European  Textbook    on  Ethics  in  Research    Georgian  Translation        Translated  with  permission  of  the    European  Commission  Directorate-­‐General  for  Research  Communications  Unit  B-­‐1049  Brussels                  This  translation  of  the  European  Textbook  on  Ethics  in  Research  was  developed  as  part  of  the  Advanced  Certificate  Program  for  Research  Ethics  in  Central  and  Eastern  Europe,  a  collaborative  project  between  Union  Graduate  College  and  Vilnius  University.  It  is  free  for  use,  distribution  and  modification  with  proper  attribution.    This  translation  was  made  possible  by  Grant  Number  R25  TW007085  from  the  US  National  Institutes  of  Health  (NIH)  Fogarty  International  Center.  Its  contents  are  solely  the  responsibility  of  the  authors  and  do  not  necessarily  represent  the  official  view  of  the  Fogarty  International  Center  or  the  NIH.  

Sciencein society

E U R O P E A NCOMMISSION

European Research Area

KI-N

1-24452-EN

-C

Studies and reports

This textbook is the output of the project “European Textbook on Ethics in Research”, funded by the European Commission and delivered by members of the Centre for Professional Ethics at Keele University. It is designed for use in the training of science students, researchers and research ethics committee members throughout Europe and beyond. It is intended to be accessible to scientific and lay readers, including those with no previous experience of ethical theory and analysis.

The scope of the textbook is the ethics of scientific research involving human beings. It contains case studies relating to a variety of scientific disciplines, including biomedical and human life sciences, new technologies and the social sciences. These have been chosen to illustrate and facilitate discussion of key ethical issues, and to give a flavour of the range of research settings in which these issues occur.

Readers will be introduced to a range of philosophical perspectives and concepts, but without any particular approach being promoted. Similarly, reference will be made to major religious views where relevant, but without endorsing or rejecting any particular view.

European Textbook on Ethics in Research

Eur

op

ean

Text

bo

ok

o

n E

thic

s in

Res

earc

h

Interested in European research?

Research*eu is our monthly magazine keeping you in touch with main developments

(results, programmes, events, etc.). It is available in English, French, German and Spanish.

A free sample copy or free subscription can be obtained from:

European Commission

Directorate-General for Research

Communication Unit

B-1049 Brussels

Fax (32-2) 29-58220

E-mail: research-eu@ec.europa.eu

Internet: http://ec.europa.eu/research/research-eu

EUROPEAN COMMISSION

Directorate-General for Research

Directorate L — Science, Economy and Society

Unit L3 — Governance and Ethics

Contact: Lino Paula

European Commission

Office SDME 7/80

B-1049 Brussels

Tel. (32-2) 29-63873

Fax (32-2) 29-84694

E-mail: lino.paula@ec.europa.eu

EUROPEAN COMMISSION

Directorate-General for Research

2010 Science, Economy and Society EUR 24452 EN

European Textbook

on Ethics in Research

LEGAL NOTICE

Neither the European Commission nor any person acting on behalf of the Commission is responsible for the use which might be made of the following information.

The views expressed in this publication are the sole responsibility of the authors and do not necessarily reflect the views of the European Commission.

More information on the European Union is available on the Internet (http://europa.eu).

Cataloguing data can be found at the end of this publication.

Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2010

ISBN 978-92-79-17543-5doi 10.2777/17442

Pictures: © iStockphoto, Shutterstock, Van Parys Media

© European Union, 2010Reproduction is authorised provided the source is acknowledged.

Printed in Belgium

Printed on elemental chlorine-free bleached paper (ecf)

EUROPE DIRECT is a service to help you find answers to your questions about the European Union

Freephone number (*):

00 800 6 7 8 9 10 11(*) Certain mobile telephone operators do not allow access to 00 800 numbers

or these calls may be billed

1

შესავალი

აღნიშნული სახელმძღვანელო განკუთვნილია მკვლევარებისა და ეთიკის კომისიის წევრების ტრეინინგისთვის ევროპასა და მის ფარგლებს გარეთ. მისი შინაარსი ადვილად გასაგებია არა მარტო მეცნიერთათვის, არამედ ჩვეულებრივი მკითხველისთვისაც, რომელსაც აქამდე შეხება არ ჰქონია ეთიკურ თეორიებთან და ანალიზთან. სახელმძღვანელოში განხილულია ადამიანებზე ჩატარებული კვლევების (ახალი ტექნოლოგიების კვლევების ჩათვლით) ეთიკის ძირითადი საკითხები.

სახელმძღვანელოში აღწერილია სხვადასხვა სამეცნიერო დისციპლინებში (ბიოსამედიცინო, სიცოცხლის შემსწავლელი, ახალი ტექნოლოგიებისა და სოციალური მეცნიერებები) ჩატარებული კვლევები, რაც დაეხმარება მკითხველს უფრო ნათელი წარმოდგენა ჰქონდეს ძირითად ეთიკურ საკითხებზე სხვადასხვა სფეროში. შეუძლებელია, მოიყვანო მაგალითი ყველა ტიპის კვლევაზე. თუმცა, ეთიკური პრობლემები და პრინციპები, რომლებიც აღწერილია ჩვენს სახელმძღვანელოში განხილულ მაგალითებში, რელევანტურია მრავალი სახის კვლევებისთვის. აღნიშნული სახელმძღვანელოს მიზანია ეთიკის კომისიის წევრებმა სწორად ამოიცნონ ეთიკური პრობლემები სხვადასხვა კვლევებში და მკვლევარებმა დაგეგმონ კვლევა ძირითადი ეთიკური პრინციპების დაცვით.

ეთიკურ საკითხებზე წარმოშობილ დისკუსიებს საფუძვლად უდევს სხვადასხვა ფილოსოფიური ხედვა და წარმოდგენა, რაც აღწერილია პირველ თავში. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმძღვანელოში წარმოდგენილია სხვადასხვა ფილოსოფიური მიდგომის ძლიერი და სუსტი მხარეები, ავტორი თავს იკავებს დამაჯერებელი დასკვნებისგან და არ ანიჭებს უპირატესობას რომელიმე მათგანს. ანალოგიურად, ზოგიერთ საკითხთან მიმართებაში (მაგ. ადამიანის ემბრიონზე ჩატარებული კვლევები) მითითებულია სხვადასხვა რელიგიური ხედვები რომელიმე მათგანის პრივილეგირების გარეშე. სახელმძღვანელოში ასევე აღწერილია სხვადასხვა კვლევის მაგალითები გამოკვეთილი ეთიკური პრობლემებით. ავტორის მიზანია მკვლევარები და ეთიკის კომისიის წევრები აღჭურვოს შესაბამისი ცოდნით, რაც დაეხმარება მათ მომავალში სწორად განსაზღვრონ და შეაფასონ სხვადასხვა დისციპლინებში წარმოებული კვლევების ეთიკური პრობლემები.

ეთიკის საკითხებს საფუძვლად უდევს სხვადასხვა ფილოსოფიური ხედვა და კონცეფცია, რაც განხილულია პირველ თავში. მიუხედავად იმისა, რომ პირველ თავში ასევე მოცემულია სხვადასხვა მიდგომის ძლიერი და სუსტი მხარეები, გადამწყვეტი დასკვნები არ არის გაკეთებული და არც ერთ ხედვას არ აქვს მინიჭებული უპირატესობა. ანალოგიურად, საჭიროებისამებრ მითითებულია ძირითადი რელიგიური შეხდეულებები (მაგალითად, ადამიანის ემბრიონზე ჩატარებულ კვლევებთან მიმართებით), მაგრამ არც ერთი მათგანი არც

2

რეკომენდირებული და არც უარყოფილია. მგვარ მიდგომას საფუძვლად უდევს ის, რომ ადამიანებს სხვადასხვა შეხედულება გააჩნია რელიგიურ საკითხებზე. მიუხედავად ამისა, ცოდნა სხვადასხვა მორალურ პრინციპებს შორის არსებული ძირითადი განსხვავებებისა მნიშვნელოვანია. ხშირად ადამიანები, რომლებიც განიხილავენ ეთიკურ პრობლემებს სხვადასხვა ფილოსოფიური მიდგომით თანხმდებიან პრაქტიკულ დონეზე, რადგან გააჩნიათ საერთო ღირებულებები. თუმცა, სხვადასხვა ფილოსოფიური ხედვა განსხვავებულ ფაქტორებს მიიჩნევს მნიშვნელოვნად ეთიკურ ჭრილში. ამიტომ ეთიკის საკითხების განხილვას სხვადასხვა ფილოსოფიური მიდგომით ენიჭება უპირატესობა, რადგან ამ დროს ხდება მრავალი ფაქტორის გათვალისწინება, რაც შეუძლებელია საკითხის მხოლოდ ერთი ფილოსოფიური ხედვით განხილვით. როდესაც პრაქტიკაში ჩნდება აზრთა სხვადასხვაობა, ფილოსოფიური მიდგომები გვეხმარება საკითხის უკეთ შეცნობაში, რაც ტავის მხრივ საფუძველს უყრის კომპრომისს და კონსესუსს.

სახელმძღვანელოს მიზანს არ წარმოადგენს შეასწავლოს მკითხველს ეთიკის კანონები და ნორმატივები. პირველ რიგში, ეს აღემატება ამ სახელმძღვანელოს კომპეტენციას და მეორე, მიუხედავად იმისა, რომ მნიშვნელოვანი ძვრა აღინიშნება ჰარმონიზაციისკენ, რისი დასტურიცაა მაგალითად, ევროკავშირის კლინიკური კველევბის რეკომენდაციაცია და ოვიედოს კონვენცია დამატებითი პროტოკოლებით, სადღეისოდ ამგვარი დოკუმენტების მაინც მრავალი სახესხვაობა არსებობს. აქედან გამომდინარე, შეუძლებელია ერთ სახელმძღვანელოში ყველა მათგანის ამომწირავად განხილვა. კლინიკური კვლევების რეკომენდაცია ეხება მხოლოდ მედიკამენტების კლინიკურ კვლევებს, ხოლო ოვიედოს კონვენცია ჯერ კიდევ არ არის რატიფიცირებული რამოდენიმე ევროპული ქვეყნის მიერ. მიუხედავად ამისა, კანონმდებლობა წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს ბერკეტს ეთიკის სფეროში, რისი მეშვეობითაც სადღეისოდ მთელს ევროპაში მიღწეულია ფართო მასშტაბიანი კონსესუსი. სწორედ ამ კანონების მეშვეობით ხდება ეთიკური პრინციპების დაცვა. უდაოდ მნიშვნელოვანია, რომ მკვლევარები და ეთიკის კომისიის წევრები ემორჩილებოდნენ ეთიკის კანონებს, რაც უმნიშვნელოვანესი რესურსი და წარმოადგენს გარანტს ეთიკური კვლევების წარმოებისა.

სტრუქტურა

სახელმძღვანელო შედგება სამი ნაწილისგან. პირველი ნაწილი მოიცავს პირველ თავს, რომელშიც წარმოდგენლია ეთიკის ისტორიული და ფილოსოფიური ასპექტები. თავდაპირველად აღწერილია კვლევის არსი და მნიშვნელობა, შემდეგ მოყვანილია არაეთიკური კვლევების რამოდენიმე მაგალითი, რომლებმაც დიდი როლი ითამაშეს კვლევების ეთიკური განხილვის ამჟამინდელი სისტემის ჩამოყალიბებაში. და ბოლოს, პირველ თავში განხილულია ეთიკის ძირითადი

3

პრინციპები, თეორიული ხედვები და ეთიკის კომისიის როლი. სახელმძღვანელოს ბოლო ორ თავში ზემოთ აღნიშნული რამოდენიმე საკითხი უფრო კრიტიკულადაა განხილული თანამედროვე ბიოტექნოლოგიური განვითარების, ასევე მეცნიერებასა და საზოგადოებას შორის დამოკიდებულების ცვლილების ჭრილში.

შემდეგი ხუთი თავი წარმოადგენს სახელმძღვანელოს ძირითად ნაწილს, რომლებიც ფოკუსირებულია ეთიკის ძირითად საკითხებზე. მასალის ამგვარად ორგანიზებას, ვიდრე სხვადასხვა ტიპის კვლევების მიხედვით, გააჩნია ორი უპირატესობა. პირველი, მინიმუმამდეა დაყვანილი ერთი და იგივე საკითხის განმეორების რისკი და მეორე, მაქსიმუმამდეა აყვანილი სახელმძღვანელოს რელევანტურობა მკვლევარებისთვის და ეთიკის კომისიის წევრებისთვის სხვადასხვა დისციპლინებში. ავტორთა გამოცდილებით მკვლევარები და ეთიკის კომისიის წევრები, რომლებსაც ინფორმაციას მივაწოდებთ ეთიკის საკითხებზე ერთ კონტექსტში, თავისუფლად შეძლებენ აღნიშნული ინფორმაცია გამოიყენონ სხვა კონტექსტშიც.

მეორე თავში განხილულია ინფორმირებული თანხმობის მნიშვნელობა, რა შემთხვევაშია საკვლევი სუბიექტის თანხმობა ვალიდური და რა შემთხვევაში სეიძლება კვლევის ჩატარება მონაწილეთა თანხმობის გარეშე.

მესამე თავში წარმოდგენილია მოწყვლად პოპულაციებთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხები. „მოწყვლადობა“ ეს არის ტერმინი, რომელსაც ხშირად შევხვდებით ეთიკური საკითხების განხილვისას. ამ ტერმინის რამოდენიმე მნიშვნელობა აქვს. ზოგ შემთხვევაში მოწყვლადი ინდივიდი ნიშნავს ადამიანს, რომელსაც არ შეუძლია ვალიდური თანხმობის მოცემა კვლევასი მონაწილეობაზე, რადგან არ აქვს უნარი ან იმყოფება ისეთ მდგომარეობაში, რაც ეჭვქვეშ აყენებს თანხმობის ნებაყოფლობითობას. მესამე თავი წარმოადგენს მეორე თავის ორგანულ გაგრძელებას, სადაც განხილულია მონაწილის თანხმობის ვალიდურობა და რა უნდა გაკეთდეს იმ შემთხვევაში თუ შეუძლებელია ვალიდური თანხმობის მოპოვება. მოწყვლადობა ასევე ასოცირდება ადამიანებთბიან ზიანის ან ექსპლუატაციის მომატებული რისკის ქვეშ.

მეოთხე თავში განხილულია ინფორმაციის მოპოვებასთან დაკავშირებული საკითხები, როგორიცაა პრივატულობა და კონფიდენციალობა. წიგნის ამ ნაწილში ასევე აღწერილია მონაწილის პერსონალურ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის კონტროლის მნიშვნელობა, ასევე საუბარია ზიანზე, რაც შეიძლება მოჰყვეს საკვლევი სუბიექტისთვის პირადი ინფორმაციის გამჟღავნებას.

მეხუთე თავი მოგვითხრობს კვლევის შედეგად გამოწვეული ზიანის (ან რისკის) და სარგებლის ბალანსის შესახებ. განსაკუთრებული ყურადრება გამახვილებულია კლინიკურ ცდებში პლაცებო და საკონტროლო ჯგუფების გამოყენებაზე. ამ თავის ძირითადი ნაწილი ეთმობა დისკუსიას მინიმალური რისკის შესახებ.

4

მეექვსე თავი განიხილავს კვლევების სამართლიანობის საკითხს ანუ ყველა მონაწილის თანაბარ დატვირთვას რისკისა და სარგებლის თვალსაზრისით და საკვლევი სუბიექტების სურვილისამებრ კვლევიდან გასვლის შემთხვევაში დისკრიმინაციის და მათთვის კვლევის შედეგად მიღებული სარგებლის შეზღუდვის დაუშვებლობას.

სახელმძღვანელოს ბოლო ორი თავი ეხება საკითხებს, რაც სცდება კვლევის ფარგლებს. მაგალითად, ურთიერთობას მკვლევარებსა და საზოგადოებას შორის, თუ როგორ ახდენს ახალი ბიოტექნოლოგიური მიღწევები ეთიკური პრობლემების წარმოქმნას, რომლებიც არანაირ კავშირში არ არის თვითონ კვლევებთან და წარმოქმნის სირთულეებს დრევანდელი ეთიკური კომისიებისთვის.

უფრო კონკრეტულად, მეშვიდე თავი წარმოგვიდგენს რამოდენიმე თემას მეცნიერებასა და საზოგადოებას შორის არსებული ურთიერთობების უკეთ შესაცნობად. თავშ განხილულია სხვადასხვა გზები, თუ როგორ უნდა ჩაერთოს ფართო საზოგადოება სამეცნიერო-კვლევით და როგორ მიიღოს მაქსიმალური სარგებელი მეცნიერების პროგრესისგან.

პედაგოგიური მიდგომა

ეს სახელმძღვანელო განკუთვნილია იმ პირთათვის ვინც პასუხისმგებელია კვლევების ეთიკურ განხილვაზე ან ვინც თვითონ აწარმოებს ან/და გეგმავს, რომელიც ექვემდებარება განხილვას ეთიკური კომისიის მიერ. ესენი შეიძლება იყვნენ ეთიკის კომისიის წევრები, მკვლევარები და სტუდენტები, რომლებიც სწავლობენ კვლევებზე ორიენტირებულ პროგრამებში. სახელმძღვანელოს გამოყენება შესაძლებელია სხვადასხვაგვარად აღნიშნული აუდიტორიების მიერ.

მაგალითად სახემლძღვანელოს გამოყენება შესაძლებელია როგორც ეთიკის საგნის შესასწავლად. წიგნის აკადემიურ კონტექსტში გამოყენების შემთხვევაში სახელმძღვანელოში გამოყენებული ლიტერატურა და მითითებული დამატებითი საკითხავი მასალა წარმოადგენს ინფორმაციის მნიშვნელოვან წყაროს მკითხველისთვის. წიგნის დიდი ნაწილი ემყარება ავტორის გამოცდილებას. ეთიკის კურსისთვის შესაძლებელია ცალკეული თავების შერჩევა და გამოიყენება, როგორც გარკვეული ლექციის ან სესიის ბაზისურ მასალად. თავების შერჩევა უნდა მოხდეს ჯგუფის ინტერესების და საჭიროების გათვალისწინებით. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმძღვანელოში თავების თემატიკა ლოგიკურადაა დალაგებული და ყოველი მომდევნო თავი ეფუძნება წინამორბედი თავის შინაარსს, მაინც შესაძლებელია თითოეული თავის დამოუკიდებლად გამოყენება. თუმცა ჩვენ რეკომენდაციას ვუწევთ, რომ ეთიკის საკითხებში გაუთვითცნობიერებელმა აუდიტორიამ თანმიმდევრულად გაიაროს თითოეული თავი შესავალი ნაწილიდან ბოლომდე.

5

სახელმძღვანელოს გამოყენება ასევე შესაძლებელია ინდივიდუალურად, დაინტერესებული პირის მიერ ეთიკის თვითშესწავლის მიზნით.

სახელმძღვანელო გვაძლევს საშუალებას გამოვიყენოთ იგი სხვადასხვა კონტექსტში სასწავლო ან ტრეინინგ პროგრამებში. თითოეული თემა შესაძლებელია გადანაწილდეს რამოდენიმე ლექციაზე ან სესიაზე და მასალის გადანაწილების საუკეთესო კონფიგურაცია დამოკიდებულია მოსწავლეების ან სტუდენტების რაოდენობაზე, ასევე კურსის დონეზე და აკადემიურ ხარისხზე. კურსის აკადემიური დონის და მისთვის დათმობილი დროის გათვალისწინებით, შესაძლებელია რამოდენიმე თემის გავრცელება რამოდენიმე ლექციაზე ან სესიაზე, რაც საშუალებას მისცემს სტუდენტებს გამართონ დისკუსიები ეთიკის საკითხებზე, გაეცნონ ლიტერატურას, წაიკითხონ კლასგარეშე საკითხავი მასალა და ამგვარად, უფრო საფუძვლიანად შეისწავლონ ეთიკის საკითხები.

6

თავი 1

ეთიკის როლი მეცნიერებაში

მოსალოდნელი შედეგები

ამ თავში გაეცნობით ეთიკური გადაწყვეტილებების მიღების პრინციპებს და ეთიკის როლს სამეცნიერო კვლევებში. ასევე, თქვენ შეიცნობთ კვლევების ბუნებას და მის რეგულაციებს. კონკრეტულად, ამ თავის შესწავლის შედეგად გეცოდინებათ:

კვლევის ბუნება და დეფინიცია, ასევე კარგი კვლევის მნიშვნელობა

კვლევის ეთიკური განხილვის მიზეზები და ეთიკის ზოგიერთი საერთაშორისო კოდექსები და კანონები, რომლებიც შემუშავდა კვლევებში აღმოჩენილი ეთიკური დარღვევების და მათთან დაკავშირებული სკანდალების საფუძველზე

კრიტიკული მიდგომა ძირითადი ეთიკური თეორიებისა და შეხედულებების მიმართ, როგორიცაა კონსიქვენსიალიზმი, დეონტოლოგია, პატიოსნება, კეთილშობილება, ეთიკური მსჯელობა, კომუნიტარიანიზმი, ლიბერალიზმი და ოთხი ძირითადი ეთიკური მიდგობა.

აღნიშნულ თეორიებზე და შეხედულებებზე დაყრდნობით ცალკეული კვლევების ეთიკის ანალიზი და შეფასება.

ეთიკის კომისიაში ურთიერთ გამომრიცხავი მოსაზრებების და შეხედულებების პატივისცემა და მათი გამოყენება კვლევის ეთიკური მხარეების შესაფასებლად

შესავალი

პირველ თავში განხილულია ეთიკური განხილვის მნიშვნელობა და მეთოდები, რაც საფუძვლად დაედება დისკუსიას ეთიკის უფრო სპეციფიკურ და ღრმა საკითხებზე სახელმძღვანელოს შემდეგ თავებში. პირველ რიგში განვიხილავთ სამეცნიერო კვლევების არსს, ღირებულებას და მნიშვნელობას. ამ თავში ასევე არწერილია რამოდენიმე ისტორიული ფაქტი, რამაც განაპირობა სამეცნიერო კვლევების ეთიკური კოდექსების შემუშავება და ეთიკის კომისიის მიერ კვლევების განხილვის სისტემის ჩამოყალიბება. ეთიკური პრობლემების უკეთ ილუსტრირებისთვის მოყვანილია ყველაზე ხშირი ეთიკური პრობლემების მქონე კვლევების მაგალითები. გარდა ამისა, აღწერილია ძირითადი მორალური თეორიები, რაც იძლევა სხვადასხვა საკითხის მორალური განსჯის საშუალებას. აღნიშნული თავის ბოლო ნაწილში განხილულია ეთიკის კომისიის როლი და ლეგიტიმურობა.

7

რა საჭიროა კვლევის ეთიკური განხილვა?

თავის ამ ნაწილში ყურადღება მიმართულია მიზეზებზე, თუ რატომ არის სავალდებულო კვლევის ეთიკური განხილვა. პირველ რიგში ზოგადად აღწერილია თუ რა არის კვლევა და რა ფასეულობა გააჩნია მას. ასევე მოყვენილია ისტორიული, არაეთიკური კვლევების მაგალითები, განხილულია ეთიკური კოდექსების და კანონების შემუშავებისა და განვითარების პროცესი. აღნიშნულმა მაგალითებმა სხვა მრავალ ფაქტორტან ერთად განაპირობა კვლევების ეთიკური რეგულაციის სიტემის ჩამოყალიბება.

სადღეისოდ ბევრ ქვეყანაში ადამიანებზე ჩატარებული კვლევების უმრავლესობა განიხილება ეთიკის კომისიების მიერ, რომლებიც შედგება როგორც პროფესიონალებისგან, ასევე უბრალო ადამიანებისგან და რომელთა მიზანია შეაფასონ თუ რამდენად ეთიკურია ესა თუ ის კვლევა და უზრუნველყონ მონაწილეთა ადეკვატური დაცვა. ევროკავშირში კანონი ავალდებულებს მეცნიერებს, რომ ყველა კლინიკური ცდა განხილულ იქნას ეთიკურ კომისიაზე (1), ხოლო ბევრი სხვა ქვეყანა აღნიშნული დონის უსაფრთხოებას მოითხოვს ყველა სამედიცინო კვლევებზე. რადგან ადამიანებზე ჩატარებული მრავალი კვლევის მიმართ არ ვრცელდება კანონით განსაზღვრული ვალდებულებები, ბევრმა დაწესებულებამ, მაგალითად, როგორიცაა უნივერსიტეტები, პროფესიული ორგანიზაციები და დონორები, გადაწყვიტა, რომ თვითონვე დაერეგულირებინათ კვლევები, რომლებსაც თვითონ აკონტროლებენ და ამ მიზნით შექმნა ინსტიტუციური ეთიკის კომისიები ან/და სამოქმედო კოდექსები.

რა არის კვლევა?

კვლევებთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხების განხილვამდე, პირველ რიგში აუცილებელია, განვმარტოთ თუ რა არის თვითონ კვლევა. მკითხველისთვის, რომელიც მონაწილეობს კვლევაში ამ შეკითხვაზე პასუხი აშკარა და მარტივია. ეს არის ის, რასაც ჩვენ ვაკეთებთ. თუმცა, საჭიროა ისეთი დეფინიცია, რომელიც განასხვავებს კვლევას მსგავსი აქტოვობებისგან, როგორიცაა მაგალითად, აუდიტი ან ჟურნალისტური გამოძიება, რომლებიც სცდება ეთიკური განხილვის აუცილებლობის ჩარჩოებს და რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, საკმაოდ რთულია ისეთი დეფინიციის ჩამოყალიბება, რაც დამაკმაყოფილებლად განასხვავებს ამ ორ აქტივობას ერთმანეთისგან (2). კვლევის სავარაუდო დეფინიციებია:

• სისტემატური გამოკვლევა ფაქტების გამყარების მიზნით; • სისტემატური მეცნიერული მცდელობა რაიმეს აღმოსაჩენად;

8

• სისტემატური გამოკვლევა, რომლის მიზანია განზოგადებული ცოდნის განვითარება;

• მიზანმიმართული, სისტემატური შესწავლა, რომლის მიზანია ახალი შემეცნების გამოვლენა ან არსებული ცოდნის განვითარება;

• მიზანმიმართული, სისტემატური შესწავლა, რომელიც მიმართულია მეცნიერული ცოდნისა და შემეცნების სრულყოფისკენ;

• ინფორმაციის შეგროვება რაიმე კონკრეტულ სუბიექტზე; • გამოკვლევის ჩატარება, რომელიც მოიცავს მტკიცებულებების შეგროვებას

ცოდნის გასაღრმავებლად.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი დეფინიციები მოიცავს ისეთ ელემენტებს, რომლებიც საერთოა მრავალი სახის კვლევითვის, შეუძლებელია კვლევასა და სხვა მსგავს აქტივობებს შორის მკვეთრი სადემარკაციო ხაზის გავლება. მაგალითად, აუდიტი და ჟურნალისტიკა ასევე შედგება მცდელობებისგან, რომლებიც მიმართულია ახალი ცოდნის გენერირებისა ან/და ფაქტების აღმოჩენისკენ. მეორეს მხრივ, კვლევამ, რომელსაც აწარმოებს სტუდენტი, შეიძლება სულაც არ წარმოშვას ახალი ცოდნა, მაგრამ აუცილებელია კვლევის განხილვა ეთიკური კომისიის მიერ (ახალი ცოდნა დამოკიდებულია თუ როგორ აღიქმება სიტყვა „ახალი“. ახალი უნდა იყოს მკვლევარისთვის, გარკვეული საზოგადოებისთვის თუ ყველასთვის?). ანალოგიურად, მრავალი სტუდენტური გამოკვლევა, რომელიც წარმოადგენს უნივერსიტეტის სასწავლო პროცესის შემადგენელ ნაწილს მიზანმიმართულიც და სისტემატურიცაა, სულაც არ მიეკუთვნება სამეცნიერო კვლევებს.

ამ საკითხს კიდევ უფრო ართულებს კვლევების არეალის და მეთოდების მრავალფეროვნება. მაგალითად, ძალიან ცოტაა საერთო ისტორიასა და ბიოსამედიცინო მეცნიერებებში ჩატარებულ კვლევებს შორის. ეს კი იმაზე მიგვითითებს, რომ მიუხედავად ზოგადი მცნებებისა, რომლებიც საერთოა სხვადასხვა სამეცნიერო დისციპლინებისთვის, მაგალითად კვლევის მეთოდოლოგია, განსხვავებულად აღიქმება სხვადასხვა სფეროში ჩატარებული კვლევებისთვის.

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულისგან გამომდინარე, საჭიროა მივიღოთ კვლევის დეფინიციის სამუშაო ვერსია, როგორიცაა:

კვლევის მიზანია (ახალი) ინფორმაციის, ცოდნის ან სხვა შემეცნებითი პროდუქტის გენერირება სისტემატური გამოკვლევის ან შესწავლის შედეგად.

მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული დეფინიცია არ განასხვავებს კვლევას სხვა მსგავსი აქტივობებისგან, ის ასახავს ყველა იმ მნიშვნელოვან აქტივობებს და ელემენტებს, რასაც კვლევა მოიცავს (3). აღსანიშნავია, რომ კვლევის ფუნდამენტურ ასპექტს წარმოადგენს დაურწმუნებლობა კვლევის შედეგებთან, პოტენციურ სარგებელსა და რისკთან დაკავშირებით. რადგან კვლევის მიზანია ახალი ცოდნის

9

გენერირება, შეუძლებელია დაურწმუნებლობის თავიდან აცილება. ასევე მნიშვნელოვანია გათვალისწინება იმისა, რომ კვლევები, რომლებიც ტარდება ადამიანებზე მოიცავს მრავალ სფეროს სოციალური მეცნიერებებიდან დაწყებული გამოყენებითი ტექნოლოგიებით დამთავრებული. ყველა ამ დისციპლინაში შესაძლებელია წარმოიქმნას მნიშვნელოვანი და სპეციფიკური ეთიკური სირთულეები.

რატომ არის კვლევების ჩატარება მნიშვნელოვანი?

კვლევის ეთიკაზე საუბრის ინიცირებისას, პირველი, რაც ადამიანებს ახსენდებათ არის სკანდალური არაეთიკური კვლევების მაგალითები. აღსანიშნავია, რომ კვლევა არ წარმოადგენს აუცილებლად ეთიკურად საეჭვო აქტივობას. მიუხედავად ეთიკური პრობლემებისა, რაც მრავალ კვლევას ახლავს, მაინც არსებობს უამრავი მიზეზი იმისა, რომ კვლევების ჩატარება უმნიშვნელოვანესია და მას ხელის შეწყობა და წახალისება სჭირდება. ქვემოთ ჩამოთვლილია რამოდენიმე მიზეზი, თუ რატომ არის კვლევების ჩატარება მნიშვნელოვანი:

• კვლევებმა განაპირობეს ცხოვრების ხარისხის და კეთილდღეობის გაუმჯობესება. ცხოვრების დღევანდელ სტანდარტს სწორედ მრავალი კვლევის შედეგი უდევს საფუძვლად, რამაც განაპირობა ეკონომიკური მდგომარეობის, ჯანდაცვის და კეთილდღეობის გაუმჯობესება.

• კვლევებმა უამრავი ადამიანის სიცოცხლე გადაარჩინა. თუ დავფიქრდებით კონკრეტულად სამედიცინო სფეროში ჩატარებულ კვლევებზე, მივხვდებით, რომ უამრავი ადამიანის სიცოცხლე გადარჩა სამედიცინო მიღწევების შედეგად. გარდა ამისა, სიციცხლის ხარისხსა და ხანგრძლივობაზე პირდაპირი გავლენა აქვს მიღწევებს და ცოდნას ნუტრიციის, ჰიგიენის და გარემოს შესახებ, რასაც თავის მხრივ განაპირობებს აღნიშნულ დისციპლინებში ჩატარებული კვლევების შედეგები.

• ინფორმაციის და ცოდნის გენერირება. და ბოლოს, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში კვლევების შედეგად გენერირებული ახალი ცოდნის გამოყენება ვერ ხერხდება რეალურ ცხოვრებაში რაიმე კონკრეტულის გასაუმჯობესებლად, მაინც მნიშვნელოვანია, როდესაც ადამიანმა უფრო მეტი იცის საკუთარი თავის, სამყაროს და მათ შორის ურთიერთკავშირის შესახებ.

აღნიშნული მიზეზები ამყარებს ორ სხვადასხვა არგუმენტს კვლევების მნიშვნელობის საკეთილდღეოდ, რაც ითვალისწინებს ახალი ცოდნის განსხვავებულ ღირებულებებს.

პირველი არის ეთიკური არგუმენტი, რასაც საფუძვლად უდევს არსი, რომ ცოდნას, რომელიც წარმოიშობა კარგი კვლევის შედეგად გააჩნია გარეგანი ღირებულება. ეს

10

ნიშნავს, რომ კვლევის შედეგად გენერირებული ცოდნას სარგებელი მოაქვს საზოგადოებისთვის. ამ არგუმენტზე დაყრდნობით აუცილებელია კვლევების ჩატარება, რომლებსაც შეუძლია ისეთი დიდი სარგებლის მოტანა საზოგადოებისთვის, რომ გადაწონის კვლევის პოტენციურ ზიანს (წინასწარ განსაზღვრულს ან მოულოდნელს).

მეორე არგუმენტს კი საფუძვლად უდევს კვლევის შედეგად გენერირებული ცოდნის შინაგანი ღირებულება ანუ დამოუკიდებელი მნიშვნელობა, რომელის გამოყენებასაც არ მოაქვს სარგებელი საზოგადოებისთვის. მისი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ მნიშვნელოვანია უფრო მეტი ვიცოდეთ ჩვენი თავის და ჩვენს გარშემო არსებული სამყაროს შესახებ, მიუხედავად აღნიშნულ ცოდნის პრაქტიკული გამოუყენებლობისა. სწორედ ამ არგუმენტზე დაყრდნობით შეგვიძლია ეთიკური გამართლება მოვუძებნოთ ისეთ კვლევებს, რომლის შედეგადაც წარმოიქმნება ისეთი ცოდნა, რომელსაც არ გააჩნია პირდაპირი სარგებელი.

აღსანიშნავია, თუ როგორ შეიძლება ამ ორი არგუმენტის მიხედვით ადამიანებზე ჩატარებული კვლევების გამართლება. ყველა კვლევა, რომლებიც ტარდება ადამიანებზე მოითხოვს გარკვეულ დანახარჯებს, მაგალითად, საკვლევი სუბიექტის დროის მოხმარება, მისთვის პოტენციური ზიანის მიყენების რისკი და ა.შ. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, საკმაოდ ძნელია გამართლება მოუძებნო აღნიშნულ კვლევებს. ბადება სეკითხვა, ეთიკის კომისია ხომ არ უნდა თამაშობდეს გადამწყვეტ როლს კვლევის არა მარტო ეთიკური მხარის, არამედ სამეცნიერო ღირებულების უზრუნველყოფაში. ეს საკითხი საკამათოა, რადგან ეთიკის კომისიის სამოქმედო პრინციპები ზღუდავს კომისიის წევრების უფლებას, რომ შეაფასონ კვლევის მეთოდოლოგია, რადგან მათ არ გააჩნიათ საკმარისი კომპეტენცია განსაჯონ პროექტების ის ფართო სპექტრი, რისი ეთიკური განხილვაც მათ უწევთ (4). მეორეს მრივ, ორივე ზემოთ აღნიშნული არგუმენტი დამყარებულია მოსაზრებაზე, რომ ყველა კვლევას აქვს რაღაც შანსი, რომ წარმატებულად მიაღწევს დასახულ მიზნებს, ამიტომ აუცილებელია მეთოდოლოგიის მხოლოდ ეთიკურ ჭრილში განხილვა, განსაკუტრებით, თუ ის საკვლევი სუბიექტებისადმი პოტენციური ზიანის მიყენების რისკს მოიცავს (5). როგორც ჩანს, არსებობს გარკვეული მიზეზები იმისთვია, რომ ეთიკის კომისიამ უზრუნველყოს კვლევის მეთოდების მართებულობა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს კომისიის წევრების მიერ მეცნიერების ხარისხის შეფასებას. ამ მიზნით მათ შეუძლიათ მოიწვიონ დამოუკიდებელი ექსპერტები, გამოიყენონ მსგავსი კვლევების ანგარიშები, რაზე დაყრდნობითაც შესაძლებელია კვლევის მეთოდოლოგიის შეფასება.

სკანდალური არაეთიკური კვლევები

11

ამ ნაწილში მოგითხრობთ სკანდალური არაეთიკური კვლევების გახმაურებულ და ნაკლებად გახმაურებულ რამოდენიმე მაგალითს. ასევე წარმოგიდგენთ, თუ რა როლი ითამაშა ამ სკანდალებმა ეთიკის დამოუკიდებელი კომისიების ამჟამინდელი სისტემის ჩამოყალიბებაზე. აღსანიშნავია, რომ ეთიკის ისტორიის დასაბამი საზოგადოებაში ასოცირდება ნაცისტური გერმანიის სკანდალურ კვლევებთან, თუმცა სინამდვილეში არაეთიკური კვლევები და ეთიკური რეგულაცია წინ უსწრებდა აღნიშნულ მოვლენებს.

ედუარდ ჯენერის ყვავილის ვაქცინა, ინგლისი, 1796 წ

ინგლისელმა მეცნიერმა - ედუარდ ჯენერმა რვა წლის ბავშვს შეუყვანა ყვავილით დაავადებული ძროხის გამონაყარიდან აღებული სითხე, რის შემდეგაც აკვირდებოდა, დაავადდებოდა თუ არა ბავშვი ყვავილით. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მოვლენამ საფუძველი ჩაუყარა ყვავილის საწინააღმდეგო ვაქცინის შექმნას, დღევანდელი გადმოსახედიდან ბავშვის მიმართ დაავადების ექსპოზირების შეგეგად გამოწვეული რისკი ყოვლად გაუმართლებელია (6).

ნეისერის კვლევა, პრუსია, 1898 წ

ალბერტ ნეისერმა ჩაატარა კლინიკური ცდა ათაშანგის (სიფილისი) მკურნალობაზე, რაც მდომარეობდა შემდეგში: სიფილისით დაავადებული პაციენტების შრატის ინექციას უკეთებდნენ სხვა პაციენტებს ინფორმირების გარეშე. როდესაც ჯანმრთელ პაციენტთაგან რამოდენიმე მათგანი დაავადდა ათაშანგით, ნეისერმა დაასკვნა, რომ ამ დაავადების საწინააღდეგოდ ვაქცინაცია არ ამართლებს. ამ კვლევას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა პრესაში, რამაც გამოიწვია საზოგადოებრივი აღშფოთება. ამ შემთხვევის შემდეგ პრუსიის რელიგიის, განათლების და მედიცინის მინისტრმა გასცა ბრძანება, რომ კვლევის ჩატარება შესაძლებელია მხოლოდ მონაწილეთა თანხმობის შემდეგ. ამ მოვლენას 1931 წელს მოჰყვა გერმანიის შინაგან საქმეთა მინისტრის მიერ გამოცემული გზამკვლევი ახალი თერაპიისა და ადამიანზე ექსპერიმენტების შესახებ, რომლის მიხედვითაც აუცილებელი გახდა კვლევის პოტენციური რისკების გათვალისწინება და ინფორმირებული თანხმობის მოპოვება საკვლევი სუბიექტებისგან (7).

პატარა ალბერტის ექსპერიმენტი, აშშ, 1920 წ

აღნიშნული ექსპერიმენტის მიზანი იყო ადამიანში განპირობების ფენომენის დემონსტრირება, რისთვისაც გამოიყენეს 11 თვის ბავშვი. პატარა ალბერტს ათავსებდნენ ოთახის შუაგულში ვირთხასთან ერთად, რომელთანაც ყოველ შეხებაზე ტეხდნენ ხმაურს, რაზეც ბავშვი ტირილს იწყებდა. პროცედურის რამოდენიმეჯერ განმეორების შემდეგ ბავშვს გაუჩნდა პანიკური შიში ვირთხების მიმართ. აღნიშნული ექსპერიმენტი ჩატარდა ალბერტის მშობლების გათვითცნობიერებისა და თანხმობის გარეშე (8).

12

სამედიცინო ექსპერიმენტები ნაცისტურ გერმანიაში, 1939-1945 წ

ექსპერიმენტები, რომლებიც ტარდებოდა საკონცენტრაციო ბანაკებში მოიცავდა პატიმრების იძულებით სტერილიზაციას, რადიაქტიურ დასხივებას, ჰიპოთერმიის გამოწვევას, მალარიით და ტუბერკულოზით ინფიცირებას და სხვა. ყველა ეს ექსპერიმენტი ტარდებოდასაკვლევი სუბიექტების თანხმობის გარეშე და ხშირად დაკავშირებული იყო გაუსაძლის ტკივილთან, დასახიჩრებასა და სიკვდილთან (9). ამ კვლევებთან დაკავშირებით ჩნდება სადავო საკითხები, მაგალითად, რამდენად ეთიკურია ამგვარი ექსპერიმენტების შედეგების გამოყენება მიუხედავად მათი მაღალი სამეცნიერო ვალიდურობისა. ერთის მხრივ, კვლევის შედეგების იგნორირებით არაფერი ეშველება ამ ექსპერიმენტების მსხვერპლს, ხოლო სხვებს მოვაკლებთ სარგებელს, რაც შეიძლება მოუტანოს აღნიშნული კვლევების შედეგად გენერირებულმა ცოდნამ. მეორეს მხრივ კი, ამ კვლევების შედეგების გამოყენებით ვამართლებთ მონაცემთა შეგროვების იმ მეთოდებს, რაც გამოიყენეს ნაცისტურ გერმანიაში ექსპერიმენტების დროს. უნდა აღინიშნოს, რომ ეთიკური კომისიიხს წევრებს არ მოუწევთ ამგვარ დილემასთან გამკლავება, რადგან სადღეისოდ კვლევის განხილვა ეთიკის კომისიაზე ხდება წინასწარ, კვლევის დაწყებამდე და არა კვლევის ჩატარების შემდეგ.

ნაცისტურ გერმანიაში ჩატარებულმა ექსპერიმენტებმა საფუძველი ჩაუყარა 1947 წელს ნიურემბერგის კოდექსის შემუშავებას. ნიურემბერგის კოდექსი წარმოადგენს სამართლებრივ დოკუმენტს, სადაც გაშიფრულია რა მარტო ნაცისტური ექსპერიმენტების არაეთიკური მხარეები, არამედ ჩამოყალიბებულია მომავალი კვლევების ეთიკური კანონები. ნიურემბერგის კოდექსმა დიდი გავლენა მოახდინა მსოფლიო სამედიცინო ასოციაციის მიერ ჰელსინკის დეკლარაციის შექმნაზე 1964 წელს. ჰელსინკის დეკლარაცია შეიქმნა როგორც სამედიცინო ექსპერიმენტების ეთიკის მარეგულირებელი დოკუმენტი.

მილგრამის ექსპერიმენტი, აშშ, 1961-1963 წ

ამ ექსპერიმენტის მიზანი იყო ავტორიტეტებისადმი მორჩილების ფენომენის შესწავლა. საკვლევ სუბიექტებს მიაწოდეს არასწორი ინფორმაცია კვლევის შესახებ და დაარწმუნეს, რომ ექსპერიმენტის ჩატარების პროცესში ისინი ახდენდნენ ელეტროშოკის ადმინისტრირებას სხვა მონაწილეებზე. კვლევის მიზანი იყო, დაედგინათ, თუ რამდენ ხანს გასტანდა მონაწილეებში სხვისთვის ზიანის მიყენების სურვილი (10). მოულოდნელი იყო, რომ მონაწილეთა უმრავლესობას (დაახლოებით 65%) ჰქონდა ექსპერიმენტის ბოლომდე მიყვანის სურვილი, მიუხედავად იმისა, რომ იცოდნენ, ამით სხვა მონაწილეებს ზიანს აყენებდნენ. ამ კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ ადამიანები ხშირად ემორჩილებიან ავტორიტეტებს მიუხედავად იმისა, რომ ეს მორჩილება მათი მხრიდან არაეთიკურ ქცევას მოითხოვს. აღნიშნული ფენომენი ხშირად გამოიყენება ფსიქოლოგიაში, სოციოლოგიასა და მმართველობაში.

13

ტუსკიგის ათაშანგის კვლევა, აშშ, 1932-1972

აღნიშნული კვლევა ჩატარდა აშშ საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ცენტრის მიერ 1932-1972 წლებში ქალაქ ტუსკიგიში, ალაბამას შტატში. კვლევაში ჩართული იყო 400-მდე ათაშანგით დაავადებული აფრო-ამერიკელი მამაკაცი და 200 ჯანმრთელი კონტროლი. კვლევის მიზანი იყო აფრო-ამერიკელებში დაავადების ბუნებრივ მიმდინარეობაზე (მკურნალობის გარეშე) დაკვირვება და მისი შედარება ევროპელებზე ჩატარებული რეტროსპექტული კვლევის შედეგებთან. საკვლევი სუბიექტები არ იყვნენ ინფორმირებულნი, რომ მონაწილეობას იღებდნენ სამედიცინო კვლევაში და ლაბორატორიული კვლევები, რომლებსაც უტარებდნენ კვლევის მონაწილეებს განემარტებოდათ, როგორც „სპეციალური უფასო მკურნალობა“.

კვლევის დასწაყისში არ არსებობდა ათაშანგის ეფექტური მკურნალობა. 1947 წელს პენიცილინი აღიარეს, როგორც ათაშანგის სამკურნალო სტანდარტული საშუალება. მკვლევარებმა დაუმალეს საკვლევ სუბიექტებს ათაშანგის ეფექტური სამკურნალო პრეპარატის არსებობა და პაციენტებს არ ჩაუტარეს მკურნალობა. კვლევის დასასრულს გადარჩა მხოლოდ 74 პაციენტი, სიფილისით დაინფიცირდა 40 საკვლევი სუბიექტის მეუღლე და დაიბადა ათაშანგით ინფიცირებული 19 ახალშობილი. აღნიშნული შედეგების თავიდან აცილება შესაძლებელი იქნებოდა პაციენტებისთვის დროულად რომ ჩაეტარებინათ მკურნალობა (11). ტუსკიგის კვლევის შედეგებმა საფუძველი ჩაუყარა ამერიკის შეერთებულ შტატებში კვლევების ეთიკური განხილვის ფორმალიზებას. აღნიშნულმა კვლევამ ასევე განაპირობა ჰელსინკის დეკლარაციის ხელახალი განხილვა 1975 წელს, რომელშიც შევიდა ახალი მოთხოვნა ყველა სახის კვლევის დამოუკიდებელი ეთიკური განხილვის შესახებ.

ჩვენს მიერ მოყვანილი სკანდალური კვლევების მაგალითები წარმოადგენს მსოფლიოში ჩატარებული არაეთიკური კვლევების მხოლოდ უმცირეს ნაწილს. მრავალ ქვეყანაში საჯაროდ გახმაურებულა ეთიკური ნორმების დარღვევა სხვადასხვა კვლევასთან მიმართებით. თუმცა არსებობს ისეთი ქვეყნებიც, სადაც ამგვარი სკანდალები არ დაფიქსირებულა, მაგრამ ეს არ გამორიცხავს იმას, რომ ამ ქვეყნებში არ ტარდება არაეთიკური კვლევები. ხშირ შემთხვევაში მკვლევარებმა კარგად იციან, რომ მათი ქმედება არაეთიკურია, მაგრამ არგუმენტად იყენებენ კვლევის სარგებლის მნიშვნელობას. ქვემოთ მოყვანილია კვლევის მაგალითები, რომლებიც ცოტა ხნის წინ განიხილა ერთ-ერთმა ეთიკის კომისიამ.

დეპრესიის ფსიქოლოგია რვა წლის ასაკის ბავშვებში

კვლევაში ჩართული იყო 30 რვა წლის ასაკის ბავშვი. მკვლევარს სურდა კითხვარის გამოყენება, რომლის ერთ-ერთი ნაწილი მოიცავდა ბეკის დეპრესიის ინდექსს. კითხვარის ამ ნაწილში მონაწილეებს სთხოვენ 1-დან 5 ქულამდე შეაფასონ თუ რამდენად ეთანხმებიან განცხადებებს როგორიცაა:

14

• ისეთი შეგრძნება მაქვს, რომ ჩემს თავს ზიანს ვაყენებ. • მე რომ დრეს მოვკვდე, ვერავინ ვერ შეამჩნევს. • მე ვფიქრობ თვითმკვლელობაზე. • აზრი არა აქვს ჩემს გაზრდას. • მე გამოუსადეგარი ვარ.

ყველაზე შემაშფოთებელი ამ კვლევაში არის ის, რომ მკვლევარს სინამდვილეში არ აინტერესებს, თუ რა პასუხს გასცემენ ბავშვები ამ შეკითხვებს. კითხვარში აღნიშნული შეკითხვების შეტანას მხოლოდ ერთი მიზანი აქვს - მონაწილე ვერ მიხვდეს მკვლევარის ჩანაფიქრს და კვლევის მიზანს, რათა მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი კვლევის შედეგების ცდომილება.

სპორტული მედიცინა, კუნთის ბიოფსია

კუნთში მიმდინარე ჟანგვა-აღდგენით რეაქციაზე დაკვირვების მიზნით მკვლევარებს სურდათ სპორტსმენის წვივის კუნთიდან მცირე ზომის ქსოვილის აღება. ერთადერთი, რაც საინფორმაციო ბროშურაზე კვლევის შესახებ ეწერა იყო ის, რომ პროცედურა ცოტა მტკივნეული შეიძლება ყოფილიყო საკვლევი სუბიექტისთვის. კვლევის მონაწილეებს არანაირი ინფორმაცია არ მიეწოდებოდათ პროცედურის შემდგომი ტკივილის და შესაძლო გართულებების შესახებ, რასაც შესაძლოა ადგილი ჰქონოდა სპორტული შეჯიბრის დროს.

ზემოთ აღწერილ ორივე შემთხვევაში მკვლევარებმა განაცხადეს, რომ არ არსებობდა ეთიკური პრობლემები. პირველ შემთხვევაში 8 წლის ბავშვისთვის სუიციდის შესახებ შეკითხვის დასმა მისთვის ამ ქმედების სეთავაზებას ნიშნავდა. მეორე კვლევაში კი, კვლევის მონაწილეებს არ მიეწოდებოდათ საკმარისი ინფორმაცია რისკის შესახებ, რათა მათ ჰქონოდათ საშუალება თვითონ გადაეწყვიტათ უღირდათ თუ არა აღნიშნული რისკის გაწევა.

ზემოთ აღწერილმა არაეთიკურმა კვლევებმა ჩაუყარა საფუძველი ამჟამად არსებული ეთიკური კანონების და რეგულაციების ჩამოყალიბებას და პრაქტიკაში დანერგვას (12).

ეთიკის კანონები

ეთიკის კანონები და გაიდლაინები წარმოადგენენ გარკვეული ინსტიტუციის ან საზოგადოების ღირებულებების ჩამოყალიბების საშუალებას და ამ ღირებულებებისადმი მორჩილების ვალდებულებას. ქვემოთ ჩამოთვლილია ეთიკის რამოდენიმე ცნობილი კოდექსი და კანონი:

• ნიურემბერგის კოდექსი (13)

15

• მსოფლიო სამედიცინო ასოციაციის ჰელსინკის დეკლარაცია (14) • სამედიცინო მეცნიერებათა საერთაშორისო ორგანიზაციების საბჭოს (CIOMS)

ეთიკის საერთაშორისო გაიდლაინი ბიოსამედიცინო კვლევების შესახებ(15) • ევროკავშირის ფუნდამენტური უფლებების ქარტია (16) • ადამიანის უფლებების ევროპული კონვენცია (17) • ევროკავშირის რეკომენდაციები კლინიკური პრაქტიკის შესახებ (18) • ბიოლოგიასა და მედიცინაში ადამიანის უფლებების და კეთილდღეობის

დაცვის კონვენცია: კონვენცია ადამიანის უფლებების და ბიომედიცინის შესახებ (ოვიედოს კონვენცია) (19)

• ევროკავშირის რეკომენდაციები კლინიკური კვლევების შესახებ (20)

ისტორიულად, ეთიკის ცალკე დარგად ჩამოყალიბებაზე და მის შემდგომ განვითარებაზე უდიდესი გავლენა იქონია არაეთიკურ კვლევებთან დაკავშირებულმა სკანდალებმა, რომლებიც ზემოთ განვიხილეთ.

თანამედროვე ეთიკის ნორმების ჩამოყალიბება დაიწყო ნიურემბერგის კოდექსით 1947 წელს, რომელიც შეიქმნა ნაცისტურ გერმანიაში ჩატარებული სამედიცინო კვლევების საპასუხოდ. ეთიკურმა ნორმებმა შემდგომი განვიტარება განიცადა 1964 წელს, როდესაც მსოფლიო სამედიცინო ასოციაციამ მიიღო ჰელსინკის დეკლარაცია. არსებული რეგულაციების ეფექტურობის შესახებ გაჩნდა ეჭვი, როდესაც ისევ გამოვლინდა არაეთიკური კვლევების მიმდინარე მაგალითები (21). აღნიშნული ეჭვის საფუძველზე 1975 წელს მოხდა ჰელსინკის დეკლარაციის გადახედვა და ცვლილებების შეტანა, კერძოდ, გაჩნდა ახალი ვალდებულება დამოუკიდებელი ეთიკის კომისიის მიერ კვლევის პროტოკოლის განხილვისა და მათგან კვლევის ჩატარებაზე ნებართვის მიღებისა.

ამგვარად, შემუშავდა არაერთი გაიდლაინი ეთიკის შესახებ, რომლეთაგანაც ზოგიერთი მხოლოდ რეკომენდაციებს იძლევა, მაგალითად სამედიცინო მეცნიერებათა საერთაშორისო ორგანიზაციების საბჭოს (CIOMS) ეთიკის საერთაშორისო გაიდლაინი ბიოსამედიცინო კვლევების შესახებ. სხვები კი, როგორიცაა მაგალითად ჰელსინკის დეკლარაცია ავალდებულებს მკვლევარებს, რომ ყველა კვლევა განიხილებოდეს ეთიკის კომისიის მიერ. არსებობს ისეთი დოკუმენტებიც, რომლებსაც საკანონმდებლო სტატუსი გააჩნია, მაგალითად ევროკავშირის რეკომენდაციები კლინიკური კვლევების შესახებ (22).

არსებული დოკუმენტების მრავალფეროვნება ცოტა დამაბნეველია მკვლევარებისა და ეთიკის კომისიის წევრებისთვის, რადგან ზოგჯერ ბუნდოვანია, თუ რომელი დოკუმენტი შეესაბამება ცალკეულ კვლევას და რა სტატუსი გააჩნია თითოეულ ამ დოკუმენტს. ეს განსაკუთრებულად პრობლემატურია საერთაშორისო კვლევების შემთხვევაში, როდესაც ადგილობრივი გაიდლაინები და კანონები განსხვავდება მათი საერთაშორისო ანალოგებისგან. ამჟამად ევროკავშირის ქვეყნების

16

უმრავლესობას გააჩნია ეთიკური კომისიების ჩამოყალიბებისა და შემდგომში მათი მოღვაწეობის საერთო მექანიზმები, თუმცა მაინც არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავებები ქვეყნებს შორის (23). გარდა ამისა, დონორ ორგანიზაციებს, რომელთა შორის ევროკომისიაც მოისაზრება, გააჩნია საკუთარი მოთხოვნები როგორც მკვლევარების, ასევე ეთიკის კომისიის წევრების მიმართ (24).

ურთიერთკავშირი ეთიკის კანონებს, კოდექსებსა და პრაქტიკას შორის კომპლექსურია, ამიტომ კარგად უნდა გვესმოდეს, რომ ეთიკური განხილვა არ არის მხოლოდ დაგაგმილი ქმედებების კოდექსებისა და კანონებისადმი შესაბამისობის შეფასება. პირველ რიგში, კანონები და კოდექსები განზოგადებულია და აქედან გამომდინარე ზოგჯერ შეუძლებელია მათი გამოყენება ზოგიერთი კვლევის შემთხვევაში. ხშირად საჭიროა მსჯელობა და სწორედ ეთიკის კომიტეტის წევრების მსჯელობის შედეგად გამოვლინდება თუ რა შეიძლება ან არ შეიძლება, ჩაითვალოს ეთიკურ ქმედებად. მეორეს, კანონების და კოდექსების მიზანია არ დაუშვას არაეთიკური კვლევების ჩატარება, მაგრამ არ იძლევა რაიმე რჩევას ეთიკასთან დაკავშირებით. მესამე, სხვადასხვა გაიდლაინის შინაარსი შეიძლება საკამათო, ურთიერთსაპირისპირო და ერთმანეთის გამომრიცხავი იყოს. და ბოლოს, ქმედება შეიძლება იყოს კანონის ფარგლებში, მაგრამ არ იყოს ეთიკური. მაგალითად, ნაცისტურ გერმანიაში ჩატარებული სამედიცინო ექსპერიმენტები კანონიერი, მაგრამ აშკარად ამორალური იყო.

საზოგადოებაში ზოგჯერ გამოთქვამენ მოსაზრებას, რომ სადღეისოდ არაეთიკური კვლევების რიცხვი მცირეა და რეგულაციის ამჟამინდელი ფორმა გადაჭარბებულია. ბევრს ჰგონია, რომ აღნიშნული რეგულაცია მკვლევარების ძალზედ მცირე რაოდენობას სცნობს დამნასავედ. სინამდვილეში კი მეცნიერების სფეროში არსებობს უამრავი საჩივარი კვლევების ეთიკასთან დაკავშირებით (25). ეთიკური განხილვის დროს აუცილებლად უნდა იქნას გათვალისწინებული კვლევის სარგებელი. უნდა გვახსოვდეს, რომ კვლევის შეჩერება ან გადავადება არაეთიკურობის გამო ნიშნავს მისგან მიღებული სარგებლისთვის ხელის შეშლას. მიუხედავად ამისა, ზემოთ განხილული არაეთიკური კვლევების მაგალითები გვაძლევს საფუძველს, რომ ამჟამინდელი ეთიკური რეგულაცია აუცილებელ საჭიროებად ჩავთვალოთ. ეთიკური გადაწყვეტილების მიღება საკმაოდ რთული პროცესია. სწორედ ამ სირთულის გამო მკვლევარს არ შეუძლია ინდივიდუალურად განსაზღვროს კვლევასთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხები, ამიტომ საჭიროა ექსპერტების ჯგუფის მსჯელობის საფუძველზე იქნას მიღებული ეთიკური გადაწყვეტილებები. გარდა ამისა, საზოგადოებაში არსებული განსხვავებული ეთიკური შეხედულებები უფრო მეტად აისახება ჯგუფურ გადაწყვეტილებებში ვიდრე ინდივიდუალურში. ამის ნათელი მაგალითია ქვემოთ აღწერილი შემთხვევა.

კვლევა 1.1.

17

ხელოვნური სისხლის პროდუქტების ტესტირება

ეთიკურ კომისიაში განსახილველად შემოვიდა ერთ-ერთი კვლევის პროტოკოლი (26): ამჟამად სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახურს არ გააჩნია საკმარისი რაოდენობის საინფუზიო სისხლი (სხვადასხვა ჯგუფის), რაც პოტენციურად მნიშვნელოვნად აბრკოლებს კრიტიკულ მდგომარეობაში მყოფი პაციენტების მკურნალობას საავადმყოფოში ტრანსპორტირებამდე. ფარმაცევტულმა კომპანიებმა შეიმუშავეს სისხლის ხელოვნური შემცვლელები, რაც საჭიროებს ადამიანებზე ტესტირებას. აღნიშნული პროდუქტი შეესაბამება ყველა ჯგუფის სისხლს და თავდაპირველმა ტესტირებამ ჯანმრთელ ადამიანებზე აჩვენა, რომ მას ადვილად იღებს ადამიანის ორგანიზმი და ახლავს უმნიშვნელო გვერდითი მოვლენები. მკვლევარებს სურთ გააგრძელონ ხელოვნური სისხლის კვლევა კრიტიკულ მდგომარეობაში მყოფ პაციენტებზე სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სერვისის მეშვეობით. კრიტიკული მდგომარეობის დროს ინფუზიური თერაპიის ურგენტულობის და უმრავლეს შემთხვევაში პაციენტების უგონო მდგომარეობის გამო შეუძლებელი იქნება მათგან ინფორმირებული თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე.

მკვლევარების აზრით ხელოვნური სისხლის პროდუქტების „რეალურ სამყაროში“ ტესტირებისთვის საუკეთესო საშუალებაა სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახური. უფრო მეტიც, მიუხედავად ურგენტული საჭიროებისა ხშირად პაციენტებს ვერ უტარდება ინფუზიური თერაპია ადგილზე საინფუზიო სისხლის დეფიციტის გამო.

შეკითხვები

1. რა სახის არგუმენტები შეიძლება წარმოადგინონ მკვლევარებმა კვლევის მახარდასაჭერად?

2. კვლევის რომელ საკითხთან დაკავშირებით შეიძლება წარმოიქმნას წინააღმდეგობა?

3. თქვენი აზრით, შეიძლება თუ არა ეთიკის კომიტეტმა მისცეს მკვლევარებს კვლევის ჩატარების უფლება წარმოდგენილი ფორმით? თუ არა, მაშინ რა სახის ცვლილებები უნდა შევიდეს კვლევის მეთოდებში, რომ ეთიკურად მისაღები გახდეს?

დისკუსია

აღნიშნულ კვლევაზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ სხვადასხვა რელევანტური ეთიკური შეხედულებების საფუძველზე. იმისათვის, რომ პასუხი გავცეთ დასმულ შეკითხვებს, თავდაპირველად განვიხილოთ ძირითადი ეთიკური საკითხები, რაც შეიძლება წარმოიშვას ამ კვლევასთან დაკავშირებით. შემდეგ თოთოეული

18

საკითხი დავაკავშიროთ მორალურ თეორიებთან და პრინციპებთან, რაც საშუალებას მოგვცემს განვიხილოთ კვლევა მორალური ღირებულებების კონტექსტში.

საკუთარი პროექტის დასაცავად მკვლევარების უპირველესი არგუმენტია სარგებელი პაციენტებისთვის მომავალში, იმ შემთხვევაში თუ კვლევა წარმატებული იქნება და დადასტურდება ხელოვნური სისხლის პროდუქტების ეფექტურობა. ეს არის კვლევის ჩატარების ძირითადი მიზანი, რამაც შესაძლოა მრავალი ადამიანის სიცოცხლე გადაარჩინოს მომავალში. მეორე არგუმენტია პოტენციური სარგებელი კვლევის სუბიექტებისთვის: ხელოვნური სისხლი შეიძლება უფრო უსაფრთხო ან ეფექტური იყოს დონორის სისხლთან შედარებით. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იშვიათი სისხლის ჯგუფის მქონე პაციენტებისთვის. სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახურს სტანდარტულად არ გააჩნია იშვიათი ჯუფის სისხლი, რაც აბრკოლებს კრიტიკულ მდგომარეობაში მყოფი პაციენტებისთვის სისხლის ინფუზიას ადგილზე. გარდა ამისა, პაციენტებს აქვთ სამეცნიერო კვლევებში მონაწილეობის ვალდებულება (იმ შემთხვევაში მაინც, როდესაც რისკი უმნიშვნელოა), რადგან თვითონაც სარგებლობენ იმ ცოდნით, რომლის გენერირებაშიც წვლილი მიუძღვით წინამორბედი კვლევების სუბიექტებს (27).

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის საწინააღმდეგოდ, ოპონენტებს შეუძლიათ განაცხადონ, რომ საკვლევი სუბიექტების მიმართ პოტენციური რისკი ძალიან მაღალია. რა მოხდება იმ შემთხვევაში, თუ დონორის სისხლის ჩანაცვლება ხელოვნური პროდუქტით არ გაამართლებს ან საკვლევ სუბიექტს განუვითარდება ალერგიული რეაქცია მის მიმართ? ოპონენტებისთვის ასევე მიუღებელია, რომ პაციენტების უმრავლესობა ვერ შეძლებს ინფორმირებული თანხმობის მიცემას. მონაწილის კვლევაში ჩართვა თანხმობის გარეშე შეიძლება ჩაითვალოს მისი უფლებების დარღვევად, რაც კიდევ უფრო ართულებს კვლევის გამართლებას მონაწილის პოტენციური რისკის ქვეშ დაყენების მხრივ. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც შესაძლებელია ინფორმირებული თანხმობის მიღება, ეჭვი ჩნდება თანხმობის ხარისხზე ანუ კრიტიკულ სიტუაციაში 1) პაციენტს არ აქვს გონივრული გადაწყვეტილების უნარი თავისი მდგომარეობის გამო, 2) დროის სიმცირის გამო შეუძლებელია პაციენტის მიეწოდოს სრულყოფილი ინფორმაცია კვლევის შესახებ, 3) პაციენტს არ ჰქონდეს არჩევანის საშუალება, რადგან სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახურს არ გააჩნდეს შესაბამისი ჯგუფის საინფუზიო სისხლი. პაციენტების მიმართ არსებული პოტენციური სამედიცინო რისკი და ინფორმირებული თანხმობის არარსებობა გვაფიქრებინებს, რომ საქმე გვაქვს მოწყვლად პოპულაციასთან გამომდინარე მათი ჯანმრთელობის მდგომარეობიდან და არსებობს საშიშროება კვლევის მონაწილეთა ექსპლუატაციისა სხვა ადამიანებისთვის სარგებლის მოტანის მიზნით. და ბოლოს,

19

ზოგიერთმა ოპონენტმა სეიძლება დაუშვას, რომ ფარმაცევტულ კომპანიას, რომელიც ჩართულია აღნიშნულ კვლევაში შესაძლებელია გააჩნდეს ფინანსური მოტივაცია, რაც თავის მხრივ სკეპტიკურად განგვაწყობს ამ კვლევის მიმართ.

როგორც აღვნიშნეთ, არსებობს დამაჯერებელი არგუმენტები აღნიშნული კვლევის როგორც დასაცავად, ასევე მის საწინააღმდეგოდ. თუმცა, მხოლოდ არგუმენტების ჩამოწერა არ არის საკმარისი, რომ გადავწყვიტოთ, მივცეთ თუ არა მკვლევარებს კვლევის ჩატარების ნებართვა. ერთ-ერთი გზა გადაწყვეტილების მისაღებად არის შეფასება იმისა, თუ რამდენად მყარია და საფუძვლიანი ზემოთ აღნიშნული არგუმენტები. მაგალითად, საკვლევი სუბიექტების მიმართ არსებული პოტენციური რისკის შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ არსებობს საწინააღმდეგო, დამაბალანსებელი სარგებელი იმავე სუბიექტებისთვის, მით უმეტეს, რომ მანამდე ჩატარებული ინტენსიური ლაბორატორიული გამოკვლევების და ჯანმრთელ ადამიანებზე ტესტირების შედეგებზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ხელოვნური სისხლის პროდუქტების ინფუზია შედარებით უსაფრთხო იქნება პაციენტებისთვის.

გარდა ამისა, შესაძლებელია ცვლილებების შეტანა მეთოდოლოგიაში, რაც შეამცირებს კვლევასთან დაკავშირებული საპირისპირო შეხედულებების რაოდენობას. მაგალითად, თუ სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახურისთვის სტანდარტულად ხელმისაწვდომი იქნება როგორც დონორის სისხლი ასევე ხელოვნური სისხლის პროდუქტები, მაშინ პაციენტს ექნება არჩევანის გაკეთების საშუალება. ანალოგიურად, სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახური აღჭურვილი უნდა იყოს ალერგიული რეაქციის სამკურნალო პრეპარატებით, რათა დროულად მოახდინონ რეაგირება მისი განვითარების შემთხვევაში.

რაც შეეხება ინფორმირებული თანხმობის მიღებას, კრიტიკულ სიტუაციებში ურგენტული მკურნალობის საჭიროების დროს იშვიათად ხდება მისი მიღება და შესაბამისად, შეგვიძლია აღნიშნული კვლევაც განვიხილოთ თერაპიულ ჭრილში მისი მიზნებიდან გამომდინარე. ასევე, შეგვიძლია შევიმუშაოთ ინდივიდუალური ტანხმობის ალტერნატიული ფორმა, როგორიცაა მაგალითად საზოგადოებასთან კონსულტირება და მათი თანხმობის მოპოვება. იმ შემთხვევაში, თუ სასწრაფო სამედიცინო დახმარების სამსახურისთვის ხელმისაწვდომი იქნება სისხლის ორივე სახეობა, შეგვიძლია მოვთხოვოთ ექიმებს, რომ ხელოვნური სისხლის ინფუზია მოხდეს მხოლოდ პაციენტისგან თანხმობის მიღების შემთხვევაში ან თუ სეუძლებელია თანხმობის მირება, მხოლოდ ისეთ სემთხვევაში, თუ პაციენტს იშვიათი ჯგუფის სისხლი აქვს და შეუძლებელია ინფუზიის დაწყება საავადმყოფოში მისვლამდე.

20

კრიტიკის შემდეგაც რჩება ზოგიერთი დამაჯერებელი არგუმენტი ორივე მხარეს და სეუძლებელიამათი დაბალანსება. იმისათვის, რომ მივიღოთ გადაწყვეტილება კვლევის ჩატარების შესახებ აუცილებლად უკეთ უნდა შევისწავლოთ, თუ რა უდევს საფუძვლად თითოეულ მათგანს და როგორ შეესაბამება ზოგად ეთიკურ პრინციპებს. ამისათვის კი საჭიროა განსხვავებული არგუმენტების იდენტიფიცირება და მათი მისადაგება სხვადასხვა ეთიკურ პრინციპებთან და სეხედულებებთან. მაგალითად, აშკარაა, რომ კვლევის მხარდასაჭერი და საწინააღმდეგო არგუმენტების უმეტესობას საფუძვლად უდევს კვლევის შედეგი ან ეფექტი ანუ რისკი და სარგებელი საკვლევი სუბიექტებისა და მომავალი პაციენტებისთვის. სხვა არგუმენტები კი (ინფორმირებული თანხმობის მიღების გარეშე სუბიექტების კვლევაში ჩართვა, ადამიანის უფლებების დარღვევა) ძირითადად მიმართულია იმ ფაქტებისკენ, რაც დაუშვებელია მიუხედავად კვლევის სამეცნიერო ღირებულებისა. აღნიშნული არგუმენტები შეესაბამება ორ განსხვავებულ ეთიკურ მიდგომას ანუ ე.წ. ეთიკურ ჩარჩოს, რაც განხილულია მომდევნო ნაწილში.

ეთიკური პრინციპები

კონსეკვენციალიზმი

ზემოთ აღწერილი რამოდენიმე არგუმენტი მიმართული იყო კვლევის მოსალოდნელ ან სავარაუდო შედეგებზე, რაც მოიცავდა პოტენციურ სარგებელს საკვლევი სუბიექტებისთვის და ფართო საზოგადოებისთვის და რისკს კვლევის მონაწილეთათვის. კვლევის შეფასების ერთ-ერთი გზაა პოტენციური რისკისა და სარგებლის შედარება, ასევე განსაზღვრა იმისა, თუ როგორი იქნება კვლევის საბოლოო შედეგი - კარგი თუ ცუდი. ეთიკური გადაწყვეტილების მიღების ამ მიდგომას კონსეკვენციალიზმი ეწოდება (28). კონსეკვენციალიზმის თეორიები გულისხმობს, რომ მოქმედების მორალური ღირებულება მისი შედეგით განისაზღვრება. კონსეკვენციალიზმის ერთ-ერთი ფორმა უტილიტარიზმი. ეს არის ეთიკური თეორია, რომლის მიხედვითაც მოქმედებების სწორი კურსის არჩევა მაქსიმალურს ხდის შესაძლებლობას, რომ ეს მოქმედება საერთო სიკეთის მომტანი იქნება. აღნიშნულის მიხედვით, კვლევა ხელოვნური სისხლის პროდუქტების შესახებ ეთიკურად გამართლებულია, რადგან მისი შედეგი საერთო სარგებლის მომტანი იქნება. უტილიტარიზმი ასევე მოგვიწოდებს, რომ თუ არსებობს პოტენციური რისკის შემცირების შესაძლებლობა, აუცილებლად უნდა გამოვიყენოთ, თუ ეს არ შეამცირებს კვლევის სარგებელს.

თუმცა, კონსეკვენციალისტური მიდგომის შემთხვევაშიც რჩება რამოდენიმე საკამათო საკითხი აღნიშნულ კვლევასთან დაკავშირებით. მაგალითად, მაშინ როცა შედეგი არის მნიშვნელოვანი ფაქტორი ეთიკური განხილვისთვის,

21

კონსეკვენციალიზმი მიიჩნევს მათ ერთადერთ რელევანტურ ფაქტორად. ერთერთი ეთიკური პრობლემა, რომელიც წარმოიქმნება ამ შემთხვევაში არის ის, რომ თანხმობის მიღება არ ხდება ყველა მონაწილისგან. კონსეკვენციალისტური მიდგომით ამას მხოლოდ იმ შემთხვევაში ექნება მნიშვნელობა თუ თანხმობის მიუღებლობას უარყოფითი შედეგები მოჰყვება (მაგალითად თუ ეს გამოიწვევს საზოგადოებრივ პროტესტს ან მონაწილეები, რომლებიც თანხმობას არ განაცხადებენ კვლევაში მონაწილეობაზე, რაც ზიანის მომტანი იქნება მათთვის). თუმცა, ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ კვლევაში მონაწილეობაზე ინფორმირებული თანხმობის მიღება საკვლევი სუბიექტისგან მნიშვნელოვანია მიუხედავად შედეგისა.

კიდევ ერთი საკამათო საკითხი კონსეკვენციალიზმთან დაკავშირებით არის ის, რომ ფოკუსირება მხოლოდ საბოლოო შედეგზე იწვევს ინდივიდების ინტერესების უგულვებელყოფას. დავუშვათ, დარწმუნებულები ვართ, რომ კვლევა წარმატებული იქნება და მისი შედეგები გადაარჩენს მრავალი ადამიანის სიცოცხლეს მომავალში, მაგრამ ისიც კარგად გვაქვს გაცნობიერებული, რომ კვლევის მიმდინარეობისას შესაძლებელია რამოდენიმე ადამიანი დაიღუპოს მიყენებული ზიანის გამო. კონსეკვენციალისტური მიდგომით კვლევის სარგებელი იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ ამართლებს გაღებულ მსხვერპლს, თუმცა ადამიანების უმრავლესობა თვლის, რომ ამგვარი მიდგომა ყოვლად გაუმართლებელია. კონსეკვენციალიზმი არ ითვალისწინებს ინდივიდების ძირითად ზნეობრივ უფლებებს.

კრიტიკოსების აზრით კონსეკვენციალიზმი სწორად განსაზღვრავს შედეგს, როგორც მნიშვნელოვან ფაქტორს მოქმედების ეთიკურად გასამართლებლად, მაგრამ ამავდროულად აუცილებელია შედეგის განხილვა სხვა ეთიკური პრინციპებით, რომლებიც სწორად განსაზღვრავს თუ რა სახის ქმედებაა დასაშვები მიუხედავად სარგებელისა.

ვალდებულებაზე დაფუძნებული ეთიკა

კონსეკვენციალიზმის ალტერნატივად მიიჩნევა ვალდებულებაზე დაფუძნებული ეთიკური მიდგომა. ზემოთ აღწერილი კვლევის შემთხვევაში ეთიკური პრობლემები, რასაც კონსეკვენციალიზმი ვერ უმკლავდება შესაძლებელია უკეთ ავხსნათ ვალდებულებაზე დაფუძნებული ეთიკური პრინციპებით: მაგალითად, მკვლევარი ვალდებულია პატივი სცეს ინდივიდის სურვილს (ინფორმირებული თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე) ან არ მიაყენოს ზიანი საკვლევ სუბიექტებს (სხვების კეთილდღეობას არ უნდა შეეწიროს საკვლევი სუბიექტების სიცოცხლე). აღნიშნული ვალდებულებები შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც შეზღუდვების დაწესება ადამიანებზე განხორციელებული ქმედებების მიმართ.

ვალდებულებაზე დაფუძნებული ეთიკური მიდგომის მრავალი ფორმა არსებობს, მაგრამ ყველა მათგანს საერთო ხედვა აქვს - მოქმედების შედეგი კი არ არის ამ მოქმედების მორალური ღირებულების განმსაზღვრელი ფაქტორი, არამედ მისი

22

არსი. ამ მიდგომას დეონტოლოგიურ ეთიკასაც უწოდებენ (29). დეონტოლოგიური ეთიკის მაგალითია ათი მცნება. ეს არის ათი უმთავრესი კანონი, რომელსაც ადამიანი ვალდებულია ემორჩილებოდეს და მათი დარღვევა მორალურად გაუმართლებელია მიუხედავად შედეგისა, რაც შეიძლება მოჰყვეს ამ კანონების დარღვევას. დეონტოლოგიური მიდგომაა ასევე ე.წ. დაუწერელი კანონები და ვალდებულებები, რომელსაც ემორჩილება საზოგადოება მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს საფუძვლიანი საწინააღმდეგო შეხედულებები. დეონტოლოგიური ეთიკა კონსეკვენციალიზმისგან განსხვავდება იმით, რომ მნიშვნელობა აქვს თვითონ ვალდებულებებს და კანონებს, რომელსაც ადამიანი ემორჩილება შედეგების გააზრების გარეშე. ვალდებულებაზე დაფუძნებული მიდგომის სხვადასხვა მაგალითი ქვემოთ არის განხილული.

ჩვენს მიერ ზემოთ აღწერილი კვლევის ეთიკურ პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ხდება ადამიანების გამოყენება საბოლოო შედეგის მისაღწევად. ეს განსაკუთრებით ნათელია იმ შემთხვევაში, როდესაც დღეს ვწირავთ რამოდენიმე ადამიანის სიცოცხლეს მომავალში ათასობით ადამიანის გადასარჩენად. შეხედულება, რომ არ შეიძლება ადამიანის, როგორც შედეგის მირების საშუალებად გამოყენება წარმოადგენს კანტის დეონტოლოგიურ თეორიას.

კანტის თავდაპირველი ხედვა იყო მიზეზის და თანმიმდევრულობის დაკავშირება ეთიკასთან. კანტის აზრით ჩვენ თავიდანვე ვიცით თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ მართებულად, მაგრამ უბრალოდ ვერ ვასრულებთ. კანტი ამას არათანმიმდევრულობას უწოდებდა ანუ ჩვენი მოლოდინია, რომ მთელი მსოფლიო ემორჩილებოდეს წესებს და კანონებს, თუმცა ჩვენ ყოველთვის ასე არ ვიქცევით. მაგალითად, გვაღიზიანებს, როცა ვინმე მანქანის მართვის დროს არღვევს საგზაო წესებს, მაგრამ ჩვენ თვითონ შეგვიძლია ძალიან მარტივად მოვიქცეთ ანალოგიურად და გავიმართლოთ თავი, რომ „მხოლოდ ამ ერთხელ“ ან „იმიტომ, რომ მართლა ძალიან მეჩქარება“. საბოლოოდ კანტი მივიდა დასკვნამდე, რომ მორალს საფუძვლად უდევს მიზეზი, რომელიც განპირობებულია თანმიმდევრულობით. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან მორალი და ზნეობა უნდა ემყარებოდეს მოთხოვნებს, რომლებსაც გააჩნია საყოველთაო მოტივაცია. კანტმა განასხვავა ორი სხვადასხვა სახის იმპერატივი: ჰიპოთეტური და კატეგორიული იმპერატივი.

ჰიპოთეტური იმპერატივია: თუ გინდა X, მაშინ უნდა გააკეთო Y.

მაგალითად: თუ გინდა, რომ კვლევა იყოს ეთიკური, მაშინ აუცილებლად უნდა მოიპოვო ინფორმირებული თანხმობა.

ზნეობრივი მოქმედების დაფუძნება ამ ტიპის მოთხოვნებზე წარმოშობს პრობლემას - ადამიანში მოტივაციის გაჩენა ხდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ მას სურს X. ასე რომ, ჩვენი კვლევის შემთხვევაში, თუ მკვლევარს არ არ აღელვებს კვლევის

23

ეთიკურობა, მაშინ მოტივაციაც არ იქნებს საკვლევი სუბიექტებისგან კვლევაში ჩართვაზე ინფორმირებული თანხმობის მიღებისა.

კატეგორიული იმპერატივის პირველი ფორმულირება: იმოქმედე ისე, რომ შენი ყოველი კონკრეტული ქმედება გახდეს საყოველთაო კანონი.

კანტისგან მოდის ადამიანების ღირსების და კეთილდღეობის პატივისცემის იდეა (30).

კატეგორიული იმპერატივის მეორე ფორმულირება: მოიქეცი ისე, რომ კაცობრიობა, როგორც შენი, ისე ყოველი სხვა პიროვნების სახით, შენთვის მუდამ იყოს მიზანი და არასოდეს - მხოლოდ საშუალება.

ადამიანები კი არ უნდა გამოვიყენოთ საკუთარი მიზნის მისაღწევად, არამედ თვითონ ეს ადამიანები უნდა იყვნენ ჩვენი მიზანი.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დეონტოლოგიური მიდგომაა ადამიანის უფლებები (31). ამ მიდგომის მთავარი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ თოთოეულ ადამიანში არსებობს რაღაც განსაკუთრებული, რასაც აუცილებლად პატივი უნდა ვცეთ. კეთილდღეობაზე დაფუძნებული მიდგომის მსგავსად, ეს მიდგომაც ემყარება ცნებას, რომ ადამიანს გააჩნია რაღაც, რაც ზნეობრივად მნიშვნელოვანია და სწორედ ეს მორალი ავალდებულებს სხვებს, რომ არ დაარღვიონ ადამიანის უფლებები. არსებობს ადამიანის ბუნებრივი უფლებები და კანონებითა და კონვენციებით მიღებული უფლებები. მაგალითად, არსებობს საკვლევი სუბიექტების უფლებები, რომლებიც მიღებულია სხვადასხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებების, კონვენციების და კანონების საფუძველზე.

ადამიანის უფლებები ნიშნავს იმას, რომ სხვა ადამიანები ვალდებულნი არიან პატივი სცენ ამ უფლებებს და სხვადასხვა ტიპის უფლებები წარმოშობს სხვადასხვა ტიპის მოვალეობებს. ერთმანეთისგან უნდა განვასხვავოთ პოზიტიური და ნეგატიური უფლებები. თუ ადამიანს აქვს პოზიტიური უფლება რაიმეს გაკეთებისა, მაშინ სხვებს აქვთ ვალდებულება, საშუალება მისცენ ადამიანს გააკეთოს ის, რისი უფლებაც მას გააჩნია. მეორეს მხრივ, თუ ადამიანს აქვს ნეგატიური უფლება რაიმეს მიმართ, მაშინ სხვები არიან ვალდებულნი, რომ ხელი არ შეუშალონ, მაგრამ არ არიან ვალდებულნი, რომ ხელი შეუწყონ ამ ადამიანს თავიანთი უფლებების დაცვაში. მაგალითად, თუ ადამიანს აქვს სიცოცხლის პოზიტიური უფლება, მაშინ სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას ამ ადამიანის უფლება, როგორიცაა თავშესაფრის და საკვების უზრუნველყოფა. მეორეს მხრივ, თუ ადამიანს აქვს სიცოცხლის ნეგატიური უფლება, მაშინ სახელმწიფო არ არის ვალდებული უზრუნველყოს ეს ადამიანი იმ საშუალებებით, რაც საჭიროა მისი სიცოცხლისთვის, მაგრამ ვალდებულია თავიდან ააცილოს სიკვდილი. უფლებები ხშირად დაკავშირებულია ადამიანების კეთილდღეობასთან და შესაძლებელია მათი ახსნა კონსეკვენციალისტური მიდგომით, თუმცა კონსეკვენციალიზმის საპირისპიროდ, უფლებები იცავს

24

ადამიანის ინტერესებს, რომ არ მოხდეს მათი მსხვერპლის გაღება საერთო სარგებლისთვის, მიუხედავად ამ სარგებლის დიდი მნიშვნელობისა კაცობრიობისთვის.

ჩვენს მიერ ზემოთ აღწერილი კვლევის ეთიკური საკითხები განვიხილოთ დეონტოლოგიური მიდგომით. მაგალითად, კანტის თეორიის მიხედვით ადამიანის უფლებების პატივისცემა მოითხოვს საკვლევი სუბიექტებისგან კვლევაში მონაწილეობაზე ინფორმირებული თანხმობის მიღებას. ამიტომ, ამგვარის არარსებობა სერიოზული ეთიკური პრობლემაა დეონტოლოგიური მიდგომით. გარდა ამისა, პრობლემაა ისიც, რომ კვლევაში ხდება ადამიანების გამოყენება სხვების საკეთილდღეოდ. ამასთანავე ეს ადამიანები არიან მოწყვლადი პოპულაცია, რადგან ხშირ შემთხვევაში კვლევის სუბიექტებს არა აქვთ უნარი დაიცვან საკუთარი უფლებები და მისცენ თანხმობა, რომ ჩაუტარდეთ კვლევის პროტოკოლით გათვალისწინებული პროცედურები. ადამიანებს აქვთ უფლება, რომ არ მოხდეს მათი გამოყენება სხვების კეთილდღეობისთვის მათი თანხმობის გარეშე.

მოუქნელობა წარმოადგენს ეთიკის დეონტოლოგიური თეორიების სუსტ მხარეს. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ ინფორმირებული თანხმობა უმნიშვნელოვანესია, როდესაც საქმე გვაქვს ძალიან დიდ სარგებელთან არა მარტო კაცობრიობისთვის, არამედ თვითონ კვლევის მონაწილეთათვის, საჭიროა კვლევის ეთიკისადმი უფრო მოქნილი მიდგომა ვიდრე აბსოლუტისტური დეონტოლოგიური მიდგომა. კიდევ ერთი პრობლემა აბსოლუტისტური დეონტოლოგიური ეთიკისა არის ის, რომ გაურკვეველი ხდება, თუ როგორ უნდა მოვიმოქმედოთ იმ შემთხვევაში, როდესაც სხვადასხვა უფლებები და ვალდებულებები ერთმანეთთან კონფლიქტში მოდის. ერთ-ერთი გამოსავალი ამ შემთხვევაში მდგომარეობს სხვა ტიპის დეონტოლოგიური მიდგომის შერჩევაში, რომლის შესახებაც მოგვიანებით ვისაუბრებთ ამ თავში.

ზოგიერთი კრიტიკოსი თვლის, რომ კანტის მიერ შემუშავებული და კონსეკვენციალიზმის ეთიკური მიდგომები არასწორია და საჭიროა ზნეობრივი საკითხების განხილვა სხვა თეორიების მიხედვით. ქვემოთ განხილულია ორი სხვადასხვა მიდგომა ეთიკური საკითხების მიმართ.

ღირსების ეთიკა

ღირსების ეთიკა მოქმედების მორალურ ღირებულებას პიროვნების ეთიკური გადმოსახედიდან აფასებს (32). ღირსების ეთიკა მიმართულია მკვლევარის თვისებებზე ან მის მოტივაციაზე, რაც შეიძლება, რომ გააჩნდეს კვლევასთან დაკავშირებით. მაგალითად, ფარმაცევტული კომპანიის (რომელიც კვლევას აფინანსებს) მოტივაცია აღნიშნულ კვლევასთან დაკავშირებით წარმოადგენს ეთიკურ პრობლემას ღირსების ეთიკის მიდგომით.

25

ღირსების ეთიკის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ პიროვნების ღირსებიდან გამომდინარე უნდა შეფასდეს მისი მოქმედების ეთიკა. ჩვენს მიერ აღწერილი კვლევის მაგალითზე შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ ადამიანის პატივისცემა არის ღირსება. სარგებელი, რომელსაც კვლევა მომავალში მოუტანს პაციენტებს შეიძლება ჩაითვალოს ღირსებად, რაც გვაძლევს საბაბს აღნიშნული კვლევა ეთიკურად ჩაითვალოს. მთავარი იდეა არის ის, რომ ღირსება არის ადამიანის ის თვისება, რომელსაც მივყავართ ევდამონიზმამდე (კმაყოფილება, ნეტარება), ხოლო მანკიერება არის ის თვისება, რომელიც არღვევს ევდამონიზმს.

სხვა ეთიკური პრინციპების მსგავსად, არსებობს ღირსების ეთიკის საწინააღმდეგო არგუმენტებიც. ერთ-ერთი არგუმენტია ევდამონიზმისა და ღირსების განსაზღვრის სირთულე. მეორე არგუმენტის მიხედვით ღირსების ეთიკა წარმოდგენას გვიქმნის, თუ როგორი უნდა იყოს ადამიანი, მაგრამ ბუნდოვანი რჩება, თუ როგორ უნდა მოიქცეს ადამიანი კონკრეტულ სიტუაციაში. აღნიშნულის კონტრ-არგუმენტად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ის, რომ არც უნდა ველოდოთ ეთიკური პრინციპისგან მოქმედებების განსაზღვრას. ამიტომ, ღირსების ეთიკიკის ძირითადი მცნებების და ღირებულებების ინტეგრაცია უნდა მოვახდინოთ ეთიკის სხვა თეორიებში და ამგვარად განვსაზღვროთ მოქმედების მართებულობა.

ღირსების ეთიკას სხვა მხრივაც შეგვიძლია გამოვიყენოთ. ეს არის ზნეობრივი მაგალითები ანუ ერთი ადამიანი, რომელიც თვლის, რომ მეორე ადამიანი ზნეობრივად მასზე უფრო მაღალ საფეხურზე დგას, ცდილობს მიბაძოს და მოიქცეს ისე, როგორც იქცევა ან შესაბამის სიტუაციაში მოიქცეოდა მეორე ადამიანი. მაგრამ ეს მიდგომაც სუბიექტურია. ვის შეუძლია სწორად განსაზღვროს საკუთარი ან სხვა ადამიანის ზნეობრივი სიმაღლე? რასაც ერთი ადამიანი მიიჩნევს ზნეობრივად, მეორისთვის შეიძლება უზნეო იყოს. ასევე რთულია ზნეობრივი მაგალითების იდენტიფიკაცია კვლევის ეთიკის კონტექსტში.

ზრუვის ეთიკა

კიდევ ერთი, ქმედებაზე არა-ორიენტირებული ეთიკური პრინციპია ზრუნვის ეთიკა. (33) კონსეკვენციალიზმისა და დეონტოლოგიის მსგავსად ზრუნვის ეთიკა ეფუძნება ხედვის კრიტიკას, საიდანაც გამომდინარეობს საყოველთაო მიუკერძოებლობისა და სამართლიანობის ვალდებულებები. ზრუნვის ეთიკის მიხედვით ადამიანი არის ავტონომიური და დამოუკიდებელი არსება, რომელიც უნდა აღვიქვათ, როგორც სოციალური არსება, რომელიც გახლართულია ურთიერთობების რთულ ქსელში. ზრუნვის ეთიკა კონცენტრირებულია სწორედ ამ ურთიერთობებზე და ემოციებზე, როგორიცაა სიმპათია და სოლიდარობა. ზრუნვის ეთიკა ძირითად აქცენტს აკეთებს იმ ადამიანების საჭიროებებისა და სურვილების მიმღებლობაზე, რომლებთანაც განსაკუთრებული ურთიერთობები გვაკავშირებს. აქედან გამომდინარე, ზრუნვის ეთიკაზე დამყარებული ეთიკური გადაწყვეტილები მეტად კონტექსტუალური

26

იქნება, ვიდრე ზოგადი წესებიდან და კანონებიდან გამომდინარე. ისტორიულად ზრუნვის ეთიკა დაკავშირებულია ფემინისტ მოაზროვნეებთან და ამბობენ, რომ იგი ასახავს ქალურ მიდგომას ეთიკური საკითხების მიმართ. თუმცა, ეს უფრო ფართო მცნებაა, ვიდრე მარტივი გენდერული დამოკიდებულება და ზოგიერთი ფემინისტი აკრიტიკებს ამ ხედვას, როგორც იმ სტერეოტიპის განმტკიცებას, რაც უკავშირდება ქალის ე.წ. „მზრუნველ სქესთან“ გაიგივებას.

ზრუნვის ეთიკის მიდგომით კვლევების ეთიკური განხილვა ზოგჯერ მიმართულია მკვლევარსა საკვლევ სუბიექტებს შორის არსებულ ურთიერთობებზე. ხშირად ისმის შეკითხვა: იმ ადამიანებს, რომლებიც მონაწილეობას ირებენ კვლევაში უნდა ვუწოდოთ „საკვლევი სუბიექტი“ თუ „კვლევის მონაწილე? თუ მივუდგებით ზრუნვის ეთიკის პრინციპით, მაშინ უმჯობესია გამოვიყენოთ ტერმინი „კვლევის მონაწილე“, რადგან ის უფრო ფართო მცნებაა და სტიმულს აძლევს ადამიანებს, რომ თავიანთი თავი განიხილონ, როგორც მკვლევარებთან გათანაბრებული კვლევის თანამონაწილები, რომელთაც წვლილი შეაქვთ მეცნიერების განვითარების საქმეში. მეორე შემთხვევაში კი, „საკვლევი სუბიექტი“ უფრო ვიწრო მცნებაა და ასოცირდება კვლევის რესურსთან. მიუხედავად იმისა, რომ ამ საკითხში კანტის თეორია და ზრუნვის ეთიკა ერთმანეთთან თანხვედრაში მოდის, ძირითადი განსხვავება მდგომარეობს შემდეგში: ზრუნვის ეთიკა ფოკუსირებულია ურთიერთობაზე მკვლევარსა და კვლევის მონაწილეს შორის, ხოლო კანტის თეორია მკვლევარის ქმედებებზე.

ზრუნვის ეთიკასთან დაკავშირებით წარმოიქმნება ერთი პრობლემა. ადამიანების თვისებები და ურთიერთობები შეიძლება ზნეობრივად მისაღები იყოს, მაგრამ მოქმედებები, რომლებიც მათ შორის მიმდინარეობს, არ იყოს მორალურად რელევანტური.

განსხვავებულ ზნეობრივ ხედვებთან გამკლავება

ჩვენ უკვე განვიხილეთ ოთხი ყველაზე ხშირი ეთიკური მიდგომა და დავინახეთ, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში მათ მივყავართ სხვადასხვა გადაწყვეტილებებამდე. ჩვენს მიერ განხილული კვლევის მაგალითზე, კონსეკვენციალისტური მიდგომით აღნიშნული კვლევა მისაღებია, რადგან სარგებელი გადაწონის ზიანის მიყენების რისკს. დეონტოლოგიური პრინციპების მიხედვით ეს კვლევა მიუღებელია, რადგან საკვლევი სუბიექტების კვლევაში ჩართვა მათი თანხმობის გარეშე არღვევს ადამიანის უფლებებს. ღირსების ეთიკის მიდგომით გადაწყვეტილება დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რას ჩავთვლით ღირსებად. თუ გავითვალისწინებთ, რომ საზოგადოებაში არსებობს განსხვავებული ზნეობრივი და მორალური ხედვა, აღნიშნული შემთხვევა შექმნის პრობლემებს ეთიკური

27

გადაწყვეტილების მიღების დროს. სწორედ ეს არის პრობლემა, რომელიც დაკავშირებულია განსხვავებულ მორალურ (ზნეობრივ) ხედვებთან.

ზნეობრივი განსხვავება არსებობს არა მარტო ძირითად ეთიკურ პრინციპებს შორის, არამედ თითოეული მათგანის შიგნითაც. აქ კი ჩნდება ძირითადი შეკითხვა ეთიკის კომიტეტის ავტორიტეტთან და მანდატთან დაკავშირებით: ვინ აძლევს ეთიკის კომიტეტს იმის უფლებას, რომ განსაზღვროს სხვების ქმედებები და რის საფუძველზე შეუძლია მას ამ გადაწყვეტილებების მიღება? ჩვენ ამ საკითხს დავუბრუნდებით ამ თავის ბოლოს და ხელმეორედ განვიხილავთ მე-7 თავში.

როგორ გავუმკლავდეთ პლურალიზმის პრობლემას? შევარჩიოთ ერთი ეთიკური მიდგომა, ხოლო დანარჩენი უარვყოთ. ეს ნიშნავს იმას, რომ ვცდილობთ სხვადასხვა მიდგომიდან ამოვარჩიოთ ერთი მათგანი, რომელსაც უპირატესობას მივანიჭებთ. ამასთანავე, უნდა წარმოვადგინოთ არგუმენტები, თუ რის გამო ვანიჭებთ კონკრეტულ მიდგომას უპირატესობას სხვებთან შედარებით. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ყველა მიდგომა მოიცავს დამაჯერებელ ელემენტებს სერიოზული სირთულეებით და ფილოსოფოსებმა ასეული წლების განმავლობაში ვერ გადაჭრეს ეს პრობლემები, სავარაუდოდ ჩვენც ვერ მივალთ კონსესუსამდე. ერთ-ერთი მიდგომის პრივილეგირება სხვებთან შედარებით საფუძვლიანი არგუმენტების გარეშე და აზრთა სხვადასხვაობის ფონზე უპატივცემულობა იქნება მათ მიმართ, ვისაც განსხვავებული აზრი გააჩნია და ეჭვქვეშ დააყენებს ეთიკის კომიტეტის გადაწყვეტილების ლეგიტიმურობას.

კვლევის ეთიკური განხილვისას განსხვავებულ ეთიკურ მიდგომებთან გამკლავების ხერხები მოწოდებულია მე-7 თავში. ახლა კი განვიხილოთ რამოდენიმე განსხვავებული ეთიკური პრინციპი, რომლებიც დაგვეხმარება განსხვავებული ზნეობრივი ხედვების მქონე საზოგადოებაში საერთო აზრის ჩამოყალიბებაში.

კომუნიკაციური მოქმედების თეორია

იურგენ ჰაბერმასის კომუნიკაციური მოქმედების თეორიის მიხედვით აუცილებელია უნივერასლური ანგარიში გავუწიოთ ჩვენს მორალურ ვალდებულებებს, რასაც ყველა უნდა ეთანხმებოდეს (34). კონსესუსის მიღწევა კი შესაძლებელია მხოლოდ დიალოგის გზით.

ჰაბერმასი ამბობდა, რომ ზნეობრივი ნორმების ჩამოყალიბება შესაძლებელია მხოლოდ დიალოგის შედეგად, რომელიც უნდა წარიმართოს სამართლიან პირობებში ანუ ყველა მონაწილის აზრი და შეხედულება სერიოზულად უნდა იქნას მიღებული და გათვალისწინებული. მსჯელობა უნდა იყოს გულწრფელი და რელევანტური, გარკვეული შეხედულებებისთვის პრიორიტეტის მინიჭების გარეშე. აღნიშნული მიდგომით შესაძლებელია მორალური შეხედულებების პლურალიზმთან გამკლავება.

28

კომუნიკაციური მოქმედების თეორიასთან დაკავშირებით საჭიროა სამართლიანი დიალოგის განსაზღვრა, რადგან ეს საკითხი შეიძლება თვითონ გახდეს საკამათო. ჰაბერმასის მიხედვით სამართლიანი დიალოგი გამომდინარეობს თვითონ კომუნიკაციის ბუნებიდან, თუმცა არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა ამასთან დაკავშირებით. კიდევ ერთი რამ, რაც გასათვალისწინებელია აღნიშნულ მიდგომასთან დაკავშირებით არის ის, რომ დიალოგი და მსჯელობა ყოველთვის არ სრულდება კონსესუსით. ზოგჯერ შეუძლებელია გადაწყვეტილების მიღება მიუხედავად სამართლიანი დიალოგისა.

რეალური დისკუსიის გარეშე რთულია განსაზღვრა იმისა, თუ რა დასკვნამდე მივიდოდა ეთიკის კომიტეტი კომუნიკაციის ქმედების თეორიის მიხედვით, რომ განეხილა ზემოთ აღწერილი კვლევის მაგალითი, რადგან დასკვნები გამომდინარეობს სწორედ დისკუსიის პროცესიდან. თუმცა, რადგან კომუნიკაციური მოქმედების თეორიის ძირითადი სამიზნე არის კომუნიკაციის ნორმები, რომლებიც მნიშვნელოვანია და მოითხოვს პატივისცემას, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ეთიკის კომიტეტი არ ჩათვლის თანხმობის პროცესს მნიშვნელოვან ეთიკურ პრობლემად.

პრინციპიალიზმი

მიდგომა, რომელიც ყველაზე ხშირად გამოიყენება ბიოეთიკაში, განსაკუთრებით კი სამედიცინო ეთიკაში არის ე.წ. „პრინციპიალიზმი“ ანუ „ოთხი პრინციპის მეთოდი“. აღნიშნული მიდგომა, რომლის პოპულარიზაციაშიც დიდი წვლილი მიუძღვის ტომ ბიუჩამპს და ჯეიმს ჩაილდრესს (36) შემუშავდა ბელმონტის ანგარიშის მიხედვით, რომლეიც თავის მხრივ შეიქმნა ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1979 წელს (37).

აღნიშნული ოთხი პრინციპია:

• ავტონომიის პატივისცემა (ვალდებულება, პატივი ვცეთ ადამიანის მიერ ავტონომიური გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობას);

• არ ავნო (ვალდებულება, ზიანი არ მივაყენოთ ადამიანს); • სარგებელი (ვალდებულება, სარგებელი მოვუტანოთ ადამიანებს და

სარგებლის და ზიანის რისკის ბალანსირება); • სამართლიანობა (ვალსებულება, ადამიანებზე სარგებლის და ზიანის რისკის

თანაბრად გადანაწილება).

ზემოთ ჩამოთვლილი ოთხი პრინციპი უნდა განვიხილოთ, როგორც ე.წ. დაუწერელი კანონი. პრინციპიალიზმით შესაძლებელია მორალურ პლურალიზმთან გამკლავება, რადგან იგი მოგვიწოდებს მივიღოთ გადაწყვეტილება იმ პრინციპების მიხედვით, რომლებსაც ეთანხმებიან სხვადასხვა ეთიკური შეხედულებების მქონე ადამიანები. მაგალითად, ავტონომიის პატივისცემა კანტის თეორიის უმთავრეს ნაწილს წარმოადგენს. კონსეკვენციალისტებიც ეთანხმებიან, რომ პატივი უნდა ვცეთ ადამიანის ავტონომიას. რადგან ადამიანებმა კარგად იციან საკუთარი

29

შესაძლებლობები და სურვილები, მათ აქვთ უნარი უკეთ განსაჯონ, თუ რა იქნება მათთვის უკეთესი. თუ გვინდა, რომ ადამიანმა თავი უკეთ იგრძნოს, მაშინ უნდა მივცეთ საშუალება თვითონ გააკეთოს არჩევანი.

პრინციპიალიზმის პრინციპები ფარავს კონსეკვენციალისტური და დეონტოლოგიური მიდგომის ზნეობრივი შეხედულებების მთელ სპექტრს. თუმცა, ზოგჯერ ეს პრინციპები კონფლიქტში მოდიან ერთმანეთთან (მაგალითად, ჩვენ მიერ ზემოთ აღწერილი კვლევის შემთხვევაში „სარგებელი“ ამართლებს ამ კვლევის ჩატარებას, მაგრამ „არ ავნო“ და „ავტონომიის პატივისცემა“ არ ამართლებს კვლევის ამ ფორმით ჩატარებას). ზოგიერთ შემთხვევაში ამგვარი კონფლიქტი შეიძლება აღმოიფხვრას პრინციპების უფრო ფრთხილი სპეციფიკაციით, რომელიც მიგვიყვანს დასკვნამდე. მაგალითად, პრინციპი „ავტონომიის პატივისცემა“ კარგავს თავის აზრს საკვლევი სუბიექტის შეზღუდული კომპეტენციის გამო (კომპეტენციის საკითხებზე უფრო დეტალურად ვისაუბრებთ მე-3 ტავში). როდესაც პრინციპებს შორის კონფლიქტის თავიდან აცილება შეუძლებელია, მაშინ უბრალოდ ერთმანეთს უნდა შევადაროთ და ამგვარად დავაბალანსოთ აღნიშნული პრინციპების მნიშვნელობა ჩვენი შეხედულებების მიხედვით (ანუ რა მნიშვნელობა აქვს თითოეულ პრინციპს კონკრეტულ სემთხვევაში).

კრიტიკოსები განაცხადებენ, რომ რთულია პრინციპიალისტური მიდგომით მიიღო კონკრეტული ეთიკური გადაწყვეტილებები, რადგან ხელოვნური სისხლის პროდუქტების მაგალითზე, არსებობს სხვადასხვა არგუმენტები ამ კვლევის საკეთილდღეოდ და საწინააღმდეგოდ. რთულია მა არგუმენტების ერთმანეთთან სედარება და გადაფასება. რადგან არარსებობს მზა ფორმულა ამგვარი კონფლიქტების მოსაგვარებლად, სხვადასხვა ადამიანი მიირებს სხვადასხვა გადაწყვეტილებას. აქედან გამომდინარე, პრინციპიალიზმი მთლიანად ვერ უმკლავდება პლურალიზმის პრობლემას. ამიტომ, ჩნდება სერიოზული საფუძველი ეჭვისა, რომ აღნიშნული ოთხი პრინციპი მართლაც ფარავს ყველა ზნეობრივ შეხედულებას თუ მხოლოდ გამოარჩევს რამოდენიმე მათგანს (38).

ლიბერალიზმი

კიდევ ერთი, პოპულარული მიდგომა ზნეობრივი სეხედულებების პლურალიზმის მიმართ არის ის, რომ რაც შეიძლება ნეიტრალურად უნდა მივუდგეთ თითოეულ ეთიკურ შეხედულებას (39). ამგვარი მიდგომით, უნდა შევეცადოთ, რომ არ ჩავერიოთ ადამიანის გადაწყვეტილებაში, თუ ის სიცოცხლესთან შეთავსებადია და არ წარმოადგენს საფრთხეს სხა ადამიანებისთვის. ამას ეწოდება „ზიანის პრინციპი“, რომლის ცნობილი ფორმულირებაც ეკუთვნის ჯონ სტიუარტ მილს:

„ერთადერთი მიზანი, რის მისაღწევადაც გამართლებულია საზოგადოების ინდივიდუალური თუ კოლექტიური ჩარევა მისი ნებისმიერი წევრის ქმედების თავისუფლებაში, არის თავდაცვა. და ერთადერთი მიზანი, რომელიც გაამართლებდა

30

ძალის გამოყენებას ცივილიზებული საზოგადოების რომელიმე წევრზე მისი ნების საწინააღდეგოდ, არის სხვებისთვის ვნების მიყენების აღკვეთა. საკმარისი გამართლება არ არის ფიზიკური თუ მორალური სიკეთე თავად მისთვის. სამართლიანი ვერ იქნება ადამიანი აიძულონ რაიმე გააკეთოს ან რაიმესგან თავი შეიკავოს იმიტომ, რომ ეს მისთვის იქნება უკეთესი, რომ ეს მას უფრო გააბედნიერებს, რომ სხვების შეხედულების თანახმად ასე მოქცევა ბრძნული, ან სწორი იქნება. ეს ყველაფერი კარგი საფუძველია იმისთვის, რომ მას ვეკამათოთ ან მასთან ერთად ვიბჭოთ, ვცადოთ მისი დარწმუნება, ვთხოვოთ მას, მაგრამ არა იმისთვის, რომ ვაიძულოთ ის, ან ვნება მივაყენოთ მას მაშინ, თუ სხვაგვარად მოიქცევა. რათა ასეთი რამ გამართლებული იყოს, ნაჩვენები უნდა იყოს, რომ საქციელი, რომელიც გვსურს მას გადავაფიქრებინოთ, ბოროტებას მოუტანს ვინმე სხვას. ნებისმიერი ადამიანის ქცევის ერთადერთი ნაწილი, რომელიც ღიაა საზოგადოების ჩარევისთვის, არის ის ნაწილი, რომელიც სხვებს ეხება. ხოლო ქცევაში, რომელიც მხოლოდ მას ეხება, მისი დამოუკიდებლობა უპირობოდ აბსოლუტურია. ინდივიდი საკუთარი თავის, საკუთარი სხეულის და გონების სუვერენია“. (40)

ამ შემთხვევაში მკვეთრად ხაზგასმულია ინდივიდუალური ავტონომია და გადაწყვეტილების მიღების უნარი. აღნიშნული მიდგომა ეთიკის კომიტეტის წევრებს ურჩევს ითამაშონ მკვეთრად არა-პატერნალისტური როლი ეთიკური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში. ეთიკის კომიტეტის წევრები უნდა დარწმუნდნენ, რომ საკვლევი სუბიექტები სრულად ინფორმირებულნი არიან კვლევის შესახებ, რაც საშუალებას მისცემს მათ აწონ-დაწონონ სავარაუდო სარგებელი და ზიანის რისკი და მხოლოდ ამის შემდეგ მიიღონ გადაწყვეტილება კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით.

ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კვლევის შემთხვევაში საკვლევი სუბიექტები იმყოფებიან ისეთ მდგომარეობაში, რომ არ შეუძლიათ გადაწყვეტილების მიღება. ეთიკის კომიტეტს სეუძლია მოითხოვოს, რომ მკვლევარებმა კვლევაში უნდა ჩართონ მხოლოდ ისეთი ინდივიდები, რომელთაც ექნებათ უნარი განაცხადონ ვალიდური თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე. ლიბერალიზმის პრინციპით დაუშვებელია ადამიანებს ვაიძულოთ კვლევაში ჩართვა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს მათ მოუტანს სარგებელს.

კომუნიტარიანიზმი

ლიბერალიზმის ქვაკუთხედი ადამიანის ინდივიდუალური უფლებები, ხოლო ძირითადი ღირებულება თავისუფლებაა, რომელიც არ არის დამოკიდებული საზოგადოებრივ აზრზე (41). კომუნიტარიანიზმის მიხედვით, ადამიანი წარმოადგენს საზოგადოების ნაწილს, ამიტომ მისი გადაწყვეტილებები განპირობებული უნდა იყოს არა მხოლოდ საკუთარი ნება-სურვილით, არამედ საზოგადოებრივი ინტერესებით.

31

ლიბერალიზმისგან განსხვავებით, კომუნიტარიანიზმი კრძალავს ისეთ ქმედებებს, რომლებიც საფრთხეს უქმნის საზოგადოებრივ ღირებულებებს, მიუხედავად იმისა, მოიცავს თუ არა ეს ქმედებები ინდივიდისადმი ზიანის მიყენების რისკს. კომუნიტარიანული თეორიის მიხედვით ინდივიდი წარმოადგენს საზოგადოების ნაწილს და არა ცალკეულ სუბიექტს, ამიტომ მათთვის თავისუფლების შეზღუდვა მათივე ინტერესებიდან გამომდინარეობს, რადგან სწორედ ეს ინტერესები დამოკიდებულია საზოგადოების კეთილდღეობაზე.

კომუნიტარიანული მიდგომით ინდივიდის კვლევაში ჩასართავად საერთოდ არ არის საჭირო მისგან თანხმობის მიღება. მაგალითად, თუ კვლევა ეწინააღმდეგება ან საფრთხეს უქმნის საზოგადოებრივ ღირებულებებს, კომუნიტარიანული მიდგომით უნდა აიკრძალოს ამ კვლევის ჩატარება, მიუხედავად იმისა, რომ საკვლევი სუბიექტები თანახმა არიან კვლევაში მონაწილეობაზე. ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კვლევის შემთხვევაში, კომუნიტარიანული თეორიის მიმდევარი ეთიკის კომიტეტის წევრები ჯერ გაივლიდნენ რაიმე ფორმის კონსულტაციას საზოგადოების წარმომადგენლებთან და იმ შემთხვევაში თუ დარწმუნდებოდნენ, რომ კვლევა გამომდინარეობს საზოგადოებრივი ინტერესებიდან, ნებართვას გასცემდნენ კვლევის ჩატარებაზე, მიუხედავად იმისა, რომ შეუძლებელია საკვლევი სუბიექტებისგან ვალიდური თანხმობის მოპოვება.

როგორც აღვნიშნეთ, კვლევების ეთიკური საკითხებისადმი მიდგომა მრავალფეროვანია. თითოეული მიდგომა გამყარებულია განსხვავებული ფილოსოფიური ხედვით. როდესაც ეთიკის კომიტეტი განიხილავს რომელიმე კონკრეტული კვლევის ეთიკურ მხარეს, მიზანშეწონილია მისი განხილვა რამოდენიმე ეთიკური მიდგომით (42).

ეთიკის კომიტეტის როლი და ლეგიტიმურობა

განვიხილოთ ეთიკის კომიტეტის როლი კვლევების ეთიკურ რეგულაციაში. ევროკავშირის რეკომენდაციები კლინიკური პრაქტიკის შესახებ ეთიკის კომიტეტს განსაზღვრავს შემდეგნაირად:

დამოუკიდებელი ორგანი, რომელიც შედგება ჯანდაცვის მუშაკებისგან და არასამედიცინო სფეროს წარმომადგენლებისგან, რომელთა პასუხისმგებლობაა იმ ადამიანების უფლებების, უსაფრთხოების და კეთილდღეობის დაცვა, რომლებიც მონაწილეობენ კლინიკურ კვლევებში, რასაც ახორციელებენ შემდეგნაირად: საკუთარი მოსაზრებების გამოხატვით კვლევის პროტოკოლთან, გამოკვლევების ადეკვატურობასთან, პრეტენდეტი დაწესებულების შესაძლებლობების შესაბამისობასთან და პოტენციური საკვლევი სუბიექტებისგან ინფორმირებული თანხმობის მიღების მეთოდებთან და დოკუმენტაციასთან დაკავშირებით (43).

32

აღნიშნული დეფინიცია ეხება იმ კომიტეტებს, რომლებიც ხელმძღვანელობენ და რეგულირდება ევროკავშირის რეკომენდაციებით კლინიკური პრაქტიკის შესახებ, თუმცა სხვა კომიტეტების ეთიკური რეგულაციებიც ზემოთ წარმოდგენილი განმარტების მსგავსია.

არსებობს ეთიკის კომიტეტის როლის სამი ძირითადი მოდელი:

1) პოტენციური და არსებული საკვლევი სუბიექტების ავტონომიის დაცვა (44). ეს გახლავთ ლიბერალური მიდგომა.

2) პოტენციური და არსებული საკვლევი სუბიექტების კეთილდღეობის დაცვა. ეს კი ემყარება კონსეკვენციალისტურ თეორიას.

3) კვლევის ეთიკური განხილვისას რელევანტური ზნეობრივი თეორიების ბალანსირება, მათ შორის საკვლევი სუბიექტების ავტონომიის პატივისცემის და კეთილდღეობის დაცვა (45). ეს გახლავთ მიდგომა ოთხი ძირითადი ეთიკური პრინციპის მიხედვით.

თითოეული მოდელი მოიცავს ეთიკური განხილვის განსხვავებულ მიდგომას, რის შედეგადაც გენერირდება სხვადასხვა დასკვნა კვლევების შესახებ. არსებობს მრავალი არგუმენტი თითოეული მოდელის სასარგებლოდ, თუმცა ყველაზე მისაღები მაინც მესამე მოდელია. როგორც აღვნიშნეთ, ადამიანებს გააჩნიათ განსხვავებული ზნეობრივი შეხედულებები, ამიტომ კვლევების ეთიკური განხილვა მიზანშეწონილია, რომ მიმდინარეობდეს სხვადასხვა ზნეობრივი თეორიების მიხედვით.

განვიხილოთ ეთიკის კომიტეტის საზოგადოებრივი როლი. ეთიკის კომიტეტი ჩვეულებრივ არ არის კერძო ორგანიზაცია, ის საზოგადოების წარმომადგენლობითი ორგანოა. ეთიკის კომიტეტს გააჩნია სახელმწიფო უფლებამოსილება, მიიღოს საზოგადოებრივი გადაწყვეტილებები. ამიტომ, აუცილებელია, რომ კვლევების ეთიკური განხილვის დროს გათვალისწინებულ იქნას საზოგადოებაში დამკვიდრებული სხვადასხვა ზნეობრივი შეხედულებები და პრინციპები. ამას ეწოდება პლურალისტული მიდგომა.

რიგ შემთხვევებში წარმოიქმნება პრობლემები ეთიკურ გადაწყვეტილების მიღების დროს, როდესაც ეთიკის კომიტეტის ზოგიერთ წევრს გააჩნია რელიგიური ან მორალური წინააღმდეგობა გარკვეულ საკითხებთან დაკავშირებით. მაგალითთად, ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სადაო საკითხია ადამიანის ემბრიონზე ჩატარებული კვლევები. ეთიკის კომიტეტის წევრების უმრავლესობას შესაძლოა წინააღმდეგი იყოს ადამიანის ემბრიონზე კვლევების ჩატარებისა, საკუთარი ზნეობრივი შეხედულებებიდან გამომდინარე. ასეთ შემთხვევაში, აუცილებელია ეთიკის კომიტეტის თითოეულმა წევრმა არგუმენტირებულად გამოხატოს საკუტარი მოსაზრება კონკრეტული საკითხის მიმართ, რომელიც შემდგომ განხილვის საგანი უნდა გახდეს მთელი კომიტეტის

33

მიერ. ეთიკის კომიტეტის წევრების ერთ-ერთი ფუნქციაა კომპრომისზე წასვლა, როდესაც შეუძლებელია საერთო აზრის ჩამოყალიბება, მიუხედავად არგუმენტირებული კამათისა. ასევე, აუცილებელია კომიტეტის ფუნქციონირება იმგვარად, რომ ყველა წევრს ჰქონდეს საკუთარი აზრის თავისუფლად გამოხატვის საშუალება, რომლის მიზანიც უნდა იყოს კვლევებში ეთიკური პრობლემების აღმოჩენა და მათი მოგვარების გზების ძიება.

ამგვარად, ეთიკის კომიტეტის ვალდებულებაა კვლევების ეთიკურად წარმოების რეგულირება. ეს მოიცავს განაცხადის განხილვას კვლევის დაწყებამდე, ასევე კვლევის მონიტორინგს გარკვეულ დონეზე და ეთიკური პრობლემების აღმოჩენის შემთხვევაში რეკომენდაციების მიცემას კვლევის მეთოდოლოგიაში ცვლილებების შესატანად. ამასთანავე, ეთიკის კომიტეტის წევრებს ყოველთვის უნდა ახსოვდეთ, რომ კვლევის ზედმეტად კრიტიკული და ინტერვენციული ეთიკური განხილვა თვითონ წარმოადგენს არაეთიკურ ქმედებას. ეთიკის კომიტეტის ვალდებულებაა, ასევე, მკვლევარებისთვის კონსტრუქციული რჩევების მიცემა და მაღალი დონის, ეთიკური კვლევების ხელშეწყობა.

ეთიკის კომიტეტის წევრები ინდივიდუალურად უნდა გაეცნონ კვლევის განაცხადს და ეთიკური პრობლემების აღმოჩენის შემთხვევაში განსახილველად გაიტანონ კომიტეტზე, რომელსაც ყველა წევრი უნდა ესწრებოდეს. დისკუსიის შედეგად კომიტეტის წევრები იღებენ საბოლოო გადაწყვეტილებას კვლევის ეთიკურობასთან დაკავშირებით, რაც ოფიციალურად ფორმდება დასკვნის სახით. ეთიკის კომიტეტის დასკვნა მიეწოდება მთავარ მკვლევარს, რის საფუძველზეც მას ეძლევა ან არ ეძლევა კვლევის ჩატარების უფლება.

34

თავი 2

ინფორმირებული თანხმობა

სასწავლო მიზნები

აღნიშნულ თავში აღწერილია კვლევაში მონაწილეობაზე საკვლევი სუბიექტისგან ინფორმირებული თანხმობის მიღების მნიშვნელობა. სახელდობრ, ამ თავის შესწავლის შედეგად გეცოდინებათ:

• ინფორმირებული თანხმობის მნიშვნელობა კვლევის ეთიკაში • რა კავშირშია ვალიდური თანხმობის მიღების აუცილებლობა ფუნდამენტურ

ზნეობრივ პრინციპებთან, როგორიცაა ავტონომია, ღირსება, ზიანის თავიდან აცილება და პიროვნების პატივისცემა.

• ვალიდური ინფორმირებული თანხმობის სწორი დეფინიცია • საკვლევი სუბიექტების ინფორმირების ეთიკური საკითხები: მაგალითად, თუ

რა უნდა იცოდნენ კვლევის შესახებ პოტენციურმა საკვლევმა სუბიექტებმა. • კვლევაში მონაწილეობის ნებაყოფლობითობის ეთიკური საკითხები:

მაგალითად, მოქმედებს თუ არა წამახალისებელი ქმედებები (როგორიცაა მატერიალური ანაზღაურება, უფასო სამედიცინო გამოკვლევები და ა.შ.) კვლევაში მონაწილობის ნებაყოფლობითობაზე.

35

შესავალი

ინფორმირებული თანხმობა ამ თავში განხილულია სამი სხვადასხვა კვლევის მაგალითზე. თუმცა, სანამ მაგალითებზე გადავიდოდეთ საჭიროა გვქონდეს ბაზისური ინფორმაცია ინფორმირებული თანხმობის შესახებ. კერძოდ, განვიხილოთ:

• ინფორმირებული თანხმობის როლი ძირითად საერთაშორისო ეთიკურ დოკუმენტებში

• რა კავშირშია ვალიდური თანხმობა ფუნდამენტურ ეთიკურ პრინციპებთან, რომლებიც განვიხილეთ პირველ თავში

• ვალიდური თანხმობის დეფინიცია

ინფორმირებული თანხმობის როლი საერთაშორისო ეთიკურ კოდექსებსა და დეკლარაციებში

საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ინფორმირებული თანხმობა უმნიშვნელოვანესი ეთიკური საკითხია, განსაკუთრებით ბიოსამედიცინო კვლევებში. აღნიშნულს ადასტურებს ქვემოთ მოყვანილი ოფიციალური განცხადებების რამოდენიმე მაგალითი:

მუხლი მეშვიდე, საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დოკუმენტი: „არავინ არ უნდა განიცდიდეს წამებას ან სასტიკ, არაადამიანურ ან მისი ღირსების დამამცირებელ მოპყრობასა თუ სასჯელს, კერძოდ, არც ერთ პირზე, თუ არ იქნა მისი თავისუფალი თანხმობა, არ შეიძლება სამედიცინო ან სამეცნიერო ცდების ჩატარება“. (1)

მუხლი მესამე, ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტია: „მედიცინისა და ბიოლოგიის დარგში, დაცული უნდა იყოს შემდეგი უფლებები: ა) პირის ნებაყოფლობითი და ინფორმირებული თანხმობა კანონის შესაბამისად“. (2)

ჰელსინკის დეკლარაცია, მსოფლიო სამედიცინო ასოციაცია: „ბიოსამედიცინო კვლევაში ჩართვამდე პოტენციურ საკვლევ სუბიექტს უნდა მიეწოდოს ადეკვატური ინფორმაცია კვლევის მიზნის, მეთოდების, დაფინანსების წყაროს, ინტერესთა კონფლიქტის, მკვლევარის სამუშაო დაწესებულების, კვლევის მოსალოდნელი სარგებლისა და რისკის შესახებ. პიროვნებას ასევე უნდა მიეწოდოს ინფორმაცია, რომ კვლევაში მონაწილეობა ნებაყოფლობითია და მას გააჩნია უფლება უარი თქვას კვლევაში მონაწილეობაზე ნებისმიერ დროს. მას შემდეგ, რაც დარწმუნდება, რომ სუბიექტმა ადეკვატურად აღიქვა მიწოდებული ინფორმაცია, მკვლევარი ვალდებულია, მისგან მიიღოს თავისუფალი, ინფორმირებული თანხმობა

36

(უმჯობესია ხელმოწერის სახით) კვლევაში მონაწილეობაზე. თუ თანხმობის მიღება წერილობითი სახით შეუძლებელია, მაშინ ვერბალური თანხმობის მიღება უნდა მოხდეს მოწმეების თანდასწრებით და შესაბამისი ფორმალური დოკუმენტირებით“. (3)

მუხლი მეხუთე, ეთიკის კოდექსი, საერთაშორისო სოციოლოგიის ასოცოაცია (ISA): „საკვლევი სუბიექტებისგან თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე უნდა მოხდეს წინასწარ, კვლევაში ჩართვამდე. ფარული კვლევა პრინციპულად მიუღებელია, გარდა იმ გამონაკლისი შემთხვევებისა, როდესაც ეს არის საკვლევი სუბიექტებისგან ინფორმაციის შეგროვების ერთადერთი მეთოდი“. (5)

ზემოთ ჩამოთვლილი ოფიციალური განცხადებები არ არის გადამწყვეტი და ამომწურავი, ასევე აღნიშნულ დოკუმენტებს გააჩნია სხვადასხვა სამართლებრივი სტატუსი. მაგალითად, ჰელსინკის დეკლარაცია და საერთაშორისო სოციოლოგიის ასოციაციის ეთიკის კოდექსი წარმოადგენს პროფესიული ასოციაციების ოფიციალურ დოკუმენტებს, მაშინ როდესაც სხვა პროკლამაციები არის შეთანხმებები, რომლებსაც მრავალი ქვეყანა აწერს ხელს და აქედან გამომდინარე თითოეულ მათგანს გააჩნია პირდაპირი ან არაპირდაპირი სამართლებრივი ძალა. ამ შემთხვევაში ჩვენი მთავარი მიზანი არ არის ამ დოკუმენტების ლეგალური სტატუსის დემონსტრირება. აღნიშნული მაგალითები მოყვანილია კვლევაში მონაწილეობაზე თავისუფალი და ინფორმირებული თანხმობის მიღების მნიშვნელობის ილუსტრირებისთვის, რასაც ადასტურებს ზემოთ ჩამოთვლილი დოკუმენტები.

აღსანიშნავია, რომ საერთაშორისო სოციოლოგიის ასოციაციის განცხადება მიგვითითებს, რომ სოციოლოგიურ კვლევებში ინფორმირებული თანხმობის მიღების მოთხოვნა ნაკლებად მკაცრია ბიოსამედიცინო კვლევებთან შედარებით.

ინფორმირებული თანხმობა და ფუნდამენტური ზნეობრივი პრინციპები

საკვლევი სუბიექტის კვლევაში ჩართვა მისგან ინფორმირებული თანხმობის მიღების შემდეგ გამომდინარეობს რამოდენიმე ფუნდამენტური პრინციპიდან, რომლებიც განვიხილეთ პირველ თავში. ესენია:

• ავტონომიის პატივისცემა • ღირსების პატივისცემა • პიროვნების პატივისცემა

თითოეული ეს პრინციპი წარმოქმნის ვალდებულებას, რომ დაუშვებელია ავტონომიურ ადამიანზე ჩაატარო კვლევა მისი თანხმობის გარეშე, მიუხედავად კვლევის მიზნისა და მნიშვნელობისა. ეს მოთხოვნა ასევე ეხება (თუმცა ნაკლები სიმკაცრით) ავტონომიური პიროვნებისგან ინფორმაციის მოპოვებას ან/და მასზე

37

დაკვირვებას. ამიტომ, ადამიანის ჩართვა კვლევაში მისი თანხმობის გარეშე ნიშნავს, რომ პატივს არ ვცემთ პიროვნების ღირსებას.

ასევე, არსებობს მჭიდრო კავშირი თანხმობასა და პრივატულობას შორის ანუ ადამიანის კვლევაში ჩართვა თანხმობის გარეშე ნიშნავს პიროვნების პრივატულობის დარღვევას. ასე რომ, თუ საკვლევი სუბიექტი თანხმდება, რომ მასზე აწარმოონ დაკვირვება და ეს თანხმობა ვალიდურია, მაშინ მას არ შეუძლია ჰქონდეს პრეტენზია, რომ მისი პრივატულობა დაირღვა.

არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა ღირსებისა და პიროვნების პატივისცემაზე. ერთ-ერთი შეხედულებით ნებისმიერი მოქმედება გამართლებულია და აღნიშნული პრინციპები არ ირღვევა თუ წინასწარ მოპოვებულია ვალიდური ინფორმირებული თანხმობა იმ ადამიანებისგან, ვისცზეც ხორციელდება აღნიშნული მოქმედება. სხვა, ალტერნატიული შეხედულებით, ზოგიერთი სახის ქმედება შემლახველია ადამიანის ღირსების, მიუხედავად ვალიდური თანხმობის მიღებისა ამ ქმედებებზე. ჯუჯა ადამიანების ჰაერში აგდება და კომერციული სექსი სწორედ ამგვარი ქმედებების მაგალითებს წარმოადგენენ (6). განვიხილოთ მანუელ ვაკენჰეიმის ცნობილი შემთხვევა , რომელიც საფრანგეთში მოხდა. ვაკენჰეიმი იყო ჯუჯა ადამიანი. იგი მუშაობდა ბარში კლიენტების მოსაზიდად, რომლებიც როცა დათვრებოდნენ ერთობოდნენ იმით, რომ ვაკენჰეიმს აიტაცებდნენ და ჰაერში აგდებდნენ, თან ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ, ვინ უფრო მაღლა ააგდებდა ჯუჯა ადამიანს. აღნიშნული საქმიანობა ვაკენჰეიმის ერთადერთ შემოსავლის წყაროს წარმოადგენდა მანამ, სანამ კანონით არ აღიკვეთა ამგვარი ქმედებები, რომელიც ეფუძნებოდა შეხდეულებას, რომ ამით მისი ღირსება ილახებოდა (7). აღმოჩნდა, რომ ვაკენჰეიმს ძალიანაც მოსწონდა თავისი საქმიანობა და სულაც არ გახარებია, როცა კანონით აიკრძალა ამგვარი ქმედებები. იგი ამბობდა: „ეს ჩემი პირადი ცხოვრებაა. მინდა მომეცეს უფლება ვაკეთო ის, რაც მინდა და მომწონს“. ამიტომ, ჩნდება შეკითხვა: თუ გავითვალისწინებთ, რომ ვაკენჰეიმის თანხმობა ჰაერში აგდებაზე თავისუფალი და ნებეყოფლობითი იყო, მაინც უნდა ჩავთვალოთ ეს ქმედება ღირსების შემლახავად? უნდა გვახსოვდეს, რომ ამ შემთხვევაში მხოლოდ ღირსების შელახვა და ზნეობრივი საკითხები არ არის პრობლემა. ჯუჯა ადამიანის ჰაერში აგდება სახიფათოა. ასევე ამგვარი ქმედება შეიძლება განხორციელდეს სხვა ჯუჯა ადამიანებზე თავიანთი სურვილის საწინააღმდეგოდ. ამიტომ, ამგვარი ქმედების კანონით აკრძალვა ეთიკურად გამართლებულია.

ჩნდება კიდევ ერთი საინტერესო შეკითხვა: ნებისმიერ შემთხვევაში მოითხოვს ადამიანის ავტონომიის პატივისცემა ინფორმირებულ თანხმობას, თუ არსებობს ისეთი სიტუაცია, როდესაც შესაძლებელია გამონაკლისის დაშვება? ამის ნათელი მაგალითია ბიჰევიორისტული კვლევები, რომელიც მოიცავს ადამიანებზე ფარულ ზედამხედველობას, სადაც მეთოდოლოგიურად დაუშვებელია, საკვლევმა სუბიექტმა იცოდეს, რომ მას უთვალთვალებენ, რადგან ეს უარყოფითად იმოქმედებს კვლევის

38

შედეგების ვალიდურობაზე. ასევე საინტერესოა, გვაკისრებს თუ არა ავტონომიის პატივისცემა ვალდებულებას, რომ ადამიანის გარდაცვალების შემდეგაც პატივი ვცეთ მის სურვილებს. ეს საკითხი ძალიან აქტუალურია ორგანოების დონაციის და კვლევებში გვამის გამოყენებასთან მიმართებით (რასაც მოგვიანებით განვიხილავთ კვლევის მაგალითში 2.2.).

ავტონომიის პატივისცემის პრინციპის გარდა, საკვლევი სუბიექტებისგან ვალიდური თანხმობის მიღებას გვავალდებულებს „არ ავნო“ პრინციპი (თავი 1). ეს მიდგომა მდგომარეობს იმაში, რომ გათვალისწინებული უნდა იყოს საკვლევი სუბიექტების ინტერესები და მათთვის ზიანის მიყენების რისკი მინიმუმამდე უნდა იქნას დაყვანილი. ამასთანავე, პოტენციურმა კვლევის მონაწილემ თვითონ უნდა გადაწყვიტოს სურს თუ არა მას ამ რისკის გაწევა. მაგალითად, ზოგიერთ ადამიანს აქვს საავადმყოფოს შიში, ამიტომ მისთვის ისეთ კვლევაში ჩართვა, რომელიც მოიცავს საავადმყოფოში ვიზიტებს და გამოკვლევების ჩატარებას არასასიამოვნოა და და დაკავშირებულია სტრესთან. მეორეს მხრივ კი, არსებობენ ადამიანები, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან საავადმყოფოში გამოკვლევების ჩატარებით, რადგან ფიქრობენ, რომ ეს მათთვის სარგებელს წარმოადგენს. პირველ შემთხვევაში საკვლევი სუბიექტებისთვის ფსიქოლოგიური ზიანის მიყენების რისკი გაცილებით მაღალია ვიდრე მეორე შემთხვევაში. ამიტომ, ინფორმირებული ტანხმობის პროცესი აძლევს პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებს არჩევანის გაკეთების საშუალებას საკუთარი სურვილის მიხედვით.

ვალიდური თანხმობის დეფინიცია

იმისათვის, რომ კვლევა ჩაითვალოს ეთიკურად, აუცილებელია კვლევაში მონაწილეობაზე ინფორმირებული თანხმობის მიღება პოტენციური საკვლევი სუბიექტებისგან. მაგრამ ის, რომ მონაწილემ უბრალოდ თქვას „დიახ“ არ არის საკმარისი. თანხმობა უნდა იყოს მართებული ანუ ვალიდური. ასე, რომ თანხმობა, რომელიც ეფუძნება არაადეკვატურ და არასწორ ინფორმაციას ან მიღებულია იძულების წესით ან წარმოადგენს იმ პიროვნების თანხმობას, რომელსაც არ აქვს განსჯის უნარი და ვერ აღიქვამს, თუ რაზე აწერს ხელს არ არის დამაკმაყოფილებელი. შესაბამისად, კვლევა, რომელიც იყენებს ამდაგვარ თანხმობას ვერ ჩაითვლება ეთიკურად.

არსებობს ვალიდური თანხმობის (ასევე უწოდებენ თავისუფალ და ინფორმირებულ თანხმობას) სხვადასხვა დეფინიცია, მაგრამ ყველა მათგანს საერთო აქვთ ის, რომ ვალიდური თანხმობა უნდა შედგებოდეს სამი ძირითადი ელემენტისგან:

• ადეკვატური ინფორმაცია • ნებაყოფლობითობა

39

• კომპეტენცია

ინფორმაცია

ვალიდური თანხმობის მისაღებად აუცილებელია ადეკვატური ინფორმაციის მიწოდება კვლევის პოტენციური მონაწილეებისთვის. ამიტომ, უნდა ვიცოდეთ, თუ რა უნდა იცოდნენ საკვლევმა სუბიექტებმა კვლევის შესახებ და როგორ უნდა მივაწოდოთ მათ ეს ინფორმაცია. რაც შეეხება ინფორმაციის რაოდენობას, მიღებულია, რომ პიროვნებას უნდა მივაწოდოთ იმ რაოდენობის ინფორმაცია, რაც სჭირდება გონიერ ადამიანს კვლევაში მონაწილეობის შესახებ გადაწყვეტილების მისაღებად. ამ კრიტერიუმის მიხედვით, მკვლევარი ვალდებულია საკვლევ სუბიექტს გაუმხილოს ნებისმიერი რისკი, რაც დაკავშირებულია კვლევაში მონაწილეობასთან, კვლევის მიზანი და ამოცანები, ფინანსური ინტერესები (მაგ., მიიღებს თუ არა ფულად წახალისებას კვლევაში მონაწილეობის გამო), კვლევის დაფინანსების წყარო (რადგან ზოგჯერ ადამიანებს არ სურთ დაეხმარონ ზოგიერთ კომპანიას ან მთავრობას). მკვლევარი არ არის ვალდებული კვლევის ყველა დეტალი გაუმხილოს პოტენციურ მონაწილეს (მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება ჰქონდეს საშუალება). ზედმეტი ინფორმაციის მიწოდებამ შესაძლებელია, გამოიწვიოს ე.წ. „ინფორმაციული გადატვირთვა“ , რის შედეგადაც ადამიანებს უჭირთ დიდი რაოდენობით ინფორმაციის მიღება და აღქმა.

გარდა ამისა, ყურადღება უნდა მიექცეს მიწოდებული ინფორმაციის ხარისხს. ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩნდება რამოდენიმე შეკითხვა:

• თუ პოტენციური საკვლევი სუბიექტისთვის ინფორმაციის მიწოდების მიზნით გამოიყენება კვლევის საინფორმაციო ფურცელი, რამდენად მარტივ და გასაგებ ენაზეა იგი დაწერილი? შეიცავს თუ არა საინფორმაციო ფურცელზე მოთავსებული ტექსტი ბევრ ტექნიკურ ტერმინს, რომელიც უბრალო ადამიანებისთვის გაუგებარია?

• რა ხდება იმ შემთხვევაში, თუ პოტენციური საკვლევი სუბიექტები სხვა ენაზე საუბრობენ? იქნება თუ არა მათთვის გადათარგმნის საშუალება?

• ეძლევათ თუ არა პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებს მოფიქრების ვადა გადაწყვეტილების მისაღებად? აქვთ თუ არა მათ საშუალება კითხვები დაუსვან მკვლევარს კვლევის შესახებ ან მოიძიონ დამატებითი ინფორმაცია დამოუკიდებელი წყაროებიდან (წიგნებიდან ან ინტერნეტიდან)?

პრაკტიკაში გვხვდება ინფორმაციის მიწოდების სხვადასხვა ვარიაცია განსხვავებული ტიპის კვლევებში. მაგალითად, ახალი პრეპარატის კლინიკურ კვლევაში ჩასართავად პოტენციურ მონაწილეებს უნდა მიეწოდოთ სრულყოფილი ინფორმაცია კვლევის შესახებ, მაშინ როდესაც გამოკითხვისთვის, რომელიც გულისხმობს ადამიანების

40

დამოკიდებულების გამოვლენას შოპინგის მიმართ, მინიმალური ინფორმაციის მიწოდებაც საკმარისია მონაწილეთა კვლევაში ჩასართავად. ანალოგიურად, არსებობს ინფორმაციის მიწოდების სხვადასხვა ფორმა. მაგალითად, ზოგიერთ კვლევაში გამოიყენება საინფორმაციო ფურცლები, ხოლო ზოგიერთში ამგვარი მიდგომა ბიუროკრატიულად ითვლება და მონაწილეთა მხოლოდ ვერბალური ინფორმირება საკმარისია. თუმცა, მიუხედავად ინფორმაციის მიწოდების განსხვავებული მეთოდებისა, ყველა შემთხვევაში აუცილებელია პოტენციური საკვლევი სუბიექტებისგან ვალიდური თანხმობის მოპოვება კვლებვაში მონაწილეობაზე.

ნებაყოფლობითობა

ვალიდური თანმობა უნდა იყოს ნებაყოფლობითი და თავისუფალი. პრაქტიკაში ეს ნიშნავს, რომ თანხმობა არ უნდა იყოს იძულების წესით, სხვადასხვა მანიპულაციით ან/და გადაჭარბებული სტიმულის (წახალისების) შედეგი.

კვლევაში იძულებით ჩართვა ხდება პიროვნებაზე დამუქრებით. ამიტომ, მუქარის, ძალადობის ან/და სხვა სასჯელის შიშის შედეგად მიღებული თანხმობა ვერ ჩაითვლება ვალიდურად. თანამედროვე ევროპულ კვლევებში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღებასთან დაკავშირებული იძულების მეთოდები საკმაოდ დახვეწილი და ძნელად შესამჩნევია. ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ ზოგჯერ ადამიანებს ჰგონიათ, რომ აიძულეს მიეცათ თანხმობა, მაშინ, როდესაც აღნიშნულს ადგილი არ ჰქონია. მაგალითად, ადამიანები ფიქრობენ, რომ თუ უარს იტყვიან კვლევაში მონაწილეობაზე, რომელსაც აწარმოებს მათი ექიმი, ექთანი, ლექტორი ან ხელმძღვანელი, ეს ხელს შეუშლის მათ მომავალ ურთიერთობებში. ამიტომ, განსაკუთრებული სიფრთხილის გამოჩენაა საჭირო, როდესაც მკვლევარი იმყოფება პრიორიტეტულ პოზიციაში საკვლევ სუბიექტთან მიმართებით. ამგვარი მდგომარეობა ქმნის არასწორ შეხედულებას ძალდატანების შესახებ, თუმცა ქმნის სახარბიელო სიტუაციას მართლაც განხოციელდეს საკვლევი სუბიექტის კვლევაში ჩართვა იძულების წესით.

როგორ მოვიქცეთ ამ შემთხვევაში:

• არ ივცეთ ექიმებს, ექთნებს და პედაგოგებს ჩაატარონ კვლევა თავიანთ პაციენტებზე და სტუდენტებზე/მოსწავლეებზე

• თანხმობის მიღება უნდა მოხდეს მიუკერძოებელი შუამავლის მეშვეობით • საინფორმაციო ფურცელში ნათლად უნდა ჩანდეს, რომ კვლევაში

მონაწილეობის მიღებაზე უარის თქმა არ იმოქმედებს უარყოფითად პოტენციური საკვლევი სუბიექტის მიერ მომავალში მისთვის განკუთვნილი სერვისის ხელმისაწვდომობაზე ან ხარისხზე და რომ საკვლევ პირს

41

თავისუფლად შეუძლია დატოვოს კვლევა ნებისმიერ დროს ყოველგვარი სასჯელის ან/და ჯარიმის გარეშე.

მანიპულაცია ზოგჯერ, მაგრამ არა ყოველთვის მოიცავს სიცრუეს და თვალთმაქცობას. შემთხვევები, რომლებშიც მანიპულაცია დაფუძნებულია პოტენციური საკვლევი პირის მოტყუებაზე (ანუ არასწორი ინფორმაციის მიწოდებაზე) განხილულია წინა ნაწილში („ინფორმაცია“), ამიტომ ჩვენ შევჩერდებით მხოლოდ მანიპულაციის იმ მეთოდებზე, რომელსაც არ უდევს საფუძვლად ტყუილი.

რას ნიშნავს მანიპულაცია სიცრუის გარეშე? ეს საკმაოდ რთული შეკითხვაა ფილოსოფიურ ფსიქოლოგიაში და ჩვენ მხოლოდ ზედაპირულად შევეხებით მას. მანიპულაცია ეს არის ადამიანებზე გავლენის მოხდენა მისი ქცევის შეცვლი მიზნით. მანიპულაციის დროს ხდება დასაბუთებისა და არგუმენტირების გზით ადამიანის მოსაზრების შეცვლა, რაც აისახება მის ქცევაზე.

მანიპულაციის მაგალითები:

• ემოციური მუსიკის გამოყენება საქველმოქმედო მოწოდებებზე • გრაფიკული გამოსახულება სიგარეტის კოლოფზე, რომლის მიზანია მოწევაზე

ტავის დანებება • სხვადასხვა არომატის და სურნელის (მაგ., ყავის, პურის) გამოყენება

მაღაზიებში გაყიდვების ხელშესაწყობად

აღსანიშნავია, რომ მანიპულცია არ შეიძლება ყოველთვის ჩაითვალოს არასწორ მოქმედებად (მაგალითად, სხვადასხვა გამოსახულების გამოყენება საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის გაუმჯობესების მიზნით გამართლებულია). თუმცა, ყოველთვის წარმოიშობა შეკითხვა მანიპულაციის შედეგად მირებული თანხმობის ვალიდურობის შესახებ.

როგორ ხდება მანიპულირების გამოყენება კვლევებში? ზოგიერთ სემთხვევაში საინფორმაციო ფურცელში აღწერილი კვლევის სარგებელი სიმართლეს შეესაბამება, მაგრამ გამოყენებულია მანიპულაციური ტერმინები. მაგალითად, მკვლევარი დარწმუნებულია, რომ მის მიერ მოწოდებული კვლევა გადაარცენს მრავალი ბავშვის სიცოცხლეს. თუ საინფორმაციო ფურცელში ჩაწერს, რომ ის ვინც ამ კვლევაში მიიღებს მონაწილეობას გმირია, მაშინ ეს იქნება ამ ფაქტით მანიპულაცია, რაც სავარაუდოდ გავლენას მოახდენს პოტენციური საკვლევი სუბიექტების გადაწყვეტილებაზე, მიუხედავად იმისა, რომ კვლევის სარგებლის მნიშვნელობა სიმართლეს შეესაბამება. აქედან გამომდინარე, თანხმობა, რომელსაც მკვლევარი მოიპოვებს საკვლევი პირებისგან ვერ ჩაითვლება ვალიდურად, რადგან მისი მოპოვება მანიპულაციით განხორციელდა.

42

წახალისება ეს არის ფულადი ან სხვა ჯილდო კვლევაში მონაწილეობისთვის. წახალისება ყოველთვის არ წარმოადგენს უარყოფით ან პრობლემურ ქმედებას, თუმცა ეჭვქვეშ აყენებს თანხმობის ვალიდურობას თუ იგი გადაჭარბებულად მაღალია ან მიმართულია დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პოპულაციაზე. პირველ შემთხვევაში წახალისება, რომელიც აღემატება გარკვეულ ზღვარს წარმოადგენს მანიპულაციის ერთ-ერთ მეთოდს, რაც განაპირობებს პოტენციური საკვლევი სუბიექტების გადაწყვეტილებას დათანხმდეს კვლევაში მონაწილეობაზე, რადგან უარსე ვერ ამბობს მიმზიდველ ჯილდოზე. გარდა ამისა, იმ შემთხვევაში თუ კვლევა პოტენციურად სახიფათოა და მოიცავს საკვლევი სუბიექტებისთვის ტკივილის მიყენებას, არაეთიკურია მათთვის ისეთი წამახალისებელი ჯილდოს შეთავაზება, რომელზეც უარს ვერ იტყვიან და არავითარ შემთხვევაში არ დათანხმდებოდნენ კვლევაში მონაწილეობაზე ამ ჯილდოს გარეშე. განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა მოვეკიდოთ წამახალისებელი ჯილდოს შეთავაზებას დაბალი სოიალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პოპულაციისთვის. მაგალითად, თუ ჩვენ შევთავაზებთ საკვლევ სუბიექტს, რომ ჩავუტარებთ მკურნალობას იმ პრეპარატებით, რომელიც მას სჭირდება, მაგრამ მისთვის არ არის ხელმისაწვდომი, აღნიშნული შეთავაზება ძალზედ მიმზიდველი იქნება მისთვის, რაზეც უარს ვერ განაცხადებს. (8)

კვლევაში მონაწილეობისთვის წამახალისებელი ჯილდოს სასარგებლოდ შეგვიძლია შემდეგი არგუმენტები წარმოვადგინოთ: (9)

• არსებობს მრავალი საკითხი, რასთან დაკავშირებითაც ადვილია ადამიანის ქცევის მოდიფიცირება ფულადი ჯილდოს მეშვეობით, რაც თავის მხრივ არანაირ პრობლემას არ ქმნის. მაშინ რატომ უნდა შევიკავოთ თავი ამგვარი ქმედებისგან?

• ჩვეულებრივ, მკვლევარი იღებს ანაზღაურებას კვლევის ჩატარებითვის. მაშინ რატომ არ უნდა ანაზღაურდეს საკვლევი სუბიექტის კვლევაში მონაწილეობა?

• სხვადასხვა პროფესიის ადამიანებს, რომელთა საქმიანობაც დაკავშირებულია სამსახურეობრივ რისკთან, დამატებით ანაზღაურებას აძლევენ გაწეული სამუშაოსთვის (მაგ., მყვინთავებს, მეშახტეებს, სამხედრო მოსამსახურეებს). მაშინ რატომ უნდა ავუნაძღაუროდ კვლევის მონაწილეებს კვლევისთვის გაწეული ძალისხმევა და რისკი?

• საკვლევი სუბიექტებისთვის წამახალისებელი ჯილდოს მიცემა ხშირად მათთვის კარგია, განსაკუთრებით მაშინ, თუ მათ სჭირდებათ ფული ან მკურნალობა, რომელსაც სთავაზობენ.

• თუ საკვლევი სუბიექტებისადმი გადახდილი თანხა მწირია (ან საერთოდ არ უხდიან), მაშინ მათი კვლევაში მონაწილეობა იქნება ამ ადამიანების ექსპლუატაცია ან საქმე გვაქვს უსამართლოდ დაბალ ანაზღაურებასთან.

43

კომპეტენცია

ვალიდური თანხმობის მესამე ელემენტია კომპეტენცია. გააჩნია თუ არა ადამიანს, რომელიც გვაძლევს თანხმობას კვლევაში მონაწილეობაზე საკმარისი კომპეტენცია ანუ შესაძლებლობა იმისა, რომ სწორად გაიგოს და აღიქვას მიწოდებული ინფორმაცია და გამოხატოს საკუთარი შეხედულება კვლევის შესახებ? თუ ადამიანს არ აქვს ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის უნარი, მაშინ იგი არაკომპეტენტურია ანუ არ შესწევს გონივრული გადაწყვეტილების მიღების უნარი და შესაბამისად, მისგან მიღებული თანხმობა არ არის ვალიდური.

სანამ კვლევის მაგალითებზე გადავალთ, აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი ადამიანი აკრიტიკებს ბიოეთიკას მასზედ, რომ ზედმეტი ყურადღება ექცევა ვალიდურ თანხმობას და ადამიანის ავტონომიის პატივისცემის პრინციპს. (10)

კვლევის მაგალითი 2.1.

ჯანმრთელ ქალებზე კოსმოსური ფრენის სიმულაციის კვლევა

საერთაშორისო კოსმოსური სააგენტოს (ISA) მიერ მოწოდებული კვლევის მიზანია შეისწავლოს, თუ როგორ გაუმკლავდება ქალის ორგანიზმი კოსმოსურ ხომალდში ხანგრძლივი დროის გატარებას. რადგან ასტრონავტების უმრავლესობა მამაკაცები არიან, აღნიშნულ მოვლენაზე არსებული ინფორმაცია მწირია. გამომდინარე იქედან, რომ არსებობს პერსპექტივა ხანგრძლივ კოსმოსურ ფრენებში ორივე სქესის წარმომადგენლების ჩართვისა, საერთაშორისო კოსმოსური სააგენტო თვლის, რომ ამ საკითხის შესწავლა ძალიან მნიშვნელოვანია მომავალი კოსმოსური ფრენების დაგეგმვისა და პროტოკოლის შესამუშავებლად.

ექსპერიმენტი მოიცავდა უწონობის მდგომარეობის სიმულირებას. ექსპერიმენტი ჩატარდა 50 ჯანმრთელ, მოხალისე ქალზე, რომელთა რეკრუტმენტისთვის პოპულარულ ჟურნალებში განათავსეს განცხადება კვლევის შესახებ. განცხადებაში მითითებული იყო, რომ ქალებს გადაუხდიდნენ 200 ევროს ყოველდღიურად, კვლევა გაგრძელდებოდა 4 თვე და მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში ქალებს მოათავსებდნენ სპეციალურ საწოლზე, რომელიც 6 გრადუსით იქნებოდა უკან გადახრილი. განცხადებაში ასევე ეწერა, რომ იმ მოხალისეებს, რომლებიც კვლევაში მონაწილეობას 4 თვის განმავლობაში მიირებდნენ გადაუხდიდნენ 20000 ევროს ოდენობის ჯილდოს კვლევის დასასრულს.

ექსპერიმენტის დროს და მის შემდეგაც ქალებს უტარებდნენ მრავლობით სამედიცინო შემოწმებას. საკვლევი სუბიექტებს მუდმივად აკვირდებოდნენ ვიდეოკამერის მეშვეობით. საკვლევი სუბიექტები იზოლირებულნი ივნენ გარე სამყაროდან და მათთვის ნებადართული იყო პერიოდული კონტაქტი მეგობრებთან

44

და ოჯახის წევრებთან ელექტრონული ფოსტის ან ტელეფონის მეშვეობით. ახლობლების ვიზიტი აკრძალული იყო. დროგამოვებით საკვლევ სუბიექტებს ჰქონდათ პერსონალური გასართობი მოწყობილებების გამოყენების უფლება.

კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებულ მოსალოდნელ გვერდით მოვლენებს წარმოადგენდა: სახის შეშუპება, ცხვირის დახშობა, თავის ტკივილი, კუნთების ატროფია, ყაბზობა, წყლულები კანზე, ძვლოვანი მასის დაქვეითება. მონაწილეებს ასევე შესაძლებელია შესაძლებელია შექმნოდათ იზოლაციით გამოწვეული ფსიქოლოგიური პრობლემები. მონაწილეებს წინასწარ მიეწოდებათ ინფორმაცია ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი შეზღუდვისა და გვერდითი მოვლენების განვითარების რისკის შესახებ საინფორმაციო ბროშურის და ინდივიდუალური კონსულტირების მეშვეობით. ასევე თითოეული პოტენციური საკვლევი სუბიექტი გაივლის საფუძვლიან ფსიქოლოგიურ შეფასებას. ფსიქოლოგიური შეფასება და კონსულტირება ჩაუტარდება საკვლევ სუბიექტებს ექსპერიმენტის მიმდინარეობისას და მისი დასრულების შემდეგაც.

კვლევაში ჩასართავად პოტენციური საკვლევი სუბიექტები უნდა აკმაყოფილებდნენ შემდეგ კრიტერიუმებს:

ასაკი 20-დან 40 წლამდე ინფორმაციის აღქმის, გააზრების და გონივრული თანხმობის მიცემის

კომპეტენცია ფიზიკურად, მენტალურად და ფსიქიკურად ჯანმრთელი არც ჭარბი და არც მცირე წონის მქონე არამწეველი (მოწევა აკრძალულია დახურულ სივრცეში, სადაც მიმდინარეობს

კვლევა) არ უნდა ჰყავდეს შვილები (გამომდინარე ბავშვის კეთილდღეობიდან და

დედის შესაძლო ფსიქოლოგიური სტრესის გამო, რაც შესაძლოა მოჰყვეს შვილთან განშორებას ხანგრძლივი დროის განმავლობაში)

დაუქორწინებელი (პარტნიორის კეთილდღეობიდან გამომდინარე და ქალის შესაძლო ფსიქოლოგიური სტრესის გამო, რაც შესაძლოა მოჰყვეს პარტნიორთან განშორებას ხანგრძლივი დროის განმავლობაში)

არ უნდა იყოს ორსული და აუცილებლად უნდა ჩაიტაროს ორსულობის ტესტი კვლევაში ჩართვამდე (რათა ზიანი არ მივაყენოთ ნაყოფს)

საკვლევ სუბიექტებს ასევე ჩამოართვეს პირობა, რომ მაქსიმალურად შეეცდებიან თავიდან აიცილონ ორსულობა ექსპერიმენტის დამთავრებიდან 3 წლის განმავლობაში.

ექსპერიმენტის დიზაინი განხილულ იქნა მრავალი მეცნიერის მიერ და შეფასდა, როგორც საუკეთესო მეთოდოლოგიის მქონე კვლევა.

45

შეკითხვები

1. აქვს თუ არა კვლევას იმდენად დიდი მნიშვნელობა, რომ ამართლებს საკვლევი სუბიექტების მიმართ ზემოთ აღწერილ რისკს და დისკომფორტს.

2. არის თუ არა ქალებისგან მიღებული თანხმობა ვალიდური? რა პრობლემებია თანხმობის ხარისხთან დაკავშირებით?

3. აქვთ თუ არა ქალებს შესაძლებლობა განაცხადონ ნებაყოფლობითი და თავისუფალი თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე?

4. კიდევ რა სახის ეთიკური პრობლემები აქვს ამ ექსპერიმენტს გარდა თანხმობისა?

დისკუსია

განვიხილოთ პირველი შეკითხვა ექსპერიმენტის მნიშვნელობასთან დაკავშირებით. გავითვალისწინოთ, რომ საკვლევ სუბიექტებს კვლევაში მონაწილეობა უქმნის ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ სერიოზულ საფრთხეს და რისკს და დავფიქრდეთ, აქვს თუ არა კვლევას საკმარისად დიდი მნიშვნელობა, რაც გაამართლებს აღნიშნულ საფრთხეს და რისკს. როგორც ვიცით, მეცნიერებმა არაერთი განხილვის შემდეგ კვლევის მეთოდოლოგია შეაფასეს როგორც ბრწყინვალე. ასევე, კოსმოსურ სივრცეში ქალების ხანგრძლივი დაყოვნების შესახებ მსოფლიოში არის ინფორმაციის დეფიციტი და ამ ექსპერიმენტის შედეგები უარრესად მნიშვნელოვანია მომავალში კოსმოსური ფრენების დასაგეგმად. როგორც ჩანს საერთასორისო კოსმოსური სააგენტო ცდილობს ამ ექსპერიმენტში ჩადოს კაცობრიობის შორეული ინტერესები შეაქვს რა საკუთარი წვლილი გენდერულ თანასწორობაში. ექსპერიმენტის შედეგებიდან გამომდინარე სააგენტოს ექნება საშუალება უფრო მეტი ქალი ჩართოს კოსმოსურ პროგრამებში.

ახლა კი შევეხოთ ექსპერიმენტთან დაკავშირებულ საფრთხეს და რისკს. არის თუ არა ზიანი, რომელიც შეიძლება, რომ მიადგეთ საკვლევ სუბიექტებს გადაჭარბებული? ზოგიერთი ადამიანი შეიძლება შეაშფოთოს ფიზიკურმა გვერდითმა მოვლენებმა, ხოლო ზოგიერთი ფსიქოლოგიურმა პრობლემებმა, რასაც გამოიწვევს კვლევაში მონაწილეობის ხანგრძლივი ვადა. ამ ეტაპზე საჭიროა ორი შეკიტხვის დასმა. პირველი, არის თუ არა ზემოთ ჩამოთვლილი პოტენციური სარგებელ მოსალოდნელი ზიანის პროპორციული? მეორე, არის თუ არა ექსპერიმენტის მეთოდოლოგია სემუშავებული იმგვარად, რომ მოხდეს ზიანის რისკის მინიმუმამდე დაყვანა?

რადგან ექსპერიმენტის მეთოდოლოგია არერთხელ იქნა განხილული მრავალი მეცნიერის მიერ და მან მოიპოვა საუკეთესო მეთოდოლოგიის სტატუსი, შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ ექსპერიმენტი მეთოდურად გამართულია და არანაირი (ან

46

მინიმალური) პრობლემები არ არის მასთან დაკავშირებით. ამიტომ, განვიხილოთ ექსპერიმენტის მოსალოდნელი სარგებლის მნიშვნელობა. ამისთვის გვჭირდება დამატებითი ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია კაცობრიობის მომავლისთვის კოსმოსური პროექტები. ექპერიმენტის განაცხადში მოცემული ინფორმაცია არ არის საკმარისი ვიმსჯელოთ ამ კვლევის მოსალოდნელი სარგებლის და ზოგადად კოსმოსური პროექტების მნიშვნელობის შესახებ. ამგვარი სიტუაცია ხშირად თან სდევს კვლევებს, რადგან რთულია წინასწარ ზუსტად განსაზღვრო პროექტის სარგებელი და მისი მნიშვნელობა.

დავუბრუნეთ შეკითხვას, თუ რამდენად მინიმუმამდეა დაყვანილი კვლევის მონაწილეთათვის ზიანის მიყენების რისკი. მკვლევარები ხაზს უსვამენ იმ ფაქტს, რომ საკვლევ სუბიექტებს პერიოდულად ჩაუტარდებათ სამედიცინო კვლევები და ფსიქოლოგიური კონსულტირება კვლევის მიმდინარეობისას და მის შემდეგ. რადგან კვლევის მეთოდოლოგია შეფასდა, როგორც საუკეთესო მრავალი მეცნიერის მიერ, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ საკვლევი სუბიექტების რაოდენობა ოპტიმალურია სტატისტიუკურად მნიშვნელოვანი შედეგების მისაღებად. და ბოლოს, მკვლევარებს სურთ ჩვენი ყურადრება მიაპყრონ კვლევაში ჩართვის და გამორიცხვის კრიტერიუმებს, რაც განაპირობებს საკვლევი სუბიექტების დამაკმაყიფილებელ ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობას. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, სეგვიძლია ვთქვათ, რომ კვლევის მეთოდოლოგიის დიზაინი ითვალისწინებს ზიანის რისკის მინიმიზებას.

ახლა კი გადავიდეთ კვლევაში მონაწილეობაზე მიღებული თანხმობის ხარისხის შეფასებაზე. როგორც ჩანს, პოტენციური მონაწილეები წინასწარ მიიღებენ საკმარისი ოდენობის ინფორმაციას კვლევის შესახებ. მათთვის წინასწარვე იქნება ცნობილი კვლევის პროტოკოლით განსაზღვრული ყველა შეზღუდვა და რისკი. ინფორმაციის მიწოდება განხორციელდება როგორც წერილობითი ფორმით, ასევე კონსულტირების მეშვეობით. გარდა ამისა, კვლევაში ჩართვის ერთ-ერთ კრიტერიუმს წარმოადგენს ასაკი - 20-დან 40 წლამდე და ინფორმაციის მიღების და გონივრული გადაწყვეტილების მიღების კომპეტენცია. ასე, რომ ვალიდური თანხმობის დეფინიციას თუ გავიხსენებთ, კვლევა აკმაყოფილებს ორი პრინციპს, კერძოდ ინფორმაცისა და კომპეტენციას.

შესაბამისად, გვრჩება მხოლოდ თანხმობის ნებაყოფლობითობის საკითხი განსახილველად. ამ შემთხვევაში ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ფულადი ანაზღაურება. საკვლევი სუბიექტები ჯამში მიირებენ 40000 ევროს თუ ბოლომდე მიიღებენ კვლევაში მონაწილეობას, რაც დამეთანხმებით, რომ საკმაოდ დიდი ფულია ადამიანების უმრავლესობისთვის. ამ სემთხვევაში ჩნდება შეკითხვა - არის თუ არა ეს გადაჭარბებული წახალისება (მოტივაცია) კვლევაში მონაწილეობაზე, რადგან პოტენციურ საკვლევ სუბიექტთა უმრავლესობა უბრალოდ ვერ იტყვის უარს ესოდენ მიმზიდველ შემოთავაზებაზე. ყოველივე აღნიშნული კი აკარგვინებს

47

ადამიანს მოსალოდნელი ზიანის და რისკის საღად განსჯის და რაციონალური გადაწყვეტილების მიღების უნარს. კიდევ ერთ პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ანაზღაურების ნახევარს ანუ 20000 ევროს საკვლევ სუბიექტებს მისცემენ იმ სემთხვევაში, თუ ისინი კვლევაში ბოლომდე(4 თვის განმავლობაში) მიიღებენ მონაწილეობას. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ კვლევაში ჩართვის ნებაყოფლობითობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტია ის, რომ საკვლევ სუბიექტს უნდა მიეცეს შესაძლებლობა ნებისმიერ დროს დატოვოს კვლევა საკუტარი სურვილის შესაბამისად და ამისთვის იგი არ უნდა დაისაჯოს. ამ ექსპერიმენტში კი კვლევის მონაწილე ისჯება და კარგავს 20000 ევროს იმ შემთხვევაში, თუ ის ვადაზე ადრე დატოვებს კვლევას. ამიტომ, ჩნდება შეკითხვა, არის თუ არა პოტენციური საკვლევი სუბიექტის თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე ნამდვილად თავისუფალი და ნებაყოფლობითი, რადგან მკვლევარი მას ემუქრება ფულადი ბონუსის დაკარვით თუ ის კვლევის დასრულებამდე უარს იტყვის მასში მონაწილეობაზე?

ახლა კი განვიხილოთ, თუ როგორ მოხდება საკვლევი სუბიექტების მოზიდვა და რომელია კვლევის სამიზნე პოპულაცია. აღნიშნული ექსპერიმენტი რომ ტარდებოდეს განვიტარებად ქვეყანაში, მაშინ ეჭვქვეშ დადგებოდა მონაწილეთა თანხმობის თავისუფლება და ნებაყოფლობითობა, რადგან ფინანსურად შეჭირვებული მოსახლეობისთვის კვლევაში მონაწილეობითვის შეთავაზებულ ფინანსურ ანაზღაურებას დიდი გავლენა ექნებოდა მათ გადაწყვეტილებაზე. ამისთვის კი საჭიროა დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პირების კვლევაში ჩართვისგან თავის შეკავება. თუმცა, არსებობს საწინააღმდეგო არგუმენტიც. ის, რომ ღარიბებს არ მივცეთ საშუალება მონაწილეობა მიიღონ კვლევაში ნიშნავს, რომ მათ დავაკარგვინოთ ფინანსური მირების შანსი, რაც მნიშვნელოვან სარგებელს წარმოადგენს მათთვის.

როგორ გადავწყვიტოთ თანხმობის ნებაყოფლობითობასთან დაკავშირებული პრობლემა ამ შემთხვევაში? საბოლოო ბონუსის რაოდენობა (20000 ევრო) საკმაოდ დიდია და შესაბამისად არღვევს ქალის უფლებებს ნებისმიერ დროს დატოვოს ექსპერიმენტი. ბონუსის გარეშე დარჩენა წარმოადგენს დე ფქატო სასჯელს კვლევიდან ვადაზე ადრე გასვლის გამო. მკვლევარები შეიძლება შეგვეკამათონ, რომ პირველ რიგშიეს არის შეთავაზება (ანუ სარგებელი) და არა მუქარა (ანუ ზიანი), ამიტომ ეს არ წარმოადგენს იძულებას ან ძალდატანებას, რომ საკვლევი სუბიექტი ბოლომდე დარჩეს ექსპერიმენტში. და მეორე არგუმენტი არის ის, რომ მნიშვნელოვანი ფინანსური წახალისება იმისთვის, რომ მონაწილე ბოლომდე დერჩეს ექსპერიმენტში გამართლებულია სამეცნიერო მიზნებით, როგორიცაა მაგალითად, თუ მრავალი ქალი დატოვებს კვლევას ვადაზე ადრე, მაშინ ექსპერიმენტის შედეგები არ იქნება ვალიდური, რაც ნიშნავს კვლევაზე დახარჯული ენერგიის, დროის (როგორც მკვლევარების ასევე საკვლევი სუბიექტების) და ფინანსური რესურსების გაფლანგვას. გარდა ამისა, საჭირო გახდება უფრო მეტი

48

ქალის მოზიდვა და კვლევაში ჩართვა, რაც გაზრდის საერთო ზიანის და რისკის მასშტაბებს მოსახლეობის მიმართ.

თანხმობის ნებაყოფლობითობასთან დაკავშირებული კიდევ ერთი პრობლემაა სამიზნე პოპულაცია. როგორც ჩვენთვის ცნობილია, განცხადება კვლევის სესახებ გაკეთდება პოპულარულ ჟურნალებში. თუ დადგენილია, რომ პოპულარულ ჟურნალებს ძირითადად ფინანსურად შეჭირვებული პოპულაცია კითხულობს, მაშინ გაჩნდებოდა საფუძვლიანიეჭვი, რომ კვლევის სამიზნე პოპულაციას სწორედ ეს ხალხი წარმოადგენს. მაგრამ, როგორც კვლევის აღწერილობიდან ჩანს, არ გაგვაჩნია არგუმენტი, რომ ვიფიქროთ თითქოს პოპულარულ ჟურნალებს მხოლოფ ღარიბი მოსახლეობა კითხულობს. აქედან გამომდინარე სამიზნე პოპულაციის პრობლემა ამოწურულია ამ შემთხვევაში.

გადავიდეთ მე-4 შეკითხვაზე, არის თუ არა სხვა ეთიკური პრობლემები ამ ექსპერიმენტთან დაკავშირებით. ერთი საკითხი, რაზეც უნდა გავამახვილოთ ყურადღება არის ის, თუ რამდენად მისაღებია, საკვლევ სუბიექტებს ვთხოვოთ თავიდან აიცილონ ორსულობა კვლევის დასრულებიდან 3 წლის განმავლობაში. თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ საკვლევ სუბიექტებს არ ჰყავთ შვილები (კვლევაში ჩართვის ერთ-ერთი კრიტერიუმის მიხედვით), მაშინ ეს დიდი მსხვერპლი იქნება 30 წელს გადაცილებული ქალებისთვის. ასევე, არის თუ არა კვლევაში ჩართვის/გამორიცხვის კრიტერიუმები სამართლიანი? მაგალითად, ქორწინებაში მყოფი (ან მუდმივი პარტნიორის მქონე) და შვილიანი ქალების კვლევაში ჩართვა დაუშვებელია. მკვლევარები ცდილობენ აღნიშნული კრიტერიუმი გაამართლონ საკვლევი სუბიექტების, მათი პარტნიორების და ბავშვების ინტერესებიდან გამომდინარე. მაგრამ, არის თუ არა მხოლოდ აღნიშნული ინტერესების გათვალისწინება საკმარისი არგუმენტი და საერთოდ არის თუ არა მესამე პირის ინტერესთა დაცვა მკვლევარის ვალდებულება? კიდევ ერთი საკითხი, რასაც შეგვიძლია, ყურადღება მივაქციოთ (გამომდინარე ჩვენი პოლიტიკური შეხედულებებიდან), არის ის, რომ შეგვიძლია ქალები ჩავთვალოთ მოწყვლად პოპულაციად გენდერული დისკრიმინაციის თვალსაზრისით. თუ ექსპერიმენტს განვიხილავთ გენდერული კუთხით, მაშინ მისი განხილვა უნდა მოხდეს სხვა შეხედულებების და პრინციპების მიხედვით, როგორიცაა ზრუნვის ეთიკა (განხილულია პირველ თავში). თანხმობაზე ორიენტირების ნაცვლად, ზრუნვის ეთიკაზე დაფუძნებული მიდგომა აქცენტს გააკეტებდა, მაგალითად, ურთიერთობაზე მკვლევარებსა და ქლებს შორის ან მონაწილეთა დამოკიდებულებაზე და გრძნობებეზე იმ ქალების მიმართ, რომლებიც მომავალში შეასრულებენ კოსმოსურ ფრენებს.

კვლევის მაგალითი 2.2.

49

გვამების გამოყენება პოლიციელებისა და მაშველების ტრენინგებში

პოლიციისა და მაშველთა ევროპული ინსტიტუტი აწარმოებს კვლევებს პოლიციისა და მაშველთა ტრეინინგის საუკეთესო მეთოდების გამოსავლენად. ამ კვლევის ერთ-ერთი კომპონენტია პოლიციელების და მაშველების ტრენინგებში ნამდვილი გვამების გამოყენების უპირატესობის დადგენა სხვა ალტრენატიულ საშუალებებთან შედარებით. მაგალითად, არსებობს მტკიცებულებები, რომ ნამდვილი გვამების გამოყენება საუკეთესო საშუალებაა პოლიციელებისთვის და მაშველებისთვის ტერორისტული აქტებისა და კატასტროფების შემთხვევებში მოქმედების ტექნიკის დემონსტრირებისთვის.

ინსტიტუტის ერთ-ერთი ექსპერიმენტი მდგომარეობს შემდეგში: ტრენინგის მონაწილეთა ერთი ჯგუფი ახორციელებს ნამდვილი გვამის ჩხრეკას, სხვადასხვა ნივთების (დღიური, მობილური ტელეფონი, სამკაული და გასაღები) ამოღებას და დოკუმენტირებას. შემდეგ, იგივე ჯგუფი ახორციელებს გვამის სხეულის დათვალიერებას და დამახასიათებელი საიდენტიფიკაციო ნიშნების (ნაიარევი, პიგმენტური ლაქები, ხალებიდა ა.შ.) მოძიებას. მეორე ჯგუფი ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ მოქმედებას ასრულებს მანეკენებზე. მესამე ჯგუფი კი მხოლოდ თეორიულ ტრეინინგს გადის საკლასო ოთახში. მოგვიანებით კი ხდება სამივე ჯგუფის პერფორმანსის შეფასება კარგად გამოცდილი, დაპატენტებული მეთოდით (ექსპერიმენტის მეთოდოლოგია განიხილა მეცნიერების ჯგუფმა და დადებითი შეფასება მისცა).

სხვა მსგავს ექსპერიმენტებშიც ხდება ნამდვილი გვამების გამოყენება ჩხრეკის ტექნიკის გაუმჯობესების მიზნით. მაგალითად, ერთ-ერთ ექსპერიმენტში გვამის სხეულის ნაწილებს მარხავდნენ მიწაში და შემდეგ ტრენინგის მონაწილეებს წვრთნიდნენ მათ მოძებნაში.

გვამების გადმოყვანა, რომელთაც ინსტიტუტი იყენებს ტრენინგებისთვის, ხდება ახლომდებარე საუნივერსიტეტო საავადმყოფოდან. გარდაცვალებამდე, ტერმინალური პაციენტებისგან ექიმები იღებენ ზოგად წერილობით თანხმობას მათი გვამების ექსპერიმენტებში გამოყენების შესახებ.

შეკითხვები

1. წარმოადგენ თუ არა პრობლემას ის ფაქტი, რომ ტერმინალური პაციენტებისგან იღებენ ზოგად თანხმობას და მათ ზუსტად არ იციან თუ რა სახის ექსპერიმენტში იქნება გამოყენებული მათი გვამები? ზნეობრივად უფრო გამართლებული ხომ არ იქნებოდა მათთვის უფრო დეტალური ინფორმაცია, რომ მიეწოდებინათ ექსპერიმენტის შესახებ?

2. იმ შემთხვევაში თუ ტერმინალური პაციენტებისგან მიიღებდნენ ვალიდურ თანხმობას, გააქარწყლებდა თუ არა ეს ფაქტი თქვენს ეჭვს ექსპერიმენტის

50

არაეთიკურობასთან დაკავშირებით? ამ შემთხვევაში მაინც რჩება თუ არა რაიმე ეთიკური პრობლემა ექსპერიმენტთან დაკავშირებით?

3. საჭიროა თუ არა ტრენინგის მონაწილეთაგანაც თანხმობის მიღება? და თუ ასეა რა სახის თანხმობის მიღებაა საჭირო?

4. ჩართული უნდა იყოს თუ არა გარდაცვლილი პირების ნათესავები ამ პროცესში და როგორ ან რა ეტაპზე?

დისკუსია

მიუხედავად იმისა, რომ ექსპერიმენტი ტარდება გარდაცვლილ ადამიანებზე, ამ კვლევის ძირიტადი პრობლემა მაინც არის თანხმობის ვალიდურობა (შეკითხვა 1). რა სახის და რა ოდენობის ინფორმაცია უნდა მიეწოდოს საკვლევ სუბიექტებს, რომ მათი თანხმობა ჩაითვალოს ვალიდურად? ამ შემთხვევაში პრობლემაა ის, რომ თანხმობა არის ზოგადი და არასაკმარისად სპეციფიკური, ასევე, საკვლევ სუბიექტებს არასწორად სჯერათ, რომ მათი გვამების ექსპერიმენტებში გამოყენება ნიშნავს საავდმყოფოს მიერ სამედიცინო კვლევებში გამოყენებას (და არა გვამების დასახიჩრებას და მათ გამოყენებას პოლიციელების ტრეინინგისთვის). არ არის საკამათო, რომ თანხმობა არ არის ვალიდური, რადგან ემყარება მიწოდებული ინფორმაციის სიმწირეს და ცრუ შეხედულებებს. მაგრამ, უმჯობესი იქნებოდა თუ არა, რომ ტერმინალური პაციენტებისთვის გაგვემხილა ექსპერიმენტის დეტალები, რაც მათთვის დამატებითი სტრესი იქნებოდა? ეს არ ეხება მხოლოდ ისეთ ექსპერიმენტებს, სადაც გამოიყენება გვამები. ნებისმიერი კვლევის დეტალების გამხელა, რომელიც მოიცავს საკვლევ სუბიექტებზე ინვაზიური სამედიცინო მანიპულაციების ჩატარებას წარმოადგენს სტრესს კვლევის მონაწილეთათვის. მაგალითად, ქირურგიული მანიპულაციის დეტალური აღწერა ადამიანების უმრავლესობაზე უარყოფითად იმოქმედებს და უარს განაცხადებენ მის ჩატარებაზე, მიუხედავად მათთვის მნიშვნელოვანი სარგებელისა.

იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ტერმინალური პაციენტებისგან მიღებული იქნება ვალიდური თანხმობა, მაინც რჩება ეთიკური პრობლემები ამ ექსპერიმენტთან დაკავშირებით. ერთ-ერთი ამგვარი პრობლემა დაკავშირებულია ღირსების პატივისცემასთან. ჩვენ უკვე განვიხილეთ კავშირი თანხმობასა და ღირსებას შორის. არსებობს ისეთი ქმედებები, რაც ადამიანის ღირსების შემლახველია, მიუხედავად იმისა, გვაქვს თუ არა ამ ადამიანისგან მიღებული თანხმობა აღნიშნული ქმედებების განხორციელებაზე. გვამის დასახიჩრება სწორედ ამგვარ ანუ ღირსების შემლახველ ქმედებებს მიეკუთვნება.

კიდევ ერთი პრობლემა არის ის, რომ საზოგადოება შოკირებული და შეურაცხყოფილი დარჩება, როცა შეიტყობს, თუ როგორ ეპყრობიან გარდაცვლილი ადამიანების გვამებს. ამას კი ისეთუ უარყოფითი შედეგები მოჰყვება, როგორიცაა

51

საზოგადოების უნდობლობა სამედიცინო კვლევებისადმი და ზოგადად მეცნიერებისადმი. ეს კი გამოიწვევს იმას, რომ მომავალში სულ უფრო ცოტა ადამიანი დათანხმდება კვლევებში მონაწილეობის მიღებაზე. აღნიშნული ექსპერიმენტის დეტალების გახმაურება გამოიწვევს აგრეთვე რელიგიური ჯგუფების შეშფოთებას. და ბოლოს, უნდა დავრწმუნდეთ, რომ ექსპერიმენტი შესაბამისობაშია ქვეყნის კანონთან გარდაცვლილი ადამიანის გვამის შესახებ (მაგალითად, ეკოლოგიური, ჯანდაცვის და უსაფრთხოების თვალსაზრისით).

ახლა კი განვიხილოთ, არსებობს თუ არა ეთიკური პრობლემა ტრენინგის მონაწილეებთან მიმართებით? საჭიროა თუ არა თანხმობის მიღება პოლიციელებისგან და მაშველებისგან ექსპერიმენტში მონაწილეობაზე? ერთ-ერთი მოსაზრებით, ამგვარი თანხმობა არ არის საჭირო, რადგან ექსპერიმენტის მსვლელობისას ისინი იმავე მოქმედებებს ასრულებენ, რასაც მის გარეთ, პროფესიული საქმიანობის დროს. გარდა ამისა, აქაც არის გარკვეული პოტენციური სარგებელი ტრენინგის მონაწილეთათვის. როდესაც პოლიციელებს და მაშველებს თავიანთი პროფესიული მოვალეობის შესრულების დროს პირველად მოუწევთ გვამის ჩხრეკა, ის პოლიციელები და მაშველები, რომელთაც უკვე გავლილი აქვთ ტრეინინგი ნამდვილ გვამებზე მორალურად და ტექნიკურად უფრო მეტად მომზადებულები იქნებიან სხვებთან შედარებით.

ბოლო შეკითხვა ეხება გარდაცვლილი ადამიანების ნათესავების ჩართულობას ექსპერიმენტის პროცესში. დავიწყოთ იქედან, რომ ეს ის შემთხვევაა, რაც განისაზღვრება ქვეყანაში არსებული კანონმდებლობით. მაგალითად, არსებობს ისეთი სამართლებრივი სისტემები, სადაც ნათესავებს გააჩნიათ მნიშვნელოვანი უფლებები ორგანოების დონაციაზე და მსგავს ქმედებებზე. სხვა სახის სამართლებრივი სისტემები კი უპირატესობას ანიჭებენ გარდაცვლილი ადამიანის ნებას, მიუხედავად მათი ნათესავების სურვილებისა. რადგანაც დაუწერელი კანონია დავემორჩილოთ ქვეყანაში მოქმედ კანონმდებლობას, ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მხოლოდ ეთიკურ პრობლემასთან და არა სამართლებრივ კონფლიქტთან. აღნიშნული საკითხი განვიხილოთ ზნეობრივი შეხედულებების კუთხით. ინტუიციურად ბევრმა ადამიანმა სეიძლება იფიქროს, რომ ნათესავს აუცილებლად უნდა გააჩნდეს გარკვეული უფლებები ამ შემთხვევაში, მაგრამ არსებობს ორი ძირითადი მიზეზი, რის გამოც არ არის საჭირო ნათესავების ნებართვა გარდაცვლილი ადამიანის გვამის ექსპერიმენტში გამოყენებასთან დაკავშირებით. პირველი მიზეზი არის ის, რომ უნდა ვეცადოთ, თავიდან ავიცილოთ ნატესავების გაღიზიანება და შეშფოთება იმასთან დაკავშირებით, რომ დავაყენოთ ფაქტის წინაშე მათთვის საყვარელი გარდაცვლილი ადამიანების სხეულის (ან სხეულის ნაწილების) გამოყენება ხდება ექსპერიმენტში. მეორე მიზეზი კი მდგომარეობს იმაში, რომ გარდაცვლილმა ადამიანმა სიკვდილამდე მოგვცა ვალიდური თანხმობა მისი გვამის გამოყენების შესახებ, მაშინ არ უნდა მივცეთ ნათესავებს უფლება ვეტო დაადონ

52

გარდაცვლილის სურვილს, რაც თავის მხრივ წარმოადგენს ადამიანის ავტონომიის უპატივცემულობას. ანალოგიური პრობლემები წარმოიქმნება გარდაცვლილი ადამიანის ორგანოს დონაციის შემთხვევაშიც. თუ გარდაცვალებამდე ადამიანი განაცხადებს თანხმობას სიკვდილის შემდეგ მისი ორგანოების დონაციის შესახებ, უნდა მივცეთ თუ არა ნათესავებს უფლება მიიღონ გადაწყვეტილება, რაც ეწინააღმდეგება გარდაცვლილის სურვილს.

კვლევის მაგალითი 2.3.

ჯანდაცვის მუშაკების ფარული ზედამხედველობა

კვლევებმა აჩვენა, რომ ჯანდაცვის მუშაკების უმრავლესობა სამედიცინო დაწესებულებებში არასწორად იბანენ ხელს და იმ სიხშირით არ იბანენ, როგორც საჭიროა. ეს კი ქმნის პაციენტების ინფიცირების საფრთხეს. დაიგეგმა დიდი, საერთაშორისო კვლევა ჯანდაცვის მუშაკებში ხელის ჰიგიენის გაუმჯობესების სხვადასხვა მეთოდების შესაფასებლად. ეს მეთოდებია:

1. ჯანდაცვის მუშაკების გაფრთხილება, რომ ფარული კამერით (ან ზედამხედველობის სხვა მეთოდებით) დააკვირდებიან მათი ხელის დაბანის პროცესს და სიხშირეს

2. ჯანდაცვის მუშაკებისთვის ტრენინგების ჩატარება ხელის დაბანის შესახებ 3. საავადმყოფოებში ხელის დაბანის დამატებითი მოწყობილობების ინსტალირება 4. ჯანდაცვის მუშაკებისთვის ხელის დაბანის ალტერნატიული საშიალებების

(სპეციალური სადეზინფექციო გელი) შეთავაზება 5. ხელის დაბანის გამაფრთხილებელი პლაკატების განთავსება საპირფარეშოებში

და ონკანებთან

აღნიშნული კვლევის მეთოდოლოგია მდგომარეობს შემდეგში:

• თავდაპირველად ჯანდაცვის მუშაკებზე ჩატარდება ფარული ზედამხედველობა ხელის დაბანასთან დაკავშირებით წინასწარ შერჩეულ სამედიცინო დაწესებულებებში.

• აღნიშნულ სამედიცინო დაწესებულებებში ზემოთ ჩამოთვლილი ექსპერიმენტული მეთოდების გამოცდა

• ექსპერიმენტული მეთოდების მიმდინარეობის ფარული ზედამხედველობა • ჯანდაცვის მუშაკებისგან არ მოხდება ინფორმირებული თანხმობის მიღება,

რადგან ეს ხელს სეუშლის ექსპერიმენტს • მკვლევარები შეძლებისდაგვარად მოახდენენ შეგროვილი ინფორმაციის

ანონიმიზირებას (ვიდეოჩანაწერებში ჯანდაცვის მუშაკების სახეების, საიდენტიფიკაციო ნიშნების, თარიღის და ადგილმდებარეობის დაფარვა).

53

გარდა ამისა, მკვლევარები არ გაუმხელენ დაწესებულების ხელმღძვანელობას იმ თანამშრომლების სახელებს, რომლებიც არაადეკვატურად იბანენ ხელებს.

შეკითხვები

1. ეთიკურად რამდენად გამართლებულია აღნიშნული ექსპერიმენტის ჩატარება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ჯანდაცვის მუშაკებისგნ არ მოხდება ინფორმირებული თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე?

2. შესაძლებელია თუ არა რაიმე გზით ინფორმირებული თანხმობის მიღება საკვლევი სუბიექტებისგან?

3. ეთიკური თვალსაზრისით, უმჯობესია თუ უარესია, საკვლევ სუბიექტებს, რომლებსაც ფარულად უთვალთვალებდნენ, ექსპერიმენტის დასრულების შემდეგ შევატყობინოთ ამის შესახებ?

დისკუსია

ჩვენ აქამდე ვსაუბრობდით თანხმობის ვალიდურობაზე და ხარისხზე. ამ ექსპერიმენტის შემთხვევაში კი სულ სხვა საკითხი დადგა დღის წესრიგში: რა შემთხვევაშია ეთიკურად გამართლებული ფარული ზედამხედველობის მომცველი ობსერვაციული კვლევის ჩატარება, საკვლევი სუბიექტების თანხმობის გარეშე?

პირველ რიგში, ობსერვაციული კვლევის ჩატარება საკვლევი სუბიექტებისგან თანხმობის მიღების გარეშე გამართლებულია იმ შემთხვევაში, თუ კვლევის მოსალოდნელი შედეგები იმდენად დიდია, რომ გადაწონის ვალიდური თანხმობის მნიშვნელობის საკითხს. ზემოთ აღწერილ შემთხვევაში მკვლევარებს აქვთ პრეტენზია, რომ მათი კვლევა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის თვალსაზრისით ძალიან მნიშვნელოვანია და ბევრი ადამიანის სიცოცხლეს გადაარჩენს, რადგან ათასობით პაციენტი ინფიცირდება სამედიცინო დაწსებულებებში ჯანდაცვის მუშაკებში არაადეკვატური ხელის ჰიგიენის გამო. თუ ექსპერიმენტი წარმატებულად დასრულდება, მისი შედეგები მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს ჰოსპიტალური ინფექციების შემცირების საქმეში. აქედან გამომდინარე, აღნიშნული ექსპერიმენტი აკმაყოფილებს პირველ კრიტერიუმს ანუ პოტენციურად აქვს დიდი მნიშვნელობა. თუმცა, ეს კვლევა რომ ემსახურებოდეს მხოლოდ აკადემიური ცოდნის გაღრმავებას და არ ჰქონდეს პრაქტიკული მნიშვნელობა და სარგებელი, მაშინ ვერ ჩაითვლებოდა ეთიკურად გამართლებულ ექსპერიმენტად.

მეორე საკითხი, რაც ამართლებს აღნიშნული ექსპერიმენტის ჩატარებას არის ის, რომ მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით კვლევა არ იქნება შედეგის მომტანი, თუ არ ჩატარდა ფარული ზედამხედველობა. როგორც პირველ თავში ავღნიშნეთ, ეს არის ერთ-ერთი შემთხვევა, როდესაც კვლევის მეთოდოლოგია კონფლიქტში მოდის ეთიკასთან.

54

მკვლევარემის აზრით, თუ საკვლევ სუბიექტებს წინასწარ ეცოდინებათ, რომ მატზე ხორციელდება ფარული ზედამხედველობა, ისინი შეცვლიან თავიანთ ქმედებებს და სეეცდებიან ხშირად და ტექნიკურად სწორად დაიბანონ ხელები, რაც თავის მხრივ უარყოფითად იმოქმედებს ექსპერიმენტის ვალიდურობაზე. იმისათვის, რომ კვლევა ეთიკურად გამართულად, რომ ჩავთვალოთ, მკვლევარებმა უნდა დაგვარწმუნონ, რომ მათ მიერ მოწოდებული მეთოდოლოგია კარგად მუშაობს და, რომ არ არსებობს უკეთესი ალტერნატიული მეთოდი. როდესაც ვაფასებთ ამგვარ კვლევებს, უნდა შევეცადოთ, რომ მკვლევარების არგუმენტებს ზედმეტად კრიტიკულად არ მივუდგეთ. ასე რომ, ამ შემთხვევაში ჩვენ შეიძლება გვინდოდეს, რომ დიდი სიფრთხილით დავფიქრდეთ, თუ რამდენად იმოქმედებს ჯანდაცვის მუშაკების ხელის დაბანის პრაქტიკაზე ის გარემოება, თუ ეცოდინებათ, რომ მათზე ახორციელებენ ფარულ ზედამხედველობას. როგორც ეთიკის კომიტეტის წევრებმა, უნდა გავითვალისწინოთ არა მარტო მკვლევარების მიერ წარმოდგენილი მტკიცებულებები, არამედ დამოუკიდებელი ექსპერტების მოსაზრებები ამ საკითხთან დაკავშირებით. ამგვარად შეგვექმნება სწორი წარმოდგენა, თუ რამდენად შეესაბამება შერჩეული მეთოდოლოგია კვლევის მიზანს, რამდენად მართებული და ხარისხიანია კვლევის დიზაინი და არსებობს თუ არა სხვა ალტერნატიული მეთოდი სასურველი შედეგის მისაღწევად.

კიდევ ერთი, რაშიც აუცილებლად უნდა დავრწმუნდეთ აღნიშნული კვლევასთან დაკავშირებით არის ის, რომ ექსპერიმენტი ზიანს არ მიაყენებს საკვლევ სუბიექტებს. მკვლევარების აზრით, კვლევაში მონაწილეობას შეიძლება ახლდეს ზიანის მხოლოდ მინიმალური რისკი, რადგან: 1) საკვლევი სუბიექტები ვერ შეიტყობენ კვლევის შესახებ, 2) მაქსიმალურად გარანტირებული იქნება საკვლევი სუბიექტების ანონიმურობა, 3) დაწესებულების ხელმძღვანელობას არ მიეწოდება ინფორმაცია საკვლევ სუბიექტებზე არაადეკვატური ხელის დაბანის პრაქტიკის შესახებ. იმისათვის, რომ ექსპერიმენტი მივიჩნიოთ ეთიკურად, კრიტიკულად უნდა შევაფასოთ თოთოეული ზემოთ ჩამოთვლილი განცხადება.

რაც შეეხება პირველ განცხადებას, არსებობს შანსი, რომ საკვლევმა სუბიექტებმა შემთხვევით შეიტყონ ექსპერიმენტის შესახებ. გარდა ამისა, ჩნდება შეკითხვა, თუ რამდენად მიზანშეწონილია საკვლევი სუბიექტების ინფორმირება კვლევის დასრულების შემდეგ და მათთვის საშუალების მიცემა, რომ რეტროსპექტულად განაცხადონ თანხმობა ექსპერიმენტში მონაწილეობაზე. იმ შემთხვევაში, თუ უარს განაცხადებენ კვლევაში მონაწილეობაზე, ამ ეტაპზე მოხდეს მათ შესახებ შეგროვილი ინფორმაციის განადგურება. საკვლევი სუბიექტებისთვის ექსპერიმენტის შესახებ ინფორმაციის გამხელა, თუნდაც კვლევის დასრულების შემდეგ, ზნეობრივად მაინც უფრო მეტად გამართლებულია, ვიდრე სამუდამოდ საუდუმლოდ შენახვა. მაგრამ, თუმცა, ჩატარებული ექსპერიმენტის შესახებ ინფორმაციის პოსტ ფაქტუმ მიწოდებამ შეიძლება გამოიწვიოს საკვლევი სუბიექტების გაღიზიანება და გაბრაზება. ამიტომ

55

უმჯობესია საერთოდ არ იცოდნენ ამის შესახებ, რაც ნიშნავს მათთვის ზიანის (გაბრაზების/გაღიზიანების) თავიდან აცილებას. ასევე, აუცილებელია განვასხვავოთ ერთმანეთისგან ექსპერიმენტები, რომლებიც მოიცავენ, ერთ შემთხვევაში, საკვლევი სუბიექტისთვის ცრუ ინფორმაციის მიწოდებას კვლევის მეთოდოლოგიის შესახებ და მეორე შემთხვევაში, ფარულ ზედამხედველობას (ან მეთვალყურეობას), როდესაც კვლევის მონაწილე საერთოდ არ არის ინფორმირებული, რომ ჩართულია კვლევაში. პირველ შემთხვევაში გარკვეულწილად ცრუ ინფორმაციის მიწოდება კვლევის შესახებ შეიძლება სასარგებლოს იყოს, რადგან როდესაც საკვლევი სუბიექტი შეიყობს, რომ მას ფარულად უთვალთვალებდნენ, ეს სულაც არ იწვევს გაღიზიანებას, რადგან წინასწარ შეგუებულნი არიან, რომ მონაწილეობენ რაღაც სახის ექსპერიმენტში. მეორეს მხრივ კი, ფარული ზედამხედველობა პირებისა, რომლებიც საერთოდ არ არიან ინრორმირებულნი ამის შესახებ წარმოქმნის სხვადასვა პრობლემებს, რადგან ამ შემთხვევაში საკვლევი სუბიექტები საერთოდ მოუმზადებელი ხვდებიან ამ ინფორმაციას და ხშირად მათთვის საკმაოდ შოკის მომგვრელი და გამაღიზიანებელია მოულოდნელი შეტყობინება, რომ მათ ფარულად უთვალთვალებდნენ.

ბოლო საკითხი, რაშიც მკვლევარებმა უნდა დაგვარწმუნონ დაკავშირებულია კვლევის მონაწილეთა შესახებ შეგროვილი პერსონალური ინფორმაციის კონფიდენციალობის სრულ და გარანტირებულ დაცვაში. ამის დასტურად მკვლევარებს გააჩნიათ არგუმენტი, რომ კვლევის მეთოდოლოგია ითვალისწინებს ინფორმაციის მაქსიმალურად ანონიმიზირებას, რაც გამოიხატება ვიდეოჩანაწერებში საკვლევი სუბიექტების სახის, დაიდენტიფიკაციო ნიშნების, ჩანაწერის გაკეთების თარიღის და ადგილმდებარეობის დაფარვაში.

აღნიშნულ ექსპერიმენტთან დაკავშირებით ყურადსაღებია კიდევ რამოდენიმე საკითხი. პირველი საკითხი მდგომარეობს სემდეგში: მკვლევარები და ეთიკის კომიტეტის წევრები კარგად უნდა იყვნენ გათვითცნობიერებულნი ქვეყანაში მოქმედ კანონმდებლობაში ადამიანების ფარული ზედამხედველობის შესახებ. ზოგიერთი იურისდიქციის მიხედვით აღნიშნული ქმედება სცდება კანონის ფარგლებს. სხვებში კი, ადამიანების ფარული ზედამხედველობა დაშვებულია და კონროლდება სამართლებრივი კანონებით. მეორე საკითხი შეეხება ადგილს, სადაც განხორციელდება ფარული მეთვალყურეობა. მოხვდებიან თუ არა ამ ადგილას და შესაბამისად ფარული კამერის ობიექტივში სხვა პირები, რომლებიც არ წარმოადგენენ საკვლევ სუბიექტებს? აღნიშნული ფაქტი არ წარმოადგენს პრობლემას იმ შემთხვევაში, თუ ფარული მეთვალყურეობა ხორციელდება საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილას და არა პრივატულ გარემოში.

56

თავი 3

მოწყვლადი და არაკომპეტენტური სუბიექტები

მოსალოდნელი შედეგები

ამ თავში განხილულია მოწყვლად ან/და არაკომპეტენტურ სუბიექტებზე კვლევის ჩატარების ეთიკური საკითხები. კონკრეტულად, ამ თავის შესწავლის შედეგად გეცოდინებათ:

რას ნიშნავს მოწყვლადობა კვლევის ეთიკის კონტექსტში და რატომ არის აუცილებელი იმ კვლევების განსაკუთრებული განხილვა ეთიკის კომიტეტის მიერ, რომლებიც ტარდება მოწყვლად პოპულაციაზე.

მოწყვლადი და არაკომპეტენტური სუბიექტების კვლევის მიზეზები.

რა სირთულეები გვხვდება მოწყვლად ან/და არაკომპეტენტურ სუბიექტებზე კვლევის ჩატარების დროს.

ადამიანის კომპეტენციის შეფასება კვლევაში ჩართვის დროს.

რა კავშირშია მოწყვლადი პოპულაცია და ინფორმირებული თანხმობა.

დამატებითი ზომები და პროცედურები მოწყვლადი პოპულაციის ინტერესების და კეთილდღეობის დასაცავად კვლევაში მონაწილეობის დროს.

57

შესავალი

წიგნის პირველ ორ თავში განვიხილეთ, თუ რამდენად მნიშვნელობა აქვს ეთიკისთვის საკვლევი სუბიექტების კეთილდღეობის, უფლებების, ღირსების და ავტონომიის დაცვას. იმისათვის, რომ აღნიშნული ეთიკური მოთხოვნები დაკმაყოფილებულ იქნას, ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა პოტენციური საკვლევი სუბიექტებისგან ვალიდური თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე. პრაქტიკაში გვხვდება სიტუაციები, როდესაც მკვლევარებს სურთ ჩაატარონ კვლევა იმ ადამიანებზე, რომელთაც არ გააჩნიათ კომპეტენცია მისცენ ვალიდური თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე ან ვისაც სჭირდება დამატებითი უსაფრთხოების ზომების გატარება მათი კეთილდღეობის, ღირსების და უფლებების დასაცავად. ამ ადამიანებს მოწყვლად სუბიექტებს ვუწოდებთ და მათი კვლევაში ჩართვის შემთხვევაში, აუცილებელია განსაკუთრებული სიფრთხილის გამოჩენა, ეთიკურმა პრობლემებმა რომ არ იჩინოს თავი.

ამ თავში განხილულია სპეციფიკური ეთიკური საკითხები, რაც უკავშირდება მოწყვლად სუბიექტებზე კვლევის ჩატარებას. აღნიშნული საკითხებია: საკვლევი მოწყვლადობის განსაზღვრა; მიზეზები, რამაც შეიძლება გაამართლოს მოწყვლადი პოპულაციის კვლევაში ჩართვა; დამატებითი ზომები, რისი გატარებაც აუცილებელია ეთიკური პრობლემების თავიდან ასაცილებლად. ამ თავში ასევე მოყვანილია მოწყვლად პოპულაციებზე ჩატარებული კვლევის მაგალითები.

რა არის მოწყვლადობა?

იმისათვის, რომ კვლევაში სწორად განვსაზღვროთ მოწყვლად პოპულაციასთან დაკავშირებული ეთიკური პრობლემები, პირველ რიგში აუცილებელია, რომ ვიცოდეთ, რა არის მოწყვლადობა? თითქოს ადვილია ამ შეკითხვაზე პირდაპირი პასუხის გაცემა, მაგრამ სინამდვილეში საკმაოდ რთულია განვსაზღვროთ, თუ ვინ შეიძლება ჩაითვალოს მოწყვლად სუბიექტად და ვინ არა.

იმისათვის, რომ განვმარტოთ „მოწყვლადობა“, განვიხილოთ, თუ რა მნიშვნელობით გამოიყენება ის ეთიკის კოდექსებში, გაიდლაინებში და სამეცნიერო ლიტერატურაში. ეთიკის კოდექსების უმრავლესობა (მაგალითად, ჰელსინკის დეკლარაცია) ითვალისწინებს კვლევებში დამატებითი სიფრთხილის ზომების გატარებას მოწყვლადი სუბიექტებისთვის (1). თუმცა, ეს ვერ გვეხმარება მოწყვლადობის სწორ დეფინიციაში. სამედიცინო მეცნიერებათა საერთაშორისო ორგანიზაციების საბჭოს მოწყვლად სუბიექტს შემდეგნაირად განმარტავს: „პიროვნება, რომელსაც ნაწილობრივ ან სრულიად არ შეუძლია საკუტარი ინტერესების დაცვა“(2). სხვა ავტორები კი, მაგალითად გუდვინი მოწყვლადობას სხვანაირად აღწერს: „მოწყვლადობა არის ზიანის საფრთხე“ (2), რასაც განაპირობებს ბალანსის დარღვევა

58

ინდივიდსა და მათ შორის, ვისაც შეუძლია მისთვის ზიანის მიყენება. ლიტერატურაში არსებობული განმარტებების სიმრავლე მიგვითითებს, რომ მოწყვლადობა რთული, მაგრამ მნიშვნელოვანი საკითხია ბიოეთიკაში.

ყოველდღიურ ცხოვრებაში მოწყვლადს ვუწოდებთ იმ ადამიანებს, რომელთაც სხვებთან შედარებით უფრო დიდი საფრთხე ემუქრება. თუმცა, არ შეიძლება ადამიანი ჩავთვალოთ მოწყვლად სუბიექტად ყველა სიტუაციაში, როდესაც მას საფრთხე ემუქრება. განვიხილოთ მაგალითი: დავუშვათ, მესტუმრა მეგობარი, რომელსაც აქვს გრიპი. ამ შემთხვევაში გრიპით დაავადების საფრთხე ჩემთვის მაღალია. მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი მეგობრის ვიზიტის გამო ვიმყოფები გრიპით დაავადების მომატებული რისკის ქვეშ, ვერ ჩავთვლით, რომ მე ვარ მოწყვლადი სუბიექტი, რადგან ის რისკი, რომელშიც მე ვიმყოფები არანაირად არ განსხვავდება იმ რისკისგან, რომლის ქვეშაც იქნებოდა ნებისმიერი ადამიანი ჩემს მაგივრად რომ ყოფილიყო იმავე სიტუაციაში. ამასთანავე მეგობრის ნახვა ჩემი ნება იყო. ახლა კი დავუშვათ, რომ მიტარდება სიმსივნის საწინააღდეგო ქიმიოთერაპიის კურსი და შესაბამისად ჩემი იმუნური სისტემა დაქვეითებულია. ამ შემთხვევაში მე ნამდვილად მოწყვლადი სუბიექტი ვიქნები, თუ გრიპით დაავადებული მეგობარი მესტუმრება. დამჭირდება დამატებითი დამცავი ზომების გატარება, რათა თავი დავიცვა დაავადებისგან, რომელიც ჩემი დათრგუნული იმუნური სისტემის გამო უფრო მეტ საფრთხეს წარმოადგენს ჩემთვის სხვა ადამიანებთან შედარებით. მე რომ ამასთანავე საავადმყოფოშიც ვიწვე, მაშინ სხვა ადამიანის დახმარება დამჭირდებოდა, რომ თავიდან ამეცილებინა ჩემი მეგობრის ვიზიტი, რადგან ამის გაკეთებას თვითონ ვერ შევძლებდი. ორივე შემთხვევაში მე დამემუქრეოდა ერთი და იგივე საფრთხე - გრიპის ვირუსი, მაგრამ მეორე შემთხვევაში ზიანის რისკი და სიმძიმე უფრო მაღალი, ხოლო საკუთარი თავის დაცვის უნარი უფრო დაბალია. სწორედ ეს განაპირობებს ჩემს მოწყვლადობას.

როდესაც განვიხილავთ მოწყვლადობას, არ უნდა დაგვავიწყდეს მისი ეთიკური მნიშვნელობა. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ გარკვეული ეთიკური ვალდებულებები ჩნდება ძალთა ბალანსის დარღვევის დროს მოწყვლად სუბიექტებთან მიმართებით. გუდვინის აზრით: „როდესაც ერთი მხარე მოწყვლადია და დამოკიდებულია მეორე მხარეზე, სწორედ ეს მეორე მხარე არის ვალდებული დაიცვას მასზე დამოკიდებული პირველი მხარე“ (4). ეთიკური ვალდებულება, რომ დავიცვათ მოწყვლადი სუბიექტები წარმოიშვა რამოდენიმე ფუნდამენტური ეთიკური პრინციპიდან. მაგალითად, მოწყვლადი სუბიექტების დაცვას საფუძვლად უდევს პრინციპები: ავტონომიის პატივისცემის პრინციპი (მაგალითად, იმ სემთხვევაში, როდესაც ადამიანს არ აქვს საკუთარი ნების გამოხატვის უნარი) , არ ავნო პრინციპი (მაგალითად, როდესაც ადამიანს არ შეუძლია ან სხვებთან შედარებით ნაკლებად შეუძლია აიცილოს ზიანის საფრთხე), ან სამართლიანობის პრინციპი. ექსპლუატაცია (რომესაც განვიხილავთ მე-6 თავში) არის უსამართლობის ფორმა, რომელიც

59

განსაკუთრებულად დაკავშირებულია მოწყვლადობასთან, რადგან ამ დროს ხდება სხვისი სისუსტის გამოყენება საკუთარი მიზნების მისაღწევად. ყველა ამ შემთხვევის მთავარი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ მოწყვლადი ადამიანი იმყოფება ზიანის ან ექსპლუატაციის უფრო მაღალი რისკის ქვეშ ვიდრე სხვა ადამიანები ანალოგიურ სიტუაციაში ან/და არ გააჩნიათ ან სხვებზე ნაკლებად შეუძლიათ საკუთარი თავის დაცვა ზიანისგან და ექსპლუატაციისგან (5).

ზემოთ აღნიული ელემენტები წაროდენს საფუძველს მოწვლადობის დამაკმაყოფილებელი დეფინიციისთვის, მაგრამ ჩვენ გვჭირდება უფრო მეტი ახსნა-განმარტება ამ საკითხთან დაკავშირებით. პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ ამ დეფინიციით მოწყვლად პოპულაციაში შეიძლება მოხვდეს ყველა საკვლევი სუბიექტი, რომლებიც კვლევაში მონაწილეობის გამო ზიანის რისკის ქვეშ იმყოფებიან ან როცა დარღვეულია ბალანსი საკვლევ სუბიექტისა და მკვლევარის ძალაუფლებებს შორის (რაც განსხვავებული ცოდნისა და ინფორმაციისადმი ხელმისაწვდომობის შედეგია). მაგრამ, რეალურ სიტუაციაში ჩვენ გვინდა მოწყვლადობის ისეთი დეფინიცია, რომელიც საშუალებას მოგვცემს სწორად განვსაზღვროთ მხოლოდ ის საკვლევი სუბიექტები, რომელთათვისაც სიფრთხილის დამატებითი ზომების მიღებაა საჭირო. ამიტომ, მოწყვლად პოპულაციად უნდა ჩავთვალოთ ის პირები, რომელთა შემთხვევაშიც ზიანის მიყენებისა და ექსპლუატაციის რისკი, ასევე საკუთარი ინტერესების დაცვის უუნარობა გამოწვეულია სხვა ფაქტორებით, რომლებიც არანაირ კავშირში არ არის კვლევასთან.

რა შეიძლება, იყოს ზემოთ ხსენებული დამატებითი ფაქტორები, რომლებიც განაპირობებენ საკვლევი პირის მოწყვლადობას? არსებობს მოწყვლადობის სამი ძირითადი ინდიკატორი:

1. სუბიექტები, რომელთაც არ გააჩნიათ საკუთარი ინტერესების დაცვის უნარი ანუ კომპეტენცია თვითონ გადაწყვიტოს, დათანხმდეს თუ არა კვლევაში მონაწილეობას.

2. როდესაც ირღვევა სუბიექტის თანხმობის ნებაყოფლობითობა, რაც ზღუდავს მათი არჩევანის უფლებას თვითონ მიიღოს გადაწყვეტილება კვლევაში მონაწილეობის შესახებ.

3. ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური მდგომარეობა, რომელიც განსაკუთრებით ზრდის საკვლევი სუბიექტის მიმღებლობას ზიანის მიმართ.

სხვადასხვა ჯგუფების წარმომადგენელი ადამიანები შეიძლება ჩაითვალოს მოწყვლად სუბიექტებად ერთი ან რამოდენიმე ინდიკატორის მიხედვით. მაგალითად, ბავშვები აკმაყოფილებენ სამივე ზემოთ ცამოთვლილ ინდიკატორს, რადგან ისინი ფიზიკურად, მენტალურად და ემოციურად მოუმწიფებელი არსებები არიან. არსებობს შემთხვევები, როდესაც ბუნდოვანია, თუ რომელ ინდიკატორს აკმაყოფილებენ მოწყვლადი პირები. მაგალითად, შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ უგონო

60

მდგომარეობაში მყოფ, კომატოზურ პაციენტებს არ გააჩნიათ უნარი და ნებაყოფლობითობა თავიანთი მდგომარეობის გამო. მაგრამ, თუ ამ პაციენტებმა გონების დაკარგვამდე განაცხადეს თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე, ეს ართულებს კვლევის ეთიკური სტატუსის განსაზღვრას.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ ცამოთვლილი სამი ინდიკატორი ყველაზე მნიშვნელოვანია მოწყვლადობის განსაზღვრისათვის, არსებობს სხვა, ნაკლებად გამოხატული მიზეზები, რის გამოც კონკრეტული ადამიანი შეიძლება, ჩაითვალოს მოწყვლად სუბიექტად. მაგალითად, მოწყვლადობა ძალთა არათანაბარი ბალანსის გამო წარმოიქმნება იმ შემთხვევაში, როდესაც საკვლევი სუბიექტები მიეკუთვნებიან გარკვეულ სოციალურ ჯგუფებს (მაგალითად, უმცირესობები). ამ პირებმა შეიძლება ჩათვალონ, რომ მათზე ახდენენ გავლენას ან ემუქრებიან კვლევაში ჩართვის მიზნით. ეს, რასაკვირველია, არ ნიშნავს იმას, რომ უმცირესობათა ყველა წარმომადგენელი მოწყვლადია ამ კონტექსტში. უბრალოდ, გვინდოდა გვეჩვენებინა, რომ ზოგჯერ პოტენციური საკვლევი სუბიექტის მოწყვლადობის შეფასების დროს შეიძლება არსებობდეს ისეთი ფაქტორები, რომლებიც განაპირობებენ პიროვნების მოწყვლადობას, მაგრამ ნაკლებად სესამჩნევი ან ბუნდოვანი იყოს.

ამ თავის დარჩენილ ნაწილში წარმოგიდგენთ სხვადასხვა კვლევის მაგალითებს, რაც გაგვიადვილებს მოწყვლადობის ძირითადი ასპექტების განხილვას. თითოეულ მაგალითზე მსჯელობის დროს უნდა განვსაზღვროთ რომელი პირები ან ადამიანთა ჯგუფები შეგვიძლია განვიხილოთ მოწყვლად პოპულაციად და რატომ; გვაქვს თუ არა საკმარისი არგუმენტები, რაც გაამართლებს მოწყვლად პირებზე მოცემული კვლევის ჩატარებას; იმ შემთხვევაში თუ მოცემული კვლევის ცატარება მოწყვლად სუბიექტებზე გამართლებულია, რა სახის დამატებითი ზომები უნდა იქნას გატარებული იმისათვის, რომ დავიცვათ აღნიშნული მოწყვლადი სუბიექტები ზიანისგან და ექსპლუატაციისგან.

კვლევის მაგალითი 3.1.

კვლევა, რომელიც მოიცავს ტერმინალური ავადმყოფობის მქონე პაციენტებს

დოქტორ ებოტი გახლავთ ონკოლოგი, რომელიც მუშაობს საუნივერსიტეტო საავადმყოფოში. მას სთხოვეს, რამოდენიმე მისი პაციენტი ჩართოს კიბოს საწინააღდეგო ახალი პრეპარატის კლინიკურ ექსპერიმენტში.

მისტერ დეი კი გახლავთ ტერმინალური ავადმყოფობის მქონე პაციენტი, რომელიც აკმაყოფილებს აღნიშნულ ექსპერიმენტში მონაწილეთა ჩართვის კრიტერიუმებს. მისტერ დეი პირველივე შეთავაზებაზე საკუთარი ნებით და გულწრფელად აცხადებს, რომ თანახმაა მონაწილეობა მიიღოს ამ ექსპერიმენტში. როდესაც მას ჰკითხეს, თუ რატომ ერთვება კვლევაში, მან განაცხადა, რომ ღმერთმა გამოუგზავნა ეს შესაძლებლობა და მან უნდა გამოიყენოს. მან ასევე განაცხადა, რომ პრეპარატი,

61

რომელიც უნდა გამოსცადონ არის ე.წ. „ოცნების წამალი“ (მან ეს ინფორმაცია მოიპოვა ინტერნეტიდან), რომელიც გადაარცენს მის სიცოცხლეს. მას სჯერა, რომ თუ მიიღებს კვლევაში მონაწილეობას, იგი საბოლოოდ გამოჯანმრთელდება 6 თვეში.

მკვლევარები თვლიან, რომ მისტერ დეის მოლოდინი გადაჭარბებული და ზედმეტად ოპტიმისტურია. მისტერ დეი მაინც თავის აზრზე დგას, მიუხედავად იმისა, რომ მას არაერთხელ განუცხადეს, რომ:

ა. ექსპერიმენტული წამალი მას სავარაუდოდ მხოლოდ რამოდენიმე თვით გაუხანგრძლივებს სიცოცხლეს (თუმცა, შესაძლებელია სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესება).

ბ. აღნიშნული შედეგი არის მხოლოდ ვარაუდი.

გ. შანსი იმისა, რომ ის საბოლოოდ განიკურნება ამ პრეპარატით ან რაიმე სხვა მედიკამენტით არის ნულის ტოლი.

როდესაც მისტერ დეის ეს ინფორმაცია მიაწოდეს, მან განაცხადა „თქვენ იჩენთ სიფრთხილეს და თავს იზღვევთ ან არ მეუბნებით სიმართლეს“.

დოქტორ ებოტი თვლის, რომ მისტერ დეის კვლევაში მონაწილეობა, გარდა პირდაპირი კლინიკური სარგებელისა, მოუტანს ფსიქოლოგიურ სარგებელს, რადგან მას ექნება გამოჯანმრთელების იმედი და მოლოდინი. მეორეს მხრივ კი, მისთვის კვლევაში მონაწილეობაზე უარის თქმა ფსიქოლოგიური დარტყმა იქნება. დოქტორ ებოტის აზრით, ის ფაქტი, რომ პაციენტს ძალიან სურს კვლევაში მონაწილეობა სერიოზულად უნდა იქნას აღქმული და მისთვის უარის თქმა იქნება პაციენტის ავტონომიის უპატივცემულობა. მაგრამ, მეორეს მხრივ დოქტორ ებოტი არ არის დარწმუნებული, თუ რამდენად აქვს მისტერ დეის ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი, რადგან, როგორც ჩანს მას არ შეუძლია ან არ უნდა აღიქვას საკუთარი მდგომარეობის სიმძიმე და ექსპერიმენტის შედეგები.

შეკითხვები

1. რომელ ძირითად ეთიკურ პრობლემებთან გვაქვს საქმე აღნიშნულ კვლევაში? 2. იმყოფება თუ არა მისტერ დეი ისეთ მდგომარეობაში, რომ შეუძლია

ვალიდური თანხმობის მიცემა კვლევაში მონაწილეობაზე? 3. მისტერ დეის უარი რომ უთხრან კვლევაში მონაწილეობაზე, იქნება თუ არა ეს

მისი ავტონომიის უპატივცემულობა? რა კავშირია ირაციონალურ რწმენასა და გადაწყვეტილების ავტონომიურად მირებას შორის?

4. არის თუ არა ის ფაქტი, რომ მისტერ დეის ირაციონალურ რწმენას აქვს რელიგიური საფუძველი, განსაკუთრებული ყურადღების საგანი მისი მოწყვლადობის სტატუსის განსაზღვრის დროს?

62

5. იქნება თუ არა მისტერ დეის კვლევაში ჩართვა მისი მოწყვლადობის ექსპლუატაცია?

6. რა დამატებითი ზომების მიღებაა საჭირო მისტერ დეის კეთილდღეობის დასაცავად?

მოწყვლადი მოზრდილები კვლევაში

პირველი შეკითხვა ეხება ეთიკის ზოგად საკითხებს, როგორიცაა სარგებელი და ზიანი, რაც შეიძლება მოჰყვეს აღნიშნულ კვლევას. შემდეგი საკითხია, არის თუ არა მისტერ დეი მოწყვლადი სუბიექტი. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მისტერ დეის მოწყვლად სუბიექტად ჩავთვლით, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ უპირობოდ არაეთიკურია მისი კვლევაში ჩართვა. არსებობს შემთხვევები, როდესაც კვლევა იმდენად მნიშვნელოვანია (მაგალითად დემენციის, ბავშვთა სნეულებების და ტერმინალური დაავადებების კვლევები), რომ დასაშვებია მოწყვლადი სუბიექტების კვლევაში ჩართვა მათი ინტერესების ადეკვატური დაცვის სრული გარანტიით.

ამ კვლევის მიზანია ახალი პრეპარატის კლინიკური გამოცდა ტერმინალური დაავადებების მქონე პაციენტებზე. მიუხდეავად იმისა, რომ კვლევის სარგებელის წინასწარ პროგნოზირება შეუძლებელია და შანსი იმისა, რომ ახალი პრეპარატი გამოიწვევს პაციენტების სრულ განკურნებას ნულის ტოლია, არსებობს დარჩენილი სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესებისა და გახანგრძლივების პოტენციური შესაძლებლობა. აღნიშნული შედეგი მნიშვნელოვნად შეცვლის ტერმინალური დაავადებების მქონე პაციენტების ცხოვრებას. მკვლევარები თვლიან, რომ მკურნალობა ზიანის მომტანი არ იქნება საკვლევი სუბიექტებისთვის. შესაძლოა ზოგიერთ პაციენტს კვლევამ საერთოდ არ მოუტანოს ან იმდენად უმნიშვნელო იყოს სარგებელი , რომ იქონიოს გარკვეული ფსიქოლოგიური ან ემოციური გავლენა მათზე. ასევე, შესაძლებელია მოულოდნელი გვერდითი მოვლენების გამოვლინება.

სარგებელის და ზიანის რისკის შეფასების გარდა საჭიროა განისაზღვროს ხომ არ ირღვევა სხვა ეთიკური პრინციპები, მაგალითად ადამიანის ავტონომიისა და ღირსების პატივისცემა. აღნიშნული საკითხების განხილვისას უნდა გავითვალისწინოთ საკვლევი სუბიექტების მოწყვლადობა.

თანხმობის უნარი ანუ კომპეტენცია

იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ მისტერ დეის მოწყვლადობის სტატუსი და შესაბამისად გადავწყვიტოთ მისი კვლევაში ჩართვა და დამატებითი დამცავი მექანიზმების აუცილებლობა, უნდა განვიხილოთ ორი საკითხი. პირველი, დოქტორ ებოტის, მისტერ დეის მკურნალი ექიმის კომპეტენცია ამდაგვარ ექსპერიმენტში მონაწილეობის მიღებასთან დაკავშირებით. მეორე საკითხი ეხება თვითონ ექსპერიმენტს, რომლისთვისაც აუცილებლობას წარმოადგენს ტერმინალური დაავადებების მქონე პაციენტების ჩართვა. ორივე საკითხს პოტენციურად შეუძლია

63

გავლენა მოახდინოს მისტერ დეის შესაძლებლობაზე მიიღოს გადაწყვეტილება და მისცეს ვალიდური თანხმობა ექსპერიმენტში მონაწილეობაზე.

დოქტორ ებოტმა ეჭვქვეშ დააყენა მისტერ დეის მიერ ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი მას შემდეგ, რაც შენიშნა, რომ იგი ვერ აღიქვამს ექსპერიმენტის შესახებ მიწოდებულ ინფორმაციას. კომპეტენცია ანუ უნარი არის ეთიკის მნიშვნელოვანი საკითხი, რადგან იგი წარმოადგენს ვალიდური თანხმობის სამი არსებითი ელემენტიდან ერთ-ერთს (დანარჩენი ორი ელემენტია ადეკვატური ინფორმაცია და ნებაყოფლობითობა). ვალიდური თანხმობა მნიშვნელოვანია, რადგან იგი საშუალებას აძლევს საკვლევ სუბიექტს დაიცვას საკუთარი უფლებები ანუ გააკეთოს არჩევანი დათანხმდეს თუ არა კვლევაში მონაწილეობაზე. არა-კომპეტენტურ ადამიანებს არ აქვთ ავტონომიური გადაწყვეტილების მიღების უნარი. მათ არ შეუძლიათ განსაზღვრონ, შედის თუ არა მათ ინტერესებში კვლევაში მონაწილეობის მირება. ეს ნიშნავს, რომ განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა მოვეკიდოთ არა-კომპეტენტური საკვლევი სუბიექტების კეთილდრეობის დაცვას, რისთვისაც საჭირო ხდება დამატებითი ზომების მიღება.

არ არსებობს კომპეტენციის უნივერსალური განმარტება, მაგრამ ზოგადად მიღებულია, რომ იგი მოიცავს გარკვეულ შესაძლებლობებსა და უნარებს (6). ჩვენს შემთხვევაში კომპეტენცია განისაზღვრება რელევანტური ინფორმაციის სწორად აღქმის, შეფასების და გონივრული გადაწყვეტილების მიღების უნარით, ყოველგვარი გავლენის გარეშე გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობით და თანხმობის ან უარის თქმის გამოხატვის (კომუნიკაციის) უნარით.

კომპეტენცია პირდაპირ კავშირშია გადაწყვეტილებასთან ანუ ადამიანს შეუძლია იყოს კომპეტენტური მიიღოს გადაწყვეტილება საკუთარ თავთან დაკავშირებით, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში სხვა ადამიანების თაობაზე (7). აქედან გამომდინარე, პიროვნებას შეუძლია გადაწყვიტოს და განაცხადოს ვალიდური თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე მხოლოდ საკუთარ თავზე და არა სხვებზე. იმისათვის, რომ თანხმობა იყოს ვალიდური, აუცილებელია, პოტენციური საკვლევი სუბიექტი კარგად იყოს ინფორმირებული კვლევის შესახებ, ჰქონდეს მიროდებული ინფორმაციის სწორად აღქმის და შეფასების უნარი, რის საფუძველზეც შეუძლია მიიღოს გონივრული გადაწყვეტილება მიიღოს თუ არა მონაწილეობა კვლევაში. რადგან ინფორმაციის მიღებას და შეფასებას სჭირდება კომპეტენცია, რაც უფრო რთულია ინფორმაცია, მით უფრო მეტი გონებრივი შესაძლებლობა და უნარი სჭირდება მის გადამუშავებას. კვლევა, რომელიც პირდაპირი და ადვილად გასაგებია არ მოითხოვს განსაკუთრებულ კომპეტენციას პოტენციური საკვლევი სუბიექტებისგან იმისათვის, რომ განაცხადონ ვალიდური თანხმობა. რთული კვლევების შემთხვევაში (რომლებიც მოიცავს რთულ პროცედურებს), პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებს უნდა გააცნდეთ სრული კომპეტენცია, რათა სწორად აღიქვან და აწონ-დაწონონ მოსალოდნელი სარგებელი და ზიანის რისკი.

64

ზემოთ აღნიშნულის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, კომპეტენცია დამოკიდებულია სირთულეზე (8). არსებობს აგრეთვე მოსაზრება, რომ კომპეტენცია დამოკიდებულია რისკზე. აღნიშნული მოსაზრების მიხედვით ადამიანის შესაძლებლობების და უნარების ხარისხი, იმისათვის, რომ ჩაითვალოს კომპეტენტურად, დამოკიდებულია ზიანის რისკზე, რაც თან ახლავს კვლევაში მონაწილეობას. აქედან გამომდინარე, ისეთ კვლევაში მონაწილეობის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება, რომელიც მოიცავს ზიანის მინიმალურ რისკს, მოითხოვს კომპეტენციის უფრო დაბალ დონეს, ვიდრე ის კვლევები, რომლებშიც მონაწილეობა დაკავშირებულია სერიოზულ რისკებთან (9).

რისკზე დამოკიდებული კონცეფციის მომხრეები თვლიან, რომ კომპეტენციის ხარისხის დაბალი ზღურბლის დადგენა იმ შემთვევაში, როდესაც კვლევაში მონაწილეობა დაკავშირებულია ზიანის მინიმალურ რისკთან, საშუალებას გვაძლევს პატივი ვცეთ ადამიანის ავტონომიას იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც მათ არ გააჩნიათ სრული ავტონომიის უნარი. ამასთანავე, თუ სწორად ვერ შევაფასებთ ადამიანის კომპეტენციის ხარისხს, ეს არ გამოიწვევს დრამატულ შედეგებს, რადგან კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული ზიანის რისკი მინიმალურია. იმ შემთხვევაში, როდესაც კვლევაში მონაწილეობა უკავშირდება ზიანის მაღალ რისკს, კომპეტენციის ხარისხის ზღურბლი უფრო მაღლა აიწევს (10).

დებატები კომპეტენციის ამ ორ განსხვავებულ კონცეფციასთან დაკავშირებით ისევ გრძელდება. მიუხედავად იმისა, რომ არც თუ ისე ნათელია, რატომ უნდა უკავშირდებოდეს კომპეტენციის სტანდარტი უფრო მეტად რისკის ხარისხს ვიდრე გადაწყვეტილების სირთულეს, საკვლევი სუბიექტების კომპეტენციის შეფასება უდაოდ უფრო მნიშვნელოვანია იმ კვლევებში, რომლებიც მოიცავს ზიანის მაღალ რისკს. ამიტომ, საკმაოდ გონივრულია ადამიანის კომპეტენციის შეფასება ზიანის რისკის მიხედვით.

ადამიანის კომპეტენციაზე მრავალი ფაქტორი ახდენს უარყოფით გავლენას. კვლევის რეკრუტმენტის პროცესის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაწილს უნდა წარმოადგენდეს პოტენციური საკვლევი სუბიექტების კომპეტენციის შეფასება იმ შემთხვევაში, როდესაც ჩნდება ეჭვი, რომ მას არ გააჩნია ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი. შეუძლებელია ყველა პოტენციური საკვლევი სუბიექტის კომპეტენციის შეფასება, რადგან ეს დაკავშირებულია დამატებით ხარჯებთან, ასევე შეიძლება შეურაცხმყოფელი იყოს ზოგიერთი ადამიანისთვის.

ირაციონალური შეხედულებები

დოქტორ ებოტის შეშფოთება მისტერ დეის კვლევაში ჩართვასთან დაკავშირებით პირდაპირ კავშირშია მეორე შეკითხვასთან, რადგან ჩნდება ეჭვი, აქვს თუ არა მისტერ დეის კომპეტენციის ის ხარისხი, რომელიც საჭიროა კვლევაში მონაწილეობაზე ვალიდური თანხმობისთვის. მისტერ დეის კომპეტენციაში მის მკურნალ ექიმს ეჭვი შეეპარა მას შემდეგ, რაც მან განაცხადა, რომ სჯერა, კვლევაში მონაწილეობის

65

შედეგად ის საბოლოოდ განიკურნება დაავადებისგან. მისტერ დეის რწმენა და შეხედულებებიკვლევასთან დაკავშირებით მცდარია და მოკლებულია რაციონალურ საფუძველს.

არის თუ არა მისტერ დეის ირაციონალური შეხედულებები ექსპერიმენტის შედეგების შესახებ და ის ფაქტი, რომ მას არ სურს დაუჯეროს მკურნალ ექიმს კვლევასთან დაკავშირებით, ინფორმაციის მიღების და შეფასების უუნარობის მაჩვენებელი? ყოველივე ეს გვაძლევს საკმარის მიზეზს იმისათვის, რომ ეჭვქვეშ დავაყენოთ მისტერ დეის კომპეტენცია კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიცემასთან დაკავშირებით.

ერთი რამ, რაც აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ამ შემთხვევაში არის ის ფაქტი, რომ არარეალური და გადაჭარბებული მოლოდინი კვლევის შედეგების მიმართ ყოველთვის არ ნიშნავს იმას, რომ საკვლევ პირს არ შეუძლია ავტონომიური და რაციონალური გადაწყვეტილების მიღება. უნდა განვსაზღვროთ ირაციონალური შეხედულებების მიზეზი ანუ არის თუ არა ამგვარი შეხედულებები დაკავშირებული საკვლევი სუბიექტის მიერ ინფორმაციის მიღების და სწორად შეფასების უუნარობასთან, თუ ეს მხოლოდ რელიგიური რწმენის შედეგია. ადამიანის შეხედულებების იგნორირება, რომლებიც განპირობებულია რელიგიური რწმენით წარმოადგენს მისი ავტონომიის უპატივცემულობას და ამ შემთხვევაში პოტენციური საკვლევი სუბიექტის კვლევიდან გამორიცხვა მოხდება უსამართლოდ. შეხედულებები, რომლებიც შეიძლება უჩვეულო და ექსცენტრული მოეჩვენოს ჯანდაცვის მუშაკს, მკვლევარს ან საზოგადოებას ყოველთვის ირაციონალურს ან არა-კომპეტენტურს არ ნიშნავს. საკვლევი სუბიექტების ღირებულებები და რელიგიაზე დაფუძნებული რწმენა არ წარმოადგენს კომპეტენციის შეფასების საგანს. მორალურ და რელიგიურ შეხედულებებს განსაკუთრებული პატივით უნდა მოვეპყროთ და გამოვიჩინოთ ტოლერანტულობა მათ მიმართ, რადგან ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს ინდივიდისთვის. თუმცა, საკმაოდ რთულია მისტერ დეის სემთხვევაში განსაზღვრო, თუ რა უდევს საფუძვლად მის მცდარ და გადაჭარბებულ შეხედულებებს კვლევის შედეგების მიმართ, არის თუ არა ეს მართლაც ინფორმაციის აღქმის, შეფასების და ლოგიკური მსჯელობის უნარის დეფიციტი.

დელუზია, მანია და სხვა ფსიქიური დაავადებები ზღუდავს ადამიანის კომპეტენციას, რადგან ამ დაავადებების მქონე სუბიექტს არა აქვს ინფორმაციის აღქმის, გადამუშავების, შეფასების და შესაბამისად, გადაწყვეტილების მიღების უნარი. სწორედ ეს გახლავს დოქტორ ებოტის შეშფოთების მიზეზი. იქნებ მისტერ დეის მცდარი შეხედულებები და გადაჭარბებული მოლოდინი კვლევასთან დაკავშირებით გამომდინარეობს სწორედ ინფორმაციის აღქმის და შეფასების უნარის დეფიციტისგან? ან იქნებ მის ირაციონალურ მოლოდინს და რწმენას რელიგიური საფუძველი აქვს? ან იქნებ ფსიქოლოგიური მექანიზმი ირთვება ამ დროს, იცის რა პაციენტმა საკუთარი ტერმინალური დაავადებისგამოსავლის შესახებ, ცდილობს

66

დამალოს ეს ფაქტი დამალოს იმით, რომ თითქოს არ ესმის ექსპერიმენტის შინაარსი. თუ მისტერ დეის მცდარი მოლოდინი და რწმენა განპირობებულია რელიგიური ან ფსიქოლოგიური მექანიზმებით, მაშინ ის უნდა ჩავთვალოთ კომპეტენტურ საკვლევ სუბიექტად. იმ შემთხვევაში კი, თუ მისტერ დეის არა აქვს ინფორმაციის სწორად აღქმის და შეფასების უნარი, მაშინ, რამდენად ძლიერიც არ უნდა იყოს მისი რწმენა და მოლოდინი კვლევასთან დაკავშირებით, ვერ ჩაითვლება კომპეტენტურად, რადგან მას არ შეუძლია ვალიდური გადაწყვეტილების მიღება კვლევაში მონაწილეობასთან მიმართებით.

ტერმინალური დაავადება და კომპეტენცია

ტერმინალური დაავადება განაპირობებს ადამიანის, როგორც საკვლევი სუბიექტის მოწყვლადობას. ტერმინალური დაავადების დიაგნოზმა შეიძლება იქონიოს ადამიანზე ფსიქოლოგიური გავლენა, გამოიწვიოს სტრესი, დეპრესია, შფოთვა და სხვა ფსიქიკური აშლილობები, რაც თავის მხრივ მოქმედებს მის უნარზე მიიღოს გონივრული და რაციონალური გადაწყვეტილებები. ამიტომ ტერმინალური მდგომარეობა აუცილებლად უნდა იქნას გათვალისწინებული პიროვნების კომპეტენციის შეფასების დროს. ტერმინალური დაავადების მქონე პაციენტების კვლევაში ჩართვა შეიძლება გახდეს საკვლევი სუბიექტის ექსპლუატაციის მიზეზი (შეკითხვა 5). ტერმინალური პაციენტები უფრო ადვილად ექცევიან სხვისი გავლენის ქვეშ, რაც გამოწვეულია მათი ფსიქოლოგიური მდგომარეობით. ასევე, მათი სურვილი, რომ განიკურნოს ან გაიხანგრძლივოს სიცოცხლე შეიძლება იყოს ისეთი ძლიერი, რომ ადვილად გადაწყვიტოს და განაცხადოს თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე, საკუთარი ინტერესების გათვალისწინების გარეშე. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი საკითხი აუცილებლად უნდა იქნას გათვალისწინებული ტერმინალური პაციენტების კვლევაში ჩართვის დროს.

მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც წამოიჭრება მე-5 შეკითხვასთან დაკავშირებით არის ის ფაქტი, რომ ტერმინალური დაავადების მქონე პაციენტებს ხშირად არა აქვთ სხვა არჩევანი სამკურნალო და სიცოცხლის გამახანგრძლივებელი საშუალებების არარსებობის გამო, ამიტომ მათი თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე შეიძლება არ იყოს ნებაყოფლობითი. თუ პაციენტის ერთადერთი მიზეზი არის ექსპერიმენტული მკურნალობა, მაშინ მას სხვა ალტერნატივა არ რჩება, გარდა იმისა, რომ მიიღოს კვლევაში მონაწილეობა. ამ შემთხვევაში ეჭვქვეშ დგება მის მიერ განცხადებული თანხმობის ნებაყოფლობითობა. გარდა ამისა, როდესაც ტერმინალური დაავადების მქონე პაციენტს სთავაზობენ სიცოცხლის გახანგრძლივებას კვლევაში მონაწილეობის შედეგად, ეს შეთავაზება იმდენად მიმზიდველია, რომ მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მის გადაწყვეტილებაზე. მე-6 თავში განვიხილავთ, თუ რა კავშირშია ერთმანეთთან ნებაყოფლობითობა და ექსპლუატაცია.

67

არსებობს მრავალი მიზეზი, თუ რატომ არ შედის ზოგიერთი ადამიანის ინტერესებში კვლევაში მონაწილეობა, მიუხედავად იმისა, რომ ამ კვლევამ შეიძლება გაუხანგრძლივოს მას სიცოცხლე. მაგალითად, თუ კვლევის წარმატების შანსი დაბალია, ხოლო ექსპერიმენტის პროცედურები საკმაოდ არასასიამოვნოა საკვლევი სუბიექტისთვის, როგორიცაა ინტენსიური ქიმიოთერაპია, მშინ ამ კვლევაში მონაწილეობა სულაც არ შედის ამ ადამიანის ინტერესებში. ტერმინალური დაავადების მქონე ზოგიერთ პაციენტს შეიძლება სულაც არ უღირს სიცოცხლის გახანგრძლივება მისი ხარისხის გაუარესების ფონზე. გარდა ამისა, ზოგიერთმა პაციენტმა შეიძლება ჩათვალოს, რომ მას უღირსად ექცევიან, როდესაც მასზე ატარებენ ექსპერიმენტს სიცოცხლის ბოლო დღეებში. თუმცა, ზოგიერთმა პაციენტმა შიეძლება ჩათვალოს, რომ კვლევაში მონაწილეობის სარგებელი იმდენად დიდია, რომ დათანხმდეს ექსპერიმენტის შესაძლო ზიანის რისკის გათვალისწინების გარეშე.

აბსოლუტურად შესაძლებელია, ტერმინალური დაავადების მქონე პაციენტმა, მიუხედავად მიმზიდველი შეთავაზებებისა (მაგალითად სიცოცხლის გახანგრძლივენის შანსი), ნებაყოფლობით და საკუთარი ინტერესების გათვალისწინებით გააკეთოს რაციონალური არჩევანი ექსპერიმენტში მონაწილეობისასთან დაკავშირებით. ასე, რომ სიცოცხლის გახანგრძლივების მოლოდინი ყოველთვის არ მოქმედებს ნებაყოფლობითობაზე.

ახლა კი განვიხილოთ , თუ როგორ შეუძლია ტერმინალურ დაავადებას განაპირობოს მისტერ დეის მსგავსი პაციენტების მოწყვლადობა მიუხედავად კომპეტენციისა. ტერმინალური დაავადება ზრდის პოტენციური ზიანის სიმძიმეს გამომდინარე ამგვარი პაციენტების ფიზიკური მდგომარეობიდან. ავტონომიური და ვალიდური თანხმობის შემთხვევაშიც კი, კითხვის ქვეშ დგება ტერმინალური პაციენტების ისეთ კვლევაში ჩართვის საკითხი, როდესაც კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული პოტენციური ზიანის რისკი უფრო მაღალია ვიდრე იქნებოდა სხვა ადამიანების კვლევაში ჩართვის შემთხვევაში. ასევე, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ზიანის რისკს უდა აბალანსებდეს კვლევის მოსალოდნელი სარგებელი. თუმცა, ზიანის რისკის და სარგებლის დაბალანსება საკმაოდ რთულია ტერმინალური დაავადებების მქონე პაციენტებში. მკურნალობის ფსიქოლოგიური და სოციალური გვერდითი მოვლენები, როგორიცაა კოგნიტიური ფუნქციის დაქვეითება ან კომუნიკაციის შეზღუდული უნარი, უფრო მეტად იჩენს თავს სიცოცხლის ბოლო დღეებში.

კიდევ ერთი ასპექტი, რაც დაკავშირებულია ტერმინალური დაავადებების მქონე პაციენტების მოწყვლადობასთან არის იმედი. მისტერ დეის მსგავსი ადამიანებისთვის, რომლებსაც განკურნების იმედი აქვთ, საკმაოდ რთულია ამ იმედის შენარჩუნება კვლევის მთელ პროცესში. კვლევამ შეიძლება არ გამოიღოს ის შედეგი, რასაც მოელიან ის პაციენტები, რომლებიც ირაციონალურ იმედებს ამყარებენ ამ კვლევაზე. ასეთ შემთხვევაში პაციენტებმა შეიძლება თავი გაბრიყვებულად და მოტყუებულად იგრძნონ მკვლევარების მხრიდან, ან ჩათვალონ,

68

რომ პლაცებო ჯგუფში მოხვდენ, რადგან მათ ბედი არ სწყალობთ (11). აღნიშნული რეაქცია შეიძლება ჰქონდეს პაციენტს, მიუხედავად იმისა, რომ იგი წინასწარ ინფორმირებული იყო და მისთვის აბსოლუტურად მისაღები იყო ექსპერიმენტის დიზაინი, მეთოდოლოგია და ყველა სავარაუდო შედეგი. ამიტომ, ირაციონალური იმედი, რომელსაც ტერმინალური დაავადების მქონე პაციენტი ამყარებს კვლევაზე განაპირობებს მის მოწყვლადობას.

ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი პრობლემტური საკითხები ტერმინალური პაციენტების კვლევაში ჩართვასთან დაკავშირებით გვაფიქრებინებს, რომ ეთიკურად მიუღებელია მოწყვლად სუბიექტებზე კვლევის ჩატარება. თუმცა, შესაძლებელია კვლევის იმგვარად კონსტრუირება და ისეთი დამატებითი დამცავი მექანიზმების ჩართვა მოწყვლადი საკვლევი სუბიექტების მიმართ, რომ იგი ეთიკურად მისაღები გახდეს. გარდა ამისა, კვლევების ჩატარება მოწყვლად პოპულაციებზე აუცილებელია, რადგან მათი მკურნალობის და სხვა მნიშვნელოვანი სამედიცინო სერვისების გაუმჯობესება შეუძლებელია კვლევების და ექსპერიმენტების გარეშე. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია ტერმინალური დაავადებების მქონე პაციენტებს მივცეთ კვლევაში ალტრუისტური მონაწილეობის საშუალება. ზოგიერთი ადამიანისთვის ისეთ კვლევაში მონაწილეობა, საიდანაც არ ელოდება რაიმე სარგებელს, წარმოადგენს შესაძლებლობას ღირსეულად დაასრულოს საკუთარი სიცოცხლე და გააკეთოს კეთილი საქმე, რომელიც გამოადგება მომავალ თაობებს. ამიტომ, მოწყვლადობა განაპირობებს საკვლევი სუბიექტების თანხმობის პროცესისადმი დიდი სიფრთხილით მოკიდებას და არა მათ უპირობო შეზღუდვას კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით.

მე-6 შეკითხვა ეხება თანხმობის ალტერნატივას ან უსაფრთხოების დამატებით ზომებს, რომლებიც უნდა გატარდეს მისტერ დეის კეთილდრეობის დასაცავად, თუ ჩავთვლით, რომ მას არ გააჩნია კომპეტენცია მიიღოს გადაწყვეტილება კვლევაში მონაწილეობაზე.

ერთ-ერთი შესაძლო პასუხი ამ შეკითხვაზე შემდეგნაირია: მისტერ დეი არ ჩავრთოთ კვლევაში. იმ შემთხვევაში, თუ მისტერ დეის არ ჩავრთავთ კვლევაში გადაიჭრება მისი მოწყვლადობის ექსპლუატაციის პრობლემას და თავიდან ავაცილებთ კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული ზიანის რისკს. მაგრამ, უნდა აღინიშნოს, რომ მისტერ დეის კვლევიდან გამორიცხვა არ არის ეთიკურად ნეიტრალური საპასუხო ქმედება მის კომპეტენციასთან მიმართებით, არამედ წარმოადგენს ჩვენს შეხედულებას, რომ მისტერ დეი არ არის კომპეტენტური მოგვცეს თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ჩნდება ეჭვი მისტერ დეის კომპეტენციასთან დაკავშირებით და მათი გაქარწყლება ვერ ხერხდება მასთან შემდგომი დისკუსიის შედეგად, მისი კვლევიდან გამორიცხვა ზედმეტად უხეში საქციელი იქნება. თუ კვლევაში მონაწილეობა მისტერ დეისთვის წარმოადგენს საუკეთესო შანსს, რომ გაუხანგრძლივდეს სიცოცხლე და გაუმჯობესდეს დარჩენილი

69

სიცოცხლის ხარისხი, მაშინ წარმოიშვება კეთილდღეობასთან დაკავშირებული არგუმენტები მის კვლევაში ჩართვის დასაცავად. მისტერ დეიმ შესაძლოამიიღოს ტრავმა, თუ კვლევის შედეგები მის იმედებს ვერ გაამართლებს, მაგრამ კვლევიდან გამორიცხვა ანალოგიურად ტრავმატული იქნება მისთვის. ამიტომ, მისტერ დეის კვლევიდან გამორიცხვა არ არის საუკეთესო არჩევანი მისი კეთილდღეობის და ავტონომიის პატივისცემის ასპექტში.

აღნიშნულ სიტუაციაში მოქმედების მეორე შესაძლო ვარიანტი მდგომარეობს შემდეგში: თანხმობის საფუძველზე მისტერ დეის მივცეთ კვლევაში მონაწილეობის უფლება, მაგრამ მაქსიმალურად ვეცადოთ, რომ კარგად გავაგებინოთ კვლევის მოსალოდნელი შედეგები. ამგვარი მიდგომა მოიცავს საკვლევი სუბიექტისთვის მაქსიმალური დახმარების გაწევას იმ საკითხების უკეთ გასაგებად და შესაფასებლად, რომლებსაც შეუძლია გავლენა მოახდინოს მის გადაწყვეტილებაზე კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. დახმარების გაწევა შესაძლებელია სხვადასხვა ფორმით, როგორიცაამკვლევარის მიერ პაციენტის ინდივიდუალური კონსულტირება, ვიზუალური და ბეჭდვითი საინფორმაციო მასალების გამოყენება, ინტერნეტით ინფორმაციის მოძიება. ამ შემთხვევაშიც კი, მისტერ დეიმ შესაძლოა უარი განაცხადოს კვლევასთან დაკავშირებული დამატებითი ინფორმაციის მიღებაზე, რადგან ის თვლის, რომ საკმარისი ინფორმაცია გააჩნია კვლევის შესახებ, კარგად ესმის მოსალოდნელი შედეგები და ვერანაირ პრობლემას ვერ ხედავს ამასთან დაკავშირებით. ის ფაქტი, რომ მისტერ დეიმ გაამჟღავნა არარეალისტური შეხედულებები კვლევის შედეგებთან დაკავშირებით აძლევს მკვლევარს იმის საფუძველს, რომ საკმარისი დრო დაუთმოს მასთან დიალოგს, რათა დარწმუნდეს, რომ მისი წარმოდგენა კვლევის შესახებ რეალისტურია. ეს იმ შემთხვევაშიც უნდა გაკეთდეს, თუ მისტერ დეი ვერ ხედავს ამ პროცესის აუცილებლობას და მნიშვნელობას. პასუხისმგებლობა პოტენციური საკვლევი სუბიექტის სრულყოფილ ინფორმირებაზე კვლევის მიზნების, მეთოდოლოგიისდა მოსალოდნელი შედეგების შესახებ, ასევე, მიწოდებული ინფორმაციის სწორად აღქმასა და შეფასებაზე ეკისრება მკვლევარს და არა საკვლევ სუბიექტს.

მისტერ დეის მსგავსი პირების კვლევაში ჩართვა, მიუხედავად მათი თანხმობის საეჭვო ხარისხისა შესაძლებელია, მათი კეთილდღეობის მოტივით. როგორ უნდა შევაფასოთ, თუ რა შედის მისტერ დეის ინტერესებში? ერთ-ერთი გზაა მივმართოთ სხვა, კვლევისგან დამოუკიდებელ ადამიანს ან ადამიანთა ჯგუფს, როგორიცაა ეთიკის კომიტეტი. ასევე, შეგვიძლია მივმართოთ მისტერ დეის ოჯახის წევრებს ან ახლო ნათესავებს, იმიასთვის, რომ უფრო მეტი უნფორმაცია მივიღოთ მისტერ დეის კომუნიკაციის უნარის, რწმენის და იმ მხარდაჭერის შესახებ, რომელიც მას ექნება ახლობლებისგან კვლევაში ჩართვის შემთხვევაში). თუ კონსულტაციისთვის მივმართავთ მესამე მხარეს, წინასწარ ზუსტად უნდა გვქონდეს განსაზღვრული, თუ რა მიზნით ვახორციელებთ ამას. ვეძებთ, თუ არა დამატებით არგუმენტებს, ჩვენი

70

(მკვლევარების) და მისტერ დეის (საკვლევი სუბიექტის) მოსაზრებების და სურვილების სასარგებლოდ, თუ მთლიანად ვაკისრებთ გადაწყვეტილების მიღების პასუხისმგებლობას მესამე მხარეს. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ნათლად უნდა ავუხსნათ მესამე მხარეს, თუ რატომ ვამჯობინეთ მათი გადაწყვეტილება ჩვენს (მკვლევარების) ან/და მისტერ დეის (საკვლევი სუბიექტის) მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას. ასევე, უნდა გავითვალისწინოთ, თუ როგორ შევატყობინებთ მისტერ დეის, გადაწყვეტილება მისი კვლევაში ჩართვის საწინააღმდეგოდ იქნება მიღებული.

მისტერ დეის მსგავსი შემთხვევები ბევრს აფიქრებინებს მკვლევარებს საკვლევი სუბიექტის ავტონომიის და კეთილდღეობის შესახებ. ზოგიერთ შემთხვევაში, მოწყვლადობის ამგვარი პრობლემების გადაჭრა ხდება დამატებითი კომუნიკაციის მეშვეობით მკვლევარებსა და საკვლევ სუბიექტს შორის. თუ კვლევა ტარდება ისეთ ადამიანებზე, რომელთაც აშკარად არ გააჩნიათ კომპეტენცია მიიღონ გადაწყვეტილება კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით, მაშინ მხოლოდ კომუნიკაცია საკმარისი არ იქნება. სწორედ ამგვარ შემთხვევას განვიხილავთ ქვემოთ.

კვლევის მაგალითი 3.2.

მომვლელების მნიშვნელობა ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტებისთვის

ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების რიცხვი საგრძნობლად გაიზარდა უკანასკნელ წლებში, რაც თავის მხრივ ზრდის მათი მომვლელების რაოდენობას. მკვლევარებს სურთ დაადგინონ, თუ რა მნიშვნელობა აქვს ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტებისთვის მათ მომვლელებს და რა გავლენას ახდენს ეს როგორც პაციენტებზე, ასევე მათ მომვლელებზე. კვლევის თავდაპირველი მიზანია იმ სირთულეების გამოვლენა, რასაც მომვლელები აწყდებიან ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტებთან მუშაობის დროს, ასევე მოვლის რა ასპექტები მოქმედებს დადებითად ან უარყოფითად პაციენტების კეთილდღეობაზე. მკვლევარების აზრით ამ შეკითხვებზე პასუხის გაცემა სასიცოცხლოა ამ დაავადების მქონე პაციენტებისთვის, რადგან ეს დაეხმარება მათ შეიმუშაონ და დანერგონ ადეკვატური სასწავლო კურსები მომვლელებისთვის.

მკვლევარებს სურთალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების მომვლელების ყოველდღიური აქტივობის (რაც დაკავშირებულია პაციენტების მოვლასთან) ობსერვაციული კვლევა. მომვლელების ქცევაზე დაკვირვება განხორციელდება რამოდენიმე დაწესებულებაში, სადაც იმყოფებიან აღნიშნული დაავადების მქონე პაციენტები (სპეციალური პანსიონატები, ფსიქიატრიული საავდმყოფოები და მოხუცებულთა თავშესაფრები). მკვლევარები ასევე გეგმავენ მომვლელების და შეძლებისდაგვარად პაციენტების გამოკითხვას სპეციალური კითხვარების მეშვეობით. აღნიშნული კითხვარის მიზანია გამოავლინოს:

71

• ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების მოვლის რომელი მეთოდია, მომვლელების აზრით, ყველაზე ადვილი და ყველაზე რთული?

• მოვლის რომელი მეთოდი აუმჯობესებს ან ზიანს აყენებს ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების კეთილდღეობას?

მკვლევარებმა კარგად იციან, რომ პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებს აქვთ კომპეტენციის შეზღუდვის სხვადასხვა ხარისხი. კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღება მოხდება უკლებლივ ყველა მომვლელისგან, რომლებიც ჩაერთვებიან კვლევაში. გარდა ამისა, კვლევის ჩატარების შესაზებ თანხმობა (ან ნებართვა) მირებული იქნება იმ დაწესებულების ხელმძღვანელობისგან, სადაც უნდა ჩატარდეს აღნიშნული კვლევა. მკვლევარები მაქსიმალურად შეეცდებიან თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე მიიღონ თითოეული პაციენტისგან. იმ შემთხვევაში, თუ პაციენტს არ გააჩნია გადაწყვეტილების მიღების უნარი კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით, მკვლევარები საკვლევი სუბიექტის თანხმობას ჩაანაცვლებენ მესამე მხარისგან მიღებული თანხმობით.

შეკითხვები

1. რა არის კვლევის ძირითადი სარგებელი? 2. რა სახის ეთიკურ პრობლემებს ვხვდებით ამ კვლევასთან დაკავშირებით?

კერძოდ, არის თუ არა ეთიკური კვლევის ჩატარება ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტებზე, რომლებსაც არ გააჩნიათ კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიცემის კომპეტენცია?

3. რა სახის დამატებითი ღონისძიებებია საჭირო იმისათვის, რომ ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტებმა უკეთ გააცნობიერონ ინფორმაცია კვლევის შესახებ? თქვენი აზრით, მოახდენს თუ არა ამგვარი ღონისძიებები უარყოფით გავლენას პაციენტებზე?

4. საჭიროა თუ არა დამატებითი ზომების გატარება საკვლევი სუბიექტების კეთილდღეობის დასაცავად, რომლებსაც არ სეუძლიათ ვალიდური თანხმობის მიცემა?

მოწყვლადობა და გონებრივი შეზღუდულობა

მკვლევარების აზრით, მოწოდებული კვლევა მნიშვნელოვან სარგებელს მოუტანს როგორც ალზჰეიმერის დაავადების ქონე პაციენტებს, ასევე მათ მომვლელებს. კვლევის შედეგების მიხედვით გაუმჯობესდება მომვლელების სასწავლო კურსები, რაც თავის მხრივ დადებითად იმოქმედებს პაციენტების კეთილდღეობაზე. კვლევ მოიტანს როგორც დაუყოვნებელ, ასევე შორეულ საგებელს. კვლევის დასრულებისთანავე გაუმჯობესდება საკვლევი სუბიექტების მოვლის სხვადასხვა ასპექტი, ასევე დაიგეგმება სასწავლო კურსები, რის შედეგადაც მოხდება მოვლის ახალი მიდგომების დანერგვა ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების მოვლის საქმეში.

72

აღნიშნულ კვლევასთან დაკავშირებით წარმოიქმნება ეთიკური პრობლემები, რადგან საქმე გვაქვს მოწყვლად პოპულაციასთან. ზოგადად, დიდი სიფრთხილით უნდა მოვეკიდოთ იმ საკვლევი სუბიექტების კომპეტენციის ხარისხის შეფასებას, რომლებიც დაავადებულნი არიან გონებრივი შეზღუდვის გამომწვევი პათოლოგიებით. ეს მოიცავს არა მარტო ალზჰეიმერის დაავადებას და დემენციის სხვა ფორმებს, არამედ სხვა პათოლოგიებს, როგორიცაა თავის ტვინის ინსულტი, სიმსივნე და ტრავმა, ფსიქიური დაავადებები, დელუზიური მდგომარეობები. ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ ზემოთ ჩამოთვლილი დიაგნოზი, შესაძლებელია არ გააჩნდეთ მიწოდებული ინფორმაციის სწორად აღქმის, ანალიზის და შეფასების უნარი. შესაბამისად, მათ არ შეუძლიათ ვალიდური გადაწყვეტილების მიღება. თითოეული პათოლოგიის შემთხვევაში არსებობს გონებრივი შესაძლებლობის ფართო ვარიაცია, ამიტომ არ შეიძლება უპირობოდ იმის მტკიცება, რომ ყველა პაციენტს, ვისაც ამგვარი დიაგნოზი დაესმის აქვს ისეთი ხარისხის გონებრივი შეზღუდვა, რომ არ აქვს ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი. აუცილებელია, რომ შეფასდეს თითოეული პაციენტის კომპეტენცია გადაწყვეტილების მირების უნართან დაკავშირებით და საჭიროებისამებრ ზოგიერთ მათგანს მიეწოდოს დამატებითი ინფორმაცია კვლევასთან დაკავშირებით.

ეთიკური პრობლემები არსებობს აგრეთვე მომვლელებთან დაკავშირებით. ზემოთ აღწერილი კვლევის მეთოდოლოგია არ აკონკრეტებს, კვლევაში ჩართული მომვლელები იქნებიან იმ დაწესებულებების თანამშრომლები, სადაც ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტები არიან მოთავსებულნი, პაციენტების ოჯახის წევრები, სხვა მოხალისეები, თუ ყველა ჩამოთვლილი. თუ კვლევის მონაწილე მომვლელები არიან დაწესებულების თანამშრომლები, მაშინ პრობლემა წარმოიქმნება იმ შემთხვევაში, თუ კვლევის შედეგად მიღებული ინფორმაცია (მაგალითად, თანამშრომელთა დისციპლინის შესახებ ან მათი სამუშაო პროცესის შესახებ) ხელმისაწვდომი გახდება ხელმძღვანელობისთვის. ამ პრობლემის მოგვარება შესაძლებელია, თუ მკვლევარები დაწესებულების ხელმძღვანელობას მხოლოდ ზოგად ინფორმაციას ან/და რეკომენდაციებს მიაწვდიან თანამშრომლების შესახებ და არა ინდივიდუალურ მონაცემებს (12). მნიშვნელოვანია ამ მიდგომის გათვალისწინება მკვლევარების მიერ და კვლევის მეთოდოლოგიაში ნათლად განმარტება იმისა, თუ როგორ მოხდება კვლევის შედეგად მიღებული ინფორმაციის შეტყობინება დაინტერესებული პირებისთვის და ამის შესახებ მომვლელების ინფორმირება კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღებამდე. იმ შემთხვევაში, თუ მომვლელი პაციენტის ოჯახის წევრია, მაშინ ის თვითონაც მოწყვლადი სუბიექტია, რადგან კვლევამ შესაძლებელია ფსიქოლოგიური და ემოციური გავლენა მოახდინოს მასზე. კიდევ ერთი ეთიკური პრობლემა, რაც წარმოიქმნება ნებისმიერი ტიპის მომვლელის შემთხვევაში ეხება მათ პრივატულობას. პასუხისმგებლობა ამ პრობლემის მოგვარებაზე მთლიანად ეკისრება მკვლევარს. პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებს ნათლად უნდა განემარტოს, თუ როგორ მოხდება ინფორმაციის მიწოდება

73

დაინტერესებული პირებისთვის იმ შემთხვევაში თუ კვლევის მიმდინარეობისას აღმოაჩენენ სახიფათო, ძალადობრივ ან კრიმინალურ ქმედებებს. პრივატულობა და მასთან დაკავშირებული საკითხები განხილულია მე-4 თავში. ამ კვლევის შესახებ დისკუსიის დარჩენილ ნაწილში განვიხილავთ ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც ეხება ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების კვლევაში ჩართვას და მათ მიერ ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარს.

ამ კვლევის შემთხვევაში აშკარაა, რომ პაციენტების უმრავლესობას, რომელთაც მკვლევარები შესთავაზებენ კვლევაში მონაწილეობას, სავარაუდოდ არ ექნება ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი დაავადების შედეგად გამოწვეული გონებრივი შეზღუდვის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების უმეტესობა მოხუცებულ ასაკშია და ამიტომ მოწყვლად პოპულაციას წარმოადგენენ ფიზიკური მდგომარეობის (ასაკის) გამო, აღნიშნული კვლევა არ მოიცავს მათთვის ფიზიკური ზიანის მიყენების რისკს, რადგან იგი ობსერვაციულია და არ მოიცავს რაიმე ცვლილებას მათი ყოველდღიური მოვლასის პროცედურებთან დაკავშირებით. თუმცა, მაინც არსებობს რისკი იმისა, რომ უცხო პირის მეთვალყურეობამ შეიძლება გამოიწვიოს პაციენტების გაღიზიანება ან უარყოფითი გავლენა მოახდინოს მოვლის ხარისხზე. გარდა ამისა, მეთვალყურეობამ შეიძლება არაკომფორტულ სიტუაციაში ჩააყენოს მომვლელები და დაარღვიოს მათი პრივატულობა. პრობლემები შეიძლება წარმოიქმნას პაციენტების ღირსების და პრივატულობის საკითხებთან დაკავშირებითაც. მეთვალყურე პირი შეიძლება გახდეს ქცევისა და მოვლის ინტიმური ასპექტების მომსწრე.

იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც კვლევა მოიცავს უმნიშვნელო ზიანის მინიმალურ რისკს, მკვლევარი ვალდებულია მოიპოვოს თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე პოტენციური საკვლევი სუბიექტისგან. მიუხედავად ამისა, ალზჰეიმერის დაავადების მქონე პაციენტების უმრავლესობა ვერ შეძლებს ვალიდური თანხმობის მიცემას კვლევაში მონაწილეობაზე. რადგან ალზჰეიმერის დაავადებისთვის დამახასიათებელი დემენცია პროგრესირებადია და თანდათანობით ღრმავდება გონებრივი შეზღუდვის ხარისხი, პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებში მკვლევარებს შეხვდებათ გონებრივი უნარების ფართო ვარიაცია. ზოგიერთ პაციენტს ექნება ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი, ზოგიერთი კი კომპეტენციისა და უუნარობის ზღვარზე იქნება. კომპეტენციის ხარისხის პროგრესული შეზღუდვა პრობლემებს უქმნის ხანგრძლივი დროით მიმდინარე კვლევებს, რადგან თანხმობა, რომელიც საკვლევმა სუბიექტებმა განაცხადეს კვლევის დასაწყისში შეიძლება დაკარგოს ვალიდურობა დროთა განმავლობაში, რადგან ამ პაციენტების გონებრივი შეზღუდვა თანდათანობით ღრმავდება. ალზჰეიმერის დაავადებას ახასიათებს გონებრივი სტატუსის მერყეობა და პაციენტებს ეპიზოდურად უბრუნდებათ ნათელი გონება. ამ დროს პაციენტი ხდება აბსოლუტურად ავტონომიური და კომპეტენტური და მას შეუძლია ვალიდური გადაწყვეტილების მიღება. პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ

74

პაციენტმა შეიძლება ნათელი გონების ეპიზოდში მოგვცეს ვალიდური თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე, მაგრამ კვლევის პროცესში გადავიდეს არა-კომპეტენტურ მდგომარეობაში.

ამგვარ შემთხვევებში კომპეტენციისა და ავტონომიის პერიოდული ან პერმანენტული დაკარგვა ზრდის პაციენტის მოწყვლადობის ხარისხს, რადგან მათ ეკარგებათ საკუტარი ინტერესების დაცვის უნარი. ამიტომ, მიზანშეწონილია, თუ მკვლევარები პერიოდულად განახორციელებენსაკვლევი სუბიექტების კომპეტენციის შეფასებას, განსაკუთრებით ხანგრძლივი კვლევების შემთხვევაში. თუ სუბიექტი გახდება არა-კომპეტენტური კვლევის პროცესში, მაშინ მის მიმართ საჭირო იქნება იგივე დამატებითი დამცავი ზომების გატარება, რაც სხვა მოწყვლადი პირების შემთხვევაში. სრული კომპეტენციის ფაზაში მიცემული თანხმობა მნიშვნელოვანია, რადგან იგი მიუთითებს, რომ ამ მომენტში საკვლევმა სუბიექტმა ადეკვატურად შეაფასა მიწოდებული ინფორმაცის კვლევის შესახებ და შესაბამისად მიიღო გადაწყვეტილება კვლევაში მონაწილეობის შესახებ. ანუ, ამ შემთხვევაში საკვლევი სუბიექტის კვლევაში ჩართვა მოხდა ეთიკური ნორმების დაცვით. მაგრამ, როდესაც საკვლევი სუბიექტი კვლევის პროცესში გადადის არა-კომპეტენტურ ფაზაში, მას უკვე აღარ აქვს უნდარი დაიცვას საკუთარი ინტერესები და მიიღოს ვალიდური გადაწყვეტილება სურს თუ არა გააგრძელოს კვლევაში მონაწილეობა. თუ საკვლევ სუბიექტს არენიშნება აშკარა ნიშნები იმისა, რომ სურს კვლევიდან გასვლა, აუცილებლად სერიოზულად უნდა მივუდგეთ ამ საკითხს და მივცეთ ნება დატოვოს კვლევა, მიუხედავად იმისა, რომ მან განაცხადა ვალიდური თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე.

არა-კომპეტენტური სუბიექტების კვლევაში ჩართვა

ამ კვლევასთან დაკავშირებული მთავარი ეთიკური პრობლემა წარმოდგენილია მე-2 შეკითხვაში. ეთიკურია თუ არა შეზღუდული კომპეტენციის მქონე სუბიექტების კვლევაში ჩართვა და თუ ასეა, მაშინ რა სახის კვლევებში?

შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ამ საკითხისადმი არსებობს მარტივი მიდგომა: კვლევაში არ ჩავრთოთ ისეთი სუბიექტები, რომლებსაც არ გააჩნიათ ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი. ამგვარი მიდგომა საზიანოა ზოგადად საზოგადოებისთვის და განსაკუთრებით მათთვის ვინც დაავადებულია ან იმყოფება ისეთ მდგომარეობაში, რაც იწვევს კომპეტენციის შეზღუდვას, რადგან ამგვარად ხელს ვუშლით მნიშვნელოვანი ცოდნის გენერირებას სწორედ ამ დაავადებების და მდგომარეობების შესახებ.

აღნიშნული საკითხი ასახულია საყოველთაოდ მიღებულ ეთიკის კოდექსებში, გაიდლაინებსა და კანონებში (13), სადაც წერია, რომ დასაშვებია კვლევის ჩატარება სუბიექტებზე, რომელთაც არ გააჩნიათ ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი, თუ მეთდოლოგიურად აუცილებელია აგვარი პირების კვლევაში მონაწილეობა და თუ

75

კვლევა მოუტანს სარგებელს საკვლევ სუბიექტებს ან სხვა ადამიანებს, რომლებიც ანალოგიურ მდგომარეობაში იმყოფებიან. ამასთანავე, კვლევა უნდა მოიცავდეს მხოლოდ უმნიშვნელო ზიანის მიყენების მინიმალურ რისკს საკვლევი სუბიექტების მიმართ (14).

ამ შემთხვევაში კვლევა სავარაუდოდ მოუტანს სარგებელს საკვლევ სუბიექტებსაც და ალზჰეიმერის დაავადების მქონე სხვა პაციენტებსაც. მაგრამ ჩნდება შეკითხვა, რამდენად აუცილებელია პაციენტების ჩართვა კვლევაში, მაშინ როდესაც კვლევა ძირითადად ეხება მათი მომვლელების საქმიანობას? რადგან მომვლელების საქმიანობა დაკავშირებულია პაციენტებთან, შეუძლებელი იქნება მომვლელების აქტივობის ობსერვაციის ჩატარება მათ გარეშე. ამასთანავე, კვლევის ერთ-ერთი ძირითადი მიზანია შეფასდეს მომვლელების ქმედებების გავლენა პაციენტებზე, რისი მიღწევაც, ასევე, შეუძლებელია პაციენტების კვლევში მონაწილეობის გარეშე.

დამატებითი უსაფრთხოების ზომები მოწყვლადი და არა-კომპეტენტური სუბიექტების ინტერესების დასაცავად

მე-3 და მე-4 შეკითხვა ეხება დამატებითი უსაფრთხოების ზომებს, რომელთა გატარებაც აუცილებელია მოწყვლადი და არა-კომპეტენტური საკვლევი სუბიექტების ინტერესების დასაცავად.

თანხმობის ხარისხის გაუმჯობესება

როგორ გავუმკლავდეთ იმ პრობლემებს, რაც წარმოიქმნება არა-კომპეტენტური პირების კვლევაში ჩართვასთან დაკავშირებით? გარკვევა იმისა, თუ რატომ არის სუბიექტი არა-კომპეტენტური დაგვეხმარება თანხმობის ხარისხის გაუმჯობესებაში, განსაკუთრებით კი იმ შემთხვევებში, როდესაც საჭიროა დამატებითი დახმარება გავუწიოთ სუბიეტს კვლევის შესახებ მიწოდებული ინფორმაციის უკეთ აღქმაში. მაგალითად, პაციენტებს ალზჰეიმერის დაავადების საწყის სტადიაში უჭირთ კონცენტრირება, ახალი ინფორმაციის აღქმა, დამახსოვრება და ანალიზი. თუ შევეცდებით, რომ დავეხმაროთ მათ ახალი ინფორმაციის აღქმასა და ანალიზში, შესაძლებელია მოვიპოვოთ ვალიდური თანხმობა ან უარეს შემთხვევაში უფრო კარგად გავიგოთ მათი სურვილები კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით.

თუმცა, ამ მიდგომას უარყოფითი მხარეც გააჩნია. ზოგჯერ დახმარების ნაცვლად დემენციის მქონე პაციენტებისთვის დამატებითი ახსნა-განმარტებები და მათი მენტალური სტატუსის კონფრონტაცია სტრესული და ზიანის მომტანია მათთვის. მეორეს მხრივ, კვლევის ზედმეტად გამარტივებული ახსნა-განმარტება შესაძლებელია პაციენტმა მისი ღირსების შელახვად ჩათვალოს. ამიტომ, თანხმობის ხარისხის გაუმჯობესების მიზნით ჩატარებული აქტივობები მაქსიმალურად ფრთხილი და წინდახედული უნდა იყოს, რათა თავიდან ავიცილოთ მათთვის ზიანის მიყენება ან მათი ღირსების შელახვა.

76

თანხმობის ალტერნატივა

არა-კომპეტენტური საკვლევი სუბიექტის ინტერესების და კეთილდღეობის დასაცავად შესაძლებელია ასევე თანხმობის პროცესის ალტერნატიული საშუალებების გამოყენება. ეს შეიძლება იყოს:

• საკვლევი სუბიექტის ნება- სურვილი • უფლებამოსილი პირის გამოყენება საკვლევი სუბიექტის მაგივრად

გადაწყვეტილების მისაღებად • წინასწარი მითითებები (განაცხადი)

რაც შეეხება საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილს, ეს საკითხი პირველად წამოიჭრა მისტერ დეის შემთხვევაში (კვლევის მაგალითი 3.1), როცა ეჭვქვეშ დადგა მისი კომპეტენციის საკითხი ვალიდური თანხმობის მიცემასთან დაავშირებით. საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილი ვერ ანაცვლებს ვალიდურ თანხმობას, იგი წარმოადგენს თანხმობის ალტერნატიულ საშუალებას, რომელიც მიგვითითებს, თუ რა შედის საკვლევი სუბიექტის ინტერესებში. საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილის გათვალისწინება არის ინდივიდის ავტონომიის და ღირსების პატივისცემის დამატებითი საშუალება. საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილი არის თანხმობის ერთ-ერთი ფორმა, რომელიც შეესაბამება ინფორმაციის ასიმილაციის, ნებაყოფლობითობის და გადაწყვეტილების მიღების შედარებით დაბალ სტანდარტებს. მისი მიზანია პატივი შეძლებისდაგვარად ვცეთ ადამიანის შეზღუდულ ან განვითარებად ავტონომიას.

ადამიანს, რომელსაც არ გააჩნია უნარი განაცხადოს ვალიდური თანხმობა, საშუალება უნდა მივცეთ გამოხატონ საკუთარი ნება-სურვილი კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით.

ნება-სურვილის გამოხატვა ვერ ანაცვლებს ვალიდურ თანხმობას, მაგრამ განაპირობებს სუბიექტის დაცვას შედარებით დაბალი ხარისხით. პოტენციური საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილის გათვალისწინება წარმოადგენს მათი ლიმიტირებული ავტონომიის და ღირსების პატივისცემის საშუალებას. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ იმ ფაქტს, როდესაც უნარშეზღუდული ინდივიდი უარს აცხადებს კვლევაში მონაწილეობაზე. საკვლევი სუბიექტის კეთილდღეობა უმნიშვნელოვანესია, ამიტომ უარი, რომელსაც არაკომპეტენტური სუბიექტი აცხადებს კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით სერიოზულად უნდა იქნას აღქმული და გათვალისწინებული, რათა მას თავიდან ავაცილოთ შემდგომი ზიანი (რეალური თუ წარმოსახვითი).

ზოგიერთ შემთხვევაში არაკომპეტენტური საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილი არ შეესაბამება მის ინტერესებს. მაგალითად, საკვლევი სუბიექტი (ბავშვი) უარს აცხადებს ინექციაზე, რომელიც ერთადერთი შანსია განიკურნოს მძიმე

77

დაავადებისგან. ამ შემთხვევაში მიზანშეწონილია ბავშვის ნება-სურვილის უგულვებელყოფა, მისი ინტერესებიდან გამომდინარე.

თანხმობის მსგავსად, საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილის განსაზღვრა უნდა მოხდეს რამოდენიმეჯერ კვლევის განმავლობაში. ალზჰეიმერის დაავადებას ახასიათებს გონების პერიოდული განათება, ამიტომ საკვლევი სუბიექტის ნება-სურვილი შეიძლება რადიკალურად განსხვავდებოდეს ერთმანეთისგან დროის სხვადასხვა მონაკვეთში. ამ შემთხვევაში აუცილებელია სუბიექტის სურვილის მონიტორინგი და თუ იგი მოგვიანებით გამოხატავს, რომ აღარ სურს კვლევაში მონაწილეობა, აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ მისი ნება, მიუხედავად თავდაპირველი თანხმობისა.

განვიხილოთ თანხმობის მეორე ალტერნატივა - საკვლევი სუბიექტის ნაცვლად გადაწყვეტილების მიღება უფლებამოსილი პირის მიერ. ოჯახის წევრებს სავარაუდოდ უნდა გააჩნდეთ საკუთარი შეხედულება იმასთან დაკავშირებით, დათანხმდებოდა თუ არა საკვლევი სუბიექტი კვლევაში მონაწილეობაზე ალზჰეიმერის დაავადებამდე და შესაძლებელია თუ არა მათი კვლევაში ჩართვა ამ მომენტისთვის. ამ ალტერნატივას უნდა მივმართოთ იმ შემთხვევაში, როცა საკვლევ სუბიექტს არ გააჩნია საკუთარი ნება-სურვილის გამოხატვის უნარი (16).

თანხმობის კიდევ ერთი ალტერნატივაა წინასწარი მითითებები ან განაცხადი. ზოგჯერ ადამიანი, რომელსაც დაუსვამენ ქრონიკული, პროგრესირებადი დაავადების დიაგნოზს (მაგალითად დემენცია) წინასწარ აკეთებს ოფიციალურ განახცადს, სურს თუ არა, რომ მომავალში ჩაერთოს კლინიკურ კვლევაში, რადგან მისთვის ცნობილია, რომ მისი გონებრივი შესაძლებლობები თანდათად შეიზღუდება და ნელ-ნელა დაკარგავს საღი გადაწყვეტილების მიღების უნარს. აღნიშნული განცხადება ითვლება ვალიდური თანხმობის საუკეთესო ალტერნატივად, თუმცა მაინც ვერ ანაცვლებს მას (17).

მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს ვალიდური თანხმობის რამოდენიმე ალტერნატივა, არსებობს კვლევები, რომელთა შემთხვევაშიც მათი გამოყენება არ არის საკმარისი პოტენციური საკვლევი სუბიექტის კვლევაში ჩასართავად.

კვლევის მაგალითი 3.3.

ქცევის დარღვევების მკურნალობა ბავშვებში

პროფრსორ ჰელსინკს, მსოფლიოში ცნობილი ბავშვთა ფსიქიატრს, სურს ჩაატაროს კვლევა და ერთმანეთს შეადაროს ოთხი სხვადასხვა პრეპარატი, რომლებიც გამოიყენება იშვიათი ქცევის დარღვევის სამკურნალოდ, რომელსაც ახასითებს სპონტანური ძალადობრივი და მძიმე პარანოიდული შეტევები. აღნიშნული დაავადება ძირითადად გავრცელებულია 11-დან 15 წლამდე ასაკის ბავშვებში.

78

შემთხვევათა დაახლოებით 14% გვხვდება 25 წლამდე ასაკის ახალგაზრდებში, ხოლო 6% - 25 წელზე მეტი ასაკის მოზრდილებში.

ყველა პრეპარატი, რომელიც პროფესორ ჰელსინკის სურს, რომ გამოსცადოს წარმოადგენს სტანდარტულ თერაპიულ საშუალებებს, რომლებიც უკანასკნელ წლებში აქტიურად გამოიყენება კლინიკურ პრაქტიკაში. თუმცა, მტკიცებულებებზე დამყარებული მონაცემები აღნიშნული პრეპარატების ეფექტურობასთან დაკავშირებით (ამ დაავადების მიმართ) იმდენად მწირია, რომ შეგვიძლია ვთქვათ, საერთოდ არ არსებობს.

საკვლევ სუბიექტები გადანაწილდებიან ოთხ სხვადასხვა ჯგუფში, რომელთაც ჩაურატდებათ ერთ-ერთი ქვემოთ ჩამოთვლილი:

(1) მკურნალობა პრეპარატებით, რომლებიც ფართოდ გამოიყენება (2) ბრაზის მენეჯმენტის პროგრამა და სარელაქსაციო სავარჯიშოები (3) ჯგუფური თერაპია (4) შემეცნებით-ქცევითი თერაპია

პროფესორს სურს, რომ კვლევაში ჩართოს ყველა თავისი პაციენტი, რომლებიც დაავადებულნი არიან ქცევის ამ იშვიათი დარღვევით. მათი უმრავლესობა 16 წლამდე ასაკისაა. საკვლევი სუბიექტების გადანაწილება ზემოთ ჩამოთვლილ ჯგუფებში მოხდება რანდომულად. მისი აზრით, უმჯობესია, თუ პაციენტების სხვადასხვა ჯგუფებში ჩართვა მოხდება ისე, რომ პაციენტებს და მათ მშობლებს/მეურვეებს არ ეცოდინებათ, თუ როგორ მოხდა მათი გადანაწილება. შესაბამისად, პროფესორის აზრით კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღება წინასწარ არ არის მიზანშეწონილი და მხოლოდ კვლევის დასრულების სემდეგ მოხდება მშობლების ან მეურვეების ინფორმირება. თანხმობა იქნება მიღებული კონკრეტულ თერაპიაში ჩართვის შესახებ, მაგრამ არც პაციენტს და არც მის მშობელს/მეურვეს არ ეცოდინება არც კვლევის და არც რანდომიზაციის პროცესის შესახებ.

პროფესორ ჰელსინკის არგუმენტები კვლევის ფარულად ჩატარებასთან დაკავშირებით შემდეგში მდომარეობს:

− კვლევის შესახებ პაციენტებისა და მათი მშობლების ინფორმირება მნიშვნელოვნად შეასუსტებს კვლევის სამეცნიერო ღირებულებას, რაგდან გავლენას მოახდენს საკვლევი სუბიექტების ქცევაზე და მენტალურ მდგომარეობაზე;

− საკვლევი სუბიექტებისთვის კვლევის შესახებ ინფორმაციის გამხელა გამოიწვევს მათ გაღიზიანებას ან/და პარანოიას გამწვავებას (მაგ., პაციენტების უმრავლესობა ძალიან გაღიზიანდება/გაბრაზდება თუ ეცოდიენბათ, რომ მათ თვალყურს ადევნებენ ან ატარებენ ექსპერიმენტს);

79

− კვლევის შესახებ ინფორმაციის გამხელა შეუძლებელს გახდის საკვლევი სუბიექტების მოზიდვას კვლევაში ჩასართავად;

− ამ დაავადების მქონე პაციენტების უმრავლესობას არ გააჩნია უნარი (დდავადებიდან გამომდინარე), მისცეს ვალიდური თანხმობა კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით;

− ეს კვლევა არის მნიშვნელოვანი, რადგან, სავარაუდოდ, სარგებელს მოუტანს ამ დაავადების მქონე მრავალ პაციენტს, მათ შორის საკვლევ სუბიექტებს;

− ამ პაციენტებს მაინც ჩაუტარდებოდათ („რანდომულად“) აღნიშნული პრეპარატებიდან ერთ-ერთით მკურნალობა ჩვეულებრივი კლინიკური პრაქტიკის შემთხვევაში. ის, თუ რომელ პრეპარატს გამოიყენებდნენ ექიმები დამოკიდებული იქნებოდა მხოლოდ კლინიკის ადგილმდებარეობაზე. პროფესორ ჰელსინკის მიერ შემოთავაზებული კვლევა უფრო მეტად სისტემატიზირებული და მეცნიერულად ღირებული ვერსიაა იმისა, რაც სესაძლებელია, რომ მაინც მომხდარიყო პრაქტიკაში.

შეკითხვები

1. რა არის კვლევის მოსალოდნელი სარგებელი? 2. რა სახის ეთიკურ პრობლემებს ვხვდებით ამ კვლევის შემთხვევაში? კერძოდ,

ეთიკური თუ არა კვლევა აწარმოო საკვლევი სუბიექტების (ან მათი მშობლების/მეურვეების) თანხმობის გარეშე?

3. არის თუ არა პროფესორ ჰელსინკის მიერ წარმოდგენილი არგუმენტები საკმარისი იმისთვის, რომ გავამართლოთ კვლევის ჩატარება საკვლევი სუბიექტების თანხმობის გარეშე?

4. არსებობს თუ არა დამატებითი დამცავი ზომები, რაც უნდა გატარდეს საკვლევი სუბიექტების კეთილდღეობის დასაცავად იმ შემთხვევაში, როცა მათ არ აქვთ კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიცემის უნარი?

ბავშვების გამოყენება კვლევებში

აქამდე ჩვენ განვიხილავდით მხოლოდ მოწყვლადი და არა-კომპეტენტური მოზრდილი სუბიექტების კვლევაში ჩართვასთან დაკავშირებულ ეთიკურ პრობლემებს. ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კვლევის მაგალითზე განვიხილავთ, რომ ყველა ის პრობლემა, რაც დაკავშირებულია მოწყვლადი და არა-კომპეტენტური მოზრდილი ადამიანების კვლევაში მონაწილეობასთან, სხვა დამატებით პრობლემებთან ერთად, წარმოიქმნება ბავშვების კვლევაში ჩართვის შემთხვევაშიც. ბავშვების გამოყენება კვლევებში საკმაოდ სენსიტიური საკითხია, რასაც განსაკუთრებული ყურადღება ეპყრობა ეთიკის კოდექსებსა და რეგულაციებში (18). ბავშვებს მიიჩნევენ მოწყვლად პოპულაციად, რადგან 1) მათ არ გააჩნიათ ინფორმაციის სწორად მიღების და შეფასების უნარი, რის შედეგადაც არ შეუძლიათ

80

ვალიდური თანხმობის მიცემა; 2) ბავშვები დამოკიდებულნი არიან სხვა ადამიანებზე (მშობლებზე/მეურვეებზე) და აქედან გამომდინარე შეზღუდულია მათი ნებაყოფლობითობა; 3) ფიზიკური და ფსიქოლოგიური სიმყიფე ბავშვებს აყენებს კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული მოსალოდნელი ზიანის მომატებული რისკის ქვეშ. ფაქტორები, რაც განასხვავებს ბავშვებს მოწყვლადი და არა-კომპეტენტური მოზრდილი ადამიანებისგან არის მშობლების/მეურვეების როლი და ფაქტი, რომ დემენციის მქონე პაციენტებისგან განსხვავებით (კვლევის მაგალითი 3.2), ბავშვებისგან მომავალში მოსალოდნელია როგორც გონებრივი, ასევე ფიზიკური განვითარებისა და მომწიფების პროგრესი და არა რეგრესი. გასთვალისწინებელი ის ფაქტი, რომ ბავშვების მომწიფება მიმდინარეობს სხვადასხვა ტემპით, რაც ნიშნავს იმას, რომ არ შეგვიძლია ბავშვები ჩავთვალოთ ერთპიროვნულად არა-კომპეტენტურ და მოწყვლად სუბიექტებად მხოლოდ მათი ასაკიდან გამომდინარე. მიუხედავად იმისა, რომ კანონი არ გვავალდებულებს არასრულწლოვანი სუბიექტებისგან თანხმობის მიღებას, ზოგიერთ შემთხვევაში მორალური პრინციპებიდან გამომდინარე მიზანშეწონილის თანხმობის მიღება იმ მოზარდებისგან, რომლებსაც აქვთ უნარი სწორად აღიქვან კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული სარგებელი და რისკი.

ბავშვებზე კვლევების ჩატარება შეგვიძლია გავამართლოთ შემდეგი არგუმენტებით: 1) კვლევაში მონაწილე ბავშვები მიიღებენ კვლევის პირდაპირ სარგებელს; 2) ბავშვების მონაწილეობა კვლევებში აუცილებელია, რათა გენერირდეს ცოდნა, რაც თავის მხრივ სარგებელს მოუტანს სხვა ბავშვებს. პირველი შეკითხვის საპასუხოთ სეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ კვლევა წარმოადგენს თერაპიული საშუალებების გამოცდას, სადაც ყველა საკვლევი სუბიექტი მიიღებს თავისი მდგომარეობის შესაბამის თერაპიას. ყველა თერაპიული საშუალება, რომელსაც გამოიყენებენ კვლევაში მიჩნეულია სტანდარტულ საშუალებებად და არ არსებობს მტკიცებულება, თუ რომელია უკეთესი. აქედან გამომდინარე, საკვლევი სუბიექტებისთვის აღნიშნული თერაპია წარმოადგენს კვლევის პირდაპირ სარგებელს (19). მაგრამ, თუ გავითვალისწინებთ, რომ საკვლევ სუბიექტებს სტანდარტულად მაინც ჩაუტარდებოდათ მკურნალობა კვლევაში მონაწილეობის გარეშე, მაშინ საეჭვო ხდება არის თუ არა აღნიშნული თერაპია მათთვის დამატებითი სარგებელი კვლევაში მონაწილეობის სანაცვლოდ.

კვლევას შეუძლია მოუტანოს სარგებელი ყველა ბავშვს, ვისაც აღენიშნება ქცევის დარღვევები, რადგან მისი შედეგებიდან გამომდინარე დადგინდება, თუ თერაპიის რომელი საშუალება მოქმედებს ყველაზე კარგად ამ დაავადებაზე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ კვლევის შედეგად გამოვლინდება, რომ თერაპიის სტანდარტული მეთოდებიდან არცერთი არ მოქმედებს დაავადებაზე დადებითად, კვლევას მაინც დიდი მნიშვნელობა ექნება, რადგან მეცნიერები ეცდებიან მომავალში სხვა ალტერნატიული თერაპიული საშუალებების შემუშავებას და შეწყდება უსარგებლო

81

მკურნალობა ამ დაავადების მიმართ. რადგან ქცევის დარღვევები ქრონიკული მდგომარეობაა და პროფესორი ჰელსინკი აპირებს კვლევის შედეგების დაუყოვნებლად გამოყენებას საკუთარ პრაქტიკაში, საკვლევი სუბიექტები შეძლებენ მიიღონ კვლევის სარგებელი. თუმცა, ეს არ წარმოადგენს კვლევაში მონაწილეობის დამატებით სარგებელს.

მეორე შეკითხვაზე პასუხის გაცემისას, თუ რა სახის ეთიკურ პრობლემებს ვხვდებით ამ კვლევაში, პირველ რიგში უნდა განვიხილოთ, იქნებ სულაც არ არის აუცილებელი კვლევა ვაწარმოოთ არასრულწლოვნებზე და მათ მაგივრად კვლევაში ჩავრთოთ მოზრდილი სუბიექტები, რომლებსაც გააჩნიათ კვლევაში მონაწილეობაზე ვალიდური თანხმობის მიცემის კომპეტენცია. პროფესორ ჰელსინკის მიერ მოწოდებული კვლევა შეისწავლის ქცევით დარღვევებთან დაკავშირებულ თერაპიას, რაც ძირითადად გავრცელებულია 11-დან 15 წლამდე ასაკის ბავშვებში. თუმცა, ეს არ წარმოადგენს უპირობო არგუმენტს აღნიშნული კვლევის სასარგებლოდ, რადგან ამ დაავადების დაახლოებით 20% გვხვდება მოზრდილ პოპულაციაში. ამიტომ, მიუხედავად იმისა, რომ დაავადების შემთხვევების უმრავლესობა გვხვდება ბავშვებში, იქნებ შესაძლებელია კვლევის ჩატარება მოზრდილებზე, რომლებსაც არენიშნებათ ქცევის დარღვევები. ამიტომ, საჭიროა დამატებითი არგუმენტების მოშველება, რითაც გამართლებული იქნება ამ კვლევის ჩატარება არასრულწლოვან სუბიექტებზე. ის ფაქტი, რომ პროფესორ ჰელსინკის ყველა პაციენტი 16 წლამდე ასაკისაა არ არის საკმარისი არგუმენტი, რადგან კვლევის ცატარება შესაძლებელია სხვა კლინიკებშიც. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მოზრდილ პაციენტებს არ ექნებათ ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი, მაინც უმჯობესია კვლევა ჩატარდეს მოზრდილებზე და არა ბავშვებზე, რადგან მოზრდილი ადამიანები ფიზიკურად, ემოციურად და მენტალურად უფრო მომწიფებულები არიან, რაც თავისთავად ამცირებს კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული სავარაუდო ზიანის რისკს საკვლევი სუბიექტების მიმართ. ანალოგიური მიზეზით, შედარებით დიდი ასაკის მქონე მოზარდების კვლევაში ჩართვა უფრო მიზანშეწონილია ვიდრე მცირეწლოვანი ბავშვების. რაც უფრო მცირე ასაკისაა ბავშვი, მით უფრო ნაკლებად შესწევს უნარი დაიცვას საკუტარი ინტერესები და უფრო მეტად იმყოფება ფიზიკური, ემოციური და მენტალური ზიანის რისკის ქვეშ.

შესაძლოა, მაინც არსებობდეს საკმარისი მიზეზი, რაც გაამართლებს აღნიშნული კვლევის არასრულწლოვნ სუბიექტებზე ჩატარებას. კერძოდ, საყოველთაოდ მიღებულია, რომ თუ გვაინტერესებს კონკრეტული თერაპიის შედეგების შეფასება ბავშვებზე, მაშინ კლინიკური გამოცდა უნდა ჩატარდეს სწორედ ბავშვებზე და არა მოზრდილებზე, რადგან აღნიშნულ თერაპიას შესაძლია განსხვავებული შედეგები ჰქონდეს სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფებში.

ბავშვები და თანხმობა

82

განვიხილოთ, თუ რამდენად ეთიკურია პროფესორ ჰელსინკის შემოთავაზება, კვლევა ჩავატეროთ საკვლევი სუბიექტებისგან ან მათი მშობლებისგან კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღების გარეშე.

პროფესორ ჰელსინკის მიერ მოწოდებული არგუმენტები კვლევის თანხმობის გარეშე ჩატარების სასარგებლოდ არ ემყარება არც საკვლევი სუბიექტების ასაკს და არც მათ კომპეტენციას. ამის მაგივრად, პროფესორი კვლევას ამართლებს მეთოდოლოგიური არგუმენტებით (მე-2 თავში განხილული კვლევის მაგალითი 2.3-ის მსგავსად). ძირითადი არგუმენტია ის, რომ ეს არის ბიჰევიორისტული კვლევა და თუ საკვლევ სუბიექტებს წინასწარ ეცოდინებათ, რომ მათ აკვირდებიან, ეს გავლენას მოახდენს მათ ქცევაზე. ამ არგუმენტის განხილვისას უნდა შევაფასოთ თუ რამდენად გადაწონის მეთოდოლოგიური საჭიროება და კვლევის მნიშვნელობა საკვლევი სუბიექტებისგან კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღების აუცილებლობას. ამ კვლევის შემთხვევაში აღნიშნული ბალანსის გარკვევა არ არის მარტივი.

მეთოდოლოგიური არგუმენტის გამყარება შესაძლებელია პროფესორ ჰელსინკის მიერ მოყვანილი სხვა არგუმენტით: რადგან კვლევა მოიცავს სტანდარტული თერაპიული საშუალებების შედეგების შედარებას, კვლევა არ ზრდის საფრთხეს საკვლევი სუბიექტებისთვის მკურნალობის იმ კურსთან შედარებით, რომელიც მათ კვლევის გარეთ უტარდებათ.

სხვა არგუმენტები, რომლებიც წარმოადგინა პროფესორმა შედარებით რთული და კომპლექსურია, ამიტომ მოითხოვს უფრო დეტალურ განხილვას. კერძოდ, ართ-ერთი ასეთი არგუმენტი ეხება კვლევაში მონაწილე ბავშვების თანხმობის სტატუსს. ზოგადად, უნდა გვახსოვდეს, რომ როდესაც საქმე ეხება ბავშვებზე კვლევის ჩატარებას, შემდეგი ფაქტორები ახდენს მნიშვნელოვან გავლენას თანხმობის პროცესზე:

• ძალაუფლების დისბალანსის არსებობის მაღალი შანსი, რაც ეჭვქვეშ აყენებს თანხმობის ნებაყოფლობითობას;

• ბავშვისთვის გასაგებ ენაზე კომუნიკაციის აუცილებლობა; • ინფორმაციის აღქმის შეფასების აუცილებლობა, განსაკუთრებით შორეული

ზიანის რისკის შესახებ. • ბავშვის ცნობიერების დონის მერყეობის არსებობა, განსაკუთრებით

ხანგრძლივი კვლევების დროს.

შეძლებისამებრ უნდა ვეცადოთ ბავშვისგან მოვიპოვოთ თანხმობა კვლევაში მონწილეობაზე, მიუხედავად იმისა, რომ ეს საკმაოდ რთული პროცესია. იმისათვის, რომ კვლევა ჩაითვალოს ეთიკურად, უნდა არსებობდეს დამაჯერებელი არგუმენტები თანხმობის პროცესის უგულვებელყოფის მიმართ. მრავალი იმ მიზეზთაგანი, რაც ამართლებს კვლევის ჩატარებას საკვლევი სუბიექტებისგან თანხმობის მოპოვების გარეშე, შეესაბამება აღნიშნულ კვლევას.

83

გასათვალისწინებელია ორი ძირითადი ფაქტორი:

• კომპეტენციის გრადაცია; • მესამე მხარის (მაგ., მშობლები, მეურვეები) დამოკიდებულება ბავშვის

კვლევაში ჩართვაზე თანხმობის მიცემასთან დაკავშირებით.

პირველი ფაქტორი მიუთითებს, რომ ერთი და იგივე ასაკის მქონე ბავშვებს გააჩნია ავტონომიის სხვადასხვა დონე. ბავშვები ასაკის მატებასთან ერთად კომპეტენციას სხვადასხვა ტემპით იძენენ, ამიტომ ერთი და იმავე ასაკის ბავშვებში ზოგიერთი მათგანსი შესაძლოა იმდენად მომწიფებული და განვითარებული იყოს, რომ გააჩნდეს სრული კომპეტენცია მიიღოს გადაწყვეტილება კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. გარდა ამისა, ზოგიერთ ბავშვს შეიძლება მრავალ კვლევაში ჰქონდეს მონაწილეობა მიღებული და აქედან გამომდინარე უფრო გამოცდილი იყოს (20). მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვების მიერ მიცემული თანხმობა არ ითვლება ლეგალურად, თუ არ ახლავს მშობლების ან მეურვეების თანხმობა (21), მაინც ითვლება ეთიკურ მოთხოვნად, რომ არასრულწლოვანმა შეძლებისდაგვარად განაცხადოს თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე. ეს ნიშნავს იმას, რომ კვლევაში ჩართვამდე უნდა მოხდეს ყველა პოტენციური საკვლევი სუბიექტის (ბავშვის) კომპეტენციის ხარისხის შეფასება. მართალია, პროფესორ ჰელსინკი აცხადებს, რომ ქცევის დარღვევების მქონე ბავშვების უმრავლესობას არ გააჩნია კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით გადაწყვეტილების მიღების უნარი, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ყველა მათგანს არ გააჩნია კომპეტენცია, განაცხადოს თანხმობა კვლევაში ჩართვაზე. იმ საკვლევ სუბიექტებს, რომელთაც არ აქვთ ვალიდური თანხმობის მიცემის უნარი, მაინც უნდა მივაწოდოთ ინფორმაცია კვლევასთან დაკავშირებული რისკებისა და სარგებლის შესახებ. აღნიშნული ინფორმაციის მიწოდება უნდა მოხდეს ბავშვისთვის გასაგები ენით. ასევე, მაქსიმალურად უნდა შევეცადოთ, რომ ბავშვის შესაძლებლობების ფარგლებში მოვიპოვოთ სიტყვიერი თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე.

ბავშვისგან სიტყვიერი თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე წარმოადგენს მისი ავტონომიის პატივისცემის ერთ-ერთ საშუალებას. გარდა ამისა, ამ გზით შეგვიძლია გავარკვიოთ, აქვს თუ არა პოტენციურ საკვლევ სუბიექტს შიში კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. ამ უკანასკნელის არსებობის შემთხვევაში, აუცილებელია ბავშვისთვის დამატებითი ახსნა-განმარტებების მიცემა და ამგვარად აღნიშნული შიშის ერთობლივად გადალახვა. ამგვარად, სიტყვიერი თანხმობა წარმოადგენს ბავშვის ინტერესების დაცვის დამატებით საშუალებას.

ბავშვის კვლევაში ჩართვას ასევე სჭირდება თანხმობა მასზე პასუხისმგებელი პირისგან (მშობელი ან მეურვე). რაც უფრო დაბალია ბავშვის მომწიფების ხარისხი, მით უფრო მნიშვნელოვანია ბავშვის კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მიღება მშობლისგან ან მეურვისგან. ჩვენს მიერ აღწერილი კვლევის შემთხვევაში

84

უგულვებელყოფილია მესამე პირის თანხმობა ბავშვის კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით, რაც წარმოადგენს მშობლების/მეურვეების მორალური უფლებების დარღვევასდა ბავშვის ინტერესების დაცვის ფუნქციის შესუსტებას. თუმცა, თუ პროფესორ ჰელსინკი კვლევის შესახებ ინფორმაციას მიაწვდის ორივე მხარეს - ბავშვებს და მშობლებს, ეს გავლენას მოახდენს საკვლევი სუბიექტების ქცევაზე, რაც თავის მხრივ ეჭვქვეშ დააყენებს კვლევის შედეგების სარწმუნოობას. გარდა ამისა, იმ შემთხვევაში, როდესაც მშობელი თანახმაა, მისმა შვილმა მიიღოს კვლევაში მონაწილეობა, ხოლო ბავშვი, რომელსაც არ გააჩნია სრული ავტონომია, კვლევაში ჩართვის სასტიკი წინააღმდეგია, წარმოიქმნება რთული ეთიკური დილემა.

როდესაც მშობლის და ბავშვის სურვილი კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით ერთმანეთს არ ემთხვევა, განხილვის საგანი ხდება მშობლის უფლებამოსილების საკითხი. ჩვენს მიერ წარმოდგენილ კვლევაში (კვლევის მაგალითი 3.2), თუ საკვლევ სუბიექტს არ სურს კვლევაში მონაწილეობა, რასაც გამოხატავს ნებისმიერი ფორმით, მაშინ მისი ნება-სურვილი სერიოზულად უნდა იქნას აღქმული და მკვლევარი ვალდებულია შეეწყვიტოს მასზე დაკვირვება. არასრულწლოვნების შემთხვევაში კი, ხშირად მშობლები ცდილობენ მათ დაყოლიებას, მონაწილეობა მიიღონ გარკვეულ აქტივობებში, მათ შორის კვლევაში, მიუხედავად წინააღმდეგობისა ბავშვების მხრიდან. ეს არა მარტო ფართოდ გავრცელებული პრაქტიკაა, არამედ ზოგჯერ აღიქმება, როგორც მშობლის მოვალეობების ერთ-ერთი უმთავრესი ნაწილი. მაგალითად, მშობლები, რომლებიც ემორჩილებიან ბავშვის სურვილს, რომ არ გაიხეხოს კბილები, ითვლება, რომ სათანადოდ ვერ ასრულებენ მშობლის მოვალეობებს. ბავშვის პირის ღრუს ჰიგიენაზე ზრუნვა გამომდინარეობს მისივე ინტერესებიდან, მიუხედავად ბავშვის ნება-სურვილისა კბილების გახეხვასთან დაკავშირებით. თუმცა, შეძლებისდაგვარად პატივი უნდა ვცეთ მოწყვლადი და შეზღუდული ავტონომიის მქონე სუბიექტების ნებას. ბავშვის ნება-სურვილის წინააღმდეგ წასვლა ყოველთვის არ გამომდინარეობს მისი ინტერესებიდან.

არსებობს თუ არა ისეთი შემთხვევები, როდესაც ბავშვის კვლევაში მონაწილეობა იმდენად მნიშვნელოვანია მისი ინტერესებიდან გამომდინარე, რომ მისი წინააღმდეგობა კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით არ უნდა იქნას გათვალისწინებული? იმ შემთხვევაში, თუ კვლევა ტარდება პოტენციურად ეფექტურ სამკურნალო პრეპარატზე და პრაქტიკაში ჯერ არ არსებობს ამ პრეპარატის ალტერნატივა ან არსებობს შემცვლელი მედიკამენტები, მაგრამ არ არის ეფექტური ან/და ხელმისაწვდომი, მაშინ დასაშვებია ბავშვის კვლევაში ჩართვა მიუხედავად მისი წინააღმდეგობისა. როგორ უნდა ვიმოქმედოთ ისეთი კვლევების შემთხვევაში, რომლებიც ვერ მოუტანენ პირდაპირ სარგებელს საკვლევ სუბიექტებს, მაგრამ მათი შედეგები მნიშვნელოვანი იქნება ზოგადად ბავშვთა პოპულაციისთვის? მშობლებმა შესაძლოა განაცხადონ თანხმობა მათი შვილების ამგვარ კვლევებში მონაწილეობაზე,

85

მაგრამ ბავშვებს შეიძლება არ ჰქონდეთ კვლევაში ჩართვის სურვილი. რამდენად მისაღებია მკვლევარისთვის მშობლის მიერ ბავშვის დაყოლიება, მოსყიდვა ან იძულება კვლევაში მონაწილეობაზე? შესაძლებელია თუ არა ყოველივე ამის გამართლება ბავშვის ინტერესებიდან გამომდინარე?

ბავშვის ჩართვა კვლევაში მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ, რომელიც მას ვერ მოუტანს პირდაპირ სარგებელს, წარმოადგენს საკამათო საკითხს. ამ შემთხვევაში მიზანშეწონილია, თუ მკვლევარი დააყოვნებს ბავშვის კვლევაში ჩართვას და მშობლებს ან მეურვეებს მისცემს დამატებით დროს აწონ-დაწონონ ბავშვის ინტერესები და აქედან გამომდინარე მიიღონ გონივრული გადაწყვეტილება ბავშვის კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. მშობლისგან ბავშვის წახალისების და დაყოლიების ზოგიერთი ფორმა მორალურად მისაღებია, განსაკუთრებით კი ისეთ შემთხვევებში, როდესაც ბავშვი იმდენად მცირეწლოვანია, რომ არ გააჩნია უნარი სწორად აღიქვას და შეაფასოს ის მიზეზები, რაც მიზანშეწონილს ხდის მის მონაწილეობას კვლევაში. რაც უფრო მაღალი ხარისხისაა ბავშვის უნარი ინფორმაციის სწორად შეფასებისა, მით უფრო მორალურად მნიშვნელოვანია მისი ნება-სურვილის გათვალისწინება და მშობლის მიერ მისი დაყოლიება ან წახალისება ეთიკურ პრობლემას წარმოადგენს.

თუ ბავშვის კვლევაში ჩართვა მხოლოდ სოციალური ინტერესებიდან გამომდინარეობს, მაშინ კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული ზიანის რისკი მინიმალურ ზღვარს არ უნდა სცილდებოდეს. თუ ბავშვი გამოხატავს, რომ სასტიკად წინააღმდეგია მონაწილეობა მიიღოს კვლევაში, მისი კვლევაში ჩართვა აუცილებლად უნდა გადავადდეს, მიუხედავად იმისა, გააჩნიათ თუ არა მშობლებს ან მეურვეებს ამგვარი მოთხოვნა. ყველა შემთხვევაში უმჯობესია, თუ ბავშვზე პასუხისმგებელი პირისგან მიღებული ვალიდური თანხმობის პარალელურად მოპოვებულ იქნება ბავშვის სიტყვიერი თანხმობაკვლევაში მონაწილეობაზე.

ახლა კი განვიხილოთ, თუ რამდენად შეესაბამება ყოველივე ზემოთ აღნიშნული ჩვენს მიერ აღწერილი კვლევის მაგალითს. ერთ-ერთი მიზეზი, რასაც პროფესორ ჰელსინკი ასახელებს ბავშვებისგან და მათი მშობლებისგან თანხმობის მოპოვების უგულვებელყოფის სასარგებლოდ არის ის, რომ სავარაუდოდ არცერთი მათგანი არ დათანხმდებოდა კვლევაში მონაწილეობაზე. უფრო მეტიც, ის ამბობს, რომ საკვლევი სუბიექტების და მათი მშობლების ინფორმირება მიმდინარე კვლევის შესახებ ეწინააღმდეგება კვლევის მონაწილეთა ინტერესებს, რადგან აღნიშნული გამოიწვევს პარანოიას და შიშს ობსერვაციის მიმართ. აღნიშნული კვლევის შემთხვევაში, მშობლისგან ვალიდური თანხმობის, ხოლო ბავშვისგან სიტყვიერი თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით წარმოადგენს მკვლევარის მორალურ ვალდებულებას, მით უმეტეს, რომ საკვლევი სუბიექტებისთვის კვლევისგან მიღებული სარგებელი უმნიშვნელოა.

86

საკამათოა, შეიძლება თუ არა სრული კომპეტენციის მქონე არასწულწლოვანის კვლევაში ჩართვა მხოლოდ მისგან მიღებული თანხმობის საფძველზე და აუცილებელია თუ არა აღნიშნულ თანხმობას თან ახლდეს მშობლის ან მეურვის თანხმობა. აღნიშნული პრობლემა თავს იჩენს ისეთ შემთხვევაში, როდესაც მესამე მხარისთვის, მაგალითად მშობლისთვის, კვლევის შესახებ ინფორმაციის მიწოდება ზრდის პოტენციური ზიანის რისკს ბავშვისთვის. მაგალითად, განვიხილოთ სქესობრივი მიდრეკილებების კვლევა თინეიჯერ მოზარდებში. რადგან არასწულწლოვანის თანხმობა არ ითვლება ლეგალურ დოკუმენტად, მიუხედავად იმისა, რომ მას კარგად ესმის კვლევის შინაარსი და მზადაა მონაწილეობა მიიღოს კვლევაში, აუცილებელია თანხმობის მოპოვება მისი მშობლისგან ან მეურვისგან. კვლევის შინაარსის გაცნობა მესამე მხარისთვის (მშობლები) საზიანო შეიძლება აღმოჩნდეს ბავშვისთვის, თუ მშობლისთვის ცნობილი გახდება ბავშვის ინტიმური მხარე, რომლის გამხელასაც ბავშვი არ აპირებდა. ამ შემთხვევაში, მშობლებისგან თანხმობის მიღება არ შედის ბავშვის ინტერესებში, რადგან კონფიდენციალობის დარღვევამ შესაძლებელია სავალალო შედეგი გამოიღოს მათთვის. ორი უმთავრესი ეთიკური პრინციპი, როგორიცაა ვალიდური თანხმობა და საკვლევი სუბიექტების კეთილდღეობის დაცვა ერთმანეთთან კონფრონტაციაშია. რადგან სამეცნიერო თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია ამგვარი კვლევების ჩატარება, ხშირად კეთდება გამონაკლისი და ბავშვის კვლევაში ჩართვა ხდება მხოლოდ მისი თანხმობის საფუძველზე (მშობლის თანხმობის გარეშე) იმ შემთხვევაში, თუ ბავშვს არ სურს, რომ მისმა მშობელმა მიიღოს ინფორმაცია კვლევის შესახებ, რომელშიც იგი მონაწილეობს. აღსანიშნავია, რომ ბავშვი, რომლის შემთხვევაშიც შესაძლებელია ამგვარი გამონაკლისის დაშვება, აუცილებლად უნდა იყოს იმ დონემდე მომწიფებული, რომ შეძლოს კვლევის შინარსის, მიზნების და შედეგების სრულფასოვანი აღქმა.

ბავშვების კეთილდღეობის დაცვა კვლევებში

მეოთხე შეკითხვა ეხება დამატებითი ზომების გატარების საჭიროებას არასრულწლოვანი საკვლევი სუბიექტების კეთილდღეობის დასაცავად. ჩვენ უკვე განვიხილეთ არასრულწლოვანთა მიერ ნება-სურვილის გამოხატვის მნიშვნელობა და მშობლების მიერ გადაწყვეტილების მიღების როლი სამეცნიერო კვლევებში ბავშვების კეთილდღეობის დაცვის საქმეში.

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია პრივატულობის, ანონიმურობის და კონფიდენციალობის დაცვის საკითხები იმ კვლევებში, რომლებიც ტარდება მოწყვლად პოპულაციებზე (როგორც ბავშვებში, ასევე მოზრდილებში). ამ საკითხებზე უფრო ვრცლად ვისაუბრებთ მე-4 თავში. სუბიექტებისთვის, რომლებსაც არ აქვთ საკუთარი ინტერესების ადეკვატურად დაცვის უნარი, პირადი ინფორმაციის გავრცელება კვლევის ფარგლებს გარეთ უფრო დიდი ზიანის მომტანი იქნება.

87

კონფიდენციალობა უმნიშვნელოვანესი საკითხია და ინფორმაციის გაზიარება ზიანის რისკის პროპორციული უნდა იყოს. თუმცა, პირველ რიგში გასათვალისწინებელია არასრულწლოვანი საკვლევი სუბიექტების უსაფრთხოება. ზოგჯერ კვლევის შედეგად ხდება მანამდე უცნობი ფაქტების გამოვლენა, რაც დაუყოვნებელ რეაგირებას მოითხოვს. მაგალითად, თუ კვლევის პროცესში გამოვლინდა, რომ ბავშვი იმყოფება ძალადობის რისკის ქვეშ, აუცილებელია შესაბამისი უფლებამოსილი პირების ან სამსახურების დაუყოვნებელი ინფორმირება. აღნიშნული ვალდებულება გამომდინარეობს ბავშვის ინტერესებიდან.

როდესაც კვლევა ტარდება მოწყვლად პოპულაციაზე, კვლევის პროტოკოლში აუცილებლად უნდა იყოს აღწერილი დამცავი ზომები, რაც მიმართული იქნება საკვლევი სუბიექტებისთვის დისკომფორტის, უფლებების შელახვის და იძულების რისკის მინიმუმამდე შესამცირებლად. ზემოთ ჩამოთვლილი უსაფრთხოების ზოგადი მეთოდების გარდა, როდესაც კვლევაში მონაწილეობას იღებენ ბავშვები, რეკომენდირებულია დამატებითი ზომების გატარება, რაც უნდა გამომდინარეობდეს კონკრეტული საკვლევი სუბიექტების საჭიროებებიდან.

აღსანიშნავია, რომ მთელ რიგ შემთხვევებში მხოლოდ საკვლევი სუბიექტების კეილდღეობის დაცვა არ არის საკმარისი, გასათვალისწინებელია მკვლევარის ინტერესებიც. მაგალითად, ძალადობის მსხვერპლი ბავშვების გამოკითხვის დროს არ არის სახარბიელო მკვლევარი და ბავშვი მარტო იმყოფებოდნენ ოთახში, რათა თავიდან ავიცილოთ რესპონდენტის მხრიდან ინტერვიუერის მიმართ უსაფუძვლო ბრალდებების წაყენების რისკი.

სხვა საკითხები

ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კვლევების მაგალითზე გავიხილეთ მოწყვლადი სუბიექტების მხოლოდ რამოდენიმე კატეგორია. ადამიანის მოწყვლადობას განაპირობებს სხვადასხვა ფაქტორი, როგორიცაა ფიზიკური მდგომარეობა ან გონებრივი უნარების შეზღუდვა, ასაკი (არასრულწლოვანი და ხანდაზმული), ეთნიკური ან სექსუალური უმცირესობა, თავისუფლების შეზღუდვა (პატიმრობა), ძალადობის ან კრიმინალის მსხვერპლი, ძალაუფლების დისბალანსი და სხვა. ყველა ზემოაღნიშნული შემთხვევა განიხილება მოწყვლადობასთან დაკავშირებული ზოგადი ეთიკური პრინციპების მიხედვით. თუმცა, გვინდა მოკლედ შევეხოთ მოწყვლადი პოპულაციის გარკეულ ჯგუფებს, რომელთა კვლევაში ჩართვის შემთხვევაშიც წარმოიქმნება დამატებითი ეთიკური პრობლემები.

მოწყვლადი სუბიექტების ერთ-ერთი ამგვარი ჯგუფია პაციენტები, რომელთაც ესაჭიროებათ გადაუდებელი სამედიცინო დახმარება, განსაკუთრებით კი პაციენტები, რომლებიც იმყოფებიან უგონო მდგომარეობაში (მაგალითად, ავტოსაგზაო შემთხვევის შედეგად დაზარალებული პირები). აღნიშნულ სუბიექტებზე კვლევების ჩატარებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს გადაუდებელი

88

სამედიცინო დახმარების მეთოდოლოგიის გაუმჯობესების საქმეში. თუმცა, უგონო მდგომარეობაში მყოფი პაციენტები განსაკუთრებულად მოწყვლად სუბიექტებად მიიჩნევა, რადგან მათ დაუყოვნებლივ ესაჭიროებათ მკურნალობა და ამასთანავე შეუძლებელია მათგან თანხმობის მიღება კვლევაში ჩართვაზე და მკურნალობის ჩატარებაზე. როდესაც ადამიანს ესაჭიროება გადაუდებელი სამედიცინო დახმარება, მისგან თანხმობის მიღება სამედიცინო პროცედურებზე და მკურნალობაზე (იმ შემთხვევაში თუ ეს შესაძლებელია) აყოვნებს დახმარების პროცესს, რაც თავისთავად საფრთხეს უქმნის მის ჯანმრთელობას და სიცოცხლეს. ამიტომ, ამგვარი კვლევები ეთიკურად მისაღებია, მიუხედავად იმისა, რომ ვერ ხერხდება საკვლები სუბიექტისგან თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით (22).

კიდევ ერთი ჯგუფი, რომელიც განსაკუთრებულ ყურადღებას საჭიროებს მოწყვლადობის თვალსაზრისით, შედგება სუბიექტებისგან, რომლებიც ჩართული არიან გარკვეული ტიპის არალეგალურ საქმიანობაში და კვლევის მიზანი, რომელშიც აღნიშნული სუბიექტები მონაწილეობენ, მოიცავს სწორედ ამ საქმიანობის შესწავლას. ეს ეხება ნარკომანიის, პროსტიტუციის და ემიგრაციის შემსწავლელ კვლევებს, რომელთა შედეგებსაც დიდი მნიშვნელობა აქვს საზოგადოებრივი თვალსაზრისით. სწორედ ამგვარი კვლევების შედეგად შესაძლებელი ხდება არალეგალური აქტივობების პრევენცია, სერვისების და მდგომარეობის გაუმჯობესება აღნიშნული ჯგუფებისთვის.

კონფიდენციალობის დაცვა წარმოადგენს ეთიკის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ასპექტს. კონფიდენციალობის საკითხი განსაკუთრებით მწვავე პრობლემას წარმოადგენს არალეგალურ აქტივობებში ჩართული სუბიექტებისთვის. მკვლევარები კარგად უნდა იყვნენ ინფორმირებულნი თავიანთი უფლებების და ვალდებულებების შესახებ, რადგან ამგვარი კვლევების პროცესში შესაძლებელია აღმოჩნდნენ უკანონო ქმედების მოწმე. მკვლევარების ვალდებულებები დამოკიდებულია თუ რომელ ქვეყანაში ტარდება კვლევა. ზოგიერთი ქვეყანა ავალდებულებს მკვლევარს, რომ საკვლევი სუბიექტების მიერ ჩადენილი უკანონო ქმედების აღმოჩენის შემთხვევაში აცნობოს შესაბამის სამართალდამცავ სტრუქტურებს. მაგალითად, თავშესაფარში ჩატარებული კვლევის პროცესში მკვლევარმა შეიძლება აღმოაჩინოს, რომ ერთ-ერთმა საკვლევმა სუბიექტმა უკანონოდ გადმოკვეთა ქვეყნის საზღვარი. როგორ უნდა მოიქცეს ამ შემთხვევაში მკვლევარი? უნდა აცნობოს თუ არა აღნიშნული ფაქტი (რომლის შესახებას საკვლევმა სუბიექტმა გულწრფელად განუცხადა მკვლევარს კვლევის მიზნების მიღწევაში საკუთარი წვლილის შეტანის მიზნით) შესაბამის ორგანოებს? ეს დამოკიდებულია კონკრეტული ქვეყნის კანონმდებლობაზე. ამიტომ, სანამ დაიწყება კვლევის განხორციელება, აუცილებელია დეტალურად იქნას შესწავლილი, თუ რა სახის უარყოფითი გავლენა შეიძლება იქონიოს კვლევამ საკვლევ სუბიექტებზე და უნდა მოხდეს ამ რისკების მინიმუმამდე დაყვანა. გარდა

89

ამისა, მკვლევარი არ უნდა შეპირეს პოტენციურ საკვლევ სუბიექტს სრულ კონფიდენციალობას, თუ ამაში ბოლომდე არ არის დარწმუნებული.

კვლევის ინიცირებამდე, ასევე, აუცილებლად უნდა იქნას შესწავლილი, აღნიშნული კვლევა ხომ არ შეუწყობს ხელს არალეგალური საქმიანობის გავრცელებას. მაგალითად, კვლევამ, რომელიც ტარდება არალეგალურ საქმიანობაში ჩართულ სუბიექტებზე, რომელთაც უხდიან ფულად კომპენსაციას კვლევაში მონაწილეობისთვის, შესაძლოა განაპირობოს სხვა ინდივიდების მიერ არალეგალურ საქმიანობაში ჩართვა კვლევაში მონაწილეობის მიღების მიზნით (ფინანსური დაინტერესების გამო).

90

თავი 4

პრივატულობა და კონფიდენციალობა

am TavSi Tqven gaigebT piradi cxovrebis xelSeuxeblobisa da

konfidencialurobis cnebebis mniSvnelobasa da maT rols samecniero

eTikaSi. kerZod, Tqven SeiswavliT Semdegs:

- orive mcnebis ganmartebas, romelic saSualebas mogcemT gaigoT,

ras warmoadgens piradi cxovrebis xelSeuxebloba da ra aris

konfidencialuroba.

- kvlevebSi piradi cxovrebis xelSeuxeblobisa da

konfidencialurobis eTikuri mniSvnelobis Sefasebas.

- ZiriTadi amocanebis gacnobierebas, romlebic axlavs kvlevebis

dros piradi cxovrebis xelSeuxeblobisa da konfidencialurobis

dacvas, maT Soris iseTi kvlevebis dros, romlebsac aqvT

meTolodogiuri moTxovnebi, rogoricaa faruli dakvirveba.

- codnis amaRlebas imis Sesaxeb, Tu rogor SeiZleba kvlevebis dros

warmoiSvas piradi cxovrebis xelSeuxeblobasa da

konfidencialurobasTan dakavSirebuli eTikuri sakiTxebi.

- im damatebiTi problemuri sferoebis gagebas kvlevebSi, sadac

piradi cxovrebis xelSeuxebloba da konfidencialuroba SeiZleba

dakavSirebuli iyos iseTi eTikuri sakiTxebTan, rogoricaa

gardacvlilebTan dakavSirebuli monacemTa bazebisa da kvlevebis

gamoyeneba.

- imis gacnobierebas, Tu rogoraa dakavSirebuli piradi cxovrebis

xelSeuxeblobisa da konfidencialurobis sakiTxebi samecniero

kvlevebis sxva mcnebebsa da sakiTxebTan.

შესავალი

ეს თავი წარმოგვიდგენს კვლევის ეთიკის ორ ისეთ უმნიშვნელოვანეს და ურთიერთდაკავშირებულ საკითხს, როგორიცაა პრივატულობა და კონფიდენციალურობა. ეს ორი ტერმინი ხშირად აღიქმება, როგორც ოფიციალური მცნებები, რომლებიც მკვლევარებს გარკვეულ ჩარჩოებში აქცევს სხვადასხვა საერთაშორისო თუ ლოკალური რეგულაციების და ეთიკური გაიდლაინების და კოდების ფარგლებში. თუმცა ამ საკითხს არ უნდა შევხედოთ, როგორც მხოლოდ აუცილებლად შესასრულებელ ვალდებულებას, არამედ ეს კიდევ უფრო სერიოზულად უნდა აღვიქვათ, ანუ მკვლევარი ზოგჯერ ოფიციალურ მოთხოვნებსაც უნდა გაცდეს და ყოველ ინდივიდუალურ შემთხვევაში ზედმიწევნით ყურადღებით გაიაზროს კონფიდენციალურობის დაცვისთვის აუცილებელი ყოველი ეთიკური

91

ნიუანსი, რომელიც მოცემული კვლევის ფარგლებში აღმოცენდება. ეს თავი აჯამებს წინა თავებში მოცემულ ეთიკურ თეორიებსა და პრინციპებს.

პირველ რიგში მოხდება ამ ორი საკვანძო მცნების და მათი ეთიკური მნიშვნელობის განსაზღვრება. შემდგომში მოხდება ორი პრაქტიკული შემთხვევის განხილვა. პირველი შეეხება პრივატულობას გადაუდებელი დახმარების განყოფილებაში ობსერვაციული კვლევის კონტექსტში. მეორე შეეხება გენეტიკურ კვლევას და ასევე წამოჭრის პრივატულობის საკითხებს, მაგრამ ძირითადად კონცენტრირებულია კონფიდენციალობის დაცვაზე. ამ ორი შემთხვევის განხილვა მოიცავს პრობლემებს, რაც დაკავშირებულია პრივატულობის და კონფიდენციალობის დაცვასთან კვლევის დროს; სტრატეგიას, როგორ უნდა მოხდეს კვლევის საჭიროებების შესაბამისობაში მოყვანა პრივატულობასა და კონფიდენციალობასთან და არის თუ არა ოდესმე გამართლებული, კვლევის ინტერესებიდან გამომდინარე, უგულვებელვყოთ პრივატულობის და კონფიდენციალობის საკითხი.

ეს ორი მცნება ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია. როგორც შემდგომში ვნახავთ, კონფიდენციალობა განსხვავდება პრივატულობისაგან და თავისი საკუთარი ეთიკური დასაბუთება აქვს, თუმცა მისი ღირებულება ძირითადად სწორედ პრივატულობასთან მისი კავშირით განისაზღვრება. ეს ნიშნავს, რომ პრივატულობის შინაარსის ზუსტი აღქმა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ თვით ამ მცნების სწორი ინტერპრეტირებისათვის, არამედ კონფიდენციალობის ადექვატურად გაგებისთვისაც. თუმცა, არსებობს განსხვავებული შეხედულებები იმის შესახებ, თუ რას ნიშნავს პრივატულობა და რა შემთხვევებშია მისი დაცვა აუცილებელი.

პრივატულობა

პრივატულობის თანამედროვე, განმარტების მიხედვით, ეს არის პირადი ინფორმაციის დაცვა. ეს განმარტება ეხმიანება ისეთ საკითხებს, როგორიცაა მონაცემთა დაცვა, რადგან პრივატულობა არის არა მხოლოდ იმის პრევენცია, რომ ჩვენს შესახებ ინფორმაცია სხვებისთვის არ გახდეს ხელმისაწვდომი (ანუ იმათთის, ვისაც არ გვინდა, რომ ეს ინფორმაცია ჰქონდეთ), არამედ ზოგადად იმის მისწრაფება, რომ ჩვენს შესახებ სადღაც (ამ შემთხვევაში კომპიუტერულ ფაილებში) შენახულ ინფორმაციაზე კონტროლი ჩვენ თვითონ გაგვაჩნდეს.

პრივატულობის შესახებ ეთიკური და პოლიტიკური დებატების პარალელურად არსებობს ასევე ამ კონცეფციის ფორმალიზების და მისი შინაარსის და მნიშვნელობის შესახებ ზოგადი შეთანხმების მიღწევის მცდელობები, რათა ეს იურიდიული კონცეფცია გახდეს. ამ კუთხით პრივატულობის თანამედროვე განსაზღვრება საერთაშორისო დონეზე შეიძლება ვნახოთ 1948 წლის ადამიანის უფლებათა

92

უნივერსალურ დეკლარაციაში, რომელიც სპეციფიურად ეძღვნება ტერიტორიულ და კომუნიკაციის პრივატულობას. მე-12 სექციაში ნათქვამია:

არავინ უნდა განიცდიდეს პირად ცხოვრებაში, ოჯახსა თუ კორესპონდენციაში დაუკითხავად შეჭრას ან შეტევას მის პატივსა თუ რეპუტაციაზე. ყველას აქვს უფლება იყოს კანონით დაცული ასეთი შეტევებისაგან.

ამ საკითხზე შემდგომში კიდევ გამახვილდა ყურადღება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაში, სექცია 8:

1. yvelas aqvs ufleba, pativi scen mis pirad da ojaxur cxovrebas, mis sacxovrebelsa da mimoweras.

2. dauSvebelia am uflebis ganxorcielebaSi sajaro xelisuflebis

Careva, garda iseTi SemTxvevisa, rodesac aseTi Careva xorcieldeba kanonis Sesabamisad da aucilebelia demokratiul sazogadoebaSi erovnuli uSiSroebis, sazogadoebrivi usafrTxoebis an qveynis ekonomikuri keTildReobis

interesebisaTvis, uwesrigobis an danaSaulis Tavidan asacileblad, janmrTelobis an zneobisa Tu sxvaTa uflebaTa da TavisuflebaTa dasacavad.

გარდა პრივატულობის კონცეფციაზე მსჯელობისა, საჭიროა განვიხილოთ ასევე რამდენად ძლიერია ჩვენი მოვალეობა, დავიცვათ იგი და რამდენად დასაშვებია მისი უგულვებელყოფა სამეცნიერო მიზნებიდან გამომდინარე.

კონფიდენციალობა კონფიდენციალობის კონცეფცია მჭიდრო კავშირშია პრივატულობის

კონცეფციასთან, განსაკუთრებით კი პრივატულობის იმ ასპექტებთან, რომლებიც კავშირშია ადამიანის პერსონალური ინფორმაციის დაცვასთან. კონფიდენციალობის საბაზისო განმარტება არის შემდეგი:

სუბიექტის (ამ შემთხვევაში B) მიმართ კონფიდენციალობის დაცვა

მკვლევარის (ამ შემთხვევაში A) მხრიდან გულისხმობს შემდეგს: - B უმხელს A-ს ინფორმაციას, რომელსაც B განიხილავს, როგორც

კონფიდენციალურს, ანუ საიდუმლოს - A იღებს პასუხისმგებლობას არავის, ვისაც ეს ინფორმაცია ჯერ არ

გააჩნია, არ გაუმხილოს იგი.

კონფიდენციალობის დაცვა შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ერთგვარი პირობის ან კონტრაქტის შესრულება (A იღებს პასუხისმგებლობას, რომ არ

93

გაამხელს B-ს საიდუმლოს). თუმცა, ბევრ სიტუაციაში (განსაკუთრებით როდესაც ხდება პროფესიონალისა და მისი კლიენტის ურთიერთობა), არსებობს ავტომატური დაშვება იმისა, რომ მოხდება ინდივიდის მიერ მიწოდებული ინფორმაციის კონფიდენციალობის დაცვა. შემთხვევის განხილვა 4.1. ობსერვაციული კვლევა გადაუდებელი დახმარების განყოფილებაში

ფსიგოლოგ მკვლევარს სურს გამოიკვლიოს ის მეთოდები, რომლითაც ინდივიდები ცდილობენ ავტორიტეტული ფიგურების ყურადღების მიქცევას. მკვლევარი გვთავაზობს დაკვირვება მოახდინოს ქალაქის საავადმყოფოს გადაუდებებლი დახმარების განყოფილებაში და დააფიქსიროს სამედიცინო დახმარებისთვის მოსულ პაციენტთა ქმედებები. მოხდება მისაღებში პირველად შემოსვლის დროის და კლინიკის შესაბამის თანამშრომლებთან (მიმღების თანამშრომელი, ექთანი, ექიმი) პირველი შეხვედრის დროის ჩანიშვნა. დაფიქსირდება როგორც პაციენტის მხრიდან ნებისმიერი მცდელობა ყურადღების მიქცევისა, სანამ ოფიციალურად გამოიძახებენ, ასევე ამ მცდელობის ხასიათი და შედეგი. ამ შემთხვევაში არ არის დაგეგმილი პაციენტის თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე, რადგან შესაძლოა იმის ცოდნამ, რომ მათ საქციელს აკვირდებიან, მოახდინოს მათი ქცევის ცვლილება და შესაბამისად, კვლევის შედეგები არარეპრეზენტატიული გახადოს. ვინაიდან კვლევის საგანს წარმოადგენს ადამიანების ქცევის ტიპი და მასზე რეაგირება, არ მოხდება ქცევის ტიპის დაკავშირება ინდივიდთა ვინაობასთან, შესაბამისად, კვლევის შედეგები სრულიად ანონიმური იქნება. კლინიკის ნებართვა კვლევის ჩატარების შესახებ მიღებულ იქნა, თუმცა ცალკეული თანამშრომლებისთვის კვლევაში მონაწილეობის თანხმობა არ უთხოვიათ. მკვლევარი იმედოვნებდა, რომ კვლევის შედეგად შეგროვილი ინფორმაციის გამოყენება მოხდებოდა არა მხოლოდ ქცევითი ფსიქოლოგიის შესაფასებლად, არამედ შეიძლებოდა გამოყენებულიყო ასევე სამედიცინო პესონალი ტრეინინგებისათვის მათ განყოფილებაში პოტენციურად შექმნილი დაძაბული სიტუაციების მართვისთვის. კითხვები: 1. რაში მდგომარეობს ამ კვლევის ძირითადი სარგებელი და რა

ეთიკურ პრობლემებს ქმნის ეს კვლევა?

94

2. აყენებს თუ არა ეს კვლევა ვინმეს რისკის ქვეშ? 3. არის თუ არა პიროვნების პრივატულობის დარღვევა ავადმყოფის

დაკვირვება გადაუდებელი დახმარების განყოფილებაში მკურნალობის ლოდინის პროცესში?

4. აჭარბებს თუ არა ამ კვლევის მეთოდოლოგიური მოთხოვნები პრივატულობის თემას და იმ ფაქტს, რომ არ ხდება თანხმობის ფორმის მიღება საკვლევი პირებისგან?

5. ამცირებს თუ არა მონაცემთა შეგროვების ანონიმურობის ფაქტი იმ პრობლემებს, რაც შეიძლება არსებობდეს პრივატულობის დაცვის შესახებ.

6. უნდა განხორციელდეს თუ არა ეს კვლევა ამ ფორმით? თუ არა, როგორ უნდა მოხდეს მისი მოდიფიცირება, რომ იგი უფრო მისაღები გახდეს.

პრივატულობა და საკვლევი გარემო 4.1. შემთხვევა ყურადღებას ამახვილებს იმ ძირითად პრობლემაზე, რომელიც კვლევებს ახლავს ხოლმე და დაკავშირებულია კვლევისთვის აუცილებელი ინფორმაციის შეგროვების პარალელურად საკვლევ პირთა პრივატულობის შენარჩუნების საკითხთან. ასეთი კვლევის პროექტის შეფასებისას განხილულ უნდა იქნას სარგებელსა და კვლევის შესაძლო ზიანს შორის ბალანსზე და ღირსების და ავტონომიურობის დაცვაზე. პირველი და მეორე შეკითხვა ფოკუსირდება კვლევის რისკსა და სარგებელზე. კვლევის მიზნები მოიცავს როგორც ქცევითი ფიზიოლოგიის დარგში აკადემიურ სფეროში წინსვლას, ასევე კლინიკის თანამშრომლებისათვის და პაციენტებისათვის უშუალო სარგებელს რთული სიტუაციების მართვის გაუმჯობესების კუთხით. ეს საკმაოდ მნიშვნელოვანი სარგებელია, მაგრამ ეთიკური საკითხებიც გასათვალისწინებელია. ვინაიდან კვლევა ტარდება პასიური ობსერვაციის გზით, საკვლევ პირთა პირდაპირი ზიანის რისკი დაბალია. ამ კვლევის ძირითადი ეთიკური პრობლემა შეიძლება დაკავშირებული იყოს პრივატულობის დარღვევასთან და იმ ზიანთან, რაც შეიძლება ამ დარღვევას მოჰყვეს. წინა სექციაში მოცემული განმარტების თანახმად, პრივატულობა მოიცავს ინდივიდების უფლების დაცვას მათი ფიზიკური და მენტალური მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციაზე წვდომის შესახებ. ვინმეს ქმედებებზე დაკვირვება კვლევის მიზნით გარკვეყლად შეიცავს პრივატულობის დარღვევის რისკს. თუმცა იმის მტკიცება, რომ განხილულ შემთხვევაში მართლაც არის პრივატულობის დარღვევის რისკი, საკმაოდ ძნელია. მთავარი საკითხი ამ შემთხვევაში არის ის გარემო,

95

რომლეშიც კვლევა მიმდინარეობს. ცხადია, ადამიანებს აქვთ ნაკლები მოლოდინი პრივატულობის დაცვისა ისეთ ადგილებში, როგორიცაა გადაუდებელი დახმარების განყოფილება, ვიდრე თავიანთ სახლში. ამდენად, ჩვენი განსახილველია რამდენად ზღუდავს ადამიანის პრივატულობას საზოგადოებრივ ადგილებში ყოფნა და რამდენად შეიძლება გადაუდებელი დახმარების განყოფილება ჩაითვალოს საზოგადოებრივ ადგილად ამ კონტექსტში. რა თქმა უნდა, არარეალისტურია იმის მოლოდინი, რომ საზოგადოებრივ ადგილებში, როგორიცაა ქუჩები, მაღაზიები და ა.შ. ყოველდღიური აქტივობების შესრულებისას შესაძლებელია შეუმჩნევლად დარჩენა. თუმცა, პრივატულობის გარკვეული ელემენტები საზოგადოებრივ ადგილებშიც ინტაქტური რჩება, როგორიცაა, ინდივიდის მიერ მისდამი ფიზიკური წვდომის კონტროლი, თითოეული ადამიანის გარშემო „პერსონალური სივრცის“, (ანუ სივრცის, რომელშიც მოლოდინი გვაქვს, რომ დაუპატიჟებლად არავინ შემოიჭრება), პატივისცემა. ამ სივრცის მიზანი და ხასიათი ზოგიერთ სიტუაციაში იცვლება, მაგალითად, საზოგადოებრივი ტრანსპორტის გამოყენებისას, თუმცა აქაც არსებობს გარკვეული მოლოდინი, რომ ქცევის ნორმები მკაცრად იქნება დაცული. თუმცა, საზოგადოებრივ ადგილებში ინდივიდთა ქცევაზე დაკვირვება ძნელია მოვაქციოთ პრივატულობის ჩარჩოებში, რადგან ამის კონტროლი შეუძლებელია. საკითხი იმის შესახებ, წარმოადგენს თუ არა გადაუდებელი დახმარების განყოფილება საზოგადოებრივ ადგილს, რთულია, რადგან არ იგულისხმება, რომ ყველა იმ ადგილას, სადაც საზოგადოებრივი ხელმისაწვდომობა არსებობს, არ შეიძლება იყოს მოლოდინი ჩვენს შესახებ ინფორმაციის კონტროლისა. მაგალითად, გამოსაცვლელი ოთახები საზოგადოებრივ დაწესებულებებში არის ის ადგილი, სადაც პრივატულობა მეტად უნდა იყოს დაცული, თუმცა, ცხადია, არა ისე მკაცრად, როგორც საკუთარ სახლში (ბოლოსდაბოლოს, არის ხალხი, რომელიც შეიძლება გაკვირდებოდეს თავიანთი ჩვეულებრივი აქტივობის ფარგლებში). ასეთ სიტუაციებში ინდივიდისთვის ძალიან შეურაცხმყოფელი და დამამცირებელი იქნებოდა სხვა ადამიანების მხრიდან მასზე დაკვირვება ან მასზე ინფორმაციის ჩაწერა.

96

თავი 5

ზიანისა და სარგებლის ბალანსი: რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის მაგალითი

სასწავლო მიზნები:

ამ თავში თქვენ გაეცნობით:

• სარგებლის ძირითად ტიპებს, რომლებიც თან ახლავს კვლევებს ადამიანების მონაწილეობით, და მათი განსხვავებული მორალური მნიშვნელობის შეფასებას.

• ზიანის ძირითად ტიპებს და რისკებს, რომლებიც თან ახლავს კვლევებს ადამიანების მონაწილეობით, და მათი განსხვავებული მორალური მნიშვნელობის შეფასებას.

• ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც თან ახლავს სარგებლის, ზიანისა და რისკების შეფასებასა და შეწონვას, მათ შორის ზიანისა და სარგებლის განაწილების საკითხებსა და ინფორმირებული თანხმობის მნიშვნელობას და, ასევე, სხვადასხვა სახის მორალურ თეორიებთან ასოცირებული მიდგომების აღქმის უნარს.

• რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის მეთოდოლოგიას და ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც თან ახლავს საკონტროლო და პლაცებო ჯგუფების გამოყენებას.

• ბალანსის პრინციპებს და მასთან დაკავშირებულ შეზღუდვებს.

97

შესავალი

წინამდებარე თავი ეხება ორ საინტერესო თემას. პირველ რიგში, მკითხველს შესაძლებლობა ეძლევა განიხილოს ეთიკური საკითხები სარგებლისა და ზიანის შესახებ, რომლებიც თან ახლავს კვლევის პროცესს. მაგალითად, რა სახის სარგებლის ან ზიანის შესახებ უნდა იყოს ინფორმირებული მკვლევარი ან ეთიკის კომიტეტი კვლევის დაგეგმვისას ან კვლევის განაცხადის განხილვის დროს? როგორ უნდა დავუშვათ კომპრომისი რისკებსა და პოტენციურ სარგებელს შორის, როდესაც განვიხილავთ ეთიკურად რამდენად მისაღებია ესა თუ ის კვლევა? ამართლებს თუ არა მაღალ რისკს კვლევა, რომლის მოსალოდნელი შედეგები იძლევა ძალზე პრაქტიკულ (მაგ. სამედიცინო) სარგებელს, ვიდრე ის კვლევა, რომელიც მხოლოდ ცოდნის გამდიდრებას ემსახურება? როგორ უნდა შევაფასოთ ძალზე მცირე რისკები, სერიოზული, მაგრამ ნაკლებად სავარაუდო რისკები და უცნობი ალბათობის რისკები? რა გავლენას ახდენს კვლევის დასაშვებ ეთიკურობაზე რისკისა და სარგებლის განაწილება მონაწილეებს, მკვლევარებს, ინსტიტუტებსა და მთლიანად საზოგადოებას შორის, ან ინფორმირებული თანხმობის არსებობა?

მეორე მხრივ, მოცემული თავი განიხილავს კონკრეტულ ეთკურ საკითხებს, რომლებიც თავს იჩენს რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევების დროს. ამგვარი კვლევები მოიცავს ისეთივე სახის ეთიკურ საკითხებს, როგორც სხვა ტიპის კვლევები, მაგრამ ასევე აღძრავს რისკისა და სარგებლის სპეციფიკურ პრობლემებს, რომლებიც დაკავშირებულია პლაცებო და საკონტროლო ჯგუფების გამოყენებასთან და იმ მეთოდებთან, რომელთა მიხედვითაც ხდება კვლევის სუბიექტების რანდომიზირებული ჩართვა მკურნალობაში. აღნიშნული სიძნელეები დაკავშირებულია ინფორმირებული თანხმობის პრობლემებთან, რაც განპირობებულია რანდომიზაციის პროცესის გაუგებრობასთან და ექსპერიმენტული მკურნალობის დანიშვნასთან. ბალანსის პრინციპი განხილული იქნება როგორც შესაძლო, მაგრამ წინააღმდეგობრივი პასუხი აღნიშნულ პრობლემებთან მიმართებაში.

ოთხმხრივი რადნომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის კონკრეტული სასწავლო მაგალითი გამოყენებულია როგორც კვლევაში ზიანისა და რისკების ზოგადი საკითხების, ისე კონკრეტულად ამ ტიპის კვლევისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური პრობლემების განსახილველად. ძირითადი საკითხები, რომლებიც წამოჭრილია სასწავლო მაგალითში მათი შემდგომი დისკუსია განხილულია, მაგრამ დეტალურად არ არის გაანალიზებული წინამორბედ თავებში. მრავალი უკვე განხილული სასწავლო მაგალითი წარმოადგენს რანდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევას, თუმცა კვლევის ტიპი არ არის იდენტიფიცირებული, ხოლო კვლევის მონაწილეების პოტენციურ ზიანთან დაკავშირებული

98

მნიშვნელოვანი საკითხები განხილულია ძირითადად პრივატულობისა და კონფიდენციალურობის დარღვევასთან მიმართებაში. მაშინ, როდესაც ინფორმირებული თანხმობის პრინციპები და ავტონომიურობის მიმართ პატივისცემა მთავარი საკითხები იყო წინამორბედ თავებში, აღნიშნული თავი ფოკუსირებულია კვლევის შედეგად განპირობებული ზიანის სახეობებზე და მათი შეზღუდვის ან კვლევის სარგებელთან მათი დაბალანსების გზებზე.

სასწავლო მაგალითი 5.1

რანდომიზირებული პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევა პარკინსონის დაავადების ქირურგიული მკურნალობის შესასწავლად

პარკინსონის დაავადება პროგრესირებადი ნეიროდეგენერაციული პათოლოგიაა, რომელიც აზიანებს პაციენტის მოტორულ ფუნქციას და იწვევს ისეთ სიმპტომებს, როგორიცაა ტრემორი, რიგიდულობა და მოძრაობის შენელება.1 მოტორული ფუნქციის დარღვევა გამოწვეულია თავის ტვინში დოპამინის გამომამუშავებელი უჯრედების რაოდენობის შემცირებით.

პარკინსონის დაავადების ტრადიციული სამკურნალო საშუალებაა ლევოდოპა, რომელიც თავის ტვინში გარდაიქმნება დოპამინად. თუმცა, ის თავის მხრივ იწვევს ენდოგენური დოპამინის გამომუშავების შემდგომ დათრგუნვას და, შედეგად, მისი ეფექტი ხანგრძლივი მოხმარებისას მცირდება.

ვირთხებსა და პრიმატებზე ჩატარებული ექსპერიმენტების შედეგად ვარაუდობენ, რომ დაავადებულთა თავის ტვინში ნაყოფის ნერვული ქსოვილის იმპლანტაციამ შეიძლება გააუმჯობესოს მოტორული ფუნქცია. შემდგომში მრავალმა ცენტრმა შეიმუშავა ნაყოფის ნერვული ქსოვილის ტრანსპლანტაციის პროგრამები ადამიანებში პარკინსონის დაავადების სამკურნალოდ. ზოგიერთმა მათგანმა აჩვენა მნიშვნელოვანი და ხანგრძლივი დადებითი შედეგები. თუმცა, შეუძლებელია პლაცებო ეფექტის ან მკვლევარის მიკერძოებულობის გამორიცხვაც. გარდა ამისა, ამ პროცედურისთვის გამოყენებული ნაყოფის ნერვული ქსოვილის მარაგი შეზღუდულია და ის ფაქტი, რომ

ის მოიპოვება ნაყოფის აბორტის შედეგად, აღნიშნული მკურნალობის ეთიკურობა ეჭვის ქვეშ დგება და მგრძნობიარეა საკანონმდებლო და რეგულატორული ცვლილებების მიმართ. 1აქ განხილული მაგალითი გამოგონილია, რომელიც შეიცავს რეალური კვლევის ელემენტებს. იხილეთ, მაგალითად, T.B. Freeman et al., “Use of placebo surgery in controlled trials of a cellular-based therapy for Parkinson’s disease”, New England Journal of Medicine 341, no. 13 (1999): 988-91.

99

რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა შემოთავაზებულია ნაყოფის ქსოვილის გადანერგვის პროცედურის ეფექტურობისა და უსაფრთხოების შესასწავლად და ამ პროცედურის შესადარებლად მკურნალობის ალტერნატიულ მეთოდთან (ქსენოტრანსპლანტაცია) ღორის ნერვული ქსოვილის გამოყენებით. წარმატების შემთხვევაში ეს უკანასკნელი მეთოდი გამოყენებული იქნება, როგორც ალტერნატიული მკურნალობა მათთვის, ვინც შეგნებულად ეწინააღმდეგება ნაყოფის ქსოვილის გადანერგვას ან იმ კანონმდებლობის მოქმედების შემთხვევაში, რომელიც კრძალავს ამგვარი მასალის გამოყენებას.

ამ კვლევაში ჩართული ყველა სუბიექტი იქნება პარკინსონის დაავადების მქონე პაციენტი, რომლებიც იტარებენ ტრადიციულ მკურნალობას. ისინი გააგრძელებენ ტრადიციულ მკურნალობას კვლევის მთელი პერიოდის განმავლობაში, მაგრამ დამატებით რანდომიზირებულად ჩართულნი იქნებიან კვლევის ქვემოჩამოთვლილი ოთხი ჯგუფიდან ერთ-ერთში:

1) ამ ჯგუფის სუბიექტებს გადაუნერგავენ ერთი და იგივე დონორიდან აღებულ ადამიანის ნაყოფის ნერვულ ქსოვილს. ეს პროცედურა განხორციელდება ზოგადი ანესთეზიის ქვეშ აღნიშნული ქსოვილის შეყვანით თავის ტვინში ქალას ძვლის გახვრეტის შედეგად.

2) ამ ჯგუფის სუბიექტებს ჩაუტარდებათ პირველი ჯგუფის სუბიექტების მსგავსი მკურნალობა, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ ნაყოფის ნერვული ქსოვილი აღებული იქნება სხვადასხვა დონორისაგან. ცხოველებზე ჩატარებული ექსპერიმენტების შედეგად გამოთქმულია ვარაუდი, რომ სხვადასხვა დონორებიდან აღებული იმპლანტები იძლევა უკეთეს შედეგებს, ვიდრე ერთი და იგივე დონორიდან აღებული იმპლანტები.

3) ამ ჯგუფის სუბიექტებს გადაუნერგავენ მსგავს იმპლანტს, მხოლოდ არა ადამიანის ნაყოფის, არამედ ღორის ნერვულ ქსოვილს.

4) ამ ჯგუფის სუბიექტებს ჩაუტარდებათ პლაცებო მკურნალობა, რომელიც ითვალისწინებს კვლევის აქტიურ ჯგუფებში ჩატარებული ექსპერიმენტის სიმულაციას. ეს მოიცავს მაგნიტურ რეზონანსულ გამოკვლევას, ანესთეზიას, კანის გაკვეთას და ქალას ძვლის ნაწილობრივ გახვრეტას, მაგრამ არა თავის ტვინში შეღწევას.

კვლევა ჩატარებული იქნება ორმხრივად ბრმა პრინციპით ისე, რომ არც კვლევის სუბიექტებს და არც პროცედურების შედეგების შემფასებლებს არ ეცოდინებათ რომელ ჯგუფში იყო ესა თუ ის მონაწილე ჩართული. ქირურგს ეცოდინება რა სახის მკურნალობა ჩაუტარა თითოეულ პაციენტს, მაგრამ არავითარი კონტაქტი არ ექნება შედეგების შემფასებლებთან.

საკვლევი სუბიექტები მიიღებენ ინფორმაციას ოთხივე ჯგუფის შესახებ და თანხმობას განაცხადებენ რანდომიზირებულ ჩართულობაზე. ჩატარებული

100

პროცედურის შემდეგ ისინი შეფასებული იქნებიან ყოველ სამ თვეში ერთხელ ორი წლის მანძილზე. მონაწილეებს უფლება მიეცემათ გამოვიდნენ კვლევიდან ნებისმიერ დროს იმ გამონაკლისით, რომ ქსენოტრანსპლანტაციის ჯგუფის სუბიექტები იქნებიან მუდმივი მონიტორინგის ქვეშ მოსახლეობის ფართო მასებში ღორის ინფექციების შესაძლო გავრცელების პრევენციის მიზნით. მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ ამგვარი რისკი უაღრესად მცირეა, რადგან უჯრედები აღებული იქნება „სპეციფიკური პათოგენისგან თავისუფალი“ ღორებისაგან, რომლებიც განსაკუთრებული მეთვალყურეობის ქვეშ იზრდებიან. მიუხედავად ამისა, შეუძლებელია ამ ალბათობის კატეგორიულად გამორიცხვა და მკვლევარები ფიქრობენ, რომ მონიტორინგის ჩატარება მაინც საჭიროა მოსახლეობის დასამშვიდებლად. ეს პირობა ჩადებული იქნება ინფორმირებული თანხმობის ორიგინალურ ვერსიაში.

კითხვები

1. ვინ არიან ამ კვლევის პოტენციური ბენეფიციარები და რა სახის სარგებელს მიიღებენ ისინი? რა უპირატესობები აქვს შემოთავაზებული კვლევის ამ დიზაინს?

2. რა სახის პოტენციური ზიანის მიყენება შეუძლია აღნიშნულ კვლევას და ვინ იმყოფება ამგვარი ზიანის რისკის ქვეშ? თქვენი აზრით, რა სახის ზიანია ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი?

3. რა სახის ეთიკურ პრობლემებს, თუკი ასეთი არსებობს, აღძრავს პლაცებო ჯგუფის გამოყენება?

4. შეუძლიათ თუ არა პაციენტებს სარწმუნო ინფორმირებული თანხმობის მიცემა? რატომ (რატომ არა)? რა გავლენას ახდენს ეს თქვენს მიერ კვლევის შეფასებაზე?

5. ფიქრობთ თუ არა, რომ აღწერილი კვლევა ეთიკურად მისაღებია? რატომ (რატომ არა)? თუ თქვენ მეტი ინფორმაცია გჭირდებათ დასკვნის გამოსატანად, რა კითხვებს დაუსვამდით მკვლევარს და რა პასუხები დაგაკმაყოფილებდათ, რომ კვლევა გაგემართლებინათ? რა ცვლილებები შეგიწყობდათ ხელს, რომ დაგემტკიცებინათ შემოთავაზებული კვლევა?

6. რა მოხდება, თუკი წინასწარი ანალიზი (კვლევის მსვლელობის დროს) მიუთითებს (თუმცა არა გადაჭრით) კვლევის სხვადასხვა ჯგუფში მიღებულ განსხვავებულ შედეგებზე?

7. იქნებოდა თუ არა შედარებით შეზღუდული კვლევა ქვემოთ ჩამოთვლილი ჯგუფების შემადგენლობით ეთიკურად უფრო გამართლებული? თუ ასეა, რატომ?

ა. (1), (2) და (4) ჯგუფები

ბ. (3) და (4) ჯგუფები

101

გ. (1), (2) და (4) ჯგუფები.

კვლევის სარგებელი

წინა თავებში უკვე აღვნიშნეთ, რომ ადამიანებზე ჩატარებული თითქმის ყველა კვლევა მონაწილეთათვის შეიცავს გარკვეულ ტვირთს ან საფასურს, როგორიცაა, მაგალითად, ფიზიკური ან სხვა სახის ზიანის რისკი, დისკომფორტი, დროის ხარჯვა ან ფულადი დანახარჯები. ერთ-ერთი გზა, რომლითაც ვცდილობთ გავამართლოთ ამგვარი საფასური, მოსალოდნელი სარგებლის შესახებ ინფორმირებაა, რისთვისაც ჩვენ უნდა შეგვეძლოს სწორად შევაფასოთ სხვადასხვა სახის სარგებელი, რომლებიც შესაძლოა კვლევის შედეგებმა მოგვცეს.

სასწავლო მაგალითი მოიცავს ზოგიერთ ისეთ ძირითად საკითხს, რომლებიც გათვალისწინებულ უნდა იქნას იმ სარგებლის შეფასებისას, რომელსაც ესა თუ ის შემოთავაზებული კვლევა გვპირდება. ერთ-ერთი ასეთი საკითხი, რომელიც პირველ კითხვაშია გაშუქებული, ეხება იმ ფაქტს, რომ სხვადასხვა ჯგუფმა შეიძლება განსხვავებული სარგებელი მიიღოს კვლევისგან და ამ სარგებელს სრულად არ იღებენ ის ადამიანები, როლებიც ამისათვის გარკვეულ საფასურს იხდიან. ამას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მაშინ, როდესაც ჩვენ უნდა ავწონოთ კვლევის პოტენციური სარგებელი მისი საფასურისა და მოსალოდნელი ზიანის მიმართ, რადგან, როგორც შემდგომში ვნახავთ, სხვადასხვა ეთიკური ჩარჩოები და გზამკვლევები (გაიდლაინები) სხვადასხვა შეხედულებებს გამოხატავენ იმ დათმობებზე, რომლებიც დასაშვებია ადამიანთა ერთი ჯგუფის საფასურის ხარჯზე მეორე ჯგუფის მიერ სარგებლის მისაღებად.

სარგებელი მომავალი პაციენტებისათვის

მრავალი კლინიკური კვლევის მსგავსად, მოცემულ სასწავლო მაგალითში წარმოდგენილი ექსპერიმენტი ნათლად მიუთითებს მომავალი პაციენტებისათვის შესაძლო სარგებელზე. კვლევის წარმატების შემთხვევაში პარკინსონის დაავადების მქონე მომავალი პაციენტების უმრავლესობა გაიუმჯობესებს სიცოცხლის ხარისხს მკურნალობის შესწავლილი მეთოდის შედეგად. კვლევა დაეხმარება პრაქტიკოს ექიმებს, მიიღონ ინფორმაცია, რამდენად ეფექტური და უსაფრთხოა მკურნალობის ახალი მეთოდი, რა კატეგორიის პაციენტებს უნდა დაენიშნოს ეს მკურნალობა და როგორ უნდა დაიხვეწოს ეს მეთოდი მომავალში. მკურნალობის ახალი მეთოდის ეფექტურობისა და უსაფრთხოების შესახებ მონაცემები ასევე საჭიროა მარეგულირებელი ორგანოებისათვის, რათა მათ შეძლონ ამ მეთოდის დამტკიცება,

102

და დამფინანსებელი კომპანიებისთვისაც, რათა გამართლებულ იქნას მათ მიერ გაწეული ხარჯები.

მკვლევარებმა, რა თქმა უნდა, წინასწარ არ იციან კვლევის გამოსავალი და შესაძლოა კვლევის შედეგად გამოვლინდეს, რომ ექსპერიმენტული მკურნალობა ნაკლებ ეფექტური და უსაფრთხოა, ვიდრე არსებული ალტერნატიული მეთოდები. ამ შემთხვევაშიც კი კვლევის შედეგები სასარგებლო იქნება შედგომი კვლევებისათვის, რომლებიც მომავალში მკურნალობის ახალ მეთოდებს შეიმუშავებენ. უფრო მეტიც, კვლევის უარყოფითი შედეგი სასარგებლო იქნება მომავალი პაციენტებისათვის, რადგან მათ არ მოუწევთ საშიში და არაეფექტური მკურნალობის ჩატარება. ამ სახის სარგებელი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მაშინ, როდესაც რუტინულ პრაქტიკაში უკვე დანერგილი მკურნალობის მეთოდის ტესტირების შედეგად აღმოჩნდება, რომ ეს მეთოდი არაეფექტური და არაუსაფრთხოა. ასეთ შემთხვევებში ჩვენ შესაძლოა გამოვავლინოთ კიდეც ის პირები, რომლებსაც ეს მკურნალობა დაენიშნებოდათ, კვლევა რომ არ ჩატარებულიყო. თუმცა, მკურნალობის ახალი მეთოდის შემთხვევაშიც მკაცრი ტესტირება იმ სისტემის შემადგენელი ნაწილია, რომელიც უზრუნველყოფს პაციენტის მიერ უსაფრთხო და ეფექტური წამლების მიღებას. სისტემა მთლიანობაში სასარგებლოა მომავალი პაციენტებისათვის და კვლევის უარყოფითი შედეგები ამ სისტემის განუყოფელი ნაწილია.

სასწავლო მაგალითში კვლევა მიზნად ისახავს არა მარტო მომავალი პაციენტების სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესებას ექსპერიმენტული მკურნალობის ეფექტურობის საფუძველზე, არამედ ის ითვალისწინებს მომავალი პაციენტების სიკვდილიანობის პრევენციის საკითხსაც, რადგან ის ეხება ექსპერიმენტული მკურნალობის უსაფრთხოებას. სიკვდილიანობის პრევენცია, რასაკვირველია, ცენტრალური საკითხია ისეთ კლინიკურ კვლევებში, რომელთა მიზანია სიცოცხლის შემანარჩუნებელი და მისი გახანგრძლივებისაკენ მიმართული მკურნალობის მეთოდების შეფასება. მიუხედავად იმისა, რომ კლინიკური კვლევების მოსალოდნელი სარგებელი ხშირად ნათელია და მათი ფასეულობა ეჭვს არ იწვევს, კვლევის სხვადასხვა ნაწილის სარგებლის, ან სარგებლისა და პოტენციური ზიანის რაოდენობრივი შედარება შეიძლება საკმაოდ რთული იყოს. ეს ნაწილობრივ აიხსნება იმით, რომ წინასწარ არა ვართ დარწმუნებული კვლევის შედეგებში და ნაწილობრივ იმით, რომ რთულია შევადაროთ სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესების პოტენციალი სიკვდილობის რისკთან და სიცოცხლის ხარისხის სხვადასხვა ასპექტი ერთმანეთთან. არსებობს ინსტრუმენტები, რომლებიც გვეხმარება ამგვარი შედარებების გაკეთებაში: მაგალითად, სიცოცხლის ხარისხიანი წლები (QALY) არის სარგებლის საზომი ერთეული, რომლის მიხედვითაც ჯანსაღი სიცოცხლის ერთი წელი ითვლება ერთ ერთეულად, ხოლო სრულ ჯანსაღ სიცოცხლეზე ნაკლები სიდიდე გამოიხატება ფარდობითი ერთეულით (იმ ფარდობით, რომელიც განისაზღვრება უუნარობის ან სტრესული მდგომარეობის ხარისხით, რომელიც თავის მხრივ ფასდება შესაბამისი

103

შკალით). ამგვარად, როგორც სიცოცხლის გახანგრძლივება, ისე სიცოცხლის ხარისხის ამაღლება აუმჯობესესებს ამ მაჩვენებელს. მკურნალობით განპირობებული სიცოცხლის ხარისხიანი წლების რაოდენობის შესახებ ინფორმაცია გამოიყენება ფინანსური რესურსების გამოყოფის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას. ზოგადად, კვლევის ეთიკის კომიტეტს არა აქვს სიცოცხლის ხარისხიანი წლების ანალიზის განხორციელებისთვის საჭირო ინფორმაცია. მიუხედავად ამისა, მათთვის სასარგებლოა ამგვარი ინსტრუმენტის ფუნდამენტალური პრინციპების შესახებ გარკვეული ცოდნის მიღება.

უნდა აღინიშნოს ასევე, რომ ამგვარი სარგებლის მიღების თვალსაზრისით კლინიკური კვლევა არ არის თავისთავად უნიკალური. არსებობს სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესების მიმართულებით სხვა ტიპის კვლევებიც, მაგალითად, სოციალური, საგანმანათლებლო და კრიმინოგენული კვლევები მნიშვნელოვანია ისეთი პოლიტიკის შემუშავებისათვის, რომელიც გავლენას ახდენს სიცოცხლის ხარისხისა და სიკვდილიანობის მაჩვენებლებზე. ზოგიერთ შემთხვევაში მათი სარგებელი შეიძლება უფრო მასშტაბური იყოს და გავლენას ახდენდეს მოსახლეობის უფრო ფართო ფენებზე, ვიდრე ცალკეულ ინდივიდებზე. თუმცა, სხვა შემთხვევებში ისინი შეიძლება გვთავაზობდნენ ისეთ ღონისძიებებს, რომლებსაც შეუძლიათ სარგებელი მოუტანონ გარკვეულ ინდივიდებს, ისევე როგორც კლინიკურ კვლევებს, რომელთაც შეუძლიათ ცალკეული პაციენტებისთვის სარგებლის მოტანა.2

ნებისმიერი კვლევა, რომელსაც სარგებელი მოაქვს მომავალი პაციენტებისათვის ან საზოგადოებისათვის, ზოგადად დამოკიდებულია მის შედეგებზე, რომლებიც ცნობილია მათთვის, ვისაც შეუძლია მათი გამოყენება, როგორიცაა პრაქტიკოსი ექიმები, პოლიტიკის შემუშავებაში მოონაწილე სპეციალისტები და სხვა მკვლევარები. ეს ეხება ისეთ კვლევებსაც, რომლებსაც უარყოფითი შედეგები აქვთ და ვერ გვთავაზობენ რაიმე სიახლეს. ზოგადად, რაც უფრო ფართოდ ხელმისაწვდომია შედეგები, მით უფრო მაქსიმალურია კვლევის სარგებელი. სასწავლო მაგალითი არ იძლევა ინფორმაციას მკვლევართა პუბლიკაციებისა და მათი გავრცელების სტრატეგიის შესახებ. ეთიკის კომიტეტს შეიძლება სურვილი ჰქონდეს, მოითხოვოს ეს ინფორმაცია და მკვლევარებს დააკისროს კვლევის შედეგების პუბლიკაციის პასუხისმგებლობა, თუნდაც უარყოფითი შედეგების შემთხვევაში. პუბლიკაციასთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხები განხილული იქნება მეშვიდე თავში.

2 არსებობს შემთხვევები, როდესაც საზოგადოებრივი სარგებელი წინააღმდეგობრივია მაშინაც კი, თუ კვლევის მოსალოდნელი შედეგები წინასწარ შეთანხმებულია. მაგალითად, სამხედრო მიზნებთან დაკავშირებულ კვლევებთან დაკავშირებით შესაძლოა არსებობდეს განსხვავებული მოსაზრებები სამხედრო ძალების გაძლიერებასთან მიმართებაში. ამ შემთხვევაში დგება საკითხი ეთიკის კომიტეტის წევრთა ინდივიდუალური მორალური და პოლიტიკური შეხედულებებისა და დემოკრატიულად განსაზღვრული სოციალური და პოლიტიკური სისტემების ურთიერთკავშირის შესახებ.

104

სარგებელი ექსპერიმენტის მონაწილეთათვის

მიუხედავად იმისა, რომ სასწავლო მაგალითში წარმოდგენილი კვლევის მთავარი ბენეფიციარები სავარაუდოდ მომავალი პაციენტები არიან, ამ კვლევას პოტენციურად შეუძლია სარგებელი მოუტანოს უშუალოდ კვლევის მონაწილე პაციენტებსაც და ექსპერიმენტული მკურნალობის შედეგად გააუმჯობესოს მათი სიცოცხლის ხარისხიც. თუმცა, აღნიშნული სარგებელი თითოეული მონაწილისათვის არ არის ნათლად გარკვეული, რადგან მკურნალობის მეთოდი ჯერ არ არის დამტკიცებული და შესაძლოა საჭირო იყოს მისი შემდგომი დახვეწა. ამავდროულად, მონაწილეთა გარკვეული ნაწილი ჩართულია პლაცებო ჯგუფში და ვერ იღებს ვერც ერთ ექსპერიმენტალურ მკურნალობას.

ექსპერიმენტული მკურნალობის გარდა, მონაწილეებმა კვლევისგან შეიძლება მიიღონ სხვა სახის სარგებელიც. ეს შეიძლება იყოს მათზე დაწესებული აქტიური მეთვალყურეობა და უფრო მაღალი ხარისხის სამედიცინო მომსახურება, ვიდრე ეს შესაძლებელი იქნებოდა სხვა ჩვეულებრივ დაწესებულებებში. ეს დაკავშირებულია ეგრეთწოდებულ „ექსპერიმენტის ეფექტთან“, რომელსაც ქვემოთ განვიხილავთ. უნდა აღინიშნოს ასევე, რომ ყველა კლინიკური კვლევა არ იძლევა ამგვარ სარგებელს. მაგალითად, პირველ ფაზაში წამლის გამოცდის ექსპერიმენტები მიზნად ისახავს დაადგინოს ექსპერიმენტული მედიკამენტის ტოქსიურობა და მისი ფარმაკოლოგიური თვისებები, ვიდრე მოახდინოს მკურნალობის რეჟიმის ტესტირება. ამგვარი კვლევები, ჩვეულებრივ, ტარდება ჯანმრთელ მოხალისეებზე, რომლებიც ვერც წამლისგან და ექსპერიმენტის ვერც სხვა ფაქტორებისგან ვერ მიიღებენ ვერავითარ სარგებელს.

კვლევის მონაწილეებმა შესაძლოა მიიღონ ექსპერიმენტში მათ ჩართულობასთან დაკავშირებული ისეთი სარგებელიც, რომელიც უშუალოდ არ არის განპირობებული შესწავლილი მკურნალობით, ან მათი, როგორც მონაწილეების სტატუსით. თუმცა, ყველა ეს ფაქტორი არ არის გათვალისწინებული სასწავლო მაგალითის კვლევაში და შეიძლება შეგვხვდეს სხვა კვლევებში. ეს გულისხმობს ეკონომიურ სარგებელს ფასიანი მონაწილეობის შემთხვევაში და, ასევე, ეგრეთწოდებულ „მორალურ სარგებელს“ იმ შემთხვევაში, როდესაც მონაწილეები ერთვებიან ექსპერიმენტში სხვების დასახმარებლად და სარგებელს იღებენ ამ ფაქტის გაცნობიერებით. ზოგიერთი სახის კვლევაში (მაგალითად, ინტერვიუზე დამყარებული კვლევები პატიმრების, მოხუცებისა და სოციალურად იზოლირებული ადამიანების მონაწილეობით) სუბიექტებმა შეიძლება მნიშვნელოვანი სარგებელი მიიღონ მკვლევარებთან სოციალური კონტაქტის შედეგად, როდესაც მათ შესაძლებლობა ეძლევათ გამოხატონ თავიანთი შეხედულებები კვლევის საკითხებთან დაკავშირებით მათთან, ვისაც მათი მოსმენის სურვილი აქვს, და დაკავებულ იქნან რუტინული საქმიანობისგან განსხვავებული საქმით.

105

იმდენად, რამდენადაც ამ სახის სარგებელი უშუალოდ არ არის დაკავშირებული კვლევის შესასწავლ საკითხთან, ზოგიერთმა მათგანი შეიძლება ვარირებდეს იმისათვის, რომ მიღწეულ იქნას უფრო სასურველი ბალანსი სარგებელსა და საფასურს შორის ისე, რომ არ ზიანის არ მიადგეს კვლევის მეთოდოლოგიას. მაგალითად, შეიძლება მონაწილეებისთვის გადახდილი საფასური მერყეობდეს, ან მონაწილეებს პირობა ჰქონდეთ მიცემული, რომ კვლევის შემდეგ გაუგრძელდებათ ექსპერიმენტული ან სხვა სახის მკურნალობა. თუმცა, უნებლიე ტყუილის თავიდან ასაცილებლად, ძალზე მნიშვნელოვანია არ მივცეთ დაპირებები, რომელთა შესრულებაც გარანტირებული არ არის, როგორიცაა, მაგალითად, შემდგომი მკურნალობა, რომელიც დამოკიდებულია დაფინანსებაზე ან კვლევის შედეგებზე.

სარგებელი მკვლევარებისთვის და კვლევის ორგანიზატორებისთვის

ისევე, როგორც მონაწილე და მომავალი პაციენტების შემთხვევაში, კვლევამ შეიძლება ინტელექტუალური, ფინანსური და რეპუტაციული სარგებელი მოუტანოს მკვლევარებსა და კვლევის ორგანიზატორებს. კვლევამ შეიძლება ასევე სარგებელი მოუტანოს იმ კომპანიების მომსახურე პერსონალსა და მათ მფლობელებს, რომლებიც მონაწილეობენ კვლევაში ან იმ წამლების მომარაგებაში, რომლებიც კვლევის შედეგად შესაძლოა გამოყენებულ იქნას პრაქტიკაში, ხოლო ამ ფაქტმა, თავის მხრივ, შეიძლება უზრუნველყოს სოციალური სარგებელი საგადასახადო სისტემისა და ეკონომიკურ წინსვლაში შეტანილი წვლილის მეშვეობით.

ის ფაქტი, რომ მკვლევარებმა და კვლევის დიზაინის შემუშავებასა და მის განხორციელებაში მონაწილე სხვა პირებმა შედეგად შეიძლება გარკვეული სარგებელი მიიღონ, ეთიკის კომიტეტის წევრებისთვის ზოგჯერ პრობლემურ საკითხს წარმოადგენს. ხშირად ეს პრობლემა განიხილება, როგორც მკვლევართა მოტივაცია იმ თვალსაზრით, რომ, მაგალითად, ისინი შეიძლება კვლევას ატარებდნენ „ფულის გამო“, ან „საკუთარი ცნობისმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად“, ან (სტუდენტური კვლევების შემთხვევაში) „ხარისხის მისაღებად“, და არა მათთვის, ვისთვისაც კვლევის შედეგები მართლაც მნიშვნელოვანია. არ არის ნათელი, რამდენად მყარია კვლევის წინააღმდეგ გამოყენებული ეს არგუმენტი, რადგან ადამიანებს თავიანთი საქმიანობის განხორციელებისას ხშირად სხვადასხვა მოტივი ამოძრავებთ. პირადი ინტერესი თავისთავად არ არის ცუდი მოტივაცია იმდენად, რამდენადაც, ჩვეულებრივ, ჩვენ არ განვიხილავთ მორალურ პრობლემად იმ ფაქტს, რომ მნიშვნელოვანი სერვისების მომწოდებელი პირები ნაწილობრივ მაინც მოტივირებულნი არიან განახორციელონ თავიანთი საქმიანობა იმის გამო, რომ მათ ამისთვის უხდიან. თუმცა, აღნიშნული პრობლემები ძირითადად დაკავშირებულია შესაძლო ინტერესთა კონფლიქტის საკითხთან. ამ შემთხვევაში პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ მკვლევარებისა და

106

მათი სპონსორების კონკრეტულმა ინტერესებმა შეიძლება განაპირობოს კვლევის ისეთი დიზაინის შემუშავება და მისი განხორციელება, რაც კვლევის მონაწილეთა და მომავალი პაციენტების ინტერესებს არ ემსახურება. ამან შეიძლება მიიღოს სხვადასხვა ფორმა: ზოგიერთმა მათგანმა, როგორიცაა მეთოდოლოგიური მიკერძოება ან გაყალბებული შედეგების წარმოდგენა, შეიძლება ზიანი მიაყენოს კვლევის ვალიდურობას, სხვებმა კი შეიძლება მოგვცეს სამეცნიერო თვალსაზრისით სანდო კვლევა, მაგრამ ის არ უზრუნველყოფდეს კვლევის სუბიექტების კეთილდღეობის ადეკვატურ დაცვას ან პასუხობდეს მხოლოდ მკვლევარების და არა საზოგადოების ინტერესებს. ეს ის ეთიკური საკითხებია, რომლებიც ეთიკის კომიტეტისა და კოლეგა რეცენზენტების მიერ განხილვის საგანს წარმოადგენს და ფოკუსირებულია კვლევის შინაარსზე და არა მკვლევართა მოტივაციაზე.

გაურკვევლობა და კვლევის მეთოდოლოგია

კვლევის დიზაინის შესახებ კითხვის დასმასთან ერთად ერთ-ერთი პირველი დასაფიქრებელი საკითხია, რამდენად დარწმუნებულნი ვართ, რომ მოსალოდნელი სარგებელი ნამდვილად იქნება მიღწეული. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კვლევის მონაწილეთა პოტენციური სარგებელი შეიძლება გაურკვეველი რჩებოდეს. ასევე გაურკვეველია კვლევის მიერ შესწავლილი მკურნალობის მეთოდის ვარგისიანობა მომავალი პაციენტებისათვის, რადგან შეუძლებელია წინასწარ ვიცოდეთ კვლევის შედეგები, სანამ ის არ დამთავრდება, და შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ ექსპერიმენტული მკურნალობა პლაცებოზე უკეთესი არ არის. მიუხედავად ამისა, თუკი კვლევის მეთოდოლოგია სანდოა, მან სარწმუნო პასუხი მაინც უნდა გაგვცეს შეკითხვაზე, თუ რამდენად ეფექტური და უსაფრთხოა ექსპერიმენტული მკურნალობა, რაც კლინიცისტებსა და მარეგულირებელ ორგანოებს საშუალებას მისცემს მიიღონ ინფორმირებული გადაწყვეტილება შესთავაზონ თუ არა ის პაციენტებს.

ის ფაქტი, რომ ეს არის რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა, ძალზე მნიშვნელოვანია, რადგან ფართოდაა აღიარებული, რომ სწორად ჩატარებული ექსპერიმენტული კვლევა საუკეთესო მტკიცებულებას იძლევა მკურნალობის ეფექტურობისა და უსაფრთხოების შესახებ. სწორედ ამიტომ კვლევის ეთიკის კომიტეტმა შეიძლება უფრო მეტი წონა მიანიჭოს ექსპერიმენტული კვლევების მოსალოდნელ სარგებელს, ვიდრე სხვა სახის კვლევების შედეგებს. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ სხვა ტიპის კვლევების მეთოდოლოგია უარყოფილ უნდა იქნას, რადგან რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევების მეთოდოლოგია ყოველთვის არ შეესაბამება კვლევის შესასწავლ საკითხს ან კითხვებს და მაშინაც კი, როდესაც მისი განხორციელება ტექნიკურად შესაძლებელია, ის შეიძლება ეთიკურად მიუღებელი იყოს. ეს ასევე ღიად ტოვებს შეკითხვას, რამდენად სწორადაა ექსპერიმენტული კვლევის დიზაინი შემუშავებული. ცუდად დაგეგმილი რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა (მაგალითად შერჩევის არასწორი ზომა, ან არასათანადო

107

საკონტროლო ჯგუფი) ვერ იძლევა მტკიცე პასუხს კვლევის მიერ დასმულ შეკითხვაზე. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია არა მარტო ის, თუ ობიექტურად რამდენად სარწმუნო შედეგებს იძლევა კვლევა, არამედ ისიც, თუ როგორ იღებენ ამ შედეგებს მარეგულირებელი და დამფინანსებელი ორგანოები და პრაქტიკოსი ექიმები: თუ კვლევა ვერ დაარწმუნებს მარეგულირებელს და დამფინანსებლებს, რომ საჭიროა ახალი მკურნალობის მეთოდის დამტკიცება და ვერ დაარწმუნებს ექიმებს, რომ საჭიროა ამ მკურნალობის დანიშვნა პაციენტებისათვის (ან, პირიქით, თავი შეიკავონ მისი დანიშვნისაგან უარყოფითი შედეგების შემთხვევაში), სასურველი სარგებელი მიღწეული ვერ იქნება. ამგვარად, მიუხედავად იმისა, რომ ეთიკის კომიტეტის წევრთა კომპეტენციები ხშირად არ აძლევს მათ საშუალებას უშუალოდ შეაფასონ განსახილველი კვლევის მეთოდოლოგია, მათ ის მაინც უნდა უზრუნველყონ, რომ ეს შეფასება გაკეთებულ იქნას კოლეგა რეცენზენტების მიერ.

კვლევით გამოწვეული ზიანი

ზიანი, ჯოელ ფეინბერგის მიხედვით, ხშირად განისაზღვრება, როგორც ინტერესების დამაბრკოლებელი ფაქტორი.3 გამომდინარე იქიდან, რომ ადამიანებს მრავალი სხვადასხვა ინტერესი გააჩნიათ, შეიძლება სხვადასხვა სახის ზიანიც არსებობდეს. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ინდივიდუალური ინტერესების დამაბრკოლებელი ფაქტორები ყოველთვის არ წარმოადგენს მორალურ ზიანს ამა თუ იმ პიროვნებისთვის. არსებობს დაბრკოლებები და რისკები, რომლებიც შეიძლება კანონიერად იქნას შექმნილი საზოგადოებრივი ინტერესების სასარგებლოდ (გაიხსენეთ, მაგალითად, დაბრკოლებები და რისკები, რომლებსაც მოიცავს ტაქსაციისა და ტრანსპორტის სისტემები). ინდივიდუალური ინტერესები რაღაცისადმი ცალსახად არ წარმოშობს რაიმე სახის პრეტენზიას არსებული პოლიტიკის მიმართ, რომელიც ამ ინტერესებს ეწინაარმდეგება (გაიხსენეთ, თუ როგორ აღკვეთავს კვლევის ეთიკის კომიტეტი იმ მკვლევართა ინტერესებს, რომლებიც ცდილობენ არაეთიკური კვლევის ჩატარებას, მაგრამ, ამავდროულად, ნაკლებად აბრკოლებს სასიკეთო განზრახვების მქონე და კომპეტენტურ მკვლევართა ინტერესებს).

ზიანის სახეობები

3 Joel Feinberg, Harm to Others: the moral limits of the criminal law (New York: Oxford University Press, 1987): 33.

108

მეორე შეკითხვის განხილვისას ჩვენ შეიძლება აღმოვაჩინოთ რამდენიმე სახის ზიანი, რომლებსაც პოტენციურად განაპირობებს სასწავლო მაგალითში აღწერილი კვლევა. ზოგიერთი მათგანი თავს იჩენს თავად ექსპერიმენტული მკურნალობის შედეგად, ხოლო სხვები - კვლევის გარკვეული თავისებურებების ან უფრო ფართო საზოგადოებრივი ფაქტორების შედეგად.

პირველი და ყველაზე თავლსაჩინო რისკი ფიზიკური ზიანია, რომელსაც მონაწილეები იღებენ ჩატარებული პროცედურების შედეგად. ამ შემთხვევაში პოტენციური ზიანი შეიძლება იყოს მონაწილის იმუნური სისტემის მიერ ტრანსპლანტანტის გამოძევება, ინფექციის ან ავთვისებიანი სიმსივნის განვითარების გაზრდილი რისკი ტრანსპლანტანტის გამოძევების თავიდან ასაცილებლად იმუნური სისტემის დამთრგუნავი წამლების მიღების გამო, პოსტოპერაციული ინფექციის ან სხვა გართულებების რისკი და ანესთეზიასთან დაკავშირებული რისკები. ზოგიერთი რისკი ეხება მხოლოდ კვლევის აქტიურ ჯგუფებში ჩართულ მონაწილეებს, სხვები კი ეხება პლაცებო ჯგუფში ჩართულ მონაწილეებსაც.

ერთ-ერთი რისკი, რომლის ქვეშაც აქტიური მკურნალობის ჯგუფები იმყოფებიან, შესაძლოა იყოს ინფექცია, რომელიც გადანერგილი ქსოვილიდან კვლევის სუბიექტს გადაეცემა. ეს რისკი არსებობს იმ ჯგუფებში, რომლებსაც ადამიანის ქსოვილს უნერგავენ (და უფრო მაღალია იმ ჯგუფებში, რომლებიც ამ ქსოვილს მრავლობითი დონორებისგან იღებენ), მაგრამ ის განსაკუთრებულ პრობლემას წარმოადგენს ღორის ტრანსპლანტანტის შემთხვევაში. ამას ორი მიზეზი განაპირობებს. პირველ რიგში, ადამიანის ინფექციებთან შედარებით ღორის ინფექციების შესახებ უფრო მწირი ინფორმაცია გაგვაჩნია და არ ვიცით, რომელი მათგანია სიცოცხლისუნარიანი და შეუძლია თუ არა ადამიანის ორგანიზმში გამოიწვიოს რაიმე სიმპტომები, ისევე როგორც არ შეგვიძლია შევაფასოთ რისკის ხარისხი და მოვახდინოთ ინფექციის პრევენცია. მეორე მხრივ, ჩვენ ვაფასებთ ადამიანთა პოპულაციაში ინფექციის გამომწვევების გავრცელების რისკს, რომლებიც მანამდე მხოლოდ ღორებში გვხვდებოდა და არ შეგვიძლია გამოვრიცხოთ ერთი ადამიანიდან მეორეზე და მოსახლეობის უფრო ფართო მასებში მათი გავრცელების პოტენციური შესაძლებლობა. თუკი ეს მოხდება, საერთო ზიანი მასშტაბური იქნება და პოტენციურად ავნებს ისეთ ადამიანებსაც, რომლებსაც არავითარი შეხება არა აქვთ კვლევასთან და არავითარი ინფირმირებული თანხმობა არ მოუციათ ამგვარ რისკთან დაკავშირებით.

მეორე ტიპის ზიანი შეიძლება იყოს ფიზიოლოგიური ან ემოციური ზიანი. მაგალითად, მონაწილეები შეიძლება განიცდიდნენ შფოთვას სარისკო ექსპერიმენტული პროცედურების ჩატარებისას. ეს ეხება კვლევის ყველა ჯგუფს, რადგან მათ არ იციან რომელი პროცედურა ჩაუტარდებათ. უფრო კონკრეტულად, არსებობს ვარაუდი, რომ მონაწილეები, რომლებსაც უტარდებათ ქსენოტრანსპლანტაცია, შეიძლება განიცდიდნენ ფსიქოლოგიურ სტრესს იმის გამო,

109

რომ მათ გადანერგილი აქვთ სხვა სახეობისგან აღებული ქსოვილი.4 უნდა აღინიშნოს, რომ მსგავსი ჩივილები აღინიშნებოდა ადამიანიდან ადამიანში გულის გადანერგვის შემთხვევებშიც, როდესაც ეს პროცედურა პირველად იქნა შემოღებული, ხოლო ბოლო ხანებში სახის ტრანსპლანტანტების შემთხვევებშიც, თუმცა ეს ჩივილები ხშირად მცირდება აღნიშნული პროცედურების ფართოდ დამკვიდრებისას. მიუხედავად ამისა, ამგვარი მოვლენების გამორიცხვა შეუძლებელია, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მედიის წარმომადგენლები და სოციალური ქსელები ფართოდ ავრცელებენ მოსაზრებას ამ პროცედურების „არაბუნებრივი“ ხასიათის შესახებ.

ამასთან დაკავშირებით, მონაწილეები შეიძლება აღმოჩნდნენ სოციალური რისკის ქვეშ. ამან შეიძლება უარყოფითი გავლენა მოახდინოს მათ დამოკიდებულებაზე სხვებთან ან მათ პოზიციაზე საზოგადოებაში. მაგალითად, მონაწილეებმა შეიძლება იგრძნონ, რომ სხვები მათ გაურბიან ზოონოზური ინფექციების საფრთხის გამო, ან იმის გამო, რომ ისინი არ ამართლებენ მკურნალობას აბორტის შედეგად გამოძევებული ნაყოფის ქსოვილის გამოყენებით. ამ რიკის კატეგორიას შეიძლება ასევე მივაკუთვნოთ თავისუფლების შეზღუდვა მჭიდრო მეთვალყურეობის გამო, რომელიც ინფექციის გავრცელების პრევენციის მიზნით დაწესებულია ქსენოტრანსპლანტაციის ჯგუფის მონაწილეებზე. უფრო ზოგადად, სოციალური ზიანი შეიძლება მოიცავდეს ეკონომიურ ზარალს (მაგალითად, სიცოხლის დაზღვევის მიღების გაძნელება) ან დასაქმების პერსპექტივის გაუარესებას გარკვეული სახის კვლევებში მონაწილეობის გამო. სწორედ ამგვარი ზიანის შესაძლებლობა განაპირობებს კონფიდენციალურობისა და ანონიმურობის დაცვის მკაცრი მოთხოვნების დაწესებას.

ზიანი არამონაწილეთათვის

უნდა აღინიშნოს, რომ კვლევის სარგებლის მსგავსად, აქ აღწერილი ყველა სახის ზიანი შეიძლება მიადგეს ისეთ ადამიანებს, რომლებიც არ მონაწილეობენ კვლევაში. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კვლევის მონაწილეებიდან სხვა ადამიანებზე ზოონოზური ინფექციების გადაცემის შესაძლებლობა ფიზიკური ზიანის მომტანია პირველ რიგში იმ ადამიანებისთვის, რომლებსაც კონტაქტი აქვთ კვლევის მონაწილეებთან, ხოლო შემდეგ მოსახლეობის უფრო ფართო მასებისათვის. ის პირები, რომლებიც კვლევაში არ მონაწილეობენ, განსაკუთრებით კი კვლევის მონაწილეებთან კონტაქტში მყოფი პირები, შესაძლოა ასევე განიცდიდნენ ფსიქოლოგიურ სტრესს ამგვარი ინფექციების რისკის გამო, და ასევე აღმოჩნდნენ სოციალური ზიანის საფრთხის ქვეშ სხვების მიერ ამ რისკის გაცნობიერების შედეგად (მაშინაც კი, როდესაც ამგვარი შიში არსებული

4 Nuffield Council on Bioethics, Animal-to-human Transplants: the ethics of xenotransplantation (London: Nuffield Council on Bioethics, 1996): para. 9.12.

110

რისკის ობიექტური ხარისხით არ არის გამართლებული). კვლევის არამონაწილეებს ზიანი შეიძლება მოუტანოს ასევე ფინანსური რესურსების გადანაწილებამ კლინიკური კვლევების სხვა სფეროებიდან. კვლევასა და ფართო სოციალური პრიორიტეტების ურთიეთდამოკიდებულების ეს საკითხი უფრო დაწვრილებით განხილულია მეშვიდე თავში. კვლევის არამონაწილეებბა შეიძლება ასევე მიიღონ ეკონომიური და რეპუტაციული ხასიათის ზიანი, რამაც შეიძლება ავნოს როგორც ინსტიტუტებს, ისე ცალკეულ ინდივიდებს. მაგალითად, მკვლევარებიც და მათი დამქირავებელი და დამფინანსებელი ინსტიტუტებიც შეიძლება განიცდიდნენ ეკონომიურ და რეპუტაციული ხასიათის ზარალს, თუკი მათ მიერ ჩატარებული კვლევა გაკრიტიკებულია სხვების (მაგალითად, დამფინანსებლების ან მარეგულირებელი ორგანოების) მიერ მისი საზიანო და/ან არაეთიკური ხასიათის გამო.

ზიანი და რისკი

ზიანის, ისევე როგორც სარგებლის, წინასწარ განჭვრეტა შეუძლებელია. ეს განსაკუთრებით ეხება კვლევას, სადაც ვცდილობთ გამოვიკვლიოთ უცნობი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის თავისებურებები. ამ შემთხვევაში ჩვენ ზიანის რისკის წინაშე ვდგავართ. როდესაც ზიანის რისკს ვაფასებთ, ჩვენ ვითვალისწინებთ ორ ფაქტორს: ზიანის მიღების ალბათობას და პოტენციური ზიანის მასშტაბს. რაც უფრო მეტია გარკვეული ქმედების შედეგად ზიანის მიღების ალბათობა და რაც უფრო მასშტაბურია მიღებული ზიანი, მით უფრო მაღალია ზიანის რისკი ამგვარი ქმედების შემთხვევაში. ქმედების შესახებ ჩვენი გადაწყვეტილებების უმეტესობა ემყარება მოსალოდნელ გართულებებს.

ეთიკის მრავალი დოკუმენტი, სადაც მონაწილის კეთილდღეობა ყველა სხვა ინტერესზე მაღლაა დაყენებული, მიგვითითებს ზიანის პრევენციის მკაცრ პასუხისმგებლობაზე.5 თუმცა, გამომდინარე იქიდან, რომ ადამიანის ნებისმიერი ქმედება შეიცავს გარკვეული ზიანის რისკს, მისი უპირობო პრევენციის პასუხისმგებლობა თითქმის შეუძლებელს ხდის რაიმე კვლევის ჩატარებას. ეს არამარტო ხელს შეუშლის საზოგადოების მიერ კვლევით განპირობებული სარგებლის მიღებას, არამედ შეეწინააღმდეგება კვლევის მონაწილეთა უმრავლესობის ინტერესებს, რადგან ხშირ შემთხვევაში კვლევის შედეგად მიღებული სარგებელი აღემატება კვლევაში მონაწილეობის რისკს. ეს ეხება ასევე სხვა ქმედებებთან შედარებით კვლევაზე დაწესებულ უფრო მკაცრ შეზღუდვებსაც.

5 Declaration of Helsinki (World Medical Association, Declaration of Helsinki: ethical principles for medical research involving human subjects (2008), Article 6. http://www.wma.net/en/30publications/10policies/b3/index.html) and the Oviedo Convention (Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with Regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine (Oviedo, 4.IV.1997), Article 2. http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/164.htm).

111

ამგვარი გართულებების თავიდან ასაცილებლად ჩვენ უნდა განვსაზღვროთ რისკის მისაღები ხარისხი.

არსებობს ამ პრობლემის გადაჭრის სამი გზა. პირველ რიგში, რისკი უნდა განიხილებოდეს მისაღებად, თუკი აღნიშნული რისკის ქვეშ მყოფ პიროვნებას თანხმობა აქვთ მოცემული. თანხმობის შედეგად დაშვებული რისკის შემთხვევაში ჩვენ პატივს ვცემთ ამ თანხმობის მომცემთა ავტონომიას და ასევე ვაღიარებთ, რომ სხვადასხვა პიროვნების მიერ რისკის მიმღებლობა სხვადასხვაა და ამ რისკს ყველაზე მეტად აცნობიერებენ ისინი, ვისაც გამოცდილი აქვთ მისი შედეგები. ამგვარი მოსაზრება გამყარებულია მილსის ზიანის პრინციპით, რომლის მიხედვითაც პიროვნების თავისუფლების შეზღუდვის ერთადერთი გამართლებული საფუძველი არის სხვებისთვის ზიანის მიყენების პრევენცია, და არა თავად მისი დაცვა ზიანისაგან.6 მიუხედავად ამისა, როგორც უკვე ვნახეთ წინა თავებში, ვალიდური თანხმობის მიღება ყოველთვის არ არის შესაძლებელი (მაგალითად, არაკომპეტენტური მონაწილეების ან გასაიდუმლოებული კვლევის შემთხვევაში). უფრო მეტიც, როგორც სასწავლო მაგალითში ჩანს, კვლევა, რომელზეც თანხმობა მოცემული აქვთ მის მონაწილეებს, შეიძლება შეიცავდეს რისკს მოსახლეობის უფრო ფართო მასებისათვის, ვისგანაც თანხმობის მიღება პრაქტიკულად შეუძლებელია. მეორე მხრივ, რისკი შეიძლება განიხილებოდეს მისაღებად, თუ ის გარკვეულ ზღვრულ დონეზე დაბალია. ეს საფუძვლად უდევს კონცეფციას „მინიმალური რისკის“ შესახებ, რომელიც ქვემოთ იქნება განხილული. დაბოლოს, რისკის მისაღები ხარისხი შეიძლება დამოკიდებული იყოს კვლევის რისკებსა და მოსალოდნელ სარგებელს შორის ბალანსზე. რისკებისა და სარგებლის ბალანსი იქნება ჩვენი შემდგომი დისკუსიის მთავარი საკითხი.

რისკისა და სარგებლის ბალანსი

მიუხედავად იმისა, რომ კვლევის ეთიკასთან მიმართებაში ხშირად მივმართავთ რისკისა და სარგებლის ბალანსის საკითხს, ამ ტერმინმა პოტენციურად შეიძლება შეცდომაში შეგვიყვანოს.7 სარგებელი რეალური შედეგია, ხოლო რისკი გარკვეული ზიანის ან საფასურის ალბათობაა. სარგებელი შეიძლება დაბალანსებულ იქნას ზიანის მიმართ, მაშინ როდესაც რისკი დაბალანსებულ უნდა იქნას გარკვეული სარგებლის ალბათობის მიმართ. ამდენად, დაბალანსების პროცესის დროს მკვლევარების ან ეთიკის კომიტეტის მიერ გათვალისწინებულ ინდა იქნას როგორც პოტენციური ზიანისა და სარგებლის მასშტაბები, ისე მათი ალბათობებიც.

კონსეკვენციალიზმი და მისი შესაძლო ბენეფიტი

6 John Stuart Mill, On Liberty (London: Longman, Roberts & Green, 1869; Bartleby.com, 1999. www.bartleby.com/130/), Chapter 1, para. 1. 7 Peter H. Van Ness, “The concept of risk in biomedical research involving human subjects”, Bioethics 15, no. 4 (2001): 364-70.

112

დაბალანსების ერთ-ერთი მიდგომა შემოთავაზებულია კონსეკვენციალიზმის თეორიის მიერ. პირველი თავიდან შეგვიძლია გავიხსენოთ, რომ, ზოგადად, კონსეკვენციალისტური მორალური თეორია ამტკიცებს, რომ სწორი ქმედებაა ის, რომელიც იძლევა შეძლებისდაგვარად საუკეთესო შედეგებს, ხოლო უტილიტარიანიზმი აერთიანებს კონსეკვენციალიზმის ამ პრინციპს იმ შეხედულებასთან, რომლის მიხედვითაც მორალურად მნიშვნელოვანი ყველა შედეგი შეიძლება შეფასდეს ერთი საზომით, ეგრეთწოდებული მარგებლობით და ხშირად გაიგივებულია ბედნიერებასა, ან კეთილდღეობასთან. ამდენად, უტილიტარიანიზმი მოგვიწოდებს, რომ მაქსიმალურად გავზარდოთ მარგებლობა. უფრო დახვეწილი უტილიტარიანიზმი აღიარებს, რომ ჩვენ დარწმუნებით არ ვიცით, რა მარგებლობა ექნება გარკვეულ ქმედებას და მოგვიწოდებს, გავზარდოთ მოსალოდნელი მარგებლობა, სადაც ქმედების მოსალოდნელი მარგებლობა გულისხმობს ამ ქმედების ცალკეული შესაძლო შედეგის ალბათობისა და მისი მარგებლობის ნამრავლთა ჯამს.

ზოგადად ეს მიდგომა გვთავაზობს ნათელ და მკაცრად განსაზღვრულ პასუხს კითხვაზე, თუ როგორ უნდა დავაბალანსოთ კვლევის რისკები მოსალოდნელი სარგებლის მიმართ. ამ მოდელის გამოყენება სასწავლო მაგალითში საშუალებას მოგვცემს შევაფასოთ წინა სექციებში განხილული ყოველი პოტენციური სარგებელი და საფასური (შეიძლება გამოვიყენოთ ისეთი ინსტრუმენტი, როგორიცაა სიცოცხლის ხარისხიანი წლები (QALY)8), გავამრავლოთ თითოეული მათგანი ჩვენს მიერ განსაზღვრულ მათ ალბათობაზე და შემდეგ შევაჯამოთ, რათა მივიღოთ კვლევის მოსალოდნელი საერთო მარგებლობა. შემდეგ ჩვენ შეგვიძლია შევადაროთ ის იმ მოსალოდნელ მარგებლობასთან, რომელსაც მივიღებდით იმ შემთხვევაში, თუ კვლევას საერთოდ არ ჩავატარებდით, ან ჩავატარებდით მეშვიდე კითხვაში მოცემული ვარიანტების მიხედვით, ბოლოს კი ავირჩევთ მოქმედების იმ გზას, რომელსაც უფრო მაღალი მოსალოდნელი მარგებლობა ექნება. თუმცა, პრაქტიკაში ეს არც მარტივი იქნება და არც ზუსტად განსაზღვრული, ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ჩვენ იშვიათად გვაქვს წარმოდგენა ზიანისა და სარგებლის ალბათობების შესახებ, ნაწილობრივ იმიტომაც, რომ რთულია სხვადასხვა სახის სარგებლის შეფასება და შედარება და, ასევე, შესაძლო შედეგების ზუსტი რაოდენობის განჭვრეტა. უფრო მეტიც, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ამ სირთულეებს შევამცირებთ დაშვებული ვარაუდების გამარტივებით და რისკის შეფასების სტანდარტიზებული მოდელის გამოყენებით, ეს მიდგომა მაინც დაუცველია ზოგიერთი სტანდარტული ფილოსოფიური არგუმენტის მიმართ, რომლებიც ეწინააღმდეგება კონსეკვენციალიზმს და ასევე კონფლიქტებს როგორც საყოველთაოდ გავრცელებულ მორალურ შეხედულებთან, ისე კვლევის ეთიკის კოდექსის მნიშვნელოვან დებულებებთან.

8 The QALY, referred to above (p. 100), can be thought of as a measure of utility, albeit a restricted measure that only takes account of health-related elements of welfare.

113

ინტერპერსონალური და ინდივიდუალური დაბალანსება

იმ შემთხვევაშიც, თუ მოსალოდნელი მარგებლობა ჩაითვლება მუშა ინსტრუმენტად კვლევის სასარგებლო და საზიანო შედეგების შესადარებლად, ერთი პიროვნების (ან პიროვნებათა ჯგუფის) სარგებელსა და მეორე პიროვნების საფასურს შორის კომპრომისის დაშვება მორალურ პრობლემას წარმოადგენს. ეს ასახულია კვლევის პრაქტიკის ეთიკის კოდექსში და კანონმდებლობაში კვლევის სუბიექტის ინდივიდუალური ინტერესების უპირატესობის შესახებ.

მოსაზრებები აღნიშნული კომპრომისის შესახებ განხილულია მეექვსე თავში. თუმცა, აქვე შეგვიძლია აღვნიშნოთ (გავიხსენოთ დისკუსია პირველი თავიდან), რომ ერთ-ერთი მახასიათებელი, რომელიც დეონტოლოგიურ მიდგომებს განასხვავებს კონსეკვენციალიზმის ეთიკისაგან, არის მათი ოპოზიციური დამოკიდებულება ამგვარი ინტერპერსონალური კომპრომისის საერთო აღიარების მიმართ. დეონტოლოგიური მიდგომების მიხედვით, ჩვენ გვაქვს ვალდებულებები გარკვეული ინდივიდების მიმართ, რომლებიც არ უნდა იქნან უგულვებელყოფილნი მხოლოდ იმიტომ, რომ შესაძლებელია მნიშვნელოვანი საერთო სარგებლის მიღწევა მათთვის მიყენებული ზიანის მიუხედავად. ხშირად ეს ფორმულირებულია, როგორც პიროვნების მიმართ პატივისცემა და იდეა იმის შესახებ, რომ პიროვნებებს უნდა მოვექცეთ ისე, რომ მონაწილეობას ვიღებდეთ მათი მიზნების მიღწევაში, და არა როგორც საშუალებებს სხვათა მიზნების მისაღწევად. მსგავსი შეხედულების ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული ფორმულირების თანახმად, „ინტერპერსონალური კომპრომისის დაშვებით უტილიტარიანიზმი სერიოზულად არ განიხილავს პიროვნებების განსხვავებულობას“.9 პრინციპლისტურ მიდგომებში, როგორიცაა ბიუჩემპისა და ჩილდრესის მიდგომები, პრინციპი „არ ავნო“ და პიროვნების ავტონომიის მიმართ პატივისცემა უფრო მწვავედაა მოწოდებული, ვიდრე სიკეთის კეთების პრინციპი (თუმცა ოფიციალურად პრინციპების თანმიმდევრობა არ არსებობს), ასე რომ, თანხმობისა და ზიანის თავიდან აცილების მოთხოვნებმა შეიძლება დააბრკოლოს კვლევის სუბიექტებზე რაიმე ქმედების განხორციელება მაშინაც კი, თუ მოსალოდნელი სარგებელი მოსალოდნელ ზიანს აღემატება.

ზოგიერთი სხვა, ნაკლებად ინდივიდუალისტური, მორალური თეორიები შესაძლოა უფრო მეტ სიმპათიას გამოხატავდნენ იმ იდეის მიმართ, რომლის თანახმადაც ინდივიდებმა უნდა იტვირთონ გარკვეული რისკები საერთო სიკეთის სასარგებლოდ. მაგალითად, მიჩნეულია, რომ კომუნიტარიანიზმი საერთო საზოგადოებრივ სიკეთეს ინდევიდების ინტერესებზე უფრო მაღლა აყენებს. თუმცა, ის მხარს უჭერს არა პიროვნებისა და საზოგადოების ინტერესებს შორის კომპრომისს, არამედ იდეას, რომ პიროვნების კეთილდღეობა დამოკიდებულია საზოგადოების კეთილდღეობაზე, რაც 9 John Rawls, A Theory of Justice (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1971): 27.

114

შესაძლოა უფრო რეალური იყოს სოციალურ და კულტურულ ინტერესებთან დაკავშირებით, ვიდრე სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის რისკებთან მიმართებაში.

უნდა აღინიშნოს ასევე, რომ დეონტოლოგიური და უფლებებზე დამყარებული მიდგომები კატეგორიულად არ უნდა ეწინააღმდეგებოდნენ პიროვნებების სარგებლისა და რისკების დაბალანსების საკითხს. ისინი შეიძლება ამტკიცებდნენ, რომ ერთი პიროვნების რისკის ქვეშ დაყენება მეორის სასარგებლოდ უპირობოდ უნდა იქნას უარყოფილი უმნიშვნელო ან ზომიერი საზოგადოებრივი სარგებლის შემთხვევაში, მაგრამ აღნიშნული მოსაზრება შესაძლებელია უგულვებელყოფილი იქნას კატასტროფული ზიანის თავიდან აცილების მიზნით. ისინი, მაგალითად, შეიძლება აღიარებდნენ გარკვეული კომპრომისის დაშვების საჭიროებას ინდივიდუალური ინტერესების სასარგებლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც საჭიროა ვაქცინების გადაუდებელი ტესტირება გლობალური პანდემიის თავიდან ასაცილებლად. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება არსებობდეს დავა იმის გარშემო, თუ რა უნდა იქნას მიჩნეული კატასტროფულ გარემოებებად, ეს მიდგომა არ ვრცელდება კლინიკური კვლევების უმეტესობაზე და კიდევ უფრო ნაკლებად სხვა სფეროებში ჩატარებულ კვლევებზე.

კონსეკვენციალისტური პერსპექტივიდანაც კი შესაძლოა არსებობდეს მიზეზები იმისა, რომ უარვყოთ ან შევზღუდოთ კომპრომისი ინდივიდუალურ რისკებსა და ფართო საზოგადოებისთვის მოსალოდნელ სარგებელს შორის. ზოგიერთი თვლის, რომ თუ ადამიანების მნიშვნელოვანი ინტერესები არ არის დაცული სამართლებრივი უფლებების სისტემის მიერ, შედეგად მიღებული უსაფრთხოების დარღვევა შეუძლებელს გახდის მაღალი ხარისხის მარგებლობის მიღწევას მთლიანად საზოგადოებისათვის. თუკი მივიჩნევდით, რომ მკვლევარები ჩვეულებრივ უშვებენ კომპრომისს ინდივიდუალურ რისკებსა და საზოგადოებრივ სარგებელს შორის, ეს შედეგად გამოიწვევდა უსაფრთხოების მნიშვნელოვან დარღვევას, მაგალითად, მკურნალობის საჭიროების მქონე პირებში და ძალზე გაართულებდა სუბიექტების ჩართვას მომავალ კვლევებში.

ამგვარად, არსებობს სხვადასხვა მიზეზი, რომლებიც ასახულია კვლევის პრაქტიკის ეთიკის კოდექსსა და კანონმდებლობაში და რომლებიც გვაფიქრებინებს, რომ კვლევის შედეგად გამოწვეული ინდივიდუალური რისკები არ შეიძლება იქნას გამართლებული მთლიანად საზოგადოებისთვის მოსალოდნელ სარგებელთან მათი უბრალო დაბალანსებით. ეს ღიად ტოვებს რისკებისა და მოსალოდნელი სარგებლის დაბალანსების შესაძლებლობას თითოეული ინდივიდისათვის. ამგვარი კომპრომისის შემთხვევაში არც ერთი ინდივიდის საერთო ინტერესები არ ეწირება სხვათა სარგებელს. თუმცა, კომპეტენტური პირების შემთხვევაში შეიძლება ვიფიქროთ, რომ იმის ნაცვლად, რომ დავეყრდნოთ მკვლევარებისა და ეთიკის კომიტეტის განსჯას პოტენციური ზიანისა და სარგებლის შეწონვის შესახებ, ეს

115

გადაწყვეტილება მიღებულ უნდა იქნას ინფორმირებული თანხმობის მეშვეობით იმ პიროვნების მიერ, რომელსაც ეს რისკი ემუქრება. ეს მოსაზრება იძლევა შეწონვის საშუალებას იმისათვის, რომ გავითვალისწინოთ არა მარტო ის, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია თითოეული ზიანი და სარგებელი თანხმობის საფუძველზე ჩართული ინდივიდისათვის, არამედ ასევე პიროვნების სურვილი რისკის ქვეშ დააყენოს საკუთარი თავი რაიმე სარგებლის მიღების მიზნით. თუმცა, როგორც უკვე ვნახეთ, თანხმობის მიღება ყოველთვის არ არის შესაძლებელი და ასეთ შემთხვევებში შეიძლება საჭირო იყოს სხვა პიროვნების, და არა კვლევის მონაწილის, მიერ რისკებსა და სარგებელს შორის ბალანსის შეფასება. არაკომპეტენტური სუბიექტების შემთხვევაში საჭირო იქნება შეფასდეს, რამდენად ემსახურება კვლევაში მონაწილეობა მათ საუკეთესო ინტერესებს. ეს იმ შეფასების მსგავსია, რომელიც მოხდებოდა არაკომპეტენტური პაციენტის მკურნალობის დაწყებამდე კლინიკის კონტექსტში.

მინიმალური რისკი

დამატებითი კითხვები ჩნდება იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ უნდა გავუმკლავდეთ გარკვეული კატეგორიის რისკებს. ერთ-ერთ ასეთ კატეგორიას მიეკუთვნება ძალზე მცირე რისკები. როგორც უკვე აღინიშნა, კვლევის სუბიექტის რისკის ქვეშ დაყენების მნიშვნელოვანი გამამართლებელი ელემენტია ამ სუბიექტების თანხმობა, მაგრამ ამგვარი გამართლება არ არსებობს კვლევაში არაკომპეტენტური სუბიექტების მონაწილეობის შემთხვევაში, ან როდესაც თანხმობის მიღება შეუძლებელია მეთოდოლოგიური მიზეზების გამო. ეს შეიძლება პრობლემატური იყოს ასევე იძულების ან გადაჭარბებული ზეწოლის შემთხვევაში. მინიმალური რისკის კონცეფცია (და ზოგჯერ მინიმალური ტვირთი) გამოიყენება ისეთი შემთხვევების გამოსავლენად, როდესაც კვლევის ჩატარება შესაძლებელია ვალიდური თანხმობის გარეშე, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მონაწილეთათვის არავითარი სარგებელი არ არის მოსალოდნელი, რითაც შესაძლებელი იქნებოდა უფრო მნიშვნელოვანი რისკების კომპენსირება.10 ზოგიერთ შემთხვევაში, არსებულ რეგულაციებზე დამოკიდებულებით, ის გამოიყენება იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ, რომელი შემთხვევები ექვემდებარება დაჩქარებულ განხილვას (მაგალითად, მხოლოდ თავმჯდომარის მიერ ან სრული ეთიკური კომიტეტის ქვეკომიტეტის მიერ). მსგავსი ზღვარი შეიძლება იგულისხმებოდეს იმ შემთხვევაშიც, 10 მაგალითისთვის იხილეთ: Article 17 of the Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with Regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine (Oviedo, 4.IV.1997), http://conventions.coe.int/ Treaty/en/Treaties/Html/164.htm), and Article 15 of its Additional Protocol Concerning Biomedical Research (Strasbourg, 25.I.2005), http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/02_Biomedical_research_en/195%20Protocole%20recherche%20biomedicale%20e.pdf, სადაც აღნიშნულია, რომ კვლევები პიროვნებებზე, რომლებსაც არა აქვთ თანხმობის მოცემის უნარი და შედეგად არ ზლევიან სარგებელს კვლევის მონაწილეთათვის შეიძლება იქნას დამტკიცებული, თუ ის „შეიცავს მხოლოდ მინიმალურ რისკს და მინიმალურ ტვირთს იმ ადამიანებისათვის, ვინც ტანხმობა განაცხადა“. დამატებითი პროტოკოლი იძლევა კონცეფციის გამოყენების შესაძლებლობას სხვა შემთხვევებისთვისაც მოწყვლადი პირების მონაწილეობით, რომელთა შორის შეიძლება იყოს კვლევები ორსულ ან მეძუძურ ქალებზე, გადაუდებელ კლინიკურ სიტუაციებზე ან თავისუფლებააღკვეთილ პირებზე.

116

როდესაც განვსჯით, თუ რომელი რისკის შესახებ უნდა ვაცნობოთ კვლევის მონაწილეებს იმისათვის, რომ მათი თანხმობა ვალიდური იყოს.

არ არსებობს მინიმალური რისკის უნივერსალურად შეთანხმებული განმარტება. განმარტებათა უმრავლესობის მიხედვით, მინიმალური რისკი ეკვივალენტურია იმ რისკისა, რომელსაც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ან სამედიცინო შემოწმების დროს ვაწყდებით. ეს განმარტებები, რა თქმა უნდა, ერთმანეთის მსგავსნი არ არიან. უფრო მეტიც, ისინი სხვადასხვა ინტერპრეტაციას ექვემდებარებიან.11 მაგალითად, ნებისმიერი განმარტება შეიძლება ინტერპრეტირებულ იქნას, როგორც აბსოლუტური სტანდარტი, რომელიც გამოიყენება კვლევის ყველა პოტენციური სუბიექტებისათვის, ან ფარდობითი სტანდარტი ცალკეული ინდივიდებისათვის. ფარდობითი სტანდარტი საშუალებას იძლევა საკმაოდ მნიშვნელოვანი რისკები შევაფასოთ, როგორც „მინიმალური რიკები“ იმ ინდივიდებისათვის, რომლებიც შესაძლოა კლინიკური, სოციალური მიზეზების, ან სამუშაო ადგილის გამო რუტინულად იმყოფებიან საშუალოზე მაღალი ხარისხის რისკის ქვეშ და, ამდენად, არასამართლიანი იქნებოდა თანხმობის გარეშე მათი, როგორც კვლევის სუბიექტების, უფრო მაღალი რისკის ქვეშ დაყენება მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი ისედაც ამგვარი რისკის ქვეშ იმოყოფებიან. მეორეს მხრივ, აბსოლუტური სტანდარტი საჭიროებს დამატებით განმარტებას: ის შეიძლება იყოს რისკის ხარისხი, რომელსაც მოსახლეობის ტიპიური ან საშუალო წარმომადგენელი აწყდება ყოველდღიურ ცხოვრებაში ან რუტინული სამედიცინო გამოკვლევის დროს. ის შეიძლება ასევე განისაზღვროს, როგორც რისკის ხარისხი, რომელსაც საზოგადოების ყოველი წევრი რუტინულად მოელის. ორივე ამ სტანდარტს აქვს ხარვეზი. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი იყენებენ ამოსავალ რისკებს, რომლებიც დაშვებულია ყოველგვარი თანხმობის (ან წერილობითი თანხმობის) გარეშე12 , ეს არის რისკები, რომლებიც ხშირად დაკავშირებულია ამ რისკების ქვეს მყოფი ადამიანის სარგებელთან. ამდენად, ჩვენ ვერ დავუშვებთ მსგავსი ხარისხის რისკებს ისეთ კვლევებში, სადაც მონაწილეებს არავითარი სარგებელი არ ელით.

მეორე მნიშვნელოვანი საკითხი ეხება მინიმალური რისკის განმარტებას, როგორც რისკისა, რომელიც რომელიმე სხვა რისკის ეკვივალენტურია, რითაც ჩვენ ვუშვებთ, რომ შესაძლებელია სხვადასხვა რისკების პირდაპირი რაოდენობრივი შედარება. ეს პრობლემატურია ორი მიზეზის გამო. პირველ რიგში, საეჭვოა, რომ მკვლევარებს ან ეთიკის კომისიას შეეძლოთ რაოდენობრივად დაახასიათონ მინიმალური რისკები ან რისკები, როლებსაც შემოთავაზებული კვლევის პროექტი შეიცავს. მეორეს მხრივ, სხვადასხვა რისკების ეკვივალენტურობის იდეა გულისხმობს, რომ რისკის

11 იხილეთ: Loretta M. Kopelman, “Minimal risk as an international ethical standard in research”, Journal of Medicine and Philosophy 29, no. 3 (2004): 351-78. 12 CIOMS გზამკვლევები იყენებენ რუტინული გამოკვლევის სტანდარტს, რომელიც მთლიანად ეხება გამოკვლევის პროცედურებს, “რომელთა მიმართებაშიც ხელმოწერილი თანხმობის ფორმები კვლევის ფარგლებს გარეთ ჩვეულებრივ არ მოითხოვება.”(Council for International Organizations of Medical Sciences, International Ethical Guidelines for Biomedical Research Involving Human Subjects (2002), commentary on Guideline 4.http://www.cioms.ch/frame_guidelines_nov_2002.htm)

117

ელემენტები შეიძლება კომბინირებულ იქნას ერთი საზომის ფარგლებში. ამისათვის თითოეული პოტენციური ზიანის სიდიდე უნდა გავამრავლოთ მის ალბათობაზე, ისევე როგორც მოსალოდნელი მარგებლობის გამოთვლისას. თუმცა, ამ მიდგომის საწინააღმდეგო არგუმენტი ის არის, რომ ის არ შეესაბამება იმ ხერხს, რომლითაც ჩვენ, ინდივიდუალურად თუ კოლექტიურად, განვსჯით, რამდენად დასაშვებია ესა თუ ის რისკი. ჩვენ შეიძლება, მაგალითად, ვიფიქროთ, რომ პოტენციური ზიანი, რომელიც აღემატება სერიოზულობის გაკვეულ დონეს, არ არის დასაშვები, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ალბათობა შეიძლება უკიდურესად დაბალი იყოს.

ოვიედოს კონვენცია გვთავაზობს მინიმალური რისკისა და ტვირთის ისეთ განმარტებებს, რომლებმაც შეიძლება თავიდან აგვაცილოს ეს პრობლემა. ამ განმარტებების თანახმად, რისკი მიიჩნევა მინიმალურად, თუ „ ინტერვენციის ბუნებიდან და მასშტაბიდან გამომდინარე, მისი მოსალოდნელოდნელი შედეგი ძალზე უმნიშვნელო და დროებითი ხასიათის უარყოფით ზეგავლენას ახდენს თანხმობის მომცემი პიროვნების ჯანმრთელობაზე“, ხოლო ტვირთი მიიჩნევა მინიმალურად, თუ „მოსალოდნელი დისკომფორტი დროებითი და უმნიშვნელოა თანხმობის მომცემი პიროვნებისათვის“.13 გამომდინარე იქიდან, რომ ეს განმარტება ემყარება კონკრეტულ აღწერილობას და არა ეკვივალენტურობის იდეას, ის თავიდან გვაცილებს რისკების გამოთვლისა და მათი შედარების გადაუდებელ საჭიროებას. ის ასევე გულისხმობს, რომ უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს ინტერვენციის მაქსიმალურ პოტენციურ ზეგავლენას, რომლის ალბათობა შედარებით უმნიშვნელო როლს თამაშობს იმის განსაზღვრაში, თუ რა სახის ზეგავლენაა მინიმალური. თუმცა, ეს განმარტებაც მნიშვნელოვანი განსჯის საგანს უტოვებს ეთიკის კომიტეტს: როგორი ზეგავლენა უნდა მივიჩნიოთ „ძალზე უმნიშვნელოდ“ და რას ნიშნავს „მოსალოდნელი“ შედეგი - უნდა გავიგოთ თუ არა ეს, როგორც ალბათობის ზღვრული დონე და თუკი ასეა, რომელია ეს ზღვრული დონე?

მაღალი რისკები

მინიმალური რისკის კონცეფცია ემყარება იმ მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც ზოგიერთი რისკი იმდენად მცირეა, რომ შესაძლებელია მათ ქვეშ ადამიანების დაყენება ყოველგვარი თანხმობის გარეშე. საპირისპიროდ ამისა, ზოგიერთი რისკი იმდენად მაღალია, რომ თანხმობის შემთხვევაშიც კი არ შეიძლება ადამიანების ასეთი რისკების ქვეშ დაყენება. ჩვენ არ შეგვიძლია ამგვარი დასკვნის გაკეთება, როდესაც ინდივიდებისათვის კვლევაში მონაწილეობის სარგებელი მოსალოდნელ რისკებს აღემატება. მაგალითად, სასწავლო მაგალითში ერთი ან რამდენიმე შემოთავაზებული მკურნალობა მათი ექპერიმენტული ბუნებიდან გამომდინარე შეიძლება შეიცავდეს 13 Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Biomedical Research (Strasbourg, 25.I.2005), Article 17. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/02_Biomedical_research_en/195%20Protocole%20recherche%20biomedicale%20e.pdf

118

მაღალ რისკებს, მაგრამ ისინი პერსპექტივაში გვთავაზობენ სიცოცხლის ხარისხის მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას, რაც ამჟამად არსებული მკურნალობის მეთოდებით ვერ მიიღწევა. სხვა ექსპერიმენტული პროცედურები შეიძლება შეიცავდნენ კიდევ უფრო მაღალ რისკებს, მაგრამ, ისევე, როგორც ეს ხდება კვლევის კონტექსტის გარეთ არსებულ სამედიცინო პრაქტიკაში, მაინც მისაღები იყოს, თუკი ეს სიცოცხლის გახანგრძლივების ან ძალზე სერიოზული დაავადების პრევენციის ერთადერთი საშუალებაა. თუმცა, კვლევის ეთიკის მრავალი კომიტეტი თავს შეიკავებდა თანხმობის შემთხვევაშიც კი მიეცა უფლება პაციენტებისათვის ძალზე მაღალი რისკების ქვეშ დაეყებინათ საკუთარი თავი, თუ კვლევა მათ სერიოზულ სარგებელს არ მოუტანდა.

ასეთ შემთვევებში არსებობს ცდუნება, რომ ეჭვის ქვეშ დავაყენოთ იმ პოტენციური მონაწილის კომპეტენტურობა, რომელსაც სურვილი აქვთ თანხმობა მისცეს ისეთ რამეზე, რაც სავარაუდოდ მის ინტერესებს მკვეთრად ეწინააღმდეგება. თუმცა, როგორც ეს მესამე თავში ვიხილეთ, შესაძლებელია რომელიმე პიროვნება, რომელიც არ არის არაკომპეტენტური, თავისი უჩვეულო პრიორიტეტების გამო იღებდეს ისეთ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც უმრავლესობას შეიძლება უცნაურად მოეჩვენოს. უფრო მეტიც, ის მიზეზები, რომელთა გამო პიროვნება მოტივირებულია მონაწილეობა მიიღოს მაღალი რისკების შემცველ კვლევაში, შეიძლება სულაც არ იყოს დაკავშირებული მის პირად ინტერესებთან. ლიბერალები და ლიბერტანიალები თვლიან, რომ ეთიკის კომიტეტის მხრიდან გაუმართლებელად პატერნალისტური იქნებოდა სხვა კონტექსტებში ავტონომიისთვის მინიჭებული უპირატესობის საპირისპიროდ უგულვებელეყოთ ავტონომიური პიროვნების შეხედულება, რომ კვლევაში მონაწილეობა მის საუკეთესო ინტერესებს ემსახურება, ან შეწინააღმდეგებოდნენ მათი მონაწილეობის სურვილს ალტრუისტული მოსაზრებების გამო.

თუმცა, შეიძლება იყოს იმ მტკიცებულების სხვა მიზეზებიც, რომლის მიხედვითაც არსებობს რისკის ზღვრული დონე, რომლის გამართლება თანხმობის მიცემით შეუძლებელია. თუკი ისეთივე შედეგები მიიღებოდა ნაკლებად სარისკო საშუალებებით, მაშინ კონსეკვენციალისტური შეხედულებები წინააღმდეგობას გაუწევდა სარისკო პროცედურების განხორციელებას. მაშინაც კი, თუ სარისკო პროცედურები იძლევა ისეთ შედეგებს, რომელთა მიღებაც სხვაგვარად შეუძლებელი იქნებოდა, უნდა ვიფიქროთ, რომ თანხმობის შემთხვევაშიც კი პიროვნების დაყენება მაღალი რისკის ქვეშ ეწინააღმდეგება მკვლევართა ვალდებულებებს, რამდენადაც ეს მოიცავს ვალდებულებას „არ ავნო“ და ავტონომიის მიმართ პატივისცემას. მკვლევართა ვალდებულებები შეიძლება დაკავშირებული იყოს არა მარტო კვლევის საგანთან, არამედ კვლევით ინსტიტუტთან, რომლის რეპუტაცია შეიძლება შეილახოს სავარაუდოდ მაღალი რისკების შემცველ კვლევებთან ასოცირების გამო. შესაძლებელია ასევე შეილახოს მკვლევართა რეპუტაცია ზოგადად (ან კონკრეტულ

119

დისციპლინაში), რამაც შესაძლოა შემდგომში გაართულოს მონაწილეთა ჩართვა კვლევაში. ღირსეულმა ეთიკოსებმა შეიძლება დაამატონ, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მაღალი რისკი გამართლებულია მონაწილისგან ვალიდური თანხმობის მიღებით, პიროვნების დაყენება ამგვარი რისკების ქვეშ იქნება ქმედება, რომელიც ეწინააღმდეგება იმ თვისებებს, რომლებიც გვსურს, რომ მკვლევარს გააჩნდეს და შემდგომში კიდევ უფრო დახვეწოს.

დიდი მასშტაბის/დაბალი ალბათობის და დაუდგენელი რისკები

ძალზე მცირე და მაღალი რისკების გარდა არსებობს ასევე განსაკუთრებული რისკების პრობლემაც, რომელიც მოიცავს დაბალი ალბათობის, მაგრამ საკმაოდ სერიოზულ ზიანს. ზოგადად, ჩვენ შეგვიძლია გავუმკლავდეთ ამ რისკებს, თუ გამოვითვლით მოსალოდნელ საფასურს და შევადარებთ მას პროცედურის მოსალოდნელ სარგებელთან, რომლებიც ცალკეულ პიროვნებას ან მათ ერთობლიობას უკავშირდება. თუმცა, უმრავლეს შემთხვევაში მათი ალბათობები უცნობია ან ისინი არ არის ხოლმე განხილვის თემა. გამომდინარე აქედან, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ზოგიერთი შედეგი იმდენად ცუდია, რომ უნდა შევეცადოთ მათი თავიდან აცილება მაშინაც კი, თუ მათი ალბათობა ძალზე დაბალია.

სასწავლო მაგალითში მოყვანილი მესამე ჯგუფის აღწერილობა სწორედ ასეთ შემთხვევას წარმოადგენს. ქსენოტრანსპლანტაციით გამოწვეული ერთ-ერთი პოტენციური ზიანი შეიძლება იყოს ინფექციის გამომწვევის გადაცემა „დონორი“ ცხოველიდან ადამიანზე და უარეს შემთხვევაში ეს ინფექცია შესაძლოა იყოს როგორც სერიოზული ზიანის მომტანი ადამიანებისათვის, ისე ადვილად გავრცელებადი ადამიანიდან ადამიანზე. როგორც ქსენოტრანსპლანტაციის კრიტიკოსები აღნიშნავენ, ამან შეიძლება გამოიწვიოს აივ ინფექციის მსგავსი, ან კიდევ უფრო სერიოზული ახალი პანდემია. შედეგად, ისინი მოუწოდებენ განსაკუთრებული პრევენციული მიდგომების გამოყენებას და ქსენოტრანსპლანტაციაზე მორატორიუმის მიღებას.14

პრევენციული პრინციპი ასახვას ჰპოვებს გარემოს დაცვის პოლიტიკაში და ამ კონტექსტში ის გათვალისწინებულ იქნა ევროპის თანამეგობრობის შექმნის შესახებ 1992 წლის შეთანხმებაში. თუმცა, ამჟამად ეს მიდგომა მოიცავს უფრო ფართო სპექტრის პოლიტიკურ საკითხებს: ევროპის კომისიის საკომუნიკაციო გზავნილები პრევენციული პრინციპის შესახებ ეხება არა მარტო გარემოსთვის, არამედ ადამიანის

14 მაგალითად, Recommendation 1399 (1999) of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/ Documents/AdoptedText/ta99/EREC1399.htm, რომელიც მოუწოდებს ქსენოტრანსპლანტაციის კანონიერად ამკრძალავი მორატორიუმის სასწრაფო მიღებას, რომელიც მოიცავს კლინიკური ექსპერიმენტებსაც. ევროპის სხვადასხვა ქვეყნებმა სხვადასხვა დროს მიიღეს მორატორიუმები ან დააწესეს სპეციალური რეგულაციები ქსენოტრანსპლანტაციაზე. იხილეთ: Council of Europe, Report on the State of the Art in the Field of Xenotransplantation (Strasbourg,21 February 2003), CDBI/CDSP-XENO (2003), Chapter 8. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/06_ Xenotransplantation_en/XENO(2003)1_SAR.pdf

120

ან ცხოველის ჯანმრთელობისთვის, ან მცენარისთვის მიყენებულ სერიოზულ ზიანს 15 და, ამავდროულად, ეს პრინციპი გათვალისწინებულია საკვების შესახებ კანონის მარეგულირებელი ნორმების ზოგად პრინციპებსა და მოთხოვნებში, რომლებიც უკავშირდება ადამიანის ჯანმრთელობას.16 აღნიშნული პრინციპის ზუსტი ინტერპრეტაცია კამათის საგანია, რომელიც განხილული იქნება მერვე თავში. თუმცა, ზოგადად ის გულისხმობს, რომ იმ შემთხვევაში, როდესაც ქმედება იწვევს სერიოზული სახის ზიანს, საჭიროა შესაბამისი ზომების მიღება, რათა თავიდან ავიცილოთ ან შევამციროთ მოსალოდნელი ზიანი, მიუხედავად იმისა, რომ მეცნიერული მონაცემები არ იძლევა ამ რისკის ზუსტი შეფასების საშუალებას.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ პრევენციული ღონისძიება არ არის საფასურს მოკლებული. სასწავლო მაგალითში ღორის ნერვული იმპლანტის კვლევისგან თავის შეკავების ან მისი გადადების მცდელობამ ბევრ ამჟამინდელ ან მომავალ პაციენტს შეიძლება მოაკლოს ღირებული მკურნალობის შესაძლებლობა, ხოლო უფრო ზოგადად, ქსენოტრანსპლანტაციაზე მორატორიუმის მიღებამ ათასობით ადამიანს შეიძლება დაუკარგოს სიცოცხლის შემანარჩუნებელი მკურნალობის პოტენციური შანსი. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული პრინიციპი შემუშავებულია ისეთი შემთხვევებისთვის, სადაც ჩვენ არა გვაქვს მეცნიერულად დასაბუთებული მტკიცებულება რისკის ხარისხის შესახებ, ეთიკურად გაუმართლებელი იქნებოდა ყოველგვარი მტკიცებულების გარეშე ამგვარი საფასურის გაღება მხოლოდ საეჭვო რისკის საფუძველზე. შესაბამისად, პრევენციული პრინციპის გამოყენება უფრო მისაღები იქნება, თუკი ის გაითვალისწინებს არა მარტო სავარაუდო ზიანის მასშტაბს, არამედ ამგვარი საშიშროების რეალური არსებობის შესახებ მტკიცებულებას და შემოთავაზებული პრევენციული ქმედების საფასურს. ქსენოტრანსპლანტაციის შემთხვევაში ამან შეიძლება წარმოშვას მოსაზრება, რომ ლიმიტირებული და სათანადო სიფრთხილით რეგულირებული ექსპერიმენტული კვლევების გაგრძელება უნდა იქნას ნებადართული ისე, რომ მოხერხდეს რისკებისა და სარგებლის შესახებ მტკიცებულებების შეგროვება დაავადების გავრცელების მაქსიმალურად დაბალი რისკის შენარჩუნების პირობებში.

რისკები მკვლევართათვის

ჩვენ ჯერჯერობით განვიხილეთ რისკები, რომლებიც საფრთხეს უქმნის კვლევის სუბიექტებსა და ფართო საზოგადოებას. თუმცა, არსებობს ასევე კითხვა, თუ

15 Commission of the European Communities, Communication from the Commission on the Precautionary Principle, COM(2000)1 final. http://eur-lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!DocNumber&lg=en&type_doc= COMfinal&an_doc= 2000&nu_doc=1 16 Regulation (EC) No. 178/2002 of the European Parliament and of the Council of 28 January 2002 Laying Down the General Principles and Requirements of Food Law, Establishing the European Food Safety Authority and Laying Down Procedures in Matters of Food Safety. http://eur-lex.europa.eu/pri/en/oj/dat/2002/l_031/l_03120020201en00010024.pdf

121

რამდენად უნდა დაარეგულიროს კვლევის ეთიკის კომიტეტმა რისკები, რომლის ქვეშ თავად მკვლევარები აყენებენ საკუთარ თავს, და რამდენად თანაბარი უნდა იყოს მათი წონა სხვა რისკებთან შედარებით. სასწავლო მაგალითში მკვლევარები შეიძლება ზოონოზური ინფექციის განსაკუთრებული რისკის ქვეშ იმყოფებოდნენ კვლევის სუბიექტებთან მათი მჭიდრო სიახლოვის გამო. სხვა შემთხვევებში მკვლევარებმა შეიძლება პირდაპირი რისკის ქვეშაც დააყენონ საკუთარი თავი. მაგალითად, ზოგიერთი სახის სოციალური და კრიმინოლოგიური კვლევები შეიძლება მკვლევარებისგან მოითხოვდეს საშიშ ადამიანებთან ურთიერთობას ან საშიშ ღონისძიებებში მონაწილეობას, ხოლო კლინიკურ კვლევებში საკუთარ თავზე ექპერიმენტებმა შეიძლება მოგვცეს ერთადერთი პერსპექტივა გარკვეული მიმართულების კვლევების განვითარებისათვის, მაშინ, როდესაც ამგვარი კვლევები პაციენტებზე ან მოხალისეებზე ეთიკის კომიტეტის მიერ ძალზე სახიფათოდ იქნებოდა მიჩნეული.17 ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, თუ რატომ აფასებს ეთიკის კომიტეტი ასეთი რისკს სხვაგვარად, ვიდრე კვლევის სუბიექტებისა და ფართო საზოგადოების წინაშე არსებულ რისკებს, შეიძლება იყოს ის ვარაუდი, რომ მკვლევარები უკეთ აცნობიერებენ მოსალოდნელ რისკებს და მათ თანხმობა აქვთ მიცემული კვლევაში მონაწილეობაზე. მიუხედავად ამისა, დიდ პროექტებში, სადაც მონაწილეობს სხვადასხვა პასუხისმგებლობის მქონე მრავალი თანამშრომელი, მიზანშეწონილი არ იქნებოდა მიგვეჩნია, რომ ყველა მათგანს სრულად აქვს გაცნობიერებული მოსალოდნელი რისკები, ხოლო ის ფაქტი, რომ ისინი მონაწილეობენ, როგორც თანამშრომლები, ბადებს ეჭვს, რამდენად ნებაყოფლობითია მათ მიერ მიცემული თანხმობა ამ კვლევაში მონაწილეობის შესახებ. მსგავსი მოსაზრებები ეხებათ სტუდენტ მკვლევარებსაც.

ეთიკა და რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა

ზიანს, სარგებელსა და ინფორმირებულ თანხმობას შორის ურთიერთკავშირის ზოგადი საკითხების გარდა, ამ თავის სასწავლო მაგალითი განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს სპეციფიკურ ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც დაკავშირებულია რანდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევასთან.

რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა სასიცოცხლო მნიშვნელობის კვლევის ინსტრუმენტია. ის ხშირად გამოიყენება კლინიკურ ექსპერიმენტებში, მაგრამ ასევე შეიძლება გამოიყენებოდეს სამედიცინო სფეროს გარეთ, მაგალითად, განათლების დარგში, სოციალურ სერვისებსა და კრიმინალური სამართლის სისტემაში განხორციელებული ინტერვენციებისა და პრაქტიკის შესაფასებლად. ეს ინსტრუმენტი შეიძლება გამოვიყენოთ ახალი და არსებული პრაქტიკის

17 ზოგიერთი მაგალითისთვის იხილეთ: Eleanor Harris, “Eight scientists who became their own guinea pigs”, New Scientist (11 March 2009). http://www.newscientist.com/article/dn16735-eight-scientists-who-became-their-own-guinea-pigs.html

122

შესაფასებლად. ის იძლევა მტკიცებულებებს ინტერვენციების ეფექტურობის (ან არაეფექტურობის), უსაფრთხოების, ხარჯთეფექტურობისა და, ასევე, რისკსა და სარგებელს შორის ბალანსის შესახებ მკურნალობის სხვა მეთოდებთან მიმართებაში.

სასწავლო მაგალითის პირველი შეკითხვის ბოლო ნაწილი მიგვითითებს, რომ გავითვალისწინოთ რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის მეთოდოლოგია და ამ მიდგომის გამოყენების უპირატესობები პარკინსონის დაავადების ექსპერიმენტული მკურნალობის შესასწავლად. უპირატესობები ამ შემთხვევაშიც იგივე იქნება, როგორც ზოგადად ამ ტიპის კვლევის ყველა სხვა შემთხვევაში. ეს განპირებებულია ძირითადად იმით, რომ რამდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევას შეუძლია სარწმუნო შედეგების მოცემა „კონფაუნდერ ფაქტორთა“ გაკონტროლების მეშვეობით. ბევრ სხვა ტიპის კვლევაში შედეგები შეიძლება დამახინჯებული იყოს იმ ფაქტორების ზეგავლენით, რომლებიც განსხვავებულია ექსპერიმენტული ინტერვენციისაგან, რომლის ეფექტებსაც ვიკვლევთ. მაგალითად, შეიძლება რთული იყოს ინტერვენციული მკურნალობის ეფექტის გამოყოფა ისეთი ფაქტორების ზეგავლენისგან, როგორიცაა დაავადების ბუნებრივი პროგრესი, ცვლილებები პაციენტის მიერ მიღებულ სხვა მკურნალობაში ან სამედიცინო მომსახურების სხვა ასპექტებში, ცხოვრების სტილის ცვლილებები, ან კვლევაში მონაწილეობით განპირობებული მჭიდრო მეთვალყურეობის სარგებელი.

განსაკუთრებით პრობლემატურია ორი ფაქტორი: „მკვლევარის მიკერძოებულობა“ და „პლაცებო ეფექტი“. მკვლევარის მიკერძოებულობა თავს იჩენს მაშინ, როდესაც მკვლევარი შეგნებულად ან შეუგნებლად უწყობს ხელს კვლევაში დასმულ კითხვაზე სასურველი პასუხის მიღებას. მაგალითად, მკვლევარმა, რომელიც მოელის დადებით შედეგს, მონაწილეთა შეგროვებისას შეიძლება გამოიყენოს კვლევაში ჩართვისა და კვლევიდან გამორიცხვის მეტნაკლებად მკაცრი კრიტერიუმები და შედეგად მიიღოს საკვლევ პირთა ისეთი ჯგუფი, რომელიც სავარაუდოდ უფრო დაექვემდებარება შემოთავაზებულ მკურნალობას, ვიდრე ზოგადად ამ ტიპის პაციენტთა პოპულაცია. ინტერვენციის შედეგების შეფასებისას და ინტერპრეტაციისას მკვლევარმა შეიძლება პაციენტის მიერ აღწერილი სიმპტომები ჩათვალოს მდგომარეობის გაუმჯობესებად, ან რაოდენობრივი შეფასებისას შეეცადოს უგულვებელყოს არასახარბიელო შედეგები, როგორც შეცდომა, და ხელახლა გაზომონ ისინი იმ პაციენტებში, რომლებმაც მიიღეს ექსპერიმენტული მკურნალობა. პლაცებო ეფექტი თავს იჩენს მაშინ, როდესაც პაციენტის რწმენა, რომ ის იღებს ექსპერიმენტულ მკურნალობას, შედეგად იძლევა მისი მდგომარეობის გაუმჯობესებას.

რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის ძირითადი თვისებები, რომლებიც მას შესაძლებლობას აძლევს გააკონტროლოს აღნიშნული ფაქტორები, წარმოდგენილია 5.1 სასწავლო მაგალითში:

123

• მონაწილეები დაყოფილნი არიან ერთ ან რამდენიმე ჯგუფად, რომლებიც იღებენ ექსპერიმენტულ მკურნალობას, და საკონტროლო ჯგუფად.

• მონაწილეთა განაწილება აღნიშნულ ჯგუფებში განსაზღვრულია რანდომიზირებული პროცესით, რათა უზრუნველყოფილ იქნას ამ ჯგუფების სტატისტიკური ეკვივალენტურობა და გამოირიცხოს მკვლევარის მიკერძოებულობა.

• საკონტროლო ჯგუფი ჩვეულებრივ იღებს პლაცებო მკურნალობას ან თავისი კლინიკური მდგომარეობის შესაბამის სტანდარტულ მკურნალობას. სასწავლო მაგალითში ყველა ჯგუფის მონაწილეები აგრძელებენ სტანდარტულ მედიკამენტოზურ მკურნალობას, მაშინ როდესაც საკონტროლო ჯგუფი იტარებს პლაცებო პროცედურას.

• ზოგიერთი რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა „ღიაა“, მაგრამ უფრო მკაცრი კვლევები „ბრმაა“. ბრმა კვლევა ნიშნავს კვლევის განხორციელებაში მონაწილე ერთ ან რამდენიმე წამყვან პირს ჩამოერთვას ხელმისაწვდომობა ინფორმაციაზე, თუ ვინ რომელ ჯგუფშია განაწილებული. ცალმხრივი ბრმა მეთოდი ნიშნავს, რომ კვლევის სუბიექტებმა არ იციან, რომელ ჯგუფში არიან განაწილებულები, ასე რომ, ნებისმიერი პლაცებო ეფექტი თანაბრად მოიცავს ყველა ჯგუფს. ორმაგი ბრმა მეთოდი ნიშნავს, რომ არც კვლევის სუბიექტებმა და არც მკვლევარებმა არ იციან ამის შესახებ. ამ შემთხვევაში ქირურგმა უნდა იცოდეს, რომელ ჯგუფს განეკუთვნება მისი პაციენტი, მაგრამ ისინი, ვინც ზომავს და აფასებს კვლევის შედეგებს, ამ ინფორმაციას მოკლებულნი არიან მკვლევარის მიკერძოებულობის ალბათობის გამოსარიცხად.

იმის გათვალისწინებით, რომ ამ ტიპის კვლევის შედეგად მიღებული ცოდნა და სარგებელი ადამიანებზე ჩატარებული კვლევების გამართლების განუყოფელი ნაწილია, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევების შესაძლებლობა, მოგვცენ სარწმუნო შედეგები კონფაუნდერი ფაქტორების მკაცრი გაკონტროლებით, ეთიკური განხილვის უმნიშვნელოვანესი საგანია მათ სასარგებლოდ. ამ ტიპის კვლევების სასარგებლოდ მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ მათი სანდოობა ფართოდაა აღიარებული, მაგალითად, ჯანდაცვის მუშაკების ან სხვათა მიერ, რომლებიც ელიან კვლევაში შესწავლილი მეთოდების გამოყენებას, და ასევე იმ ორგანიზაციების მიერ, რომლებიც მათ განსახორციელებლად იძლევიან ლიცენზიას ან ამტკიცებენ ფინანსურ ნაწილს იმ რწმენით, რომ სწორად დაგეგმილი და განხორციელებული რანდომიზირებული კვლევის შედეგები რეალურ ცვლილებებს შეიტანენ მიმდინარე კლინიკურ პრაქტიკაში.

თუმცა, როგორც უკვე ვიხილეთ, მორალური თეორიების უმრავლესობა საზოგადოებისთვის მოტანილ სარგებელს არ თვლის საკმარისად ინდივიდების წინაშე არსებული რისკებისა და მოსალოდნელი ზიანის გასამართლებლად, რაც შედეგად ასახულია კვლევის ეთიკის კოდექსსა და ასევე მარეგულირებელ და

124

საკანონმდებლო ნორმატივებში. გამომდინარე აქედან, იბადება კითხვა, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის სარგებელი ზოგადად თუ კონკრეტულ შემთხვევაში რამდენად შეიცავს ინდივიდუალური მონაწილისათვის მიუღებელ საფასურს, რომელიც დაკავშირებულია რანდომიზაციის რეჟიმთან, საკონტროლო ჯგუფებთან და პლაცებო ეფექტებთან.

ზიანი და სამკურნალო ვალდებულებები

სასწავლო მაგალითის მეორე დ მესამე კითხვა აღძრავს საკთხს, ნიშნავს თუ არა კვლევის პლაცებო ჯგუში (უფრო ზოგადად, საკონტროლო ჯგუფში) მონაწილის განაწილება მისთვის ზიანის მოტანას. აქ იგულისხმება, რომ „სტანდარტული მკურნალობის“ ან პლაცებო მკურნალობის მიღება ეწინააღმდეგება კვლევის სუბიექტის ინტერესებს მიიღოს ექსპერიმენტული მკურნალობა. ამგვარი განცხადება შეიძლება უფრო მკაცრი ოყოს პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევების შედეგად მიღებული ზიანის შემთხვევაში, რადგან ამ დროს სუბიექტს ერთმევა სტანდარტული მკურნალობის მიღების შესაძლებლობაც ექპერიმენტის გარეთ მყოფი პაციენტებისაგან განსხვავებით.

ნებისმიერ ზემოაღნიშნულ შემთხვევაში ზიანი მდგომარეობს იმაში, რომ კვლევის სუბიექტი მოკლებულია იმ მკურნალობის შესაძლებლობას, რომელიც მას სარგებელს მოუტანდა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მორალური თეორიები ამ შესაძლებლობის არქონით გამოწვეულ ზიანს მორალურად უფრო ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებენ, ვიდრე აქტიური ინტერვენციით გამოწვეულ ზიანს. თუმცა, ამ შემთხვევაშიც შესაძლებლობის არქონით განპირობებული ზიანი თავიდან არ გვაცილებს მორალურ პრობლემას. ეს ყველაზე ნათლად ჩანს კლინიკურ რანდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევებში, მათ შორის წარმოდგენილ სასწავლო მაგალითშიც, სადაც მკურნალობა (ან პლაცებო) მოწოდებულია სამედიცინო პერსონალის მიერ. ზოგადად ცნობილია, რომ ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებს აქვთ „თერაპევტული ვალდებულება“: მოვალეობა, რომ პაციცენტს შესთავაზონ მათი რწმენით საუკეთესო მკურნალობა. მაგალითად, მსოფლიო სამედიცინო ასოციაციის ჟენევის დეკლარაცია ექიმებისგან მოითხოვს აღიარონ, რომ „პირველ რიგში გავითვალისწინებ ჩემი პაციენტის ჯანმრთელობას“18, მაშინ, როდესაც სამედიცინო ეთიკის საერთაშორისო კოდექსი მიუთითებს, რომ „სამედიცინო მომსახურების მიწოდებისას ექიმი უნდა მოქმედებდეს პაციენტის საუკეთესო ინტერესების სასარგებლოდ“. 19 ორივე ზემოაღნიშნული გათვალისწინებულია ჰელსინკის დეკლარაციაში, სადაც აღიარებულია კვლევის ინდივიდუალური სუბიექტის ინტერესების პრიორიტეტულობა.20

18 World Medical Association, Declaration of Geneva (2006). http://www.wma.net/e/policy/c8.htm 19 World Medical Association, International Code of Medical Ethics (2006). http://www.wma.net/e/policy/c8.htm 20 World Medical Association, Declaration of Helsinki: ethical principles for medical research involving human subjects (2008), Article 4. http://www.wma.net/en/30publications/10policies/b3/index.html

125

მაშინ, როდესაც აღნიშნული მაგალითები კონკრეტულად ეხება სამედიცინო პროფესიებს, მიზანშეწონილია ვივარაუდოთ, რომ მსგავსი ვალდებულებები ეხებოდეს სხვა „მზრუნველობითი პროფესიების“ წარმომადგენლებსაც და იმათაც, რომელთა როლი აერთიანებს სახალხო დაცვაზე ან სოციალურ კონტროლზე ზრუნვას. ამგვარად, ნებისმიერ აღნიშნულ კონტექსტში ჩნდება კითხვა, რამდენად მოდის შესაბამისობაში მკურნალობის, მათ შორის ექსპერიმენტული მკურნალობის, საკონტროლო და პლაცებო ჯგუფებში კვლევის სუბიექტების განაწილება მკვლევარის პროფესიულ ვალდებულებებთან.

პლაცებო

კვლევის სუბიექტების რანდომული განაწილება მკურნალობის სხვადასხვა ჯგუფებში განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს მაშინ, როდესაც ისინი ჩართულნი არიან პლაცებო ჯგუფში. ამ შეშფოთებაზე საზოგადოდ მიღებული პასუხი არის ის, რომ პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევები გამართლებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც არ არსებობს ბოლომდე დადგენილი სტანდარტული მკურნალობა, ხოლო თუ ეს უკანასკნელი უკვე დადგენილია, მაშინ ის უნდა გამოიყენებოდეს საკონტროლო ჯგუფებში. თუმცა ამ წესის გამოყენებასთან დაკავშირებით არსებობს გარკვეული სირთულეები.

ერთ-ერთი სირთულე მდგომარეობს ამ წესის ინტერპრეტაციაში: რას ნიშნავს ბოლომდე დადგენილი სტანდარტული მკურნალობა? ჰელსინკის დეკლარაციისა და ოვიედოს კონვენციის განმარტებები უფლებას იძლევა გამოვიყენოთ პლაცებო ჯგუფები იმ შემთხვევებში, როდესაც არ არსებობს „ამჟამად დადასტურებული ჩარევები“ ან

„მეთოდები, რომელთა ეფექტურობა დადასტურებულია“ 21. თუმცა, ბევრი მიმდინარე მკურნალობის მეთოდისათვის, რომლებიც წინ უსწრებენ მტკიცებულებებზე დაფუძნებული მედიცინის ერას, შემთხვევათა ისტორიები და პრაქტიკოსების გამოცდილება მათი ეფექტურობის დამადასტურებელი მნიშვნელოვანი მტკიცებულებები იქნებოდა, რომლებიც შეიძლება საკმარისი ყოფილიყო ექიმებისთვის გარკვეული ვალდებულების დასაკისრებლად, მაგრამ მათ ესაჭიროებათ სრულყოფილი მეცნიერული დადასტურება. სწორედ ამიტომ, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის ჩატარების ერთ-ერთი მიზეზია ამგვარი ჩარევების ეფექტურობის საბოლოო ტესტირება.

21 World Medical Association, Declaration of Helsinki: ethical principles for medical research involving human subjects (2008), Article 32. http://www.wma.net/en/30publications/10policies/b3/index.html. Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Biomedical Research (Strasbourg, 25.I.2005), Article 23. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/02_ Biomedical_research_en/195%20Protocole%20recherche%20biomedicale%20e.pdf თუმცა, მიაქციეთ ყურადღება, რომ ორივე დოკუმენტი იძლევა პლაცებოს გამართლების განსხვავებულ არგუმენტებს, რომლებიც შემდგომშია განხილულია.

126

არსებობს ასევე კითხვა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა გამოვიყენოთ ზემოაღნიშნული წესი მაშინ, როდესაც ცნობილი ეფექტური მკურნალობა ხელმისაწვდომი არ არის (მაგალითად, ეკონომიური მიზეზების გამო), იმ მოსახლეობისათვის, რომლისგანაც კვლევის სუბიექტები არიან შერჩეულები. ამ შემთხვევაში პლაცებო ჯგუფში ჩართული სუბიექტი არ იმყოფება ექპერიმენტის გარეთ დარჩენილ პაციენტებზე უარეს მდგომარეობაში, თუმცა, არსებობს წინააღმდეგობრივი მოსაზრება იმის თაობაზე, თუ რამდენად ვალდებულნი არიან მკვლევარები უზრუნველყონ თავიანთი პაციენტებისათვის საყოველთაოდ აღიარებული სტანდარტული მკურნალობა. ეს საკითხი ცხარე კამათს იწვევს განვითარებად ქვეყნებში პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევის ჩატარების ეთიკურობის შესახებ და მას დავუბრუნდებით მომდევნო თავში. 22

ინტერპრეტაციის სირთულეების გარდა, დამკვიდრებული მკურნალობის წესს ბევრი ნაკლოვანება გააჩნია, რომლებიც, თუნდაც ერთი შეხედვით, მყარ საფუძველს იძლევიან პლაცებოს ნაკლებ შეზღუდული გამოყენების დასაშვებად. მიაქციეთ ყურაღება, რომ ქვემოთ მოყვანილ სამი შემთხვევა დაკავშირებულია საზოგადოების ინტერესებთან მიიღოს და გამოიყენოს კვლევის შედეგები, ხოლო მეოთხე შემთხვევა დაკავშირებულია კვლევის სუბიექტების, თუმცა როგორც ჯგუფის, ინტერესებთან.

• ზოგადად ითვლება, რომ პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევები უფრო სანდო შედეგებს იძლევიან, ვიდრე კვლევები, რომლებიც მკურნალობის დადგენილ მეთოდებს იყენებენ „აქტიური კონტროლისათვის“ 23 ამ მოსაზრების სანდოობა და სიზუსტე დამოკიდებულია საკონტროლო ჯგუფში გამოყენებული მკურნალობის ეფექტურობისა და უსაფრთხოების შესახებ ჩვენი ცოდნის სანდოობასა და სიზუსტეზე. მაშინაც კი, თუ კვლევა გვიჩვენებს ექსპერიმენტული მკურნალობის უპირატესობას არსებული მკურნალობის მეთოდზე, უარეს შემთხვევაში ეს ნიშნავს, რომ ორივე მკურნალობა საზიანოა პაციენტისათვის, მაგრამ ექპერიმენტული ნაკლებ საზიანოა.

• მარეგულირებელმა ორგანოებმა შეიძლება დაჟინებით მოითხოვონ ან უბრალოდ სურვილი გამოთქვან, რომ უფრო მისაღები იქნას პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევები, ვიდრე აქტიური კონტროლის მქონე კვლევები იმისათვის, რომ მიღწეულ იქნას კვლევის სასურველი შედეგები.

• არა-პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევების შედეგები პრაქტიკოსებისათვის შეიძლება ნაკლებ დამაჯერებელი იყოს, რაც პაციენტთა სასარგებლოდ ამ შედეგების პრაქტიკული გამოყენების ალბათობას მნიშვნელოვნად შეამცირებს.

22 Nuffield Council on Bioethics, The Ethics of Research Related to Healthcare in Developing Countries: a follow-up discussion paper (London: Nuffield Council on Bioethics, 2005), Chapter 3. http://www.nuffieldbioethics.org/go/ourwork/developingcountries/publication_169.html. Charles Weijer and James A. Anderson, “The Ethics War: Disputes over International Research”, Hastings Center Report 31, no. 3 (2001): 18-20. 23 თუმცა ეს მოსაზრება საკამათო გახდა. იხილეთ: Benjamin Freedman and Charles Weijer, “Placebo orthodoxy in clinical research I: Empirical and methodological myths”, Journal of Law, Medicine and Ethics 24, no. 3 (1996): 243-51.

127

• პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევების მეშვეობით შესაძლებელია სტატისტიკურად უფრო სარწმუნო შედეგების მიღება უფრო ნაკლები რაოდენობის სუბიექტების მონაწილეობით, რაც თავის მხრივ ამცირებს იმ სუბიექტების რაოდენობას, რომლებიც კვლევაში მონაწილეობის რისკის ან ტვირთის მატარებლები არიან.

სიტუაციები, სადაც პლაცებოს გამოყენება ნებადართულია, მრავალ წინააღმდეგობრივ მოსაზრებას აღძრავს ჰელსინკის დეკლარაციის შემდგომ გამოცემებში. მეხუთე გადახედვა (2000) პლაცებოს გამოყენებას კრძალავდა იქ, სადაც დადასტურებული მკურნალობა არსებობდა, მაგრამ 2002 წელს გამოიცა „განმარტებითი შენიშვნა“, რომლის მიხედვითაც პლაცებო კონტროლის გამოყენება ნებადართული გახდა დადასტურებული მკურნალობის არსებობის შემთხვევაშიც, სადაც „დამაჯერებელი და მეცნიერულად მნიშვნელოვანი მეთოდოლოგიური მიზეზები“ აუცილებელს ხდის მის გამოყენებას, ან კვლევა ეხება „უმნიშვნელო მდგომარეობას და პაციენტებს, რომლებიც იღებენ პლაცებოს, სერიოზული ან შეუქცევადი ზიანის არავითარი დამატებითი რისკი არ ემუქრებათ“. უკანასკნელი გამოცემის (2008) ძირითად ტექსტში შეტანილ იქნა დადგენილი მკურნალობის წესიდან შედარებით ზომიერი გადახრა (სიტყვა „ან“ შეიცვალა სიტყვით „და“), რაც პლაცებო კონტროლის გამოყენების საშუალებას იძლევა იქ, სადაც დადასტურებული მკურნალობა არსებობს, მაგრამ სადაც „დამაჯერებელი და მეცნიერულად მნიშვნელოვანი მიზეზების გამო პლაცებოს გამოყენება აუცილებელია იმისათვის, რომ დადგინდეს ჩარევის ეფექტურობა ან უსაფრთხოება და პაციენტებს, რომლებიც იღებენ პლაცებოს ან არ იღებენ რაიმე მკურნალობას, სერიოზული ან შეუქცევადი ზიანის არავითარი დამატებითი რისკი არ ემუქრებათ“.24 მსგავსად ამისა, ოვიედოს კონვენციის მიერ ნებადართულია პლაცებოს გამოყენება იქ, სადაც არსებობს დადასტურებული ეფექტური მეთოდები, მაგრამ „ ამ მეთოდების გაუქმება ან ხმარებიდან ამოღება მიუღებელ რისკს ან ტვირთს არ წარმოადგენს.“25

ამ დებულებების მიზანია კვლევის სუბიექტის უპირატესობის კვალიფიკაცია, რაც მას საშუალებას აძლევს ჩართულ იქნას სუბ-ოპტიმალური მკურნალობის რეჟიმში ისე, რომ ამით სერიოზულად არ დაზარალდეს. ეს თავის მხრივ გარკვეულ მიმართულებას იძლევა განისაზღვროს სუბ-ოპტიმალურობის მისაღები დონე. ამგვარი შეხედულებისთვის ერთ-ერთი არსებითი, თუმცა სადავო ფაქტორია აღიარებული ტენდენცია, ხშირად მოხსენიებული როგორც „ექსპერიმენტის ეფექტი“, რომლის მიხედვითაც რანდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევაში, თუნდაც მის საკონტროლო ჯგუფში, ჩართულ პაციენტებს უკეთესი კლინიკური გამოსავალი

24 World Medical Association, Declaration of Helsinki: ethical principles for medical research involving human subjects (2008), Article 32. http://www.wma.net/en/30publications/10policies/b3/index.html. Emphasis added. 25 Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Biomedical Research (Strasbourg, 25.I.2005), Article 23. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/02_Biomedical_research_en/195%20Protocole%20recherche%20biomedicale%20e.pdf

128

აქვთ, ვიდრე კვლევის გარეთ დარჩენილ პაციენტებს.26 ამავდროულად, ზოგიერთი კვლევის დიზაინს ახასიათებს თავისებურებები, რომლებიც ამცირებს პლაცებო ჯგუფში მოხვედრით გამოწვეულ ზარალს. მაგალითად, „ჯვარედინ კვლევებში“ ყველა მონაწილე გაეკვეული პერიოდულობით იღებს როგორც აქტიურ, ისე პლაცებო მკურნალობას. მიუხედავად ამისა, ამგვარი დიზაინის კვლევების ჩატარება ყველა შემთხვევაში შეუძლებელია და შედეგად შეიძლება გამოიწვიოს ყველა პაციენტის დაზარალება იმ არამონაწილეებთან მიმართებაში, რომლებსაც დამკვიდრებულ მკურნალობაზე უწყვეტი ხელმისაწვდომობა აქვთ. ალტერნატივის სახით პლაცებო ჯგუფში მოხვედრილ პაციენტებს წინასწარ შეიძლება შევთავაზოთ კვლევის დასრულებისთანავე მათთვის საუკეთესო მკურნალობის ჩატარება. თუმცა, შეიძლება ამის განხორციელება შეუძლებელი იყოს ან მან ვერ აღმოფხვრას პლაცებო ჯგუფში მოხვედრით გამოწვეული ზარალი, როდესაც მკურნალობის დროული დაწყება კრიტიკულად მნიშვნელოვანია.

სასწავლო მაგალითში მოყვანილი კვლევა ნაკლებ პრობლემატურია, ვიდრე მრავალი პლაცებო-კონტროლირებადი კვლევა, რადგან პაციენტებს უწყვეტად უგრძელდებათ პარკინსონის დაავადების სტანდარტული (მედიკამენტოზური) მკურნალობა და დამატებით უტარდებათ პლაცებო ქირურგიული ჩარევა. თუმცა, მეორე მხრივ, ეს კვლევა ტიპიურ პლაცებო-კონტროლირებად კვლევებთან შედარებით უფრო პრობლემატურია იმ თვალსაზრისით, რომ პლაცებო ქირურგიული ჩარევა მონაწილეებს უფრო მაღალი რისკის ქვეშ აყენებს, ვიდრე ფარმაცევტულ რანდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევებში გამოყენებული არააქტიური პლაცებო მედიკამენტები. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქირურგიულ ჩარევასთან დაკავშირებული ზოგადი რისკები ეხმიანება კვლევების მიმართ კონსეკვენციელისტების მიდგომას, რომლის მიხედვითაც კვლევის შედეგების ეფექტურობის შესახებ მონაცემების არარსებობის შემთხვევაში პაციენტების ქირურგიული რისკების ქვეშ დაყენება აუცილებლობას არ წარმოადგენს.

წონასწორობა

მიუხედავად იმისა, რომ რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის ირგვლივ არსებული წინააღმდეგობები ძირითადად ფოკუსირებულია პლაცებოს გამოყენებაზე, უფრო ზოგადად, კვლევის სუბიექტების მოსალოდნელი ზარალი და მკურნალობის ვალდებულებების პოტენციური უგულვებელყოფა ასევე განპირობებულია კვლევის სუბიექტების რანდომული განაწილებით ექსპერიმენტულ და საკონტროლო ჯგუფებში. ამან დასაბამი მისცა დოქტრინას წონასწორობის შესახებ.

26 David A. Braunholtz, Sarah J. L. Edwards and Richard J. Lilford, “Are randomized clinical trials good for us (in the short term)? Evidence for a ‘trial effect’”, Journal of Clinical Epidemiology 54, no. 3 (2001): 217-24.

129

წონასწორობის დოქტრინა ცდილობს პასუხი გასცეს შეკითხვას, თუ რამდენად შესაძლებელია ვიმოქმედოთ პაციენტის ან კვლევის სხვა სუბიექტის საუკეთესო ინტერესების სასარგებლოდ კვლევის სხვადასხვა ჯგუფებში მათი რანდომული განაწილების პირობებში. წარმოვიდგინოთ შემთხვევა, სადაც პაციენტთა ჯგუფს თანხმობა აქვს მოცემული კვლევაში მონაწილეობაზე. მათი ნახევარი (ჯგუფი A) მიიღებს ექსპერიმენტულ მკურნალობას, ხოლო მეორე ნახევარი (ჯგუფი B) - დადგენილ მკურნალობას, რომელიც შედარებით ეფექტურად ითვლება. ექიმს, რომელიც ნიშნავს მკურნალობის მეთოდებს (ან კვლევაში მონაწილე სხვა პირებს), შეიძლება ჰქონდეს სხვადასხვა მოსაზრებები მათი შედარებითი ღირებულების შესახებ, მაგალითად:

a) ექსპერიმენტული მკურნალობა სავარაუდოდ უფრო ეფექტურია, ვიდრე დადგენილი მკურნალობა.

b) დადგენილი მკურნალობა სავარაუდოდ უფრო ეფექტურია, ვიდრე ექსპერიმენტული მკურნალობა.

გ) წარმატების პერსპექტივა ორივე მკურნალობის შემთხვევაში თანაბარია.

დ) წარმოდგენა არა მაქვს რომელი მკურნალობა იქნება უფრო ეფექტური.

თუ ექიმი ემხრობა (გ) და (დ) მოსაზრებებს, მაშინ პრობლემა არ წარმოიშვება, ხოლო თუ ის ემხრობა (ა) და (ბ) მოსაზრებებს, მაშინ ჩვენ ვაწყდებით მკურნალობის უპირატესობის პრობლემას. თუ მას სჯერა (ა) იდეის, მაშინ მკურნალობის ვალდებულება, ან, უბრალოდ, ინდივიდუალური პაციენტის ინტერესების საზოგადოებრივ ინტერესებზე მაღლა დაყენების პრიორიტეტი მისგან მოითხოვს ყველა პაციენტს, და არა მხოლოდ A ჯგუფის პაციენტებს, ჩაუტაროს ექსპერიმენტული მკურნალობა. თუ მას სჯერა (ბ) იდეის, მაშინ მას აქვს ვალდებულება დადგენილი მკურნალობა ჩაუტაროს ყველა პაციენტს, და არა მხოლოდ B ჯგუფის პაციენტებს. მრავალჯგუფიან კვლევებში, როგორიც წარმოდგენილია სასწავლო მაგალითში, თუ ექიმს ნეიტრალური დამოკიდებულება არა აქვს სხვადასხვა ჯგუფში დანიშნული მკურნალობის მეთოდების მიმართ, მას ვალდებულება ექნება ყველა პაციენტს ჩაუტაროს მისი აზრით ყველაზე საუკეთესო მკურნალობა. ეს მოსაზრება ნეიტრალობის შესახებ ეხება სწორედ „წონასწორობას“.27

პრობლემა აქ მდგომარეობს იმაში, რომ ნათელი არ არის, რამდენად ნეიტრალურები არიან ოდესმე მკვლევარები სხვადასხვა ჯგუფში განხორციელებული მკურნალობის მეთოდების მიმართ. მიუხედავად იმისა, რომ კვლევამდე შეუძლებელია გვქონდეს რაიმე მტკიცებულება, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის დაწყებამდე უნდა არსებობდეს გარკვეული მიზეზები იმისა, რომ გვჯეროდეს ექსპერიმენტული

27 Charles Fried, Medical Experimentation: Personal Integrity and Social Policy (Amsterdam: North Holland Publishing, 1974); Lawrence W. Shaw and Thomas C. Chalmers, “Ethics in cooperative clinical trials”, Annals of the New York Academy of Sciences 169 (1970): 487-95.

130

მკურნალობის უპირატესობისა (მაგ., უფრო ეფექტური ან ნაკლებ სარისკო) დადგენილ მკურნალობაზე. როგორც სასწავლო მაგალითის მეექვსე კითხვაშია განხილული, მაშინაც კი, როდესაც კვლევის დასაწყისში მკვლევარი ინარჩუნებს წონასწორობას, წინასწარი შედეგები შესაძლოა მიუთითებდნენ მკურნალობის რომელიმე მეთოდის უპირატესობაზე კვლევის დასრულებამდე და სტატისტიკური სარწმუნოობის იმ ხარისხის მიღწევამდე, როდესაც შესაძლებელია შედეგების გამოქვეყნება და მარეგულირებელი ორგანოების მიერ მათი დამტკიცება. იმ შემთხვევაში, როდესაც წინასწარი შედეგები იძლევა მყარ მტკიცებულებას მკურნალობის ერთ-ერთი მეთოდის უპირატესობის შესახებ, კვლევა წყდება. თუმცა, ყველა შემთხვევაში, როდესაც ეს დაკავშირებულია წონასწორობის დაკარგვასთან, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის ხანგრძლივობა ვერ აღემატება ძალზე ხანმოკლე პერიოდს.

ამ პრობლემის საპასუხოდ ზოგიერთი მკვლევარის, გამორჩეულად კი ფრიდმანის28 მიერ შემოთავაზებულ იქნა წონასწორობის შესახებ ალტერნატიული მოსაზრება. ამ მოსაზრების თანახმად, ნაცვლად იმისა, რომ წონასწორობა განვიხილოთ როგორც ინდივიდუალური მკვლევარის ფსიქოლოგიური მდგომარეობა, ჩვენ ის უნდა განვიხილოთ როგორც შესაბამისი საზოგადოების გაურკვევლობის მდგომარეობა. რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა გამართლებული იქნება, თუ კლინიკურ საზოგადოებაში არსებობს შეუთახმებლობა მკურნალობის რომელიმე მეთოდის უპირატესობის შესახებ და შეიძლება სადავო იყოს ის ფაქტი, რომ პაციენტი ზარალდება ამა თუ იმ მკურნალობის მიღებით იმდენად, რამდენადაც თითოეული მათგანი საუკეთესოდ მიიჩნევა კლინიკოსთა გარკვეული ჯგუფის მიერ და შესაბამისად ენიშნებათ კლინიკური კვლევის გარეთ მყოფ პაციენტებს.

ამ თვალსაზრისით წონასწორობის არსებობა შეიძლება უფრო რეალური იყოს, ვიდრე ინდივიდულურ მკვლევართა მკაცრი ნეიტრალობის არსებობა. მართლაც, კლინიკურ საზოგადოებაში არ არსებობს ერთიანი აზრი კვლევის ჩატარების საჭიროების შესახებ. უფრო მეტიც, მაშინაც კი, როდესაც კვლევის წინასწარი მონაცემები მიუთითებს რომელიმე მეთოდის უპირატესობაზე, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ კვლევამ ხელი შეუწყოს შეთანხმების მიღწევას (და შესაბამისად წონასწორობის დარღვევას), სანამ სტატისტიკურად სარწმუნო შედეგები არ იქნება მიღებული და გადაცემული ექსპერტების განსახილველად.

თუმცა, გარკვეული სირთულეები წონასწორობის დოქტრინის ამ ვერსიასთანაცაა დაკავშირებული. მკვეთრად არ არის განსაზღვრული შესაბამისი საზოგადოების საზღვრები, ან წონასწორობის არსებობისთვის საჭირო უთანხმოების ხარისხი. რამდენმა ადამიანმა უნდა უარყოს გაბატონებული შეთანხმება იმისათვის, რომ წონასწორობა იქნას მიღწეული და აქვს თუ არა მნიშვნელობა იმას, მკვლევარები

28 Benjamin Freedman “Equipoise and the ethics of clinical research”, New England Journal of Medicine 317, no. 3 (1987): 141-5.

131

არიან ისინი თუ კლინიკოსები ან მოცემულ სფეროში მათი პროფესიონალიზმის ხარიხს? უფრო ფუნდამენტურად, საჭიროა თუ არა წონასწორობა რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევების ჩასატარებლად, თუ უფრო მნიშვნელოვანია კვლევის სუბიექტების თანხმობა მკურნალობის სხვადასხვა რეჟიმში ჩართვაზე?

რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევები და ინფორმირებული თანხმობა

წონასწორობის პრინციპი ცდილობს გამოავლინოს გარემოებები, რომლებშიც კვლევის მონაწილეები შეიძლება განაწილდნენ პლაცებო ან მკურნალობის ჯგუფებში ისე, რომ არ დაზარალდნენ. თუმცა, ავტონომიის მიმართ პატივისცემის პრინციპი მოგვიწოდებს, რომ ამ გადაწყვეტილების მიღება თავად მონაწილეებს უნდა მივანდოთ. ეს შეიძლება აიხსნას იმით, რომ ის, რაც საუკეთესოა ინდივიდისთვის, დამოკიდებულია არამარტო კლინიკურ ეფექტურობაზე ან უსაფრთხოებაზე, არამედ თანხმობის მომცემი პიროვნების პრიორიტეტებსა და ფასეულობებზე. ამგვარად, თუ გვსურს კვლევის სუბიექტებს თავიდან ავაცილოთ მოსალოდნელი ზარალი, ამის საუკეთესო გზა იქნება მათთვის საკმარისი ინფორმაციის (მათ შორის კლინიკურ საზოგადოებაში არსებული აზრთა სხვაობის შესახებ) მიწოდება და დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების საშუალების მიცემა. მეორე მხრივ, მილსის ზიანის პრინციპის თანახმად, პიროვნების ავტონომიის მიმართ პატივისცემა შეიძლება გულისხმობდეს მათთვის საკუთარი გადაწყვეტილებების შესაბამისი ქმედების საშუალების მიცემას მაშინაც კი, თუ ეს მათ ინტერესებს ეწინააღმდეგება. ამგვარად, თუკი ვინმეს ალტრუისტული მიზნების, ან მისთვის ფასეული და, ამდენად, მიმზიდველი მოსალოდნელი შედეგების გამო სურვილი აქვს ჩართოს ისეთ კვლევაში, რომელიც მას დააზარალებს, მაშინ გაუმართლებლად პატერნალისტური იქნებოდა მისთვის წინააღმდეგობის გაწევა. გამომდინარე აქედან, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევის შეფასებისას მნიშვნელოვანია არა კლინიკოსებისა და კლინიკური საზოგადოების ინდიფერენტულობა კვლევის ჯგუფების მიმართ, არამედ სუბიექტის სურვილი თანხმობა განაცხადოს რანდომულ განაწილებაზე.29

მიუხედავად ამისა, ინფორმირებულ თანხმობას გააჩნია პრაქტიკული შეზღუდვები კონტროლისა და პლაცებოს გამოყენების გასამართლებლად. პირველ რიგში, ისევე როგორც სხვა კონტექსტებში, თანხმობა არ შეიძლება გამოყენებულ იქნას იმ რისკებისა და ტვირთის გასამართლებლად, რომლის წინაშე დგანან ადამიანები, რომლებსაც არ შეუძლიათ ვალიდური თანხმობის მოცემა. ასეთებს მიეკუთვნებიან ბავშვები, არაკომპეტენტური ზრდასრული ადამიანები, ან ადვილად

29 Robert M. Veatch, “Indifference of subjects: an alternative to equipoise in randomized clinical trials”, Social Philosophy and Policy 19, no. 2 (2002): 295-323.

132

მანიპულირებადი და ზეწოლაზე წინააღმდეგობის გაწევის უუნარო პიროვნებები. ამდენად, მაშინაც კი, როდესაც ინფორმირებული თანხმობა საუკეთესო საშუალებაა კომპეტენტური ადამიანების წინაშე არსებული რისკების გასამართლებლად, აუცილებელია ზიანისა და ზარალის საკითხების გათვალისწინება, რომლებიც არაკომპეტენტური სუბიექტების კვლევაში ჩართვის მიზანშეწონილობის განხილვისას წონასწორობის ირგვლივ გამართული დავის შედეგად წარმოიშვება.

მეორე მხრივ, რანდომიზირებულ კონტროლირებად კვლევას ახასიათებს თავისებურებები, რომლებმაც შეიძლება გააბათილოს თანხმობის ვალიდურობა მაშინაც კი, თუ ის კომპეტენტური პიროვნების მიერ არის მოცემული. მაგალითად, რანდომიზირებული კონტროლირებადი კვლევა ხშირად მოიცავს ექსპერიმენტული მკურნალობის ისეთ მეთოდებს, რომლებიც მხოლოდ კვლევის ფარგლებშია ხელსმისაწვდომი. ზოგიერთ შემთხვევაში ამგვარი მკურნალობის მიღების პერსპექტივას შეიძლება ჰქონდეს მასტიმულირებელი ეფექტი, რამაც შესაძლოა ეჭვის ქვეშ დააყენოს მონაწილის თანხმობის ნებაყოფლობითობა. თუმცა, სხვა მასტიმულირებელი ფაქტორების მსგავსად, არ უნდა ჩავთვალოთ, რომ თანხმობის მიცემისთვის არსებული საფუძვლიანი მიზეზები შეუძლებელს ხდის მის ნებაყოფლობითობას. ნაცვლად ამისა, ჩვენ უნდა გავითვალისწინოთ, რამდენად ახდენს გავლენას მოსალოდნელი მკურნალობით განპირობებეული სტიმული რაციონალური გადაწყვეტილების მიღებაზე.

უფრო მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს კომპეტენტური ადამიანის მიერ კვლევაში მონაწილობაზე თანხმობის მიცემის პროცესზე, რანდომიზირებული კვლევის მეთოდოლოგიის გაგების სირთულეა. კვლევებმა აჩვენეს, რომ ბევრი პაციენტი ვერ იგებს ამ ტიპის კვლევების მნიშვნელოვან მეთოდოლოგიას და რანდომიზაციის პროცესის ახსნის შემდეგაც კი თვლის, რომ მისი ინდივიდუალური თერაპევტული საჭიროებებიდან გამომდინარე ის მკურნალობის ჯგუფში მოხვდება. ეს გაუგებრობა, რომელიც ცნობილია როგორც „თერაპევტული გაუგებრობა“, სავარაუდოდ ფართოდაა გავრცელებული და ეჭვის ქვეშ აყენებს ვალიდური თანხმობის მიღების შესაძლებლობას,30 რაც თავის მხრივ წარმოშობს სუბიექტებისათვის რანდომიზაციის პროცესის ახსნის ახალი ხერხების შემუშავების საჭიროებას.

სხვა საკითხები

30 Edward Fried, “The therapeutic misconception, beneficence, and respect”, Accountability in Research 8, issue 4 (2001): 331-48; Angus Dawson,“What should we do about it? Implications of the empirical evidence in relation to comprehension and acceptability of randomisation”, in Engaging the World: The Use of Empirical Research in Bioethics and the Regulation of Biotechnology, Sшren Holm and Monique F. Jonas, eds. (Netherlands: IOS Press, 2004): 41-52.

133

სასწავლო მაგალითის მეშვიდე კითხვა გვთავაზობს, გავითვალისწინოთ კვლევის კონკრეტულ ჯგუფებთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხები. ზოგიერთი საკითხი, როგორიცაა რისკებსა და სარგებელს შორის ბალანსი, ზემოთ უკვე განვიხილეთ. სხვა საკითხები ეხება კვლევით შესასწავლი მკურნალობის კონკრეტულ მეთოდებს და არა იმ მეთოდებს, რომლითაც მათ შევისწავლით.

კვლევა, რომელიც მოიცავს მხოლოდ (1), (2) და (3) ჯგუფებს, თავიდან აიცილებდა პლაცებოსთან დაკავშირებულ კრიტიკულ მოსაზრებებს. თუმცა, ზემოთ აღწერილი მიზეზების გამო შეიძლება საფრთხე შექმნოდა კვლევის მეთოდოლოგიის რეალურ ან სავარაუდო ვალიდურობას, რაც დააბრკოლებდა ერთი ან რამდენიმე მოსალოდნელი სარგებლის მიღებას. მიუხედავად იმისა, რომ აქტიური კონტროლის შემცველი კვლევები ზოგჯერ შეიძლება ეფექტური იყოს და თავიდან აირიდოს პლაცებოსთან ასოცირებული პრობლემები, ამგვარი შედეგი დამოკიდებულია საკონტროლო მკურნალობის ეფექტურობასა და უსაფრთხოებაზე, რაც ასევე შესაძლებელს გახდიდა მასთან ექსპერიმენტული მკურნალობის შედარებას. თუმცა, სასწავლო მაგალითში ყველა დანარჩენი ჯგუფი იღებს ექსპერიმენტული მკურნალობის მეთოდებს, რომელთა ეფექტურობა და უსაფრთხოება უცნობია. ამიტომ, ნაკლებ სავარაუდოა, რომ ასეთმა კვლევამ მოგვცეს სასარგებლო შედეგები. უფრო მეტიც, ამ შემთხვევაში პლაცებოს თავიდან არიდების არგუმენტი შესუსტებულია იმ ფაქტით, რომ პლაცებოს ჯგუფის პაციენტები არა იქნებოდნენ მოკლებული სტანდარტულ მედიკამენტოზურ მკურნალობას და დამატებით ჩაუტარდებოდათ სიმულირებული ქირურგიული ჩარევა. ამ შემთხვევაში, პლაცებოს მიმართ კრიტიკული მოსაზრებები დამოკიდებული იქნებოდა სიმულირებული ქირურგიული ჩარევის შედეგად გამოწვეული რისკის ხარისხზე.

კვლევა, რომელიც მოიცავს მხოლოდ (1), (2) და (4) ჯგუფებს, თავიდან აიცილებდა ქსენოტრანსპლანტაციით გამოწვეულ რისკს და კონკრეტულად ზოონოზური ინფექციის რისკს. ეს ძალზე მნიშვნელოვანია, რადგან ზოონოზური ინფექცია პოტენციურად შეიძლება გავრცელდეს მოსახლეობის ფართო მასებში, რომელთაგან ინფორმირებული თანხმობის მიღება პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამდენად, თუ ზოგადად პოპულაციის წინაშე არსებული რისკები აღემატება იმ მინიმალურ დონეს, რომელიც თანხმობის გარეშეა დაშვებული, მაშინ ქსენოტრანსპლანტაციის ჯგუფის ამოგდებამ მიუღებელი კვლევა შეიძლება გახადოს მისაღებად. თუმცა, ეს იმას ნიშნავს, რომ კვლევა მკურნალობის ორი მეთოდის ნაცვლად შეისწავლიდა მხოლოდ ერთ მეთოდს, რითაც მომავალ პაციენტებს შეუმცირებდა მოსალოდნელ სარგებელს. კვლევა ქსენოტრანსპლანტაციის ჯგუფის გარეშე ასევე უფრო მისაღები იქნებოდა იმ ადამიანებისთვის, რომლების ეწინააღმდეგებიან სამედიცინო კვლევის ან მკურნალობის მიზნით ცხოველებისთვის ზიანის მიყენებას ან მათ დახოცვას. ცხოველების კეთილდღეობის საკითხი ჩვეულებრივ არ წარმოადგენს იმ კომიტეტების განხილვის საგანს, რომლებიც აფასებენ კვლევებს ადამიანების

134

მონაწილეობით, რადგან ეს პრობლემა ხშირად სპეციალური კანონმდებლობით ან ნორმატიული აქტებით არის დარეგულირებული. მიუხედავად ამისა, ის ბადებს საინტერესო კითხვას იმის შესახებ, თუ რამდენად ახდენს გავლენას ცალკეული წევრების პირადი შეხედულებები ამგვარ საკითხებზე კვლევის ეთიკის კომიტეტების მიერ მიღებულ ერთიან გადაწყვეტილებებზე.

მსგავსი საკითხები იჩენს თავს კვლევის (1) და (2) ჯგუფებში ნაყოფის ქსოვილის გამოყენებასთან დაკავშირებით. ადამინის ნაყოფის მორალური სტატუსის საკითხზე, ცხოველების მსგავსად, კვლევის ეთიკის კომიტეტის ცალკეული წევრებს შეიძლება სრულიად განსხვავებული შეხედულებები ჰქონდეთ. ამ ორ შემთხვევას შორის ერთ-ერთი განსხვავება ისაა, რომ ხშირად ნაყოფის ქსოვილის გამოყენების წინააღმდეგ მოსაზრებები რელიგიურ საფუძველს ემყარება, რაც ქსენოტრასპლანტაციისათვის ცხოველების ქსოვილის გამოყენებას არ ეხება.31 ეს ბადებს კითხვას, თუ რამდენად საჭიროა ბიოეთიკურ საკითხებზე რელიგიურ შეხედულებებს მიენიჭოს რაიმე განსაკუთრებული სტატუსი, რომელიც განსხვავდება საერო პიროვნებების შეხედულებებისთვის მინიჭებული სტატუსისაგან. ნაყოფის მორალური სტატუსის შესახებ განსხვავებული შეხედულებების მნიშვნელობა განხილულ იქნება მერვე თავში სხვა ეთიკურ საკითხებთან ერთად, რომლებიც გამომდინარეობს კვლევის შენაარსიდან და არა თავად კვლევის პროცესისაგან.

დამატებითი ლიტერატურა

Albin, R L. “Sham surgery controls: intracerebral grafting of fetal tissue for Parkinson’s disease and proposed criteria for use of sham surgery controls”, Journal of Medical Ethics 28, no. 5 (2002): 322-5. Freedman, Benjamin. “Equipoise and the ethics of clinical research”, in Bioethics: An Anthology, Peter Singer and Helga Khuse, eds. (Oxford: Blackwell, 2006): 513-9. (Reprinted from New England Journal of Medicine 317, no. 3 (1987):141-5.) Freedman, Benjamin, Charles Weijer and Kathleen Cranley Glass. “Placebo orthodoxy in clinical research I: Empirical and methodological myths”, Journal of Law, Medicine and Ethics 25 (1996): 243-51. Freedman, Benjamin, Charles Weijer and Kathleen Cranley Glass. “Placebo orthodoxy in clinical research II: Ethical, legal and regulatory myths”, Journal of Law, Medicine and Ethics 25 (1996): 252-9. Kopelman, Loretta M. “Minimal risk as an international ethical standard in research”, Journal of Medicine and Philosophy 29, no. 3 (2004): 351-78. Miller, Franklin G and Howard Brody. “What Makes Placebo-Controlled Trials Unethical?”, The American Journal of Bioethics 2, no. 2 (2002): 3-9. Weijer, Charles. “The ethical analysis of risk”, The Journal of Law, Medicine & Ethics 28, no. 4 (2000):344-61.

31 ევროპის საბჭოს ანგარიშმა აჩვენა, რომ ძირითად რელიგიურ მიმდინარეობებს შორის აზრთა მკვეთრი სხვაობის მიუხედავად, მხოლოდ ბუდიზმი ეწინააღმდეგება მყარად ქსენოტრანსპლანტაციას. Report on the State of the Art in the Field of Xenotransplantation (Strasbourg, 21 February 2003). http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/06_Xenotransplantation_en/XENO(2003)1_SAR.pdf

135

Weijer, Charles, Stanley H. Shapiro, Kathleen Cranley Glass and Murray W. Enkin. “For and against: Clinical equipoise and not the uncertainty principle is the moral underpinning of the randomised controlled trial”, British Medical Journal 321, no. 7263 (2000):756-8. Wendler, David and Leonard Glantz. “A standard for assessing the risks of pediatric research: pro and con”, The Journal of Pediatrics 150, no. 6 (2007):579-82.

136

თავი 6

სასწავლო მიზნები

აღნიშნულ თავში განხილულია ეთიკური პრინციპი - სამართლიანობა და მასთან დაკავშირებული საკითხები, როგორიცაა ადამიანების ექსპლუატაცია და დისკრიმინაცია კვლევებში. კონკრეტულად, ამ თავის შესწავლის შედეგად გეცოდინებათ:

• ექსპლუატაციის განმარტება და მისი ეთიკური მნიშვნელობა • ექსპლუატაციის კავშირი სხვა ფენომენებთან, როგორიცაა უთანასწორობა,

მოწყვლადობა და ინფორმირებული თანხმობა • ეთიკური პრობლემები, რაც განაპირობებს საკვლევი სუბიექტების კვლევიდან

გამორიცხვას • დისკრიმინაციის განმარტება და მისი ეთიკური მნიშვნელობა, განსხვავება

პირდაპირ და არაპირდაპირ დისკრიმინაციას შორის • კვლევაში ჩართვის და გამორიცხვის კრიტერიუმები

137

შესავალი

როგორც პირველ თავში აღვნიშნეთ, სამართლიანობის პრინციპი წარმოადგენს ეთიკის ოთხი მთავარი პრინციპიდან ერთ-ერთს. ამ თავში განხილული სამართლიანობის საკითხები დაყოფილია ორ ძირითადად კატეგორიად:

• მკლევარების მიერ კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული ზიანის რისკის უსამართლოდ გადანაწილება საკვლევ სუბიექტებზე;

• საკვლევი სუბიექტების გარკვეული ჯგუფის უსამართლოდ გამორიცხვა კვლევიდან და ამის შედეგად მათთვის კვლევის სარგებლის ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა.

პირველი კატეგორია წარმოადგენს საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაციას, ხოლო მეორე-დისკრიმინაციას.

ექსპლუატაცია კრიტიკის საკმაოდ გავრცელებული თემია კვლევებთან მიმართებით, განსაკუთრებით კი შემთხვევებში, როდესაც განვითარებად ქვეყნებში საკვლევ სუბიექტებს სთავაზობენ ფულად კომპენსაციას კვლევაში მონაწილეობის მიღების სანაცვლოდ. იმისათვის, რომ სწორად განვსაზღვროთ გვაქვს თუ არა საქმე ექსპლუატაციასთან კონკრეტულ კვლევაში, საჭიროა განვმარტოთ, თუ რა არის ექსპლუატაცია და რა სახის ეთიკური პრობლემებს წარმოქმნის ის.

მიუხედავად იმისა, რომ საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაცია დაუშვებელია, ზოგჯერ მათი კვლევიდან გამორიცხვა ექსპლუატაციის ან ზიანის თავიდან აცილების მიზნით შეიძლება გახდეს უსამართლობის მიზეზი, რადგან ამ ადამიანებს ვზღუდავთ მიიღონ კვლევის პირდაპირი სარგებელი.

ამ თავში განხილული საკითხები პირდაპირ კავშირშია სახელმძღვანელოში აქამდე განხილული თემებთან. სამართლიანობა ეს არის რისკის და სარგებლის თანაბრად გადანაწილება საკვლევ სუბიექტზე. იგი დაკავშირებულია მე-5 თავში განხილული საკითხებთან, ასევე ვალიდურ თანხმობასთან და მოწყვლადობასთან.

წარმოგიდგენთ სამი სხვადასხვა კვლევის მაგალითს, რომელთაგანაც ორი წარმოადგენს საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაციის, ერთი კი - დისკრიმინაციის ნიმუშს.

კვლევის მაგალითი 6.1.

უსახლკარო ადამიანების ჩართვა კლინიკური ცდის პირველ ფაზაში

უზარმაზარი ფარმაცევტული კომპანია ევროპის ერთ-ერთ დიდ ქალაქში ატარებს კლინიკური ცდის პირველ ფაზას საკუთარ პროდუქციაზე (2). ამგვარ კვლევებში

138

ჩვეულებრივ მონაწილეობას იღებენ ჯანმრთელი მოხალისეები, რომლის მიზანსაც წარმოადგენს ახალი პრეპარატის უსაფრთხოების და ფარმაკოლოგიური მოქმედების გამოცდა, ასევე წამლის მაქსიმალური დოზის დადგენა. აღნიშნული პროდუქცია უკვე გამოცდილია ცხოველებზე.

კვლევის პერიოდში საკვლევი სუბიექტები რამოდენიმე კვირას ატარებენ სამედიცინო დაწესებულებაში. თავდაპირველად კვლევის მონაწილეები ავსებენ კითხვარს, რის შემდეგაც უტარდებათ ბაზისური სამედიცინო შემოწმება და ლაბორატორიული გამოკვლევები. შემდეგ, მათ აძლევენ პრეპარატის ერთ ან რამოდენიმე დოზას და აკვირდებიან. დაკვირვების პროცესში საკვლევი სუბიექტები იმყოფებიან მუდმივი სამედიცინო მონიტორინგის ქვეშ და რეგულარულად უტარდებათ ლაბორატორიული გამოკვლევები. საკვლევ სუბიექტებში პრეპარატის გამოყენებასთან დაკავშირებული, ნებისმიერი გვერდითი მოვლენის გამოვლენის შემთხვევაში, დაწესებულების პერსონალი მუდმივ მზადყოფნაშია აღმოუჩინოს მათ სამედიცინო დახმარება.

რადგან კლინიკური ცდის პირველ ფაზაში მონაწილე მოხალისეები კვლევისგან ვერ იღებენ თერაპიულ სარგებელს, ჩვეულებრივ მათ სთავაზობენ ფულად კომპენსაციას კვლევაში მონაწილეობისთვის. კვლევაში ჩასართავად მოხალისეების მოზიდვისთვის განკუთვნილ მასალებში (ბროშურები,პოსტერები,ფლაერები) მითითებულია, რომ საკვლევ სუბიექტს მიეცემა ფულადი კომპენსაცია კვლევაში დახარჯული დროის და დისკომფორტის ასანაზღაურებლად, რომლის რაოდენობაც განისაზღვრება კვლევის ხანგრძლივობის და დისკომფორტის სიმძიმის მიხედვით. გარდა ამისა, ამ მასალებში აღნიშნულია, რომ კვლევის მონაწილეები უზრუნველყოფილნი იქნებიან უფასო საკვებით და საცხოვრებელი ადგილით ასევე გასართობი და რეკრეაციული საშუალებებით მთელი კვლევის განმავლობაში.

ეთიკური კომისია დაინტერესდა ფულადი კომპენსაციის ოდენობით და აღმოაჩინა, რომ ამ კვლევის ფარგლებში მოხალისეებისთვის შეთავაზებული თანხა ბევრად ნაკლებია ვიდრე სხვა ფარმაცევტული კომპანიების მიერ საკვლევი სუბიექტებისთვის კვლევაში მონაწილეობისთვის გადახდილი თანხა. რაც შეეხება მოხალისეებს, აღმოჩნდა, რომ მათი უმრავლესობა უსახლკარო და უმუშევარია. გარდა ამისა, საკვლევი სუბიექტების დიდი ნაწილი ნარკოტიკების ან ალკოჰოლის მომხმარებელია, თუმცა კვლევაში ჩართვის დროს ისინი აცხადებდნენ, რომ არ მოიხმარდნენ არც ნარკოტიკებს და არც ალკოჰოლს. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული სამედიცინო დაწესებულება არ ეწევა კვლევების ფართოდ რეკლამირებას, დიდი რაოდენობით მოხალისეები საკმაოდ შორეული დისტანციიდან მოდიან კვლევებში მონაწილეობის მისაღებად. საკვლევი სუბიექტების უმრავლესობას წარსულში არაერთხელ აქვს მონაწილეობა მიღებული ანალოგიურ კვლევებში და რადგან აღნიშნული კვლევა ზღუდავს იმ პირების კვლევაში ჩართვას, რომლებსაც უკანასკნელი სამი თვის მანძილზე მონაწილეობდნენ

139

რაიმე კვლევაში, ვი სუბპოტენციური საკვლევი სუბიექტები ხშირად ფალსიფიცირებული სახელით და გვარით რეგისტრირდებიან კვლევაში.

კომპანია არ იზიარებს შეხედულებას, რომ მოხალისეების შერჩევა უმეტესად ხდება დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პოპულაციიდან და მათთვის გადახდილი ფულადი კომპენსაციის ოდენობა საკმაოდ დბალია. კომპანიის აზრით, მიზეზი იმისა, რომ ადვილად ხდება მოხალისეების მოზიდვა კვლევაში მონაწილეობის მისარებად მდგომარეობს იმაში, რომ საკმაოდ დიდია კვლევის პირდაპირი სარგებელი საკვლევი სუბიექტებისთვის. კომპანიამ ასევე განაცხადა, რომ ფინანსური კომპენსაციის გაზრდა გავლენას მოახდენს პოტენციური საკვლევი სუბიექტების გადაწყვეტილებაზე კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. გარდა ამისა აღსანიშნავია, რომ კომპანიის მიერ ჩატარებული კვლევებში იშვიათად ფიქსირდება საკვლევი სუბიექტების მიერ ჩივილის ან კვლევიდან გასვლის ფაქტები.

შეკითხვები

1. რა პრივილეგია აქვს ფარმაცევტული კომპანიისთვის მოხალისეების დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური ფენიდან შერჩევას და რა სარგებელი შეიძლება მოუტანოს კვლევაში მონაწილეობამ საკვლევ სუბიექტებს?

2. საკვლევი სუბიექტების მოზიდვის ამგვარი მეთოდის უარყოფითი მხარეები და რისკები კომპანიისა და მოხალისეებისთვის?

3. შეიძლება თუ არა, საკვლევი სუბიექტების მოზიდვის ამგვარი გზა ჩაითვალოს ექსპლუატაციურ მეთოდად? რატომ?

4. საჭიროა თუ არა, და თუ დაჭიროა, მაშინ რა სახის ცვლილებები უნდა შეიტანოს კომპანიამ საკვლევი სუბიექტების მოზიდვის მეთოდოლოგიაში იმისათვის, რომ იგი გახდეს ზნეობრივად მისაღები?

სარგებელი და რისკი

ზემოთ ჩამოთვლილი პირველი ორი შეკითხვა დაკავშირებულია სარგებელისა და რისკის შესახებ გამართულ დისკუსიასთან, რომელიც წარმოდგენილია სახელმძღვანელოს წინამორბედ თავში. ჩვენს მიერ აღწერილი კვლევის შემთხვევაში, კომპანიის მიერ წარმოებული მოხალისეთა მოზიდვის მეთოდი პოტენციურად სარგებლის მომტანი როგორც კომპანიისთვის, ასევე საკვლევი სუბიექტებისთვის.

სარგებელი კომპანიისთვის:

• საკვლევ სუბიექტებზე გაცემული ფულადი კომპენსაციის მცირე ოდენობა; • მოხალისეთა მოსაზიდად მასშტაბური და ინტენსიური

სარეკლამო/საპრომოციო ღნისძიებების წარმოების თავიდან აცილება; • საკვლევი სუბიექტების კვლევიდან გასვლის დაბალი ალბათობა, რადგან

მათთვის მნიშვნელოვანია ის ფულადი კომპენსაცია, რომელსაც იღებენ კვლევაში მონაწილეობის სანაცვლოდ;

140

• კვლევის პროცესში გვერდითი მოვლენების აღმოცენების შემთხვევაში საკვლევი სუბიექტების მხრიდან ჩივილის ნაკლები ალბათობა;

სარგებელი სავლევი სუბიექტებისთვის:

• ფულადი კომპენსაცია (მიუხედავად იმისა, რომ ფულადი კომპენსაცია დაბალია, აღნიშნული თანხა საკმაოდ მნიშვნელოვანია საკვლევი სუბიექტებისთვის მათი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსიდან გამომდინარე);

• საკვები და საცხოვრებელი ადგილი (ეს სამაოდ მნიშვნელოვანი სრგებელია ღარიბებისა და უსახლკარო ადამიანებისთვის);

• რეკრეაციული და გასართობი საშუალებები; • შესაძლებლობა, რომ იმყოფებოდნენ უსაფრთხო ადგილას, მუდმივი

სამედიცინო დაკვირვების ქვეშ, სადაც ალკოჰოლი და ნარკოტიკული საშუალებები არ არის ხელმისაწვდომი.

კონსეკვენციალისტური ხედვით აღნიშნული მეთოდით მოხალისეთა მოზიდვა მისაღებია ზნეობრივი თვალსაზრისით, რადგან მას სარგებელი მოაქვს ორივე მხარისთვის. თუმცა, მოდით ჩვენს მიერ აღწერილი კვლევა შევადაროთ სხვა კვლევებს, სადაც მოხალისეთა მოზიდვის შედარებით განსხვავებულ მეთოდებს იყენებენ, მაგალითად უხდიან უფრო მაღალ ფულად კომპენსაციას კვლევაში მონაწილეობისთვის ან მოხალისეთა შერჩევას არ ახორციელებენ დბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პოპულაციიდან. კონსეკვენციალიზმი, კონკრეტულად უტილიტარიანიზმი ამართლებს აღნიშნულ მეთოდოლოგიას, რადგან ეს მიდგომა ორიენტირებულია მხოლოდ სარგებელზე, რომელიც მაქსიმალურად მიმართული უნდა იყოს იმ მხარეზე, რომელსაც ეს სარგებელი მეტად სჭირდება. ამ შემთხვევაში, ფულადი დახმარება უფრო მნიშვნელოვანია დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე ადამიანებისთვის, რომელთათვისაც ფინანსური კომპენსაცია კვლევაში მონაწილეობის სანაცვლოდ უფრო დიდ სარგებელს წარმოადგენს, ვიდრე საშუალო ან მაღალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პირებისთვის. ამიტომ, შეიძლება ჩვენს მიერ არწერილი კვლევის მწარმოებელი ფარმაცევტული კომპანია შედარებით დაბალი ოდენობის ფულად კომპენსაციას სთავაზობს მოხალისეებს სხვა კომპანიებთან შედარებით, მაგრამ მათთვის ეს თანხა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე სხვა კვლევების ბენეფიციარებისთვის თავიანთი სოციალური და ფინანსური მდგომარეობიდან გამომდინარე.

თუმცა, დაუშვებელია აღნიშნული შემთხვევის მიმართ დასკვნა გამოვიტანოთ მხოლოდ მხოლოდ უტილიტარიანული პრინციპის საფუძველზე. უტილიტარიანიზმი მოგვიწოდებს, რომ ერთმანეთს შევადაროთ სხვადასხვა ალტერნატიული საშუალებები და ამოვირჩიოთ საულეტესო მათგანი, რომელიც

141

ყველაზე მეტი სარგებლის და კეთილდღეობის მომტანი იქნება. ერთ-ერთი ალტერნატივაა მოხალისეების შერჩევა დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური ფენიდან, მაგრამ მათთვის რაც შეიძლება მაღალი ფულადი კომპენსაციის გადახდა კვლევაში მონაწილეობისთვის (რსაკვირველია კომპანიის ფინანსური შესაძლებლობის ფარგლებში). ეს შეიძლება კომპანიისთვის არცთუ ისე სახარბიელო გამოსავალი იყოს, მაგრამ უფრო მეტი სარგებლის მომტანი იქნება საკვლევი სუბიექტებისთვის. აქ უკვე ტავს იჩენს დეოტოლოგიური მიდგომა, რომლის მიხედვითაც მეთოდოლოგიამ სარგებელი უნდა მოუტანოს ორივე მხარეს და დაუშვებელია ერთი მხარის ინტერესები შეეწიროს მეორე მხარის სარგებელს.

ზემოთ აღნიშნული არგუმენტები არ ითვალისწინებს იმ რისკებს, რომლებიც შეიძლება წარმოიშვას მოხალისეთა მოზიდვას მოწოდებული მეთოდით. ერთ-ერთი ამგვარი რისკი კომპანიისთვის შეიძლება იყოს რეპუტაციის შელახვა იმფაქტის გამო, რომ კომპანია ექსპლუატაციას უწევს საკვლევ სუბიექტებს (ამგვარის რეალურად არ არსებობის შემთხვევაშიც). გარდა ამისა, კომპანიამ შეიძლება იზარალოს (ასევე პაციენტებმა, რომლებიც მკურნალობას იტარებენ ამ კომპანიის მიერ წარმოებული პრეპარატებით) იმ შემთხვევაში, თუ მის მიერ ჩატარებული კვლევების სამეცნიერო ხარისხი ეჭვქვეშ დადგება მოხალისეების მიერ ნარკოტიკების მოხმარების ან სამედიცინო ისტორიის დამალვის გამო, რომელიც განპირობებულია კვლევაში ჩართვის კრიტერიუმების გადალახვის სურვილით ან კვლევიდან გამორიცხვის შიშით. ეს წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს რისკს, რადგან მოხალისეები მოტივირებულნი არიან დათანხმდნენ მცირე ოდენობის ფულად კომპენსაციას და ზოგიერთ შემთხვევაში დამალონ საკუთარი იდენტობა (რადგან იმყოფებიან კვლევებს შორის დაყოვნების სავალდებულო სამთვიანი შუალედის პერიოდში) კვლევაში ჩართვის მიზნით. მოხალისეთა მიერ საუთარი იდენტობის დამალვის ან ფალსიფიცირების შემთხვევების აღმოჩენა მიუთითებს საკვლევი სუბიექტების მოზიდვისა და კვლევაში ჩართვის მეთოდოლოგიის არაადეკვატურობაზე.

რელევანტური ინფორმაციის დამალვა საკვლევ სუბიექტებს აყენებს ზიანის მომატებული რისკის ქვეშ და ამ შემთხვევაში კომპანიის გადაწყვეტილება, მოხალისეები შეაგროვოს დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე პოპულაციიდან არ ემსახურება არცერთი მხარის ინტერესებს. ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კონტრარუმენტები დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ მოხდება რისკის და სარგებლის აწონ-დაწონა და შეფასება. ის ფაქტი, რომ მოხალისეები ენთუზიაზმით თანხმდებიან კვლევაში მონაწილეობას მიუთითებს, რომ მათი აზრით კვლევაში მონაწილეობის შედეგად მიღებული სარგებელი აჭარბებს და აკომპენსირებს ყოველგვარი ზიანის რისკს. თუმცა, ამ შემთხვევაშიც ეჭვქვეშ შეიძლება დავაყენოთ თანხმობის ვალიდურობა, განსაკუთრებით კი იმ შემთხვევებში, როდესაც პოტენციურ საკვლევ სუბიექტებს არ აწვდიან სრულყოფილ ინფორმაციას მოსალოდნელი რისკების შესახებ ან როცა ალკოჰოლის და

142

ნარკოტიკების მოხმარება ხელს უშლის ავტონომიური და საღი გადაწყვეტილების მიღებაში.

ექსპლუატაცია

იმისათვის, რომ პასუხი გავცეთ მესამე შეკითხვას, ჯერ განვიხილოთ ექსპლუატაციის მნიშვნელობა. ადამიანის ექსპლუატაცია არის მისი რესურსების, შესაძლებლობების ან ტალანტის უსამართლოდ გამოყენება (3). პიროვნების ექსპლუატაცია ზნეობრივად მიუღებელია.

ტერმინი „ექსპლუატაცია“ ხშირად გამოიყენება ეკონომიკურ კონტექსტში, კერძოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც დამქირავებელი ექსპლუატაციას უწევს დაქირავებულ პერსონალს ანუ არ უხდის შესრულებული სამუშაოს შესაბამის ანაზღაურებას (4). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ექსპლუატაციას ვერ დავარქმევთ ისეთ შემთხვევებს, როდესაც მეგობრობის სანაცვლოდ ერთი ადამიანი ემსახურება მეორეს ანაზღაურების გარეშე ან ფასს უკლებს საკუთარ პროდუქციაზე. ასევე, ექსპლუატაციას არ წარმოადგენს, როდესაც საკვლევი სუბიექტი ალტრუიზმის საფუძველზე იღებს გადაწყვეტილებას მონაწილეობა მიიღოს კვლევაში ყოველგვარი სარგებლის გარეშე. ჩვენს მიერ აღწერილი კვლევა არ შეიძლება ჩავთვალოთ ექსპლუატაციურ კვლევად მხოლოდ იმ ფაქტის გამო, რომ საკვლევ სუბიექტებს კომპანია მცირე ოდენობის ფულად კომპენსაციას უხდის.

არსებობს ორი სახის ექსპლუატაცია: საზიანო ექსპლუატაცია და ურთიერთ სარგებლის მომტანი ექსპლუატაცია (5). საზიანო ექსპლუატაციის ნათელი მაგალითია, როდესაც ექსპლუატატორი იღებს სარგებელს ექსპლუატირებული ადამიანისთვის ზიანის მიყენების ხარჯზე. მიუხედავად იმისა, რომ ურთიერთ სარგებლის მომტანი ექსპლუატაციის შედეგად არცერთი მხარე არ ზიანდება, იგი მაინც გაუმართლებელია ეთიკური თვალსაზრისით (6). ჩვენს მიერ წარმოდგენილ კვლევაში კომპანიასა და მოხალისეებს შორის არსებული გარიგება სარგებლის მომტანია ორივე მხარისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ საკვლევი სუბიექტები იმყოფებიან უარყოფითი გვერდითი მოვლენების განვითარების რისკის ქვეშ, პოტენციური სარგებელი, რასაც მიიღებენ კვლევაში მონაწილეობის სანაცვლოდ, მათი აზრით უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე მათ მიერ გაწეული რისკი. უფრო მეტიც, არავის შეუფასებია, კვლევისგან მიღებული სარგებელი მოხალისეებისთვის უფრო მეტია თუ კომპანიისთვის. თუ ერთმანეთს შევადარებთ კომპანიის და საკვლევი სუბიექტების სარგებელს ფულად ერთეულებში, მაშინ აშკარაა, რომ კომპანიის მოგება, რომელსაც იგი მიირებს ამ პროდუქტის გაყიდვით ბევრად აღემატება მოხალისეთათვის გადახდილი ფულადი კომპენსაციაის, საკვების და საცხოვრებელის ხარჯებს. მაგრამ, თუ სარგებელს განვიხილავთ კეთილდღეობის გაუმჯობესების კუთხით, მაშინ აშკარაა, რომ კვლევაში მონაწილეობის შედეგად მიღებული სარგებელი, მიუხედავად მისი მცირე ოდენობისა, უფრო მეტად

143

აუმჯობესებს მოხალისეების კეთილდღეობას, ვიდრე კომპანიის თანამშრომლების ან მფლობელებისა. შეგვიძლია თუ არა, ყოველივე ზემოაღნიშნულის საფუძველზე დავასკვნათ, რომ ჩვენს მიერ წარმოდგენილ კვლევაში ადგილი არა აქვს საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაციას? ერთადერთი არგუმენტი, რომელიც მეტყველებს ამ კვლევის ექსპლუატაციურ მეთოდოლოგიაზე არის ის, რომ თუ საკვლევი სუბიექტების სარგებელს შევადარებთ კომპანიისა და მისი პროდუქტის მომავალი მომხმარებლების კუმულაციურ სარგებელს, მაშინ უკანასკნელმა მათგანმა შესაძლებელია მნიშვნელოვნად გადააჭარბოს პირველს (7). უფრო ფუნდამენტურ არგუმენტს კი წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ უთანასწორო სარგებელი ან ანაზღაურება ამ შემთხვევაში არ არის ექსპლუატაციის აუცილებელი მახასიათებელი. მაგალითისთვის განვიხილოთ შემთხვევა, როდესაც ექიმმა ჩვეულებრივ ღირებულებაზე რამოდენიმეჯერ უფრო მეტი თანხა გადაახდევინა პაციენტს პრეპარატში, რომელმაც იგი სიკვდილს გადაარჩინა. ამასე, უნდა აღინიშნოს, რომ იმ დროისთვის არ არსებობდა სამკურნალო მედიკამენტის სხვა, უფრო იაფი ალტერნატივა (8). ადამიანების უმრავლესობა ამ შემთხვევას ინტუიციურად განიხილავდა, როგორც ექსპლუატაციურ ქმედებას, მიუხედავად იმისა, რომ პაციენტს ამ პრეპარატმა სიცოცხლე შეუნარჩუნა და მას ის უფრო მეტადაც უღირდა, ვიდრე ექიმის მიერ გამოძალული თანხა.

აღნიშნული მაგალითი მიგვანიშნებს სხვა სახის ასიმეტრიაზე კომპანიასა და სავკლევ სუბიექტებს შორის არსებულ ურთიერთობებში ჩვენს მიერ წარმოდგენილ კვლევაში. ექსპლუატატორი ექიმის მსგავსად კომპანია თითქოსდა შედის ორივე მხარისთვის სარგებლის მომტან გარიგებაში მოხალისეებთან, მაგრამ ეს ქმედება მიუღებელია მესამე მხარისთვის (საზოგადოებისთვის), რადგან იგი არ შეესაბამება საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ზნეობრივ ნორმებს. ამიტომ, შესაძლოა საკვლევი სუბიექტები იუმჯობესებენ საკუთარ კეთილდრეობას ამ გარიგებით, რაც ბევრად უკეთესია, ვიდრე უარი თქვან ამ შემოთავაზებაზე, მაგრამ აღნიშნული გარიგება შესაძლებელია, რომ უკეთესი ყოფილიყო მათთვის, კომპანია სხვაგვარად, რომ მოქცეულიყო. მაგრამ, ამას მნიშვნელობა აქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ალტერნატიული ქმედება მორალურად ღირებული იქნებოდა (მაგალიტად, კომპანიას უფრო მაღალი ფულადი კომპენსაცია, რომ დაეწესებინა საკვლევი სუბიექტებისთვის).

ჯონათან ვულფის აზრით „სულაც არ არის აუცილებელი, რომ ექსპლუატაციური ქმედება ექსპლუატირებულ ადამიანს უარეს მდგომარეობაში აყენებდეს, ვიდრე ის იმყოფება აღნიშნული ქმედების გარეშე. ექსპლუატაცია ადამიანს უფრო უარეს მდგომარეობაში აყენებს, ვიდრე ის იმსახურებს, რომ იმყოფებოდეს“ (9). როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ჩვენს მიერ აღწერილ კვლევაში საკვლევი სუბიექტები იღებენ პირდაპირ სარგებელს კვლევაში მონაწილეობის გამო, რომელიც მათთვის უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე კომპანიისთვის კვლევის შედეგებიდან მიღებული

144

სარგებელი. თუ ამ შემთხვევას განვიხილავთ ბოლო პარაგრაფში მოწოდებული მიდგომით, ადგილი აქვს საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაციას, რადგან მათი სარგებელი უფრო ნაკლებია ვიდრე უნდა ყოფილიყო, უკეთესი გარიგება რომ შემოეტავაზებინა კომპანიას. აქ უკვე წარმოიშვება შეკითხვები. რამდენად დიდი უნდა იყოს საკვლევი სუბიექტებისთვის კვლევაში მონაწილეობის შედეგად მიღებული სარგებელი? რამდენად უნდა გაზარდოს კომპანიამ სარგებელი საკვლევი სუბიექტებისთვის, რომ დააკმაყოფილოს სამართლიანობის პრინციპის მოთხოვნები? ამ შკითხვებზე პასუხის გაცემის ერთ-ერთი გზაა, ყურადრება მივაპყროთ არა საკუტრივ სარგებელს, არამედ გარემოებებს, რს გამოც სხვადასხვა მხარე ტნხმდება სარგებლის და რისკის კონკრეტულ ოდენობაზე.

ორივე შემთხვევაში, ექიმიც და კომპანიაც იყენებს საკუთარ პრივილეგიას და ცდილობს პაციენტს/საკვლევ სუბიექტებს შესთავაზოს მისთვის ხელსაყრელი გარიგება. ორივე შემთხვევაში მეორე მხარე თანხმდება გარიგებაზე სხვა ალტერნატივის არარსებობის გამო. პაციენტის შემთხვევაში არ არსებობს სხვა, შედარებით იაფი პრეპარატი, ხოლო მოხალისეების შემთხვევაში მათ არა აქვს სხვა საშუალება მოიპოვონ ფული, საკვები და თავშესაფარი. საკვლევ სუბიექტებს არ აიძულებს კომპანია კვლევაში მონაწილეობას არის მათი ხელმოკლე მდგომარეობა. ამ შემთხვევაში შგვიძლია ვთქვათ, რომ ადგილი აქვს საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაციას კომპანიის მიერ, რადგან მათ სთავაზობენ არახელსაყრელ გარიგებას ვიდრე შესთავაზებდნენ სხვა სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობაში რომ იყვნენ.

კვლევის მაგალითის ამგვარი განხილვა შეესაბამება შეხედულებას, რომ ზნეობრივი თვალსაზრისით ექსპლუატაცია არის ადამიანის უსამართლოდ გამოყენება. ალენ ვუდის აზრით „ექსპლუატცია არის ერთი ადამიანის გამოყენება მეორის საკეთილდღეოდ, ამ ადამიანის სისუსტეების ან მოწყვლადობის ხარჯზე“ (10). ჩვენს მიერ წარმოდგენილ კვლევაში კომპანია საკუთარი მიზნებისთვის უსამართლოდ იყენებს სავლევ სუბიექტებს, სარგებლობს რა მათი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობით და მათთვის სხვა ალტერნატივის არ არსებობით.

ექსპლუატაციის მორალური მხარე

როგორც აღვნიშნეთ, ექსპლუატაცია ყოველთვის ზიანის მომტანი არ არის ექსპლუატირებული ადამიანისთვის და სარგებელი, ასევე სარგებელი, რომელსაც ექსპლუატატორი იღებს ყოველთვის არ აჭარბებს ექსპლუატირებული ადამიანის მიერ მიღებულ სარგებელს. როდესაც პოტენციური საკვლევი სუბიექტი თანხმდება მიიღოს კვლევაში მონაწილეობა, რადგან არ არსებობს სხვა, უკეთესი ალტერნატივა, ეჭვქვეშ დგება ამ თანხმობის ვალიდურობა და ადგილი აქვვს მკვლევარის მიერ აღნიშნული სუბიექტის ექსპლუატაციას.

ექსპლუატაციის შედეგად ირღვევა ეთიკის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპი - პიროვნების პატივისცემა. ალენ ვუდი თავის ნაშრომში წერს: „ჩვენ ვარღვევთ

145

პიროვნების პატივისცემის პრინციპს, როდესაც მის სისუსტეს ან მოწყვლადობას ვიყენებთ ჩვენი ინტერესებისთვის და საკუთარი მიზნების მისაღწევად. დამამცირებელია, როდესაც ჩვენი სისუსტით სარგებლობენ და უღირსი საქციელია, როდესაც სხვის სისუსტეს ვიყენებთ საკუთარი მიზნებისთვის“ (11).

განვიხილოთ ექსპლუატაცია კანტის ფილოსოფიური მიდგომით (12). რადგან ექსპლუატაცია მოიცავს ადამიანის გამოყენებას, ეს ნიშნავს იმას, რომ ადამიანს მივიჩნევთ (ვეპყრობით), როგორც საშუალებას საკუთარი მიზნების მისაღწევად. კანტის კატეგორიული იმპერატივი მოითხოვს: „მოიქეცი ისე, რომ შენს მოქმედებაში ადამიანი ყოველთვის იყოს აგრეთვე მიზანი და არასდროს მხოლოდ საშუალება“. ექსპლუატატორი, სარგებლობს რა საკვლევი სუბიექტის მოწყვლადობით და იყენებს მას საკუთარი ინტერესებისთვის, მიიჩნევს ექსპლუატირებულ პიროვნებას საშუალებად, რითაც არღვევს პიროვნების პატივისცემის პრინციპს.

პიროვნების პატივისცემა ასევე მოიცავს ადამიანის ავტონომიის პატივისცემას. აქედან გამომდინარე, ჩვენ არ შეგვიძლია ადამიანს დავუშალოთ ჩაერთოს ექსპლუატაციურ კვლევაში, თუ იგი იძლევა ვალიდურ თანხმობას აღნიშნულ კვლევაში მონაწილეობაზე. გარდა ამისა, თუ ხელმოკლე ადამიანებს დავუშლით ექსპლუატაციურ, მაგრამ მათთვის არასაზიანო კვლევაში მონაწილეობას, ისინი შეიძლება გახდნენ უფრო სერიოზული ექსპლუატაციის მსხვერპლნი (13), მაგალითად, როგორიცაა პროსტიტუცია, ტრეფიკინგი, არალეგალური საქმიანობა და სხვა. დასაშვებია ხელმოკლე ადამიანებს მივცეთ უფლება მონაწილეობა მიიღონ კვლევებში, რომლებიც მოიცავს საკვლევი პირების მსუბუქ ექსპლუატაციას, იმ მიზნით, რომ დავიცვათ უფრო მძიმე საფრთხეებისგან.

გადავიდეთ მე-4 შეკითხვაზე და გავცეთ პასუხი. იმისათვის, რომ არ მოხდეს საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაცია კომპანიას შეუძლია ორი სხვადასხვა ცვლილების შეტანა კვლევის მეთოდოლოგიაში. პირველი, კვლევისთვის მოხალისეების შერჩევა არ უნდა განხორციელდეს მოწყვლადი პოპულაციიდან. ეს კომპანიას თავიდან ააცილებს ადმიანების ექსპლუატაციას, მაგრამ შესაძლოა ეს სუბიექტები დატოვოს სხვებისგან უფრო მძიმე და სახიფათო ექსპლუატაციის რისკის ქვეშ. ასევე ეჭვქვეშ დადგება პიროვნების ავტონომიის პატივისცემის პრინციპის დაცვა, რადგან ამ ქმედებით შეიზღუდება მათთვის ავტონომიური არჩევანის გაკეთების უფლება კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. გარდა ამისა, ამ ქმედებას გააჩნია კიდევ ერთი კონტრ-არგუმენტი: მოხდება რესურსების გადასროლა უფრო მეტი საჭიროების მქონე სუბიექტებიდან შედარებით ნაკლები საჭიროების მქონე ინდივიდებისკენ.

მეორე ცვლილება, რისი შეტანაც კომპანიას შეუძლია კვლევის მეთოდოლოგიაში მდგომარობს შემდეგში: კომპანია აგრძელებს მოხალისეების შერცევას მოწყვლადი პოპულაციიდან, მაგრამ ზრდის ფულადი კომპენსაციის ოდენობას. ამ მეთოდის

146

უარყოფით მხარეს წარმოადგენს ის, რომ მოხალისეები უფრო მეტად იქნებიან დაინტერესებულნი, რომ მონაწილეობა მიიღონ კვლევაში და შესაბამისად, უფრო მეტად ეცდებიან დამალონ თავიანთი ჯანმრთელობის მდგომარეობა ან სხვა ფაქტორები, რის გამოც მათი კვლევაში ჩართვა დაუშვებელია. თუმცა ეს პრობლემა მოგვარებადია უფრო მკაცრი სკრინინგის და შემოწმების სისტემის დანერგვით.

კვლევის მაგალითი 6.2

ტუბერკულოზის ვაქცინის კვლევა განვითარებად ქვეყანაში

მსოფლიოში ტუბერკულოზის დაახლოებით 9 მილიონი ახალი შემთხვევა ფიქსირდება მსოფლიოში ყოველწლიურად. მაღალია ასევე ამ დაავადებით გამოწვეული სიკვდილობა (2 მილიონამდე ადამიანი იღუპება ტუბერკულოზით ყოველწლიურდ). დაავადების ინციდენტობა ყველაზე მაღალია განვითარებად ქვეყნებში, განსაკუთრებით კი აფრიკაში. ტუბერკულოზი პრობლემას წარმოადგენს განვითარებული ქვეყნებისთვისაც, სადაც მოხდა დაავადების ხელახალი აღმოცენება ანტიბიოტიკებისადმი განვითარბული რეზისტენტობის, აივ ინფექციის გავრცელების და განვითარებადი ქვეყნებიდან გაზრდილი მიგრაციის გამო. ტუბერკულოზის წინააღმდეგ იყენებენ BCG (ბცჟ) ვაქცინას. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული ვაქცინა ეფექტურია ბავშვებში, მისი ეფექტურობა მოზარდებსა და ახალგაზრდებში ბოლომდე დადგენილი არ არის. ტუბერკულოზის ვაქცინა ასევე არ არის რეკომენდირებული დათრგუნული იმუნური სისტემის მქონე პაციენტებში. ტუბერკულოზის მკურნალობა სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს განვითარებადი ქვეყნებისთვის მისი ფასის, რეზისტენტობის და დანიშნული მკურნალობის ბოლომდე მიყვანის თვალსაზრისით.

ახალი, უფრო ეფექტური ვაქცინის შექმნა წარმოადგენს საუკეთესო გამოსავალს ტუბერკულოზის კონტროლისა და ერადიკაციის საქმეში. შემუშავდა რამოდენიმე ახალი ვაქცინა, რომელთაგანაც რამოდენიმე მათგანმა გაიარა კლინიკური გამოცდის პირველი ფაზა ევროპაში. ამჟამად ევროპელი მეცნიერები მუშაობენ მოდიფიცირებულ ვაქცინაზე (MVA) და სურთ კლინიკური გამოცდის ჩატარება სხვადასხვა ქვეყანაში, მათ შორის მოზამბიკში, რომელიც გაეროს კლასიფიკაციით ითვლება ყველაზე ნაკლებად განვითარებად ქვეყანად და სადაც ყველაზე მაღალია ტუბერკულოზის და აივ ინფექციის გავრცელება.

მოწოდებული კვლევა, რომელიც უნდა ჩატარდეს მოზამბიკში გულისხმობს ახალი ვაქცინის (BCG ვაქცინასთან კომპლექსში) ეფექტურობის შესწავლას ინფიცირებულ პაციენტებში. კვლევის ხანგრძლივობაა 5 წელი. საკვლევი სუბიექტები დაიყოფა შემდეგ ჯგუფებად:

147

1) აივ ნეგატიური მოზრდილი მამაკაცები, რომელთაც ჩაუტარდებათ მხოლოდ BCG ვაქცინაცია.

2) აივ ნეგატიური მოზრდილი მამაკაცები, რომელთაც ჩაუტარდებათ BCG და MVA ვაქცინაცია.

3) აივ ნეგატიური მოზარდი მამაკაცები, რომელთაც ჩაუტარდებათ მხოლოდ BCG ვაქცინაცია.

4) აივ ნეგატიური მოზარდი მამაკაცები, რომელთაც ჩაუტარდებათ BCG და MVA (შედარებით დაბალი დოზით) ვაქცინაცია.

5) აივ ინფიცირებული (ადრეული სტადია) სუბიექტები, რომელთაც ჩაუტარდებათ BCG ვაქცინაცია.

6) აივ ინფიცირებული (ადრეული სტადია) სუბიექტები, რომელთაც ჩაუტარდებათ BCG და MVA ვაქცინაცია.

საკვლევ სუბიექტებს ჩაუტარდებათ ყოველთვიური სამედიცინო შემოწმება, კერძოდ, წონის მონიტორინგი, სისხლის და ნახველის ლაბორატორიული ანალიზი. მათ მიეცემათ რეკომენდაციები კვებასთან დაკავშირებით და საჭიროების შემთხვევაში მიეწოდებათ სათანადო რესურსები ჯანსაღი საკვების უზრუნველსაყოფად (კვლევის მონაწილეებისთვის და მათო ოჯხებისთვის). ინფორმირებული თანხმობის მიღება კვლევაში მონაწილეობაზე განხორციელდება სტანდარტული მეთოდოლოგიით.

აღნიშნული კვლევა ევროპაში რომ ჩატარდეს, უფრო მეტი ფინანსური სახსრებია საჭირო. გარდა ამისა ტუბერკულოზის მაღალი გავრცელება მოზამბიკში გაამარტივებს და დააჩქარებს მოხალისეთა მოზიდვას კვლევაში ჩასართავად. მკვლევარების აზრით, ვაქცინის გამოცდა უნდა მოხდეს ისეთ სუბიექტებზე, რომლებიც ქვეყნის ზოგადი პოპულაციის წარმომადგენლობითი იქნება. ეთიკის კომიტეტის ზოგიერთი წევრის აზრით ვაქცინა არ იქნება ხელმისაწვდომი ისეთი ღარიბი ქვეყნისთვის, როგორიცაა მოზამბიკი, ამიტომ მოითხოვს, რომ კვლევა ჩატარდეს შედარებით მდიდარ აფრიკულ ქვეყანაში, მაგალითად, სამხრეთ აფრიკაში, სადაც აღინიშნება ტუბერკულოზის შემთხვევების მატება და ვაქცინაციის დანერგვა ქვეყნისთვის ხელმისაწვდომი იქნება.

შეკითხვები

1. რა სახის ეთიკურ პრობლემები აქვს აღნიშნულ კვლევას? 2. არის თუ არა კვლევა ექსპლუატაციური? 3. რა არგუმენტები შეიძლება ჰქონდეთ მკვლევარებს ექსპლუატაციის

ბრალდების საწინააღმდეგოდ?

148

4. მისაღებია თუ არა საკონტროლო (პლაცებო) ჯგუფის არსებობა კვლევაში, როდესაც რეგიონში, სადაც კვლევა უნდა ჩატარდეს, ჩვეულებრივ BCG ვაქცინა ხელმიუწვდომელია.

5. დასაშვებია თუ არა კვლევის ჩატარება ამ ფორმით (მეთოდოლოგიაში ყოველგვარი ცვლილებების შეტანის გარეშე)? თუ არა, მაშინ რა სახის ცვლილებებია საჭირო იმისათვის, რომ კვლევა ეთიკურად მისაღები გახდეს?

კვლევები განვითარებად ქვეყნებში

მიუხედავათ იმისა, რომ საკვლევი სუბიექტების ექსპლუატაციას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ნებისმიერ ქვეყანაში, ყველაზე ხშირად მაინც განვითარებად ქვეყნებში ვხვდებით. ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კვლევის მაგალითზე განვიხილოთ ექსპლუატაცია და სხვა ეთიკური პრობლემები, რასაც შეიძლება, ადგილი ჰქონდეს კვლევებში, რომლებიც ტარდება განვითარებად ქვეყნებში.

თავდაპირველად პასუხი გავცეთ პირველ შეკითხვას, თუ რა სახის ეთიკური პრობლემები აქვს ამ კვლევას. ერთ-ერთი მთავარი საკითხი არის, თუ რამდენად მისაღებია ზიანის რისკი და სიმძიმე, რომლის ზემოქმედების ქვეშაც მოხვდებიან საკვლევი სუბიექტები. ნებისმიერ კლინიკურ ექსპერიმენტში არსებობს ინტერვენციის გვერდითი მოვლენების განვითარების რისკი. რადგან MVA ვაქცინა ახალია და ჯერ არ არის გამოცდილი ადამიანებზე, ხოლო BCG ვაქცინა ფართოდ გამოიყენება მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, ამგვარი რისკის ძირითადი წყაროდ შეგვიძლია ჩავთვალოთ MVA ვაქცინა. აქედან გამომდინარე, სუბიექტები, რომლებიც მოხვდებიან საკონტროლო ჯგუფში (მხოლოდ BCG ვაქცინა), მოექცევიან უმნიშვნელო რისკის ქვეშ და შესაბამისად, უფრო მეტ სარგებელს მიიღებენ იმ ინტერვენციის შედეგად, რომელიც გარკვეულწილად ეფექტურია (BCG ვაქცინა ნაკლებად ეფექტურია იმ ასაკობრივ ჯგუფებში, რომლებზეც ტარდება კვლევა) და ხელმიუწვდომელია მოზამბიკის მოსახლეობისთვის. აღსანიშნავია, რომ მკვლევარები გეგმავენ BCG ვაქცინის გამოცდას (მხოლოდ BCG და BCG + MVA კომპლექსი) აივ ინფიცირებულ პაციენტებში, მიუხედავად იმისა, რომ არ არის რეკომენდირებული ამ ვაქცინის გამოყენება დაქვეიტებული იმუნური სისტემის მქონე პაციენტებში, რადგან არსებობს ე.წ. „BCG დაავადების“ (გამომწვევია ვაქცინის შემადგენლობაში მყოფი ხარის ბაქტერია) განვითარების რისკი. გარდა ამისა, ზიანის რისკი ორივე ინტერვენციის შემთხვევაში უფრო მაღალია განვითარებად ქვეყნებში, რადგან ასეთ ქვეყნებში ზოგადი მოსახლეობის ნუტრიციული სტატუსი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა არ არის დამაკმაყოფილებელი, ასევე განუვითარებელია სამედიცინო სისტემა და ინფრაქტრუქტურა.

149

აღნიშნულ კვლევას განიხილავს მკვლევართა ჯგუფის სამშობლოში არსებული ეთიკის კომიტეტი, რომლის მოვალეობაშიც შედის კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული რისკ ფაქტორების იდენტიფიცირება და შეფასება. მაგრამ, ხშირ შემთხვევაში, ეთიკის კომიტეტის წევრებს აკლიათ რესურსები და ექსპერტიზა, რათა დამოუკიდებლად აღმოაჩინონ და შეაფასონ, თუ რა ზიანი შეიძლება მოუტანოს კვლევამ საკვლევ სუბიექტებს. ეს განსაკუთრებით ეხება ისეთ კვლევებს, რომლებიც ტარდება დისტანციურად, იმ ქვეყნისგან რადიკალურად განსხვავებულ ქვეყნებში, სადაც დაფუძნებულია ეთიკის კომიტეტი, რომელიც განიხილავს ამ კვლევებს. ეს გამოწვეულია იმ ფაქტით, რომ ეთიკის კომიტეტის წევრები არ ფლობენ დეტალურ ინფორმაციას იმ ქვეყანის შესახებ, სადაც კვლევა უნდა ჩატარდეს. ასეთ შემთხვევაში ეთიკის კომიტეტის წევრები გარკვეულწილად დამოკიდებულნი ხდებიან მკვლევარის მიერ მოწოდებული რისკისა და სარგებლის შეფასებაზე და იმისათვის, რომ აღნიშნული შეფასება სანდო იყოს, ხშირად ეთიკის კომიტეტი მოითხოვს, რომ კვლევის განაცხადი გამყარებული იყოს მტკიცებულებებით საერთაშორისო სამეცნიერო ლიტერატურიდან. გარდა ამისა, როცა კვლევა ტარდება უცხო ქვეყანაში, მიზანშეწონილია ადგილობრივი ეთიკის კომიტეტის ჩართვა და მათგან მნიშვნელოვანი მტკიცებულებების და დამატებითი ინფორმაციის მოპოვება, რაც დაეხმარება ეთიკის კომიტეტის წევრებს, სწორად შეაფასონ კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული რისკი.

ექსპერიმენტული და საკონტროლო ინტერვენციებთან დაკავშირებული რისკის გარდა, საკვლევი სუბიექტები შესაძლოა აღმოჩნდნენ მონიტორინგის პროცესთან დაკავშირებული რისკის ქვეშ (მაგალითად, სისხლის ანალიზი, დროის დაკარგვა და შესაბამისად შემოსავლის შემცირება). აღნიშნული რისკი მინიმალურია, მაგრამ აუცილებელია მათი გათვალისწინება საერთო რისკისა და სარგებლის ბალანსირების პროცესში. კვლევამ, ასევე, შესაძლოა ზიანი მიაყენოს ადგილობრივ ინფრასტრუქტურას, მაგალითად ჯანდაცვის მუშაკების მიერ სამუშაო დროის დახარჯვა კვლევაზე, სამედიცინო აღჭურვილობის და დაწესებულებების გამოყენება). მეორეს მხრივ, კვლევების ჩატარებამ განვითარებად ქვეყნებში შეიძლება სარგებელი მოუტანოს ადგილობრივ ჯანდაცვის სისტემას და სამედიცინო ინფრასტრუქტურას. მაგალითად, ჩვენს მიერ წარმოდგენილ კვლევაში მკვლევარები გადაუხდიან ფულს ადგილობრივ სამედიცინო დაწესებულებებს კვლევისთვის გაწეული სერვისისთვის, ჩაურატებენ ტრეინინგს ვაქცინაციის შესახებ კვლევაში დასაქმებულ, ადგილობრივ სამედიცინო პერსონალს ან ააშენებენ თანამედროვე სამედიცინო აღჭურვილობის მქონე შენობა-ნაგებობებს, რომელიც კვლევის დასრულების შემდეგ დარჩება ქვეყანას. საკვლევი სუბიექტების ინდივიდუალური რისკის მსგავსად, მიზანშეწონილია ადგილობრივი ეთიკის კომიტეტის დახმარება კვლევასთან დაკავშირებული ინფრასტრუქტურული სარგებლის რეალური მნიშვნელობის შესაფასებლად.

150

ეთიკის კომიტეტმა, რომელიც ამ კვლევას განიხილავს, აუცილებლად უნდა განსაზღვროს საკვლევი სუბიექტების მოწყვლადობა, ექსპლუატაციის რისკი და მათი ინტერესების დასაცავად დამატებითი უსაფრთხოების ზომების გატარების აუცილებლობა. კვლევის მოზარდი მონაწილეები წარმოადგენენ მოწყვლად სუბიექტებს, რადგან მათ არ აქვთ ვალიდური თანხმობის მიცემის შესაძლებლობა. მოზარდების ერთ ნაწილს შეიძლება გააჩნდეს კვლევის სწორად აღქმის და მართებული გადაწყვეტილების მიღების უნარი, ხოლო მეორე ნაწილს არა. ამიტომ, მკვლევარებმა უნდა დააკონკრეტონ, თუ როგორ აპირებენ სუბიექტის კომპეტენციის შეფასებას და ავტორიზაციის რა სახის ალტერნატიული ან დამატებითი ფორმები (ადგილობრივი კანონმდებლობის შესაბამისად) იქნება გამოყენებული მათთვის, ვისაც არ შეუძლია ვალიდური თანხმობის მიცემა კვლევაში მონაწილეობაზე. თანხმობის მოპოვებასთან დაკავშირებით სეიძლება წარმოიშვას დამატებითი პრობლემები, როგორიცაა, მაგალითად, წერა-კითხვის უცოდინრობა. ამ შემთხვევაში პოტენციურ საკვლევ სუბიექტს ინფორმაცია უნდა მიეწოდოს ზეპირსიტყვიერად, რისთვისაც მკვლევარებს დაეხმარებიან ადგილობრივი მაცხოვრებლები. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში არსებობს ინფორმაციის დამახინჯებულად გადაცემის რისკი.

კვლევის სხვა მონაწილეები, რომელთაც გააჩნიათ ვალიდური თანხმობის მიცემის შესაძლებლობა, შეიძლება ჩაითვალოს მოწყვლად სუბიექტებად სხვა ფაქტორების გამო, რაც აყენებს მათ ზიანის ან ექსპლუატაციის რისკის ქვეშ. აივ ინფიცირებული საკვლევი სუბიექტები წარმოადგენენ მოწყვლად პოპულაციას სამედიცინო დახმარების საჭიროების და აივ სტატუსის შესახებ ინფორმაციის სენსიტიურობის გამო. ეს უკანასკნელი ავალდებულებს მკვლევარებს განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციონ ინფორმაციის კონფიდენციალობის და უსაფრთხოების უზრუნველყოფას, მორალური პრინციპების და რელევანტური, ადგილობრივი კანონების გათვალისწინებით. ქვეყანაში არსებული სიღარიბის გამო, კვლევის მონაწილეებს ესაჭიროებათ დამატებითი რესურსები კვლევის განმავლობაში ჯანსაღი კვების უზრუნველსაყოფად. ეს ფაქტორიც განაპირობებს საკვლევი სუბიექტების მოწყვლადობას. სხვა ფაქტორი, რაც ასევე გავლენას ახდენს აღნიშნული კვლევის მონაწილეების მოწყვლადობაზე არის: მწირი რესურსების მქონე ჯანდაცვის სისტემის გამო, ვაქცინაციის ხელმისაწვდომობა მხოლოდ ამ კვლევის პირობებში.

მეორე და მესამე შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად, განვიხილოთ, არის თუ არა კვლევა ექსპლუატაციური. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ექსპლუატაცია არის ერთი ადამიანის მიერ სხვა ადამიანის სისუსტით ან მოწყვლადობით სარგებლობა საკუთარი მიზნების მისაღწევად. ნებისმიერი სახის მოწყვლადობა პოტენციურად წარმოქმნის ექსპლუატაციის საშიშროებას. მაგალითად, წერა-კითხვის უცოდინრობა შეიძლება გამოყენებულ იქნას კვლევაში მონაწილეობაზე

151

თანხმობის მისაღებად. სუბიექტის აივ დადებითი სტატუსი შეიძლება გამოიყენოს მკვლევარმა და აიძულოს კვლევაში მონაწილეობა (აივ სტატუსის გამხელის შიშით).

ჩვენს მიერ წარმოდგენილი კვლევის შემთხვევაში ექსპლუატაციის სავარაუდო წყაროა მწირი რესურსების მქონე ჯანდაცვის სისტემა და ზოგადი სიღარიბე. სამედიცინო მომსახურების და საკვებისთვის განკუთვნილი თანხის მიღების სანაცვლოდ პოტენციური საკვლევი სუბიექტების უმრავლესობა, სავარაუდოდ, დათანხმდება კვლევაში მონაწილეობაზე. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ აღნიშნული სარგებლის გამო განვითარებული ქვეყნის ტიპიური მოქალაქე არ ჩაერთვებოდა კვლევაში. არის თუ არა კვლევა ექსპლუატაციური, დამოკიდებულია იმაზე, სარგებლობს თუ არა მკვლევარი საკვლევი სუბიექტების მოწყვლადობით საკუთარი მიზნების მისაღწევად. მაგალითად, კვლევა ჩაითვლებოდა ექსპლუატაციურად, მისი მოზამბიკში ჩატარების მიზეზი მხოლოდ ნაკლები ფინანსური დანახარჯი რომ იყოს, ვიდრე იმ შემთხვევაში, თუ რომელიმე განვითარებულ ქვეყანაში ჩატარდებოდა (14). კვლევის აღწერილობაში ჩანს, რომ ფინანსური ეკონომიის გარდა არსებობს სხვა მიზეზებიც, კერძოდ, მოზამბიკი არის ერთ-ერთი ქვეყანა, სადაც, სავარაუდოდ, დაიწყება ტუბერკულოზის გეგმიური ვაქცინაცია, ამიტომ მიზანშეწონილია ვაქცინის გამოცდა სწორედ ამ ქვეყნის პოპულაციაში. ის ფაქტი, რომ ანალოგიური კლინიკური ცდები დაგეგმილია სხვა ქვეყნებშიც და კვლევის პირველი ფაზა ჩატარებულია ევროპაში, მიუთითებს, რომ მკვლევარების მიზანია ვაქცინის უსაფრთხოებისა და ეფექტურობის გამოცდა იმ პოპულაციებში, სადაც მომავალში მოხდება მისი გამოყენება.

152

თავი 7

სამართლიანობის საკითხები სამეცნიერო კვლევებში

სასწავლო მიზნები

თქვენ გეცოდინებათ სამართლიანობის ეთიკური საკითხები და სამეცნირო საქმიანობასთან დაკავშირებული ექსპლუატიაციისა და დისკრიმანციის კონცეფციები. კერძოდ თქვენ გეცოდინებათ:

• ექსპლუატაციის დეფინიცია და ეთიკური თვალსაზრისით მისი მნიშვნელობა • ექსპლუატაციის კავშირი სხვა ფენომენებთან, როგორიცაა უთანასწორობა,

მოწყვლადობა და თანხმობა • საბაზო უთანასწორობის ეთიკური მნიშვნელობა, რაც სამეცნიერო კვლევის

კონტექსტს ქმნის, მაგრამ მკვლევართა კონტროლის ქვეშ არ იმყოფება • კვლევაში მონაწილეობისგან გამორიცხვა და მასთან დაკავშირებული

ეთიკური პრობლემები • დისკრიმინაციის დეფინიცია და მისი ეთიკური მნიშვნელობა, პირდაპირი და

არაპირდაპირი დისკრიმინაციის გარჩევა • კვლევაში ჩართვისა და გამორიცხვის სამართლიანი და დისკრიმინაციული

კრიტერიუმების შეფასება და გარჩევა

153

შესავალი

ამ თავში განიხილება სამეცნიერო კვლევებთან დაკავშირებული სამართლიანობისა და უსამართლობის საკითხები. სამართლიანობის პრინციპი განსაზღვრულია პირველ თავში მოცემულ “4 პრინციპს” შორის, რომელიც ხშირად გამოიყენება ბიოსამედიცინო კონტექსტის ეთიკური საკითხების განხილვისას და ერთადერთია ამ ოთხი პრინციპიდან, რომელიც ამ სახელმძღვანელოში ჯერ კიდევ არ არის საკმარისად შესწავლილი. საკითხები, რომელიც ამ თავში განიხილება 2 ძირითად კატეგორიად შეიძლება დაიყოს:

• მკვლევარების მიერსაკუთარი, ან სხვათა სარგებლობისათვის, კვლევის მონაწილეების უსამართლოდ გამოყენებისა და მათზე დამატებითი ტვირთის დაკისრების საშიშროება

• განსაზღვრული ჯგუფების კვლევაში მონაწილეობისა და მასთან დაკავშირებული შესაძლო სარგებლის მიღებისაგან უსამართლო გამორიცხვის საშიშროება

პირველი საკითხი ძირითადად ეხება კვლევის სუბიექტების ექსპლუატაციას, ხოლო მეორე კი დისკრიმინაციის საკითხებს.

ექსპლუატაცია ხშირად არის კრიტიკის საგანი იმ სამეცნიერო პროექტებთან დაკავშირებით, სადაც გათვალისწინებულია მონაწილეებისთვის კომპენსაციის გადახდა, აგრეთვე განვითარებად ქვეყნებში მიმდინარე კვლევებთან დაკავშირებით. თუმცა, ვინაიდან ექსპლუატაციის ზოგადი შეთანხმებული დეფინიცია არ არსებობს, ხშირად გაურკვეველია ზუსტად რას შეეხებაეს კრიტიკა.

სასწავლო მაგალოთი 6.1. უსახლკარო მონაწილეების ჩართვა პირველი ფაზის კვლევებში.

დიდი ფარმაცევტული კომპანია ატარებს საკუთარი პროტუქტების პირველ ფაზის კლინიკურ კვლევას სპეციალიზებულ კვლევით განყოფილებაში ევროპის ერთ-ერთ დიდ ქალაქში. აღნიშნული კვლევები გულისხმობს „ჯანსაღი მოხალისე“ სუბიექტების ჩართვას და გამიზნულია ახალი წამლის უსაფრთხოებისა და ფარკოლოგიური ეფექტის შესასწავლად, აგრეთვე ტოლერანტობის მაქსიმალური დოზის დასადგენად. ტესტირებისთვის განკუთვნილმა პროდუქტებმა გაიარეს წინასწარი გამოცდა ცხოველებზე და ზოგიერთ შემთხვევაში წინასწარი ტესტირება ადამიანებში.

ჩვეულებრივ, მოხალისეები განყოფილებაში რამდენიმე დღიდან რამდენიმე კვირამდე ატარებენ. სპეციალური კითხვარის შევსების შემდეგ, ისინა გადიან წინასწარ სამედიცინო შემოწმებას და საბაზისო გაზომვებს, რის შემდეგაც ისინი

154

მიიღებენ საკვლევი პროდუქტის ერთ ან მეტ დოზას და ამავე დროს იმყოფებიან მუდმივი მონიტორინგისა და შემოწმების ქვეშ. მოხალისეებს მოეთხოვებათ რომ აცნობონ ნებისმიერი უარყოფითი ეფექტის შესახებ სამედიცინო პერსონალს, რომელიც, საჭიროების შემთხვევაში, მუდმივად მზად არის ჩარევისათვის.

ვინაიდან პირველი ფაზის კვლევებში მონაწილე სუბიექტები, ვერანაირ თერაპიულ სარგებელს ვერ იღებენ, ჩვეულებრივ ისინი კვლევებში საზღაურის ფასად მონაწილეობენ. განყოფილების მიერ მომზადებული საინფორმაციო მასალები (ბუკლეტები და პოსტერები, რომლებსაც ატანენ მონაწილეებს გასავრცელებლად) გვაცნობენ, რომ „კომპენსაცია დროისა და უხერხულობისთვის“ გადახდილი იქნება „კვლევისა ხანგრძლივობისა და შინაარსის“ გათვალისწინებით. გარდა ამისა, ბუკლეტებში ხაზგასმულია, რომ კვება და განთავსება უზრუნველყოფილია უფასოდ კვლევის პერიოდის განმავალობაში, აგრეთვე შეთავაზებულია გასართობი და დასასვენებელი პირობები.

წარსულში კომპანიას არ გაჭირვებია საკუთარი კვლევებისთვის ეთიკური კომისიების თანხმობის მოპოვება და უსაფრთხოების მხრივ პრობლემები არ ქონია. თუმცა, კვლევების ეთიკური კომისიის ახალ წევრს დაებადა შეკითხვები კომპენსაციის ზომასთან დაკავშირებით და აღმოჩნდა, რომ ის მნიშვნელოვნად დაბალია სხვა ფარმაცევტული კომპანიების მიერ შეთავაზებულ კომპენსაციებთან შედარებით.

შემდგომი გამოძიებით დადგინდა, რომ მოხალისეების მნიშვნელოვან ნაწილს დიდი ხნის უმუშევრები და უსახლკაროები შეადგენდნენ (წინასწარ კითხვარებში ძირითადად მითითებული იყო ადგილობრივი თავშესაფრებისა და სხვა დროებითი საცხოვრებლების მისამართები). ბევრი მათგანი, სავარაუდოდ, ალკოჰოლის ან ნარკოტიკის მომხმარებელი იყო, თუმცა რეგისტრაციის დროს იძულებული იყვნენ თავი”სუფთად” გაესაღებინათ და განყოფილებაში ყოფნის პერიოდში, გარდა საკვლევი პრეპარატისა, ალკოჰოლს ან სხვა წამალსვერ იღებდნენ. ასევე აშკარაა, რომ მიუხედავად ფართომასშტაბიანი რეკლამის არარსებობისა, განყოფილიება ფართოდ არის ცნობილი, ვინაიდან მოხალისეები საკმაოდ დიდ გზას გადიან კვლევებში მონაწილეობისათვის. ბევრი მათგანი აღნიშნული ან სხვა კომპანიების კვლევებში ადრეც რამდენჯერმე მონაწილეობდა და მიუხედავად იმისა, რომ ჩართვის კრიტერიუმი გულისხმობს კვლევებს შორის მინიმუმ სამთვიანი შესვენების პერიოდს, არსებობს გარკვეული მტკიცებულებები, რომ ამ შეზღუდვის თავიდან ასაცილებლად მოხალისეები პირადობას აყალბებდნენ.

კომპანია არ თვლის, რომ დამნაშავეა მონაწილეთა აღნიშნული სოციალურ-ეკონომიკური ჯგუფის წინაშე ანაზღაურების დაბალი დონის გამო. მისი არგუმენტებია, რომ სიმარტივე, რითაც ისინი რთავენ მონაწილეებს კვლევებში მიუთითებს მათთვის არსებულ მნიშვნელოვან სარგებელზე და უფრო მაღალმა

155

ანაზღაურებამ შეიძლება ზედმეტი მოტივაცია წარმოშვას. კომპანია აგრეთვე მიუთითებს, რომ მონაწილეების მიერ კვლევის შეწყვეტის და საჩივრების რაოდენობა ძალიან დაბალია.

კითხვები:

1. რა უპირატესობას იღებს კომპანია საზოგადოების მოწყვლადი სექტორის დაქირავებით და რა სარგებელს იღებენ მონაწილეები კვლევაში მონაწილეობისგან?

2. რა უარყოფითი მხარეები და რისკები არის დაკავშირებული დაქირავების აღნიშნულ მეთოდთან კომპანიისა და მოხალისეებისათვის?

3. არსებობს თუ არა საფუძველი იმისათვის, რომ კომპანიის დაქირავების პრაქტიკა ჩაითვალოს ექსპლუატაციურად? თუ ასეა, კონკრეტულად რა არის ექსპლუატაციური ამ პრაქტიკაში და თუ ეთანხმებით ამ მოასზრებას?

4. საჭიროა თუ არა ცვლილებები და რა ცვლილებები უნდა განახორციელოს კომპანიამ, რომ დაგარწმუნოთ, რომ მათი დაქირავების პრაქტიკა მორალურად მისაღებია?

სარგებელი და რისკი

პირველი ორი კითხვა მოცემულ სასწავლო მაგალითში დაკავშირებულია წინა თავში განხილულ ზიანისა და სარგებლის თემებთან, მაგრამ ასევე შეიცავს კითხვებს აღწერილი კვლევის ექსპლუატაციურ ხასიათთან დაკავშირებით და თუ ასეა, როგორია აღნიშნული ფაქტის მორალური დატვირთვა.

მიუხედავად იმისა, რომ რეალურმა შემთხვევამ, რის მიხედვითაც მოცემული მაგალითია შემოთავაზებული, ბევრი მკაცრი კომენტარი დაიმსახურა, ასეთი სიმკაცრის დასაბუთება ძნელია თუ მონაწილეების გზა ყველა მხარისათვის მისაღებია. ამ მაგალითის მიხედვით კომპანიის მიერ შემოთავაზებულ დაქირავების პრაქტიკას აშკარად აქვს პოტენციალი, რომ ურთიერთსასარგებლო იყოს როგორც კომპანიისთვის, ასევე მონაწილეებისათვის. კომპანიის სარგებელი გულისხმობს:

• მოხალისეების მოსაზიდად ნაკლები გადასახადი • ის ფაქტი, რომ დაქირავება სიტყვიერი გავრცელების გზით თავიდან აცილებს

ძვირადღირებულ რეკლამას • ის ფაქტი, რომ მონაწილეები, ვისთვისაც ანაზღაურება მნიშვნელოვანი

ფაქტორია და იმედოვნებენ მონაწილეობას მომავალ კვლევებშიც, ნაკლები ალბათობით იტყვიან უარს მონაწილეობაზე კვლევის მიმდინარეობის პროცესში, უარყოფითი სიტუაციის შექმნისას ნაკლებად შეეცდებიან იურიდიული მსვლელობის მიცემას და თანხმდებიან უფრო დაბალ კომპენსაციაზე სხვა უფრო შეძლებულ მოხალისეებთან შედარებით

სარგებელი მონაწილეებისათვის:

156

• ანაზღაურება (რომელიც მიუხედავად იმისა, რომ შედარებით დაბალია, შესაძლებელია მნიშვნელოვანი იყოს იმ პირებისათვის, ვისი ეკონომიკური რესურსებიც პრაქტიკულად ამოწურულია)

• კვება და განთავსება (რაც შეიძლება მნიშვნელოვანი სარგებელი იყოს ღატაკი და უსახლკარო მოხალისეებისათვის)

• გასართობი და დასასვენებელი პირობები • უსაფრთხო, ალკოჰოლისა და ნარკოტიკული საშუალებებისაგან

თავისუფალი გარემო, სამედიცინო მეთვალყურეობის ქვეშ.

ის ფაქტი, რომ ორივე მხარე მოგებულია ამგვარი ორგანიზების შემთხვევაში, ლოგიკური თვალსაზრისით, მის სასარგებლოდ მეტყველებს, თუმცა აქვე აუცილებელია აღწერილი დაქირავების პრაქტიკის შედარება ალტერნატიულ პრაქტიკასთან, როდესაც, მაგალითად, კომპანია მეტ ხარჯს გაიღებს, ხოლო მონაწილეები (რომლებიც ნაკლებად მოწყვლადი ჯგუფისგან იქნება შერჩეული) მეტ ანაზღაურებას, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში, უარყოფითი შედეგების დროს, მეტ კომპენსაციას მიიღებენ.

ერთ-ერთი მიზეზი რაც გვაფიქრებინებს, რომ მოწყვლადი ჯგუფების დაქირავებაკონსექვენციალიზმის, უფრო სწორად უტილიტარიზმის თვალდახედვით გამართლებულია, გულისხმობს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ უტილიტარიზმი ქადაგებს ჩვენი არჩევანიდანმაქსიმალური კეთილდღეობის მიღებას და ნეიტრალურად უყურებს ამ კეთილდღეობის განაწილების საკითხს, ის ამავე დროს ემხრობა რესურსების განაწილებას მოწყვლადი ჯგუფების სასარგებლოდ, მარგინალური უკუგების შემცირების ფენომენიდან გამომდინარე. ეს იმას ნიშნავს, რომ რესურსების გარკვეული რაოდენობისუზრუნველყოფას იმისთვის, ვისაც ძალიან ცოტა რამ გააჩნია გაცილებით მეტი სარგებელი მოაქვს, ვიდრე რესურსების იგივე რაოდენობას იმისთვის, ვინცუკეთეს საწყისპირობებში იმყოფება. მოცემულ მაგალითთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, რომ მიუხედავად იმისა, რომ კომპანია მონაწილეებისთვის ნაკლები გადასახადისაგან მეტსარგებელს იღებს ვიდრე სხვა კომპანიები, ამავე დროს, თავად მონაწილეები იგივე ან უფრო მეტ სარგებელს იღებენ, ვიდრე სხვა კვლევების მონაწილეები უფრო მაღალი ანაზღაურებისას.

მიუხედავად ამისა, საბოლოო დასკვნას კომპანიის დაქირავების პრაქტიკის შესახებ, როგორც უტილიტარული თეორიის შემთხვევას ვერ გამოვიტანთ. უტილიტარიზმი ქადაგებს, რომ განხილულ იქნას ყველაალტერნატივა და შეირჩეს ერთი, რომელსაც მაქსიმალური სიკეთე მოაქვს. შესაძლო ალტერნატივა ამ შემთხვევაში იქნებოდა, თუ მოწყვლადი ჯგუფის წამომადგენლების დაქირავება მოხდებოდა კომპანიის მიერ შეთავაზებულზე გაცილებით მაღალი ანაზღაურებით, აგრეთვე, უარყოფითი შედეგის შემთხვევაში, კომპენსაციის გათვალისწინებით. ეს შესაძლებელია უარესი ყოფილიყო კომპანიისთვის, მაგრამ უკეთესი მონაწილეებისთვის და საბოლოო ჯამში, შესაძლოა მეტი საერთო სარგებლის მომტანი ყოფილიყო.

157

წინა თავში მოცემული განხილვის გათვალისწინებით, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ არსებული დაქირავების პოლიტიკა ორივე მხარისთვის სარგებლის მომტანია და შესაბამისად, გამორიცხავს ამ პოლიტიკის დეონტოლოგიურ წინააღმდეგობებს, რაც დაფუძნებულია ერთი მხარის სასარგებლოდ მეორის ინტერესების დაკნინების უარყოფაზე. თუ მოცემული სქემა ყველასთვის სასარგებლოა, შესაბამისად ინტერესების შელახვის საკითხი არ დგას.

თუმცა აღნიშნული არგუმენტები არ ითვალისწინებს მონაწილეთა დაქირავების ფორმასთან დაკავშირებულ რისკებს. რისკი კომპანიისთვის მდგომარეობს იმაში, რომ გამოდის, რომ მისი მოქმედება ექსპლუატაციურ ხასიათს ატარებს (აქ მნიშვნელოვანია საკითხის აღქმა, ვინაიდან რეპუტაციის შელახვა შეიძლება მოხდეს იმის მიუხედავად, არის თუ არა აღნიშნული პრაქტიკა რეალურად ექსპლუატაციური). კომპანიისთვის ასევე შეიძლება საზიანო იყოს (ისევე, როგორც მომავალი პაციენტებისთვის)კლინიკური კვლევის სამეცნიერო ხარისხისდაკნინების საშიშროება, თუ კვლევაში მონაწილეობის მისაღებად მონაწილეები დამალავენ ინფორმაციას საკუთარი სამედიცინო ანამნეზის, ან ნარკოტიკული საშუალებების გამოყენების შესახებ ან, არ აღიარებენ უარყოფით რეაქციებს კვლევიდან გამოთიშვის შიშით. ეს საკითხი შეიძლება ძალიან სერიოზული რისკი გახდეს იმ სიტუაციაში, როდესაც მონაწილეები იმდენად არიან მოტივირებული რომ დათანხმდნენ ჩვეულებრივზე უფრო დაბალ ანაზღაურებაზე, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში, მიდიან პირადობის ფალსფიცირებაზეც კი რათა შეამცირონ კვლევებს შორის შესვენების პერიოდი. თავად ის ფაქტი რომ ფალსიფიკაცია ხდება გულისხმობს, რომ კომპანიის მიერ დაქირავების პროცესში ჩვენებების ვერფიკაცია არაადექვატურად ხორციელდება.

შესაბამისი ინფორმაციის დამალვა მონაწილეებს შესაძლო ზიანის მიღების გაზრდილი რისკის ქვეშ აყენებს და თუ რისკები კომპანიისთვის (და მომავალი პაციენტებისთვის) კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს უტილიტარული პრინციპით აღნიშნული დაქირავების პრაქტიკის განხილვას, რისკები მონაწილეებისათვის - კითხვის ნიშნებს სვამს როგორც უტილიტარული პრინციპის, აგრეთვე იმ მოსაზრების საწინააღმდეგოდ, რომ კომპანიის გადაწყვეტილება კვლევებში საზოგადოების მოწყვლადი ჯგუფების მონაწილეობის შესახებ, არ გულისხმობს საკუთარი სარგებლისთვის სხვისი ინტერესის შელახავს. ამავე დროს, აღნიშნული კონტრ-არგუმენტები დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორია რისკების შეფარდება სარგებელთან. ის ფაქტი, რომ მონაწილეები ირჩევენ კვლევაში ჩართვას, და თანაც გარკვეული ენთუზიაზმით, მიუთითებს იმაზე, რომ მათ თავად სჯერათ, რომ სარგებელი რისკებს აბათილებს. თუმცა საკითხავია რამდენად სარწმუნოა მათი თანხმობა განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როდესაც ისინი არ აღიარებენ რისკ-ფაქტორების არსებობას და შესაბამისად ვერ იქნებიან სრულად ინფორმირებული

158

მათთვის არსებული რისკის შესახებ ან, როდესაც ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების მოხმარება გავლენას ახდენს მათ უნარზე გააკეთონ დამოუკიდებელი არჩევანი.

ექსპლუატაცია

მესამე კითხვა გვთავაზობს კომპანიის დაქირავების პრაქტიკის მახასიათებლების განხილვას იმ შესაძლო ექსპლუატაციის კუთხით. ექსპლუატაციას აქვს როგორც”მორალური” აგრეთვე “არა-მორალური” მნიშვნელობა. “არა-მორალური” ექსპლუატაციის ტერმინი იხმარება, როდესაც ჩვენ ვსაუბრობთ ბუნებრივი რესურსების, შესაძლებლობების, საკუთარი ნიჭის, ადგილების ექსპლუატაციაზე, რასაც არ მოყვება მორალური დაგმობა.მაშინ,როდესაც პიროვნების ექსპლუატაციაზე საუბრისას, ჩვეულებრივ ამ ტერმინს მორალურ დატვირთვას ვანიჭებთ. ორივე შემთხვევაში რამის ან ვინმეს ექსპლუატაცია გულისხმობს, უხეშად, გამოყენებას ნიშნავს, ხოლო მორალურ შემთხვევაში ნაგულისხმევია გამოყენება იმ ფორმით, რომ მინიმუმ ერთი შეხედვით, მორალურად არასწორია.ექსპლუატაცია მორალური თვალსაზრისით გულისხმობს უსამართლობის გარკვეულ ფორმას: ექსპლუატაცია ნიშნავს, სხვა საკითხებთან ერთად, ვინმეს მიმართ უსამართლო მიდგომას. აღნიშნული ელემენტები მოცემულია ვერტჰაიმერის მიერ მოწოდებულ ექსპლუატაციის სამუშაო განმარტებაში, რაც გულისხმობს რომელიმე პირის უსამართლო გამოყენებას.

ექსპლუატაციის კონცეფცია ხშირად გამოიყენება ეკონომიკურ კონტექსტში, განსაკუთრებით დამქირავებლის მიერ მოსამსახურეთა ექსპლუატაციასთან დაკავშირებით. ეკონომიკური ექსპლუატაცია ხშირად ხასიათდება, ტერმინით უთანასწორო გაცვლა, როდესაც ექსპლუატირებული მხარე იღებს ნაკლებს, ვიდრე ექსპლუატატორი მხარე, რომელიც მის ხარჯზე მდიდრდება (სარგებელს ნახულობს). თუმცა უთანასწორო გაცვლა ვერ ჩაითვლება საკმარის პირობად ექსპლუატაციისთვის, საჩუქრებს, ფასდაკლებას მეგობრისათვის მევაჭრის მიერ, ან ალტრუისტულ გადაწყვეტილებებს კვლევებში მონაწილეობის შესახებ, ჩვეულებრიც ექსპლუატაციის ფორმად არ მივიჩნევთ. თუმცა, თუ დავუშვებთ (ერთი წუთით), რომ დამატებითი მახასიათებლები, რომელიც მოცემულია შესასწავლ შემთხვევაში მიუთითებს ექსპლუატაციაზე, უთანასწარო გაცვლის თვალსაზრისით ექსპლუატაციის განხილვისას, არა გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ აღწერილ შემთხვევაში მოცემული კვლევა ექსპლუატაციური ხასიათისაა.

უთანასწორო გაცვლის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია ისეთი ურთიერთობები, როდესაც ესპლუატატორი იღებს სარგებელს, ხოლო ექსპლუატირებული ზიანს. შესაბამისად, ვერტჰაიმერი განასხვავებს საზიანო და ორივე მხარისთვის სასარგებლო ექსპლუატაციას. ორივე მხარისთვის სასარგებლო ექსპლუატაცია, როგორც ვერტჰაიმერი აღნიშნავს, უფრო საინტერესო კატეგორიაა, ვინაიდან ურთიერთობები,

159

რომელიც ზიანს აყენებს ერთ მხარეს ჩვეულებრივ არაეთიკურია, დამოუკიდებლად იმისგან ჩაითვლება თუ არა ისინი ექსპლუატაციურად.

სამეცნიერო ეთიკის თვალთახედვიდან გამომდინარე საინტერესო შეკითხვაარამდენად ჩაითვლება ექსპლუატაციური კვლევა არაეთიკურად, თუ სხვა პრინციპებთან დაკავშირებით, როგორიცაა non-maleficience ან ბაზისური უფლებების არ-დარღვევის კუთხითმას ეთიკური პრობლემები არ გააჩნია.

თუ ამ განსაზღვრებას მოცემულ შემთხვევას დავუკავშირებთ, აღმოჩნდება, რომ ურთიერთობები კომპანიასა და მოხალისეებს შორის ორივესთვის სასარგებლოა. არსებობს რისკი მონაწილეებისათვის (განსაკუთრებით თუ ისინი არ გაამჟღავნებენ რისკ-ფაქტორებს კვლევაში ჩართვის მომენტში), თუმცა პოტენციური სარგებელი საკმაოდ დიდია და თავად მონაწილეების მიერ ამგვარად არის აღქმული. მეტიც, გაურკვეველია, თუ სარგებელი მონაწილეებისათვის ნაკლებია კომპანიის სარგებელზე. ფულადი თვალსაზრისით სარგებელი მონაწილეებისათვის (ანაზღაურება, კვებისა და განთავსების საფასური და ა.შ.) შესაძლოა ნაკლები იყოს კომპანიის სარგებელთან შედარებით (მონაწილეთა კონტრიბუცია პროპორციულად მოსალოდნელ მოგებაში), მაგრამ კეთილდღეობის ეფექტისა და მარგინალური უკუგების შემცირების ფენომენიდან გამომდინარე, მონაწილეებმა შესაძლოა მეტი სარგებელი მიიღონ, ვიდრე კომპანიის თანამშრომლებმა ან აქციონერებმა. ჭეშმარიტად ამის მიზეზია ის, რომ მონაწილეობისგან მიღებული სარგებელი იმდენად მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მონაწილეთა ყოფაზე, რომ მათი დაქირავება ადვილია, მიუხედავად ანაზღაურების დაბალი დონისა.

ისმის შეკითხვა - გულისხმობს თუ არა უთანასწორო გაცვლის არარსებობა (კომპანიის თვალსაზრისით მეტი სარგებელი ურთიერთობისგან მონაწილეებთან შედარებით) იმას, რომ ურთიერთობა კომპანიისა და მონაწილეებს შორის მოცემულ შემთხვევაში არ იყო ექსპლუატაციური? ერთი მიზეზი, რითად ჩვენ შეგვიძლია უარვყოთ აღნიშნული დასკვნა არის ის, რომ კომპანია შეიძლება ჩაითვალოს ექსპლუატატორად არ მხოლოდ საკუთარი მხრიდან, არამედსამედიცინო პროდუქტების მომავალი გამომყენებლების მხრიდანაც. ასეთ შემთხვევაში ერთიანი სარგებელი კომპანიისა და მისი მომავალი მომხმარებლების მხრიდან შესაძლოა გაცილებით მაღალი იყოს, ვიდრე, თავად კომპანიის, და შესაძლოა აღემატებოდეს მონაწილეთა მიერ მიღებულ სარგებელს. უფრო ფუნდამენტური მიზეზი კი ის არის, რომ უთანასწრო გაცვლა ამ შემთხვევაში არ არის ექსპლუატაციის აუცილებელი მახასიათებელი. ვერტჰაიმერი ასაბუთებს ამ მოსაზრებას მაგალითით ისეთი ექიმის შესახებ, რომელიც რამდენიმეჯერ მეტ საზღაურს იღებს სასიცოცხლო მკურნალობისათვის, როდესაც იცის რომ პაციენტი განსაცდელშია და უფრო იაფი ალტერნატივა არ გააჩნია. ადამიანების უმრავლესობა ინტუიტიურად ასეთ ქმედებას ექსპლუატაციურად მიიჩნევს მიუხედავად იმისა, რომ მკურნალობა პაციენტისთვის გაცილებით უფრო ღირებულია ვიდრე გაბერილი გადასახადი ექიმისათვის.

160

ეს მაგალითი აღწერილ შემთხვევაში კომპანიასა და კვლევის მონაწილეებს შორის ურთიერთობის სხვა სახის ასიმეტრიაზე მიუთითებს. ექსპლუატატორი ექიმის მსგავსად, კომპანია ამ შემთხვევაში ამყარებს ერთი შეხედვით ორივესთვის სასარგებლო ურთიერთობას, მაგრამ ისეთი პირობებით, რომელიც უფრო მისთვის არის ხელსაყრელი, ვიდრე მეორე მხარისათვის ამგვარი ურთიერთობების დადგენილი ნორმის დროს. შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ სუბორდინირებული მხარე მეტ სარგებელს იღებს ამ ურთიერთობისგან, ვიდრე მისი უარყოფის შემთხვევაში, მათი მდგომარეობა ნაკლებად მომგებიანია, ვიდრე ურთიერთობის სხვა გზით წარმართვის შემთხვევაში. თუმცა ეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება მორალური თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი თუ თავად საფუძველი რის მიმართაც სუბორდინირებული მხარე არის გამოყენებელი თავისთავად მორალური თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია.

ეს იდეა გატარებულია ვულფის მიერ იმ მოსაზრებაში, რომ ექპლუატაცია არ გულისხმობს იმას, რომ ექსპლუატირებული პირის მდგომარეობა გაუარესდება ექსპლუატაციური სიტუაციისას, არამედ გულისხმობს, რომ გაუარესება მხოლოდ გარკვეული თვალსაზრისით მოხდება რასაც ყველაზე ზუსტად შეიძლება დაერქვას, რომ: “მისი მდგომარეობა უფრო უარესი იქნება ვიდრე შეიძლებოდა რომ ყოფილიყო.”

ამ მოსაზრების სირთულე შესაბამისი მორალური საფუძვლის განსაზღვრაში მდგომარეობს. თუ საფუძვლად დადგენილ ნორმებს მივიჩნევთ ექსპლუატაციის ცნება საკმაოდ შეფარდებითი გახდება, რადგან ანაზღაურების ჩვეული დონე შესაძლოა უხერხულად მაღალი ან დაბალი იყოს რაც გულისხმობს რომ რაც გულისხმობს, რომ მისგან ნებისმიერი გადახრით ჩვენ კი არ ვუახლოვდებით, არამედ ვცილდებით სამართლიანი გაცვლის პრინციპს.

დავუშვათ, რომ აღწერილ შემთხვევაში, მონაწილეები საერთო ჯამში სარგებელს იღებენ კვლევაში მონაწილეობისაგან და შესაძლოა კიდევ უფრო მეტად, ვიდრე კომპანია. წინა ორ პარაგრაფში შემოთავაზებული მოსაზრების განხილვა გულისხმობს იმას, რომ მიუხედავად ამისა ისინი ექსპლუატირებულნი არიან, ვინაიდან მათ მიერ მიღებული სარგებელი ნაკლებია იმასთან შედარებით რაც უნდა მიეღოთ. რამდენად ვალდებულია კომპანია, რომ გაზარდოს შემოთავაზებელი სარგებელი მონაწილეებისათვის იმისათვის, რომ სამართლიანობის მოთხოვნები დააკმაყოფილოს? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემის ერთ-ერთი გზაა არა უშუალოდ მონაწილეების მიერ მიღებულ სარგებელზე ფოკუსირება, არამედ არამედ იმ გარემოებებზე, რომლის ფარგლებშიც მხარეები შეთანხმდნენ როგორც სარგებლის, აგრეთვე ტვირთის მოცულობაზე.

161

ისევე, როგორც ექსპლუატატორი ექიმის სიტუაციისას, აღწერილ შემთხვევაში დომინატი მხარე იყენებს სავაჭრო უპირატესობას (bargaining power) რათა მიაღწიოს სუბორდინირებულ მხარესთან შედარებით მისთვის უფრო ხელსაყრელშეთანხმებას, ვიდრე ეს სხვა შემთხვევაში იქნებოდა. ორივეშემთხვევაში შედეგად,სუბორდინირებული მხარე თანხმდება აღნიშნულ პირობებზე სხვა უფრო მისაღები ალტერნატივების არარსებობის გამო. ექსპლუატატორი ექიმის შემთხვევაში პაციენტს მისთვის აუცილებელი სასიცოცხლო მკურნალობის მიღების უფრო იაფი გზა არ გააჩნია, ხოლო საკვლევ შემთხვევაში მონაწილეებს აქვთ ძალიან მცირე, ან საერთოდ არ გააჩნიათ ფულის, საკვებისა და თავშესაფრის მიღების სხვა ალტერნატივა.მონაწილეები არ ერთვებიან კვლევაში კომპანიის ზემოქმედების ქვეშ ვინაიდან კომპანია არ იყენებს ზეწოლას ან დაშინებას (კერძოდ, კომპანიის შემოთავაზების უარყოფის შემთხვევაში უარეს პირობებში არ აღმოჩნდებიან ვიდრე შემოთავაზების არარსებობის შემთხვევაში). მათ შემოთავაზების მიღებას აიძულებს ის მოწყვლადი მდგომარეობა, რომელშიც ისინი იმყოფებიან შემოთავაზების მიღებამდე. შესაბამისად, სუბორდინირებული მხარე შეიძლება ჩაითვალოსდაჩაგრულ მდგომარეობაში არა იმ სიტუციის მიმართ, რომელშიც ისინი იმყოფებოდნენ ურთიერთობაში ჩართვამდე, არამედ მათი პოზიციის მიმართიმ შემთხვევაში, თუ ისინი პირობებზე მოლაპარაკებებში ჩაერთვებოდნენ ნაკლებად მოწყვლადი პოზიციიდან დასაწყისშივე.

აღნიშნული შემთხვევის ანალიზი იზიარებს იმ მოსაზრებას, რომ ექსპლოატაცია მორალური თვალსაზრისით გულისხმობს პიროვნების უსამართლოდ გამოყენებას და ვუდის უფრო ზუსტი განსაზღვრებით ექსპლუატაცია ნიშნავს (ექსპლუატირებული) პიროვნების რაღაც მახასიათებლის გამოყენებას ექსპლუატატორის მიერ ამ პიროვნების რაიმე სისუსტის ან მოწყვლადობის ხარჯზე. ჩვენს ანალიზში კომპანია უსამართლოდ იყენებს კვლევის მონაწილეებს მათ შორის არსებული ძალთა გადანაწილების ბალანსის გზით, რომელიც გულისხმობს ამ უკანასკნელის მოწყვლად სიტუაციას და შესაბამისად, მათთვის სასარგებლო ალტერნატივების შეზღუდულ რაოდენობას.

ექსპლუატაციის მორალური ძალა

იმისათვის, რომ მივიღოთ გადაწყვეტილება თუ რა უნდა ვუპასუხოთ იმ სიტუაციას, რომელიც აღწერილია საკვლევ შემთხვევაში, უნდა გადავწყვიტოთ რა პრობლემა არსებობს ექსპლუატაციის იმ ფორმასთან დაკავშირებით, რომელიც, როგორც ჩანს გვაქვს მოცემულობად.

ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ ექსპლუატაცია ექსპლუატირებული ადამიანისთვის ყოველთვის მავნებელი არ არის და ყოველთვის არ გულისხმობს, რომ იგი ნაკლებ სარგებელს იღებს ვიდრე ექსპლუატატორი. აგრეთვე ვნახეთ, რომ ექსპლუატაცია აუცილებლად იძულებით არ ხდება. ამავე დროს ექსპლუატირებული პირის

162

თანხხმობის სარწმუნობა შეზღუდულია ალტერნატივების მცირე ვარიანტის გამო. თუმცა აღნიშნული მიდგომა პრობლემურია, რადგან ჩვენთვის მისაღებია შესაძლებლობა, როდესაც პაციენტი სარწმუნოდ თანხმდება სასიცოცხლო მნიშვნელობის ოპერაციას, როდესაც ერთადერთი ალტერნატივა არის სიკვდილი.

ექსპლუატაციის მიუღებლობის ალტერნატიული ახსნაა ის, რომ ექსპლუატაციის შემთხვევაში არ არის დაცული პიროვნებისადმი პატივისცემის პრინციპი. მაგ. ვუდი აღნიშნავს:

სხვათა პატივისცემის პრინციპი ირღვევა, როდესაც მათ სისუსტეს შესაძლებლობად განვიხილავთ და საკუთარი, ან პროექტის ინტერესისათვის ვიყენებთ. დამამცირებელია, როდესაც შენს სისუსტეებს იყენებენ და უღირსობაა სხვათა სისუსტეების საკუთარი სარგებლობისათვის გამოყენება.

ამ საკითხის კანტის ტერმინოლოგიით აღწერისას შეიძლება აღვნიშნოთ, რომ ვინაიდან ექსპლუატაცია სხვათა გამოყენებას ან უპირატესობით სარგებლობას ნიშნავს, შესაბამისად, ისინი შეიძლება განვიხილოთ როგორც საშუალებები. კანტის კატეგორიული ფორმულირების მიხედვით შესაძლებელია, რომ ადამიანები განვიხილოთროგორც საშუალებები იმ შემთხვევაში, თუ მათ ამავე დროს პატივისცემით მოვეპყრობით, რომელსაც ისინი იმსახურობენ, როგორც თავად მიზეზი ან საბოლოო სამიზნე. თუმცა შესაძლებელია, რომ სხვა პირის სისუსტის საკუთარი სარგებლობისათვის გამოყენებით, ექსპლუატატორი ექსპლუატირებული ადამიანის ძირითად ღირებულებას საკუთარი მიზნების მიღწევის საშუალებაში ხედავს და ძალიან მცირედ აფასებს მათი, როგორც საკუთრივ სამიზნის ღირებულებას.

მიუხედავად იმისა, რომ კანტისეული პიროვნების პატივისცემის კონცეფცია ხშირად აბსოლუტური მორალური შეზღუდვებით ხასიათდება, ის არ გულისხმობს იმ მოსაზრებას, რომელიც აქ გვაქვს მოწოდებული რომ ექსპლუატაცია ყოველთვის არასწორია და რომ ადამიანები ყოველთვის უნდა ერდებოდნენ ექსპლუატაციაური ხასიათის ერთიერთობებში ჩართვას. ამის ერთ-ერთი მიზეზი არის ის, რომ პიროვნების პატივისცემა გულისხმობს პიროვნული ავტონომიის პატივისცემას და შესაბამისად ითვალისწინებს ადამიანების მიერ ექსპლუატაციურ უერთიერთობებში ჩართვის შესაძლებლობას თუ ეს მათი ლეგიტიმური სურვილით და თანხმობით ხდება. გარდა ამისა, შესაძლებელია, რომ მოწყვლადი ადამიანისათვის ექსპლუატაციური, მაგრამ უსაფრთხო ურთიერთობებში ჩართვის აკრძალვის შედეგად ისინიო შესაძლებელია აღმოჩნდნენ სხვა უფრო სერიოზული ექსპლუატაციის საფრთხის წინაშე. მაგ. ჩვენს შემთხვევაში, კვლევაში ჩართვის ნაცვლად, ფულის საშოვნელად ისინი შესაძლებელია ჩართული აღმოჩნდნენ ნარკორეალიზაციაში, პროსტიტუციაში ან არალეგალურ მძიმე სამუშაოებში. საფრთხე იმისა, რომ ადამიანები არ აღმოჩნდნენ უპატივცემულო, დამამცირებელი

163

და საზიანო დამოკიდებულების მსხვერპლნი, შესაძლოა გვაიძულოს დავუშვათ ექსპლუატაციის ნაკლებად სერიოზული ფორმები უარესი შემთხვევების თავიდან აცილების მიზნით.

რაც შეეხება მე-4 შეკითხვას, არსებობს ორი ტიპის ცვლილება, რომელიც კომპანიამ უნდა განახორციელოს, ან ეთიკურმა კომისიამ მოითხოვოს, რათა კვლევას არ ქონდეს ექსპლუატაციური ხასიათი. პირველი, კომპანიამ შესაძლებელია მიიღოს გადაწყვეტილება, რომ შეწყვიტოს საზოგადოების მოწყვლადი ჯგუფების ჩართვა კვლევაში. ამით შესაძლებელია თავიდან იქნას აცილებული ექსპლუატაცია კომპანიის მხრიდან, მაგრამ გაიზარდოს სხვათა მიერ უფრო სერიოზული ექსპლუატაციის საფრთხეები, რადგან მათთვის კიდევ უფრო ნაკლები არჩევანის შესაძლებლობა რჩება. აგრეთვე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ ასეთი გადაწყვეტილება ეწინააღდეგება პიროვნების პატივისცემის პრინციპს, რადგან საშუალებას არ იძლევა, რომ უმწეო, მაგრამ უნარიანმა პიროვნებებმა იმოქმედონ საკუთარი ავტონომიური არჩევანის შესაბამისად.

ამგვარი ქმედების საწინააღმდეგოდ არსებობს აგრეთვე კონსეკვენციალიზმზე დაფუძნებული არგუმენტები, რადგან ეს ნიშნავს რესურსების წარმართვას მეტი საჭიროების მქონე ადამიანებისგან ნაკლები საჭიროების მქონე პირებზე. თუმცა, თუ მოწყვლადი პირების ჩართვა, რომლებსაც ახასიათებთ კვლევისათვის მნიშვნელოვანი სამედიცინო ფაქტორების დამალვა, ზიანს აყენებს კვლევის სამეცნიერო ღირებულებას, ასეთ შემთხვევაში,შედეგზე/გამოსავალზე დაფუძნებული არგუმენტები, რომლებიც უკავშირდება საკვლევი პროდუქტის მომავალი მომხმარებლების კეთილდღეობას, ნაკლებად მოწყვლადი მონაწილეების ჩართვისკენ გადაიხრება.

მეორე მიდგომით, კომპანიამ შესაძლოა გააგრძელოს მოწყვლადი პოპულაციის დაქირავება, მაგრამ გააუმჯობესოს ანაზღაურებისა და კომპენსაციის დონე. ასეთ შემთხვევაში, კომპანია თავიდან აიცილებს მათი მოწყვლადობის ფაქტორის გამოყენებას და არათუ შეამცირებს, არამედ გაზრდის რესურსებს, რომლებიც მოწყვლადი ჯგუფის მიმართ იქნება გამოყენებული. ამ სტრატეგიის ნაკლი მდგომარეობს იმაში, რომ გაიზრდება მონაწილეებისათვის სტიმული, რათა დამალონ ჯანმრთელობის მდგომარეობასთან დაკავშირებული ინფორმაცია ან სხვა ფაქტორები, რის გამოც ისინი შესაძლოა ვერ ჩაერთონ კვლევაში, თუმცა ამ პრობლემის თავიდან აცილება შესაძლებელია უფრო ჩაღრმავებული სკრინინგული კვლევებითა და დაზუსტებით.

სასწავლო მაგალით 6.2

ტუბერკულოზის ვაქცინის კვლევა განვითარებად ქვეყანაში

164

ტუბერკულოზიგანაპირობებს ავადობისა და სიკვდილობის მნიშვნელოვან მაჩვენებლებს, ყოველწლიურად ფიქსირდება ამ დაავადების თითქმის 9 მილიონი ახალი შემთხვევა და 2 მილიონი სიკვდილი. ტუბერკულოზის ავადობის მაჩვენებლები განსაკუთრებით მაღალია განვითარებად ქვეყნებში, განსაკუთრებით აფრიკაში, მაგრამ იგი ასევე პრობლემას წარმოადგენს განვითარებული ქვეყნებისათვის, სადაც აღინიშნება დაავადების გავრცელების ხელახალი ზრდა წინა წლებში არსებული შემცირების შემდეგ, რაც დაკავშირებულია ანტიბიოტიკორეზისტენტობასთან, აივ ინფექციით გამოწვეული იმუნური პასუხის შემცირებასა და მიგრაციასთან იმ ქვეყნებიდან, სადაც დაავადება ფართოდ არის გავრცელებული. ყველაზე ფართოდ გამოყენებული ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო ვაქცინაა Bacille Calmette-Guerin (BCG). თუმცა მიუხედავად იმისა, რომ ბცჟ ვაქცინა ეფექტურია ადრეული ასაკის ბავშვებში, მისი ეფექტურობა ვარირებს მოზარდებსა და მოზრდილებში და არ არის რეკომენდირებული იმუნური სისტემის დარღვევების მქონე პაციენტებში. გარდა ანტიბიოტიკორეზისტენტობასთან დაკავშირებული პრობლემებისა, ანტიტუბერკულოზური მკურნალობის ეფექტურობა შეზღუდულია განვითარებად ქვეყნებში მაღალი ღირებულებისა და დაბალი დამყოლობის გამო.

ახალი, უფრო ეფექტური ვაქცინის შემუშავება ყველაზე იმედისმომცემი სტრატეგია იქნებოდა ტუბერკულოზის კონტროლისა და შემდგომი ერადიკაციისთვის. რამდენიმე პოტენციური ვაქცინა იქნა შემუშავებული გამომწვევი აგენტის (ტუბერკულოზის მიკობაქტერიის) გენომის შესწავლის შედეგად. ზოგიერთმა გაიარა პირველი ფაზის ტექტირება ევროპაში და ამჟამად ევროპელ მკვლევარებს, რომლებიც ანკარის მოდიფიცირებულ

ვაქცინაზე (Modified Vaccina Ankara (MVA)) მუშაობენ, სურვილი აქვთ ჩაატარონ კვლევები სხვადასხვა ქვეყანაში, მათ შორის მოზამბიკში, რომელიც აღიარებულია გაეროს მიერ როგორც მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა აივ ინფექციისა და ტუბერკულოზის ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩვენებლებით.

მოზამბიკში შემოთავაზებული კვლევა ითვალისწინებს ახალი ვაქცინის ეფექტურობის შესწავლას ინფექციის შემდგომ პერიოდში და ბცჟ-თან კომბინაციაში. კვლევა ხუთი წლის განმავლობაში განხორციელდება და შემდეგ მიმართულებებსითვალისწინებს:

o მხოლოდ ბცჟ ვაქცინაცია აივ ინფექციის არ მქონე მოზრდილ მამაკაცებში o ბცჟ პლუს მვა აივ ინფეაციის არ მქონე მოზრდილ მამაკაცებში o მხოლოდ ბცჟ აივ ინფექციის არ მქონე მოზარდ მამაკაცებში o ბცჟა პლუს მვა (მცირე დოზა) აივ ინფექციის არ მქონე მოზარდ მამაკაცებში o მხოლოდ ბცჟ აივ ინფექციის ადრეული სტადიის მქონე პირებში o ბცჟ პლუს მვა აივ ინფექციის ადრეული სტადიის მქონე პირებში

165

მონაწილეებს ჩაუტარდებათ ყოველთვიური სამედიცინო გამოკვლევები, რაც გულისხმობს წონის მონიტორინგს, სისხლისა და ნახველის გამოკვლევას. ისინი მიიღებენ რჩევებს ჯანსაღი კვების შესახებ და საჭიროების შემთხვევაში მიიღებენ დახმარებას ჯანსაღი დიეტის შესანარჩუნებლად (როგორც თავისთვის, აგრეთვე ოჯახის წევრებისათვის). თანხმობა კვლევაში მონაწილეობაზე სტადარტული გზით განხორციელდება.

დანახარჯები ნაკლები იქნება ვიდრე ასეთი კვლევის ჩატარებისას ევროპაში და ტუბერკულოზის მაღალი პრევალენტობის გამო მონაწილეთა დაქირავების უფრო სწრაფად და მარტივად იქნება შესაძლებელი. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ აუცილებელია ვაქცინის ტესტირება სამიზნესთან მიახლოებულ პოპულაციაში. თუმცა კვლევის ეთიკური კომისიის რამდენიმე წევრი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს მოზამბიკის მსგავსი ღარიბი ქვეყნისათვის ვაქცინის ხელმისაწვდომობას მაშინ, როდესაც ვაქცინა შესაძლებელია ხელმისაწვდომი იყოს აფრიკის უფრო მდიდარი ქვეყნებისთვის, როგორიცაა სამხრეთ აფრიკა და შესაბამისად ვაქცინების გამოყენება პირველ რიგში სწორედიმ განვითარებულ ქვეყნებში მოხდება, სადაც ტუბერკულოზის გავრცელება იზრდება.

კითხვები:

1. რა ეთიკური პრობლემები განიხილება შესასწავლ შემთხვევაში? 2. რა მიმართულებით შეიძლება, რომ ეს კვლევა ჩაითვალოს

ექსპლუატაციურად? 3. რა პასუხი შეიძლება გასცენ მკვლევარებმა ექსპლუატაციის ბრალდებას?

რამდენად მართებული იქნება მათი მხრიდან აამ ბრალდენის უარყოფა? 4. რამდენად მისაღები იქნება კვლევაში საკონტროლო ჯგუფებთან ერთად

პლაცებო ჯგუფის დამატება თუ რეგიონში, სადაც კვლევა მიმდინარეობს, ბცჟ ვაქცინაცია ჩვეულებრივ ხელმისაწვდომი არ არის?

5. უნდა გაგრძელდეს თუ არა კვლევა იმ ფორმით, როგორითაც იქნა წარმოდგენილი? თუ არა, რა ცვლილებები უნდა განხორციელდეს, რომ კვლევა ეთიკური თვალსაზრისით მისაღები გახდეს?

კვლევები განვითარებად ქვეყნებში

მიუხედავად იმისა, რომ ბრალდებები სამეცნიერო კვლევებში ექსპლუატაციის შესახებ სხვადასხვა კონტექსტში განიხილება, ერთ-ერთი ყველაზე ხშირი ბრალდება უკავშირდება კვლევებს განვითარებად ქვეყნებში. 6.2 შესასწავლი შემთხვევა გვაძლევს საშუალებას, რომ ექსპლუატაციის შესახებ დისკუსია ამ კონტექსტში განვაგრძოთ და უფრო ზოგადად განვიხილოთ ზოგიერთი ეთიკური პრობლემა, რომელიც ჩნდება კვლევების ჩატარებისას განვითარებად ქვეყნებში.

166

პირველი კითხვა იძლევა საშუალებას რომ განვიხილოთ მოცემულ შემთხვევაში არსებული ეთიკური საკითხების სრული სპექტრი. ისევე, როგორც ადამიანების მონაწილეობით მიმდინარე ყველა კვლევის შემთხვევაში, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია, რომ დავადგინოთ თუ რამდენად მისაღებია ის რისკები და ტვირთი, რომელის წინაშეც დგანან მონაწილეები.

სამედიცინო საშუალების ნებისმიერი გამოცდის დროს ერთ-ერთი მთავარი რისკი დაკავშირებულია საკვლევი საშუალების უარყოფით ეფექტებთან. იმის გათვალისწინებით, რომ ტესტირებული ვაქცინა (მვა) ნაკლებად არის გამოცდილი, ხოლო ბცჟ ვაქცინა ფართოდ გამოიყენება მსოფლიოს სხვადასხვა ნაწილში, შესაბამისად,ძირითადი რისკები სწორედ მვა-თან არის დაკავშირებული. ეს ნიშნავს, რომ საკონტროლო ჯგუფის მონაწილეები, რომლებიც მხოლოდ ბცჟ-ს იღებენ ნაკლები რისკის ქვეშ იმყოფებიან და საერთო ჯამში ჩარევისაგან გარკვეულსარგებელს მიიღებენ რადგან ვაქცინა ჩვეულებრივ უსაფრთხოა და გარკვეულწილად ეფექტური (თუმცა ნაკლებად ეფექტურია კვლევაში მონაწილე ასაკობრივი ჯგუფებისათვის, ვიდრე უფრო ახალგაზრდა პაციენტებისათვის) და სხვა შემთხვევაში მონაწილეებისათვის ხელმისაწვდომი ვერ იქნებოდა მოზამბიკის მსგავს განვითარებად ქვეყნებში იმუნიზაციის დაბალი მაჩვენებლების გამო. თუმცა უნდა აღნიშნოს რომ მკვლევარები ბცჟ ტესტირებას გვთავაზობენ როგორც ცალკე, აგრეთვე მვა-თან კომბინაციაში, აივ დადებით პაციენტებში მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ ის ჩვეულებრივ არ არის რეკომენდირებული იმუნოკომპრომენტირებულიპაციენტებისათვის “ბცჟ დაავადების” გაზრდილი რისკის გამო (რომელიც გამოწვეულია ვაქცინაში არსებული ხარის ბაქტერიით). გარდა ამისა, ორივე ინტერვენციის რისკი შესაძლოა უფრო მაღალია, ვიდრე კვლევის განვითარებულ ქვეყანაში ჩატარების შემთხვევაში ისეთი ფაქტორების გამო, როგორიცაა ნუტრიციული სტატუსი აგრეთვე ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობა და ნაკლებად განვითარებული სამედიცინო სისტემა და ინფრასტრუქტურა.

მიუხედავად იმისა, რომ კვლევების ეთიკურ კომისიას მკვლევართა მშობლიური ქვეყნიდან უნდა შეეძლოს ამგვარი რისკ-ფაქტორების გათვალისწინება, პრობლემა, რომელიც ბევრი ეთიკური კომისიის წინაშე დგას მდგომარეობს იმაში, რომ მათ არა აქვთ საკმარისი რესურსები ან ექსპერტიზა, რომ განახორციელონ კვლევით გამოწვეული რისკების დამოუკიდებელი შეფასება. იმ შემთხვევაში, როდესაც კვლევა ტარდება მათი ქვეყნიდან საკმაოდ დაშორებულ ადგილებში, და განსაკუთრებიტ იმ შემთხვევაში თუ ეს ლოკალიზაცია მნიშვნელოვნად განსხვავდება მათი მშობლიური ქვეყნისაგან, საკითხი კიდევ უფრო რთულდება იმ გარემოებების არცოდნით, სადაც კვლევა უნდა განხორციელდეს. შესაბამისად ეთიკური კომისია გარკვეულწილად დამოკიდებულია მკვლევართა მიერ რისკების შეფასებებზე და იმისათვის, რომ ეს შეფასება რაც შეიძლება ჩაღრმავებულად ჩატარდეს მათ უნდა უზრუნველყონ

167

არსებული მდგომარეობის დეტალური შესწავლა და გარდა ამისა, ამასთან peer reviewed. იმ შემთხვევაში, როდესაც კვლევა სხვა ქვეყანაში ტარდება, ადგილობრივი ეთიკური კომისიის ჩართვამ შესაძლოა დაასაბუთოს ან შეცვალოს ,კვლევარების მიერ მოწოდებული რისკის შეფასება.

გარდა ექსპერიმენტული და საკონტროლო ინტერვენციებისა, დამატებითი რისკი და ტვირთი მონაწილეებისათვის შესაძლებელია მონიტორინგის პროცესთან იყოს დაკავშირებული - მაგალითად რისკები, რომელიც დაკავშირებულის სისხლის გამოკვლევებთან, დროისა დახარჯვისა და ამასთან დაკავშირებული შემოსავლის დაკარგვის ტვირთი. ეს რისკები შესაძლოა დაბალი იყოს, მაგრამ მაინდა უნდა იქნას გათვალისწინებული საერთო სარგებლისა და რისკების ბალანსის შეფასებისას. კვლევები შესაძლოა გარკვეულ ტვირთად დააწვეს ადგილობრივ ინფრასტრუქტურას, მაგალითად თუ დაიკავოს სამედიცინო პერსონალის დრო, ფართობი და აღჭურვილობა.

მეორე მხრივ, კვლევის განვითარებად ქვეყანაში ჩატარებამ შესაძლოა გარკვეულწილად სასარგებლო იყოს ადგილობრივ სამედიცინო პერსონალისა და ინფრასტრუქტურისთვის. მაგალითად კვლევის მიერ შესაძლებელია მოხდეს საფასურის გადახდა სამედიცინო პერსონალისათვის და ორგანიზაციისათვის მათი ინფრატრუქტურის გამოყენებისათვის, აგრეთვე ადგილობრივი თაბამშრომლებისათვის ჩატარდეს ტრეინინგი კვლევის მეთოდებსა და ვაქცინაციასთან დაკავშირებულ უნარ-ჩვევებში, უზრუნველყოფილ იქნას შენობა და აღჭურვილობა, რომელიც ადგილზე დარჩება კვლევის დასრულების შემდეგ. რაც შეეხება რისკებს ინდივიდუალური პაციენტებისათვის, შესაძლებელია, რომ ადგილობრივი ჯგუფის წევრებმა გარკვეული დახმარება გაუწიონ კვლევის განმახორციელებელი ქქვეყნის ეთიკურ კომისიას, რათა მათ შეაფასონ ინფრასტრუქტურული სარგებელისა და ტვირთის რეალური მასშტაბი და მნიშვნელობა.

კვლევის ეთიკურმა კომისიამ, რომელიც ამ წინადადებას განიხილავს აგრეთვე უნდა გაითვალისწინოსრამდენად მოითხოვს კვლევის მონაწილების ან მათი ნაწილის მოწყვლადი მდგომარეობა დამატებით თავდაცვის საშუალებებს და რამდენად დგანან ისინი ექსპუატაციის რისკის წინაშე. მოზარდი მონაწილეების ჩართვის სუსტი მხარეა მათ მიერ გაცემული თანხმობის ვალიდურობა. ზოგიერთი შეიძლება საკმარისად იყოს გათვიცნობიერებული კვლევაში მონაწილეობის შესახებ ინფორმირებულიგადაწყვეტილების მისაღებად, რაც ნიშნავს რომ მკვლევარებმა ზუსტად უნდა განსაზღვრონ როგორ შეფასდება მათი კომპეტენტურობა და ავტორიზაციის რა დამატებითი ფორმები იქნება მოძიებული ადგილობრივი კანონმდებლობის გათვალისწინებით მათთვის, ვინც ვერ შეძლებს ვალიდური თანხმობის მიცემას. გარდა ამისა,თანხმობის საკითხთან დაკავშირებით შეიძლება უფრო ზოგადი ხასიათის პრობლება არსებობდეს, რაც წერაკითხვის ცოდნის

168

დაბალდონესთან არის დაკავშირებული. მიუხედავად იმისა, რომ პრინციპში ამ საკითხის გადაჭრა შესაძლებელია ინფორმაციის სხვა გზით მიწოდებით, მკვლევარებისათვის, ადგილობრივი სპეციფიკისა და ენის არცოდნის გამო, რთული იქნება ასეთი ინფორმაციის მიწოდება და მისი გაგების უზრუნველყობა ადგილობრივების მნიშვნელოვანი დახმარების გარეშე და, ამ დახმარების არსებობის შემთხვევაშიც, წერაკითხვის ცოდნისა და კულტურული თავისებურებების გამო თერაპიასთან დაკავშირებული გაუგებრობის რისკი კიდევ უფრო იზრდება.

სხვა მონაწილეების შემთხვევაში მათი მოწყვლადობის პრობლემა თანხმობის გაცემის უნართან დაკავშირებით არ არსებობს, მაგრამ შესაძლებელია მათთვის არსებობდეს შესაძლო ზიანისა და ექსპლუატაციის რისკი. აივ ინფიცირებული მონაწილეები მოწყვლად სიტუაციაში იმყოფებიან საკუთარი სამედიცინო საჭიროებების გამო (რამაც შესაძლებელია განაპირობა მათი მონაწილეობა კვლევაში იმ იმედით, რომ მიიღებენ სამედიცინო დახმარებას საკუთარი ძირითადი პრობლემის გამო მიუხედავად იმისა, რომ კვლევის საგანი აივ ინფექცია არ არის), აგრეთვე აივ სტატუსთან დაკავშირებული ინფორმაციის სენსიტიურობის გამო. ეს უკანასკნელი საკითხი საჭიროებს, რომ მკვლევარებმა ყურადღება გაამახვილონ კონფიდენციალობისა და ინფორმაციის დაცვის საკითხებზე როგორც მორალური პრინციპების, აგრეთვე ადგილობრივი კანონმდებლობის გათვალისწინებით. სიღარიბის მაღალი დონე, რის გამოც აუცილებელი ხდება მონაწილეთა ნაწილის გარკვეული დახმარებით უზრუნველყოფა კვლევის განმავლობაში ჯანსაღი დიეტის შესანარჩუნებლად კიდევ ერთი მიზეზია მათი მოწყვლადობის ისევე როგორც ჯანდაცვის სისტემის არასაკმარისი რესურსები და ტუბერკულოზით დაავადებული პაციენტების საკითხი, რომელთა ნაწილი კვლევის გარეშე ვერ მიიღებს ვერც ვაქცინაციას და ვერც სხვა რაიმე სახის მკურნალობას.

მე-2 და მე-3 კითხვები გვთავაზობს, რომ განვიხილოთ თუ რამდენად ექსპლუატაციური ხასიათისაა შესასწავლ შემთხვევაში აღწერილი კვლევა. წინა შემთხვევის განხილვისას ექსპლუატაციის განსაზღვრება იყო მოწოდებული როგორც ვინმეს მოწყვლადობის ან სისუსტის გამოყენება ექსპლუატატორის მიზნების მისაღწევად. პოტენციურად, ზემოთ აღწერილი მოწყვლადობის ყველა ფორმა შესაძლებელია გახდეს ესპლუატაციის მიზეზი. მაგალითად, მონაწილეების გათვიცნობიერების დაბალი დონე (ახალგაზრდა ასაკის, წერაკითხვის ან ენის პრობლემების გამო) შესაძლებელია იქნას ექსპლუატაციისთვის გამოყენებული კვლევაში მონაწილეობაზე თანხმობის მისაღებად, აგრეთვე აივ სტატუსის შესახებ ინფორმაციის გავრცელების საფრთხე შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას კვლევაში მონაწილეობასა ან მის გაგრძლებაზე თანხმობის მისაღწევად. აღნიშნული ქმედებები პირდაპირი მნიშვნელობით არაეთიკურია და, როგორც წინა შემთხვევაში, შეთანხმებული ექსპლუატაციის შესაძლებლობა ეთიკური პრობლემების უფრო რთულ სახეობას წარმოადგენს.

169

შეთანხმებული ექსპლუატაციის შესაძლებლობას ამ შემთხვევაში ყველაზე მეტად განაპირობებს ადექვატური რესურსების მქონე ჯანდაცვის სისტემის არარსებობა და ზოგადად, მონაწილეთა ნაწილის სიდუხჭირე. ამ პირობებში, მკურნალობის და /ან ოჯახის გამოკვებისათვის საჭირო დახმარების მიღების პერსპექტივა შესაძლებელია კვლევაში მონაწილეობის გადაწყვეტილებას რაციონალობას ანიჭებდეს მიუხედავად იმისა, რომ რისკებისა და სარგებლის თანაფარდობა ამ შემთხვევაში ისეთია, რომ ნაკლებად მოწყვლად მდგომარეობაში მყოფი პიროვნება როგორიცაა, მაგალითად, უფრო განვითარებული ქვეყნის ტიპიური მაცხოვრებელი შესაბამისი შემოსავლითა და კარგად აწყობილი ჯანდაცვის სისტემის ხელმისაწვდომობით, ნაკლები ალბათობით დათანხმდებოდა. იქნება თუ არა ექსპლუატაციური ეს კვლევა დამოკიდებულია იმაზე თუ რამდენად გამოიყენებენ მკვლევარები ამ სისუსტეებს საკუთარი მიზნების მისაღწევად. მაგალითად, ადამიანების უმრავლესობა განიხილავდა ამ კვლევას როგორ ექსპლუატაციურს თუ ერთადერთი მიზეზი მისი ჩატარებისა მოზამბიკში, და არა საკუთარ ქვეყანაში, არის უფრო დაბალი ხარჯი. თუმცა, შესასწავლ შემთხვევაში გარდა დანახარჯების შემცირებისა, აღწერილია მოზამბიკში კვლევის ჩატარების სხვა მიზეზებიც. კერძოდ, თუ მოზამბიკი ერთ-ერთი ქვეყანაა, სადაც მომავალში მოსალოდნელია ვაქცინის გამოყენება, არსებობს მნიშვნელოვანი მეთოდოლოგიური მიზეზები, რომ ვაქცინის გამოცდაც ამ ქვეყანაში განხორციელდეს. ის ფაქტი, რომ ევროპაში განხორციელებული პირველი ფაზის ტესტირების შემდეგ, მსგავსი კვლევები დაგეგმილია რამდენიმე სხვა ქვეყანაში მიუთითებს, რომ მკვლევარების მიზანია ვაქცინის ეფექტურობისა და უსაფრთხოების ტესტირება სხვადასხვა პოპულაციებზე, სადაც საბოლოოდ მისი გამოყენება უნდა მოხდეს.

იმ შემთხვევაშიც კი თუ დანახარჯების შემცირება არ განაპირობებს მკვლევართა მოტივაციას კვლევის განვითარებულ ქვეყანაში განხორციელებასთან დაკავშირებით, ის მაინც შეიძლება იყოს ექსპლუატაციური თუ მკვლევარები ხარჯების შესამცირებლად მონაწილეთა სისუსტეებს უსამართლოდ გამოიყენებენ. ჩვენი დასკვნა ამ საკითხთან დაკავშირებით დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რამდენად სამართლიანი იქნება სარგებელი, რომელსაც მონაწილეები მიიღებენ არსებულ რისკებსა და ტვირთთან შედარებით. თუმცა სარგებლის სამართლიანი მოცულობის განსაზღვრა ჩვენს შემთხვევაში უფრო რთული იქნება, ვიდრე კვლევის ჩატარებისას განვითარებულ ქვეყანაში. 6.1 სასწავლო მაგალითის განხილვისას სარგებლის სამართლიანად მოცულობადშემოთავაზებულ იქნა ის, რასაც ნაკლებად მოწყვლადი მონაწილეებიც დათანხმდებოდნენ. იმ მაგალითშიც კი გაურკვეველი რჩება მოწყვლადობის დონე (ან მისი არარსებობა), რომელსაც გამოვიყენებთ შედარებისათვის, ხოლო საერთაშორისო კვლევებში ის კიდევ უფრო გაურკვეველია, რადგან სარგებელი, რომელიც შედარებით იაფი ჯდება განვითარებულ ქვეყანაში, მაგრამ, ამის მიუხედავად უფრო მნიშვნელოვანია მონაწილეებისათვის, ვიდრე ის სარგებელი, რასაც მონაწილეები იღებენ განვითარებულ ქვეყნებში. ადგილობრივი

170

ცხოვრების სტანდარტებთან შედარებით მნიშვნელოვნად დიდი სარგებლის მიწოდებამ შესაძლოა გამოიწვიოს სოციალური დაძაბულობა და სხვა პრობლემები. ერთი გზა ამ საფრთხის თავიდან ასაცილებლად არის მონაწილეებისათვის სარგებლისა და რისკების შესაფერისი ბალანსის უზრუნველყოფა იმ ქვეყნის სტანდარტების შესაბამისად, სადაც ისინი ცხოვრობენ და აგრეთვე იმის განსაზღვრა თუ რამდენად სამართლიანია სარგებელი მთლიანად საზოგადოებისათვის მათ მიერ მეცნიერებისათვის გაწეული სამსახურის გათვალისწინებით. აქ დადგა საკითხი რომ განვიხილოთ, რამდენად შესაძლებელია მთელი საზოგადოების ისევე, როგორც ინდივიდის ექსპლუატაცია.

საზოგადოების ექსპლუატაცია

გბადეგეზინისა და ვენდლერის მოსაზრებით საზოგადოება (და არა მხოლოდ მისი ცალკეული წევრები) უნდა განვიხილოთ კვლევაში მონაწილეობის თვალსაზრისით თუ კვლევა იყენებს საზოგადოებრივ რესურსს, ფოკუსირდება მის ადათ-წესებზე, ტრადიციებსა და ჩვეულებებზე, ან ამ საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ ჯანმრთელობის საკითხზე და იმისათვის, რომ საზოგადოების ექსპლუატაცია არ მოხდეს, მათ უნდა მიიღონ შესაბამისი სარგებელი იმის მიხედვით თუ რამდენად დიდია მისი კონტრიბუცია და აგრეთვე სარგებელი რასაც სხვები იღებენ.

ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ საზოგადოების ჯანდაცვის სისტემის ან კვლევისთვის საჭირო ინფრატრუქტურა შესაძლოა გადაიტვირთოს ან პირიქით, გარკვეული სარგებელი მიიღოს კვლევაში ჩართვისგან მოცემულ მაგალითში. მაგრამ გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი ფაქტორია სხვებთან შედარებით კვლევაში მონაწილე საზოგადოების მიღებული სარგებელის ბალანსის განსაზღვრიუსათვის არის ინტერვენციის საბოლოო მოხმარების შესწავლა.

თუ მოსალოდნელია რომ საბოლოო ჯამში კვლევის მოსარგებლეები კვლევაში მონაწილე საზოგადოების მიღმა არიან, ხოლო კვლევის განხორციელება კი ამ საზოგადოებაშია გადაწყვეტილი მეთოდოლოგიური, პრაქტიკული და ფინანსური უპირატესობიდან გამომდინარე, რასაკვირველია იზრდება ვარაუდი იმისა, რომ ხდება აღნიშნული საზოგადოების ექსპლუატაცია სხვების სასარგებლოდ. აღნიშნული საფრთხის თავიდან ასაცილებლად ხშირად რეკომენდირებულია, რომ განვითარებად ქვეყანაში კვლევის განხორციელების ეთიკური კუთხით წინაპირობა უნდა იყოს, რომ თუ ტესტირებული ინტერვენცია აღმოჩნდა ეფექტური, ის გახდება ზომიერების ფარგლებში ხელმისაწვდომი კვლევის „მასპინძელი“ საზოგადოებისათვის. მაგალითად, .... მოწოდებული ადამიანის ჩართვით განხორციელებული ბიოსამედიცინო კვლევების საერთაშორისო ეთიკური გაიდლაინები გვამოცნობენ, რომ:

171

შეზღუდული რესურსების მქონე პოპულაციაში ან საზოგადოებაში კვლევის ჩატარების წინ სპონსორმა და მკვლევარებმა უნდა უზრუნველყოს შემდეგი:

• კვლევა პასუხობს მოსახლეობის ან საზოგადოების (თემის) ჯანდაცვის სისტემის საჭიროებებსა და პრიორიტეტებს, იმ ქვეყანაში, სადაც იგი ტარდება

• ნებისმიერი მიღებული ინტერვენცია ან პროდუქტი, ან მიღებული ცოდნა იქნება ზომიერების ფარგლებში ხელმისაწვდომი ამ პოპულაციის ან საზოგადოების სარგებელისათვის

მაგრამ იმ შემთხვევაშიც კი თუ არ გავითვალისწინებთ ტერმინის - „ზომიერების ფარგლებში ხელმისაწვდომი“ - ბუნდოვნებას, აღნიშნული მოთხოვნები რამდენიმე პრობლემას წარმოშობს.

პირველი, კვლევის შედეგად მიღებული პროდუქტით უზრუნველყოფა არ არის ერთადერთი საშუალება, რითაც შესაძლებელია სარგებელი მოუტანო კვლევაში მონაწილე საზოგადოებას. არსებობს შემთხვევები, როდესაც არსებობს პირდაპირი პრაქტიკული და მეთოდოლოგიური მიზეზები, რომ ბაზისური კვლევა სწორედ კონკრეტულ მოწყვლად საზოგადოებაში ჩატარდეს იმის მიუხედავად, რომ თუ რამდენად პრიორიტეტულია ამ საზოგადოებაში სამიზნე ჯანდაცვის პრობლემა და ამასთან ნაკლებად სავარაუდოა, რომ აღნიშნული ინტერვენციისაგან მან სხვაზე მეტი სარგებელი მიიღოს. ასეთ შემთხვევაში შესაძლებელია საზოგადოების ექსპლუატაციის თავიდან აცილება ტექტირებული პროდუქტის ხელმისაწვდომობისგან განსხვავებული სარგებელით.

მეორე, აღნიშნული მოთხოვნის დაკმაყოფილება არ იძლევა იმის გარანტიას, რომ მიღებული სარგებელი სამართლიან იქნება გაწეულ ტვირთთან შედარებით. იმ შემთხვევშიც კი თუ კვლევა წარმატებულია, გამიზნულია ჯანდაცვის საჭიროებაზე, რომელიც პრიორიტეტულია „მასპინძელი“ საზოგადოებისათვის და მათთვის პროდუქტი ხელმისაწვდომი გახდება, კვლევა კვლავაც შეიძლება იყოს ექსპლუატაციური თუ აღნიშნული საზოგადოება (თემი) ერთადერთია ბევრ სხვას შორის, ვინც მიიღებს სარგებელს, ხოლო ტვირთი დისპროპორციულად იქნა განაწილებული.

მესამე, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა შემოთავაზებული მოთხოვნა ძალიან ვიწრო ფორმულირებით არის მოცემული (მაგ. პროდუქტის ხელმისაწვდომობა შეზღუდული პერიოდის განმავლობაში მხოლოდ კვლევის მონაწილეებისათვის), ხშირ შემთხვევაში მკვლევარებს გაუჭირდებათ მისი დაკმაყოფილების უზრუბველყოფა. ხოლო აღნიშნული მოთხოვნის აღსრულების გაძლიერება გამოიწვევს იმას, რომ ძალიან ღირებული კვლევა რომელსაც შეუძლია „მასპინძელ“ საზოგადოებას დიდი სარგებელი მოუტანოს, ვერ განხორციელდება.

172

კვლევა ჩვენს მიერ შემოთავაზებულ სასწავლო მაგალითში შეისწავლის მოზამბიკისა და სხვა განვითარებადი ქვეყნებისთვის მნიშვნელოვან ჯანმრთელობის პრობლემას და, როგორც ვნახეთ, მკვლევარებს შეუძლიათ თამამად განაცხადონ, რომ ასეთ ქვეყნებში კვლევის განხორციელება გამართლებულია იმ თვალსაზრისით, რომ მათ მიერ ტესტირებული ვაქცინა იქნება ეფექტური და უსაფრთხო არსებულ პრიობებში. თუმცა, როგორც მაგალითში აღინიშნა, არსებობს საშიშროება იმისა, რომ ვაქცინის ღირებულების გამო ისეთ ღარიბ ქვეყნებში, როგორიცაა მოზამბიკი, ის ვერ იქნება გამოყენებული და, მკვლევართა განზრახვების მიუხედავად, საბოლოო ჯამში სარგებლობას მოუტანს ტუბერკულოზით დაავადებულებს მხოლოდ განვითარებულ ქვეყნებში. კითხვები მომავალში ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებით დამოკიდებულია პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ფაქტორებზე, რისი წინასწარმეტყველებაც არსებითად შეუძლებელია და, რაშიც სამედიცინო სფეროს მკვლევარებსა და ეთიკის კომიტეტებს ნაკლები ექსპერტიზა გააჩნიათ. მიუხედავად ამისა, არსებობს გარკვეული საშუალებები, რომლებიც მინიმუმადე დაიყვანს სარგებელისა და ტვირთის მიუღებელ ბალანსს მოწყვლადი საზოგადოებისათვის.

პირველი, „მასპიძელი“ საზოგადოება იღებს დამატებით დახმარებას გარდა ტესტირებული ინტერვენციის მომავალში გამოყენების შესაძლებლობას ისე, რომ იმ შემთხვევაში თუ ეს უკანასკნელი ვერ განხორციელდა, საზოგადოებას მიღებული ექნება გარკვეული სარგებელი გაწეული ხარჯების ასანაზღაურებლად.

მეორე, საჭიროა ჩატარდეს კონსულტაციები „მასპინძელი“ საზოგადოების წარმომადგენლებთან რათა სარგებლის შეფასებისას გათვალისწინებულ იქნას საზოგადოებრივი აზრი ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა საკვლევი ინტერვენციის მნიშვნელობა ამ საზოგადოებისათვის, სარგებლის მოცულობა, რასაც ისინი უზრუნველყოფენ საკუთარი წევრებისთვის თუ ინტერვენცია/პროდუქტი აღმოჩნდება ეფექტური და ბოლოს, უარყოფითი ფაქტორების შესაძლებლობა და მნიშვნელობა. ამავე კონსულტაციების პროცესში მნიშვნელოვანია, რომ მკვლევარებმა შეძლონ კვლევის სავარაუდო შედეგებისა და მომავალი პროდუქტის სავარაუდო ღირებულების რეალისტური პროგნოზირება. ამავე დროს უნდა აღნიშნოს, რომ „მასპინძელი“ ქვეყნის წარმომადგენელთა თანხმობა თავისთავად არ ამართლებს კვლევის განხორციელებას. პირველი, აუცილებლად გასათვალისწინებელია რამდენად დაცულია მონაწილე პირების ავტონომია და ინტერესები; მეორე არსებობს კითხვები, თუ რამდენად რეალურად წარმოადგენენ შერჩეული წარმომადგენლები საზოგადოების ინტერესებს და რამდენად გააჩნიათ მათ საკმარისი ცოდნა და გამოცდილება შემოთავაზებული კვლევის სარგებლისა და ტვირტების ბალანსის შესაფასებლად; და მესამე, თუ ზოგადად საზოგადოება (ქვეყანა) მოლაპარაკებებისთვის სუსტ პოზიციაში იმყოფება (მაგ. საერთაშორისო სამეცნიერო ინვესტიციის შედეგად გამოყოფილი რესურსების აუცილებელი საჭიროება) - ასეთ შემთხვევაში ისევე, როგორც ცალკეული მოწყვლადი

173

პიროვნებისათვის, საზოგადოების წარმომადგენელთათვისაც რაციონალური გადაწყვეტილება იქნება რომ დათანხმდნენ ორმხხრივ სასარგებლო, მაგრამ ექაპლუატაციური ხასიათის შეთანხმებაზე.

პლაცებო კონტროლი განვითარებად ქვეყნებში

ჩვენ ვნახეთ, რომ განვითარებად ქვეყნებში საკვლევი სუბიექტების მოწყვლადობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყარო მკურნალობის ალტერნატივების არარსებობაა, რაც ხელმისაწვდომია პაციენტებისათვის განვითარებული ქვეყნების ჯანდაცვის სისტემებში. მე-4 კითხვა ეხება მნიშვნელოვნად საკამათო საკითხს,თუ რამდენად მორალურად გამართლებულია პლაცებო კონტროლით მიმდინარე კვლევების განხორციელება განვითარებად ქვეყნებში მკურნალობის ალტერნატივების სიმცირის გამო, რაც არაეთიკურად ჩაითვლებოდა უფრო უკეთ განვითარებული ჯანდაცვის მომსახურების ქვეყნებში. ჩვენ ამ საკითხს განვიხილავთ აივ ინფექციის პერინატალური გადაცემის შემცირების საკამათო კლინიკური კვლევების მაგალითზე, რომლებიც განვითარებად ქვეყნებში მიმდინარეობს.

აშშ-სა და საფრანგეთში 1994 წელს განხორციელებულმა კვლევებმა დაადასტურა, რომ დედიდან-შვილზე აივ ინფექციის გადაცემა შესაძლოა მნიშვნელოვნად შემცირდეს ანტივირუსული პრეპარატის აზიდოთიმიდინის (AZT) გამოყენებით დედისთვის ორსულობის მესამე ტრიმესტრში, ხოლო ახალშობილისთვის დაბადებიდან ექვსი კვირის განმავლობაში. თუმცა ამ მკურნალობის ღირებულება ხელსშემშლელი ფაქტორია მისი გამოყენებისათვის სუბ-საჰარის რეგიონში, რომელიც სადაც აივ-ინფექციის გავრცელება მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალია. ამდენად, მნიშვნელოვანი იყო იმის დადგენა, თუ რამდენად შესაძლებელია აივ-ინფექციის გადაცემის შემცირება უფრო მოკლე და შესაბამისად ხელმისაწვდომი კურსის შემთხვევაში. მოკლე კურსის ტესტირება პლაცებო საკონტროლო ჯგუფის მიმართ განხორციელდა რამდენიმე განვითარებად ქვეყანაში, სადაც სტანდარტული სამედიცინო მომსახურება არ ითვალისწინებს აივ-ინფიცირებულ ორსულთა მკურნალობას ანტივირუსული პრეპარატებით.

კვლევის კრიტიკოსები აღნიშნავდნენ, რომ პლაცებოს გამოყენება ამ შემთხვევაში არაეთიკურია. ამ არგუმენტის ერთი მიმართულება გულისხმობს, რომ პლაცებოს გამოყენება არღვევს წონასწორობის პრინციპს. ამ მოსაზრების სისწორე დამოკიდებულია წონასწორობის ინტერპრეტაციზე, რადგან უფრო მკურნალობის გრძელი კურსის გამოცდის გარკვეული მტკიცებულებები იძლება გარკვეულ მოლოდინს, რომ აზთ-ს მოკლე კურსით შესაძლებელია საყურადღებო ეფექტის მიღება, მაგრამ არა იმდენად, რომ მიღწეულ იქნას შეთანხმება სამედიცინო საზოგადოებაში.მაგრამ თუ წონასწორობის დარღვევის საკითხი არ იქნა საკმარისი მტკიცებულებებით დასაბუთებული სამედიცინო საზოგადობაში კონსენსუსის

174

მისაღწევად შესაბამისად ის დარღვეული იქნება ე.წ. “ექვივალენტური კვლევებით”, რომელიც პლაცებოს გამოყენების კრიტიკოსების მიერ არის ადვოკატირებული. ამგარი კვლევით აზტ მოკლე კურსი უნდა შედარდეს ხანგრძლივ კურსთან და გაიზომოს რამდენად ნაკლებად ეფექტურია იგი. ასეთი კვლევის დროს მკურნალობაზე უარს არავინ იღებს, მაგრამ არსებობს გარკვეული მოლოდინი რომ დადგენილი ხანგრძლივი კურსით უკეთესი შედეგი იქნება მიღწეული, ვიდრე ექსპერიმენტული მოკლე კურსის შემთხვევაში.

ექვივალენტურ კვლევებთან დაკავშირებული კიდევ ერთი პრობლემა ეხება მეთოდოლოგიური ვალიდურობის საკითხს. თეორია მდგომარეობს იმაში, რომ იმის გაზომვით თუ რამდენად ნაკლებად ეფექტურია მოკლე კურსი ხანგრძლივთან შედარებით საშუალებას იძლევა გადავწყვიტოთ რამდენად ღირებულია მისი დაფინანსება. მაგრამ გარდა იმისა, რომ კვლევის ეს მეთოდი სტატისტუკურად უფრო რთულია ის ამავე დროს ეფუძნება ხანგრძლივი კურსის ეფექტურობის ცოდნას და მიუხედავად იმისა, რომ არსებული კვლევებით დადგენილია ხანგრძილივი კურსის ეფექტურობა განვითარებულ ქვეყნებში, შესაძლებელია რომ ის განსხვაბული იყოს განვითარებადი ქვეყნების პირობებში. შესაბამისად შეგვიძლია დავასაბუთოთ, რომ მხოლოდ პლაცებო კონტროლი იძლევა ჩვენთვის საჭირო ინფორმაციის მოპოვების შესაძლებლობას. თუ ეს მართებულია, მაშინ ექვივალენტური კვლევები ვერ ჩაითვლევა ეთიკური თვალსაზრისით სწორ ალტერნატივად. ეს არგუმენტაცია თავისთავად არ გულისხმობს, რომ პლაცებო კონტროლის კვლევები გამართლებულია, მაგრამ ამტკიცებს, რომ თუ ეს ასეა, მაშინ მოკლე კურსის ეფექტურობის შესახებ საჭირო ინფორმაციის მოპოვების ეთიკური გზა პრაქტიკულად არ არსებობს.

ამ არგუმენტის კიდევ ერთი მხარე გულისხმობს იმას, რომ არაეთიკურია პლაცებოს გამოყენება საკონტროლო ჯგუფის პაციენტებში, რომელთათვის მკურნალობა შესაძლოა სასარგებლო ყოფილიყო. პლაცებოს მომხრეების არგუმენტი იქნებოდა, რომ ვინაიდან მასპინძელი ქვეყნის პერინატალური დახმარებით აზტ მკურნალობა ზოგადად არ არის გათვალისწინებული, პლაცებო ჯგუფში მოხვედრა არ ნიშნავს პაციენტებისთვის მდგომარეობის გაუარესებას მაშინ, როდესაც ოპონენტები აღნიშნავენ, რომ უნდა იყოს ერთადერთი, უნივერსალური “სტანდარტული მკურნალობა”, რომელიც კვლევის მონაწილეებმა უნდა მიიღოს და არაეთიკურია პლაცებოს საკითხის დასმა განვითარებადი ქვეყნის უფრო დაბალი სტანდარტების შესაბამისად. აღნიშნულ არგუმენტს უკავშირებენ ჰელსინკის დეკლარაციას(იმ დროს მოქმედ ვერსიას), სადაც აღნიშნულია რომ მონაწილეებისთვის უნდა იქნას უზრუნველყოფილი “საუკეთესო არსებული დიაგნოსტიკური და სამკურნალო მეთოდები.” აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ უნივერსალურის სტანდარტული მკურნალობის/დახმარების დეფინიცია პირდაპირი მნიშვნელობით არ არის ფორმულირებული, რადგან განვითარებად ქვეყნებშიც კვლევის გარეშე პაციენტები

175

შესაძლებელია ვერ იღებდნენ “საუკეთესო არსებულ მეთოდს”. უფრო მეტიც, ჰელსინკის დეკლარაციაში მოწოდებული ხედვა არ არის უნივერსალურად მიღებული და სხვა გავლენიანი გაიდლაინები და დოკუმენტები მიუთითებენ, რომ სამკურნალო მეთოდების ხელმისაწვდომობა კვლევის განხორციელების ადგილებში შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას სტანდარტად პლაცებოს გამოყენების უფლების დასადგენად.

მთავარი უთანხმოება ამ საკითხთან დაკავშირებით ასახავს ორ სხვადასხვა პრინციპს შორის არსებული კონფლიქტის ფაქტს. აზტ მკურნალობის მომხრეების არგუმენტი შეიძლება იყოს ის, პლაცებოს გამოყენება არ არღვევს პრინციპს ზიანის არ მიყენების შესახებ ვინაიდან ამ ჯგუფში მოხვედრილები კვლევის გარეშე ეფექტურ მკურნალობას მაინც ვერ მიიღებდნენ. მაგრამ ის არღვევსსიკეთის მოტანის პრინციპს ვინაიდან ისინი, პლაცებო ჯგუფის პაციენტებს სარგებელს, რომლის უზრუნველყოფაც მკვლევარების ხელშია. პლაცებოს მხარდამჭერები აღნიშნავენ რომ მკვლევარების პასუხისმგებლობაში არ შედის მსოფლიოში არსებული უსამართლობის ან, ქვეყნების მთავრობების მიერ ადექვატური ჯანდაცვის უზრუნველყოფის უუნარობის გამოსწორება; მიუხედავად ამისა, მკვლევარებს გააჩნიათ გარკვეული მოვალეობები კვლევაში მონაწილე პირების წინაშე მათი მონაწილეობის საპასუხოდ, ან იმის გამო, რომ მათი ურთიერთობა გარკვეულწილად სამკურნალო სიტუაციის კონტექსტში ხდება.

შესაძლოა, რომ ექსპლუატაციის კონცეფციის კუთხით ამ საკითხის განხილვა მოგვცემს მისი კონცეპტუალიზაციის საშუალებას მიუხედავად იმისა, არსებული უთანხმოების სრული გადაჭრის საშუალებას ვერ იძლევა. უკვე განვიხილეთ, რომ ექსპლუატაცია შესაძლებელია ზიანის მომტანი არ იყოს, მაგრამ გულისხმობს ერთი პირის სისუსტის უსამართლოდ გამოყენებას სხვა პირის მიზნების მისაღწევად, ჩვეულებრივ სარგებლისა და ტვირთის ბალანსის ისეთი გადანაწილებით, რაც ნაკლებად მოწყვლადი პირისთვის მისაღები ვერ იქნებოდა. აზტ კვლევების შემთხვევაში ის ფაქტი, რომ პაციენტებს არ გააჩნიათ კვლევის გარეთ მკურნალობის ალტერნატივა აიძულებთ მათ რომ მიიღონ მონაწილეობა კვლევაში, სადაც შესაძლებელია, რომ ისინი პლაცებო ჯგუფში მოხვდნენ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მკვლევარები რეალურად სარგებლობენ მათი სისუსტით. შემდეგი შეკითხვა ეხება ამ ფორმის უსამართლობის საკითხს. ჩვენი შეფასება ამ საკითხზე დამოკიდებულია რამდენიმე ფაქტორზე, რომელიც ძირითადად ეხება იმ შედეგებს, რაც არ განხორციელების შემთხვევაში იქნებოდა. იმ შემთხვევაში, თუ პლაცებო კონტროლის შერჩევის გადაწყვეტილება დაკავშირებულია მხოლოდ და მხოლოდ პირად ინტერესებთან ან ფარმაცევტული კომპანიიის მოგების ზრდასთან, რის გამოც უარი ითქვა უფრო ძვირ, მაგრამ უფრო მისაღები ფორმის კვლევის ჩატარებაზე, ეს ჩაითვლება უპირატესობის უსამართლოდ გამოყენების შემთხვევად იმ თვალსაზრისით, რომ მკვლევარები მონაწილეთა სასიცოცხლო ინტერესებს უფრო

176

ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებენ საკუთარი და მათი ორგანიზაციის უფრო ტრივიალურ ინტერესებთან შედარებით. მაგრამ, თუ გამოუვალ მდგომარეობაში მყოფი პაციენტების ჩართვა პლაცებო კონტროლის ჯგუფში ერთადერთი სანდო წყაროა აუცილებელი ინფორმაციის მოსაპოვებლად, რომელიც საჭიროა სხვა პაციენტების დასახმარებლად, რომლებიც, სულ მცირე, ისეთივე მძიმე მდგომარეობაში იმყოფებიან, როგორც კვლევის მონაწილეები, ასეთ შემთხვევაში ძნელი იქნება უსამართლობის ბრალდების შენარჩუნება, ვინაიდან, როგორც ჩანს,ურთიერთობა არ არის ექსპლუატაციური ხასიათის - პაციენტების მონაწილეობა ხდება მათი თანხმობით და ზიანის მიყენების გარეშე. შესაბამისად, აღნიშნული არგუმენტები იხრება იმის სასარგებლოდ, რომ პლაცებოს გამოყენება იმ შემთხვევებში, როდესაც ადგილობრივად არ არსებობს დამკვიდრებული სამკურნალო საშუალებების ხელმისაწვდომობა უნდა იქნას დაშვებული იმ შემთხვევებში, როდესაც აგრეთვე უზრუნველყოფილია პლაცებო კონტროლით მიმდინარე კვლევებისათვის სავალდებულო მეთოდოლოგიური არგუმენტი, კვლევისათვის აუცილებელი შეკითხვა ვალიდური თანხმობის შესახებ და, როდესაც პაციენტების მდგომარეობა არ უარესდება იმასთან შედარებით ვიდრე ისინი იქნებოდნენ კვლევაში მონაწილეობის გარეშე.

ტუბერკულოზის ვაქცინის კვლევის შემთხვევაში(მაგალითი 6.3) ისევე, როგორც აზტ კვლევის მაგალითში, მონაწილეთა ჩასმა პლაცებო საკონტროლო ჯგუფში ნიშნავს იმას, რომ ისინი ვერ მიიღებდნენ მკურნალობას, რომელიც ხელმისაწვდომია სხვაგან, მაგრამ არა ადგილობრივად(თუმცა ტუბერკულოზის მაგალითში, მკურნალობის მეთოდის ეფექტურობა შერჩეულ მონაწილეთა ასაკობრივ ჯგუფებში კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას). მაგრამ ტუბერკულოზის მაგალითის შემთხვევაში, განსხვავებით აზტ მაგალითისგან, ნაკლებად გარკვეულია პლაცებო კონტროლის მეთოდოლოგიური საფუძვლები. ბცჟ ვაქცინა ფართოდ (თუმცა არა უნივერსალურად) გამოიყენება განვითარებად ქვეყნებში და კვლევის მიზანია არა იმის დადგენა, რომ მვა ბცჟ-თან კომბინაციაშია ეფექტური თუ არაფერი, არამედ ეს კომბინაციია უკეთესი თუ მხოლოდ ბცჟ. სავარაუდოდ, ამის დადგენა შესაძლებელი იქნება ექვივალენტური კვლევით და მიუხედავად იმისა, რომ პლაცებო ჯგუფის დამატებამ შესაძლოა მოგვცეს გარკვეული დამატებითი ინფორმაცია, გაურკვეველია თუ რამდენად საკმარისად მნიშვნელოვანია ეს ინფორმაცია იმისათვის რომ გამართლებული იყოს საკონტროლო ჯგუფში ფართოდ გამოყენებული და იაფი ბცჟ ვაქცინის არ გამოყენება.

სასწავლო მაგალითი 6.3.

ნიკოტინის ჩანაცვლებითი თერაპია ორსული მწეველებისათვის

მწეველი დედების შემთხვევაში უფრო მაღალია ორსულობის შეწყვეტის, მკვრადშობადობის, ნაადრევი მშობიარობისა და ახალშობილის მცირეწონიანობის,

177

ნეონატალურის სიკვდილობის, ბავშვთა უეცარი სიკვდილის სინდრომის, ასთმის, ყურადღების დეფიციტისა და ათვისების პრობლემების რისკი. ქალების დაახლოების მეოთხედი მწეველია და მათი უმრავლესოა აგრძელებს მოწევას ორსულობის განმავლობაში.

ცნობილია რომ ზოგადად მწეველებში ნიკოტინის შეწყვეტასთან დაკავშირებული სიმპტომებზე წამლების ზემოქმედებით იზრდება მოწევის შეყვეტის მაჩვენებელი მხოლოდ ქცევითი მხარდაჭერის პროგრამებთან შედარებით. თუმცა სპეციალისტები თავს იკავებენ წამლების გამოყენებისგან ორსულ მწეველებში ნაყოფისთვის ზიანის მიყენების რისკის გამო. შესაბამისად, ძალიან ცოტა არის ცნობილი ამ მედიკამენტების ეფექტურობის შესახებ ორსული მწეველებში გამოყენებისას.

შემოთავაზებული კვლევა გულისხმობს ორსულ მწეველებში ნიკოტინის ჩანაცვლებითი თერაპიის (ნჩთ) ტესტირება. კვლევის ამოცანაა დაადგინოს ნჩთ თერაპიის უსაფრთხოება და ეფექტურობა ქცევით მხარდაჭერასთან კომბინაციაში, მხოლოდ ქცევითი მხარდაჭერის მეთოდებთან შედარებით და განისაზღვროს რომელი პირები იღებენ მეტ სარგებელს ნჩთ-გან ორსულობის დროს. მკვლევარებმა გადაწყვიტეს ნჩთ-ს შესწავლა მოწევის საწინააღმდეგო წამლისშემცველ სხვა ინტერვენციებთან შედარებით, რადგან ეთიკურად არასწორი იქნებოდა არატესტირებული წამლების მოხმარება ორსულებში, რომლებიც სხვა შემთხვევაში ამ პრეპარატს არ მიირებდნენ.

კვლევის მონაწილეების დაქირავება მოხდება ინგლისის ერთ-ერთი საუნივერსიტეტო ჰოსპიტალის პრენატალარი კლინიკიდან, რომელიც ემსახურება ეთნიკურად შერეულ, დაბალი შემოსავლის მქონე მოსახლეობის ჯგუფს. ქალები, რომლები დათანხმდებიან კვლევაში მონაწილეობაზე შეავსებენ კითხვარს, რათა დადგინდეს რომ ისინი შეესაბამებიან კვლევაში ჩართვის პირობებს და ისინი, ვინც დააკმაყოფილებენ ჩართვის კრიტერიუმებს, რანდომიზირებულად განაწილდებიან მოწევის შეყვეტის ქცევითი კონსულტირების პლუს ნიკოტინის პლასტირის 8-კვირიანი კურსის ან, იგივე კონსულტირების პლუს პლაცებო პლასტირის კურსის ჯგუფში. შედეგები, რომლებიც იქნება შესწავლილი გულისხმობს მონაწილეების მიერ აღნიშნულ თამბაქოსგან თავის შეკავებისა და შეწყვეტის მაჩვენებლებს, თამბაქოს ექსპოზიციის ბიოქიმიურ გაზომვებს, ახალშობილის წონას, მშობიარობის დროს გესტაციურ ასაკს, ნაყოფის სიკვდილსა და ახალშობილთა სიკვდილობას.

მონაწილეთა დაქირავება მოხდება ჩართვისა და გამორიცხვის შემდეგი კრიტერიუმების მიხედვით:

ჩართვის კრიტერიუმები

(ა) ორსულის ასაკი 16-50 წ.

(ბ) გესტაციური ასაკი 12-24 კვირა

178

(გ) ინგლისურის ცოდნა

(დ) პაციენტის სურვილი, რომ დაასრულოს ორსულობა

(ე) პაციენტს აქვს სტაბილური საცხოვრებელი ადგილი

(ვ) პაციენტი ამჟამად ეწევა ხუთ და მეტ სიგარეტს დღეში და ამოსუნთქული ნახშირჟანგის მაჩვენებელი შეადგენს სულ მცირე რვა ერთეულს მილიონზე

გამორიცხვის კრიტერიუმები

(ა) გულ-სისხლძარღვთა დაავადება ან სხვა სამედიცინო მდგომარეობა, რომელიც დადგენილია, როგორც უკუჩვენება ნჩთ გამოყენებისთვის

(ბ) დადგენილი მგრძნობელობა ნიკოტინის პლასტირის მიმართ

(გ) ფსიქიატრიული დაავადება

(დ) ალკოჰოლზე ან ნარკოტიკზე დამოკიდებულება

(ე) ინფორმირებული თანხმობის მოცემის უუნარობა

(ვ) ნაყოფის დადგენილი თანდაყოლილი ანომალია

(ზ) მრავლობითი ორსულობა

კითხვები

1. რა ეთიკური საკითხები არის დაკავშირებული მედიკამენტის კვლევებთან ორსულებში? რამდენად გამართლებულია ორსულების კვლევაში ჩართვა ნჩთ-ს შემთხვევაში?

2. რა დასაბუთება არის შესაძლებელი ჩართვისა და გამორიცხვის თითოეული კრიტერიუმისათვის? ამ ინფორმაციის მიხედვით არის თუ არა ჯგუფი, რომლის გამორიცხვა აუცილებელი არ არის ან არასწორია?

3. თუ რომელიმე ჯგუფის გამორიცხვა აუცილებელი არ არის რა ეთიკურ საკითხებთან არის ეს დაკავშირებული? არიან თუ არა პირები ან ჯგუფები, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს დისკიმინირებულად ასეთი შერჩევის შემთხვევაში?

კვლევაში მონაწილეობის ხელმისაწვდომობა

ისევე, როგორც სამართლიანობასთან დაკავშირებული მსჯელობისდიდი ნაწილი, ორი უკანასკნელი მაგალითი კონცენტრირებული იყო კვლევის მოწყვლადი

179

მონაწილეების ექსპლუატაციის საკითხზე. ამ პრობლემისა და აგრეთვე ზიანის მიყენები საკითხთან დაკავშირებით პასუხი შეიძლება იყოს ექსპლუატაციისა და ზიანის გარკვეული რისკის მქონე პირთა გამორიცხვა კვლევებში მონაწილეობისგან. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ამ გზით შესაძლებელია კვლევის ტვირთის უთანასწორო განაწილების თავიდან აცილება, სამართლიანობა გულისხმობს აგრეთვე სარგებლის სამართლიან განაწილებას და სულ უფრო ნათელი ხდება რომ ადამიანების გარკვეული კატეგორიის კვლევაში მონაწილეობისგან გამორიცხვამ თავად შეიძლება მიგვიყვანოს უსამართლობამდე იმის გამო, რომ გამორიცხული პირები ვერ მიიღებენ კვლევაში მონაწილეობის შედეგად პირდაპირ ან არაპირდაპირ სარგებელს. ეს იმას ნიშნავს, რომ მოსახლეობის ის ჯგუფები, რომელთა განსაკუთრებული დაცვის საკითხი არ განიხილება (ხშირ შემთხვევაში ახალგაზრდა მამაკაცები) ზედმეტი ტვირთი ქვეშ იმყოფება დანარჩენი მოსახლეობისათვის საჭირო კვლევის შედეგების მისაღწევად.

პირველი კითხვა ეხება ორსული ქალების სამედიცინო კვლევებში მონაწილეობის ეთიკურ ასპექტებს. სანამ ნჩთ კვლევას განვიხილავთ (სასწავლო მაგალითი 6.3.), აღსანიშნავია, რომ წინა ორ კვლევაში ორსული ქალების ჩართვა არ იყო დაშვებული. სასწავლო მაგალითში 2.1 (კოსმოსური ფრენის სიმულაცია ჯანმრთლელ მოხალისე ქალებში), ქალებს რთავდნენ კვლევაში, მაგრამ (იმის გამო, რომ მკვლევარებს ნაყოფის დაზიანების ეშინოდათ) მათ მოეთხოვებოდათ დეკლარირება, რომ ორსულად არ იყვნენ და ექსპერიმენტის წინ გადიოდნენ ორსულობის ტესტს, აგრეთვე იძლეოდნენ პირობას რომ მიიღებდნენ ზომებს ორსულობის თავიდან ასაცილებლად კვლევის დასრულების შემდეგ სამი წლის განმავლობაში. ამ მაგალითის ძირითადი ფოკუსი იყო თანხმობის საკითხი, თუმცა გაურკვეველია რამდენად სამართლიანი იყო ამგვარი გამორიცხვა. 6.2 მაგალითის მკურნალობისათვის ჯგუფები ისე იქნა შერჩეული, რომ ქალები საერთოდ არ მონაწილეობდნენ კვლევაში.

ზოგადად ქალების, განსაკუთრებით რეპროდუქციული ასაკის გამორიცხვა კვლევებში მონაწილეობისგან ხშირად საუკეთესო განზრახვებით ხდება, რათა თავიდან იქნას აცილებული ნაყოფისთვის რაიმე ზიანინს მიყენება. ეს შეიძლება ჩაითვალოს გამაფრთხილებელი ხასიათის მიდგომად გაურკვეველი რისკის საწინააღმდეგოდ, მაგრამ გასათვალისწინებელია გამაფრხილებელი ზომების ხარჯები და რამდენად შეესაბამება ისინი არსებულ რისკებს. ტუბერკულოზის კვლევის შემთხვევაში მხოლოდ მამაკაცების ჩართვა ნიშნავს იმას, რომ ზოგიერთი ქალები განვითარებად ქვეყნებში ვერ მიიღებენ იმის შესაძლებლობასაც კი, რომ ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო ვაქცინა მიიღონ. გარდა იმისა, რომ იჩაგრებიან კონკრეტული ქალები, რომლებსაც შეეძლოთ სარგებელი მიეღოთ კვლევაში მონაწილეობისაგან, ასეთი გამორიცხვის შედეგად

180

გვაქვს მონაცემთა ნაკლებობა ქალებში შესასწავლი მკურნალობის უსაფრთხოებისა და ეფექტურობის შესახებ.

მსგავსი ტიპის კითხვები ეხება სხვა ხშირ შემთხვევა არსებულ გამორიცხვებს. მაგალითად ბავშვებს ხშირ შემთხვევებში კვლევებში არ რთავენ ზიანისა და ექსპლუატაციის საშიშროების გამო, ვინაიდან ისინი დამოკიდებულნი არიან მოზრდილებზე და ვერ იძლევიან ინფორმირებულ თანხმობას, მაგრამ ამის შედეგად არსეობობს მონაცემების ნაკლებობა ბავშვებისათვის შესაფერისი დოზების შესახებ.ბევრ კვლევაში აგრეთვე არსებობს მონაწილეობის ზედა ასაკობრივი ზღვარიც, რის გამოც ბევრი ხანდაზმულისთვის შეზღუდულია მისაწვდომობა კვლევებში მონაწილეობასთან დაკავშირებულ სიკეთეებზე.

ერთი გზა იმის გაანალიზებისათვის თუ რა არის არასწორი სრული გამორიცხვის კრიტერიუმების დანერგვაში ისეთი ფაქტორებისათვის, რომელიც დაკავშირებულია ზიანისა და ექსპლუატაციის გაზრდილ რისკთან, უკავშირდება თანხმობის კონცეფციას. მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეულ კვლევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული რისკი შესაძლოა კორელაციაში იყოს გარკვეულ ზოგად კრიტერიუმებთან, როგორიცაა ასაკი და სქესი, ამ რისკების სერიოზულობა ინდივიდუალურ შემთხვევებში დამოკიდებულია ამ პიროვნების პრიორიტეტებსა და სურვილებზე ისევე, როგორც იმაზე თუ რამდენად მნიშვნელოვანია სარგებელი, როგორიცაა ექსპერიმენტული მკურნალობის ხელმისაწვდომობა და ანაზღაურება. ამდენად შეიძლება ვიფიქროთ, რომ რისკის საფუძველზე გამორიცხვა უნდა შეფასდეს ყველა შემთხვევაში ინდივიდუალური მიდგომით და უმრავლეს შემთხვევაში საუკეთესო გადაწყვეტილებას თავად მონაწილეები იღებენ.

ეს არგუმენტი, რასაკვირველია, არ ეხება მცირეწლოვან ბავშვებს და სხვებს, ვინც ვერ შეძლებს ვალიდური თანხმობის მიცემას. მაგრამ ასევე მართებულია, რომ ორსული ქალების მონაწილეობა კვლევებში არ იყოს ინდივიდუალური თანხმობის საგანი, ვინაიდან მათი კვლევაში არ ჩართვის მიზეზი პირველ რიგში უკავშირდება ნაყოფის და არა ქალის კეთილდღეობას. ამავე დროს უნდა აღნიშნოს, რომ ნაყოფის კეთილდღეობაზე მოქმედი სხვა ფაქტორების შესახებ, როგორიცაა თამბაქო და ალკოჰოლის მოხმარება, ჩვეულებრივ, დედას ვაძლევთ ინფორმაციასა და რჩევებს, მაგრამ მას ვანდობთ გადაწყვეტილების მიღებას. ორსული ქალების კვლევებში არ ჩართვის მოსაზრება დაკავშირებულია სადაო მოსაზრებასთან ნაყოფის მორალური სტატუსის შესახებ და დედისა და ნაყოფის ინტერესების ფარდობით მნიშვნელობასთან. ეს საკითხები შემდგომში, მე-8 თავშია განხილული. მაგრამ ამ შემთხვევაში ისინი ნაკლებ მნიშვნელოვანია, რადგან მთავარი საფრთხე არა ნაყოფის დესტრუქციაა, არამედ ისეთი დაზიანების შესაძლებლობა, რომელიც დაბადების შემდგომ დარჩება იმ დრომდე, როდესაც ნაყოფი უდაოდ მორალური სტატუსს შეიძენს.

181

კიდევ ერთი საკითხი რომლებიც 6.2 სასწავლო მაგალითშია მოცემული განიხილავს გამორიცხვის კრიტერიუმების მოცულობას. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც თანხმობის არგუმენტი არ მოქმედებს, ინდივიდუალურ ფაქტორებთან დაკავშირებული რისკების სხდასხვაგვარობა (როგორც ბიოლოგიური ფაქტორები ასევე მიდრეკილებები) გულისხმობს იმას, რომ არ ჩართვის კრიტერიუმები ზედმიწევნით უნდა იქნას შერჩეული, რათა უსამართლოდ არა გამოირიცხონ ადამიანები, რომელთა შემთხვევაშიც შესაძლო ზიანის ალბათობა მაღალი არ არის. ყველა ქალის გამორიცხვა ნაყოფისთვის პოტენციური რისკის გამო გამოიყურება, როგორც ზედმეტად ფართო გამორიცხვის კრიტერიუმის ნათელი მაგალითი. რასაკვირველია, მიზანშეწონილია გარკვეული გამაფრთხილებელი ზომების მიღება ქალების პოტენციურად საზიანო კვლევებში ჩართვის საწინააღმდეგოდ, როდესაც მათ შეიძლება არ იცოდნენ საკუთარი ორსულობის შესახებ, მიუხედავად ამისა, ყველა ქალის გამორიცხვა უსაფუძვლო შეზღუდვაა. ქალებმა, რომლებიც არ არიან ფერტილურნი, ან ჰეტეროსექსუალურად აქტიურები, შესაძლოა ჩათვალონ რომ მათი გამორიცხვა კვლევასთან დაკავშირებული შეღავათებისგან უსამართლო და დისკრიმინაციულია. შესაძლებელია ნაკლებად შეზღუდული გამაფრთხილებელი ზომების მიღება და წარმოდგენილი კვლევის ხასიათისა და რისკიდან გამომდინარე შესაძლოა საკმარისი იყოს მონაწილეების გამოკითხვა მენსტრუალური ციკლის შესახებ ან ორსულობის ტესტისა და კონტრაცეპივების გამოყენების მოთხოვნა.

გარდა არსებული შეკითხვებისა გარკვეულ მონაწილეთა ჯგუფებში რისკისა და ზიანის შესახებ, შესაძლოა არსებობდეს საფუძვლიანი მეთოდოლოგიური მიზეზები კვლევაში მონაწილეობის გამორიცხვის კრიტერიუმების გამოყენებისათვის ისეთი ფაქტორების გათვალისწინებით, როგორიცაა ასაკი, სქესი ან რასა. თუ კვლევის მონაწილეებს შორის მაქსიმალური მსგავსება იქნება იზრდებ იმის ალბათობა, რომ ნებისმიერი განსხვავება, რაც გამოჩნდება კვლევის სხვასხვა ჯგუფებს შორის დაკავშირებული იქნება ამ ჯგუფებში მკურნალობის განსხვავებული რეჟიმებთან. ის კვლევები, რომლებშიც შედარებით “ერთგვაროვანი” მონაწილეები არიან შესაძლოა მოგვცენ სამეცნიერო თვალსაზრისით სანდო შედეგები უფრო მცირე რაოდენობის პირთა ჩართვით, რაც შესაბამისად, ამცირებს კვლევასთან დაკავშირებულ რისკს. თუმცა ამავე დროს შესაძლებელია კვლევის შეზღუდვად ჩაითვალოს კვლევის გარე სამყაროში მოსახლეობისთვის გამოყენებისას, რომელიც ასეთი ერთგვაროვანი არ არის. შესაბამისად კონსექვენციალური მიზეზებით მონაწილეობის შეზღუდვა ასაკის, სქესისა და რასის საფუძველზე შესაძლოა ნეიტრალიზებული იქნას კვლევის ისეთი შედეგების მიღწევის მიზნით, რომელიც მაქსიმალურად გამოყენებადი იქნება კლინიკურ კონტექსტში. კონსექვენციალისტების მიერ სრული გამორიცხვის კრიტერიუმების გამოყენება კონკრეტული კვლევის შემთხვევაში დამოკიდებულია ისეთ ფაქტორებზე, როგორიცაა ტესტირებულ

182

მკურნალობასთან დაკავშირებული კონკრეტული რისკი, აგრეთვე იმის ალბათობა, რომ იგი გამოყენებული იქნება კვლევის გარეთ ისეთი ჯგუფების სამკურნლოდ, რომელიც რეკომენდირებულია გამორიცხვისათვის და სხვა სამკურნალო ალტერნატივების არსებობა ამ ჯგუფებისათვის.

183

თავი 8

ეთიკური საკითხები თანამედროვე ბიოტექნოლოგიებში

სასწავლო მიზნები:

ამ თავში თქვენ გაეცნობით:

• კვლევასთან ასოცირებულ ეთიკურ საკითხებს , რომლებსაც მოიცავს რეპროდუქციული და რეპროდუქციასთან დაკავშირებული ტექნოლოგიები, უნარშეზღუდულობა, ნანოტექნოლოგიები და გენეტიკა.

• უფრო ზოგადი ხასიათის ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც ასოცირებულია რეპროდუქციულ და რეპროდუქციასთან დაკავშირებულ ტექნოლოგიებთან, უნარშეზღუდულობას, ნანოტექნოლოგიებსა და გენეტიკასთან.

• ეთიკური განხილვის პროცესების სირთულეებს, რომლებიც დაკავშირებულია რეპროდუქციული და რეპროდუქციასთან დაკავშირებული ტექნოლოგიების, უნარშეზღუდულობის, ნანოტექნოლოგიებისა და გენეტიკის შემსწავლელ კვლევებთან.

184

შესავალი

მოცემული თავი განიხილავს მთელ რიგ საკითხებს, რომლებიც აღიძვრება თანამედროვე ბიოტექნოლოგიური განვითარების შედეგად. ზოგადად, ის შეისწავლის საკითხებს, რომლებსაც მოიცავს რეპროდუქციული და რეპროდუქციასთან დაკავშირებული ტექნოლოგიები, უნარშეზღუდულობა, ნანოტექნოლოგიები და გენეტიკა. თითოეული ტექნოლოგია წარმოდგენილია სასწავლო მაგალითის სახით, რომლებიც წარმოშობს წინა თავებთან დაკავშირებული ეთიკური მოსაზრებების მთელ წყებას. აღნიშნული კავშირი განსაკუთრებით თვალსაჩინოა მეშვიდე თავთან მიმართებაში, რომლის შესავალი ნაწილი მეცნიერებასა და საზოგადოებას შორის ურთიერთკავშირზეა ფოკუსირებული, ხოლო მთლიანად თავი ეძღვნება ოთხ ძირითად საკითხს:

i. საზოგადოებისა და დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობას; ii. შეთანხმების მნიშვნელობას გადაწყვეტილების მიღების პროცესში;

iii. ინდივიდუალურ და კოლექტიურ პასუხისმგებლობებს შორის განსხვავებას; iv. კვლევის ეთიკის მართვის ფორმასა და სტრუქტურას.

ამ თავის სასწავლო მაგალითებში ეს საკითხები კიდევ უფრო განვრცობილი და განვითარებულია. კერძოდ, ისინი აღძრავენ ორი ტიპის ეთიკურ საკითხებს. პირველ რიგში, ეს ეხება ეთიკური განხილვის პროცესის სირთულეებს, რომლებიც, მაგალითად, დაკავშირებულია ინფორმირებული თანხმობის მიღებასთან, კონფიდენციალურობის დაცვასთან და რისკებისა და სარგებლის შეფასებასთან. ამგვარად, ისინი მოგვიწოდებენ წინ გავიხედოთ და გავითვალისწინოთ ის მეთოდები, რომლებითაც ეთიკური განხილვის სისტემა და კვლევის ეთიკის მიმართ თანამედროვე მიდგომა შეძლებს გაუმკლავდეს მომავალში ბიოტექნოლოგიების განვითარებას. ეს საკითხი ემყარება წინა თავებში განხილულ გადაწყვეტილებებს იმ მიზნით, რომ მხედველობაში მივიღოთ კვლევის მონაწილეებთან და კვლევის ეთიკის შეფასებასთან ასოცირებული მოსალოდნელი პრობლემები.

მეორე ტიპის ეთიკური საკითხი უფრო მჭიდროდაა დაკავშირებული თავად ტექნოლოგიის ბუნებასთან და მის მიზანშეწონილობასთან (რაც მას განასხვავებს კვლევის პროცესის შედეგად აღძრული ეთიკური საკითხებისაგან). მაგალითებში განხილული ოთხი ფართო საკითხიდან თითოეული მათგანი მოიცავს ჩვენს მიერ ეთიკის ზოგადი გაგების ახალ სირთულეებს და საკმაოდ განყენებულია კვლევის კონტექსტისაგან. ეს სირთულეები დაკავშირებულია ეთიკისა და საზოგადოების შესახებ ჩვენს შეხედულებებთან. პირველი მაგალითი განიხილავს ეთიკურ სირთულეებს, რომლებსაც წარმოშობს რეპროდუქციული ტექნოლოგიები, მათ შორისაა რეპროდუქციული ჩარევების მიზანშეწონილობა და მათი შეზღუდვები.

185

მეორე მაგალითი შეისწავლის უნარშეზღუდულობის სტატუსს და მის მიმართ მიდგომებს ბიოტექნოლოგიური ჩარევების ახალი შესაძლებლობების ჭრილში. მესამე მაგალითი აღძრავს კითხვებს ნანოტექნოლოგიებთან ასოცირებული გაურკვევლობისა და ფრთხილი მიდგომების პირობებში მიღებულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით. დაბოლოს, მეოთხე მაგალითი უფრო ღრმად განიხილავს გენეტიკის გამოყენების საკითხებს, კერძოდ კი ადამიანის გენეტიკური მონაცემების გამოყენებას გენეტიკური ბიობანკების კონტექსტში.

თითოეული მაგალითის განხილვისას მიზანშეწონილი იქნება თავიდაპირველად ზემოაღნიშნული ორი საკითხი გამოვყოთ ერთმანეთისგან, ხოლო შემდგომ დავაკვირდეთ, რა გავლენას ახდენს ზოგადი ეთიკური საკითხები კვლევასთან დაკავშირებულ სპეციფიკურ საკითხებზე.

სასწავლო მაგალითი 8.1

გენური თერაპია ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზის გამოყენებით

კლინიკური გენეტიკოსის, კორინის მიერ, კოლეგებთან ერთად ინ ვიტრო ფერტილიზაციის დაწესებულებაში მუშაობისას, შემუშავებულ იქნა იმპლანტირებადი ემბრიონის გენეტიკური სტრუქტურის მანიპულირების ტექნიკა. წარმატების შემთხვევაში მას უპირატესობა ექნება ემბრიონის შერჩევის მიდგომასთან შედარებით და საშუალებას მისცემს წყვილს იყოლიონ თანდაყოლილი დეფექტებისაგან დაზღვეული შვილი იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ყველა მათი ემბრიონი ამგვარი რისკის მატარებელია (მაგალითად, როდესაც წყვილიდან ერთ-ერთს ავადმყოფობის შედეგად აღარ შეუძლია გამეტების პროდუქცია).

ერთ-ერთ წყვილს, რომელმაც მიმართა ამ დაწესებულებას, ანას და ბორისს, ანამნეზში აღენიშნებათ სერიოზული გენეტიკური თირკმლის უკმარისობა. ბევრ მათ უახლოეს ნათესავს სიცოცხლის მანძილზე ჰქონდა თირკმლის გამოხატული პრობლემები. მიუხედავად იმისა, რომ ანას და ბორისს გააჩნიათ შესაბამისი გენები, მათი სერიოზული სახით გამოვლენა რომელიმე მათგანში ჯერ არ მომხდარა. აღნიშნული მდგომარეობა თავისთავად საკმაოდ კომპლექსურია გენური მანიპულაციის მეთოდის გამოყენების თვალსაზრისით. მიუხედავად ამისა, კორინის ტექნიკის გამოყენება მაინც შესაძლებელია ამ მდგომარეობის ერთ-ერთ მთავარ სიმპტომთან მიმართებაში.

ინდივიდებს, რომლებსაც აღენიშნებათ თირკმლის ამგვარი პრობლემები, ხშირად აღენიშნებათ ანემია - აკლიათ სისხლის წითელი უჯრედები (ერითროციტები) სხეულში ჟანგბადის გადასატანად. კორინის პროცედურას შეუძლია ემბრიონში გენეტიკური პოლიმორფიზმის გამოწვევა, რაც შემდგომ ბავშვში გაზრდის მის მგრძნობელობას ერითროპოეტინების მიმართ. ერითროპოეტინი წარმოადგენს ცილას, რომელიც ასტიმულირებს ძვლის ტვინს სისხლის წითელი უჯრედების მეტი

186

რაოდენობის წარმოსაქმნელად. ითვლება, რომ ერითროპოეტინების მიმართ გაზრდილი მგრძნობელობა აკომპენსირებს თირკმლის პრობლემებით გამოწვეულ ცილის ნაკლებობას (და შესაბამისად ანემიას). სწორედ ამიტომ, ხელოვნურად გამომუშავებული ერითროპოეტინი ზოგჯერ ეძლევათ თირკმლის მძიმე დაავადებების მქონე პირებს და ასევე გამოიყენება ათლეტების მიერ სისხლში ჟანგბადის რაოდენობის გაზრდის ხარჯზე თავიანთი აქტივობის გასაუმჯობესებლად. უფრო მეტიც, გასული საუკუნის 70-იან წლების ფინელ მოთხილამურესა და ორგზის ოლიმპიურ ჩემპიონს, ეერო მანტირანტას აღმოუჩინეს ამგვარი ბუნებრივი გენეტიკური პოლიმორფიზმი. ეს მას საშუალებას აძლევდა გამოემუშავებინა 25%-50%-ით მეტი ერითროციტები, ვიდრე ნორმალურ ადამიანებს, და მნიშვნელოვნად გაეზარდა საკუთარი შესაძლებლობები.

კლინიკაში მოხვედრილი მეორე წყვილი, დანა და ედი, ძალზე აქტიურ ათლეტურ ცხოვრების წესს ეწევიან. ედი მონაწილეობას იღებს ძალოსნური სპორტის მაღალი დონის შეჯიბრებებში, თუმცა მას ეჭვი აქვს, რომ მისი წარუმატებლობა მიაღწიოს მაქსიმალურ შედეგებს დაკავშირებულია მის გენეტიკურ მემკვიდრეობასთან. დანას და ედის დიდი სურვილი აქვთ საკუთარ შვილს თავიდან აარიდონ აღნიშნული პრობლემა. კორინთან ერთად ისინი ენთუზიაზმით განიხილავენ გენური თერაპიის ტექნიკის გამოყენების შესაძლებლობას თავიანთი შვილის ძალოსნური უნარების გასაუმჯობესებლად. ამგვარად, თუკი მათი მომავალი შვილი რომელიმე ძალოსნური სპორტით დაინტერესდება, მას არავითარი პრობლემა არ ექნება გამძლეობასთან დაკავშირებით.

ორივე წყვილი ნათლად აცნობიერებს, რომ:

i. ეს ტექნიკა ჯერ ადამიანებში არ არის გამოცდილი და ცხოველებში მიღწეული წარმატებები შეიძლება ადამიანებში არ იქნას მიღწეული;

ii. თუ მომავალ ბავშვს (ანას და ბორისის შემთხვევაში) ექნება თირკმლის პრობლემები, აღნიშნული თერაპია ყველა პრობლემას ვერ გადაჭრის - ის მიმართულია მხოლოდ ანემიის სამკურნალოდ;

iii. თუ მომავალ ბავშვს თირკმლის პრობლემა არ ექნება, ეს ნიშნავს, რომ აღნიშნული თერაპიის შედეგად ბავშვს მომატებული ექნება ეროთროპოეტინის დონე (ეს ორივე წყვილს ეხება);

iv. თუ მომავალ ბავშვს არ ექნება თირკმლის პრობლემა და მომატებული ექნება ერითროპოეტინის დონე, სანაცვლოდ უმნიშვნელოდ გაიზრდება ინსულტის რისკი;

v. იმდენად, რამდენადაც აღნიშნული ცვლილებები ხდება ემბრიონის დონეზე, სავარაუდოდ ისინი მომავალ თაობებსაც გადაეცემათ.

კითხვები

187

1. ანას და ბორისის ემბრიონზე კორინის ტექნიკის გამოცდა მკურნალობაა თუ კვლევა?

2. რა ეთიკურ მოსაძრებებს აღძრავს ამ ტექნიკის გამოყენება (კვლევისა და მკურნალობის ორივე შემთხვევაში)?

3. არის თუ არა ამგვარი მკურნალობა დასაშვები? თუკი ასეა, რატომ? თუ არა, რატომ?

4. ორივე წყვილის შემთხვევაში კორინის ტექნიკის გამოყენება მკურნალობაა, თუ სრულყოფა? რა გავლენას ახდენს ეს მოსალოდნელი ჩარევების ეთიკურობაზე?

5. აქვთ თუ არა წყვილებს უფლება გადაწყვიტონ ამ ტექნიკის გამოყენება? თუ ჩვენ ჩავთვლით, რომ მომავალი ბავშვი სარგებელს მიიღებს ამგვარი ჩარევისაგან, აქვთ თუ არა ამ წყვილებს ვალდებულება გამოიყენონ ეს პროცედურა? რამდენადაა გადაწყვეტილება დამოკიდებული მომავალი ბავშვისთვის სავარაუდო სარგებელზე?

6. უნდა არსებობდეს თუ არა ამგვარი ჩარევის ან მისი საწინააღმდეგო სპეციალური რეგულაცია?

7. აღიძვრება თუ არა სპეციფიკური ეთიკური საკითხები იმ ფაქტის გამო, რომ ამგვარმა ჩარევებმა შეიძლება გავლენა მოახდინონ მომავალ თაობებზე?

დისკუსია

მოცემული მაგალითი წარმოგვიდგენს ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც თან ახლავს ახალ რეპროდუქციულ ტექნოლოგიებს და ასევე კვლევის პროცესისათვის დამახასიათებელ სპეციფიკურ საკითხებს. მიზანშეწონილია გავითვალისწინოთ კვლევის სპეციფიკური საკითხები წინააღმდეგობრივ „მკურნალობასა“ და რეპროდუქციულ ტექნოლოგიასთან დაკავშირებული მოსაზრებების შესახებ დისკუსიამდე და მის შემდეგ. შესასწავლი ტექნოლოგიების მიერ წამოჭრილი ეთიკური საკითხების გამოყოფა კვლევის უფრო ზოგადი ეთიკური საკითხებისგან საშუალებას მისცემს მკითხველს უკეთ შეაფასოს წინააღმდეგობრივი ტექნოლოგიების მიერ წამოჭრილი კვლევის ეთიკური პრობლემები.

კვლევის სპეციფიკური საკითხების შესახებ საწყისი გამოკითხვა მნიშვნელოვან კავშირებს ამყარებს წინა თავებში განხილულ დისკუსიებთან. კერძოდ, სასწავლო მაგალითი აღძრავს საკითხებს, რომლებიც დაკავშირებულია ინფორმირებულ თანხმობასა და მომავალი ბავშვისთვის მიყენებულ პოტენციურ ზიანთან, ინდივიდების უნართან გააცნობიერონ რისკები და მისცენ შესაბამისი თანხმობა მაშინ, როდესაც ამის ძალზე უმნიშვნელო მტკიცებულება არსებობს, და მშობელთა უფლებასთან დათანხმდნენ რისკებზე, რომლებიც მათ მომავალ შვილებს ემუქრებათ. აღნიშნული საკითხები დაკავშირებულია მეორე, მესამე და მეხუთე თავებთან.

კვლევასა და მკურნალობას შორის განსხვავება

188

მოცემულ მაგალითთან ასოცირებული კვლევის ეთიკური საკითხების განხილვამდე უნდა დავადგინოთ, წარმოადგენს თუ არა შემოთავაზებული ჩარევა კვლევას. როგორც პირველ თავში განვიხილეთ, ამ კითხვაზე პასუხი არ არის ყოველთვის ადვილი.

ერთის მხრივ, მას კვლევის სახე აქვს: ის აშკარად ექსპერიმენტული ხასიათისაა, რადგან კლინიცისტი მუშაობს არა უკვე დადგენილი ჩარევის ეფექტურობის მტკიცებულებაზე, არამედ ის ცდილობს მის უკეთ გაცნობიერებასა და შემდგომ განვითარებას. მეორე მხრივ, ახალი ტექნიკის გამოყენება და მისი ტესტირება მცირემასშტაბურია (მასშტაბური კვლევებისაგან განსხვავებით), რადგან ის მოიცავს შესაბამისი მდგომარეობის მქონე ინდივიდებს, რომლებსაც სურთ მონაწილეობის მიღება კონკრეტული პრობლემის გადაჭრაში. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ ექსპერიმენტისგან მიღებული მონაცემები ძალზე სპეციფიკური იქნება და ნებისმიერ დასკვნას დიდი დრო დასჭირდება ფართოდ დამკვიდრებისათვის.

თუ ჩარევა კვალიფიცირდება, როგორც კვლევა, მისი გამართლება საეჭვო იქნება, რადგან, წარმატების შემთხვევაშიც კი, მიღებული ცოდნა ძალზე უმნიშვნელო იქნება მისი შემდგომი განზოგადებისათვის. ამავდროულად, შეიძლება არსებობდეს მოსაზრება, რომ კლინიკური გენეტიკის ეს და სხვა შემთხვევები საინტერესო დილემის წინაშე გვაყენებენ კვლევის ხასიათისა და კლინიკურ პრაქტიკასთან მისი კავშირის გაგების თვალსაზრისით.32 კლინიკურ გენეტიკაში ხშირად სპეციფიკური მუტაციები საჭიროებს შესწავლასა და გამოკვლევას. ასეთ შემთხვევებში პაციენტის საჭიროებებზე პასუხი გვეხმარება მუტაციებისა და მდგომარეობების გენეტიკური „ბიბლიოთეკის“ შექმნაში და, ამდენად, წვლილი შეაქვს ექსპერიმენტული თუ კლინიკური ცოდნის გაღრმავებაში, ვიდრე, უფრო ზოგადად, „გამოსაქვეყნებელი“ კვლევის პრაქტიკაში.

თუკი ეს ის გზაა, რომლითაც ცოდნა პროგრესირებს კლინიკურ გენეტიკაში, ისეთი ფართომასშტაბური კვლევების მოთხოვნა, რომლებიც სხვა სფეროებში სანდო და განზოგადებად ცოდნას იძლევიან, ამგვარი ტექნოლოგიებისთვის შეუსაბამოა. თუმცა, აღნიშნული ჩარევების მიზანშეწონილობა მაინც ეჭვის ქვეშ რჩება. ერთ-ერთი არგუმენტი, რომელიც ამ ჩარევებს გაამართლებდა, იქნებოდა იმის ჩვენება, რომ ისინი ხელს უწყობენ ცოდნის გაღრმავებას და იძლევიან მომავალი მკურნალობის პერსპექტივას. სხვა არგუმენტის მიხედვით, თუ ეს ჩარევა ითვლება „შეკვეთილ“ მკურნალობად, მისი გამართლება საჭიროებს არა რაიმე კვლევას, არამედ ის შეიძლება ემყარებოდეს პაციენტის მოსალოდნელ სარგებელსა და მის თანხმობას.

მეორეს მხრივ, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ როგორც არ უნდა იყოს კვალიფიცირებული აღნიშნული და სხვა მისი მსგავსი შემთხვევები, ისინი მაინც 32 Michael Parker, Richard Ashcroft, Andrew O.M. Wilkie and Alastair Kent, “Ethical review of research into rare genetic disorders”, British Medical Journal 329 (2004): 288-9.

189

საჭიროებენ კვლევის ეთიკური კომისიის მხრიდან მკაცრ მიდგომას. მაშინაც კი, თუ ამგვარი ექსპერიმენტები კვალიფიცირებულია როგორც მკურნალობა, რისკები, რომლებსაც ისინი შეიცავენ, და ის ფაქტი, რომ კლინიცისტს შეიძლება ჰქონდეს პაციენტის კეთილდღეობის გარდა სხვა მიზნებიც, განაპირობებს რეგულაციებისა და მეთვალყურეობის საჭიროებას კლინიკური პრაქტიკის უფრო ტრადიციული ფორმების მისაღწევად.

კვლევის სპეციფიკური საკითხები

იმ შემთხვევაში, თუ მოცემული მაგალითი ჩაითვლება კვლევად, ის მრავალ ეთიკურ საკითხს წამოჭრის. 33

საკითხების პირველი წყება დაკავშირებულია კვლევის მიერ წარმოდგენილი რისკებისა და სარგებლის შეფარდებასთან. შემოთავაზებული ჩარევის ექსპერიმენტული ბუნებიდან გამომდინარე, პოტენციური ზიანი შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს და, შესაბამისად, კვლევა არ იქნას გამართლებული მძიმე გართულებების პრევენციის მიზნით. თუ ემბრიონი ყოველგვარი ჩარევის გარეშე ნორმალურ ბავშვად განვითარდებოდა, მაშინ ამ ჩარევასთან დაკავშირებული რისკები სავარაუდოდ აღემატება მის სარგებელს. უფრო მეტიც, თუ მოცემულ მაგალითს განვიხილავთ კვლევის შემთხვევაში გამოყენებული სტანდარტების შესაბამისად, კვლევის სუბიექტების (ემბრიონების) რისკის ქვეშ დაყენება აშკარა სარგებლის არარსებობის პირობებში შეიძლება საეჭვო იყოს. ეს არგუმენტები ემყარება ორ მნიშვნელოვან დაშვებას. პირველი დაშვების მიხედვით, ემბრიონი შეიძლება განვიხილოთ როგორც კვლევის სუბიექტი. ეს დაკავშირებულია ფართოდ გავრცელებულ დებატებთან ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ, რასაც ქვემოთ განვიხილავთ. მეორე დაშვების მიხედვით, არსებობს მნიშვნელოვანი მორალური განსხვავება მკურნალობასა (ანასა და ბორისის შემთხვევა) და სრულყოფას (დანასა და ედის შემთხვევა) შორის, რაც ასევე ქვემოთ იქნება განხილული.

ამგვარი ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზის მოდიფიკაციების შემთხვევაში კვლევისგან შეიძლება მოვითხოვდეთ მტკიცებულებას არა მარტო ამ ტექნიკის გამოყენების შედეგად დაბადებულ ბავშვებში მიღებული ეფექტის შესახებ, არამედ მომავალ თაობებში მოსალოდნელი ეფექტის შესახებაც. ეს იმას ნიშნავს, რომ ასეთი კვლევები უფრო კომპლექსური ხასიათისაა და დიდ დროს მოითხოვენ საჭირო ცოდნის მისაღებად. გადარჩენილი სუბიექტები საჭიროებენ სიცოცხლის მანძილზე მეთვალყურეობას ჩარევის შესაძლო შედეგების გამოსავლენად. ამ საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმირებული თანხმობა მნიშვნელოვანი ტვირთის მატარებელია: ის უნდა მოვითხოვოთ არა მარტო მშობლებისაგან, არამედ კვლევის

33 Rebecca Dresser, “Designing babies: human research issues”, IRB: Ethics and Human Research 26, no. 5 (2004): 1-8.

190

პირდაპირი სუბიექტებისგანაც თავიანთი ცხოვრების მანძილზე და პოტენციურად ასევე მათი შვილებისგანაც.

დაბოლოს, არსებობს ზოგიერთი საკითხი, რომელიც დაკავშირებულია ზოგად კლინიკურ პრაქტიკაში ამგვარი მკურნალობის გამოყენებასთან. კერძოდ, ჩარევების ბუნებიდან და მათი გამოყენების შესაძლო გარემოებებიდან გამომდინარე, რამდენად უსაფრთხო და წარმატებული უნდა იყოს ჩარევა, რომ ის ზოგად კლინიკურ პრაქტიკაში იქნას დამკვიდრებული? რამდენად უნდა შეესაბამებოდეს ამ ჩარევის უსაფრთხოების ხარისხი და წარმატების მაჩვენებელი სხვა ჩარევებზე დაწესებულ მსგავს მოთხოვნებს?

ემბრიონის მორალური სტატუსი

აშკარაა, რომ სასწავლო მაგალითი აღძრავს საკითხებს სათანადო მკურნალობისა და ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ. ამასთან დაკავშირებით ოთხი საერთო მოსაზრება შეიძლება განვიხილოთ და გამოვიყენოთ კვლევის კონტექსტში. ამ მოსაზრებების მიხედვით, მორალური სტატუსი:

i. დაკავშირებულია ადამიანის ორგანიზმთან; ii. დაკავშირებულია პიროვნებებთან;

iii. დაკავშირებულია პიროვნებებთან და პოტენციურ პიროვნებებთან; iv. განპირობებულია სხვადასხვა ფაქტორებით.

შემდგომში ჩვენ მოკლედ დავახასიათებთ თითოეულ ამ მოსაზრებას მანამ, სანამ განვიხილავთ მათ შესაძლო როლს კვლევის ეთიკურ კონტექსტში.

თუმცა, პირველ რიგში უკეთ უნდა გავერკვეთ, თუ რა იგულისხმება „მორალური სტატუსის“ ქვეშ. ერთ-ერთი შეხედულების მიხედვით, ორგანიზმს აქვს მორალური სტატუსი, ან ის „მორალურად ღირებულია“, თუ მისი ინტერესები თავისთავად მორალურად მნიშვნელოვანია და არა იმიტომ, რომ ისინი ხელს უწყობენ სხვა მორალურად ღირებული ორგანიზმის ინტერესებს. ბევრი შეიძლება ფიქრობდეს, რომ ყველა მგრძნობიარე ორგანიზმი ამ თვალსაზრისით მორალურად ღირებულია. თუმცა, ეს არ გულისხმობს, რომ ამ ორგანიზმების ინტერესებს რაიმე წონა გააჩნიათ. სხვა შეხედულების მიხედვით, მორალური სტატუსის ქონა ნიშნავს ისეთი ინტერესების არსებობას, რომლებიც უზრუნველყოფენ გარკვეულ, ძალზე მაღალი დონის დაცულობას, რასაც ჩვეულებრივ მოვითხოვთ საკუთარი თავისთვის და ვაღიარებთ სხვა ადამიანებისათვის. ეს მოსაზრება არ არის აბსოლუტური, თუმცა შეიძლება ანულირებული იყოს მხოლოდ ექსტრემალური გარემოებების პირობებში. დაბნეულობის თავიდან ასაცილებლად, ზოგჯერ ის განიხილება, როგორც „სრული“ მორალური სტატუსის ქონა.

191

ქვემოთ განხილულია ოთხი საერთო მოსაზრება სრული მორალური სტატუსის ან მსგავსი სტატუსის მქონე ორგანიზმების შესახებ.

i. მორალური სტატუსი უწყვეტადაა მიბმული ადამიანის ორგანიზმთან. ეს შეხედულება უწყვეტად ანიჭებს სრულ მორალურ სტატუსს ადამიანის ორგანიზმს მისი ჩასახვიდან. ეს ნიშნავს, რომ არ არსებობს მორალური მნიშვნელობის გამყოფი ხაზები გარდა იმ მომენტისა, როდესაც პროცესი იწყება, კერძოდ, ჩასახვის მომენტისა. ამ შეხედულების ერთ-ერთი ვერსიის მიხედვით, მორალური მნიშვნელობა აქვს იმ მომენტს, როდესაც ემბრიონი გარდაიქმნება ადამიანის უნიკალურ ორგანიზმად და ამ თვალსაზრისით მოითხოვს, რომ სრული მორალური სტატუსის მინიჭება მოხდეს, როდესაც მხოლოდ ემბრიონის დაყოფის შესაძლებლობა (რასაც, მაგალითად, შეიძლება ტყუპი ნაყოფი მოჰყვეს) გამოვლენილია (ჩვეულებრივ, მე-14 დღეს). ამ მოსაზრებასთან დაკავშირებული სირთულე გამომდინარეობს ტრადიციულ და ფართოდ აღიარებულ პრაქტიკებთან მიმართებით თანმიმდევრულობის დაცვის საჭიროებისაგან. აშკარაა, რომ თუ ადამიანის ორგანიზმს ჩასახვის მომენტიდან გააჩნია სრული მორალური სტატუსი, მაშინ აბორტი ორსულობის ნებისმიერ დროს ძალზე პრობლემატურია - ეს, რა თქმა უნდა, ეწინააღმდეგება მრავალ ქვეყანაში არსებულ პრაქტიკას. გარდა ამისა, არსებობს დავა იმის შესახებ, რომ თუ ჩვენ მივიღებთ ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ ამ შეხედულებას, მაშინ გამოდის, რომ ადამიანის ყველაზე მნიშვნელოვანი მორალური ტრაგედია ემბრიონის თვითნებითი ან ბუნებრივი ადრეული დანაკარგის სახით ძირითადად შეუმჩნეველი რჩება.34

ii. მორალური სტატუსი მიბმულია პიროვნებებთან. ნაწილობრივ წინა მოსაზრებასთან დაკავშირებული პრობლემების საპასუხოდ, ეს შეხედულება განასხვავებს „ადამიანებსა“ და „პიროვნებებს“ და სრულ მორალურ სტატუსს ანიჭებს მხოლოდ ამ უკანასკნელს. ეს იდეა მდგომარეობს იმაში, რომ „ადამიანური არსება“ განეკუთვნება უფრო ბიოლოგიურ კატეგორიას, ვიდრე იმ კატეგორიას, რომელიც მოიცავს მორალური მნიშვნელობის თვისებებს, რითაც ამ სახეობის წარმომადგენლები სხვა სახეობებისაგან განსხვავდებიან. ინდივიდუალიზმის ეს კონცეფცია შემდგომ გამოიყენება მათთვის, ვისაც აღნიშნული მორალურად მნიშვნელოვანი თვისებები გააჩნია, რაც თავის მხრივ მოიცავს მგრძნობელობას, მოტივაციებს, კომუნიკაციის უნარს, თვითგამორკვევას და მორალურ თანაგრძნობას.35

34 Toby Ord, “The scourge: moral implications of natural embryo loss”, American Journal of Bioethics 8, no. 7 (2008): 12-19. 35 Mary Ann Warren, “On the moral and legal status of abortion”, The Monist 50 (1973): 43-61.

192

ამ მოსაზრებასთან დაკავშირებული სირთულე მდგომარეობს იმაში, რომ იმ ინდივიდებს, რომლებიც ვერ აკმაყოფილებენ რეალურად ჩამოყალიბებული პიროვნების მახასიათებლებს (ხშირად მცირეწლოვანი ბავშვები და გონებრივად ჩამორჩენილები), არ ენიჭებათ სრული მორალური სტატუსი, რაც განაპირობებს მათთდამი შესაბამის დამოკიდებულებას.

iii. მორალური სტატუსი მიბმულია პიროვნებებთან და პოტენციურ პიროვნებებთან. ეს შეხედულებაც განასხვავებს პიროვნებებსა და ადამიანებს, მაგრამ მორალურ სტატუსს ანიჭებს ემბიონებს (და ძალზე მცირეწლოვან ბავშვებს, რომლებსაც პიროვნების მახასიათებლები ჯერ არ გააჩნიათ) იმ თვალსაზრისით, რომ ისინი პოტენციური პიროვნებები არიან. პირველი მოსაზრებისგან განსხვავებით, ეს შეხედულება უშვებს, რომ ემბრიონებს შეიძლება არ ჰქონდეთ სრული მორალური სტატუსი, ისევე როგორც არაპიროვნებებს, თუმცა, მათი პოტენციიდან გამომდინარე, მათ შეიძლება ჰქონდეთ გარკვეული მორალური სტატუსი (მაგრამ არა ტრივიალური), რომელიც მათ იცავს ზიანისა და მავნე ზემოქმედებისაგან.

ამ შეხედულების ძირითადი სირთულე დაკავშირებულია მორალური მნიშვნელობის იდეის დაცვასთან. ამ იდეის საწინააღმდეგო არგუმენტის მიხედვით, სპერმასა და კვერცხუჯრედს ასევე აქვთ ადამიანად გახდომის პოტენციალი და, ამდენად, თანმიმდევრული მიდგომა მოითხოვს, რომ მათაც მიენიჭოთ მორალური სტატუსი. ეს შეხედულება ასევე ვერ ანიჭებს მორალურ სტატუსს გონებრივად ძალზე ჩამორჩენილ ადამიანებს, რომლებიც ვერასოდეს შეიძენენ პიროვნებისთვის დამახასიათებელ თვისებებს.

iv. მორალური სტატუსი განპირობებულია სხვადასხვა ფაქტორებით. ეს შეხედულება ემიჯნება იმ იდეას, რომ მორალური სტატუსი განსაზღვრულია ამ სტატუსის მატარებლის თვისებებით. ნაცვლად ამისა, მორალურ სტატუსს განაპირობებს ფაქტორები ან ქცევა. ამ თვალსაზრისით, ორგანიზმს აქვს მორალური სტატუსი, თუ მას ექცევიან როგორც მორალური სტატუსის მქონეს, მაგალითად, როდესაც გარკვეული სახის ქცევები ან „ფასეულობების მიმართ ვალდებულებების“ გამომხატველი ენა გამოყენებულია სტატუსის მატარებლის მიმართ. მაგალითად, შეიძლება ითქვას, რომ ემბრიონს აქვს მორალური სტატუსი, როდესაც ორსული ქალი გადაწყვეტს, რომ ჰყავდეს შვილი ან იქცევა ისე, თითქოს ემბრიონს ჰქონდეს მორალური სტატუსი.

ამ შეხედულების ძირითადი სირთულე მდგომარეობს იმაში, რომ ის განსჯის მორალურ სტატუსს და ამ შემთხვევაში ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ მსჯელობას საკმაოდ დაუსაბუთებელს და სუბიექტურს ხდის. ამ თვალსაზრისით, მორალური სტატუსი დამოკიდებულია ცალკეული ინდივიდების ახირებაზე.

193

აღნიშნული ზოგადი ეთიკური პოზიციები ემბრიონებზე განხორციელებული კვლევების ბუნებისა და შეზღუდვების განხილვის საფუძველს იძლევა. კერძოდ, როგორ უნდა დაბალანსდეს ემბრიონის მორალური სტატუსი მნიშვნელოვანი კვლევის ღირებულებასთან მიმართებაში? ამ კითხვაზე პასუხი დამოკიდებული იქნება ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ კონკრეტულ შეხედულებაზე. თუ მიიჩნევა, რომ ემბრიონს ჩანასახიდან აქვს სრული მორალური სტატუსი, მაშინ ძალზე რთული იქნება ზედმიწევნით ფასეული ისეთი კვლევის დაშვება, რომელიც ემბრიონების განადგურებას ითვალისწინებს. უფრო ზომიერმა პოზიციამ შეიძლება დაუშვას ემბრიონებზე კვლევა, თუმცა ეს დამოკიდებული იქნება ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ სხვადასხვა შეხედულებებზე.

ემბრიონის მორალურ სტატუსზე სხვადასხვა შეხედულებები ბადებს კითხვას (რომელიც პირველ თავში იქნა დასმული), თუ როგორ უნდა უპასუხონ მარეგულირებელმა ორგანოებმა ან კვლევის ეთიკის კომიტეტმა მორალურ განსხვავებებს (რაც ხშირად ემბრიონის სტატუსთანაა დაკავშირებული), განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ისინი ასოცირებულია სხვადასხვა რელიგიურ შეხედულებებთან. განსხვავებული შეხედულებების მქონე ადამიანების მზაობა, დათმონ თავიანთი პოზიციები ეფექტური გადაწყვეტილების ან პოლიტიკის მისაღებად, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მარეგულირებელი ორგანოების ფუნქციონირებაზე. ეთიკის ან პოლიტიკური კომიტეტის მხრიდან აშკარა დათმობა ხელს უწყობს ყურადღების კონცენტრირებას იმ საკითხებზე, რომლებზეც სხვადასხვა შეხედულების მქონე ინდივიდები თანხმდებიან. მიუხედავად ამისა, ეს ბადებს შემდგომ კითხვას, თუ როგორ უნდა იქნას განსაზღვრული აღნიშნული კომიტეტების დათმობა.

მკურნალობა და სრულყოფა

8.1. სასწავლო მაგალითის ორი წყვილის განსხვავებული მოტივაციები საშუალებას გვაძლევს შევადაროთ სიმპტომის მკურნალობისა და მისი სრულყოფის მიზნით ტექნოლოგიის გამოყენების სხვადასხვა მორალური მნიშვნელობები. ამ შედარების შედეგად იბადება კითხვები, არის თუ არა მორალური მნიშვნელობის რაიმე განსხვავება მკურნალობასა (თერაპიას) და სრულყოფას შორის და რა ვითარებაში შეიძლება ადამიანის სრულყოფისაკენ მიმართული კვლევის გამართლება. შემდგომში ჩვენ განვიხილავთ ამ კითხვებთან დაკავშირებულ სხვადასხვა საკითხებს.

პირველ რიგში ჩვენ განვიხილავთ მკურნალობასა და სრულყოფას შორის განსხვავებას. ორივე წყვილს სურს ისარგებლოს ერთი და იგივე ჩარევით, თუმცა სხვადასხვა მიზნით. უნდა აღინიშნოს, რომ თუ ანას და ბორისის შვილს არა აქვს თირკმლის პათოლოგია (თუ გენები არ არის „გამოვლენილი“), მაშინ ამ ბავშვს ექნება

194

გაზრდილი მგრძნობელობა ერითროპოეტინის მიმართ და, შესაბამისად, ექნება გამძლეობის მეტი შესაძლებლობები. ამგვარად, წყვილების განსხვავებული მოტივაციების მიუხედავად, შედეგი შეიძლება იყოს ერთნაირი.

მკურნალობასა და სრულყოფას შორის განსხვავების დადგენის ერთ-ერთი საშუალებაა ადამიანის ნორმალური ფუნქციონირების შესახებ იდეის36 გამოყენება. მკურნალობა წარმოადგენს ჩარევას, რომელიც შემუშავებულია ჯანმრთელობის გასაუმჯობესებლად ან მის აღსადგენად ადამიანის ნორმალური ფუნქციონირების უზრუნველყოფის მიზნით. სრულყოფა წარმოადგენს ჩარევას, რომელიც შემუშავებულია ადამიანის ნორმალური ფუნქციონირების ელემენტის გასაუმჯობესებლად. ეს განსხვავება ხშირად მორალურად ღირებულია იმ ჩარევებისათვის, რომლებიც კლასიფიცირებულია დასაშვებ (ან სავალდებულო) მკურნალობად და იმ ჩარევებისათვის, რომლებიც კლასიფიცირებულია დაუშვებელ სრულყოფად.

ამ მოსაზრების მიმართ მრავალი საწინააღმდეგო არგუმენტი შეიძლება არსებობდეს. ჩვენ ვურჩევთ (და შეიძლება ხელს ვუწყობთ) დედებს ორსულობის დროს დაიცვან სპეციალური დიეტა და შეინარჩუნონ ცხოვრების ჯანსაღი წესი. ჩვენ საშუალებას ვაძლევთ მშობლებს დახარჯონ დიდი რაოდენობით თანხა იმისათვის, რომ თავიანთმა შვილებმა მიიღონ საუკეთესო განათლება, ან ხელი შეუწყონ მათ წარმატებას ინტელექტუალურ, არტისტულ თუ სპორტულ ღონისძიებებში. ასეთ შემთხვევებში მშობლების გადაწყვეტილება ემყარება მიზანს, რომ მაქსიმალურად სრულყონ თავიანთი შვილების პერსპექტივები, რომლებიც სცილდება „ნორმალურ“ ან „ტიპიურ“ პერსპექტივას. თანმიმდევრულობასთან დაკავშირებული არგუმენტი ასეთ ღირებულებებს მიიჩნევს დანასა და ედის შემთხვევის შესაბამისად და მოუწოდებს ბიოტექნოლოგიური სრულყოფის ოპონენტებს, მხედველობაში მიიღონ მნიშვნელოვანი განსხვავება მათ მიერ უარყოფილ სრულყოფასა და ამგვარ, ფართოდ აღიარებულ პრაქტიკებს შორის.

ამის საპასუხოდ განსაკუთრებული სიფრთხილე გვმართებს მკურნალობასა და სრულყოფას შორის მორალური განსხვავების დადგენისას. მკვეთრი მორალური ზღვრის გავლების ნაცვლად, ჩვენ შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ჩარევის კლასიფიცირება სრულყოფად „მორალურ გამაფრთხილებელ ალამს“ აღმართავს, რითაც, მაგალითად, გვაფრთხილებს, რომ შესაძლებელია სრულყოფის სარგებელი მკუნალობის სარგებელზე ნაკლები იყოს იმისათვის, რომ გადაწონოს ექსპერიმენტული პროცედურის მოსალოდნელი რისკები.37 თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ მკურნალობასა და სრულყოფას შორის განსხვავება არ არის რისკისა და სარგებლის შეფარდების სანდო ინდიკატორი: მაგალითად, მნიშვნელოვანი

36 Patrick Lin and Fritz Allhoff, “Untangling the debate: the ethics of human enhancement”, Nanoethics 2 (2008): 251-64. 37 Norman Daniels, “Normal functioning and the treatment-enhancement distinction”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 9 (2000): 309-22.

195

სრულყოფა გარკვეული რისკის ხარჯზე იძლევა მეტ სარგებელს, ვიდრე უმნიშვნელო სიმპტომის მკურნალობა.

გენერაციული თავისუფლება და ზიანის პრინციპი

მოცემული სასწავლო მაგალითი ასევე აღძრავს მნიშვნელოვან კითხვებს მომავალი მშობლების ვალდებულებებისა და უფლებების შესახებ, რომ გადაწყვიტონ როგორი შვილი უნდა ჰყავდეთ. ეს საკითხი ფართოდაა განხილული ბიოეთიკის ლიტერატურაში. აქ ჩვენ წარმოგიდგენთ აღნიშნული დისკუსიის ზოგად მიმოხილვას და იმ მიდგომას, რომელიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას სასწავლო მაგალითისათვის. ამ შემთხვევაში ზოგადი ეთიკური საკითხი მდგომარეობს იმაში, თუ რამდენად არასწორია ნება დავრთოთ მშობლებს აირჩიონ როგორი შვილი ჰყავდეთ.38

ყველაზე გავრცელებული არგუმენტი იმის სასარგებლოდ, რომ მშობლებს ნება მიეცეთ საკუთარი სურვილისამებრ აირჩიონ მომავალი შვილი, ემყარება რეპროდუქციული ავტონომიის უფლებასა და ზიანის პრინციპს. ეს ორი პრონციპი საფუძველს იძლევა გავუმკლავდეთ იმ მოტივაციებს, რომლებიც ადამიანებს გააჩნიათ გენერაციასთან მიმართებაში, და მესამე მხარის მიერ განხორციელებულ დასაბუთებულ ჩარევებს.

შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ რეპროდუქციული ავტონომია პრივატულობის უფლებასა და ოჯახურ ცხოვრებასთანაა დაკავშირებული.39 ზოგადი მორალური პრონციპებიდან გამომდინარე, ეს დაკავშირებულია ავტონომიის მიმართ პატივისცემის პრინციპთან. აქ მთავარი იდეა ისაა, რომ ინდივიდებს უფლება აქვთ განსაზღვრონ როდის, სად და ვისთან განახორციელონ რეპროდუქცია. ამ პრინციპის გაგების მრავალი გზა არსებობს და, ამდენად, ძალზე მნიშვნელოვანია სიფრთხილით მივუდგეთ იმას, თუ როგორი რეპროდუქციული გადაწყვეტილებები უნდა ითვალისწინებდნენ ამ უფლებას.40

პირველ თავში განხილული ზიანის პრინციპი ეწინააღმდეგება ამ უფლებას. ამ კონექსტში იბადება კითხვა, თუ რამდენად საზიანო იქნება სხვებისთვის კონკრეტული რეპროდუქციული არჩევანი. თუ მშობელთა მოტივაცია იყოლიონ შვილი უარყოფით გავლენას მოახდენს ბავშვის შემდგომ ცხოვრებაზე, მაშინ ჩვენ ვისურვებდით, რომ მათ ჰქონოდათ დადებითი მოტივაციები.

38 მაგალითად, რამდენად არასწორია, რომ მშობლებმა აირჩიონ გარკვეული სქესის შვილის ყოლა? იხილეთ: Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with Regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine (Oviedo, 4.IV.1997), Article 14. http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/164.htm 39 მაგალითად: European Union, The Charter of Fundamental Rights of the European Union (2000/C 364/01), Article 7. http://www.europarl.europa.eu/charter/default_en.htm 40 Onora O’Neill, Autonomy and Trust in Bioethics (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), Chapter 3.

196

ცნობილია, რომ მომავალ მშობლებს, როგორც წესი, მრავალი სხვადასხვა მიზეზი აქვთ, რომ იყოლიონ შვილი. ეს ართულებს გენერაციის რომელიმე კონკრეტული მიზეზის დაკავშირებას ბავშვის კეთილდღეობასთან.

მეორე მხრივ, ჩვენ გვაღელვებს ის ფაქტი, რომ მშობლების გარკვეული ამბიციების დაკმაყოფილების მიზნით გაჩენილი ბავშვი შეიძლება უბრალო იარაღად ან „ნივთად“ იქნას გამოყენებული. ამის გათვალისწინებით, დანასა და ედის მოტივაცია, რომ მიმართონ გენური თერაპიის ტექნოლოგიას, ქმნის ბავშვის „ინსტრუმენტალიზაციის“ საფრთხეს, თუმცა ნათელი არ არის, რამდენად უნდა ჩაითვალოს ეს ბავშვი უბრალო იარაღად, ან რამდენად არასწორია ამგვარი დონის ინსტრუმენტალიზაცია. გამომდინარე იქედან, რომ მშობელთა მოტივაციები იყოლიონ შვილები და მათი ღირებულებები საკმაოდ კომპლექსური და მრავალგვარია, დანასა და ედის სურვილიდან, გააუმჯობესონ სპორტში თავიანთი შვილის წარმატების პერსპექტივა, ჩვენ არ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მათთვის თავად შვილი ნაკლებად ღირებულია.

მსგავს სირთულეებს ვაწყდებით ამგვარი ტექნოლოგიების გამოყენების შედეგად ბავშვისთვის მიყენებული ფსიქოლოგიური ზიანის შესახებ მოსაზრებებთან მიმართებაში. მაგალითად, ჩვენ შეიძლება გვაღელვებდეს, რომ ბავშვი არაადეკვატურად იგრძნობს თავს, თუკი ის ვერ დააკმაყოფილებს „გენეტიკურ მოლოდინს“. აქაც უმთავრესი სირთულე მდგომარეობს იმის დემონსტრირებაში, რომ გენეტიკური სრულყოფის ტექნიკა შედეგად უფრო ამგვარ შეგრძნებებს იძლვა, ვიდრე მშობელთა იმ ამბიციების განსხვავებულ მანიფესტაციას, რომლებსაც ჩვენ არ ვეწინააღმდეგებით.

მაშინ, როდესაც ზიანის პრინციპი ფოკუსირებულია კონკრეტული ინდივიდების ზიანზე მათი არჩევანის შეზღუდვის მიზნით, ზოგიერთებმა შეიძლება გამოთქვან მოსაზრება, რომ სრულყოფის ტექნოლოგიების პოტენციური ზეგავლენა სოციალურ ინსტიტუტებსა და ღირებულებებზე მოითხოვს მშობელთა არჩევანის საგულდაგულო რეგულაციას. ერთ-ერთი ასეთი არგუმენტის მიხედვით, შორეულ პერსპექტივაში საზოგადოება შეიძლება დაზარალდეს გენეტიკური მრავალფეროვნების ნაკლებობის გამო, ან სრულყოფილი ელიტარული ფენის გაჩენამ შეიძლება საფრთხე შეუქმნას ისეთ ღირებულებებს, როგორიცაა თანასწორობა და სოლიდარობა. ზოგჯერ ამგვარი პრეტენზიები სრულყოფის იდეას განიხილავს, როგორც ბუნების კანონებში ჩარევას.41

გენერაციული მარგებლობა

რეპროდუქციული არჩევანის მიმართ შესაბამისი მიდგომები უფრო კონცენტრირებულია მშობელთა ქმედებათან დაკავშირებულ სარგებელზე. ამ 41 Francis Fukuyama, Our Posthuman Future: consequences of the biotechnology revolution (London: Profile Books, 2002), especially Part 2.

197

თვალსაზრისით, კონსეკვენციალისტური არგუმენტი ამტკიცებს, რომ თუ მშობლებისათვის ნებადართული იქნება აირჩიონ როგორი შვილი ჰყავდეთ, ეს მსოფლიოს უფრო უკეთესს გახდის, რადგან ისინი, როგორც წესი, აირჩევენ თავიდან აიცილონ ჯანმრთელობის პრობლემები და უპირატესობას მიანიჭებენ ინტელექტუალობასა და ბედნიერებისკენ მისწრაფებას. არსებობს როგორც კავშირი, ისე განსხვავება ზემოაღნიშნულსა და იმ არგუმენტებს შორის, რომლებსაც გვთავაზობს მეოცე საუკუნის ევგენიკური მიმდინარეობა.42

ჩვენ შიძლება ასევე ვამტკიცებდეთ, რომ შვილებისათვის საუკეთესო ცხოვრების მაქსიმალური შანსის უზრუნველყოფა მშობლების პასუხისმგებლობაა. ეს მოიაზრება როგორც გენერაციული მარგებლობის პრინციპი:

წყვილებმა (ან მარტოხელა რეპროდუქტორებმა) თავიანთი შესაძლო შვილებიდან უნდა შეარჩიონ ბავშვი, რომელსაც საუკეთესო ცხოვრება ექნება, ან მინიმუმ ისეთივე კარგი ცხოვრება ექნება, როგორც სხვებს, შესაბამისი არსებული ინფორმაციის საფუძველზე.43

ამ პრინციპის დამაჯერებლობა შეიძლება განვიხილოთ მარტივი მაგალითის გამოყენებით. წყვილს სურს იყოლიოს შვილი, მაგრამ იმ დროისათვის არსებული სერიოზული ვირუსული ეპიდემიის გამო მომავალ შვილს მნიშვნელოვანი საფრთხე ემუქრება. თუმცა, თუ წყვილი დაელოდება ეპიდემიის ჩამთავრებას (მაგალითად, რამდენიმე თვე), მაშინ ვირუსული ინფექციის რისკი აღარ იარსებებს. ამ შემთხვევაში ბავშვის ჩასახვის დრო აშკარად მოახდენს გავლენას მის შემდგომ კეთილდღეობაზე და, ამდენად, მორალურად სრულებით არაა პრობლემატური, რომ მშობლებმა დაიცადონ. ეს იმას ნიშნავს, რომ მშობლებს ორი შესაძლო ბავშვიდან უნდა ჰყავდეთ მეორე მათგანი, რადგან ამ უკანასკნელს უკეთესი ცხოვრების უფრო მეტი შანსი აქვს.

ამ მაგალითიდან ჩანს აღნიშნული პრინციპის არსი. ეს პრინციპი მიდრეკილია მხარი დაუჭიროს სასწავლო მაგალითში აღწერილ კვლევას, რადგან ის გვთავაზობს მშობლებისათვის ნებართვის მიცემის პერსპექტივას, იყოლიონ საუკეთესო მომავალი ცხოვრების შანსის მქონე ბავშვები.

მეორე მხრივ, ეს პრინციპი წინააღმდეგობრივია, რადგან შეძლებისდაგვარად საუკეთესო შვილის ყოლის მოთხოვნა ძალზე პრეტენზიულია და შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს სხვა მორალურ ღირებულებებთან, როგორიცაა მშობლებისა და ოჯახის სხვა წევრების კეთილდღეობა. გამომდინარე აქედან, გენერაციული მარგებლობა შეიძლება განვიხილოთ როგორც გარკვეული ვალდებულება, ან სხვაგვარად, არა საუკეთესო ცხოვრების შანსის მქონე, არამედ

42 John McMillan, “The return of the inseminator: eutelegenesis in recent and contemporary reproductive ethics”, Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 38 (2007): 393-410. 43 Julian Savulescu, “Procreative beneficence: why we should select the best children”, Bioethics 15, no. 5/6 (2001): 413-26.

198

საკმარისად კარგი ცხოვრების შანსის მქონე ბავშვის ყოლის ვალდებულება.44 ამან შეიძლება გვაფიქრებინოს, რომ არსებობს საკმაოდ მყარი მიზეზი იმისა, რომ მხარი დავუჭიროთ ექსპერიმენტულ მკურნალობას ანასა და ბორისის მსგავს შემთხვევებში, რადგან მას აქვს პოტენციალი თავიდან აარიდოს მომავალ ბავშვებს თანდაყოლილი მდგომარეობები, რომლებიც საფრთხეს სეუქმნიდა მათი ბედნიერი ცხოვრების პერსპექტივას. იგივე არ შეიძლება ითქვას დანასა და ედის მსგავს შემთხვევებში.45

ბუნების კანონებში ჩარევა

ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული პასუხი ტექნოლოგიურ განვითარებაზე, რომელიც გავლენას ახდენს ცხოვრების უფრო მნიშვნელოვან ასპექტებზე , არის იმის მტკიცება, რომ ამგვარი პროგრესი „არაბუნებრივია“, ან „ეწინაარმდეგება ბუნების კანონებს“, ან „ღმერთის როლის თამაში“. ამგვარი მოსაზრებები გამოთქმულია სანდელის, კასის, ფაბერმასისა და სხვების მიერ იმ სირთულეებთან მიმართებაში, რომლებსაც სრულყოფის მხარდამჭერი არგუმენტები წარმოშობს.46 აღნიშნული მოსაზრებები ფართოდაა გავრცელებული და ხშირად ძალზე მყარიცაა. მაიკლ სანდელის დაკვირვების მიხედვით, „როდესაც მეცნიერება უფრო სწრაფად მიიწევს წინ, ვიდრე მორალური წარმოდგენები, როგორც ამჟამად ხდება, მამაკაცებსა და ქალებს უჭირთ თავიანთი შეშფოთების გამოხატვა“.47

„ბუნების კანონებში ჩარევა“ უნდა განვასხვავოთ „ღმერთის როლის თამაშისაგან“. მოსაზრებები ღმერთის როლის თამაშის შესახებ უფრო ფოკუსირებულია გარკვეულ ფაქტორებზე, როგორიც შეიძლება იყოს კლინიკოსი, ან პოლიტიკის გამტარებელი კანონმდებლობა, და, ამდენად, შეიძლება კავშირი ჰქონდეს ეთიკასთან. „ღმერთის როლის თამაში“ გულისხმობს, რომ აღნიშნული ფაქტორები იღებენ ისეთ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც აღემატება მათ შესაბამის ავტორიტეტს ან „მათ პოზიციას“. არსებობს შემთხვევები, რომლებსაც შეიძლება მივუსადაგოთ “ღმერთის როლის თამაში“, მაგრამ არა „არაბუნებრიობა“. მაგალითად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ კლინიკოსი, რომელიც გადაწყვეტს არ შეუერთოს პაციენტი ხელოვნური სუნთქვის აპარატს, ღმერთის როლს თამაშობს, მაგრამ, ამავდროულად, ის არ ეწინაარმდეგება

44 Julian Savulescu and Guy Kahane, “The Moral obligation to create children with the best chance of the best possible life”, Bioethics 23, no. 5 (2009): 274-90. 45 See also Robert Sparrow, “Procreative beneficence, obligation, and eugenics genomics”, Society and Policy 3, no. 3 (2007): 43-59. 46 Michael Sandel, “The case against perfection”, The Atlantic Monthly 293, no. 3 (2004): 51-62; Leon Kass, “The wisdom of repugnance”, The New Republic 216, no. 22 (1997): 17-26; Jurgen Habermas, The Future of Human Nature (Cambridge: Polity, 2003). 47 Michael Sandel, “The case against perfection”, The Atlantic Monthly 293, no. 3 (2004): 51.

199

ბუნების კანონებს. მიუხედავად ამისა, უმეტეს შემთხვევებში „ღმერთის როლის თამაში“ და „ბუნების კანონებში ჩარევა“ საკმაოდ ახლოა ერთმანეთთან.48

იმისათვის, რომ გავიგოთ რას ნიშნავს „ბუნების კანონებში ჩარევა, პირველ რიგში უნდა გავარკვიოთ რას ნიშნავს „ბუნება“. აქ პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ თუ ჩვენ ბუნებას განვიხილავთ როგორც არა ადამიანური წარმოშობის ობიექტად, მაშინ ადამიანების ყოველგვარი ქმედება „არაბუნებრივად“ ჩაითვლება. თუ კაცობრიობა და ადამიანური ქმედება განიხილება ბუნების ნაწილად, მაშინ ყველაფერი, რასაც ჩვენ ვაკეთებთ, ჩაითვლება ბუნებრივად.49 ორივე შემთხვევაში რთულია „ბუნებრივის“ გარჩევა „არაბუნებრივისაგან“ ისე, რომ ის ემთხვეოდეს ჩვენს წარმოდგენებს კარგი და ცუდი ქმედებების შესახებ. უფრო მეტიც, მაშინაც, კი თუ ჩვენ თანმიმდევრულად შევძლებთ ბუნებრივის გარჩევას არაბუნებრივისაგან, მაინც დავდგებით იმ პრობლემის წინაშე, თუ რატომ არის ბუნებრივი კარგი და არაბუნებრივი ცუდი.50

ამ სირთულეების მიუხედავად, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მაინც არსებობს „ბუნების“ გაგების ისეთი შესაძლებლობა, რომელიც მას გარკვეულ მორალურ მნიშვნელობას მიანიჭებს.51 ასეა თუ ისე, გარკვეული ინსტიტუტების არგუმენტები არაბუნებრიობისა და „ღმერთის როლის თამაშის“ შესახებ შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს იმისათვის, რომ გავიგოთ ბიოლოგიურ სრულყოფასა და მასთან დაკავშირებულ ბიოტექნოლოგიებზე საზოგადოების რეაქცია და მოვახდინოთ შესაბამისი რეაგირება.

ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზი და სომატური გენური თერაპია

სასწავლო მაგალითის ბოლო კითხვა მოგვიწოდებს, გავითვალისწინოთ ისეთი ჩარევების მორალური მნიშვნელობა, რომლებმაც შეიძლება უშუალო გავლენა მოახდინონ შემდგომი თაობების წარმომადგენლებზე. ეს განაპირობებს სხვაობას ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზსა და სომატურ გენურ თერაპიას შორის. ჩარევები ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზის გამოყენებით გავლენას ახდენენ უჯრედებზე, რომლებიც საბოლოოდ წარმოქმნიან სიცოცხლისუნარიან კვერცხუჯრედებსა და სპერმატოზოიდებს, რაც არ აღინიშნება სომატური გენური თერაპიის დროს.

ამ კონტექსტში შეიძლება წარმოიშვას საკითხები, რომლებიც დაკავშირებულია „მომავალი თაობების“ ინფორმირებულ თანხმობასთან, მოსალოდნელ რისკსა და გაურკვევლობის ხარისხთან. ინფორმირებულ თანხმობასთან მიმართებაში ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ აღნიშნული ჩარევები განხორციელებულ იქნება მათი ზეგავლენის ქვეშ მოქცეულ სუბიექტებთან კონსულტირების გარეშე. ამ თვალსაზრისით ეს მოსაზრება შეიძლება მცდარი იყოს. არსებობს უამრავი რამ, რომლებმაც შეიძლება ზეგავლენა მოახდინონ მომავალი თაობების სიცოცხლეზე,

48 C.A.J. Coady, “Playing God”, in Human Enhancement, Julian Savulescu and Nick Bostrom, eds. (Oxford: Oxford University Press, 2009). 49 Richard Norman, “Interfering with nature”, Journal of Applied Philosophy 13, no. 1 (1996): 2. 50 Giuseppe Testa and John Harris, “Ethics and synthetic gametes,” Bioethics 19, no. 2 (2005): 161-2. 51 Mark Sheehan, “Making sense of the immorality of unnaturalness”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 18, no. 2 (2009): 177-88.

200

თუმცა ისინი არ ითვლება პრობლემურად, რადგან შეუძლებელია ამ თაობებთან წინასწარი კონსულტირება. უფრო საყურადღებოა რისკისა და გაურკვევლობის ზოგადი ხარისხი, რაც უკავშირდება პრევენციული პრინციპის შესახებ დისკუსიას 8.3 სასწავლო მაგალითთან მიმართებაში. ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზის შემთხვევაში ზოგადი არგუმენტი მდგომარეობს იმაში, რომ, რადგან ცვლილებები თაობიდან თაობას გადაეცემა, ჩვენ განსაკუთრებული სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ ჩვენს მიერ შესწავლილი ცვლილებების მიმართ.52

გენური ტერაპია წინააღმდეგობრივია, რადგან ის სიცოცხლის „სამშენებლო ბლოკებით“ მანიპულირებს. შედეგად, ის ბუნების კანონებში ჩარევასთან დაკავშირებული შეშფოთებების სერიოზული სამიზნე ხდება. სოციალური და რეგულაციური რეაქციები გენური თერაპიის ტექნოლოგიებზე საკმაოდ ფრთხილი იყო, განსაკუთრებით 18 წლის მამაკაცის, ჯეს გელსინგერის შემთხვევის შემდეგ, რომელსაც ჰქონდა ორნიტინ ტრანსკარბამილაზის ნაკლებობა და რომელიც გარდაიცვალა 1999 წლის გენური თერაპიის კვლევაში მონაწილეობის მიღებიდან 4 დღის შემდეგ.53 ამ შემთხვევის გამო მთელი მსოფლიოს ქვეყნებმა შემოიღეს რეგულატორული პროცესები გენური თერაპიის კვლევების დასამტკიცებლად. თუმცა, სხვადასხვა ქვეყნებში არსებობს განსხვავებული მიდგომები გენური თერაპიის მიმართ. ზოგიერთი მათგანი (ჰოლანდია) აქტიურად უწყობს ხელს გენური თერაპიის კვლევებს ნაციონალური განხილვის სხვადასხვა პროცესების რაციონალიზაციის გზით.54

მეცნიერება და საზოგადოება

სასწავლო მაგალითის მიერ წამოჭრილი და ზემოთ განხილული საკითხები მჭიდრო კავსირშია მეცნიერებასა და საზოგადოებას შორის ურთიერთამოკიდებულების უფრო ფართო საკითხებთან, რომლებიც მეშვიდე თავში იქნა გაშუქებული. მართლაც, ახალ რეპროდუქციულ ტექნოლოგიებთან დაკავშირებული წინააღმდეგობრივი მოსაზრებები შეიძლება განვიხილოთ მეცნიერებასა და საზოგადოებას შორის დაპირისპირების ნიმუშად. აღნიშნული საკითხები ხაზს უსვამს მეცნიერების ძალას, რაც საფუძვლად უდევს კვლევის მიღწევებისადმი ჩვენს ნდობას. ამავდროულად, ზოგიერთი ამგვარი კვლევის მიმართულებამ სერიოზული უხერხულობა გამოიწვია 52 ოვიედოს კონვენცია საკმაოდ ამომწურავად განასხვავებს სომატურ გენურ თერაპიას ჩანასახოვანი უჯრედების ხაზის თერაპიასთან. Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with Regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine (Oviedo, 4.IV.1997), Article 13. http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/ Html/ 164.htm 53 Nicholas Wade, “Patient dies during a trial of therapy using genes”, New York Times (29 September 1999), section A page 24 of the New York edition. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E06EED8173EF93AA1575AC0A96F958260. Paul Gelsinger and Adil E. Shamoo “Eight years after Jesse’s death, are human research subjects any safer?”, Hastings Center Report 38 (2008): 25-7. 54 Michael L. Edelstein, Mohammad R. Abedi, Jo Wixon, “Gene therapy clinical trials worldwide to 2007 – an update”, Journal of Gene Medicine 9 (2007): 833-42; D.A. Bleijs, I.T.W.C. Haenen and J.E.N. Bergmans, “Gene therapy legislation in The Netherlands”, Journal of Gene Medicine 9 (2007): 904-9.

201

სამეცნიერო საზოგადოების გარეთ (და ზოგ შემთხვევაში ამ საზოგადოების შიგნით) მყოფ ადამიანებს შორის.

შედეგად, ეს საკითხები ასახავს მეშვიდე თავში განხილულ თითოეულ ოთხ თემას. საზოგადოებაში შექმნილ უხერხულობასთან მიმართებაში შეიძლება საჭირო იყოს საზოგადოებრივი ჩართულობის ფართო ხელშეწყობა და საზოგადოების შეშფოთებისადმი არსებული მიდგომების გადასინჯვა, რათა შესაძლებელი გახდეს კვლევის სწორი მიმართულების შესახებ გადაწყვეტილებების მიღება. გამომდინარე იქედან, რომ ეს საკითხები ცხარე დავის საგანს წარმოადგენს, გათვალისწინებულ უნდა იქნას ამ ტიპის კვლევების განვითარების შესახებ შეთანხმებული გადაწყვეტილების მიღების მნიშვნელობა. მომავალი მშობლების უფლებებს, საკუთარი შვილების წინაშე მათ ვალდებულებებსა და თავისი წევრებისა და ღირებულებების დაცვის მიმართ საზოგადოებრივ ინტერესებს შორის წინააღმდეგობები ბადებს კითხვებს გენერაციული არჩევანის პასუხისმგებლობის შესახებ. ფასეულობების ამგვარი განსხვავება და პასუხისმგებლობის შესახებ კითხვები წნეხის ქვეშ აყენებს ასევე მეცნიერების მართვის სისტემებსა და ინსტიტუტებს, რათა მაქსიმალურად იქნას გათვალისწინებული სათანადო ინტერესები და შეხედულებები.

კვლევა, რომელიც მოიცავს ღეროვან უჯრედებს, ადამიანის შერეულ ემბრიონებსა და კლონირებას

ადამიანის ემბრიონული ღეროვანი ჯრედები წარმოადგენს ღეროვან უჯრედებს, რომლებიც მიღებულია ადამიანის განვითარებადი ემბრიონიდან. მათ განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ კვლევისათვის იმდენად, რამდენადაც მათ აქვთ ადამიანის ორგანიზმში ნებისმიერ უჯრედად, ქსოვილად ან ორგანოდ გარდაქმნის უნარი, შესაბამისად პლურიპოტენცია. ამ თვალსაზრისით ისინი შეიძლება გამოყენებულ იქნას უამრავი პათოლოგიური მდგომარეობის მკურნალობაში. ძირითადი ეთიკური საკითხი დაკავშირებულია მათ წყაროსთან - ემბრიონთან, რომელიც ხშირად ინ ვიტრო ფერტილიზაციის პროცესის შედეგად გამოუყენებელი რჩება.55

არაემბრიონული ღეროვანი უჯრედები წარმოადგენს ღეროვან უჯრედებს, რომლებიც ემბრიონიდან არ არის მიღებული. ამის ორი მაგალითია ჭიპლარის სისხლის ღეროვანი უჯრედები და ინდუცირებული პლურიპოტენტური ღეროვანი უჯრედები. იმის გამო, რომ ისინი არ არის მიღებული ემბრიონიდან, კვლევაში ამ ტიპის ღეროვანი უჯრედების გამოყენება მნიშვნელოვნად ნაკლებ მორალურ 55 International Society for Stem Cell Research, Guidelines for the Conduct of Human Embryonic Stem Cell Research (2006). http://www.isscr.org/guidelines/index.htm. The Hinxton Group, Consensus Statement: Science, Ethics and Policy Challenges of Pluripotent Stem Cell-Derived Gametes (2008). http://www.hinxtongroup.org/Consensus_HG08_FINAL.pdf

202

წინააღდეგობებს იწვევს. მიუხედავად ამისა, მაინც არსებობს გარკვეული შეზღუდვები მათ გამოყენებასთან დაკავშირებით. პირველ რიგში, პლურიპოტენტური ღეროვანი უჯრედების გარდა ყველა სხვა სახის ღეროვანი უჯრედები არ არის ისეთივე მრავალფეროვანი, როგორც ემბრიონული წარმოშობის ღეროვანი უჯრედები, და, ამდენად, ვერ გარდაიქმნება მსგავსი ფართო სპექტრის ადამიანურ უჯრედებად. მეორე მხრივ, ისინი გამოუსადეგარია ისეთი კვლევებისათვის, რომლებიც მიზნად ისახავს ამ პროცესებში გათვალიწინებული განვითარების მექანიზმების შესწავლას.56

ადამიანის შერეული ემბრიონები წარმოადგენს ადამიანისა და ცხოველის „კომბინირებულ“ ემბრიონულ უჯრედებს. კვლევებში ყველაზე ფართოდ გამოიყენება ეგრეთწოდებული „ციბრიდები“. ისინი მიიღება ცხოველის კვერცხუჯრედის ბირთვის ადამიანის უჯრედის ბირთვით ჩანაცვლების შედეგად. ისინი გამოსადეგია კვლევისათვის, რადგან ეს არის ემბრიონების მიღების მარტივი გზა იმისათვის, რომ შესაძლებელი იყოს ადამიანის ემბრიონების კონტროლისა და მათი განვითარების შესწავლა. ქიმერები ჩვეულებრივ მიიღება ადამიანისა და ცხოველის ემბრიონების შერწყმით, მაშინ, როდესაც ჰიბრიდებს აქვთ ადამიანისა და ცხოველის ქრომოსომები. ამ ტექნოლოგიების საწინააღმდეგო ყველაზე უფრო ფართოდ გავრცელებული არგუმენტი „ნახევრად ადამიანისა“ და „ნახევრად ცხოველის“ შექმნას განიხილავს როგორც ბუნების კანონებში ჩარევას. სხვა არგუმენტი მიუთითებს ღირსების არარსებობაზე, რაც ამგვარი ემბრიონების შექმნასთანა ასოცირებული. ეს არგუმენტი ემყარება ემბრიონის მორალური სტატუსის შესახებ კონკრეტულ კონცეფციას.57

თერაპიული კლონირება წარმოადგენს კლონირების სახეს, რომლის მიზანია ღეროვანი უჯრედების, ქსოვილის ან ორგანოს პროდუქცია იმ ადამიანის სამკურნალოდ, რომლისგანაც ხდება მათი კლონირება. თერაპიული კლონირების უპირატესობა მდგომარეობს იმაში, რომ ღეროვანი უჯრედები ან სხვა მიღებული ქსოვილები შესაბამისობაშია რეციპიენტის დნმ-თან და, ამდენად, ქსოვილის გამოძევების რისკი ნაკლებად მოსალოდნელია. თერაპიულ კლონირებასთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხი მოითხოვს, რომ, ემბრიონის მორალური სტატუსიდან გამომდინარე, მისი მიღება და განადგურება არასწორია.58

რეპროდუქციული კლონირება წარმოადგენს კლონირების სახეს, რომლის მიზანია რეპროდუქცია. ამ თვალსაზრისით, არსებობს დამხმარე რეპროდუქციის სხვა ფორმა იმ ინდივიდებისა და წყვილებისათვის, რომლებსაც არ შეუძლიათ ბუნებრივი გზით ან სხვა ხელოვნური მეთოდების გამოყენებით გენეტიკურად მათთან

56 David Cyranoski, “5 things to know before jumping on the iPS bandwagon”, Nature 452 (2008): 406-8. 57 International Society for Science and Religion, Cybrids and Chimeras: a statement from the International Society for Science and Religion (2008). http://www.issr.org.uk/cybrids-chimeras.asp 58 Robert Sparrow, “Therapeutic cloning and reproductive liberty”, Journal of Medicine and Philosophy 33 (2009): 1-17.

203

დაკავშირებული შვილის ყოლა. ეს ტექნიკა ფართოდაა დაგმობილი ნაწილობრივ, შესაძლოა, მისი გამოყენების უკან არსებული შეფარული მოტივაციების გამო.59 იმ ადამიანებს, რომლებიც თანხმდებიან თვითკლონირებაზე, ჩვენ განვიხილავთ როგორც ეგოისტებსა და ეგოცენტრულებს. თუმცა, გარემოს ფაქტორების ზემოქმედებისა და გენების შემდგომი გამოვლენის ვარიაბელობიდან გამომდინარე, კლონირებული ინდივიდის მშობლად გახდომის ალბათობა შეიძლება იგივე იყოს, როგორც ნორმალურ მშობელსა და ბავშვს შორის მსგავსების ალბათობა.60

სასწავლო მაგალითი 8.2

კვლევა კოხლეარულ იმპლანტებზე

მკვლევართა კონსორციუმმა, მათ შორის განვითარების სფეროში მომუშავე ფსიქოლოგებმა და კოხლეარული იმპლანტაციის მწარმოებელმა ქირურგებმა, წარმოადგინა კვლევის პროექტი, რომლის მიზანია თანამედროვე კოხლეარული იმპლანტის მქონე ბავშვისა და იმპლანტის არმქონე ბავშვის განვითარების დონეებს შორის განსხვავების შეფასება .61 კვლევის ზოგადი ინტერესი მოიცავს სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების მოსაზრებას, რომ უმჯობესია ყრუ ბავშვები ასეთებად დარჩნენ, თუკი ისინი სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების ნაწილს შეადგენენ.

აღნიშნული კვლევა წარმოადგენს მცირემასშტაბურ კოჰორტულ კვლევას, რომელიც შეისწავლის განვითარების განსხვავებას ბავშვების შემდეგ ოთხ ჯგუფში:

i. ყრუ ბავშვები კოხლეარული იმპლანტების გარეშე, რომლებიც ცხოვრობენ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოებაში;

ii. კოხლეარული იმპლანტის მქონე ბავშვები, რომლებიც ცხოვრობენ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოებაში;

iii. კოხლეარული იმპლანტის მქონე ბავშვები, რომლებიც არ წარმოადგენენ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების ნაწილს;

iv. ბავშვები, რომლებსაც არ აღენიშნებათ სიყრუე და არ ცხოვრობენ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოებაში.

იდეალურ შემთხვევაში ისინი ისურვებდნენ, რომ დაემატებინათ მეხუთე კატეგორიის ჯგუფი - ბავშვები თანდაყოლილი სიყრუით, კოხლეარული იმპლანტის გარეშე, რომლებიც არ წარმოადგენენ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების ნაწილს. 59 Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Biomedical Research (Strasbourg, 25.I.2005), Article 1. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/02_Biomedical_research_en/195%20Protocole%20recherche%20biomedicale%20e.pdf 60 Michael Boylan and Kevin E. Brown, Genetic Engineering: science and ethics on the new frontier (Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2001). 61 გვსურს, მადლობა გადავუხადოთ დომინიკ ვილკინსონს ამ სასწავლო მაგალითთან დაკავშირებით გაწეული დახმარებისათვის.

204

თუმცა, რეგიონში კოხლეარული იმპლანტის ფართოდ გამოყენების გამო, კვლევის ჯგუფმა ვერ გამოავლინა პოტენციურ მონაწილეთა საკმარისი რაოდენობა.

კვლევაში გამოყენებული იქნება დეტალური, ნახევრად სტრუქტურირებული ინტერვიუები მშობლებთან (სანამ ბავშვი დაიბადება) და ასევე ბავშვის მარტივი გამოკვლევა და მასზე დაკვირვება მისი განვითარების ადრეულ წლებში. ამ ეტაპზე მკვლევარებს იმედი აქვთ, შეაგროვონ წინასწარი ინფორმაცია განვითარების შესაძლო პრობლემების შესახებ, რათა შეიმუშაონ ინსტრუმენტი, რომელიც შეიძლება წარმატებით იქნას გამოყენებული ფართომასშტაბურ საერთაშორისო კვლევაში.

სხვადასხვა აკადემიური კონტაქტების მეშვეობით მკვლევარებმა შეარჩიეს რამდენიმე წყვილი სმენადაქვეითებულთა საზოგადოებიდან, რათა შეეფასებინათ მათი დამოკიდებულება თავიანთი შვილებისათვის სმენის აღდგენის მიზნით კოხლეარული იმპლანტის გამოყენების მიმართ. აღნიშნული წყვილებიდან ზოგიერთი მზად აღმოჩნდა იმისათვის, რომ მათ შვილებს გაეკეთებინათ ეს ოპერაცია, ზოგიერთი კი - არა. მკვლევარებმა ასევე გამოავლინეს თანდაყოლილი სიყრუის ოჯახური ისტორიის მქონე წყვილები, რომლებსაც სურდათ თავიანთ შვილებს გაეკეთებინათ კოხლეარული იმპლანტაციის ოპერაცია, თუკი მათ სიყრუის ნიშნები აღმოაჩნდებოდათ. ასეთი წყვილები თავს ბედნიერად ჩათვლიდნენ კვლევაში მონაწილეობის გამო იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მათ შვილებს სმენა არ ექნებოდათ დაქვეითებული.

დავუშვათ, თქვენი კომიტეტის წევრი უნარდაქვეითებულია (მაგრამ არა ყრუ) და სხდომაზე მკაცრად ეწინააღმდეგება კვლევას ორი მიზეზის გამო: 1) კვლევაში გამოყენებული ინსტრუმენტები და გაზომვის მეთოდები ასახავს მკვლევართა მიკერძოებულობას სმენის უნარის სასარგებლოდ; 2) მკვლევარები აშკარად ემხრობიან „პატერნალისტურ“, უნარშეზღუდულობის საწინააღმდეგო მიდგომას. პირველ შემთხვევაში კომიტეტის წევრი განმარტავს, რომ ნორმალური განვითარების ქვაკუთხედს შეადგენს მეტყველების უნართან დაკავშირებული ეფექტური და ქმედითი ღონისძიებები. მეორე შემთხვევაში ნათელია, რომ ნებისმიერი ამ ტიპის მომავალი კვლევა იგივე შეფასებას მიიღებს ამ კომიტეტის წევრისაგან, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ კვლევაში მონაწილეობს ზემოაღნიშნული კონსორციუმის წარმომადგენელი.

კითხვები

1. კომიტეტის წევრის წინააღმდეგობის გარდა, ეთიკის რა საკითხებია წამოჭრილი კვლევის მიერ?

2. როგორ უნდა უპასუხოს კომიტეტმა მისი ინდივიდუალური წევრის პირველ საწინააღმდეგო მოსაზრებას კვლევის მეთოდოლოგიის შესახებ?

205

3. როგორ უნდა უპასუხოს კომიტეტმა მისი ინდივიდუალური წევრის მეორე საწინააღმდეგო მოსაზრებას მკვლევართა პოლიტიკური შეხედულებების შესახებ?

4. კომიტეტის ინდივიდუალური წევრის საწინააღმდეგო მოსაზრებებიდან გამომდინარე, უნდა გაგრძელდეს თუ არა ეს კვლევა რაიმე ფორმით? თუკი ასე, რა ცვლილებები უნდა განხორციელდეს?

5. ეთიკის კომიტეტის მიერ საქმის წარმოების ზოგადი წესებიდან გამომდინარე, როგორ უნდა გავუმკლავდეთ ამ სახის წინააღმდეგობებს? რა უნდა მოეთხოვებოდეს ამ შემთხვევაში კომიტეტის ინდივიდუალურ წევრს?

დისკუსია

მოცემული მაგალითი წამოჭრის საკითხებს უნარშეზღუდულობის ბუნების, დისკრიმინაციისა და უნარშეზღუდულობასთან მიმართებაში ტექნოლოგიების განვითარების გამოყენების შესახებ. კომიტეტის უნარშეზღუდული წევრის შეხედულებებით განპირობებული მწვავე დაპირისპირება თავს იჩენს სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების, როგორც კულტურის, კონცეფციასა და სმენადაქვეითებული ინდივიდის, როგორც უნარშეზღუდულის, კონცეფციას შორის, რადგან მათ არ შეუძლიათ სრულყოფილი ან ნორმალური ადამიანური ფუნქციონირება. ეს, თავის მხრივ, აღძრავს ეთიკურ საკითხებს მრავალფეროვნებისა და რეპრეზენტატულობის შესახებ ეთიკური განხილვის პროცესის ფარგლებში.

წინა თავებში გაშუქებულ თემებთან ძირითადი მაკავშირებელი საკითხებია ბავშვების მონაწილეობა (მესამე თავი) და დისკრიმინაცია (მეექვსე თავი). პირველი პერსპექტივის ჭრილში შემოთავაზებული კვლევა შეიძლება გამოიყურებოდეს საკმაოდ სწორხაზოვნად: მშობლებისგან ინფორმირებული თანხმობის მიღება შესაძლებელია, ისევე როგორც გარკვეულწილად ბავშვისგანაც, თუკი ეს საჭირო გახდება. თუმცა, ჩვენ ვნახავთ, რომ სასწავლო მაგალითი წამოჭრის რთულ კითხვებს მშობლების მიერ ბავშვის სახელით მიღებული გადაწყვეტილებების სტანდარტული დასაბუთების შეზღუდვების შესახებ.

მეორე, მესამე და მეოთხე კითხვები დისკუსიას წარმართავს სწორედ ამ კითხვების მიმართულებით კომიტეტის უნარშეზღუდული წევრის საპირისპირო მოსაზრებების ანალიზის მეშვეობით. მეორე კითხვა უფრო ფოკუსირებულია დაპირისპირების მეთოდოლოგიური ასპექტებზე. საკითხი მდგომარეობს იმაში, თუ „ნორმალური განვითარების“ შეფასებისათვის მკვლევარის მიერ გამოყენებული ინსტრუმენტები და მეთოდები რამდენად ითვალისწინებს მეორე შეხედულებას სიყრუის მნიშვნელობის შესახებ. ამგვარი მოსაზრების დასაბუთებისათვის შესაძლოა საჭირო იყოს დამატებითი ინფორმაცია მკველვარების მიერ გამოყენებული კრიტერიუმების შესახებ. თუმცა ამ ინფორმაციის მოპოვების შემთხვევაშიც კი კომიტეტმა შეიძლება

206

გაითვალისწინოს სიყრუის და ზოგადად უნარშეზღუდულობის ბუნება იმისათვის, რომ შეაფასოს კვლევის ღირებულება. მესამე კითხვა უფრო ფოკუსირებულია კომიტეტის უნარშეზღუდული წევრის საპირისპირო მოსაზრებების პოლიტიკურ ასპექტებზე. მაგალითად, რამდენად მიზანშეწონილია ვიფიქროთ, რომ მკვლევარების პროექტი ასახავს „კულტურული პატერნალიზმის“ ან „იმპერიალიზმის“ მიდგომებს? ამგვარი პოლიტიკური საკითხები მჭიდრო კავშირშია უნარშეზღუდულობის სოციალურ მოდელთან. ორივე კითხვასთან მიმართებაში შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება, რომ ის ღირებულებები, რომელთა საფუძვლზეც მკვლევართა მიერ შემუშავებულია ბავშვის განვითარებაში მიღწეული „წარმატების“კრიტერიუმები, არ არის აღიარებული სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების მიერ და, შესაბამისად, მიზანშეწონილი არ არის აღნიშნულ კრიტერიუმებთან ამ საზოგადოების წევრების შედარება.

ბოლო კითხვა მოგვიწოდებს მხედველობაში მივიღოთ ის, თუ როგორ უნდა გადაწყდეს ეს საკითხი სპეციფიკური კომიტეტის კონტექსტში. ამ კითხვაზე პასუხის ყველაზე მნიშვნელოვანი ასპეტია ეთიკის კომიტეტის მიერ უმცირესობის მკაცრი და თითქმის დოგმატური შეხედულებების გათვალისწინება. ამგვარად, უნარშეზღუდულობა განსაკუთრებულ სირთულეებს უქმნის მმართველობით ორგანოებსა და ეთიკის მართვის ინსტიტუტებს. მეშვიდე თავის მეორე თემაში დასმული კითხვა სწორედ ამ შემთხვევას მიესადაგება. უნარშეზღუდულობის კონტექსტიდან და კომიტეტის წევრის შეხედულებიდან გამომდინარე, საზოგადოებრივმა ინსტიტუტებმა და პროცესებმა როგორ უნდა დაიცვან შესაბამისი ბალანსი განსხვავებების აღიარებასა და გადაწყვეტილებების მიღების აუცილებლობას შორის?

უნარშეზღუდულობის ბუნება

კომიტეტის უნარშეზღუდული წევრის მიერ კვლევის წინააღმდეგ გამოთქმული მოსაზრებები საფუძველს გვაძლევს განვიხილოთ უნარშეზღუდულობის ბუნების შესახებ ძირითადი ალტერნატიული შეხედულებები.62

ერთ-ერთი შეხედულების მიხედვით, უნარშეზღუდულობა წარმოადგენს „სახეობის ნორმალური ფუნქციონირებიდან“ მნიშვნელოვან გადახრას. ამგვარად, ჩვენ შეგვიძლია შევიმუშაოთ მახასიათებლები, რომლებიც ნორმალურად მოფუნქციონირე ადამიანებს გააჩნიათ და ჩავთვალოთ, რომ ინდივიდი, რომელსაც რომელიმე მათგანი აკლია, შესაბამისი ნიშნის მიხედვით უნარშეზღუდულია.63

62 Neil Levy, “Reconsidering cochlear implants: the lessons of Martha’s Vineyard,” Bioethics 16 (2002): 134-53. 63 მიუხედავად იმისა, რომ ეს იდეა დაკავშირებულია დანიელსთან, მისი შეხედულება უფრო რბილია, ვიდრე აქ მოყვანილი ვერსია. Norman Daniels, “Normal functioning and the treatment enhancement distinction”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 9, no. 3 (2000): 309-22.

207

აშკარაა, რომ ამგვარი მიდგომა პრობლემატურია. უნარშეზღუდულობის შესახებ მსჯელობისას ჩვენ არ ვითვალისწინებთ ადამიანის ყველა მახასიათებელს და უნარშეზღუდულად არ ვთვლით ყველას, ვინც რომელიმე მათგანის ნორმის ფარგლებს სცილდება. ნაცვლად ამისა, ჩვენ ვეყრდნობით მახასიათებლების უფრო ვიწრო სპექტრს, ხოლო ამგვარ სიაში მოხვედრილი მახასიათებლები დამოკიდებულია იმაზე, თუ ვის ვთვლით ჩვენ ნორმალურ ადამიანად. მაგალითად, თუ აღნიშნულ სიაში მოხვედრილია სმენადაქვეითებული ადამიანი და არ არის გათვალისწინებული ჟღალთმიანი, მაშინ ჟღალი ფერის თმების ქონა ჩაითვლება უნარშეზღუდულობად, ხოლო სიყრუე - არა.

უფრო სწორი მიდგომა იქნებოდა, თუკი მხედველობაში მივიღებდით ადამიანის დაუცველობას, რაც განპირობებულია „ნორმალური“ მახასიათებლების ნაკლებობით. ასეთი მიდგომით ჩვენ შევძლებთ გამოვავლინოთ ის მახასიათებლები, რომელთა მიმართებაში ნორმიდან გადახრა უნარშეზღუდულობად ჩაითვლება: გარკვეული მახასიათებლების ნაკლებობა უნარშეზღუდულობას ნიშნავს იმ შემთხვევაში, თუ ეს იწვევს ინდივიდის დაუცველობას (შესაბამისად, ჟღალი ფერის თმები, როგორც წესი, არ იწვევს პიროვნების დაუცველობას). აშკარაა, რომ სიყრუემ შეიძლება მნიშვნელოვნად განაპირობოს ინდივიდის დაუცველობა. დავა უნარშეზღუდულობის „სოციალური მოდელისა“ და „სამედიცინო მოდელის“ მხარდამჭერებს შორის ემყარება აღნიშნული დაუცველობის ბუნებას.

უნარშეზღუდულობის „სოციალური მოდელის“ მიხედვით, სმენადაქვეითებულთა და სხვა უნარშეზღუდულთა დაუცველობის მიზეზი სოციალური და ინსტიტუციური ხასიათისაა. უფრო მეტიც, აღნიშნული მიზეზები შეიძლება აღმოიფხვრას სოციალური სიტუაციის ცვლილების შემთხვევაში. ამგვარად, თუ ყველა გადავიდოდა ტელეფონების მოხმარებიდან ტექსტური შეტყობინებების გამოყენებაზე, მაშინ სმენადაქვეითებული ადამიანები არ იქნებოდნენ ამოვარდნილი ამ ტიპის კომუნიკაციიდან.64 სოციალური მოდელის მომხრეთა ამგვარი არგუმენტები ნათლად არის დემონსტრირებული მარტას ვინიარდის მაგალითზე. ეს არის კუნძული, სადაც მემკვიდრეობითი სიყრუე იმდენად გავრცელებული იყო, რომ ჟესტიკულაციის ენა თითქმის უნივერსალური გახდა, რამაც შედეგად გამოიღო სმენადაქვეითებული ადამიანების სრული ინტეგრაცია საზოგადოებაში.65

სამედიცინო მოდელის არგუმენტის მიხედვით, უნარშეზღუდულობას საფუძვლად უდევს ბუნებრივი ან გარემო ფაქტორები, და არა სოციალური მიზეზები, და, ამდენად, არ წარმოადგენს მთლიანად სოციალურ კონსტრუქციას. ეს ითვალისწინებს სმენითი სიგნალების მნიშვნელობას, რომლებიც ადამიანებს აფრთხილებს საშიშროების შესახებ - სმენადაქვეითებული ადამიანები დაუცველნი არიან იმის 64 Robert Sparrow, “Defending deaf culture: the case of cochlear implants”, The Journal of Political Philosophy 13, no. 2 (2005): 135-52. 65 Nora Ellen Groce, Everyone Here Spoke Sign Language: Hereditary Deafness on Martha's Vineyard (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1985).

208

გამო, რომ მათ არ შეუძლიათ ამ სიგნალებზე რეაგირება. სმენადობას უპირატესობა აქვს მხედველობაზე, მაგალითად, იმიტომ, რომ ის არ არის დამოკიდებული ადამიანის მიერ სწორი მიმართულებით ყურებაზე.

ლევი გვთავაზობს პოზიციას, რომელშიც კომბინირებულია ორივე მოდელის ელემენტები. მისი აზრით, იმისათვის, რომ უნარშეზღუდულობა დაკავშირებულ იქნას სოციალურ მიზეზებთან, საჭიროა შემდეგი პირობები:

i. ის უნდა აღმოიფხვრას სოციალური სიტუაციის შეცვლის შედეგად; და ii. არ უნდა არსებობდეს რაიმე გადაულახავი მიზეზი იმისათვის, რომ

შეუძლებელი იყოს სოციალური სიტუაციის ასეთი ცვლილება.66

ამგვარად, ლევის მიხედვით, ინვალიდის სავარძელში მჯდომი პირები ითვლებიან სოციალურად უნარშეზღუდულებად პანდუსების ნაკლებობის გამო (ჩვენ შეიძლება გვქონდეს მეტი პანდუსი და არანაირი გადაულახავი მიზეზი არ არსებობს იმისათვის, რომ მხოლოდ კიბე გამოვიყენოთ), მაგრამ ისინი არ არიან სოციალურად უნარშეზღუდულები იმის გამო, რომ მათ არ შეუძლიათ, მაგალითად, მთამსვლელობა (მიუხედავად იმისა, რომ ამ შემთხვევაში ყველა ჩვენგანმა შეიძლება თავი დაანებოოს ამ საქმიანობას, და, შესაბამისად, აღმოიფხვრას სოციალური დაუცველობა, მისი განსაკუთრებული ღირებულების გამო ჩვენ არ შეგვიძლია ამის გაკეთება). მეორე მაგალითი მიუთითებს ამ მიდგომასთან დაკავშირებულ სირთულეებზე: არ არის ნათელი, რას ნიშნავს გადაულახავი მიზეზი. ის, ვინც თვლის, რომ ინვალიდის სავარძელში ჯდომა სოციალურადაა განპირობებული, შეიძლება შეეკამათოს იმ იდეას, რომ მთამსვლელობის განსაკუთრებული ღირებულება გადაულახავი მიზეზია და ზოგადად მოითხოვოს გაცილებით მაღალი სტანდარტების დაწესება სოციალური სიტუაციის შეცვლასთან მიმართებაში გადაულახავი მიზეზის დადგენისას.

სმენადაქვეითებულთა კულტურა, მშობლები და სახელმწიფო

კვლევები ბავშვების მონაწილეობით აღძრავს მათდამი მშობლებისა და სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხებს. აქ შეიძლება გათვალისწინებულ იქნას სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების კრიტიკული არგუმენტები მშობელთა კონტროლის სხვადასხვაგვარად შეზღუდვის მიზნით.

ამ შემთხვევაში მთავარი პრობლემა მდგომარეობს მშობელთა თავისუფლებაში, განსაზღვრონ თავიანთი შვილების ცხოვრების გზა. მშობელთა თავისუფლებას საფუძვლად უდევს ლიბერალური იდეა იმის შესახებ, რომ ადამიანები თავუსუფალნი უნდა იყვნენ იცხოვრონ კარგი ცხოვრების შესახებ საკუთარი

66 Neil Levy, “Reconsidering cochlear implants: the lessons of Martha’s Vineyard”, Bioethics 16 (2002): 139.

209

წარმოდგენების მიხედვით. სხვისი ცხოვრების განსაზღვრის თვალსაზრისით ინდივიდუალური თავისუფლების ღირებულება ვრცელედება შვილებზე, ხოლო ოჯახი განიხილება როგორც ინდივიდუალური „ცხოვრებისეული ექსპერიმენტების“ ადგილი. ეს უკავშირდება მეოთხე თავში განხილულ იდეას ოჯახის, როგორც პრივატულობის არენის, შესახებ. შესაბამისად, შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ მშობელთა მიერ თავიანთი შვილების ფორმირება საკუთარი არჩევანის მიხედვით სრულიად მისაღებია. ეს ვრცელდება სკოლაზე, ღირებულებებზე, რელიგიაზე, დიეტასა და დისციპლინაზე. თუმცა, სულ უფრო მეტად აღიარებულია, რომ საზოგადოებას შეუძლია ამ არჩევანის შეზღუდვა მაშინ, როდესაც არსებობს საერთო შეთანხმება და მტკიცებულება ბავშვებზე ამ არჩევანის მავნე ზემოქმედების შესახებ.

სამედიცინო კონტექსტში სიტუაცია ოდნავ განსხვავებულია. ეს შეიძლება ნაწილობრივ აიხსნას სამედიცინო გადაწყვეტილებებით განპირობებული პოტენციური ზიანის გადაუდებელი და მასშტაბური ხასიათით ზოგადი სოციალურ გადაწყვეტილებების შედეგებთან შედარებით და ნაწილობრივ იმ ფაქტით, რომ ჯანდაცვის მუშაკები ვალდებულნი არიან მოუარონ ბავშვებს და აქვთ ამ დარგის სპეციალისტის გამოცდილება. მიუხედავად იმისა, რომ მშობლები მთავარ ავტორიტეტებად რჩებიან ბავშვის ნაცვლად სამედიცინო გადაწყვეტილებების მიღებაში, ამ შემთხვევაში ისინი მაინც შედარებით შეზღუდულნი არიან. ამგვარად, უნარშეზღუდულობის სოციალური თუ სამედიცინო თვალსაზრისით გაგება მნიშვნელოვნად ცვლის მშობელთა ავტორიტეტის შესახებ ჩვენს წარმოდგენებს.

ეს, თავის მხრივ, ბადებს კითხვას კულტურისა და სიკარგის შესახებ კონცეფციების მრავალფეროვნების შესახებ. თუკი სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების წევრობა ნიშნავს გარკვეული კულტურის წარმომადგენლობას, მაშინ მშობლების გადაწყვეტილება კოხლეარული იმპლანტის შესახებ უნდა განვიხილოთ ისე, როგორც განვიხილავთ სხვა, კულტურაზე დამყარებულ ან შიდაოჯახურ გადაწყვეტილებებს და, შესაბამისად, ავტორიტეტის როლი უნდა მივაკუთვნოთ მშობლებს.

ამ თვალსაზრისით, საკმარისი მიზეზი გვაქვს ვიფიქროთ, რომ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოება გარკვეულ კულტურას წარმოადგენს. სმენადაქვეითებული ინდივიდები მუდმივად წერენ ამ კულტურასთან მიმართებაში თვიანთი გამოცდილებისა და ცხოვრების წესის უპირატესობების შესახებ. არსებობს ზოგიერთი მტკიცებულება თავიანთ მდგომარეობასთან მიჯაჭვულობის შესახებ, რის გამოც სმენადაქვეითებულთა მნიშვნელოვან პროცენტს არ სურს სმენის აღდგენა არსებული შესაძლებლობის მიუხედავად.

ლევი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ ყოველ კულტურას „უნდა ჰქონდეს ღირებულებები, რომლებიც მას სხვა კულტურისგან განასხვავებს“, რომ ეს ღირებულებები „მატერიალური სახით უნდა იქნას გამოხატული“ და რომ

210

„კულტურის წარმომადგენლები უნდა იყვნენ ჩართულნი ამ კულტურისთვის დამახასიათებელ საქმიანობებში“. სმენადაქვეითებულთა საზოგადოება შეესაბამება თითოეულ ამ მოსაზრებას: ჟესტიკულაციის ენის არსებობა და მისი თითქმის ექსკლუზიური გამოყენება უზრუნველყოფს სმენადაქვეითებული საზოგადოების ერთობლივ ჩართულობას აქტივობებში და ამ საზოგადოების ღირებულებების განვითარების საშუალებებს. დაბოლოს, სმენადაქვეითებულთა ლიტერატურის, ისევე როგორც ჟესტიკულაციების პოეზიისა და თეატრის არსებობა მიუთითებს სმენადაქვეითებულთა კულტურის მნიშვნელოვან მატერიალურ გამოხატულებაზე.

სასწავლო მაგალითის ეთიკური საკითხების გადაჭრა მოითხოვს ბალანსის დაცვას „ცხოვრებისეულ ექსპერიმენტებთან“ ასოცირებულ თავისუფლებასა (და სარგებელს) და არსებულ მდგომარეობასთან დაკავშირებულ პოტენციურ დაუცველობას შორის. სმენადაქვეითბულთა საზოგადოების, როგორც კულტურის, აღიარება განაპირობებს ამ კულტურისთვის დამახასიათებელი იმ ღირებულებებისა და სიკარგის შესახებ შეხედულებების აღიარებას, რომლებიც გარეშე პირთათვის შეიძლება გაუგებარი იყოს. ეს ამცირებს იმის ალბათობას, რომ ჯანდაცვის მუშაკები ან სხვა ავტორიტეტები შეძლებენ მშობელთა გადაწყვეტილებების უგულვებელყოფას იმის გამო, რომ მშობლებზე მათ უკეთ იციან რა არის მათი შვილისთვის საუკეთესო.

მაშინ, როდესაც შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ბავშვისთვის კოხლეარული იმპლანტაციის ოპერაციის გაკეთება დამოკიდებულია მშობლების გადაწყვეტილებაზე, ამის საწინააღმდეგო არგუმენტი ემყარება იმ მოსაზრებას, რომ ეს მშობლები იქნებიან სმენადაქვეითებულთა საზოგადოების წევრები და თავიანთი ბაშვისთვის ისინი აღიარებენ ამ საზოგადოების წევრობის ღირებულებას. მიუხედავად ამისა, ერთ-ერთი პრობლემა დაკავშირებულია იმასთან, რომ სმენადაქვეითებულ ბავშვთა დაახლოებით ოთხმოცდაათი პროცენტი სმენის მქონე მშობლებისგან იბადებიან.67 ეს ცვლის სიტუაციას, რადგან სმენის მქონე მშობლები ვერ გარისკავენ თავიანთ შვილებს წაართვან სმენის აღდგენის შესაძლებლობა იმ კულტურის სასარგებლოდ, რომლის შესახებ მათ ცოტა რამ იციან. ამით აიხსნება მკველვარების წარუმატებლობა მოეძიათ კვლევის პოტენციური სუბიექტები მეხუთე კატეგორიისათვის. უფრო ზოგადად, მშობლების არჩევანის აღიარება ამ კონტექსტში (კონტექსტი, სადაც სმენადაქვეითებულ ბავშვებს ჰყავთ სმენის მქონე მშობლები და ბიოტექნოლოგიები მათ აძლევენ სმენის აღდგენის მზარდ შესაძლებლობას) შედეგად მოასწავებს სმენადაქვეითებულთა კულტურის დასასრულს. შესაბამისად, იბადება კითხვა იმის შესახებ, თუ რამდენად უნდა შეუწყოს ხელი სახელმწიფომ სმენადაქვეითებულთა კულტურის შენარჩუნებას ან ზოგიერთი ბავშვისთვის მოითხოვოს კოხლეარული იმპლანტაციის ოპერაციის გაკეთება მათი მშობლების წინააღმდეგობის მიუხედავად.

67 This and the further complication below are discussed by Harlan Lane and Michael Grodin, “Ethical issues in cochlear implant surgery: an exploration into disease, disability, and the best interests of the child”, Kennedy Institute of Ethics Journal 7 (1997): 231-51.

211

სხვა პრობლემა დაკავშირებულია იმასთან, რომ თანამედროვე კოხლეარული იმპლანტები ვერ უზრუნველყოფენ სმენის სრულ აღდენას. შედეგად, არსებობს მნიშვნელოვანი საფრთხე იმისა, რომ ბავშვები, რომლებიც გაიკეთებენ იმპლანტაციის ოპერაციას, ვერ შეძლებენ დროულად შეისწავლონ ჟესტიკულაციის ენა, რათა თავიდან აიცილონ განვითარებაში ჩამორჩენა, და ვერც სრულფასოვანი სმენა ექნებათ, რათა შეისწავლონ ვერბალური მეტყველება. ამგვარად, ამ შემთხვევაში განვითარებასთან დაკავშირებული რისკები უფრო მაღალი იქნება, ვიდრე ბავშვის მიერ იმპლანტით სარგებლობის შემთხვევაში. სმენის მქონე მშობლები, რომლებიც ირჩევენ თავიანთი შვილისთვის ამ ტიპის ოპერაციის გაკეთებას, შესაძლოა როგორც გადაჭარბებულად აფასებდნენ იმპლანტის ეფექტურობას, ისე საკმარისად ვერ აფასებდნენ სმენადაქვეითებულთა საზოგადოებაში ბავშვის ჩართულობის სარგებელს და ამდენად, ვერ ერკვეოდნენ რა არის მათი ბავშვისთვის საუკეთესო. ეს ნაკლებად შეესაბამება სასწავლო მაგალითში წარმოდგენილ კვლევას, რადგან ის ახდენს გაუმჯობესებული იმპლანტის ტესტირებას. თუმცა, გამომდინარე იქიდან, რომ კვლევის მიზანია გაუმჯობესებული იმპლანტის გავლენის შესწავლა ბავშვის განვითარებაზე, წინასწარ შეუძლებელია ვიცოდეთ რამდენად უფრო ეფექტურები იქნებიან ისინი.

სასწავლო მაგალითი 8.3

კვლევა ოქროს ნანონაწილაკების გამოყენებით

ავთვისებიანი სიმსივნის კვლევის წამყვანი ინსტიტუტის მკვლევართა ჯგუფი უკანასკნელ ხანს დაინტერესდა ნანოტექნოტექნოლოგიების გამოყენებით. ჯგუფმა შეიმუშავა კვლევის პროგრამა, რომელიც ითვალისწინებს ავთვისებიანი სიმსივნის მკურნალობაში ოქროს ნანონაწილაკების გამოყენების ორ განსხვავებულ მეთოდს.

პირველი მეთოდს ეწოდება „ნანოფოტოთერმოლიზი“, რომელიც ნანოტექნოლოგიას იყენებს სითბოს ისეთი რაოდენობის გამოსამუშავებლად, რომელიც საკმარისი იქნება წარმონაქმნის მის შემადგენელ ნაწილებად დასაშლელად. დამიზნებული ლაზერული ენერგია გამოყენებულია ნანონაწილაკების გასაცხელებლად მათ აფეთქებამდე, რის შედეგადაც ადგილობრივი სიმსივნური უჯრედები იშლება მიმდებარე ჯანმრთელი უჯრედების დაზიანების გარეშე. მრავალი ეფექტის შემდგომი ფაქტორი იწვევს სიმსივნური უჯრედების განადგურებას ნანონაწილაკების გამოყენებით. ეს მოიცავს აკუსტიკური შოკის ტალღებს აფეთქების, ოპტიკური პლაზმისა და ნაწილკების ფრაგმენტაციის შედეგად. მეორე მეთოდში ოქროს ნანონაწილაკებს გადააქვთ კიბოს საწინააღმდეგო მედიკამენტი და შეუძლიათ ორგანიზმში სიმსივნის პოვნა. მას შემდეგ, რაც ნანონაწილაკები თავს მოიყრიან

212

სამიზნე უჯრედების გარშემო, ინფრაწითელი სხივები გამოიყენება ნანონაწილაკების გასაცხელებლად იმისათვის, რომ მათ გამოანთავისუფლონ მედიკამენტი.

აღნიშნული მკურნალობის ეფექტურობისათვის საჭიროა ნანონაწილაკებმა იმოქმედონ სიმსივნურ უჯრედებზე და ზემოქმედება არ მოახდინონ ჯანმრთელ უჯრედებზე. სიმსივნური უჯრედის მახასიათებელი, რომლითაც ხდება მისი გამოვლენა, არის ცილა, რომელიც ცნობილია, როგორც ეპიდერმული ზრდის ფაქტორის რეცეპტორი (EGFR). ეს ცილა გარს ერტყმის სიმსივნურ უჯრედს, მაგრამ ასეთი რაოდენობით არ არის ნანახი ჯანმრთელ უჯრედებში. ნანონაწილაკები ებმებიან EGFR-ის ანტისხეულებს და ანადგურებენ სიმსივნურ უჯრედებს ჯანმრთელი უჯრედების დაზიანების გარეშე. ორივე მეთოდი წარმატებით იქნა გამოყენებული ცხოველთა მოდელებში, მაგრამ არსებობს გარკვეული შეშფოთება მასშტაბთან დაკავშირებულ განსხვავებებთან მიმართებაში, კერძოდ, რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს ნანონაწილაკების სხვადასხვა მოცულობამ ინდივიდებსა და გარემოზე.

ორივე შემთხვევაში ამ ნაწილაკების გამოყენება გარკვეულ სიმსივნურ უჯრედებზე ზემოქმედების ეფექტური მეთოდი უნდა იყოს, თუმცა ცოტა რამ არის ცნობილი ორგანიზმში ან გარემოში ნანონაწილაკების აკუმულირების შედეგებზე. ნანონაწილაკები მათი ზომის გამო ადვილად გაივლიან ნორმალურ ბარიერებს და შესაძლოა ურთიერთქმედებენ სხეულის სხვა ნაწილებთან. არსებობს გარკვეული მოსაზრება იმასთან დაკავშირებით, რომ დარჩენილმა ნაწილაკებმა შეიძლება გადაინაცვლონ სხეულის სხვა ორგანოებში (მაგალითად, თავის ტვინის ნეირონებში) და გამოიწვიონ ინტოქსიკაცია. არსებობს ასევე გარემოში ამ ნაწილაკების ურთიერთქმედების შესაძლებლობაც, რაც შეიძლება საზიანო იყოს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს ტექნოლოგია აქტიურად გამოიყენება. ინსტიტუტის ზოგიერთი მკვლევარი (რომლებიც არ მონაწილეობენ პროექტში) კრიტიკულია ნანონაწილაკების გამოყენებული მოცულობის მიმართ. ისინი ფიქრობენ, რომ ამ ნაწილაკების საკმარისი რაოდენობა შეიძლება იქცეს „მავნე მტვრად“ და მავნე ზეგავლენა მოახდინოს გარშემომყოფთა ჯანმრთელობაზე. ზოგიერთი შეშფოთებულია კიდეც იმის გამო, რომ, ნანონაწილაკებზე მწირი ინფორმაციიდან გამომდინარე, ისინი შეიძლება აღმოჩნდნენ 21-ე საუკუნის აზბესტი.

კითხვები

1. რა უშუალო ეთიკურ პრობლემებს გადააწყდებიან მკვლევარები, თუ ისინი ეცდებიან თავიანთი მკურნალობის გამოსაცდელი კვლევის პროექტების მთელი სერიების შემოთავაზებას?

213

2. ნანოტექნოლოგიასთან დაკავშირებული გაურკვევლობიდან და პოტენციური საფრთხიდან გამომდინარე, რა დონის სიფრთხილე უნდა გამოიჩინონ კვლევის ეთიკურმა კომიტეტმა, მარეგულირებელმა ორგანოებმა ან მეთვალყურეობის სხვა მექანიზმებმა?

3. რა დონის სიფრთხილე უნდა იყოს დაცული, რომ თავი დავიცვათ ნანოტექნოლოგიების გადაჭარბებული გამოყენებით განპირობებული მოსალოდნელი მავნე შედეგებისაგან?

დისკუსია

ეს სასწავლო მაგალითი ფოკუსირებულია რისკთან დაკავშირებულ საკითხებზე, განსაკუთრებით ისეთ შემთხვევებში, როდესაც სრული გაურკვევლობაა რისკის ბუნებისა და მასშტაბის შესახებ. მსგავსად 8.1 სასწავლო მაგალითისა, ეს მაგალითიც ბადებს კითხვებს ზიანის რისკისა და კვლევაში მონაწილეობაზე სუბიექტების შესაძლო თანხმობის შესახებ, მაშინაც კი, თუ ამ რისკების შესახებ თითქმის არაფერია ცნობილი. უფრო ზოგად კითხვებს უცნობ რისკებთან გამკლავებისა და, განსაკუთრებით, მათი რაოდენობრივი შეფასების შესახებ მივყავართ პრევენციულ პრინციპთან. ასევე მნიშვნელოვანია შევჩერდეთ კვლევის სხვადასხვა მეთოდოლოგიურ და დიზაინის საკითხებზე, რომლებიც წარმოიშვება ამ ტექნოლოგიების პოტენციალის შესახებ ცოდნის შეგროვების საუკეთესო გზებზე მსჯელობისას.

ნანოტექნოლოგია და ეთიკა

ევროპის კომისიის განსაზღვრების მიხედვით, ნანომეცნიერებები და ნანოტექნოლოგიური კვლევები მოიცავს „ყველა იმ კვლევით აქტივობას, რომლებიც ნანომეტრულ შკალასთანაა (1-100 ნმ) დაკავშირებული“.68 ამ შკალაზე ჩვეულებრივი მასალაც კი იქცევა ძალზე თავისებურად და ავლენს თვისებებს, რომლებიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას კონკრეტული მიზნებისათვის. სასწავლო მაგალითში წარმოდგენილია ამ ტიპის ტექნოლოგიის გამოყენების ერთ-ერთი შემთხვევა.

არსებობს გარკვეული დავა იმის გარშემო, თუ რამდენად აღძრავს ნანოტექნოლოგიები ახალ ეთიკურ საკითხებს და, შესაბამისად, წარმოადგენს თუ არა „ნანოეთიკა“ განსხვავებულ დისციპლინას. სორენ ჰოლმის მოსაზრებით, ახალმა ტექნოლოგიამ შეიძლება მოითხოვოს „მისი საკუთარი ეთიკა“, როდესაც „ის წამოჭრის ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც არ არის აღძრული სხვა ტიპის 68 European Commission, Recommendation on a Code of Conduct for Responsible Nanosciences and Nanotechnologies Research (2008): 5-6. http://ec.europa.eu/nanotechnology/pdf/nanocode-rec_pe0894c_en.pdf

214

ტექნოლოგიების მიერ, ან ... სხვა ტექნოლოგიებთან შედარებით უფრო მასშტაბურ ეთიკურ საკითხებს“.69 ამ მიმართულებით მსჯელობისას, ჩვენ შეიძლება ვთქვათ, რომ ნანოტექნოლოგიის გამოყენების ზოგიერთი პოტენციური შესაძლებლობა, მაგალითად, უაღრესად მცირე ზომის სამეთვალყურეო მოწყობილობების პროდუქცია, წარმოშობს პრივატულობის ნაცნობ საკითხებს და რომ ნახშირის ნანომილაკმა, რომელიც არ ნადგურდება, შეიძლება გამოიწვიოს გარემოს დაბინძურება პლასტიკური და ბირთვული ნარჩენების მსგავსად.70 თუმცა, გაურკვეველია, რამდენად განსხვავებულია ნანოტექნოლოგიასთან დაკავშირებული აღნიშნული პრობლემები სხვა ტექნოლოგიებით გამოწვეული პრობლემებისგან, რაც მოითხოვს განსაკუთრებულ ნანოეთიკას.

ნებისმიერ შემთხვევაში, ნანოტექნოლოგიური განვითარება იძლევა საუკეთესო საფუძველს იმისათვის, რომ გავითვალისწინოთ ახალი ბიოტექნოლოგიების მიერ წამოჭრილი ეთიკური საკითხები. ნანოტექნოლოგიურ კვლევასთან დაკავშირებული ეთიკური საკითხები მოიცავს გარემოს დაცვასა და უსაფრთხოებას, პრივატულობას, ადამიანის სრულყოფას, ორმაგ გამოყენებას და, ასევე, სამართლიანობისა და თანასწორობის საკითხებს.71 ჩვენ შევჩერდებით იმ საკითხებზე, რომლებიც პირველ რიგში დაკავშირებულია პრევენციულ პრინციპთან.

ნანომეცნიერებები და ნანოტექნოლოგიური კვლევები ბადებს მნისვნელოვან კითხვებს მეცნიერებისა და საზოგადოების ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ. ზოგიერთი ეს კითხვა კვლავ დაკავშირებულია პრევენციულ პრონციპთან და, ასევე, გაურკვევლობის პირობებში გადაწყვეტილებების მიღების პროცესთან. ნანოტექნოლოგიის მიმართ მოსახლეობის დამოკიდებულების შესახებ უკანასკნელ ხანს ჩატარებულ კვლევაში გამოყენებულ იქნა კონვერგენციის სემინარის ტექნიკა, რომელიც გულისხმობს „მოსახლეობისაგან იმ მტკიცებულებებისა და რეკომენდაციების შეგროვებას, რომლებიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას ნანობიოტექნოლოგიების შესახებ მომავალ დისკუსიებში“.72 ეთიკურ საკითხებთან მიმართებაში აღმოჩნდა, რომ კვლევის მონაწილეები გამოხატავდნენ კრიტიკულ მოსაზრებებს ისეთ თემებზე, როგორებიცაა კვლევის პრიორიტეტებზე (ძირითადად სამედიცინო პრობლემებსა და განვითარებადი ქვეყნების პრობლემებზე) ფოკუსირება, კვლევის სარგებელზე ხელმისაწვდომობა და ამ სარგებლის განაწილება, კომერციული ინტერესების მართვა, და, ასევე, პრივატულობა და არჩევანის თავისუფლება. აღნიშნული კვლევა და მისი პილოტური მეთოდოლოგია შეიძლება

69 SØren Holm, “Does nanotechnology require a new ‘nanoethics’?” (Cardiff Centre for Ethics, Law & Society, August 2005). http://www.ccels.cardiff.ac.uk/archives/issues/2005/holm2.pdf 70 Fritz Allhoff and Patrick Lin, “What’s so special about nanotechnology and nanoethics?”, International Journal of Applied Philosophy 20, no. 2 (2006): 179-90. 71 The European Group on Ethics in Science and New Technologies to the European Commission, Opinion on the Ethical Aspects of Nanomedicine: Opinion No 21 (Brussels: European Commission, 2007). http://ec.europa.eu/european_group_ethics/publications/docs/final_publication_%20op21_en.pdf 72 Marion Godman and Sven Ove Hansson, “European public advice on nanobiotechnology – four convergence seminars”, Nanoethics 3 (2009): 43-59.

215

იყოს სწორი მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯი ნანოტექნოლოგიურ კვლევებთან და სხვა ბიოტექნოლოგიურ განვითარებასთან დაკავშირებულ რთულ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებში მოსახლეობის ჩართვის თვალსაზრისით.73

პრევენციული პრინციპი

მეხუთე თავში პრევენციული პრინციპის გაცნობისას განხილული იყო მისი წარმოშობა გარემოს დაცვასთან მიმართებაში, მისი შეყვანა ევროპის კანონმდებლობაში და მისი გამოყენების სფეროები. ამ პრინციპის შეყვანა ევროპის (და საერთაშორისო) კანონმდებლობაში შეიძლება განხილულ იქნას როგორც საერთო შეთანხმების მტკიცებულება, რომელიც ხაზს უსვამს სოციალურ ღირებულებებს, რომლებიც უფრო ზოგადად შეიძლება გათვალისწინებულ იქნას რისკისა და გაურკვევლობის სიტუაციებში. მიუხედავად ამისა, უნდა აღინიშნოს, რომ პრევენციული პრინციპი კვლავ წინააღმდეგობრივია, რაც ნაწილობრივ გამოწვეულია მისი ინტერპრეტაციისა და გამოყენების შესახებ საერთო აზრის არარსებობით.

ამ პრინციპის ზოგადი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ იქ, სადაც ქმედება იწვევს სერიოზული ზიანის რისკს, საჭიროა სათანადო ზომების მიღება ზიანის პრევენციის ან შემცირების მიზნით იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი მეცნიერული მონაცემები არ იძლევა რისკის ხარისხის ზუსტი გაზომვის შესაძლებლობას. ალჰოფის მიხედვით, პრევენციული პრინციპის მოტივაციას წარმოადგენს:

„კომპლექსურ სისტემებში დრამატული და შეუქცევადი ზიანის პოტენციალის ამოცნობა და იმ ლიმიტირებული ეპისტემური სიტუაციების აღიარება, რომლებშიც შეიძლება აღმოვჩნდეთ აღნიშნულ სისტემებთან მიმართებაში“.74

ქვემოთ მოყვანილია პრევენციული პრინციპის საერთაშორისო მასშტაბით ყველაზე უფრო აღიარებული განმარტებები.

1. გარემოსა და განვითარების შესახებ 1992 წლის რიოს დეკლარაციის პრინციპი 15: გარემოს დაცვის მიზნით სახელმწიფოებმა თავიანთი შესაძლებლობების ფარგლებში ფართოდ უნდა გამოიყენონ პრევენციული მიდგომა. იქ, სადაც არსებობს სერიოზული და შეუქცევადი ზიანის რისკი, სრულფასოვანი

73 ბიოტექნოლოგიების, მათ შორის ნანოტექნოლოგიის, სამომავლო ასპეტებში მოსახლეობის ჩართულობის შესახებ განსხვავებული შეხედულებისათვის იხილეთ: Alfred Nordmann, “If and then: a critique of speculative nanoethics”, Nanoethics 1, no. 1 (2007): 31-46. ნორდმანი ეწინააღმდეგება “ეთიკურ მიდგომას, რომელიც აშენებს და ასაბუთებს წარმოუდგენელ მომავალს, რომელიც მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება იყოს აღიარებული ან გაკრიტიკებული“ იმის საფუძველზე, რომ ის „ანიავებს ისედაც მწირ და, ამავდროულად, ძალზე ღირებულ ეთიკურ მოსაზრებებს და შეცდომაში შევყავართ შორეული შესაძლებლობებისა და ფილოსოფიური ექსპერიმენტების მაგალითებზე მოსალოდნელი ტექნიკური განვითარების წინასწარმეტყველებით”. (p. 31). 74 Fritz Allhoff, “Risk, precaution, and emerging technologies”, Studies in Ethics, Law, and Technology 3, no. 2 (2009), Article 2: 13-14.

216

მეცნიერული მტკიცებულების უქონლობა არ უნდა იქნას გამოყენებული გარემოს განადგურების პრევენციის მიზნით ხარჯთეფექტური ღონისძიებების გადადების მიზეზად“.75

2. ვინგსფრედის 1998 წლის ოფიციალური განცხადება: „იქ, სადაც ქმედება საფრთხეს უქმნის გარემოს ან ადამიანის ჯანმრთელობას, საჭიროა პრევენციული ზომების მიღება იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი მეცნიერულად არ არის სრულფასოვნად დადასტურებული“.76

3. ევროპის კომისიის განცხადება პრევენციული პრინციპის შესახებ (2000 წელი): „პრევენციული პრინციპი გამოიყენება იქ, სადაც მეცნიერული მტკიცებულება არასაკმარისი, დაუსაბუთებელი ან გაურკვეველია და წინასწარი მეცნიერული შეფასება მიუთითებს, რომ არსებობს მყარი საფუძველი იმ მოსაზრებისთვის, რომ გაემოზე, ადამიანის, ცხოველის ან მცენარის ჯანმრთელობაზე პოტენციურად საშიში ზემოქმედება არ შეესაბამება ევროგაერთიანების მიერ განსაზღვრული დაცულობის მაღალ დონეს“.77

ჰუგი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ პრევენციული პრინციპის ყველა განმარტებას აქვს მრავალი საერთო სტრუქტურული კომპონენტი. პირველ რიგში, არსებობს გარკვეული გამშვები პირობები, რომლებიც განსაზღვრავენ იმ გარემოებებს, სადაც პრევენციული პრინციპი მუშაობს. ეს პირობები მოითხოვს სპეციფიკური დონის მტკიცებულებას (E), რომ მოსალოდნელია გარკვეული ზიანი, და ამ ზიანის სიმძიმის ხარისხის გაზომვას (S). მეორე კომპონენტი ეხება საჭირო ქმედების ტიპს (A). ყოველივე ეს კომბინირებულია შემდეგნაირად:

თუ არსებობს E დონეზე უფრო მაღალი დონის მტკიცებულება, რომ აქტივობა გამოიწვევს S ხარისხზე უფრო სერიოზულ ზიანს, მაშინ საჭიროა A ტიპის ქმედების განხორციელება.78

აღნიშნული ფორმულირების სიმკაცრე თუ სიმსუბუქე, ან ლიბერალურობა თუ კონსერვატიულობა დამოკიდებული იქნება თითოეული მაჩვენებლის მნიშვნელობაზე - დაბალი დონის მტკიცებულება და/ან ნაკლებად სერიოზული

75 United Nations, Rio Declaration on Environment and Development (1992), Principle 15. http://www.un.org/documents/ga/conf151/aconf15126-1annex1.htm 76 Wingspread Statement on the Precautionary Principle (1998). www.gdrc.org/u-gov/precaution-3.html 77 პრევენციული პრინციპის შესახებ ევროპის პერსპექტივისთვის იხილეთ: Commission of the European Communities, Communication from the Commission on the Precautionary Principle, COM(2000)1 final. http://eur-lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celex plus!prod!DocNumber&lg=en&type_doc=COMfinal&an_doc=2000&nu_doc=1 78 Jonathan Hughes, “How not to criticize the precautionary principle”, Journal of Medicine and Philosophy 31 (2006): 452.

217

ზიანი შეესაბამება უფრო მსუბუქ გამშვებ პირობებს, რომლებიც პრინციპს ხდის კონსერვატიულს ერთი ღერძის გასწვრივ. გამშვები პირობების საპასუხო მკაცრი მარეგულირებელი ქმედება პრინციპს გახდის კონსერვატიულს მეორე ღერძის გასწვრივ.

ფორმულირების სიმკაცრე საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რადგან, როგორც კრიტიკოსები აღნიშნავენ, ძალზე მკაცრ ვერსიებს შეუძლიათ ინფორმაციის ჩახშობა. ზოგიერთი ფორმულირების შემთხვევაში ამან შეიძლება გამოიწვიოს, ეგრეთწოდებული, „პრევენციის პარადოქსი“ - იდეა, რომლის მიხედვითაც ახალი ტექნოლოგიების განვითარების შეზღუდვის შედეგად პრინციპი იწვევს უფრო მეტ ზიანს, ვიდრე მის პრევენციას.79 პრევენციული პრინციპის ზედმეტად მკაცრ ინტერპრეტაციებთან დაკავშირებული კიდევ ერთი პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ ამან შეიძლება ხელი შეუშალოს ახალი ტექნოლოგიის რისკებისა და სარგებლის შესწავლისათვის საჭირო კვლევის განხორციელებას. მეორე მხრივ, მსუბუქი ინტერპრეტაციები შეიძლება ტრივიალური იყოს გამომდინარე იქიდან, რომ თუ მტკიცებულების ზღვრული დონე ძალზე მაღალია, ამ პრინციპის პრაქტიკული გამოსავალი შეიძლება ვერ განვასხვავოთ შეფასების სტანდარტული ინსტრუმენტებისაგან, როგორიცაა ხარჯთეფექტურობის ანალიზი, რადგან ის ვერ შეძლებს მოგვცეს შესაბამისი ქმედებისათვის საჭირო საფუძველი იმ შემთხვევაში, როდესაც ზიანის ალბათობის შესახებ ძალზე მწირი ცოდნის გამო ჩვენ ვერ ვიყენებთ აღნიშნულ ინსტრუმენტებს. სირთულე დაკავშირებულია პრევენციული პრინციპის ისეთ სპეციფიკაციასთან, რომელიც ორივე უკიდურესობას აგვარიდებდა.

ამის ზუსტი და განზოგადებული სახით ფორმულირება თითქმის შეუძლებელია. შესაბამისად, პრევენციის პრინციპი უნდა განვიხილოთ როგორც ზოგადი სტრუქტურა, რომლითაც ვისარგებლებთ თითოეულ შემთხვევასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებისას. მიუხედავად ამისა, იმისათვის, რომ თავიდან ავიცილოთ თვითნებური ან დისკრიმინატორული გადაწყვეტილებები, საჭიროა ამ პრინციპის თანმიმდევრული გამოყენება, ხოლო მისი ზემოაღნიშნული უარყოფითი შედეგების მინიმუმამდე დასაყვანად საჭიროა გამშვები პირობები ემყარებოდეს სერიოზული ზიანის პოტენციური შესაძლებლობის მყარ მტკიცებულებას (და არა უბრალო ვარაუდს), ხოლო პრევენციული ქმედება მოსალოდნელი ზიანის პროპორციული იყოს. უნდა აღინიშნოს, რომ პრევენციული ქმედება უნდა ნიშნავდეს არა ტექნოლოგიის აკრძალვას, არამედ მის გაგრძელებას გარკვეული შეზღუდვების პირობებში, მოსალოდნელი რისკების თავიდან ასაცილებლად. ეს გათვალისწინებულია, მაგალითად, რიოს დეკლარაციის მითითებაში ხარჯთეფექტური ღონისძიებების შესახებ, ხოლო ევროპის კომისიის განცხადება პრევენციული პრინციპის შესახებ აღნიშნავს, რომ „ზოგიერთ

79 John Harris and SØren Holm, “Extending human lifespan and the precautionary paradox”, Journal of Medicine and Philosophy 27, no. 3 (2002): 355-68.

218

შემთხვევაში სრული აკრძალვა შეიძლება არ იყოს პოტენციური რისკის პროპორციული პასუხი“ და რომ „რისკის შემცირებისკენ მიმართული ღონისძიებები უნდა მოიცავდეს შედარებით ნაკლებად შემზღუდავ ღონისიებებს, როგორიცაა შესაბამისი მკურნალობა, ზეგავლენის შემცირება, გამკაცრებული კონტროლი, შემზღუდავი ნორმატიული აქტების მიღება, რეკომენდაციები რისკის ქვეშ მყოფი მოსახლეობისათვის, და სხვ.“

მნიშვნელოვანია ასევე ნათელი წარმოდგენა გვქონდეს პრევენციული პრინციპის როლის შესახებ რისკის შეფასებისა და მართვის საერთო პროცესში. ეს პრინციპი მკვლევარებისგან არ მოითხოვს შეასწორონ მტკიცებულების ნორმალური სტანდარტები ახალ ტექნოლოგიებთან დაკავშირებული რისკების შესახებ დასკვნების გაკეთებისას. ის შეიძლება მოითხოვდეს დამატებითი კვლევის ჩატარებას უკეთესი მტკიცებულების მისაღებად, მაგრამ პრევენციული პრინციპი აუცილებლად მოიცავს იმ ღონისძიებებს, რომლებიც უნდა გატარდეს ნებისმიერი არსებული მტკიცებულების საფუძველზე და, შესაბამისად, რისკის მართვას.80 ამ თვალსაზრისით, ეს მორალური და პოლიტიკური პრინციპია, რომლის ინტერპრეტაცია დამოკიდებული იქნება საზოგადოების სურვილზე, გაიღონ გარკვეული ხარჯები (არა მხოლოდ ეკონომიური) სხვადასხვა ტიპის რისკების თავიდან ასაცილებლად. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ პრევენციული პრინციპი არ არის ფიქსირებული მცნება, პირიქით, ის შეიძლება გაფართოვდეს და მოიცვას სოციალური ღირებულებების ცვლილებებიც, რაც, თავის მხრივ, მიზანშეწონილს ხდის მოსახლეობის ჩართულობას კონკრეტულ შემთხვევებში ამ პრინციპის გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას.

სასწავლო მაგალითი 8.4

გენეტიკური ინფორმაცია და ბიობანკები

კურტი არის მასწავლებელი ჩრდილო-აღმოსავლეთ ევროპის ერთ-ერთ ქალაქში. მას სთხოვეს, მონაწილეობა მიეღო მასშტაბური კვლევის პროექტში, რომელიც მიზნად ისახავს გულ-სისხლძარღვთა დაავადების გენეტიკის შესწავლას. ეს გულისხმობს დნმ-ის ნიმუშის აღებას, კითხვარის შეკითხვებზე პასუხის გაცემას და მკვლევარებისთვის საკუთარი მკურნალობის ზოგიერთი დეტალის განდობას. ეს კვლევა უშუალოდ დაეხმარება მკვლევარებს, გადაწყვიტონ, რომელი მედიკამენტი უნდა მისცენ კვლევაში მონაწილე პაციენტებს. კვლევას ახორციელებენ იმ საავადმყოფოს მკვლევარები, სადაც კურტი მკურნალობს, სამხრეთ ევროპის

80 Communication from the Commission on the Precautionary Principle, Summary, section 4: “პრევენციული პრინციპი გათვალისწინებულ უნდა იქნას რისკის ანალიზის სტრუქტურული მიდგომის გამოყენებისას, რაც მოიცავს სამ ელემენტს: რისკის შეფასებას, რისკის მართვას და რისკის შესახებ შეტყობინებას. პრევენციული პრონციპი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რისკის მართვისათვის“.

219

უნივერსიტეტის მკვლევართა ჯგუფთან და ჩინეთის სამედიცინო მეცნიერებების ინსტიტუტთან თანამშრომლობით.

კურტს სთხოვეს გაფართოებული ინფორმირებული თანხმობის მიცემა, რაც მეცნიერებს საშუალებას მისცემს შეინახონ დნმ-ის ნიმუში და ინფორმაცია მომავალ კვლევით პროექტებში გამოყენების მიზნით. ეს მათ თავიდან აარიდებს ყოველი ახალი პროექტისათვის ინფორმირებული თანხმობის მიღებასთან დაკავშირებულ ხარჯებს. კურტს შეუძლია აირჩიოს, მისცეს თუ არა უფლება მკვლევარებს დაუსვან მას დამატებითი შეკითხვები. დნმ დამუშავდება ჩინეთში, რის შემდეგაც გაიგზავნება სამხრეთ ევროპის უნივერსიტეტში ანალიზისათვის. ყველა პირდაპირი იდენტიფიკატორი (როგორიცაა მისი სახელი და მისამართი) ამოღებულ იქნება მანამ, სანამ ნიმუშები გაიგზავნება ჩინეთში. თუმცა, ნიმუშებს მინიჭებული აქვთ კოდები, რომლებიც დაცული იქნება უსაფრთხო ადგილას კურტის ჰოსპიტალში.

კურტისგან მიღებული ნიმუშები და ინფორმაცია შემდეგ შენახული იქნება ბიობანკში, რომელზეც სხვადასხვა მკვლევარებს ხელმისაწვდომობა ექნებათ მრავალი წლის განმავლობაში. დასაშვებია, რომ იაფი ტექნოლოგიის შემთხვევაში გენომის სრული სკანირების პროცესი შეიძლება ჩატარდეს ზოგიერთ ნიმუშზე და განთავსდეს ვებ გვერდზე, რათა სხვა მკვლევარებსაც შეეძლოთ მათი გამოყენება.

კითხვები

1. მისაღებია თუ არა ინფორმირებული თანხმობის მიღება მომავალ კვლევით პროექტებში ნიმუშებისა და ინფორმაციის გამოყენებაზე (გაფართოებული თანხმობა)?

2. ნიშნავს თუ არა ნიმუშებისა და ინფორმაციის კოდირება იმას, რომ საჭირო არ არის კურტისგან ინფორმირებული თანხმობის მიღება მომავალი კვლევების განხორციელებისათვის?

3. აუცილებელია თუ არა კურტს ვუთხრათ, რომ მისი დნმ დამუშავებული იქნება ჩინეთში და რომ ის დატოვებს ევროგაერთიანების საზღვრებს?

4. თუ მკვლევარები აღმოაჩენენ, რომ კურტის მსგავსი გენეტიკური განწყობის მქონე ადამიანების სიკვდილის ალბათობა იზრდება, თუ მათ მკურნალობენ იმ მედიკამენტით, რომელიც ჩვეულებრივ ჩრდილო-აღმოსავლეთ ევროპის ამ ნაწილში გამოიყენება გულის დაავადებების სამკურნალოდ, უნდა ეცნობოს თუ არა კურტს ამის შესახებ?

5. კვლავ უნდა მიმართონ თუ არა მკვლევარებმა კურტს იმისათვის, რომ მისგან აიღონ ნებართვა მისი გენომის სრულ სკანირებაზე, რომელიც შემდეგ ვებ გვერდზე იქნება განთავსებული?

220

დისკუსია

მოცემული სასწავლო მაგალითი აღძრავს საკითხებს ინფორმირებული თანხმობისა და გლობალური კვლევისა და მონაცემებზე გლობალური ხელმისაწვდომობის კონტექსტში მისი როლის შესახებ. ის ასევე მიუთითებს კითხვებზე, რომლებიც უფრო სპეციფიკურია გენეტიკისათვის და ეხება გენეტიკური ინფორმაციის მიმართ ჩვენს დამოკიდებულებას და მის კონტროლს. თავის მხრივ, ამ კითხვებს მივყავართ მეშვიდე თავში დასმულ კითხვებთან კვლევის მართვის ფორმისა და კონტექსტის და, ასევე, მეცნიერებისა და საზოგადოების ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ. ამ სასწავლო მაგალითის მიერ წამოჭრილი საკითხები გამომდინარეობს წინა თავებში, განსაკუთრებით, მეორე, მესამე და მეოთხე თავებში განხილული დისკუსიებიდან.

სამედიცინო კვლევის, განსაკუთრებით კი მოსახლეობისა და ეპიდემიოლოგიური კვლევების, მზარდი ინტერნაციონალური და კოლაბორაციული ბუნება გულისხმობს ამ სფეროში მომუშავე სხვადასხვა მკვლევართა უფრო ფართო ხელმისაწვდომობას მონაცემებზე. ამას, მასშტაბური გენეტიკური ინფორმაციის დამუშავებისა და ანალიზის გაუმჯობესებასთან ერთად, მნიშვნელოვანი გავლენა ექნება კვლევის განხორციელების გზებზე და, ასევე, დაავადებისა და მკურნალობის გაგების თვალსაზრისით მოსალოდნელ პროგრესზე. ქსოვილებისა და მონაცემების ფართომასშტაბური საერთაშორისო შეგროვების საგებელი მნიშვნელოვანი უნდა იყოს. ამგვარი კვლევის ხელშეწყობა მოითხოვს კვლევაში პაციენტისა და მოსახლეობის ჩართულობის უზრუნველყოფას.

ბიობანკები ადამიანის სხვადასხვა სახის ბილოგიური მასალის საცავებია. ეს მასალები შეიძლება იყოს დნმ, ქსოვილი, სიმსივნური ქსოვილის ნიმუში და სისხლი. ეს ბანკები შეიძლება ასევე შეიცავდნენ ამ ნიმუშების დონორთა კლინიკურ და/ან ფენოტიპურ მონაცემებს და, ამდენად, სასარგებლო, პაციენტზე ორიენტირებული კვლევების პოტენციალი მაქსიმალურად იზრდება. მიუხედავად იმისა, რომ მათი სპეციფიკური დანიშნულებები შეიძლება ფართოდ ვარირებდეს, ბიობანკების ზოგადი დანიშნულება კვლევის შედეგად შეგროვებული ნიმუშების დაცვაა. ბიობანკებთან დაკავშირებული პოლიტიკური საკითხები მოიცავს მათში დაცულ მასალებზე არადეპოზიტორთა ხელმისაწვდომობას, მათ შესაძლო კავშირს ინდუსტრიულ და კომერციულ ინტერესებთან და სხვა ნაციონალურ თუ ინტერნაციონალურ ბიობანკებთან მათი კავშირის ბუნებას.

გაფართოებული ინფორმირებული თანხმობა

ინფორმირებული თანხმობის ჩვეულებრივ მოდელში (მეორე თავი) თანხმობა ძალზე სპეციფიკურადაა დაკავშირებული კვლევის კონკრეტულ ნაწილთან. ის, ჩვეულებრივ, მოიცავს დეტალურ ინფრმაციას კვლევის ხასიათის, მასში

221

მონაწილეობის, კვლევის ავტორებისა და მოსალოდნელი შედეგების შესახებ. ბიობანკებთან მიმართებაში ამ მოდელის გამოყენება მოითხოვს დონორებისაგან ახალი თანხმობის მიღებას ყოველ ჯერზე, როდესაც მათი ნიმუშების გამოყენება ხდება მკვლევართა სხვადასხვა ჯგუფების მიერ ან სხვადასხვა მიზნებისათვის. კვლევაში მონაწილე დონორების შესაძლო რაოდენობიდან გამომდინარე, ეს შეიძლება საკმაოდ ხარჯიანი და არაპრაქტიკული იყოს და, შესაბამისად, მნიშვნელოვნად შეზღუდოს ბიობანკების გამოყენების შესაძლებლობა. ინფორმირებული თანხმობის გაფართოებული მოდელი, რომელიც ბიობანკების შემთხვევაში გამოიყენება, ცდილობს მაქსიმალურად შეუწყოს ხელი კვლევას ბიობანკის შექმნის პრინციპების შესაბამისად. სასწავლო მაგალითთან დაკავშირებული თითოეული კითხვა წარმოშობს სხვადასხვა საკითხებს გაფართოებული თანხმობის, მისი შეზღუდვებისა და მასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ეთიკური საკითხების შესახებ.

გაფართოებული ინფორმირებული თანხმობა, კვლევის სხვა სფეროებში გამოყენებული თანხმობის უფრო სპეციფიკური ფორმების მსგავსად, მოიცავს მონაწილის მიერ მკვლევარისათვის რაიმეს გაკეთებაზე ნებართვის მიცემას მიწოდებული ინფორმაციისა და მისი განხილვის საფუძველზე. თუმცა, გამომდინარე იქიდან, რომ ბიობანკებში დაცული ნიმუშების დანიშნულება მრავლობითი კვლევითი პროექტების ხელშეწყობაა, რომელთაგან ზოგიერთი მათგანი ნიმუშების შეგროვებიდან დიდი ხნის შემდეგ ხორციელდება, მიღებული ინფორმაცია, როგორც წესი, სრულიად განსხვავებულია პროექტების შესაბამისად. გაფართოებული ინფორმირებული თანხმობა, ჩვეულებრივ, განსხვავდება „ღია“ ან „საერთო“ თანხმობისაგან. 81 ეს უკანასკნელი წარმოადგენს თანხმობას ნიმუშის შეუზღუდავ გამოყენებაზე, მაშინ როდესაც გაფართოებული თანხმობა ეხება ფართო, მაგრამ მაინც სპეციფიკური სახის გამოყენებას. ამგვარად, გაფართოებული ინფორმირებული თანხმობა მოიცავს კვლევის მონაწილეთა თანხმობას სხვადასხვა კვლევით პროექტებში, მათ შორის სხვადასხვა მკვლევარების მიერ და სხვადასხვა კონტექსტში, თავიანთი ნიმუშების ან მონაცემების გამოყენებაზე. ეს იმას ნიშნავს, რომ, ღია თანხმობისაგან განსხვავებით, გაფართოებული თანხმობა ეყრდნობა ინფორმაციას განსახორციელებელი კვლევის ტიპის შესახებ, ბიობანკისთვის განსაზღვრული პოლიტიკის შესაბამისად.

თანხმობის ეს მოდელი გამართლებულია შესაბამისი კვლევის მოსალოდნელი სარგებლით, მოსალოდნელი რისკის დაბალი ხარისხით (პრივატულობისა და კონფიდენციალურობის დაცვის ადეკვატური ზომების გათვალისწინებით) და ავტონომიის მიმართ პატივისცემით. ერთის მხრივ, შეიძლება არსებობდეს კრიტიკული მოსაზრებები, რომ ავტონომიის მიმართ პატივისცემა მოითხოვს, კომპეტენტურ ადამიანებს მიეცეთ შესაძლებლობა დათანხმდნენ იმაზე, რაც მათ

81 Mats G Hansson et al., “Should donors be allowed to give broad consent to future biobank research?”, Lancet Oncology 7 (2006): 266-9.

222

სურთ, იმ პირობით, რომ ეს სხვებს არ ავნებს, რაც გულისხმობს გაფართოებულ და ღია თანხმობასაც კი ნიმუშების გამოყენებაზე. მეორეს მხრივ, შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება, რომ ნიმუშების გამოყენების შესახებ სპეციფიკური ინფორმაციის ნაკლებობა შეუძლებელს ხდის ამგვარი თანხმობის სრულ ავტონომიურობას. ღია თანხმობასთან შედარებით გაფართოებულ თანხმობას შეიძლება ჰქონდეს გარკვეული უპირატესობა იმ თვალსაზრისით, რომ გამოყენების სპექტრი ლიმიტირებულია და, შესაბამისად, ინფორმირებული გადაწყვეტილებები გარკვეულწილად არ დაეყრდნობა დონორის წარმოდგენას მომავალი გამოყენების მოსალოდნელი სპექტრის შესახებ. მიუხედავად ამისა, შეიძლება ჩაითვალოს, რომ გაფართოებულ თანხმობას აკლია სხვა, უფრო სპეციფიკური თანხმობებისთვის დამახასიათებელი მორალური ავტორიტეტი, რაც უფრო სრულფასოვანი ინფორმაციითაა განპირობებული. თუკი ასეა, მაშინ, არაკომპეტენტური მონაწილეების შემთხვევის მსგავსად, მკვლევარებს უფრო მეტი პასუხისმგებლობა უნდა დაეკისროთ, რომ ზიანისაგან დაიცვან კვლევის სუბიექტები.

მრავალი ეთიკური მოსაზრება გაჩნდა ბიობანკებთან დაკავშირებული გაფართოებული თანხმობის წინააღმდეგ.82 პირველ რიგში, ჩვეულებრივ თანხმობაში უზრუნველყოფილია კვლევიდან ნებაყოფლობითი გასვლის შესაძლებლობა, ხოლო გაფართოებულ თანხმობაში ეს შეიძლება რთული იყოს. ნიმუშები და მონაცემები შეიძლება გამოყენებულ იქნას მრავალ სხვადასხვა კვლევით პროექტებში და გაბნეული იყოს სხვადასხვა ლაბორატორიებსა და კვლევის ანგარიშებში. ამის საპასუხოდ უნდა აღინიშნოს, რომ გარკვეულ კვლევაში მონაწილეობაზე ჩვეულებრივი თანხმობისას კვლევიდან გასვლა არ ნიშნავს, რომ ის არ ჩატარდა. ყოველთვის არ არის შესაძლებელი რეტროსპექტულად გამოვრიცხოთ მონაწილე ან გავაუქმოთ ექსპერიმენტული პროცედურა. იგივე შეიძლება ითქვას ბიობანკებზეც. თუმცა, ნიმუშები და მონაცემები შეიძლება ამოღებულ იქნას მომავალი კვლევებიდან, თუკი დონორს ასე სურს.

მეორეს მხრივ, შეიძლება არსებობდეს კრიტიკული მოსაზრებები პრივატულობისა და კონფიდენციალურობის შესახებ. ერთ-ერთი ასეთი მოსაზრება ეხება უსაფრთხოების ნორმების უშუალო დარღვევას. პრივატულობისა და კეთილდღეობის თვალსაზრისით, ძალზე მნიშვნელოვანია უსაფრთხოების ზომების უზრუნველყოფა, ხოლო დონორების მიერ მიცემული გაფართოებული თანხმობის სანდოობის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია თანხმობის დროს აღწერილი უსაფრთხოების ზომების შენარჩუნება.

გარდა ამისა, უარყოფითი შეხედულებები შეიძლება დაკავშირებული იყოს ანონიმურობასთან, როგორც პრივატულობისა და კონფიდენციალურობის უზრუნველყოფისა და ზიანის პრევენციის საშუალებასთან. მეორე კითხვა

82 Bjцrn Hofmann, “Broadening consent – and diluting ethics?”, Journal of Medical Ethics 35 (2009): 125-9.

223

მიუთითებს, რომ ნიმუშებისა და მონაცემების ანონიმურობამ შეიძლება ხელი შეუწყოს გაფართოებული თანხმობის მართებულობას. აქ საკითხი მდგომარეობს იმაში, რომ ნიმუშს ან მონაცემებსა და ინდივიდუალურ დონორს შორის კავშირის გაწყვეტის შედეგად ზიანის რისკი მცირდება და, შესაბამისად, დონორს აღარ სჭირდება დაიცვას საკუთარი ინტერესები თავისი ნიმუშის ან მონაცემების გამოყენების გაკონტროლების გზით. თუმცა, როგორც მეოთხე თავში აღვნიშნეთ, შეიძლება იყოს სიტუაციები, როდესაც ანონიმური მონაცემებიც კი კვლავ დაკავშირებულ იქნას ინდივიდის პირად მონაცემებთან ისე, რომ დაირღვას პრივატულობა და კონფიდენციალურობა. ამის შესაძლო მაგალითია კურტის გენომის სრული სკანირება, რომელიც კურტის ან მისი ოჯახის ნაცნობ ადამიანებს წყაროს ამოცნობის საშუალებას მისცემს. ასევე შესაძლებელია, რომ ასეთი იდენტიფიკაცია მომავალში კიდევ უფრო გაადვილდეს იმის შედეგად, რომ უფრო მეტი გენეტიკური ინფორმაცია იქნება ხელმისაწვდომი უფრო მეტი ადამიანისათვის. ამ მიზეზების გამო, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ეს ნაბიჯი მოითხოვს სპეციფიკურ თანხმობას პუბლიკაციის დროს, და არა უფრო ადრეულ ეტაპზე მიცემულ გაფართოებულ თანხმობას.

დაბოლოს, როგორც მეოთხე კითხვაშია მითითებული, არსებობს უკუკავშირის საკითხები, რომლებიც უფრო კვლევის მეორეხარისხოვან შედეგებთანაა დაკავშირებული. ზოგიერთი სახის კვლევამ, განსაკუთრებით კი გენეტიკურმა კვლევამ, შეიძლება შემთხვევით აღმოაჩინოს დაავადების მიმართ გენეტიკური წინასწარ განწყობა ან სხვა ისეთი ინფორმაცია, რომელიც დონორისათვის მნიშვნელოვანია. ამ შემთხვევაში შეიძლება საჭირო იყოს გარკვეული პოლიტიკის შემუშავება თანხმობის ფორმასთან მიმართებაში, რათა შევძლოთ ამგვარი აღმოჩენების სწორად მართვა. თუ ნიმუშების ანონიმურობა სრულიად დაცული იქნებოდა (ყოველგვარი კოდის გარეშე, რომ არ მომხდარიყო მისი დაკავშირება წყაროსთან), მაშინ ეს დაბლოკავდა დონორისათვის კლინიკური ინფორმაციის მიწოდების შესაძლებლობას და, შესაბამისად, მოიხსნებოდა მორალური დილემა იდივიდუალური შედეგების დონეზე. თუმცა, კლინიკურად ორიენტირებული მკვლევარები ხშირად თავს უხერხულად გრძნობენ იმის გამო, რომ მათ არ შეუძლიათ მნიშვნელოვანი ინფორმაციის მიწოდება საკვლევი პირებისათვის, განსაკუთრებით, როდესაც ეს ეხება სერიოზულ განკურნებად მდგომარეობას. ამან შეიძლება მიზეზი მოგვცეს იმისათვის (გარდა მეოთხე თავში აღნიშნული საკითხებისა), რომ არ უზრუნველვყოთ ნიმუშების სრული ანონიმურობა და, ნაცვლად ამისა, მათ მივანიჭოთ კოდები, ისე როგორც ეს სასწავლო მაგალითშია აღწერილი. შედეგად, მნიშვნელოვანი ხდება გაფართოებულ თანხმობაში გავითვალისწინოთ ის გარემოებები, სადაც საჭირო იქნება კოდების გამოყენება შედეგების უკუგების მიზნით. როგორც მეოთხე თავში აღვნიშნეთ, გენეტიკურ კონტექსტში მიღებული მეორეხარისხოვანი შედეგები არ არის ორიგინალური, და მიუხედავად

224

განსხვავებული შეხედულებებისა მათი ფართოდ გავრცელების შესახებ, არსებობს პრაქტიკული დილემა, რომელსაც ამგვარი კვლევა შეიცავს.

კვლევის მართვა

გაფართოებული თანხმობის გაგების საუკეთესო საშუალება შეიძლება იყოს კვლევის მენეჯმენტის გარკვეულ მოწყობაზე მიცემული თანხმობა.83 ეს იმას ნიშნავს, რომ როდესაც ინდივიდი იძლევა „გაფართოებულ თანხმობას“ თავისი ნიმუშების ან მონაცემების მომავალ კვლევებში გამოყენებაზე, ისინი ნებართვას აძლევენ ვიღაც სხვას, ჩვეულებრივ ბიობანკის მმართველობას, მისი შეხედულებისამებრ გამოიყენოს ეს ნიმუში ან მონაცემები. გამომდინარე აქედან, მართვის საკითხი მნიშვნელოვანი ხდება. არსებობს სხვადასხვა სახის პოლიტიკა და განკარგულებები, რომლებიც ნათლად არის ფორმულირებული მომავალი სპეციფიკური სახის კვლევისგან დამოუკიდებლად. ისინი აყალიბებენ როგორც ბიობანკის ორგანიზაციულ პრინციპებს, ისე თანხმობის პირობებს. აღნიშნული პირობები შეიძლება მოიცავდეს:

• მენეჯმენტი და სტრუქტურები84 თანხმობაში ნათლად უნდა იყოს გადმოცემული ბიობანკის მენეჯმენტისა და მმართველობის ორგანოს როლი და შემადგენლობა. იდეალურ შემთხვევაში მმართველი ორგანო დამოუკიდებელი უნდა იყოს ბიობანკში კვლევის ჩატარებით დაინტერესებული პირებისაგან, მისი მუშაობა და გადაწყვეტილებები გამჭვირვალე უნდა იყოს, ის ანგარიშვალდებლი უნდა იყოს ყველა დაინტერესებული მხარის წინაშე, უნდა ფლობდეს მოთმინების უნარს და მოიცავდეს საზოგადოებრივ წარმომადგენლობასა და ჩართულობას.85

• ნიმუშებისა და მონაცემების უსაფრთხო შენახვის უზრუნველყოფა პოტენციური დონორები ინფორმირებული უნდა იყვნენ იმ პროცესების შესახებ, რომლებიც უზრუნველყოფს კონფიდენციალური მონაცემებისა და ნიმუშების დაცვას.

• ზოგადი პოლიტიკა კომერციული მონაწილეობის, კომერციული ხელმისაწვდომობისა და ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების შესახებ ნათელი უნდა იყოს, თუ როგორ მართავს ბიობანკი ურთიერთობებს სხვა ორგანიზაციებთან, მათ შორის ნაციონალურ და საერთაშორისო ბიობანკებთან და

83 Matti Hдyry, Ruth Chadwick, Vilhjбlmur Бrnason and Gardar Бrnason, The Ethics and Governance of Human Genetic Databases: European Perspectives (Cambridge: Cambridge University Press, 2007). 84 Council of Europe, Recommendation Rec(2006)4 of the Committee of Ministers to Member States on Research on Biological Materials of Human Origin, Chapter 5. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/Activities/02_Biomedical_research_en/Rec%20biomat%20CM.pdf 85 Mairi Levitt, “UK Biobank: a model for public engagement?”, Genomics, Society and Policy 1, no. 3 (2005): 78-81.

225

კვლევის კონსორციუმთან, და, ასევე, რა დამოკიდებულება აქვს მას კომერციულ ინტერესებთან. აშკარაა, რომ, მაგალითად, ფარმაცევტული კომპანიების მონაწილეობა კონკრეტული ბიობანკისთვის მნიშვნელოვანი იქნება და გაზრდის კვლევის შედეგების სამედიცინო პრაქტიკაში გამოყენების პერსპექტივას. თუმცა, როგორც მეშვიდე თავში ვიხილეთ, მოგების მოტივაცია გარკვეულ საფრთხეებს ქმნის.86

• უკუგების მექანიზმები და დონორის ჩართულობა საჭიროა დეტალების მოწოდება დონორებისა და ზოგადად საზოგადოების ბიობანკის პროცესებში ჩართულობის შესახებ. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია იმ პროცედურების არსებობა, რომელთა მეშვეობითაც ეს ჯგუფები მუდმივად ინფორმირებული იქნებიან მიმდინარე კვლევისა და მისი პროგრესის შესახებ.

• მეორეხარისხოვანი შედეგების განკარგვის პოლიტიკა როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, უნდა არსებობდეს პოლიტიკა პაციენტებისათვის კლინიკური ინფორმაციის მიწოდებისა და მეორეხარისხოვანი შედეგების განკარგვის შესახებ. ამგვარი შესაძლებლობები მოიცავს: საშუალება მივცეთ დონორს არჩევანი გააკეთოს ალტერნატივების სიიდან (რის შესახებ სურს და რის შესახებ არ სურს ინფორმაციის გაგება), ვაცნობოთ, რომ უკუგება განხორციელდება დონორის ზოგადი პრაქტიკის ექიმის მეშვეობით, ან ვაცნობოთ, რომ არავითარი უკუგება არ იქნება.

მოცემული სასწავლო მაგალითი ასევე აღძრავს საკითხებს კვლევის გლობალური მენეჯმენტის შესახებ. საერთაშორისო პარტნიორების მონაწილეობა კვლევაში, რომელიც ნაციონალურ საზღვრებს სცდება, ნიშნავს იმას, რომ ამ კონტექსტში საჭიროა გარკვეული ფორმის მეთვალყურეობის გათვალისწინება. ერთ-ერთი საშუალებაა საერთაშორისო კომიტეტის ჩამოყალიბება, რომელიც ამ კვლევას შეისწავლის. მეორე მხრივ, კვლევაში მონაწილე თითოეული ქვეყნისთვის შეიძლება დაწესდეს მოთხოვნები სპეციფიკური სტანდარტებისა და პროცესების შესახებ.

ბიობანკის მმართველობასთან და კვლევის მზარდ გლობალურ ხასიათთან დაკავშირებული საკითხები ეხმიანება მეშვიდე თავში განხილულ ზოგიერთ თემას. კვლევის გლობალური კონტექსტი ბადებს კითხვებს იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა უზრუნველვყოთ გლობალური საზოგადოების როლი მეცნიერებისა და ტექნოლოგიური კვლევების პროგრესში და მათი პროდუქტების გავრცელებაში. და კვლავ, ის წამოჭრის საკითხებს საზოგადოების მიერ მეცნიერების მართვისა და კონტროლის შესახებ. კერძოდ, რამდენად ითვალისწინებს ბიობანკის მმართველობა მოსახლეობისა და საზოგადოების და, ასევე, მკვლევარებისა და დონორების ინტერესებს, მოსაზრებებსა და ღირებულებებს?

86 H. Gottweis and K. Zatloukal, “Biobank governance: trends and perspectives”, Pathobiology 74 (2007): 206-11.

226

გენეტიკური განსაკუთრებულობა

სასწავლო მაგალითის მეხუთე კითხვა ითვალისწინებს გაფართოებული თანხმობის მართებულობას ინდივიდის გენეტიკურ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის გაფართოების თვალსაზრისით. გენეტიკური ინფორმაცია (როგორც აღვნიშნეთ 4.2 სასწავლო მაგალითის დისკუსიაში) გაზიარებულია ოჯახის წევრებს შორის და, ამდენად, ერთი პიროვნების ინფორმაცია ნიშნავს სხვების ინფორმაციასაც. ამას მივყავართ კონფიდენციალურობასა და პრივატულობასთან დაკავშირებულ სხვადასხვა საკითხებამდე. რამდენად ნიშნავს ეს, რომ გენეტიკური ინფორმაცია და გენეტიკური კვლევა საჭიროებს სხვა საკვლევი პირის ჩვეულებრივი სამედიცინო ინფორმაციისაგან განსხვავებულ მიდგომას?87

არსებობს ორი შესაძლო მიდგომა, რომლებიც დაგვეხმარება გავიგოთ გენეტიკური ინფორმაციის განსხვავება სხვა სახის ინფორმაციისაგან. პირველ რიგში, ჩვენ შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ გენეტიკური ინფორმაცია უფრო ინტიმური, პერსონალური ან პრივატულია, ვიდრე სხვა სახის სამედიცინო ინფორმაცია. ნაწილობრივ, ამის მიზეზია ის, რომ მისი განსაკუთრებული მნიშვნელობა გამომდინარეობს იდეისაგან, რომლის მიხედვითაც გენეტიკური ინფორმაცია გარკვეულწილად განსაზღვრავს „ვინ ვართ ჩვენ“. ამგვარად, ამ არგუმენტის შესაბამისად, ნაწილობრივ იმის გამო, რომ გენეტიკური ინფორმაცია ეხება ჩვენს ბაზისურ, არსებით და უცვლელ მახასიათებლებს, ის სპეციალურ დაცვას იმსახურებს. გენეტიკური განსაკუთრებულობის ამ გავრცელებულ ვერსიაზე მთავარი პასუხი იქნებოდა სამედიცინო ინფორმაციის შედარება გენეტიკურ ინფორმაციასთან იმ მიზნით, რომ შემოწმდეს, რამდენად უფრო პერსონალური, ინტიმური და პრივატულია ეს უკანასკნელი.

გენეტიკური განსაკუთრებულობის მეორე ვერსია მიუთითებს გენეტიკური ინფორმაციის საზიარო ბუნებაზე და აღნიშნავს, რომ სწორედ იმიტომ, რომ ამ სახის ინფორმაცია არ არის მხოლოდ ერთი ინდივიდის ინფორმაცია, ის განსაკუთრებულია და საჭიროებს შესაბამის მიდგომას. ამ შეხედულების მიხედვით, გენეტიკური ინფორმაციის გაგება უკეთ შეიძლება, თუ ის განიხილება როგორც კოლექტიური, ჯგუფური ინფორმაცია, რომელიც საჭიროებს კონფიდენციალურობისა და გამჟღავნების განსხვავებულ სტანდარტებს.88 კურტის გენომის ეკრანზე გამოფენა ასევე მოიცავს მისი ნათესავების (შესაძლოა სენსიტიური) ინფორმაციის გამჟღავნებას. ის, თუ რამდენად სწორია, რომ მხოლოდ კურტმა უნდა მისცეს თანხმობა, რამდენად საჭიროა, რომ მისი ოჯახის წევრებმაც მიღონ მონაწილეობა

87გენეტიკური კვლევის წარმართვის შესახებ ზოგადი ინფორმაციისათვის იხილეთ: Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Biomedical Research (Strasbourg, 25.I.2005), Articles 11 and 12. http://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/ Activities/ 02_Biomedical_research_en/195%20Protocole%20recherche%20biomedicale%20e.pdf 88 Michael Parker and Anneke M. Lucassen, “Genetic information: a joint account?”, British Medical Journal 329 (2004): 165; S. Matthew Liao, “Is there a duty to share genetic information?”, Journal of Medical Ethics 35 (2009): 306-9.

227

თანხმობის მიცემაში, ან ამ საკითხების კომპლექსურობა რამდენად ეფექტურად გამორიცხავს კურტის გენომის საჯაროდ გამოფენას, ძირითადად დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რამდენად განსაკუთრებულია გენეტიკური ინფორმაცია და იმ წონაზე, რომელსაც ჩვენ ვაკუთვნებთ ამ ინფორმაციის მიმართ მისი ოჯახის წევრების ინტერესს.

დასკვნა

მეშვიდე და მერვე თავები მნიშვნელოვნად განსხვავდება წინა თავებისაგან. ისინი ორ ძირითად მიზანს ემსახურებიან. პირველ რიგში, ისინი გვაცნობენ მთელ რიგ ეთიკურ საკითხებს, რომლებიც წარმოიშვება ბიოტექნოლოგიური კვლევის განვითარებად სფეროებში. აღნიშნული ეთიკური საკითხები შეესატყვისება 21-ე საუკუნეში კვლევის პროგრესის თანმხლებ მნიშვნელოვან ეთიკურ საკითხებს. მეორე მხრივ, სასწავლო მაგალითები და დისკუსიები მოიცავენ მეცნიერებისა და საზოგადოების თანამედროვე კომპლექსური და რთული ურთიერთდამოკიდებულების ელებენტებს. მეშვიდე თავში ჩვენ თეორიულად განვიხილეთ, თუ რა ეთიკური კითხვები ჩნდება მეცნიერების მართვისა და, ზოგადად, საზოგადოებასთან მისი ურთიერთობის შესახებ. ჩვენ გამოვკვეთეთ და შემდეგ სასწავლო მაგალითების გამოყენებით შევისწავლეთ ამ საკითხებთან დაკავშირებული ოთხი ძირითადი თემა.

ბოლო ორ თავში დასახული მიზნები თავს უყრის თითოეული სხვა თავის ელემენტებს და საშუალებას აძლევს მკითხველს გამოიყენოს მიღებული ინფორმაცია ახალი ბიოტექნოლოგიების განვითარების კონტექსტში.

დამატებითი ლიტერატურა

რეპროდუქცია და რეპროდუქციული ტექნოლოგიები

• Dresser, Rebecca. “Designing babies: human research issues”, IRB: Ethics and Human Research 26, no. 5 (2004): 1-8. • Lockwood, Michael. “The moral status of the human embryo”, Human Fertility 4, no. 4 (2001): 267-9. • Ord, Toby. “The scourge: moral implications of natural embryo loss”, American Journal of Bioethics 8, no. 7 (2008):12- 19. • Warren, Mary Ann. “On the moral and legal status of abortion”, The Monist 50 (1973): 43-61.

მკურნალობისა და სრულყოფის განსხვავება • Daniels, Norman. “Normal functioning and the treatment enhancement distinction”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 9, no. 3 (2000):309-22. • Juengst, Erik T. “Can enhancement be distinguished from prevention in genetic medicine?” Journal of Medicine and Philosophy 22, no. 2 (1997): 91-8. • Lin, Patrick and Fritz Allhoff. “Untangling the debate: the ethics of human enhancement”, Nanoethics 2 (2008): 251-64.

გენერაციული მარგებლობა და გენერაციული ავტონომია

228

• Robertson, John A. “Embryos, families, and procreative liberty: the legal structure of the new reproduction”, Southern California Law Review 59 (1986): 939-1041. • Savulescu, Julian. “Procreative beneficence: why we should select the best children”, Bioethics 15, no. 5/6 (2001): 413- 26. • Sparrow, Robert. “Procreative beneficence, obligation, and eugenics genomics”, Society and Policy 3, no. 3 (2007): 43- 59.

ბუნების კანონებში ჩარევა • Habermas, Jurgen. The Future of Human Nature (Cambridge: Polity Press, 2003). • Norman, Richard. “Interfering with nature”, Journal of Applied Philosophy 13, no. 1 (1996): 1-11. • Sandel, Michael. “The case against perfection”, The Atlantic Monthly 293, no. 3 (2004): 51-62. • Sheehan, Mark. “Making sense of the immorality of unnaturalness”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 18, no. 2 (2009): 177-88.

გენური თერაპია • Baruch, Susannah. Human Germline Genetic Modification: issues and options for policymakers (Washington: Genetics and Public Policy Center, 2005). http://www.dnapolicy.org/images/reportpdfs/HumanGermlineGeneticMod.pdf • Gelsinger, Paul and Adil E. Shamoo. “Eight years after Jesse’s death, are human research subjects any safer?”, Hastings Center Report 38 (2008): 25-7. • Loftis, J. Robert. “Germ-line enhancement of humans and nonhumans”, Kennedy Institute of Ethics Journal 15, no. 1 (2005): 57-76.

ღეროვანი უჯრედები • Cyranoski, David. “5 things to know before jumping on the iPS bandwagon”, Nature 452 (2008): 406-8. • Hinxton Group. Consensus Statement: Science, Ethics and Policy Challenges of Pluripotent Stem Cell-Derived Gametes (11th April 2008). http://www.hinxtongroup.org/Consensus_HG08_FINAL.pdf • International Society for Stem Cell Research. Guidelines for the Conduct of Human Embryonic Stem Cell Research (2006). http://www.isscr.org/guidelines/index.htm • Testa, Giuseppe and John Harris. “Ethics and synthetic gametes”, Bioethics 19, no. 2 (2005): 146-66.

კლონირება • Hдyry, Matti. “Philosophical arguments for and against human reproductive cloning”, Bioethics 17 (2003): 447-59. • Robertson, John A. “The question of human cloning”, Hastings Center Report 24, no. 2 (1994): 6-14.

კოხლეარული იმპლანტები და უნარშეზღუდულობა • Lane, Harlan and Michael Grodin. “Ethical issues in cochlear implant surgery: an exploration into disease, disability, and the best interests of the child”, Kennedy Institute of Ethics Journal 7 (1997): 231-51. • Levy, Neil. “Reconsidering cochlear implants: the lessons of Martha’s Vineyard”, Bioethics 16 (2002), 134-53. • Sparrow, Robert. “Defending deaf culture: the case of cochlear implants”, The Journal of Political Philosophy 13, no. 2 (2005): 135-52.

ნანოტექნოლოგია • Allhoff, Fritz. “Risk, precaution, and emerging technologies”, Studies in Ethics, Law, and Technology 3, no. 2 (2009),

229

Article 2. • Clarke, Steve. “Future technologies, dystopic futures and the precautionary principle”, Ethics and Information Technology 7 (2005): 121-6. • Commission of the European Communities. Communication from the Commission on the Precautionary Principle, COM(2000)1 final. http://eur-lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!DocNumber&lg=en&t ype_doc=COMfinal&an_doc=2000&nu_doc=1 • Fisher, Elizabeth. “Is the precautionary principle justiciable?”, Journal of Environmental Law 13, no. 3 (2001): 315-34. • Fisher, Elizabeth. “Precaution, precaution everywhere: developing a ‘common understanding’ of the precautionary principle in the European Community”, Maastricht Journal of European and Comparative Law 9, no. 1 (2002): 7-28. • Hughes, Jonathan. “How not to criticize the precautionary principle”, Journal of Medicine and Philosophy 31 (2006): 447- 64. • Nordmann, Alfred. “If and then: a critique of speculative nanoethics”, Nanoethics 1 (2007): 31-46. • Weckert, John and James Moor. “The precautionary principle in nanotechnology”, International Journal of Applied Ethics 20, no. 2 (2006): 191-204.

გენეტიკა და ბიობანკები • Hansson, Sven O. “The ethics of biobanks”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 13, no. 4 (2004): 319-26. • Hansson, Mats G. et al., “Should donors be allowed to give broad consent to future biobank research?”, The Lancet Oncology 7, no. 3 (2006): 266-9 • Hofmann, Bjцrn. “Broadening consent – and diluting ethics?”, Journal of Medical Ethics 35 (2009): 125-9. • Liao, S. Matthew. “Is there a duty to share genetic information?”, Journal of Medical Ethics 35 (2009): 306-9. • Parker, Michael and Anneke M. Lucassen. “Genetic information: a joint account?”, British Medical Journal 329 (2004): 165-7.