunitateen osagaia da, batez ere txi-lardi eta piornal silizeotan, estaia subalpeta-rreraino iritsiz. Euskal Herrian Gorbea ingu-ruetan bakarrik ezagutzen da.

76

GENISTA MICRANTHA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu arantzagabea, altueran 10-50 cmbitartekoa, oinean prokunbentea; adar lore-emaile berriak tenteak, zetadunak. Loreakbakartiak edo geminatuak braktea bakoi-tzaren galtzarbean, aldebakarreko lukuluze hostodunakeratuz; ez braktea eta ezbrakteolarik; kaliza 4-5 mm-koa, trinkokizetaduna; estandartea 8-10 mm-koa, gilabaino luzexeagoa, eta biak zetadunak.Leka 10-30 x 3-4 mm, luzanga-lantzeola-tua, ileluzea; 3-8 hazi.LORATZE: apiriletik uztailera bitarteanloratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: substratuazidifikatu, hareatsuetan garatzen da etaaurkitu ohi da harizti oligotrofoen, ameztieneta pagadien ordezpeneko otadi eta txilar-dietan, eta berdin estaia subalpetarrekolarre eta sastrakadietan. Euskal Herrian

erdiz iparraldeko mendi silizeo edo deskar-bonatuetan azaltzen da eta ekialdeko kos-taldeko leku batzuetan.

GENISTA PILOSA


77

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:sub-zuhaiska arantzagabea, altueran 40cm eta 1,5 m artekoa, tentea; urteko zur-toinak ugariak, tenteak, ildaskatuak, hos-todunak, berde argiak. Hostoak bakunak,9-50 x 2,5-15 mm, lantzeolatuak edo oba-lak, glabro eta desberdinki zetadun bitar-tekoak, edukiz ilaje bera kalizak eta lekak;estipulak subulatuak. Loreak bakarkabraktea bakoitzaren galtzarbean, eratuzluku laburrak edo sarriagotan loreanitzaketa luzatuak, hostodunak, adarren puntan.Brakteolak hostokarak, kaliza baino luzea-goak; pedizeloak 1-2 mm-koak, edukizerdialdean 2 brakteola 2 mm ingurukoak;kaliza 3-7 mm-koa, izanik bere ezpainenluzera hodiarenaren berdina; korola ilega-

bea; estandartea 25.30 mm-koa, luzanga-lantzeolatua; leka 15-30 x 2-3 mm, luzan-ga eta zapaldua, ilegabea, 5-12 hazikoa.LORATZE: maiatzetik abuztura loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: hainbatingurune hezetan bizi ohi da, harizti, ibar-baso, azekia-ertz, istingadi, pre-txilardi,larre, etab.etan. Ia Europa osoan banatu-riko taxoi hau, ugaria da Euskal Herrikozona submediterraneoan, eta puntualkiazaltzen da isurialde atlantikoan, berezikikostaldean, eta hegoaldeko muturrean.ERABILERA: Genista honen loreakartilea eta linua horiz tindatzeko erabiliizan ziren; ornamentazioan ere kultiba-tzen da.

XIRISTOLAGenista tinctoria


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea, arantzagabea, altueran 1,5m gaindi ditzakeena, kolore hauskara etaadar zalu ildaskatu ugari dituena; adarzaharrak hostogalduak eta pulbinulu nabar-menekin, gazteak pubeszenteak eta hosto-dunak. Hostoak (4)5-10 mm, eliptiko-lantze-olatuak, sesrik, txandakatuak, pubeszente-zetadunak azpialdean, estipula gabeak.Loreak jeneralean geminatuak, hosto faszi-kulatuen (2-3) galtzarbean jaioak, luku luzeeta desjarraia eratuz; pedizeloetan 2 brak-teola, erdialdean ezarriak; kaliza 5-7 mm-koa, trinkoki ileluzea; estandartea 10-13mm-koa, edukiz ile zetakarak erdiko lerro-an, gila bezain luzea; hau pubeszentea.Leka 12-19 mm, luzanga-lantzeolatua,zetadun-ileluzea, 2-5 hazikoa.

LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: ametz ilaundunaren basoeneta karraskal menditarren ordezpen-sastra-kadietako osagai izaten da batipat, probin-tzia submediterraneoan; hainbat motatakosubstratuetan ezartzen da eta leku batzue-tan izaera pirofito nabaria azaltzen du, biz-kor kolonizatuz suak erretako terrenoak etapiornal hedatsuak sortuz.HEDAPENA: mendebaldekoMediterraneoko espeziea da eta Penintsulaiberiarreko, Frantziako hegoaldeko etaAfrikako iparraldeko, mendietan.Subespezia ekialdeko Pirinioetan eta kateaprepiriniarretan azaltzen da; Euskal HerriaNafarroako erdialdearen ekialdean ukitzendu (Izko Mendizerra, Peña mendia, Petillade Aragón).

78

GENISTA CINEREASubsp ausentana


79

IDENTIFIKAZIOA ETAEZAUGARRIAK:zuhaiska garaia, 3 martekoa; adarrak tente-ak zaharrak horiskak,ildotu-ildaskatuak etahostogalduak, zurtoinlore-emaile gazteakgrazilak, hostodunak,pubeszente-zetadunak.Hostoak 10-25 x 2-5mm, bakunak, launak,luzanga-lantzeolatu etaobobatu-espatulatubitartekoak, akumina-tuak, kuneatuak etatxortenlaburrak, berdegriseskak; gainaldeasakabanatuki ileluzeaeta azpialdea trinkokizetaduna; estipulak txi-kiak. Loreak brakteabakoitzaren galtzarbe-an bakarka, eratuz 9-10(15) loreko luku luza-tuak adarren puntan;pedizeloak 3-4 mm-koak, eta 2 brakteolaberen erdialdean; kaliza4-8 mm-koa, zetaduna;estandartea 10-12 mm-koa, glabroa edo bizkar-erdiko lerroan ileluzea; gila estandartea bainolaburxeagoa, zetaduna. Leka 15-25 mm-koa,luzanga-lantzeolatua, pubeszente-zetaduna;3-6 hazi.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: piornal hedatsuak osatzen ditu,estaia menditarreko pagadi eta hariztienordezpen-etapakoak, zoru silizeo edo osodeskarbonatatuetan.HEDAPENA: espezieak Penintsula iberia-rraren ipar-mendebaldean dauka bere bana-

keta-zentrua eta iristen da hortik Afrikako ipa-rralderaino eta Pirinioen ipar-isurialde frantse-seraino. Taxoi subespezifikoa aurkitzen daPenintsulako ipar-mendebaldeko mendi-mazizoetan, Mendikatea Kantabrikoan,Euskal Herrian Leireko mendizerran bakarrikezagutzen da; bertan populazio nahiko opa-roak eratzen ditu, elkarren artean lotuz popu-lazio kantabrikoak mendebaldetik eta Bielsaeta Aspe haraneko populazio finikolak ekial-detik.

GENISTA FLORIDASubsp polygaliphylla


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zub-zuhaiska arantzabea, altue-ran 20-100 cm artekoa; adar zaharrak sul-katuak, arreak eta pubeszenteak; zurtoingazteak patenteak, ildaskatuak, trinkokizetadun-pubeszenteak, kolore gris hauska-rakoak. Hostoak bakunak, 4-7 mm, oboba-tu-lantzeolatu eta lantzeolatu bitartekoak,zorrotzak, tolestuak edo inbolutuak (intxurasubzilindrikoarekin), behealdekoak fasziku-

latuak, goialdekoak bakar-tiak, txandakatuak, trinkokizetadun-pubeszenteak aldebietan, kolore zilarkaradu-nak. Loreak bakarka brak-tea bakoitzaren gal-tzarbe-an, eratuz luku labur etatrinkoak, pauzifloroak, ada-rren puntan; pedizeloak 2brakteola, puntaldean (kali-zaren oinaren ondoan) eza-rriak; kaliza zetadun-zilarka-ra; estandartea 8 mm ingu-rukoa, zetaduna bizkarral-dean eta gila bezain luzea;gila ere zetaduna. Leka 10-20 mm-koa, luzangalantze-olatua, trinkoki zetaduna, 2-4 hazikoa.LORATZE: maiatzetikuztailera loratzen da.HABITATA: erkameztien,karraskalen eta ametzilaundunaren ameztienordezpen-sastrakadienosagai izaten da; berdin biziliteke inguru lehorretan,hala nola, ezkaidiak, elorri-triskadiak etaBrachypodium retusum-aren larre lehorrak nagusi-tzen diren lekuetan edotabeste hezexeago batzue-

tan, adibidez, B. Rupestre daukaten txilardieta Mesobromion-aren larreetan. HEDAPENA: Ebro Garaian endemikoada (tipoa deskribatzean lekua Navarra -prope Pamplona- jarri zen), bere bana-keta-arearen parterik handiena EuskalHerrian aurkitzen da, Nafarroako erdial-dean eta Arabako kialdean, eta bereekialdeko muga KataluniakoPrepirinioan ezagutzen da.

80

GENISTA TERETIFOLIA


81

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:kuxin-eiteko mulua, metro erdia nekez

gainditzen duena; adar ugariak, irre-gularki elkar-gurutzatuak, arantzagogorrez hornituak; gazteak zeta-dun-tomentudunak, adinekoak +-ilegabeak, ildaskatuak. Hostoak 5mm ingurukoak, estuki oblantzeola-tuak, zetadunak. Loreetan brakteaeta brakteola txikiak, zetadunak;kaliza zetaduna, 10-14 mm, korola16-18 mm. Leka 12-20 x 5 mm,guruindun-ileluzea, ileak aplikatuak.LORATZE: apiriletik ekainera lora-tzen da.HABITATA: kararri-mendietako gai-lur eta harritzetan bizi ohi da. EuskalHerrian duen banaketa erliktikoa da,

eta hala azaltzen dira zenbait populaziogailurretan isolatuak, Codés, Leire etaPetilla de Aragón aldean.

ERINACEA ANTHYLLIS

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: kuxin-formako eiteaduen mulua, oso arantzatsua,altueran 0,5 m artekoa. Adarrakaurkakoak, luzetara ildaskatuak,pubeszenteak edo ilegabeak,albo-arantza gogorrez hornituak.Loreak binaka, batzuetan bakar-ka, adarren puntan, puja labur etaarantzagabekoetan; kaliza 7-12mm-koa, zetaduna, horiska; koro-la 12-16 mm-koa, horia. Leka 9-14 x 4-4,5 mm, aobatu-akumina-tua, zapaldua eta zetaduna, edu-kiz barnean 1-4 hazi. LORATZE: ekainetik irailera bitar-tean loratzen da.HABITATA: Pirinioetako eta Frantziakohegoaldeko zenbait menditako endemismoada.HEDAPENA: Euskal Herrian Nafarroako

ekialdeko mendi batzuetan bakarrik azal-tzen da, Garde, Nabaskoze, Izkoko mendi-zerra, etab.; populazio hauek seinalatzendute espeziearen banaketaren mendebal-deko muga.

ECHINOSPARTHUM HORRIDUM


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 2 m artekoa; adarrak ten-teak edo igokariak, luzeak eta oso zaluak,ihi-formakoak, ildaskatuak eta ilegabeak.

Hostoak ñimiñoak, linearrak edo line-ar-lantzeolatuak, zetadun-pubeszen-teak, erorkorrak. Lukuak lateralak, trin-koak, 8-15 lorekoak; kaliza 3 mm-koa,berdeska, fruituan iraunkorra, goikoezpainean 2 gingil, obalak eta zorro-tzak, azpikoan 3 hortz luzatu; korola 4-8 mm-koa, horia. Leka biribildua, pitinbat giltzurrun-formakoa, azal leunekoaeta lasto-kolorekoa; barnean hazi soltebat, inoiz 2, leka astintzean harenpareta gogortuen kontra hots eginez. LORATZE: apiriletik ekainera loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: EuskalHerrian Nafarroako hegoaldeko mutu-

rrean bakarrik aurkitzen da, bertaraino iristenbait dira Ebroko haranean gora joandakopopulazioak, bizkargune eta hegal eguzki-tsuetan.

82


RETAMA SPHAEROCARPRA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: zuhaiska, altueran2 m edo gehiagokoa; adar uga-riak, dibergenteak, luzeak etazaluak; gazteak pubeszenteak,gerora glareszenteak edo zuris-kak. Hostoak trifoliolatuak, txor-tendunak, normalean meatzak;folioloak 5-25 x 2-7 mm, oblan-tzeolatuak, ilegabak edo pubes-zenteak gainaldean eta ile zeta-karaz estaliak azpialdean. Loreugariak, eratuz luku terminalluzatuak, apizerantz pixkanakaestuduz doazenak;pedizeloak3-5 mm-koak, edukiz 2 brakteo-la erdiz goitik eta braktea batoinean, denak eskariosoak eta, normalean,erorkorrak; kaliza 5-7 mm-koa, ilez edoguruinez -+ trinkoki estalia. Korola 9-15mm-koa, horia edo laranjatua. Leka 15-45

x 4-6 mm, estuki luzanga, guruin-tuberku-luz estalia; barnean 3-6 hazi.LORATZE: maiatzetik abuztura loratzenda.

ADENOCARPUS COMPLICATUS

83

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska arantzaduna, altueran 2,5 martekoa; adar nagusiak tenteak dira etahaien kimu eta adarkadurak anabasannahasiak; adarrak berde-ilunak, luzetara-ka ildaskatuak; kimuak hirtsutu etatomentudun bitartekoak. Hostoak filodioarantzatsu bihurtuak eta hauen galtzar-bean adartxomultzoak, zurrun eta zorro-tzak, arantzan amaituak; arantza termi-nalak 12-25(30) mm-koak. Loreak filodio-en galtzarbean jaiotzen dira eta dauzkate2 brakteola, biribilduak edo aobatu-lan-tzeolatuak, zabalean 2-7 mm-koak kali-zaren oinean; kaliza 12-20 mm-koa, jene-ralean ile pitin bat patentez estalia; koro-la kaliza baino pixka bat luzeagoa, horia.

Leka 11-20 x 6-7 mm, luzeki aobatua, ile-duna, iraunkorra; 4-15 hazi barnean. LORATZE: abendutik maiatzera loratzenda, baina urte osoan zehar eduki ditzakelore banaka batzuk.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakomendebaldean dago banatuta, klimaozeanikoaren eragineko lekuetan etazoru azidoen gainean; harizti, amezti etapagadien ordezpen-sastrakadien osagaiizaten da eta gainera lurra mugitutakozenbait leku kolonizatzen ditu, esatebaterako, ezpondak, eraiskindegiak,etab. Askotan bera bihurtzen da nagusi,eratuz Euskal Herriko mendietan, berezi-ki isurialde kantauriarrean, ikusi ohi direnotadiak.

OTE ZURIAUlex europaeus


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska arantzaduna, altueran 2 m artekoa,

baina jeneralean metro batetik pasatzenez dena. Adaska nagusiak kurbatuxeak,berde biziak, luzetaraka ildotuak; pujagazteak hirtsutu eta tomentudun bitarte-koak; arantza terminalak 8-25 mm-koak. Brakteolak 0,75 mm zabalean,pedizeloa baino pitin bat zabalagoak.Loreak 9-14 mm-koak, kaliza pubes-zentea edo glabreszentea eta korola2,5-3,5 mm-koa, hura baino luzeagoa. LORATZE: loraldi luzekoa da, uztailetikurrura batipat.HABITATA ETA HEDAPENA: EuskalHerriko baso atlantikoen ordezpen-ota-lurrak eratzen ditu; hauek estaltzendituzte larrekin mosaikoan gure mendiatlantikoak, beti ere zoru azido edo aza-

lean azidifikatuetan.Ote mota biak erabiliizan dira azienden bazkarako, aurrez ongitxikituta.

84

OTE BELTZAUlex galli

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska prokunbentea,oinean zurezkoa, pubeszentziaaplikatu zilarkara-zetakaraz esta-lia, altueran 30 cm nekez gaindi-tzen dituena. Hostoak trifoliolatuak,txortendunak, eta haien folioloak 5-20 x 3-6(8) mm-koak, eliptikoakbehealdeko hostoetan eta lantzeo-latuak goikoetan, glabroak edosakabanatuki iledunak gainaldean,estuki zetadunak azpialdean; esti-pulak linear-lantzeolatuak. Loreak1-3, faszikulu terminal txikietan;korola 9-12 mm-koa. Leka 15-35 x4,5-5,5 mm, hazien artean estran-gulatua, ile zetakaraz estalia.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA BANAKETA: Europakoerdiz hegoaldean eta Afrikako iparraldeandago banatuta; karraskalen eta erkamez-

tien ordezko sastrakadi lehor eta eguzki-tuetan bizi ohi da, karekizko substratuan.Euskal Herrian, erraz aurki daiteke lurralde-aren erdiz hegoaldean, elorri-triskadi etaezkaidietan.

ARGYROLOBIUM ZANINII


85

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tente eta adartsua, altueran 6 martekoa; adarrak hauskarak, barnetik bao-tuak; adaska gazteak biribilduak, hasieranile aplikatuz estaliak eta glabroak gerora.Hostoak inparinatuak, txortendunak, edu-kiz 3-6 foliolo pare 30 x 20 mm aretekoak,zabalki eliptiko eta obobatu bitartekoak,puntan kamutsak, batzuetan mukronatuak,kolore berdekoak, argiagoak azpialdean.Loreak 2-8, galtzarbeko luku tenteetan,hasieran ile aplikatuekin eta glabroak gero-ra; kaliza ezkila-formakoa, berde-horiska,ile zuriskaz hornitua, arinki 2 ezpainetanzatitua, eta edukiz hauetako bakoitzak,hurrenez hurren, 2 eta 3 hortz labur etadesberdinak; korola 16-20 mm-koa, harenkolore horia eta zain gorriskak estandarte-an; obulutegia +- ilez estalia. Leka zintzili-karia, maskuri gisa puztua, haen pedizeloa

kaliza baino luzexeagoa da eta paretakmintzaireak, ilegabeak, ia transluzidoak,berde-horiska edo arreak, zapaltzeanlehertzen direnak; barnean hazi ugariak,giltzurrun-formakoak, askeak, astintzeanhotsa ateratzen dutenak. LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA BANAKETA: zenbaitsubespezietan dibertsifikaturik aurkitzen daeta Mediterraneoa inguratzen dutenherrialdeetan dago banatuta. EuskalHerriko populazioak subsp. GallicaBrowicz delakoarenak dira; honek daukaobulutegian pubeszentzia sakabanatua etalukuak sarritan 4 lore edo gehiagokoak.Sastrakadietan eta erkamezti, karraskaleta abariztien soiluneetan bizi ohi da, kara-rrizko zoruetan batipat eta mendi-hegalharritsu eta eguzkitsuetan.

IKARA-OTSOAColutea arborescens


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu edo zuhaiska tentea, oso adarkatua,altueran 0,5 m nekez gainditzen dituena.

Zurtoin gazteak zuri-tomentudunak.Hostoak gehienak trifoliolatuak, txortenla-burrak, eta haien folioloak 12-14 mm, line-arrak edo kuneatuak, jeneralean puntanhorztunak; estipulak lekan konkreszenteak.Lukuak 1-2 lorekoak, edukiz kandua 4-5mm-ko arista batean luzatua; kaliza 6-8mm-koa; korola 10-17 mm-koa, arrosa.Leka 13-20 x 4-6 mm, zapaldua, kolorearrekoa eta guruin-ilez estalia; barnean 2-3hazi. LORATZE: maiatzetik uria loratzen da.HABITATA EA BANAKETA: igeltsu-lurre-tan bizitzeko dago moldatuta eta berebanaketa-areak Penintsula iberiarrekohegoalde, erdialde eta ekialdea hartzenditu. Euskal Herrian Nafarroako hegoalde-ko igeltsu-formazioetan azaltzen da, lokalkiugaria.

86

ONONIS TRIDENTATA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska tentea, altueran 1,5 martekoa, nahiz eta normalean metrotikgora ez pasatu. Adineko zurtoinak gri-sak, ilegabeak, eta gazteak ile laburglandularrez hornituak. Hostoak norma-lean trifoliolatuak, ia-eseriak; estipulaklekan konkreszenteak eta leka puntanlistua; folioloak 7-25 x 1,5-9 mm, luzan-ga-lantzeolatuak, glabroak eta ertzeanzerratuak. Loreak panikuletan, kandubaten puntan 2-3naka elkartuta; kaliza 5mm-koa, ezkila-fomakoa, guruin-ilezestalia eta erdialderaino laziniatua; koro-la 10-20 mm-koa, arrosa. LORATZE: maiatzetik abuztura loratzenda.HABITATA ETA BANAKETA: bere bana-keta-areak Frantziako hegoaldea,Penintsula iberiarreko erdiz ekialdea etaAfrikako iparraldea hartzen ditu. Espezieaitzindaria izaki, mendi-hegal harritsu eta

erosionatuetan bizi ohi da, bereziki kararriz-ko edo margazko zoruetan, karraskalen etaerkameztien ordezpeneko sastrakadietan.Euskal Herrian erdiz hegoaldetik aurkitzenda banaturik, leku batzuetan ugaria izanik.

ONONIS FRUTICOSA


87

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu etzana edo gorakaria, altueran 80 cmartekoa, jeneralean arantzatsua ea edukizilaje aldakorra, ile luze guruingabez eta ilelabur guruindunez eratua. Goialdeko hosto-ak unifoliolatua, gainerantzekoak trifoliola-tuak, eta galtzarbean arantzak binaka; folio-loak 10-35 x 4-10 mm, forma aldakorrekoak,sarritan estuki obatuak, ertzean horztunaketa puntan biribilduak edo mukronatuak;estipulak oinean zabalduak.Loreakbakartiak edo geminatuak goialdekohostoen galtzarbean, luku lasetan elkartuta;kaliza 7-10 mm-koa, ezkila-formakoa, 5 zatisakonetan ebakia; korola 6-20 mm-koa,arrosa. Leka 5-10 x 5-6 mm, erroboidala,arrea edo beltziska, 1-3 hazikoa.

LORATZE: apiriletik urria loratzen da.Aldakortasun morfologiko nabariko espe-ziea izaki, taxonomoen tratamendua ez dabeti bera izan; ahaidetasun estua daukaOnonis spinosa L. Izenekoarekin eta gauregun azken hau aurrekoaren baitan sartze-ra jotzen da, Ononis repens Subsp. Spinosaizenarekin.HABITATA ETA BANAKETA: taxoia adie-ra zabalenez hartuta, ia Europa osoan,Asiako mendebaldean eta Afrikako iparral-dean dago banatuta. Belartzetan, larremeso-xerofiloetan, erkamezti eta karraska-len mendeletan bizi ohi da. Euskal Herrianlurralde guztian aurkitzen da sakabanatuta.ERABILERA: bere sustraiek propietate diu-retikoak dauzkate.

ITXIOKORRIAOnonis repens


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: mulua edo zuhaiska txikia, osoadarkatua, altueran 1,5 m gainditzendituena. Adarrak bihurriak eta azalhauskarakoak; adaska gazteak belar-karak, azal gorriskakoak eta guruin-ilezestaliak. Hostoak trifoliolatuak, txorten-dunak, eta haien folioloak 4-10 mm,orbikularrak edo zabalki eliptikoak, er-tzean dentikulatuak, larrukarak, ilega-beak eta lustredunak; estipulak osoak.Loreak bakarka edo binaka, luku lasa,ia-terminal, luze eta afiloetan; kaliza 5-6 mm-koa, 5 hortz sakonekin; korola12-18 mm-koa, horia. Leka 6-8 x 4-5mm, pitin bat zapaldua eta guruin-ilez

estalia.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA BANAKETA: Afrikakoiparraldean eta Penintsula iberiarrekoerdiz ekialdean dago banatuta. Baso-soilune, sastrakadi edo zona irekietanbizi da, kararri-mendietako hegal harri-tsu eta eguzkitsuetan, gainera altitude-bitarte zabal batean azaltzen da, 800eta 2.000 m artean. Euskal Herrian ezda ziurtatu izan haren presentzia bainabere ekialdeko mugatik oso hurbil azal-tzen da Hueska eta Zaragozan, etahorregatik probablea da mugako leku-ren batzuetara hura iritsi izana.

88

ONONIS ARAGONENSIS


89

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zurtoin tenteak edo etzanak dituen mulua, osoadarkatua, altueran 60 cm arte iristen dena,guruin-ilez trinkoki estalia. Hostoak gehienaktrifoliolatuak, floralak sarritan unifoliolatuak eta,noizbehinka, behealdekoak 5 foliolokoak;folioloak aldakorrak, 5-30 mm, obatu eta line-ar bitartekoak, ertzean dentikulatuak. Loreakpanikula hostodun lasaietan, eramanez lorebakarti txortenluze bana hosto bakoitzarengaltzarbean;korola 6-20 mm-koa, horia, sarri-tan zain gorriskaz tindatua. Leka 10-25 mm,linearra, dilindaria, 4-10 hazikoa.LORATZE: apiriletik irailera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: espezie osopolimorfoa da eta Europako hegoalde etamendebaldean eta Afrikako iparraldean dagobanatuta. Larre harritsu, ezponda, ibaietako

uharritza, duna, etab. -etan bizi ohi da, begi-ralde eguzkitsuetan aukeran.Euskal Herrian, subespezie bat, subsp. Natrix,erdiz hegoaldean aurkitzen da karraskal etaerkameztien giroan, izanik honen ezaugarriakpedunkuluan eta kalizan bi motatako ileakedukitzea, batzuk laburrak eta glandularrak,eta besteak luzeak eta ez-glandularrak, gai-nera kalizaren hortzak 2,5-4 aldiz luzeagoakdira hodia baino; bestea, subsp.Ramosissima, adartsuagoa da, pedunkuluaneta kalizan ilaje labur eta glandularra daukaeta ile luze ez-glandular gutxi, eta kalizarenhortzak 1,5-2,5 aldiz luzeagoak dira hodiabaino; hau kostaldekoa da eta leku horiekjasan dituzten eraldakuntzak hain handiakizanda ere, aurki daiteke oraindik itsasertzekozenbait puntutan.

ONONIS NATRIX


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska tentea, altueran 3 meta gehiagokoa kultibatzen denean.Adarrak luzeak eta zaluak, pitin batinkurbatuak, zilindrikoak, ildaskatuak,edukiz barnean muin arola eta zapal-tzen erraza, ihiena bezalakoa. Hostoakbakanak, 10-30 x 2,5 mm, luzanga-line-ar eta lantzeolatu bitartekoak, glabroakgainaldean eta zetadunak azpialdean,ia-eseriak eta azkar erorkorrak, etahorren ondorioz zurtoin asimilatzaileakbiluzik geratzen dira. Loreak handiak,usain gozokoak, braktea baten galtzar-bean bakartiak, luku terminaletan bil-duak; korola 20-25 mm-koa, horia. Lekatentea, 4-10 cm, zapaldua, zetaduna

hasieran eta ilegabea gerora.LORATZE: apiriletik uztailera loratzenda.HABITATA: heskai, sastrakadi, bizkar-gune eta ezpondetan bizi ohi da etasarritan errepideetako areken apainke-tan erabiltzen da.BANAKETA: berez eskualde mediterra-neo, Kanariak eta Asiako mendebalde-koa da, baina hain landatua izan delarik,zaila da bere benetako banaketa-areazehaztea. Euskal Herrian areka etaezpondetan azaltzen da basati bihurtuabatez ere zona mediterraneoan, bainaikus daiteke han-hemenka, segur askisubespontaneoa, kostaldeko zenbaitpuntutan.

90

ISATS ESPAINIARRASpartinum junceum


91

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, oinean, zurezkoa, adarkatua,altueran 0,5 m artekoa, jeneralean iledun-hirtsutua. Zurtoinak zilindrikoak, tenteakedo gorakariak. Hostoak eseriak, errakigabekoak edo erraki oso laburrekoak, etahaien folioloak 7-25 x 3-8 mm, luzanga-obobatuak. Glomeruluak kandudunak, 4-10 lore arrosa edo zuriskaz eratuak; kali-zaren hortzak desberdinak; korola 10-20mm-koa. Leka 6-12 mm, luzanga-oboidea;kuskuak ez dira okertzen dehiszentziarenondoren. LORATZE: apiriletik uztailera loratzen da.HABITATA: sastrakadietan eta karraska-len eta erkameztien soiluneetan bizi ohi daeta nahiko sentikorra da hotzarekinBANAKETA: itsaso Mediterraneoa ingu-ratzen duten eskualdeetan dago banatuta.

Euskal Herrira Ebro haranetik iristen daeta lurraldearen erdiz hegoaldean aurki-tzen da sakabanatuta.

DORYCNIUM HIRSUTUM


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: belarki bizikorra edo mulua,oinean pixka bat zurezkoa, altueran 1,5

m artekoa. Zurtoinaktenteak, angelutsuak,sarritan pubeszente-ak. Hostoak eseriak,eta 5-10 mm-ko erra-kia; behereneko folio-lo-parea 7-25 x 6-18mm, obatu eta subre-niforme bitartekoak,goiko beste 3ak 15-35x 8-20 mm, obobatuakedo obobatu-luzan-gak, denak azpianglaukeszenteak etaertzean ziliatuak.Glomeruluak kandu-dunak, edukiz 20-40lore, arrosa edo zuris-kak; kalizaren hortzakberdinak; korola 5-6mm-koa, Leka, 10-20mm, linear-luzanga;kuskuak okertu egitendira dehiszentziarenondoren.LORATZE: maiatzetikuztailera loratzen da.HABITATA: ihitoki etabelartzetan bizi ohi da,oro har zoru hezeetaneta joera termofiloadu.B A N A K E T A :Mediterraneoko arroainguratzen dutenherrialdeetan aurki-tzen da, Portugalerainoiritsiz. Euskal Herrian Ebroko

haranetik sartzen da eta uren banale-rroa Bizkaian zeharkatuz kostaldekozirrindaraino iristen da.

92

DORYCNIUM RECTUM


93

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: Mulu zurezkoa eta oso adarka-tua, altueran 1,5 m artekoa; zurtoinakpubeszentzia aplikatu zetakaraz esta-liak. Hostoak eseriak, palmatikonposa-tuak, eta haietan 5 foliolo, ia-eseriak, 6-20 x 1-3 mm, luzanga-linearrak, 2 behe-koak estipula antzekoak. Loreak 5-20,glomerulu kandudunetan; kalizaren hor-tzak desberdinak; korola 3-6 mm-koa,oro har zuria, baina gila purpura-beltzis-ka. Leka oboide-biribildua, 3-5 mm-koa.LORATZE: maiatzetik abuztura bitarte-

an loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA:Mediterra- neoko arroa inguratzen dutenherrialdeetan eta Asiako hego-mende-baldean aurkitzen da zabalki banatuta,kostalde atlantikoraino iritsiz. Sastrakadimediterraneo eta submediterraneoenosagai izaten da eta larre gutxi aprobe-txatuak inbaditzen ditu zuhaiska antzin-dari gisa. Euskal Herrian arrunta da isu-rialde mediterraneoan eta zenbait men-date zeharkatuz Bizkaiko kostalderainoheldu da.

DORYCNIUM PENTAPHYLLUM


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, zurezkoa, adarkatua, etzana edotentea, altueran 0,5 m artekoa, ilegabeaeta glaukoa. Hostoetan 2-6 foliolo-pare, 2-10 x 2-7 mm, eliptikoak edo obobatuak,mamitsuak, ertzean hialinoak eta transluzi-doak; estipulak 1 mm-koak, konatuak, min-tzaireak, erorkorrak. Infloreszentzia unbeli-formea, kandu luzekoa, edukiz 5-15 lore,eta hauen pedizeloak 2-4 mm-koak; korola5-8 mm-koa, horia. Leka 1-4 cm-koa, zuze-na, 4 angelu kamuts dauzkana, 2-5 seg-mentu luzangatan giltzatua.LORATZE: maiatzetik abuztura bitarteanloratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Mediterra-neoaren arroko erdiz mendebaldekoherrialdeetan aurkitzen da 2 subespezie-

tan dibertsifikaturik. Sastrakadi eta larrelehorretan bizi da edota harkaiztegi etaterreno erosionatuak kolonizatuz, basee-tan aberatsak diren zoruetan oro har.Euskal Herrian arruntena subsp. Minimada; honen eitea etzana eta eta barreia-tua da, folioloak 2-5 mm-koak eta glo-meruluetan 5-10 lore, 5-7 mm-koak; isu-rialde mediterraneo osoan azaltzen daeta isurialde atlantikoan klima lehorre-neko enklaberen batean, hala nolaNerbioiren itsasadarrean.Bestea subsp. Lotoides Nyman da, dauzkaadarrak tenteak edo gorakariak, folioloak 5-10 mm-koak eta glomeruluetan 12-15 lore,8-10 mm-koak; Nafarroa eta Arabakohegoaldeko muturrean dago mugatua, ber-tako leku aridoenetako sastrakadietan.

94

CORONILLA MINIMA


95

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zuhaiska glabreszentea, altueran 2 martekoa; zurtoinak tenteak eta adarrakpixka bat bihurriak, adabegitsuak etaandarkatua, berdeak eta angelutsuakgaztetan. Hostoetan 2-4 foliolo-pare, 8-20 x 4-10 mm, bukaerakoa handixeagoa,obobatuak, sarritan emarginatuak, gai-naldean berde ilunak eta azpialdeanglaukoak; estipulak 1-2 mm-koak, aske-ak, mintzaireak. Loreak 2-4, hosto-gal-tzarbean jaiotako kandu baten puntan;kaliza laburki akanpanatua, eta bere hor-tzak txikiak; desberdinak, goialdeko biakpitin bat soldatuak; korola 14-20 mm-koa,hori zurbila, eta petaloak oinean estutuakeratuz atzazal oso luze bat, kaliza baino

2-3 aldiz luzeagoa. Leka 5-11 cm, zintzili-karia, 7-10 segmentu gutxi-nabarmendu-tan giltzatua.LORATZE: apiriletik uztailera loratzenda.HABITATA: sastrakadi ea baso submedi-terraneoen soiluneetan bizi ohi da, halanola, ametz ilaundunaren baso, erka-mezti eta zenbait karraskaletan, kararriz-ko zoru aukeran harritsuen gainean; gai-nera kararrizko zenbait arroiletako erlaizhezeak ere okuoatzen ditu. EuskalHerrian erdiz ekialdean bakarrik dago,eskualde piriniar eta prepiriniarrean.BANAKETA: Europako erdialde etahegoaldean aurkitzen da hedatuta,Afrikako iparralderaino ere iritsiz.

CORONILLA EMERUS


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea eta korapilatsua, altueran 1m edo gehixeagokoa; adar ugariak, flexuo-soak, adabegitsuak, gaztetan berdeak etabelarkarak. Hostoetan 2-6 foliolo-pare, 20mm-koak, obobatuak, emarginatuak, buka-erakoa albokoak baino handixeagoa, berde

urdinskak; estipulak askeak,erorkorrak. Loreak infloreszen-tzia unbeliformeetan, 4-8(15)eko multzoan, kandu axi-lar luze baten puntan; kalizalaburki akanpanatua, edukiz 5hortz txiki eta haietatik 2 goiko-ak soldatuta; korola 7-14 mm-koa, horia, kaliza bezain luzeedo hura baino luzexeagoa.Leka 1-2(5) cm-koa, fusifor-mea, zintzilikaria, artikulatua,edukiz 1-10 segmentu onginabarmenduak eta errazbanantzen direnak. LORATZE: otsailetik ekaineraloratzen da.HABITATA: kararrizko harkaiz-tegietako erlaizetan eta haienoinean edo arrailetan bizi ohida, edota zoru harritsuetakosastrakadietan. Euskal Herrianerdialdeko zonako mendietanbakarrik azaltzen da, batez ereerdiz mendebalderantz, etakostaldeko leku bakarren bate-an. Apaingarri gisa kultibatuaizan da eta naturaliza liteke;horregatik azken lekuotan bali-teke bertakotuta egotea.BANAKETA: eskualde medite-rraneoko alde gehienetan aur-kitzen da 2 subespezietandibertsifikatuta eta haietatiksubsp. Glauca. Da EuskalHerriraino iristen dena; honek

dauzka hostoetan 2-4 foliolo-pare, eta esti-pulak mintzaireak, 2-6 mm-koak, linear-lan-tzeolatuak.ERABILERA: haziak toxikoak dira berenglukosido-edukinagatik; hauen konposi-zioa kukuprakaren glukosidoenaren an-tzekoa da.

96

CORONILLA VALENTINA


97

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu hostoiraunkorra, altueran 0,5 m arte-koa, adar luze, mehe eta dekunbenteakdituena; adaska gazteak griseska-pubeszen-teak. Hostoak koriazeoak, eseriak, 10-20 x 2-

6 mm, luzangak edo linear-oblantzeola-tuak, kamutsak, batzuetan mikrona-tuak, ilegabeak. Loreak oso usaintsuak,arrosak, ia-eseriak, 6-10nako faszikuluterminaletan; hipantoa 6-10 mm-koa,jeneralean ile zuriskaz estalia; sepaloak4-6 mm-koak, kamutsak. Fruitua arre-horiska, heldu bitartean hipantoan bar-netua.LORATZE: martxotik maiatzera lora-tzen da.HABITATA ETA BANAKETA:Europako erdialdeko mendietan dagobanatuta eta Penintsulako iparraldekomendietaraino iristen da; mendi haue-

tan, jeneralean, altitude garaietan bizi ohi da,1.500 m-tik gora. Euskal Herrian, ordea, alti-tude apalagoan azaltzen da, Aiako Harria-Bortziri mazizo granitikoan, Bidasoan etaMiarritze inguruan ia itsas mailaraino jaitsiz.

DAPHNE CNEORUM

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska, altueran 1,5 martekoa, adar arre-griseskak, tente-ak edo gorakariak dituena; adaska gaz-teak pubeszenteak. Hostoak laburkipeziolatuak, 3-8 x 0,8-2,5 cm, luzanga-lantzeolatuak, meheak, berde argiak,glabroak edo ziliatuak. Loreak osousaintsuak, arrosak, aurreko urtean ero-ritako hostoen galtzarbean 2-4naka ber-tizilatuak eta hosto-mototsaren azpiangalburuetan elkartuak; hipantoa 5-8mm-koa, pubeszentea; sepaloak hipan-toa baino laburxeagoak. Fruitua gorridistiratsua. Loratze: otsailetik maiatzera bitartean lora-tzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Europakoalde gehienetan eta Asiako iparraldeanbanatua, pagadi eta bestelako hainbatbasotan bizi ohi da, nola hostoerorkorren

hala koniferoen artean. Penintsula iberia-rrean iparraldeko mendietan bakarrik dago;Euskal Herrian ekialdeko muturrean azal-tzen da, Pirinio-mendi garaienetan.Landare toxikoa da.

DAPHNE MEZEREUM

THYMELAEACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tente eta hostoiraunkorra, altue-ran 1,5 m artekoa, adar luze eta zaluakdituena. Azala arrea edo arre-gorriska etaadaska gazteak puberulentuak. Hostoakadarren goialdean modu erregular etatrinkoan antolatuak, +- larrukarak, 20-50 x3-10 mm, linear eta obobatu-luzangabitartekoak, puntan zorrotzak; berdeargiak, ilegabeak eta guruin zuriska saka-banatuak azpialdean. Loreak usaintsuak,zuri krema-kolorekoak, panikula terminaltxikietan elkartuta, pedunkuluak eta pedi-zeloak tomentudunak; hipantoa 2,5-4mm-koa, ileluza, sepaloak baino luzexea-goa; 8 estanbre, 2 bertizilo txandakatutan,haizpi oso laburrekoak, goialdekoa koro-la-hoditik azalduz. Fruitua oboidea, laran-

jatua edo gorriska, hipantotik askea,berau drupa garatzean eroriz.LORATZE: loraldi luzea du, uztailetik urri-ra, eta sarritan infloreszentzia bereanaurki daitezke loreak eta fruitu helduak.HABITATA ETA BANAKETA: Mediterra-neoa inguratzen duten herrialdeetandago hedatuta eta ohi da abariztietan etakarraskaletako soiluneetan, larre harritsueta zona lehor eta epeletako bizkargune-etan. Euskal Herrian erdiz hegoaldeanazaltzen da, zona batzuetan nahiko ugari,baina hutsune handiekin beste batzuetan.ERABILERA: azala purgante gisa erabiliizan da, baina propietate besikanteakdauzka, fruituek bezalaxe, eta pozoiduralarriak sor ditzake.

98

TORBISKOADaphne gnidium


99

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua edo zuhaiska, altueran 1 m artekoa,zurtoin ia-tenteak eta gutxi adarkatuakdituena; adaska gazteak ilegabeak, ber-deskak. Hostoak iraunkorrak, larrukaraketa distiratsuak, 3-12 x 1-3,5 cm, obobatu-oblantzeolatuak, ia-zorrotzak, ilegabeak.Loreak berde-horiskak, glabroak, aurrekourteko hostoen galtzarbean jaiotzen direnluku brakteatu laburretan bilduak; sepalo-ak obatuak, zorrotzak, hodia baino 2-3aldiz laburragoak. Fruitua oboidea, beltza.LORATZE: otsailetik maiatzera loratzenda.HABITATA: baso itzaltsuetan bizi da,batez ere hostoerorkorrenetan eta haien

ordezko komunitateetan.BANAKETA: Europako mendebalde etahegoaldean dago banatuta Afrikako ipa-rralderaino iritsiz. Euskal Herrian arrunta da erdiz iparralde-tik eta 2 arrazatan dago dibertsifikatuta:bata, subsp. Laureola, loreen hipantoa 5-9mm-koa duena; berau da arruntena etasail handiak estaltzen ditu batzuetan men-dietako lareetan. Bestea, subsp. PhilippeiNyman izenekoa da eta hipantoa laburra-goa du, 3-5 mm-koa; Pirinioetan eta MendiKantabrikoetan endemikoa da eta EuskalHerrian aurrekoaren antzeko giroan azal-tzen da, baina ez da hain ugaria. Biak dirapozoitsuak.

GARATXO BELARRADaphne laureola


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, zurtoin tenteak edo dekunbenteakdituena, altueran metro-erdirainokoa. Adarugariak, ia erabat hostoz estaliak; adaskagazteak pubeszenteak. Hostoak +- mam-

itsuak eta koriazeoak, 7-15 x 1,3 mm, line-arrak edo lantzeolatuak. Loreak sexuba-rrak eta hermafroditak, bakartiak, edukizoinean 2 braktea txiki, obatuak, kamutsak,glabroak edo ziliatuak; hipantoa 3-6 mm-koa, tubularra edo urtzeolatua, ilegabeaedo pubeszentea. Fruitua oboidea, pubes-zentea.LORATZE: apiriletik uztailera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Penintsulaiberiarraren iparraldeko eta Frantziakohegoaldeko endemismo bat da; EuskalHerrian subsp. Ruizii Nyman delakoa azal-tzen da, izanik honen ezaugarriak: hostoak12 mm artekoak, edukiz alde adaxialeanguruin zuri ugari, gazteenek ile zuri saka-banatuak alde abaxialean eta hipantoa gla-broa.

100

THYMELAE CALCINA

EZAUGARRIAK: Zuhaiska, altueran 5m artekoa, zauritzean latex erretxinadu-na jariatzen duena; azala leuna, arreberdeska. Hostoak larrukarak, ia-ese-riak, aobatu-luzangak, ertzean errebolu-tuak, glabroak, berde ilunak eta lustre-dunak gainaldetik. Loreak zuri krema-kolorekoak, oso usaintsuak. Fruitua baia

biribildua, horia, zeina kuskuetan ireki-tzen bait da bistan utziz hazi gorri muzi-lagotsu ugarri.HABITATA ETA BANAKETA: BerezJaponiako hegoaldekoa eta txinakoekialdekoa izaki, apaingarri gisa landa-tzen da eta sarritan basati bihurtuta aur-kitzen da Euskal Herriko kosta-zirrindan.

PITTOSPORUM TOBIRA


101

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska dioikoa, erabat ilega-bea, altueran 1 m edo gehixeago haztendena eta adar tente ugari, luzetarakaildaskatuak dituena. Hostoak txandaka-koak, iraunkorrak, larrukarak, linear-lan-tzeolatuak. Loreak txikiak, berdeskakedo horiskak; periantoa puntan 3-4 gin-giletan zatitua; lore arrak zima lateralpauzifloroetan, emeak bakartiak eta ter-minalak. Fruitua drupa birildua, 4-7 mm-koa, gorria heldutakoan.

LORATZE: apiriletik ekainera loratzenda eta fruitua abuztu-irailean heltzen da.HABITATA ETA BANAKETA:Mediterra- neoa inguratzen dutenherrialdeetan dago banatuta eta bizi ohida baso esklerofiloen, hala nola karras-kal eta artadien, ordezko sastrakadi etaheskaien parte osatuz. Euskal Herrianerdiz hegoaldeko parte gehienetan azal-tzen da eta berdin kostaldeko zirrindan,bereziki artadi kantauriarraren nagusi-goan.

OSYRIS ALBA

SANTALACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu oso adarkatua, zurtoin artikulatuakdituena, berde-horiska, altueran 1 m arte-koa. Hostoak larrukarak, 2-8 cm, obobatu-luzangak, kamutsak, aurkakoak, nekezbertizilatuak, 3-7 zain paraleloz iraganak.Loreak zima eserietan; lore emeen perian-toa 8 piezakoa, 2 bildukinen itxuran, etaarrena 4 piezakoa,; anterak poro ugarieta-tik irekitzen dira. Fruitua baia eseria, 6-10mm, birildua edo piriformea, zuria edo,batzuetan, horia, liskatsua.LORATZE: martxotik maiatzera loratzen daeta fruituak abuztutik azarora heltzen dira.

HABITATA ETA BANAKETA: hainbatarrazatan dibertsifikatuta aurkitzen da,parasitatzen dituen zuhaitz-moten arabera.Euskal Herrian daukagu batetik, subsp.Album izenekoa, honek baian 2-3 hazi ditueta hazien aurpegiak zuzenak dira; zenbaitdikotiledoneo parasitzen ditu, hala nola,sagarrondoak, arkaziak, makalak, etab. Ialurralde guztian zehar. Bestetik subsp.Austriacum Vollmann izenekoa, (2) hazikoada eta hazien aurpegiak konbexuak dira;koniferoak parasitatzen ditu eta, bereziki,hegoaldeko hereneko Aleppo pinuak.

102

VISCUM ALBUM

VISCACEAE FAMILIA

103

IDENTIFIKAZIOA ETAEZAUGARRIAK: zuhaiskaedo zuhaitz txiki arantzaga-bea, altueran 5 m edo gehixe-ago artekoa, azal ia leunekoenborra duena. Adarrakmeheak eta ia horizontalak,meatzak. Adarrek eta, batzue-tan, hostoek tinte gorriska bathartu ohi dute, lentizela zuri-griseska luzeekin nahasian.Begiak ezkatagabeak eta ile-dunak, adaska gazteak beza-laxe. Hostoak txandakakoak,mintzaireak, 2-7 x 5 cm, zabal-ki eliptiko eta obobatu bitarte-koak, kuspidatuak eta ertzeanosoak, pitin bat uhinduak;berde lustredunak, gaztetanpubeszenteak gainaldean etagerora glabroak, eta dauzkate7-9 albo-nerbio pare, ertze-rantz oso arkutuak; txortenanahiko handia eta estipulakerorkorrak.Loreak txikiak, pentameroak,hermafroditak, 2-6, zima axila-rretan; kaliza berdeska edohoria, haren hodia hemisferi-koa eta sepaloak triangelua-rrak, puntan amaituak, ia hodia bezain luze-ak, petaloak aobatuak, sepaloak baino txiki-xeagoak, zuriskak, bakoitza estanbre batenparean, berau inbutu baten eran bilduz.Drupa biribildua, 6-10 mm diametroan, ber-deska hasieran, gerora gorria eta azkenikbeltza; mami gutxikoa da eta 2-3 hezurtxodauzka barnean, triangeluar-lentikularrak.LORATZE: apiriletik abuztura loratzen da;fruituak abuztutik urrira heltzen dira.HABITATA: baso hostoerorkorren soiluneeta mendeletan, ezponda eta trokarteetanbizi ohi da, eta berdin erribera-basoetan;

aukeran zoru fresko eta hezeak hartzenditu, bereziki silizeoak, eta ez da mendiangora asko igotzen. Euskal Herrian berezikiarrunta da isurialde atlantikoan, isurialdemediterraneoan urrituz doa, erribera hezee-tan babestuz eta hegoaldeko heren aridoe-nean erabat desagertuz. Antzeko zerbaitgertatzen da mendietan ere, bait dirudi1.000 m-tik gora inoiz iragaten denik.BANAKETA: Europako eta Asiako aldegehienetan eta Afrikako iparraldean aurki-tzen da berez eta Ipar Amerikan naturali-zatuta.

ZUMALAKARRAFrangula alnus

RHAMNACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua da eta dauzka zureko zurtoin ugariak,prokunbenteak eta errotzaileak, luzeran 25 cmedo gehixeagokoak, haietatik zurtoin belarkarakjaiotzen dira, hosto inbrikatu ugarikoak, eta zur-toin loredunak, tenteak, tomentudunak, punta-raino ile kirimilatuz hornituak. Hostoak filiforme-ak, ertzean gutxi lodituak eta ziliatuak. Loreakikusgarriak, haien petaloak handiak, zuri krema-kolorekoak eta atzazala biolazeoa.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Europako hego-mendebaldean dago banatuta; karraskal etaerkameztien ordezko sastrakadietan bizi da,eskualde mediterraneo eta submediterraneoan.Euskal Herrian arrunta da erdiz hegoaldetik, etabenetan ikusgarria izaten da bere loraldia.

104

LINACEAE FAMILIA

LINUM APPRESSUM

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: zurezko mulua, zur-toin tenteak, altueran 1 m arteko-ak dituena. Hostoak bakanduago-ak, linearrak, eta haien ertza inbo-lutua eta asko loditua, iledunak,baina ertzeko ziliorik gabe, edukizgainaldean erdiko nerbioa osoirtena. Loreak ikusgarriak, petalo-ak zuriak eta atzazala arrosatua.LORATZE: maiatzetik uztaileraloratzen da.HABITATA: berez Penintsulaiberiarrekoa eta Afrikako iparral-dekoa da eta hainbat arrazatandago dibertsifikatua; sastrakadimediterraneo tipikoetan bizi ohida eta pixka bat termofiloa da.BANAKETA: Euskal Herrianhegoaldeko mutur aridoeneanbakarrik azaltzen da, gazt-edu-kin handiko igeltsu eta margengainean. LINUM SUFFRUTICOSUM

105

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: mulua, altueran 70 cm arte-koa, ilegabea infloreszentziatik behe-rantz. Behealdeko hostoak txortendu-nak, zabalean goialdekoak eseriak;azken ordenako segmentuak zabalean1 mm artekoak, lodiskak linearrak, goial-deko hostoetan 12 mm artekoak luzean.Infloreszentzia guruinduna, trinkoa, edu-kiz azken adarrak sarritan errazemosoaketa pedizelo guztiak beren kapsula bainolaburragoak; petaloak luzangak lantzeo-latu-akuminatuak; petaloak luzangak,uhinduak, osoak edo pitin bat dentikula-tuak. Kapsula ilegabea eta haren gingi-lak kamutsak eta puntan biribilduak.LORATZE: maiatzetik abuztura loratzen da.HABITATA: leku aridoetan bizi ohi da,aukeran substratu basikoetan. RUTA MONTANA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, altueran 75 cm artekoa, ilegabeainfloreszentziatik beherantz. Behealdekohostoak txortenlaburrak; azken ordenakosegmentuak 1,25-3,5 mm zabalean, obo-batu-lantzeolatu eta estuki luzanga bitarte-koak. Infloreszentzia guruindun-puberulen-

tua, nahiko lasaia, edukizpedizeloak kapsula bezainluzeak edo luzeagoak; brak-teak lantzeolatuak, non lotu-ta dauden adarrak bezainzabalak edo zabalxeagoak;petaloak luzangak, zilioetanlistuak, izanik hauek sarritanorriaren zabalera bezainluzeak. Kapsula ilegabea etaberaren gingilak akumina-tuak eta konibenteak.LORATZE: maiatzetik abuz-tura loratzen da.HABITATA: haitzebakien

oinean, abariztietan eta mendi-hegal harri-tsu eta eguzkitsuetan bizi ohi da, substratubasikoen gainean.BANAKETA: eskualde mediterraneoarenerdiz mendebaldean dago hedaturik. Euskal Herrian hegoaldeko hereneko sas-trakadietan azaltzen da nahiko sarri.

RUTA ANGUSTIFOLIA

RUTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu ilegabea, altueran 60 cm artekoa,kolore berde ilunekoa. Behealdeko hostoakluzeki peziolatuak; azken ordenako seg-mentuak 1,5-6 mm zabalean, estuki luzan-ga-lantzeolatuak edo obobatuak.Infloreszentzia lasaia, eta pedizeloak kap-sula bezain luze edo luzeagoak; glabroa,inoiz guruin ñimiño batzuk bakarrik; brakte-ak lotuta dauden adarra baino zabalagoak,behealdekoak zenbait aldiz zabalagoak,ingeradan obatuak, oinean kordatuak;sepaloak deltatu-obatuak, oinean korda-tuak; sepaloak deltatu-obatuak, glabroak;

petaloak luzangak, zilioetan listuak, izanikhauek orriaren zabalera baino laburragoak.Kapsula ilegabea eta haren gingilak labu-rrak eta akuminatuak.LORATZE: apiriletik uztailera loratzen da.HABITATA: sastrakadi harritsu, harkaizte-gi, horma eta oro har leku eguzkitsu etalehorretan bizi ohi da, Euskal Herrian kos-taldetik hurbileko hainbat lekutan azaltzenda bertakotua.BANAKETA: Jatorriz Menditerraneoarenarrokoa, bereziki haren erdiz mendebalde-koa, antzinatik izan da kultibatua eta lekuaskoetan naturalizatu da.

106

RUTA CHALEPENSIS

RUTACEAE FAMILIA

107

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, altueran 40 cm artekoa, oineanzurezkoa, ilegabea edo pubeszentzia hitsu-tuz hornitua. Hostoak bakunak edo batzue-tan trisektuak, 10-35 x 0,75-7 mm, eseriak,lantzeolatu-obatu eta linear bitartekoak, gla-broak edo hirtsutuak, trinko ezarriak beheal-dean eta bakanduz goialderantz, inflores-zentziaren azpian soilune bat geratuz.Infloreszentzia nahiko trinkoa da eta loregehienak altuera berera iristen dira; sepalo-ak suborbikular eta deltatu-lantzeolatu bitar-tekoak, glabroak edo artiledunak; petaloakkamutsak, guruindunak. Kapsula glabro etatrinkoki pubeszente bitartekoa, garatxodu-na, eta haren gingilak kamutsak eta tuber-kuliformeak.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Espainiakoerdialde, ekialde eta hegoaldeko endemis-moa da; leku lehor eta eguzkitsuetan bizi ohi

da, bereziki substratu basikoetan, hala nola,kararri, igeltsu eta buztinen gainean. EuskalHerrian landare oso arraroa da eta hegoal-deko hereneko zenbait enklabetan lekutua.

HAPLOPHYLLUM LINIFOLIUM

RUTACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 4 m artekoa, adar zurrunelkar-gurutzatu ugari, arantza gogorrez hor-nituak dituena. Hostoak 20-50 x 3-10 mm,jeneralean oblantzeolatuak, berde-grises-kak. Loreak bakartiak edo 2ko bertiziloetan;kaliza 2-3 mm-koa; korola 11-13 mm-koa,estuki infundibuliformea, eta haren gingilak3-4 mm-koak eta arrosa edo zuriak; estan-break normalean exertuak, harizpiak gla-broak, batzuetan desberdinak. Baia biribil-dua, kolore gorrikoa.LORATZE: martxotik ekainera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: eskualdemediterraneoan dago banatuta eta bizkar-gune lehor, areka, soro-bazter eta zonanitrifikatuetan bizi ohi da. Euskal Herrianarraroa da eta erdiz hegoaldean azaltzenda sakabanatuta.

108

LYCIUM EUROPAEUMIDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: zuhaiska oso adar-katua, altueran 3 m artekoa;adarrak griseskak, luzeak etazaluak, arkuan kurbatuak etaarantza bakan eta ahulez hor-nituak. Hostoak 20-100 x 5-30mm, estuki eliptiko eta lantzeo-latu bitartekoak. Loreak usaingozokoak, bakartiak edo 2-5eko bertiziloetan; kaliza 4 mm-koa, ezpainbikoa, berdeska;korola 9 mm-koa, inbutu-forma-koa, eta haren gingilak 4 mmingurukoak, purpurak hasieraneta arreak gerora; estanbreakongi exertuak, harizpien oinean iledu-nak. Baia oboidea, gorria edo laranjatua. LORATZE: apiriletik abuztura loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: jatorrizTxinakoa da, baina Europako alde gehie-netan dago naturalizatua, herrien inguruan,

areketan eta bestelako leku nitrifikatuetanheskaiak eratuz. Euskal Herrian hegoalde-ko herenera mugatzen da, non ugaria baitda heri inguruetan.

LYCIUM BARBARUM

SOLANACEAE FAMILIA

109

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: mulua, altueran 60 cm arte-koa; adarrak tenteak eta bihurriak,gazteenak zurda zuriz estaliak, adinekoakgris-ilunak.Hostoak 23 x 1-2,5(3,5) mmartekoak, luzanga-linearrak edo linearrak,ile zurrunez estaliak eta ertzean oso erre-bolutuak. Kaliza 6 mm-koa, hispidoa;korola 12-15 mm-koa, urdina edo purpu-ra-bioleta, edukiz zeta sakabanatuak gin-gilen kanpoaldeko aurpagian. Nukulakzuriskak, ildaskatuak.LORATZE: apiriletik uztailera lora-tzen da.HABITATA ETA BANAKETA:Penintsula iberiarraren erdiz ekialdeaneta Frantziako hegoaldean dagomugatuta; Euskal Herrian erdiz hego-aldean aurki-tzen da eta sastrakadilehor eta eguzk-itsuetan bizi da, berezikikarraskalen giroan.

LITHODORA FRUTICOSAIDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: aurrekoaren antz handikomulua da, baina erraz bereizten daloraldian, estanbreak korola-hodianaltueran desberdinetan insertuak dauz-kalako.HABITATA: txilardi eta edozein sastra-kaditan bizi da hau ere, eta berdin zaioedozein substratu bakarrik dagoenean;bi espezieak batera aurkitzen direnean,ordea, segregazio bat gertatzen da,honek sastrakadi azidofiloak okupa-tzen bait ditu eta besteak, L. Diffusaizenekoak, basofiloenak. EuskalHerrian isurialde kantauriarreko aldegehienetan azaltzen da, bereziki kos-taldeko zirrindan.BANAKETA: mendebaldeko kostaatlantikoan zehar aurkitzen da,Frantziako Finisterretik iparraldeanhasi eta hegoaldean Afrikako iparral-deraino iritsiz.LITHODORA PROSTRATA

BORAGINACEDAE FAMILIA

110

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska oso adarkatua,altueran 2 m artekoa; adarrak arreskakditu eta hostoak larrukarak, 15-40 x1,2-3,5 mm, linearrak, ertzean errebo-lutuak, berde lustredunak gainaldetiketa zuri-tomentudunak azpialdetik.Loreak bertizilo axilar laburretan; kali-za ezkila-formakoa, ezpainbikoa; koro-la 10-12 mm-koa, urdin argia, arrosaedo zuriska, edukiz goiko ezpaina bifi-doa eta behekoak 3 gingil, izanik erdi-koa besteak baino handiagoa, txano-formakoa; estanbreak luzeki irtenak

eta haien harizpiak korola-hodiari sol-datuak. Fruitua kalizaren hondoandauden 4 nukula arrek osatzen dute.LORATZE: ia urte guztian loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA:Mediterra- neoaren Arro guztian dagohedatuta eta sastrakadi lehor etaeguzkitsuetan bizi ohi da, landare ter-mofiloa bait da, eta karekizko substra-tuak zaizko atsegin. Euskal Herrianusua da erdiz hegoaldetik eta barataeta jardinetan landatzen da, bere lore,usain gozo eta propietate sendaga-rriengatik.

ERROMEROARosamarinus officinalis

LABIATAE FAMILIA

111

IDENTIFIKAZIOAETA EZAUGA-RRIAK: mulua, oineanzurezkoa, altueran 50cm artekoa. Hostoakbakunak, iledunak,luzanga-eliptiko eta lan-tzeolatu-linear bitarteko-ak, ertzean krenulatuaketa txortendunak.Infloreszentziak 10-50cm-koak, bakunak edoadarkatuak, 2-8 lorekobertizilastroetan; kalizahodi- edo ezkila-forma-koa, batzuetan apur batbilabiatua, jeneraleannerbioen arteko benaziotransbertsalik gabe eta1-5 mm-ko 5 hortzekin;korola 15-25 mm-koa,urdinska. Nukulak 2-3mm-koak, ia-biribilduak. LORATZE: apiriletikuztailera loratzen da.HABITATA ETABANAKETA: arrazadesberdinetan bereizitaArro mediterraneoarenmendebaldean aurki-tzen da sastrakadienparte osatuz, artadieneta karraskalen giroan.Euskal Herrian sakaba-natuta azaltzen da,populazio ugariak eratuzerdiz hegoaldean.Aldizka azaldu ohi dabizkargune ete bestela-ko leku irekietan basati bihurtua salbia ofizi-nala, Salvia officinalis, jatorriz Europakohego-mendebaldekoa eta aurrekoaren

antz handikoa, baina honen kaliza argieta garbi ezpainbikoa da eta zainen arte-an erretikulatua.

SALVIA LAVANDULIFOLIA

LABIATAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tente eta adartsua, altueran 80cm artekoa, ebakidura koadrangeluarrekozurtoinak dituena. Hostoak 3,5-13 x 1-4mm, eliptikoak edo lantzeolatuak, txorten-dunak. Bertizilastroak trinkoak, 10-18 mmdiametroan, goialdekoak espiziformeak etabehealdekoak biribilduak; kaliza 4-7 mm-koa, eta haren hortzak ia-berdinak, zetaka-rak; korola tamaina aldakorrekoa, zuriaedo krema; estanbreak exertuak, zuriak.LORATZE: maiatzean eta ekainean lora-tzen da batez ere.HABITATA ETA BANAKETA: Penintsulaiberiarreko endemismo bat da eta EuskalHerrian Ebro ibaiaren ondoan azaltzen da,normalean haren ibilgutik gehiegi hurrundugabe. Zoru silizeo hareatsuetan bizi dabereziki, landare kolonizatzaile gisa arituz.

112

ELARRAThymus mastichina

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: mulu tentea, altue-ran metro-erdirainokoa, edo ba-tzuetan dekunbentea etaherrestaria. Zurtoinak gorriskak,pubeszenteak. Hostoak 3,5-6,5x 0,8-3 mm, linear eta estukiobatu-lantzeolatu bitartekoak,ertzean normalean errebolutuaketa txortelaburrak.Bertizilastroak trinkoak edobakanduak; kaliza 3,5-5,5 mm-koa eta bere hortzak desberdi-nak; korola 5 mm artekoa, arro-satua; antera purpurak.LORATZE: batez ere apiriletikekainera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA:Europako eskualde mediterraneoarenmendebaldean dago banatuta. EuskalHerrian populazio nahiko handiak eratzenditu, ezkaidiak, erdiz hegoaldeko karraska-

lak eta erkameztiak ordezten dituzten sas-trakadietan, substratu basikoen gainean,gainera azaltzen da harritzetan eta kara-rrizko harkaiztegi eguzkitsuen arrailetan.

EZAKIAThymus vulgaris

LABIATAE FAMILIA

113

IDENTIFIKAZIOAETA EZAUGA-RRIAK: mulu osoadarkatua, altue-ran 1 m inguruhazten dena, trin-koki tomentuduna.Hostoak 5-45 x 1-9 mm, lantzeola-tuak, osoak.Infloreszentzia 2,5cm-koa da etadauzka 3-12 brak-tea apikal purpurak, 1-5 cm-koak; kaliza hodi-formakoa, 13 nerbio-koa; korola 6-9 mm-koa, purpura iluna.LORATZE: martxotik uztailera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: eskualdemediterraneoan aurkitzen da hainbat arraza-

tan dibertsifikatua; Euskal Herrian subsp.Pedunculata) Samp. Ex Rozeira izenekoaazaltzen da, karraskal lehorraren soiluneeta-ko zoru hareatsuetan, Ebroko zenbait terra-zatan, Araban bizi dena.

IZPILIKI MINALavandula stoechas

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua, altueran 1 m artekoa, tomentuzuriskaz estalia eta zuresko zurtoin labu-

rrak dituena.Hostoak 2-4 cm,linear eta luzangab i t a r t e k o a k .Infloreszentzia 2-8 cm, eta harenbrakteak linea-rrak edo linear-lantzeolatuak;brakteolak 2-3mm, linear-subu-latuak; korola 8-10 mm-.LORATZE: uztai-letik irailera lora-tzen da.HABITATA ETAB A N A K E TA :eskualde medite-rraneoan heda-

tua, Euskal Herrian landare usua da erdizhegoaldetik, karekizko substratuetakozenbait sastrakaditan parte osatuz.

ASTAIZPILIKUALavandula latifolia

LABIATAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:aurrekoarekin antz handikoa da, baina

honen hostoak tomentua galdu egi-ten dute eta berdeak bilakatzen diraadinarekin; brakteak zabalki erronbi-ko-obobatuak eta akuminatuak;brakteolak oso txikiak edo nuluak;korola 10-12 mm-koa. LORATZE: ekainetik abuztura lora-tzen da.HABITATA ETA BANAKETA: berezeskualde mediterraneokoa izaki,Euskal Herrian subsp. PyrenaicaGuinea azaltzen da; Prepirinio nafa-rraren ekialdeko muturreraino justu-justu ailegatzen da eta ez du, diru-dienez, handik mendebalderantz

abiatzeko asmorik. Subespezie tipikoaapaingarri gisa eta labanda esentzia atera-tzeko landatzen da.

114

LABIATAE FAMILIA

IZPILIKU FINAlavandula angustifolia

IDENTIF I -K A Z I O AETA EZAU-GARRIAK:Mulua, altue-ran 1 m arte-koa, zurezkoadar tenteugari ditue-na. Hostoaklarrukarak,oblantzeolatueta obobatubitartekoak, mukronatuak edo puntan 2-3hortzekoak. Kapitulu terminalak 1-2,5 cmdiametroan, inbolukru-braktea ziliatu ugarizinguratuak; kaliza tubularra eta ertzean 5hortz zetakara eta ziliatuak, hodia bainoluzeagoak; korola ezpainbikoa. Fruituaakenioa, kalizaren barnean gordea. LORATZE: udazkenean eta neguan lora-

tzen da.HABITATA ETA BANAKETA: eskualdemediterraneoan dago banatuta; harkaiztegieta zoru eskeletiko eguzkitsuetako sastra-kadien parte izaten da, subtratu karetsuengainean. Landare termofiloa da eta EuskalHerrian Ebroren ibilgu ondoan bakarrikazaltzen da.

GLOBULARIA ALYPUM

115

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska tentea, altueran 2 martekoa, hostoiraunkorra, negu osogogorretan ezik. Adarrak meheak etahauskorrak, angelutsuak, ebakiduraerrektangeluarrekoak, ilegabeak etaberdeak. Hostoak larrukarak, txandaka-tuak, ia beti trifoliolatuak eta haien folio-loak 0,7-3 cm, luzanga eta obobatu-luzanga bitartekoak eta kolore berdebizikoak, azkenekoa besteak bainohandixeagoa. Loreak horiak, usain-tsuak, 2-5naka albo-adar laburretan;kalizak 5 gingil, luzatu eta estuak; koro-la hodi estua, 10-12 mm, eta eta 5 gin-

gil izar eran kokatuak, diametroan 12-16 mm-koa; 2 estanbre eta obulutegibakarra, estiloa filiformea eta estigmagingilbikoa. Baia biribilduak, 7-9 mmdiametroan.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda eta fruituak udazkenean heltzen dira.HABITATA ETA BANAKETA: eskualdemediterraneokoa da berez eta bizi ohida sastrakadietan, baso esklerofiloenmendel eta soiluneetan, eta berdin hai-tzebaki eta harritzetan. Euskal Herrianerdiz hegoaldetik azaltzen da sakabana-turik eta haran piriniar eguzkitsuenetangorantz igotzen da.

JASMINUM FRUTICANS

OLEACEAE FAMILIA

116

OLEACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska oso trinkoa, hazkunde motelekoa,altueran 5 m artekoa, azal gris leuneko adarpatenteak dituena. Adaska gazteak arreaketa ile laburrez estaliak. Begiak obal-koniko-ak, giladunak. Hostoak aurkakoak edo 3kobertiziloetan, udazkenean kolore bioletahartu eta erori egiten dira, baina udaberriraarte iraun dezakete negua gozoa denean; 3-6 x 1-2 cm, lantzeolatuak, meheak eta pitinbat koriazeoak, ilegabeak, berde ilunak etalustredunak gainaldean, zurbilagoak azpial-dean. Loreak zuriak, usaintsuak, panikulaterminal laburretan bilduak, 3-6 cm, tenteaketa puberulentuak; kaliza ezkila-formakoa, 4hortz gutxi nabarmenduak dituena; korola-ren hodia gingilak bezain luzea, eta hauekinbutu eran irekiak, 4-6 mm-ko diametroan;

2 estanbre, korola-hoditik apur bat exertuak;obulutegia bilokularra, estiloa mehea etaestigma gingilbikoa. Baia ez-jangarriak, 6-8mm, ia-biribilduak edo oboideak, haienazala beltz distiratsua, mamia gorri-bioletaeta haziak 1-4, arre-bioletak.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen daeta fruituak abuztutik irailera heltzen dira,landarean luzaro iraunez.HABITATA: basoko mendel eta soilunee-tan, heskai eta sastrakadietan bizi ohi da,zoru fresko samarretan, aukeran karekizkosubstratu eutrofoetan.BANAKETA: Euskal Herrian orokorra da,ugariagoa isurialde mediterraneoan karras-kalen eta erkameztien giroan; baina leku ari-doenetan erriberako basoetan babesten daeta mendi garaienetan falta da.

ARBUSTU ARRUNTALigustrum vulgare

117

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zuhaiska oso adartsua edo altueran 7 marteko zuhaitz txikia, adaburu biribildu etaoso trinkoa duena. Enborreko azala kortxo-tsua, zartatua, arre-griseska; adarrak sarri-tan arkutuak, edukiz barnean muin zuriska,berdeak hasieran eta gris argiak gerora.Hostoak inparipinatuak, eta haietan 5-7foliolo, ia-eseriak, 4,5-16 x 2-8 cm, oba-tuak edo eliptikoak, akuminatuak, ertze-an irregularki zerratuak; berde ilunak gai-naldean argiagoak eta apur bat iledunakazpialdean; txortena gainaldean kanala-tua eta estipulak txikiak eta erorkorrak,filiformeak edo guruindunak. Lore zuriak,txikiak (4-8 mm) eta oso usaintsuak, era-tuz infloreszentzia korinboso terminalak,

10-24 cm-koak diametroan. Fruituakbaia zintzilikariak, biribilduak eta beltzis-kak (nekez gorriak), 3-5 hezur txikikoak. LORATZE: apiriletik uztailera loratzen daeta fruituak abuztutik irailera heltzen dira.HABITATA ETA BANAKETA: Europa, Asiaeta Afrikako iparraldean dago hedatuta, zorufresko eta hezeetan biziz, bereziki erribera,bizkarrune, baso-soilune eta heskaietan.Euskal Herrian arrunta da ia lurralde guz-tian, urrituz doa hegoaldeko muturreanbaratza ureztatuetan babestuz, eta falta damendigoietan, 1.200 m-ko altitudetik gora.ERABILERAK: loreak diuretikoak eta sudo-rifikoak dira, fruituak eta barneko azalalaxanteak.

INTSUSA BELTZAsambucus nigra

CAPRIFOLIACEAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea, altueran 1 m artekoa,guztiz ilegabea, adar zurrun zuriskak etamuin trinkokoak dituena. Hostoak guztiakaskeak, txortenlaburrak, pixka bat koria-zeoak, 1,5-4 x 0,8-2 cm, estuki obobatuakedo lantzeolatuak, akuminatuak edomukronatuak eta berde-urdinskak, nerbia-zio erretikulatua azpialdean nabarmenadutenak.Loreak binaka hostoen galtzarbean, 10-20 mm-ko pedunkulu amankomun baten,puntan, brakteak lantzeolatuak eta obulu-tegia baino luzeagoak, brakteolak askeak,obatuak, obulutegia baino askoz laburra-goak; kalizak 5 zatidura; korola ilegabea,zuria edo horiska, sarritan tinte gorriskaznahasia, 12-20 mm, infundibuliforme-kan-panulatua, ia erregularra, izanik bere

hodia pixka bat konkortua eta gingilakbaino askoz luzeagoa; 5 estanbre, luzeraberekoak; obulutegia inferoa da eta elka-rren ondokoak pitin bat soldatuta daudeoinean; estiloa luzatua eta estigma kapita-tua. Baia askeak, ia-biribilduak etagorriak.LORATZE: ekainean eta uztailean lora-tzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Pirinioetaneta Penintsula iberiarreko mendietanbanatutako endemismo bat da, Baleareakirletaraino iristen dena (var. Majoricensis).Harkaiztegietako pitzatuetan eta kararri-mendietako hartxingadietan bizi ohi da.Euskal Herrian Pirinio aldean ugaria da,handik jaisten da erdialdeko zonako men-dizerra kalkareoetara, lurraldearen men-debaldeko muturreraino iritsiz.

118

LONICERA PYRENAICA


119

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zuhaiska tentea eta oso adartsua da, altue-ran 3 m artekoa, eta dauka zurtoineko azalaarre-griseska eta ildoduna. Adaska gazteakiledunak, sarritan kolore gorriskakoak; adi-nekoak ilegabeak, meheak eta errekurba-tuak dira dute kolore gris iluna eta muinahutsa. Hostoak denak askeak, mintzaireak,3-7 x 2-5 cm, zabalki eliptiko-obatu etasubordikular bitartekoak, zorrotzak edo ia-zorrotzak, oinean pitin bat biribilduak, ertze-an osoak eta ziliatuak; berde ilunak eta apurbat iledunak gainaldetik, argiagoak eta ile-dunagoak azpialdetik; txortena 4-20 mm-koa, ileduna. Loreak binaka, goialdeko hos-toen galtzarbean jaiotzen den pedunkululuze, 12-20 mm, eta ileluze baten puntan;braktea lantzeolatuak, obulutegia bezainluzeak eta brakteola obatuak, laburragoak;

kaliza erorkorra, obulutegia koroatzen duten5 hortz laburretara murriztua; korola ezpain-bikoa, 8-12 mm, zuria lehenik eta horiskagerora, izanik bere hodia pitin bat konkordu-na, ileduna eta linboa bezain luzea edolaburxeagoa..LORATZE: maiatzean eta ekainean lora-tzen da eta uztailean heltzen dira fruituak.HABITATA ETA BANAKETA: Europakoeta Asiako alde askotan dago hedatua;basoko soilune eta mendeletan, heskai etasasietan bizi ohi da, bilatuz kararrizko subs-tratuak, elementu mineraletan aberatsak,sarritan harri artean, eta eskatuz klima fres-koa eta ez muturrekoa. Euskal Herrianzirrinda zabal bat hartzen du erdialdekozonan ekialdetik mendebaldera doana,bereziki ametz ilaundunaren baso, erka-mezti edo pagadiko goroan.

LONICERA XYLOSTEUM


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:landare igokaria da eta dauzka zurtoinakzurezkoak oinean bederen eta adaska gaz-teak iledunak. Hostoak erdi-iraunkorrak, 4-8 x 2-4 cm, obatu eta luzanga-obatu bitar-tekoak, puntan zorrotzak, oinean biribilduakedo subkordatuak eta ertzean osoak;pubeszenteak gaztetan, ilegabeak bainaertzean ziliatuak adinarekin. Loreak osousaintsuak, adasken puntan binaka gaine-zarrita; pedunkulu amankomuna 5-10 mm-koa, hostoen galtzarbean jaioa; brakteakhostoen antzekoak eta brakteolak oso txi-kiak; korola ezpainbikoa, 3-5 mm, zuri pur-puraz tindatua, eta hodia estua, ia gingilakbezain luzea, guruindun-pubeszentea;estanbreak eta estiloa luzeki exertuak. Baiabeltzak.LORATZE: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: jatorriz

ekialde urrunekoa da, baina aspalditik lan-datzen da landare apaingarri gisa. Nahikoerraz basatitzen da heskai, horma, sastra-kadi, etab. Etan, eta hala azaltzen daEuskal Herrian, bereziki kostaldeko zirrin-dan eta barnealdeko zenbait lekutan, betiere isurialde kantauriarrean.

120

LONICERA JAPONICA


121

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska igokaria da, zurezko zurtoinakdituena, altueran 5-10 m artekoa, eta dauzkaadar luze flexuosoak, ilegabeak edo gaztetanguruin-ile sakabanatuz hornituak. Hostoakmintzaireak, denak askeak, txortendunak, 3-9 x 1,5-5 cm, luzanga eta eliptiko bitartekoak,zorrotzak edo kamutsak, ertzean osoak edo,batzuetan, sinuatu-dentatuak; berde ilunakgainaldean eta berde urdinskak azpialdean,pixka bat iledunak alde bietan gaztetan.Loreak handiak eta usaintsuak, glomeruluterminaletan bilduak, eta haien azpikopedunkuluak 9 cm artekoa, guruin-iledunak;kaliza fruitua heldu arte iraunkorra, guruinezestalitako 5 hortz txikiz eratua; korola ezpain-bikoa, 3,5-5,5 cm, zuri krema-kolorekoa edohoriska, sarritan tinte gorriskekin nahasian,haren hodia estua, guruin-ileduna, gingilakbaino luzeagoa; 5 estanbre, luzera desberdi-

nekoak, luzeki exertuak, estiloa filiformea,haiek baino luzeagoa, estigma biribildu bate-an amaitua.Baia biribilduak, zukutsuak, gorri ilunak. LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: Europakomendebalde, erdialde eta hegoaldean etaAfrikako iparraldean aurkitzen da banatuta;basoko mendel, sastrakadi eta heskaietanbizi ohi da, hainbat motatako hariztien giro-an, baina mendietan asko igo gabe.Berdintsu zaio edozein substratu bainahezetasun pixka bat behar du, eta hala azal-tzen da Euskal Herriko erdiz iparraldetik,ugariagoa izaki isurialde kantauriarrean; isu-rialde mediterraneoan, ordea, mendialdeanazaltzen da eta lautadetan ibai handieninguruko ibarbasoetan babesten da, lekuhaietako mikroklimak eskaintzen duenhezetasuna aprobetxatuz.

LONICERA PERICLYMENUM


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea da, altueran 4 m artekoa,eta dauzka adar zaluak eta haien azalaarre-griseska, zimurtsua hasieran eta ildo-tua eta kortxotsua gerora; adaka biribil-duak, ile izarkarazko feldro griseskaz esta-liak; begiak biluziak, eskata gabeak.Hostoak aurkakoak, lodiak, latzak ikutzean,4-14 x 3,5-9 cm, obal-lantzeolatuak, oba-tuak edo obobatuak, jeneralean zorrotzakpuntan eta biribilduak edo kordatuak oine-an, ertzean serrulatuak; berde ilunak eta ileizarkara bakanez hornituak gainaldean etagriseskak, ile izarkaraz estaliak azpialdean,nerbioak irtenak; txortena 1-3,5 cm, estipu-larik ez. Infloreszentzia 6-10 cm diametroaneta kandua 1-2,5 cm-koa, edukiz loreusaintsua ugariak, diametroan 5-9 mm, zurikrema-kolorekoak; kaliza iraunkorra, hodi

laburra eta 5 hortz txiki dituena; korola ezki-la-formakoa da eta 5 gingil biribildu dauzkaizar eran irekiak; 5 estanbre exertu eta esti-loa laburra. Drupa oboideak, 8 mm inguru-koak, pitin bat zapalduak, gorriak hasieraneta beltzak heldutakoan. LORATZE: apiriletik ekainera loratzen daeta fruituak udaren azkenaldera edo udaz-kenean heltzen dira.HABITATA ETA BANAKETA:Mediterraneoa inguratzen duten herrialde-tan dago banatuta, Europako erdialderainoiritsiz. Heskai, sastrakadi, baso-mendel etasoiluneetako osagaia izaten da, artadi,karraskal edo erkameztien giroan, aukeramkarekizko substratuan. Euskal Herrian sarriazaltzen da isurialde mediterraneoan etakantauriarrean ere sartzen da, estazio lehoreta eguzkitsuetan kokatuz.

122

MARMARATILAViburnum lantana


123

IDENTIFIKAZIOA ETAEZAUGARRIAK: zuhais-ka betiberdea izaten da,oso adartsua, altueran 4m artekoa, eta dauzkaadaska angelutsu sama-rrak, sarritan gorriskak,gerora galtzen denpubeszentzia finez esta-liak gaztetan. Hostoakaurkakoak, trinko-trinkoezarriak, 3-10 x 1,5-7 cm,obatu-orbikular eta obatu-lantzeolatu bitartekoak,kamutsak edo zorrotzak,ertzean osoak, berde ilu-nak gainaldean, zurbila-goak eta iledunak azpial-deko nerbioetan; txortena0,5-2 cm, estipularikgabe. Infloreszentzia 4-9cm diametroan, etapedunkula 0,5-2,5 cm-koa, edukiz lore ugari,diametroan 5-9 mm-koak; kalizak 5 hortz txikieta korola laburki akan-panatua, izar eran ireki-tako 5 gingil dituena,zuria barnetik eta arrosakanpotik; estanbreak etaestiloa laburrak. Drupak5-8 mm, oboideak, urdin-beltziskak. LORATZE: udaberriarenhasieran loratzen da etafruituak udazkenean heltzen dira, bainaluzaro irauten dute erori gabe.HABITATA ETA BANAKETA: eskualdemediterraneoan aurkitzen da, artadien, arte-latzen eta erkameztien giroan, trokarte hezeeta babestuetan gordeta, hotzarekiko senti-korra bait da; dena dela, landatzen denean

klima oso gogorreko lekuetan ere bizi liteke.Euskal Herrian bere kasa azaltzen da isu-rialde mediterraneoko arroil eta trokarteaskotan, eta kostaldean ere aipatua izan da,landare kultibatuetatik basatitua; azken urte-otako aipamenik ez dago, zona horretanbere kasa bizi dela baieztatzeko.

GOGORTXUAViburnum tinus


IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska tentea izaten da, altueran 4 martekoa, eta bere adarretako azala gris-horiska da, ildotua, eta addska gazteakilegabeak eta angelutsuak; begiak ezka-taz babestuak. Hostoak aurkakoak, 3-12x 4,5-11 cm, palmatu-lobulatuak, edukizbakoitzak 3-5 gingil, irregularki dentatuak,akuminatuak eta oinean biribilduak edopixka bat kordatuak; berde argiak eta ile-gabeak gainaldean eta berde-griseskak,pubeszenteak azpialdean; txortena 1-3,5cm-koa da eta guruin diskoidalak dauzkaorriarekiko lotunean; estipulak filiformeak,batzuetan laziniatuak eta glandularrak.Infloreszentziak 4,5-10,5 cm diametroan,1-4 cm-ko kanduan, edukiz lore zuri ugari,kanpoaldekoak diametroan 25 mm arte-

koak, laundunak, antzuak eta barnealde-koak 4-7 mm diametroan, ezkila-formako-ak, emankorrak, aldizka gorriskak.Drupak ia-biribilduak, 8-10 mm, koloregorri bizikoak, puntan estilo-hondarrakedukiz.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: Europakoalde gehienetan eta Asiako mendebalde-an aurkitzen da banatuta. Zoru heze edoistilduak, kalkareoak eta humusetan abe-ratsak hartzen ditu, erriberako basoetan,pagadi eta hariztien mendeletan edoinguru horietako heskaietan. EuskalHerrian erdiz iparraldetik aurkitzen da,ugariagoa izaki erdialdeko baso eta men-dietan, kostaldean baino.

124

GAUKARRAViburnum opulus


125

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zurezko zurtoinak dituen mulua,altueran 0,5 m edo gehixeago hazi daite-keena, tentea edo dekunbentea, aroma-tikoa. Hostoak 10-25 x 1 mm, estuki line-ar eta linear-espatulatu bitartekoak, er-tzean errebolutuak eta tomentu zurizestaliak edo, batzuetan, glabreszenteakgainaldetik. Infloreszentziaren osagaiak5-15 kapitulu izaten dira, 1,5-5 cm-kodiametroa duten korinboetan elkartuak;kapitulu bakoitzaren inbolukrua 4-6 mmdiametroan, distiratsua eta horia, biribil-du eta zabalki oboide bitartekoak etadauzka brakteak lasaiki inbrikatuak, kan-poaldekoak zabalagoak eta laburragoak,

eskariosoak, ilegabeak edo, batzuetan,artiledunak oinean. Akenioak arre ilunakedo guruin zuri ugariz hornituak, distira-tsuak.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: tamainazeta morfologiaz aldakorra den espaziehau eskualde mediterraneoaren ingurue-tan eta Europako mendebaldean dagobanatuta; artadien, karraskalen eta erka-meztien ordezko sastrakadietan bizi da,eta berdin itsas labar eta hareatzetan,oro har, zoru lehor eta harritsuetan.Euskal Herrian lurraldeko parte askotanazaltzen da sakabanatua.

HELICHRYSUM STOECHAS

COMPOSITAE FAMILIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: landare igokaria, oso adarkatua eta aran-tzatsua. Zurtoin fin eta igokariek, arantza for-makogartxuak dituzte zuhaitz edota horme-tara txertatzeko. Hosto iraunkorrak, parake-ra txandakatuakoak, bihotz formakoak etapuntan estutzen direnak ditu. Larrukarak,disdiratsuak eta ile gabeak dira. Kolore ber-dea dute baina zenbait puntutxo zuri izan di-tzake. Lore arrak eta emeak desberdindudaitezke; parakera banatua dute eta koloreberde, hori, zuriska izaten dute.Unbeletan batzen dira eta bai galtzarbeeta-tik, bai zurtoinen apikaldetik hazi daitezke.Fruituak gorri-belzkara koloreko baia globu-larrak dira, hiru kuskutan banatuta eta 1-3hazi izan ditzakete.

LORATZE: abuztutik urrira loratzen da.Euskal Herriko landare igokari arrunteneta-rikoa da. Behin landare igokaria dela jakin-da, arantzak eta lotzeko luzakinik badituenbegiratuko dugu. Honela bada, hosto sin-pleak, larrukarak, arantzatsuak eta bihotzformakoak izan beharko ditu.Bere interes nagusia babesarena da; lurzo-ruena eta artadietara heltzeko zailtasunakjartzearena. Txoritxoentzako janari da.Sendabelar moduan: garbigarri, diuretikoeta estimulatzailea. Honetarako sustraiatxikitua erabili behar da, uraz egosia etaalkoholarekin bigundua. Heskaietan trinko-tasuna eta isolamendua lortzeko erabiltzenda. Landare honetatik edari bizigarriak(tonifikatzaileak) lortzen dira.

126

ENDALAHARRASalimax aspera

SMILACACEAE FAMILIA

127

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaiska tentea, altueran 3 martekoa, ilegabea eta batzuetan liska-tsua. Hostoak nahiko lodiak, 6 x 4 cm,erronbiko eta oblantzeolatu bitartekoak,oinean luzeki kuneatuak, ertzean hortzlodikoak edo, goialdekoak, osoak; azpial-dean puntu txuriak eta txortena laburra.Kapituluak 5 mm diametroan, ugariak;inbolukrua 3-6 mm-koa, kanpanulatua.Akenioak 1 mm-koak, edukiz kardilaunzuria, inbolukrua baino askoz luzeagoakapitulu emeetan.LORATZE: irailean eta urrian loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: jatorrizIpar Amerikako ekialdeko kostakoa,Euskal Herriko kosta-zirrindan aurkitzenda naturalizatua, bereziki estuarioetan,paduretan eta edozein terreno erruderal-du edo eraldatutan.

BACCHARIS HALIMIFOLIA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulua da, altueran 1 m edo gehixeago hazidaiteke eta dauzka zurtoin zurrunak, berdeilunak, adartsuak goialdean eta guztiz ilega-beak. Kladodioak 1-4 cm, zabalki obatu etalantzeolatu bitartekoak, punta arantzakaranestutuak apizean. Loreak 1-2, periantoak 4-5 segmentu, 4-5 mm-koa bakoitza; arrekestanbre eta emeek pisilo bakarra, biribilduaedo obpoidea.LORATZE: martxotik maiatzea loratzen da etafruituak udazkenean eta neguan heltzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: Mediterra-neoa inguratzen duten herrialdeetan dagohedaturik eta hainbat motatako basoetanazaltzen da, artadi, karraskal, harizti,etab.etan, eta batzuetan sastrakadietan erebai. Euskal herrian ia alde guztietan aurki-tzen dira.

ERRATZARuscus acuelatus

COMPOSITAE FAMILIA

128

FAMILIA LILIACEAEESPARRAGOA

KANABERA

129

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: geofito errzomaduna, zurtointentean edo dekunbenteak, 2 m arte-koak, leunak, ilegabeak eta oso adar-katuak dituena. Kladodioak 10-20 x0,2 mm, linearrak, 4-20 aleko faszi-kuluetan. Loreak 1-2 naka, pedizeloinkurbatuetan; periantoa zuriska daeta dauzka 4-7 segmentu, puntanhortz subpatenteak dituztenak. Baiabiribilduak, 6-10 mm, gorri.eskarla-tak.

LORATZE: maiatzetik uztailera lora-

tzen da.

HABITATA ETA HEDAPENA:Mediterraneoa inguratzen dutenherrialdeetan dago banatuta eta kos-taldeko labarretan eta kostalde nahizbarnealdeko hareatzetan bizi ohi da.Aspalditik izan da kultibatua etabasati bihurtuta aurkitzen da zenbaitleku hezetan. Euskal Herrian kostaldeko zirrindanazaltzen da, partez behintzat bereka-sakoa itxura denez, eta erdiz hegoal-dean basatitzen da.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: erriozoma lodi, adabegitsu eta osoadarkatua duten landareak, handikjaiotzen dira zurtoin edo kanaberak,altueran 6 m eta diametroan 3,5 cmarekoak, adabetarteetan hutsak,bigarren urtean loratzen direnak.Hostoak 60 x 6 cm, berde-urdinskak,edukiz zorro bat zurtoinaren partegehiena estaltzen duena.Infloreszentzia 30-60 cm, oboidea,berde-zuriska edo biolazeoa, izanikharen osagaiak espikula ugariak, 12-18 mm luzekoak, jeneralean bakoi-

tza 3 lorekoa; gluma lantzeolatuak,luzeki akuminatuak eta lemak ilelu-zekoak eta bifidoak, bizar labur bate-an amaituak.

LORATZE: irailetik azarora loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA: jato-rriz kontinente asiarrekoa da, sarri-tan izan da kultibatua Europakomendebaldean eta basati bihurtzenda ur freatikoa azaletik hurbil dagoenlekuetan. Euskal herrian hegoaldekoibai handien erriberetan aurkitzen dabatez ere eta kostaldeko zirrindan.

KANABERA(Arnudo donax)

ESPARRAGOA(Aspargus officinalis)

Euskal Herriko Zuhaixkak

130

A U R K I B I D E AA U R K I B I D E A

BERBERIDACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2Sapalarra (Berberis vulgaris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2BERBERIDACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3-4

Zingiretako mirtoa (Myrica gale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Xaboi-belarra (Pypsophila struhium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4CENOPODIACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5-8

Atriplex halimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Halimione portulacoides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Sacocornia fruticosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Sarcocornia perennis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Salsola vermiculata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8GUTTIFERAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9-10

Hypericum hircinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9Turruno belarra (Hypericum androsaeum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10CISTACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11-21

Cisus albidus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11Cistus crispus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Cistus laurifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13Cistus clusii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Cistus populifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15Cistus psilosepalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16Cistus salvifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17Fumana ericoides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Fumana thymifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Halimium alyssoides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19Halimium umbellatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Helianthemum syriacum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21SALICACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22-27

Salix triandra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Salix pyrenaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23Zume hostoestua (Salix hostoestua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Salix salvifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25Zume gorria (Salix purpurea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Zume jatorra (Salix viminalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27EMPETRACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28-38

Ainarra purpura (Erica cinerea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28Ainarra iletsua (Erica ciliaris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Ainarra lauhostoa (Erica tetralix) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Ainarra burosoila (Erica vagans) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31Eratz-txilarra (Erica scoparia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32Ainarra arrunta (Calluna vulgaris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33Errododendroa (Rhododendrom ferrugineum) . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Daboecia cantabrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

131

Vaccinium ulginosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Ahabia (Vaccinium myrtillus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Azeri-mahatsa (Arctotaphylos uva-ursi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38EMPETRACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Empetrum nigrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

GROSSULARIACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

Ribes alpinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Ribes petraeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40ROSACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41-64

Dryas octopetala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Kaplestra (Spiraea hypericifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Rubus ulmifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Rubus canescens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Rubus caesius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Rubus idaeus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Rubus saxatilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Rosa arvensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Rosa sempervirens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49Rosa pimpinellifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Rosa pendulina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Rosa stylosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

Rosa canina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Rosa pouzinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Rosa tormentosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Rosa agrestis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Rosa micrantha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57Arangurbea (Amelanchier rotundifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Pentaphylloides fruticosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Contoneaster integerrimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

Contoneaster nebrodensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Pyracantha coccinea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Irasagarrondoa (Cydonia oblonga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Mizpirondoa (Mesplius germanica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64PAPILIONACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65-96

Cytisohyllum sessilifolium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65Cytisus communtatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66Cytisus balansae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66Cytsus striatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Cytisus cantabricus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Isatsa (Cytisus scoparius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Genistella sagittalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Genista legionensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Chamaecytisus supinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71Genista eliassennenni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72Genista anglica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Elorri-triska (Genista scorpius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Genista umbellata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75Genista micrantha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Genista pilosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Xiristola (Genista tinctoria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77

132

Genista cinerea ausetana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78Genista florida polygaliphylla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79Genista teretifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Echinospartum horridum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Erinacea anthyllis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Retama sphaerocarpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82Adenocarpus complicatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82Ote zuria (Ulex europaeus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Ote beltza (Ulex galli) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84Argyrolobium zanonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84Ikara-otsoa (Colutea arborescens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85Ononis tridentata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Ononis fruticosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Itxiokorria (Cononis repens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Ononis aragonensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88Ononis natrix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89Itsats espainarra (Spartinus junceum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Dorycnium hirsutum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91Dorycnium rectum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92Dorycnium pentaphyllum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Coronilla minima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Coronilla emerus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Coronilla valentina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96THYMELAEACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97-100Daphne mezereum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Daphne cneorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Torbiskoa (Daphne gnidium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Garatxo belarra (Daphne laureola) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99Thymelaea calycina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100PITTOSPORACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Pittosporum tobira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100SANTALACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101Osyris alba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101VISCACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102Mihura (Viscum album) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102RHAMNACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103

Zumalakarra (Frangula alnus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103LINACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

Linum appressum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Linum suffruticosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104RUTACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105-107

Ruta montana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105Ruta angustifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105Ruta chalepensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Haplophyllum linifolium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107SOLANACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

Lycium europaeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Lycium barbarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

Euskal Herriko Zuhaixkak

BORAGINACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109-110

Lithodora fruticosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109Lithodora prostrata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..109

LABIATAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110-114

Erromeroa (Rosmarinus officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110Salvia lavandulifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111Elarra (Thymus mastichina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Izpiliki mina (Lavandula stoechas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113Astaizpilikua (Lavandula latifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Izpiliku fina (Lavandula angistifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114GLOBULARIACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

Globularia alypum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114OLEACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115-116

Jasminum fruticans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Arbustu arrunta (Ligustrum vulgare) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116CAPRIFOLIACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117-125

Intsusa beltza (Sambucus nigra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117Lonicera pyrenaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118Lonicera xylosteum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119Lonicera japonica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120Lonicera periclymenum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121Marmaratila (Viburnum lantana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122Gogortxua (Viburnum tinus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123Gaukarra (Viburnum opulos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124COMPOSITAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

Helichrysum stoechas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125Baccharis halimifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127SMILACACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

Endalaharra (Salimax aspera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

LILIACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127

Erraza (Ruscus acuelatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127Esparragoa (Aspargus officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128POACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

Kanabera (Arnudo donax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134

133

AIZPURU I., PM. URIBE-ETXEBARRIA, P. URRUTIA & I. ZORRAKIN (arg.) 1999.Claves ilustradas de la flora del país Vasco y territorios limítrofes. Eusko Jaurlaritza.ARANZADI 1992. Estudio de la vegetación y la fauna del Parque Natural de urkiola.Bizkaiko Foru Aldundia.AIZPURU I., P. CATALÁN & F. GARIN 1990. Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaixkengidalburua. Eusko Jaurlaritza.ASEGINOLAZA C., D. GÓMEZ, X. LIZAUR, G. MONTSERRAT, G. MMORANTE,M. R. AUTORES VARIOS, A world geography of forest resources, The Ronald PressCompany, New York, 1956.BOB GIBBONS. 1993, Photographic Field Guide-Wild Flowers of Britain and Europe..New Holland.SALAVERRIA, P.M. URIBE-ECHEBARRIA & J.A. ALEJANDRE 1985. Araba, Bizkaiaeta Gipuzkoako landare katalogoa. Eusko Jaurlaritza.CAPPELLETI C., Trattato di Botanica, Vol. I y II, Utet, Torino, 1967. CLARASÓ N., Los árboles cultivados, Gili, Barcelona, 1958.CORE E., Plant taxonomy, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, 1995. EMBERGER L., Les plantes fossiles dans leus rapports avec les vegetaux vivants,Paris 1944.DENI BROWW . 1995 The Royal Horticultural Society. Enciclopedia d elas hierbas ysus usos.FRISCH K. VON., Der Farbensinn und Formensinn der Biene, Zoolog. Jahrb., vol. 35,1914. Zur Streitfrage nach dem Farbensinn der Bienen, Biol. Zentralbl., vol 40, 1923.GAUSSEN H., les Gymnospermes actuelles et fossiles, fasc. VI, gen. Pinus, Facultédes Sciences, Tolosa, 1960.GONZALEZ FRAGOSO R. ., ALFONSO LUISIER P. Y FONT QUER P., Historia natu-ral, tomo III: Botánica, Barcelona 1926.GUINEA E. 1949. Vizcaya y su paisaje vegetal. Junta de Cultura de Vizcaya.HESS C. . Exper. Unters. Über den angeblichen Farbensinn der Biennen, Zoolog.Jahrb., vol. 34. 1913.eHILL B., OVERHOLTS L., POPP H. y GROVE A. JR., Botany, Mac Graw-Hill, NewYork, 1960.JEAN-DENIS GODET . 1991. Arbres et arbustes. Delachaux& Niestlé. LAWRENCE G., An introduction to plant taxonomy, Macmillan, New York, 1956.LIZAUR X. 2001. Orquídeas de Euskal Herria. Eusko Jaurlaritza.PARDÉ L., Les conifères, La Maison Rustique, Paris, 1955.PEATTIE CULROS D., A natural history of western trees, Houghton Mifflin, Boston,1953. PRIETO A. 2000. Orquídeas de Bizkaia. Bilbao Bizkaia Kutxa.RIOFRÍO Josetxu, 1995. Urkiola. Eusko jaurlaritza.SÁNCHEZ MONGE E., Fitogenética, Salvat, Barcelona 1955.STRASBURGER E., Tratado de botánica, trad. O. de Bolós, Marí´n, Barcelona, 1960.ZANONI G., problemi e metodi della botanica sistematica, Pubbl. Ist. Univ. diMagistero, Genova, 1965.´

BIBLIOGRAFIA

134

135

Fernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da;hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autokto-noa ikertzen.

Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea etalehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urteansortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Haren burudela, Fernandok, kazetariak, zoologo eta naturalista taldea zuzentzeneta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gainera elkarteakzoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkari bakarra argi-taratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzen da 1992azgeroztik.Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Euskal HerrikoMarrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “Euskal HerrikoUgaztunak”, “Euskal Herriko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak,Sugandilak eta Apoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “UrkiolakoParke Naturala, Fauna eta Flora”, “Urdaibaiko Itsaspeko Fauna etaFlora”, “Biotopo Babestuak” eta “Euskadiko Gaueko Harrapariak”,Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak”, “Euskal Herriko Zuhaitzak”,“Euskal Herriko Eguneko Harrapariak”. Egilea eguneroko lanera etabizitzera bultzatzen duena Euskal Herriko fauna ezagutarazi nahia da,euskaldunek maite izan dezaten eta iraunarazten lagun dezaten.

136

Energia eta Ingurumena.Ingurumenaren Arazoak.

EUSK

AL H

ERRI

KO

ZOOL

OGIA

EUSK

AL HE

RRIKO

PA

RKE N

ATUR

AKAK

EUSK

AL HE

RRIKO

FL

ORA E

TA ON

DDOA

KMU

NDUK

O AN

IMAL

IAK

INGU

RUME

NA

Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak.Euskadiko Anfibioak.Euskadiko, Muskerrak, Sugandiak eta ApoarmatuakEuskal Herriko Sugeak.Euskal Herriko Ur HegaztiakEuskal Herriko Lur Hegaztiak.Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak.Euskadiko Gaueko Harrapariak.Euskal Herriko UgaztunakEuskal Herriko Krustazeoak.Euskal Herriko Moluskuak.Euskal Herriko Kostaldeko Itsas OrnogabeakEuskal Herriko Interes Bereziko Espezieak. Euskal Herriko Galtzeko Arriskuan Dauden Espezieak.Euskal-Herriko Zuhaitzak.Euskal Herriko PerretxikoakEuskal Herriko OnddoakEuskal Herriko Perretxiko eta OnddoakEuskal Herriko Perretxiko eta Onddoak II Euskal Herriko Biotopo Babestuak.Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Valderejoko Parke Naturala, Fauna eta Flora.Izkiko Parke Naturala, Fauna eta Flora.Pagoetako Parke Naturala, Fauna eta Flora.Aralarko Parke Naturala Fauna eta Flora.Aiako Harriko Parke Naturala.Errege Bardea Parke NaturalaUrdaibaiko Itsaspeko Fauna eta FloraTxingudiko Arrainak.Txingudiko Hegaztiak.Abrako Estuarioko eta Bilboko Itsasadarreko Fauna.Pitillasko Aintzirako Erreserba Naturala. Izaroko Irla Itsaspeko Fauna.Euskadiko Hondartzak.

Katuki Handiak.Katuki Txikiak.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARTEA

A.D.E.V.E.

euskal herriko zuhaixkak

Documents