TRK KOZMOLOJSNE GR

Eski Trkler evren] nasl tasar l yor lard? Evrenle ilgili d n c e l e r i y l e gk, yer ve atalar tapm gibi d insel i n a n l a r ve ay in ler i a r a s n d a ne tr l iki ler v a r d ? Emel Esin, Trk Kozmolojisine Glr l ' te bu ve benzeri s o r u l a r n yant n aryor. Yksek renimini Paris'te Ecole des Sciences Polltlq-u e s ' i n t a r i h b l m n d e y a p a n ve Trk konografisinde Ejder balkl teziyle Par is n i v e r s i t e s i n d e doktorasn t a m a m l a y a n yazar, bildii ok s a y d a dil s a y e s i n d e g e r e k Bat g e r e k s e D o u k a y n a k l a r n incelemi ve dnyann eit l i blgeler ine a r a t r m a gezileri yapmtr. Emel Es in, Trk sanat , arkeolojisi, t a r i h i k o n u l a r n d a h e m T r k e h e m d e y a b a m d i l lerde y a k l a k drt y z m a k a l e k a l e m e almtr. Eserler i yurt iinde olduu kadar yurtdnda da ara t rmaclarn bavurduu nemli kaynaklar arasndadr. E m e l E s i n , uzun bir a r a d a n sonra toplu eser ler in in bu ilk cildiyle yeniden okurla buluuyor.

EMEL ESN TRK KOZMOLOJSNE GR

Trk Ko?niLJI',ii.^ :i d'i.'^

oluturan "Gk v;- Yer" isimli makale, !979'l; 'idik KS Seri ll'yc :k' olarak l'ala I'ici Kr;;-,-i!i>r'oi

iis! ( Devir rV:.'!ir.'niiltfij isinili klaptanalnmtr.

Kabala Yaymevi'de Birinci Basm: Kasm 1001

Kapak Dzeni: Serdar Bal Yayma Hazrlayan: Ergun Kocabyk

Bask: Yaylack Matbaas Mcellil: Yediim Mccllithaesi

KABALCI YAYINEV Himaye-i Efal Sok. 8-B Cagaloglu 34410 STANBUL

Tel: (0211) 526 85 86 Faks: (o i ) 51) 63 05

KTPHANE BLG KARTI Cataloging-in-Publicaton Daa (CP)

Esin. Emel Trk Kozmolojisine Girif

Kozmoloji 2. Dinler Tarihi 3. Orta Asya

EMEL ESN

TURK KOZMOLOJSNE

GR

(jfy KABALCI YAYINEV

NDEKLER

KSALTMALAR 7

NSZ 9

YAZARN NSZ 15

. EVRENSELCI DKOTOM: IKI ANA ILKEYE INDIRGENMI ALEM DZENI 19

1. Yaruk ve Kararg lkeleri ile Unsurlar 19

2. Jrfe'lar (Kozmolojik ldeogramlar) 26

II. MEKN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER 39

1. Gk 3 9 2. Kk gns (Gk ark) 42 3. Yer 4 7

4. d (Zaman) 50 III. SOMUT DNCELER 56

1. Tengridem'kr (Semaviler) 56 2. Yir-Tengri Kam, Yir-Sub/v Kut'lart ve nsan Ruhlar 77

IV. AYNLER... 93

1. Genel Bak 93

a. u Ayinleri 93 b. Hsiung-nu Ayinlerine Genel Bak 97

c. Kk Trk Aminlerine Genel Bak 97

d. Takvimler 1 0 4

2. Gk ile Ate ve Su Ayinleri 107

a. u Dnemi 107 b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi 111

c. Tie-lt ve Kk Trk Dnemi 114

3. Alplk Kurumuna zg Trenler 119 a. u Dnemi 119 b. Hsiung-nu, Tabga ve Ak-Hun evreleri 126 c. Kk Trk, Uygur ve Hhnl evreleri 128 d. Ouz evresi 141

4. Gne. Ay ve Kaanlk Ayinleri 147 a. u ve Hsiung-nu Dnemi 147 b. Kfe Trk, Uygur ve Hkn\ Trk Dnemleri 148

5. Yer, Yer-Su, Aga, Dag ve Yog (Cenaze Treni) ile ilgili Ayinler 159

a. u Dnemi 159 b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi 163

c. ince Kao-ch't (Kagn) ve T'ie-le Denen Trk Boylar Kaanl ik Kk Trk ve Uygur Kaanlklar Dnemi 164

6. Kt Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Ynelik 'Giyimli (Maske) Ayinler 174

KAYNAKA 177 DZN 189

fi

KISALTMALAR

AARP Art and Archaeology Research Papers, Londra.

AIUON Annali deli' Istituto Univers. Orientale di Napoli.

AM Asia Majr,

AOASH Ata Ohenialia Academiae Scientiarum Hungaricae,

Budapete.

APAvV Abhandlungen der Preussischcn Akademie der Wissenschaftcnt Berlin.

BMFEA Bul/etin oj the Museum oj Far-Eastern Antiquities, Stockholm.

CAJ Central Asiatic Journal.

CT Cultura Turcica, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits.

EDTF Ergebnisse der deutschen Turfan Froschung, Lepzig. 1 9 7 1 . IA islam Ansiklopedisi

JA Journal Asiatique, Paris.

JBAS Journal 0} the Royal Asiatic Society.

KB Ysuf Hss Hcib, Kuuidgu-Bi/ig, R. Arat basks, stanbul,

947-

KO Kunst des Orients.

KSIIMK Kratkie soobeniya Instituta materiaV noy kulturii, Moskova-

Leningrad

MAS Mongofshiy arxeologicesfe(y sbornife, Moskova. MIA Material i issledovantya po arxeoiogii SSR, Moskova.

MRTB Memoirs of the Research Department o] the Toyo Bunko.

PIAC Permanent International Altaistic Confercnce.

SA Sovetskaya Arxe

SAD Seluklu Aratrmalar Dergisi.

SE Sovetskaya Etnografiya.

SPAvV Sitzungfjerichtederpreussischen Akademie der VAssenschaJten, \ Berlin.

ST | Stwfta Turdca. STY Sanat Tarihi Yll, IsianbuL

TK Trk Kltr

TKA Trk Kltr Aratrmalar.

TKEK Trk Kltr El-Kitab.

VAJ Vral-AltaischeJahrbcher, Hamburg. VANK Vestnik Akademii Nauh Kazak SSR, Alma-ala.

NSZ

Dr. Emel Esin'in ( 1 9 1 4 - 1 9 8 7 ) eserlerini, dilini sadeletirerek bir dizi halinde yeniden yaymlarken, yazar hakknda ksa bir bilgi

vermenin gerekli olduunu zannediyorum. Emel Esin geni klir, Dogu ve Bat dillerine hakim olmas, alkanl, konusuna gnlden ball, kendi kendini mkemmel ekilde yetitirmesi, Orta Asya Trk sanat ve tarihi konusundaki orijinal aratrmalaryla dnya apnda ne kavumasyla nadir rastlanacak kiilerden biridir. Emel

Hanm, 1 9 1 4 ylnda istanbul'da dodu. Babas Ahmet Ferit Tek ( 1 8 7 7 - 1 9 7 1 ) , I!. Merutiyet yllarnda ttihat ve Terakki Frkas Ktahya mebusu olarak parlamentoya girmi, Trklk akmnn nc

kiilerinden biri olarak Trk Ocaklarnn oluumunda etkili olmu ve

1 9 1 3 ' t e kurulan bu kurumun ilk genel bakan seilmitir. Daha

sonraki yllarda Milli Mcadeleye katlm, bir sre maliye bakanl yapm, Ankara hkmetinin Paris temsilcisi olmutur. Cumhuriyetin

ilanndan sonra, gl temsil kabiliyeti gz nne alnarak di

lerinde nemli grevlere atanmtr. 1 9 2 5 - 1 9 3 0 yllar aras Londra bykelilii, daha sonra Varova bykelilii ve II. Dnya Sava boyunca Tokyo bykeliliini baaryla srdrm ve bu son grevinden sonra emekli olmutur. Emel Esin'in annesi Fecr-i Ati

dneminin kadn yazarlarndan Mfide Ferit Tek ( 1 8 9 2 - 1 9 7 1 ) Hanmdr. Genlik yllarnda kaleme ald Pervaneler ve Aydemir adl romanlar ok ilgi grm, kendisine byk hret salamtr.1

Emel Esin, annesi babas, ei ve ailesi hakknda Sadullah Paa'dan, Akora'dan Merkez Elendi'ye kadar uzanan br izgide eitli yaynlar gerekletirmi ve bylece kendisi ve ailesi hakknda ilk elden bilgi

9

T R K K O Z M O L O J I S I N E G I R I

Bu sekin ortamda doan Emel Esin, kendisine salanan byk imknlar baaryla deerlendirmi ve salam bir temel eitim elde etmitir. Emel Esin yksek renimini Paris'te Ecole des Sciences Politiques'in tarih blmnde yapm, ayrca Sorbonne'dan sertifika

alm; Paris ve Viyana gzel sanatlar akademisinde mimari, resim,

mozaik, vitray, ve gravr renimi grmtr. Trk ikonografisinde Ejder balkl teziyle Paris niversitesi'nde sanat tarihi doktoru unvan kazanmtr/ Daha sonralar Trkiye'de bulunduu srede, Lugal'den Arapa ve Farsa'y renmi; Zeki Velidi Togan'dan Orta Asya tarihi, Harbert Jansky'den ortaa Trke metinleri dersleri almtr. Ankara'da Necati Lugal ( 1 8 7 8 - 1 9 6 4 ) ile balam olan retmen-renci ilikisi ksa bir sre sonra yakn bir aile dostluuna dnecek ve yllar boyu Emel Esin bu byk stattan istifade edecektir.3

Babasnn Tokyo'daki grevi srasnda Sefaret Baktibi Seyfullah

Esinle evlenen Emel Hanm, Orta Asya'ya ilk seyahatini 1 9 4 2 ylnda

yapm, in medeniyetini ve Orta Asya medeniyeti hazinelerini yakndan grmtr. Son derece bilgili bir kii olan Seyfullah Esin, kkl

bir ailenin ocuudur. Dedesi II. Abdlhamid dneminin nl Viyana Sefiri Sadullah Paa'dr. Emel Esin, einin Birlemi M illetle r'de ki

bykelilii srasnda ABD'de bulunmutur. Yine einin eitli lkelerdeki grevleri srasnda Kahire, Bonn ve Yeni Delhi'de bir sre

salanmas mmkn olmutur. Kaynakasnda bunlar kolaylkla grlmektedir. Mjgan Cumbur, "Emel Esini Kaybettik," Erdem cilt: 3, say: 7, 1 9 8 7 , s. 293-307-

Bu konuda TTK yaym olan Necati Lugal Armaan (1968) iindeki makalesinde. Emel Esin kendi yeimesini aklayan nemli bilgiler vermitir.

10

N S Z

yaam ve Yeni Delhi'de bulunduu sralarda ikinci Orta Asya seyahatini yapmtr. Bu seyahat Emel Esin'in Trk kltr ve sanatn

deerlendiren ilk yazsnn kmasna ve yazarlk hayatnn balangcn oluturan Trkistan Seyahatnamesi adl kitabnn kaleme alnma

sna yol aacaktr. Bu eser 1959 'da Trk Tarih Kurumu'nca baslm

tr.

Yllar sren bu byk birikim birdenbire 1 9 5 9 senesinde ilk

meyvesini vermi ve vefat ettii sene olan 1 9 8 7 ' y e kadar hzlanarak devam etmitir. Emel Esin'in yaynlarn Prof. Osman Sertkaya nispe

ten geni olarak Trk Kltr Dergisi'nde derlemi, daha sonra Dr.

Mjgan Cumbur Erem'dt kiiliini de dile getirdii bir yazda yaynlarnn ksa kaynakasn vermitir.4 Nihayet Tek-Esin Vakf ynetimi,

yazarn vefatndan sonra, Mihin Lugal Hanm tarafndan hazrlanan

Dr. Emel Esin Ktphanesi Katalou'nun birinci cildini 1994 ' t e ikinci cildini ise 1 9 9 7 ' d e yaymlamtr. Bu katalogun ikinci cildinde, Esin'in

yayn kaynakas eksiksiz bir ekilde derlenmi bulunmaktadr. Buna

gre 1 9 5 9 - 1 9 8 7 arasnda Emel Esin, doksanbe tanesi yabanc dillerde

olmak zere drtyz dolaynda makale kaleme almtr. Bu youn yayn faaliyeti, memleketimizde olduu gibi uluslar aras alanda da dikkati ekmi ve yazlar pek ok yerde kaynak olarak kullanlmtr.

Emel Esin hem yetime yllarnda hem daha sonralar, konusuyla

ilgili byk bir ktphane oluturmutur. Ayrca binlerce fiten olu

an byk bir birikimi mevcuttur. in ilgin taraf btn bilimsel a

lmalarn ve yaynlarn hibir akademik kuruma bal olmadan bireysel olarak gerekletirmi olmasdr. Buna ramen Trkiye'de bilimsel dergilere srekli yaz yazm, kongrelere dikkat eken tebli-

M. Cumbur, a.g.e., s. 1 9 8 .

11

T R K K O Z M O L O J I S I N E G I R I

lerle itirak etmi; ayn ekilde uluslararas kongrelere dzenli ekilde

katlm; yazd makaleler, ince eleyip sk dokuyan nl dergilerde yaymlanmtr. Bu baarlar dolaysyla Emel Esin Hanm'a ok gpta

edilmi, belki de biraz kskanlmtr. Fakat o hibir eye aldrmadan

bildii yolda baaryla ilerlemeye devam etmitir. Ancak, vefatndan birka yl nce 1 9 8 3 ylnda, Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kuru

mu, Atatrk Kltr Merkezi asil yeliine seilmitir. Burada byk projelerin gerekletirilmesi iin alrken amansz bir hastalk sonucu 1987 ylnda vefat etmitir.

Emel Esin'in beklenmedik kayb, bilimsel adan byk bir boluk

dourmutur.5 Aile dostlarndan Prof. Osman Okyar, onun iin aadaki deerlendirmeyi yapmaktadr:

Emel Esin'in bilimsel ahsiyetini tayin eden zelliklerinden biri, bir yandan Dou dilleri ve kltrne, dier yandan Bat dilleri ve kltrne hkim olmasyd. Bylece ok deiik kaynaklardan istifade ederek geni bir ufuk ve perspektif iinde alabiliyordu.

Sosyal bilimlerde alan sanat tarihi ve kltr meselelerini aratranlar iin bilhassa Trk sosyal bilimcileri iin sadece Bat dil ve kaynaklarna bal kalmayp, Dou dncesine ve kaynaklarna inebilmek ok nemlidir. Bu sayede kltr stnl ve gerilii eklindeki kompleksler siliniyor. Bylece tarihleri ve yerleme yerleri itibariyle Dou ile Bat arasnda bir kprnn zerinde bulunan Trklerin sanatlar ve kltrleri daha iyi anlalabiliyor. Denilebilir ki, Emel Esin byle bir senteze yaklam nadir sosyal bilimcilerimiz-

Prof. Osman Serkaya ve Dr. Mjgan Cumbur yukarda ad geen makalelerini bu nedenle yaymlamlardr.

12

N S Z

den biri oldu.

Evet, Dr. Esin Bat dillerinden ngilizce, Franszca, Almanca yannda Rusay, anlayacak kadar da Bulgar-cay biliyordu. Frasa ve Arapa onun kaynak dillerin-dendi. Geni ilmi kapasitesi yannda, bu eitli dil bilgisi de onu Dou ile Bat arasnda bir kpr insan yapmtr. Batnn metodunu kavram, kendi milli ve manevi deerlerine tutkun bir insand.... Emel Esin'in kayb ile Trk kltr ve sanat tarihine derinliine ve mukayeseli olarak inmeye alan, bu tarih zerine lkenin iinde ve dnda konuabilen kymetli bir aratrc aramzdan ayrld.6

Yine Emel Esin'in vefat zerine Beir Ayvazolu bir makaleyle onun kiiliini anlaml ekilde dile getirmitir.7

Trk Kozmolojisine Giri adl bu kitap ise, Trkiye'de Orta ve Asya sanat ve arkeolojisinin nemli birka ahsiyetinden biri olan Emel Esin'in, Trk Kozmolojisi (ilk Devir zerine Aratrmalar), Trk Kltr El-kitab Seri Il'ye Ek adl kitabndaki "Gk ve Yer" makalesinin

yeni ve ayr basmdr. 1979 ' da yaymlanm ve konusunda ilk ve tek

kaynak durumundaki bu makale, Emel Esin Toplu Eserleri dizisinin

ilk kitab olarak yeniden okuyucuya ve aratrmaclara kazandrlm

oluyor.

Yazarn dili belli lde gncelletirilmeye allm, ancak zgn

ifadenin bozulmamasna dikkat edilmitir. Bylece okuyucunun g

lk ekmeden yazarn anlatm ekline doru olarak eriebileceini

O. Okyar, "Emel Esin'in Ardndan," Yeni Forum, cilt: 8, say: 1 8 1 , 15 Mart 987. s. 49-50.

Besir Ayvazolu, "Emel Esin Hanm'a Dair," Tercman, 3 Mart 1 9 8 5 , s. 1 1 .

13

T R K K O Z M O L O J I S I N E G I R I

mil imekteyiz. Bu eserin ardndan. Emel Esin'in makalelerinden bir

sekiyi genel okuyucuya ve aratrmaclara sunmay dnmekteyiz.

Yaymlanacak dier ciltlerle birlikte, Orta Asya sanat, arkeoloji ve kltr tarihinin bu sekin ahsiyetine ait almalarn, daha byk

oranda ve hakkyla deerlendirilecei kansndayz. Baz eserleri daha nce Kabala Yaynevi'nce yaymlanm -ve yaymlanmaya devam

edecek- olan Jean-Paul Roux, Wolfram Eberhard ve Yaar oruh-lu'nun almalarna ek olarak Emel Esin'in toplu eserleriyle birlikte

Orta Asya'nn kltr mirasna deiik ynleriyle bakabilme frsat elde etmi bulunuyoruz.

Emel Esin'in eserlerinin tekrar yaymlanmasna izin veren Tek-

Esin Vakf yetkililerine ve Sayn Dr. Aye Bermek'e teekkrlerimi

sunarm.

Prof. Dr. Aykut Kazancgil

14

YAZARIN ONSOZU

Trklerin kinat hakkndaki ilk dnceleri zerine yaplan bu

aratrmalarda, en eski dnemler ile gk-yer ve alalar dinine bal evreler sz konusu olmaktadr. Bu sebepten, XI.-XII. yzyllardan

sonraki kaynaklar gz nnde tutulmakla beraber, eski dnemler iin

belge saylamamaktadr. Bylece Trklerin sonradan kabul ettii milletleraras dinlerin, Trk kozmolojisine getirdii sonraki kavramlar ortadan kaldrlmak istenmektedir.

phesiz ki, uygulanmak istenilen yntem her alanda uygulanamad. Baz konularn aa kmas, XI.-X1I. yzyllardan daha sonraya da uzanyordu. Dier taraftan, sz edilecek birka Kk Trk dnemi kitabesinden anlaldna gre, milletleraras dinlerin zellikle Budiz-min Trkler zerindeki etkileri, gk-yer ve atalar dini evresine de

ok erken nfuz etmiti. Bu gibi durumlar dnda, seilen ynteme

sadk kalnmaya alld.

Emel Esin, istanbul, 1 9 7 8

15

GOK VE YER

I. EVRENSELC DKOTOM: ki Ana ilkeye ndirgenmi lem Dzeni

. Yaruk ve Karang lkeleri ile Unsurlar

Kinatn btn tezahrlerini gk ve yir-sub/v'un (yer-su: yeryz)1 temsil ettii birbirine zt, fakat birbirini tamamlayan iki evrensel 'nefes'ten olumu olarak kabul eden sistem, proto-Trk ve

Trklerin en eski, belki de z kozmolojisiydi. Eberhard'n, ounluunu proto-Trk sayd ulardan2 (M 1 0 5 9 - 2 4 9 ) nce, bugnk Kuzey in'e hkim olan ang slalesi dneminde. Ti denilen gk tanrsna, doa glerine ve atalara ibadet ediliyordu. Fakat anglann kozmolojisi dank inanlardan ibaretti.3 Bylece, kinatn eitli tezahrlerini, mekn ve zaman iinde tm evreni kapsayan bir dzen

olarak aklama giriimi, proto-Trk sanlan ulara atfedilmektedir ya da ular bu kozmolojiyi anavatanlar olan Asya'dan getirmilerdi. Evrensel olma iddiasnda bulunduundan, zamanmz aratrmaclar u kozmolojisine evrenselcilik veya evrencilik demektedir. u kozmolojisi, 'gk' ve 'yer'in temsil ettii iki ilkeye dayand iin de dikotomi (iki ilkeli sistem) adn almaktadr. Evrenselcilik, merkeziyeti devlet dini tarzndayd.* Gk tanrsnn hkmdarn atas5 sayl-

Eski Trkede Yer-sub/v (yer-su) yer-yz demektir; yer kelimesi ise belirli bir yere iaret eder: G. Doerfer, n. madde 888. G. Clauson, An Etymoloffcal Dictionary of Pre-Thlrteenth Century Turkish, yer". W. Eberhard, in Tarihi, s. 1 7 , 33. Tsung Tung-chang, s. 259. Bkz. J. J. M. De Groot, Universismus; O. Franke, Gcschkhte dcs chinesischen Rcichcs, dizin s.v. Universalismus ve , s. 1 1 9 , 1 2 7 vd., 1 4 6 , 303 vd., 4 1 1 ;

19

T R K K O Z M O L O J I S I N E G 1 R S

masyla, merkeziyeti devlet dini kozmolojik bir aklama bulmaktayd. Bu konudaki yazl rivayetler, in'de u dneminden (hemen) sonra baladna gre, ularn evrenselcilii ne dereceye kadar gelitirmi olduunu belirlemek gtr. Ancak ulardan sonra da, in ve Dou Trk kltrleri i ie gemi halde devam etti. Trkler ve in arasnda, evrenselciliin ortak kkeninin dnda daha sonraki karlkl kltr etkileimleri de sz konusudur. Ayrca, ularn icad evrenselcilik in'de ortaya karken, bir yandan da inlilerin Hu 6

dedii ve in'in kuzeyi ile batsnda yaayan ve inli olmayan kavimler -bu arada Trkler d e - ularn dier miraslar olarak ayn kozmolojiye sahip bulunuyorlard. u kozmolojisi, Hu evrelerinde deiik ekillerde sunuluyordu.

Evrenselcilik, in'de olduu gibi Hularda da iki ayr ynde geliti: merkeziyeti devlet dinini uygulamaya yneltilmi Konfys felsefesi

ve evrenselci dnceleri devlet idaresine yaymayan, bireyci bir

grteki Taoizm.7 Her iki eilim de, inlilerin Hsiung-nu dedii Dou Hunlarmn8 siyasi ve kltrel geleneini izleyen Kk Trk

m, 62-3. M. Granet, s. 1 2 7 , 1 3 0 - 3 4 , 1 3 8 , 252, 320, 32.9. E. Biot, I, s. 4 1 8 vd. ang dneminde evrenselcilik yoktu: Tsung Tung-chang, s. 259. O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, 1, s. 1 1 9 ; E. Biot, 1, s. 440. Hu: E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, s. 1 4 1 ve not 1/152'de verilen kaynaklar. Taoizm: Bkz. J. Legge ve 1. Toshihiko, Trklerde Taoizm: Kk Trklerin Kaan soyu A-shi-na boyunun IV.-V. yzyllarda yaad P'ing-liang: Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichen zur Geschichte der Ost-Trken, s. 3 2 0 - 2 1 , 367, 462. Bilge Kaan Taoist tapnaklar yaptrmak istedi: Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 224. 462. J. J. M. De Groot, Die Hunnender vorchrisf/ichen Zeit Hunnen, s. 2 3 3 .

20

E V R E N S E L C D I K O T O M I

Kaanl evresinde bulunuyordu. Tao dininin ilkeleri, btn Hu evrelerinde yaygnd. Kk Trklerin kaan soyu, inlilerin A-shi-na dedii boy, IV.-V. yzyllarda tarih sahnesine ilk kt zaman, Yal-gz (Hoang-ho)9 Irma'nn batsndaki P'ing-liang'da, bir Taoist trbe olan dan civarnda yaamaktayd.10 Merkeziyeti devlet felsefesi ise, gerek Hsiung-nular, gerekse Kk Trkler tarafndan

kabul edilmekte, fakat kendilerine gre yorumlanmaktayd. Hsiung-

nular ve Kk Trkler bakmndan, zellikle gl olduklar dnemle

rinde dnyann merkezi in'de deil, kendi hkmdarlarnn Ordu'sunda11 bulunuyordu (hkmdar merkezi olarak ordu tabiri Hsiung-nular tarafndan da kullanlyordu). Hsiung-nulara benzer ekilde, Kk Trk kaanlar "Terigri-teg, tengride kut bulm$" (Orkun, I, s. 2.8), yani 'gksel hkmdarlar' olarak kabul ediliyordu. Kk Trk metinlerinde de, terigri (gk) ile iduk (kutsal) olarak nitelendirilen yaz-yir (yer) (Orkun, I, s. zz) evrensel iki zt ve tamamlayc ilke, yani dikotomi halinde belirmektedir. Kk Trk kaanlarnn ordu-rgin'i12 tken-y, drt ynn kava, yani kinatn merkezi saylyordu.1 3 u evrenselciliine ait terimlerin ounun Trke karlnn olmas, ayn kavramlarn Trklerde de var olduunun kantdr.

inlilerin ve Trklerin dikotomik kozmolojisi, Iran dinlerindeki iki ilke zerine kurulu, ikici (dualist) grten bsbtn farklyd.

* Bkz. not bl. 1/7. Kk Trk kitabelerinde Hoang-ho Irmag'na Yal-gz ad verilmekteydi: N. Orkun, isim dizini.

1 0 Bkz. not bl. 1/7.

11 Ordu: O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, m, s. 236.

12 G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirieenth Century Turhish,

S.v. 1 3

Bkz. not bl. n/39.

21

TRK KOZMOLOJSNE GlRlS

ranllar, iki ilkeyi birbirine dman ve birini iyilik, dierini ktlk simgesi sayyordu. Zerdt ve Mani dinlerinde, tk iyilik simgesi,

karanlk ise ktlk simgesiydi. inliler ve Trkler ise bu iki ilkeye ahlaki bir anlam vermiyordu. Bu sebepten Mani rahipleri, Trklerin

"cahillerine'' yle bir sitemde bulunuyorlard: Bunlar, iyi ve kt,

gksel ve aa ruhlar arasnda fark gzetmeden btn ruhani varlklara tapyorlar.14 Gerekte, evrenselci dikotomi denen evrensel iki ilke

dncesi, doann her ynn kutsal biliyor ve doa gleriyle uyum iinde yaamak ve bu glerin feut'unu kazanmakla iyilik haline

varlacan sanyordu. Km'un belirmesi ve verdii dl ise baaryd.15 Evrenselcilik Taoizm ynyle, kutsal saylan kinatn genel

ruhu kavramnda, "bir tzlg bolmak'16 (panteizm, vahdet-i vcud) dncesine yakn bulunuyordu.

Gk ve yer-su dikotomisinin Trkler tarafndan ne ekilde d

nldn ve bu iki ilkenin eitli oluumlarn bir Trke metin anlatmaktadr. Sz konusu metin belki IX. yzyldan olup ksmen

inceden evrilmiti. Bu bir Budizm metni olmakla beraber, aktaracamz ksm Burkan {Buda] dini kozmolojisiyle ilgili deildi; in-

Uygurlar huei'leri (aa ruhlar) 'burkan' olarak kabul ediyor ve shen'lerden (gk ruhlar) ayrmyorlard, lnscriptions de VOrkhon, s. xxx/xxxv (not ti). Kr. G. Schlegel, s. 1 3 0 . saur 59-75. Mani dinini 762'de kabul etlikleri zaman Uygurlar, bu 'aag ruh' heykellerini yaktlar: a.y. Mani dinini kabul eden bir Trk, gemi gnahlanndan tvbe ederken, artk yefc'lere (aa ruhlar, bkz. Sfovr) kurban vermeyeceine yemin ederdi: A. Von Le Coq, "Trkischc Manichaica." EDTF, M, 1 5 . Yeke, ikeh'e tapanlar: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v. satr 19 . O. Franke. Geschichte dcs chinesischen Reiches. l. s. 1 4 6 , 1 9 0 . Kara-Zieme. satr 430.

22

EVRENSB.a DKTOM

Trk kinat dncesinden esinlenmiti:

Bu yrtnda stn tengri yatuk titir, altn yaz yir karang titir. Kn-tengriyaruk titir. Ay tengri karang titir.

Oolyaruk titir, suv karang titir. Er yaruk titir, tii karang

titir. Bu yirli-tengrili, tii/i-irkefeli bir ger kavp kamag

tnhgl-tnszh, iki trl ed togar belgrer.... knli ayl

kansu-kavsu yonyor. tr yayl, kl, trt d bolur. Trt d iinte yana ikirer d adrlur, sekiz yang kn bolur.

(Bang vd., Trkische Turfan Texte," VI, satr 3 1 8 vd.)

Bu kinatta, stteki gk parlaktr, altta yaz yer karanlktr. Gne tanrs parlaktr, ay tanrs karanlktr. Ate parlaktr, su karanlktr. Er parlaktr, dii karanlktr. Bu yerli-gkl, diili-erkekli (ilkeler) kavuursa, btn canl ve cansz, iki trl varlk doar, belirir.... Gne ve ay karp, kavuarak yol almaktadr. Bundan tr, yazl-kl drt mevsim olur. Drt mevsim iinde (her mevsim) yine ikier zamana ayrlp sekiz 'yeni gn' doar ('yeni gn'ler ince chieh, drt mevsimin ilk gnleri, ilkbahar ve sonbahar ekinoksu gnler ve gecelerin ayn uzunlukta olduu iki devir] ile yaz ve k gndnm gnleridir |en uzun gn ve en uzun gece]).

inceden evrilmi bu kozmolojik metnin sonularm izleyebilmek iin, ilgili yaratl dncesini belki ksaca hatrlatmak gerekir:18

17 W. Bang vd.. "Trkische Turfan Tcxte." v, satr 3 1 8 vd. Sekiz yhmeh

slra'nn tarihi ve sz konusu anlamlan hakknda bkz. L. Ligeti, 295. 3 '9-18

Tao'dan Tai-chi'ye gelime: Bkz. C. A. S. Williams. "Yin and yang". Rzgrlar: E. Chavannes, Us Memoires nisforiaues de Se-Mfl-Tslen. 1 1 1 , 3 1 3 . in kosmogonisi: E. Chavannes. Us Mtmoires historiaes de Se-Ma-Ts'icn, m, s. 3 3 9 ; J-ching, 1, s. 295; J. Lcgge ve I. Toshihiko'nun eserleri.

23

TRK KOZMOLOJSNE G R 1 S

Balangta, nitelii anlalamayan 'ilk neden' olarak ezeli Tao (yol, yntem) bulunuyordu. Bundan adem (yokluk) ve ademden ilk monad (tek varlk) belirdi. Vai-chi denen ilk monad da ekil, nefes ve madde olanaklar bulunmaktayd. Bu ilkeler harekele geince, yin (karang) ve yang (yaruk) ilkeleri olulu. Tai-chi, yans siyah, yars beyaz bir daire olarak gsterilir (Resim ). Karang ve yaruk ilkelerinin ana ve ataya benzetilen nefesleri, sekiz ynden esen rzgrlarla tanarak birleti ve

Resim i

be unsur dodu: su, ate, aa, maden ve toprak. in'de ve Trklerde, unsurlar ve gksel cisimler, eitli ailelerin kk saylyor ve

bunlara kk. ruh veya aile anlamna gelen, Trke toz. ogu (veya ugu); veya kut gibi isimler veriliyordu. Her t (canl veya cansz varlk) bu ailelerden birine aitti. Eklerin kutunu (doga), bal olduu unsur ve gksel cisim ailesi belirlemekteydi. Trklerin unsurlara

verdii nemi, 598 sralannda, Theophylatos Simokatta yle ifade etmekteydi:

Trkler atee olaanst sayg gstermektedir. Rzgr

Unsurlar, gk cisimleri, renkler, gezegen ve yldz adlar: Bkz. not bl. 1/19. OgusAgus: Bkz. G. Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish ve Kara-Zieme. dizin. Kut. tz: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," vn, dizin, qut 1 (Element). Ed: Bkz. not bl. 1/19. Hsiung-nu hkmdan kuzeye ynelmiti: J. J. M. De Groot. Die Hunnen der vochristliehen Zeit Hunnen, s. 60. Ytrgpru, tn-ortus: N. Orkun, 1, s. IX. Trklerde su rengi yrng idi: Bkz. not bl. 1/59.

24

E V R E N S E L C 1 D K O T O M

ve suyu da sayar ve topran erefine ilahiler sylerler. (Dieterich, 11, s. 1 4 )

Unsurlarn kinattaki yerini temsil eden ynl pusula dzenlen

mekteydi. Bu pusulada, karang ilkesi ve yer-su simgesi olarak toprak

merkezde yer alyordu. Dier drt unsurdan su ve atein kuzey ve gneyde, aga ve madenin dogu ve batda olduu dnlyordu. Unsurlar, bylece ynlerle ilikilendirildigi gibi, ynlerin simgesi

saylan baz gksel cisimlerle de e tutuluyordu. En eski in astrolojisi, yldzlar yedili takmlardan oluan drt byk gruba ayrmakta ve bu drt grubu, baharda douda grnmeye balad zamana uygun olarak drt ynn simgesi saymaktayd. Sonuta, Trklerin de

kabul ettii kendi inanlarna dayanan bu kozmik yasalara gre unsurlar, ynler, drt byk yldz takm ve onlara atfedilen renkler,

bunlara ek olarak gezegenler, mevsimler ve gnn evreleri, birbiriyle

ilgili olarak kabul ediliyordu. Mekn ve zamanla ilgili balca kavram

lar, merkezde toprak olmak zere, ynl bir pusula iinde dizili

yordu. Trke isimleriyle zdeleri yleydi: Toprak unsurunun ko

numu merkez, gezegeni Trke Sang orunguJug (Sar Bayrakl) veya Sekentir denen Zuhal {Satrn}, rengi san (Trklerde ayrca yaz) idi.

Aga (Iga) unsurunun yn gn dousu, mevsimi bahar, saati sabah, rengi gk, gksel cisimleri Kk-luu (Gk-ejder) denen yldz takm, Iga-yultuz (Aga yldz) veya Ongay denen Mteri (Jpiter! gezegeni, Ku (Niao) denen yldzlarn zirvede grnyd.

Ate unsurunun yn gney (eski Trke kn-ortusi: gnein tepede grnd yn), saati le, mevsimi yaz, rengi kzl, gksel cisimleri Kzl-sagzgan (Kzl-saksagan) denen yldz takm ve Oo yultuz denen Merih {Mars} ile yazn gkyznde tepede grlen Kk-luu yldznn 'kalbi' Sin yldz (Arapa Kalbul-akrab: Antares) idi.

25

TURK KOZMOl.OIIMNr- G1R1$

Maden unsurunun yn bat, saati aksam, mevsimi sonbahar,

rengi ak (beyaz, veya beyaz lekeli), gksel cisimleri 'Ak-bars (pars)' denen yldz takm ve Erlig veya Erklig ad verilen (kuvvetli anlamnda) ve bir alp olarak hayal edilen Zhre IVensl gezegeniyle sonbahar ekinoksunda gn en tepesinde gzken ve Kara-alp (H) denen yldzd.

in'de su unsurunun simgeleri, suyun zdd saylan ate unsurunun tam tersiydi. Yn, yeraltnda olduu dnlen su uurumu ve alt yn; mevsimi k; saati gece-yars; rengi karayd. Fakat Hsiung-nu

ve Trkler, 'Kuzeyli' diye adlandrlmalar nedeniyle kuzey ynne

sayg gsteriyorlard. Nitekim, Hsiung-nu shan-y's (hkmdar), in hkmdarnn tersine, gnee deil, gk tanrsnn makam saylan Kutupyldzna nem verip, yzn gece g zirvesinin yn saylan kuzeye evirerek tahtnda oturmaktayd. Trkler de, kuzeye tn-or(us (gece yans) deyiminden baka, yrgaru (Orkun'a gre, "yukan") demekteydiler. Olaslkla, kuzeye sayg nedeniyle Trklerde su rengi

(belki gksel su) yorum: (ak) idi. Yeralt sulanna ise kara-su deniyordu (Zieme, "Ein Uigurischer Ernisegen," s. 12.6) . Hem in'de hem Trklerde su unsurunun gksel cisimleri, ince 'Ylan ve Kaplumbaa', Trke Kara-ylan denen yldz takm; Suv-yultuz (Su yldz) ad verilen Utarit {Merkr} gezegeni ve kn zirvede gzken lker (ince Ma) yldzyd.

z. Irklar (Kozmolojik ldeogramlar)

Evrensel iki ilkeli kinat dncesinin1 4 kriptografisi (yazl ia-

* in kozmolojisi ve feua'lar: l-ching, 1, 185-300, 3 3 1 . 34. P. L. F. Philastre.

26

EVRENSELO DKOTOMI

retleri) de vard ve bunlara ince kua ve Trke rk denirdi. Her iki sistemde yaruk ilkesi tek say ve nokta (o) (Ho-t'u usul) veya izgi ( _ ) ile; karang ilkesi ise iki says ve iki nokta (o o) veya yan yana iki ksa izgi () ile temsil edilmekteydi. Tek saylar yank ilkesine, ift saylar karang ilkesine aitti. Noktal rfe'lann oaltlmasyla, doann eitli tezahrlerinin simgeleri yaplyordu. Ak veya kzl noktalar

yank ilkelere, kara noktalar karang ilkelere iaret ediyordu. izgili rh'lar st ste ikier, er veya altar olarak diziliyordu ve bunlarla

da doann 8 ve 64 tezahr ifade edilebiliyordu. Yaruk ilkesinin gkten sonraki balca temsilcisi gneti (rk': = ) . Karang ilkesinin yer-su'dan sonra balca temsilcisi ayd (trfe': ==). Birbirinin zdd saylan su unsurunun rk'

H ve ate unsurunun rfe' ss idi. l rfe'lan bir pusula eklinde dizebilmek amacyla gk ve yer nefesleri ile

doann baz tezahrlerine de l rfe'lar atfetme yolunda gidilmiti:

1 1 , 573-80'deki zette yaplan atflar. M. Grane, s. 363 (rzgrlar). -chi xxvn (unsur rklar). J. J. M. De Groo. The Religious System of China. s. 961 (ay, gne rh'lar). J. J. M. De Groot, The Religious System of China, III , s. 960-63. Liou Tse-Houa. s. 1 3 - 5 0 . E. Chavannes, Les Mtmores historiaucs de Se-Ma-Ts'ien, 1, s. 44-8; m, 339-84. Trk kozmolojisi ve rklar: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," 1; Irk-bMg, R. Arat, Eski Trk Hri, s. 1 3 2 - 3 7 , 300-302; W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte." VII, yazma 28-30. in'de simgeler: W. Eberhard, Sternkunde und Weltbild im ailen China, s. 48-50. Trklerde drt byk yldz takm (Kk-luu. Kzl-sagzgan. Ak-bars. Karaylan): O. Prisak, "Qara." s. 249; W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, sar 92-5. Ak, hem beyaz hem ak-alacal demekti: bkz. Kar. s.v. in'de: Liou Tse-Houa, 5 5 . E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, 1, s. 42-48. J- J- M. De Groot. The Religious System of China, s. 9 7 1 - 7 3 . Trklerde gezegen ve yldz adlar: bkz. W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texe," vn ve G. Clauson, An Etymologfcal Diclionary of Pre-Tnirteenth Century Turfcish. Erlik: Erklig: bkz. not bl.

HI/77.

27

TRK KOZMOLOJSNE GR

gk nefesi ( ) , yer nefesi (), gk grlts ve ejder (a), rzgr (), dag (). Yine ata ile anaya benzetilen yaruk (gk) ve karang (yer-su) nefeslerin, her yl boyunca sekiz ynden (drt yn ve ara ynler) eserek, yl boyunca tekrar birleip doann l rfe'la temsil edilen dier alo tezahrn dourduu farz ediliyordu. Yl boyu erevesinde gzlenince, l rklar yalnz unsurlar ve doann tezahrlerini deil, sekiz yn, rzgr ve yang fen'e de (mevsim balar ve ortalar) karlk gelmi saylyordu. Ancak l rfe'lar, ynl bir pusula eklinde dizilmek istenince uyumsuzluklar ortaya

kmt. ki ayn pusula dizilii denenmi, ancak yine de l rfe'lann

zaman ve mekn iindeki sras arasnda zdelie varlamamt. Aksine iki ayn pusulann varl daha fazla karkla neden olmutu. nc cins baz karklklar da u sebeplen meydana geldi: Sabit saylan yeryz etrafnda gk kubbenin gece ve gndz ile mevsimler

boyunca durmadan dnd sanldndan,20 st yn ve alt yn kavramlar da, gece farkl, gndz farkl oluyordu. Genellikle, kullanlan

pusulada gnein zirvede gzkt gney taraf yukar ynle ve kuzey taraf aa ynle ilikilendirilmekte, faka dier pusulada yukar taraf (gk) kuzeybatya denk gelmekteydi. Bu son pusula Trklerde kabul edilmi olsa gerek; nk gk kaps kuzeybatda

dnlyordu.2 1 Fakat sistemlere nem verme eiliminde olan inliler pusulalar dizmekte srar ederken, eldeki belgelere baklacak

olursa, Trklerin pusula dizme giriiminde pek bulunmadklar ve

rh'lar, pusulaya uymayan tarzlarda akladklar anlalmaktadr.

Aslnda hem inliler, hem Trkler rfe'lar daha ok fala bakmak iin kullanyorlard, /rfe'larn ekli, doga glerinin gerilemekte ve iler-

w Bkz. Kart, -Temr kazguk' (, s. 3S3) ve 'tn* (varak iti).

Bkz. W. Bang vd., "Trkisehe Turfan Texte." 1, satr 143-44.

28

fVRENSfcLCI DtKOTOMI

lemektc olularn ifade ediyordu (st izgiler grnrde hkim olan kavram, ah izgiler ilerlemekte bulunan ve galip gelecek kavram

gsteriyordu). Falclar, bu ekilde rfe'lardan insani planda anlamlar da karyorlard. Trke Irk-bitig denen yazmalardan anlald gibi, noktal ve izgili rk sistemlerinin ikisi de Trklerde yaygnd. Osmanl

dnemindeki noktal Damgal rklar22 da, Eski in-Trk rklarnn Ortadou kozmolojisine eklenmi bir tr olarak ortaya kacakt.

l sekiz rfe', in kozmolojisinde ki allm usullerden birinde dizerek, her birinin Trk metinlerine gre anlamlarnn da ilave

edilmesiyle aadaki zdeliklere varlmaktadr. G k " eski Trke kok, veya tengri, ince chum (t'ien). Saylan: .

Bkz. E. Esin, "The Turkic and llkhanid Universal Mcnarch Rcpresent-ations and The Cakravarlin," s. 1 1 6 - 1 7 . Bkz. not bl. [/19'da verilen kaynaklar. Gk renkleri: E. Biot, 1, s. 434; II, s. 1 5 . /-ching, l, s. 292-95. Gk unsurlan: -ching, I. s. 295. Gksel ate ve su: D. Bodde, s. 295-302. Kozng: G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Prc-Thirteenth Century Turkish, s.v. Gk tanrs mekan: O. Franke. Geschichte ties chinesischen Rekhes, 1, s. 79 (ularda); K. Shiraori. MRT6, v, s. 73 (Hsiung-nuUrda). Karanlk gk (kuzey), yeillenen gk (dogu). ateli gk (gney), parlak gk (ban): E. Chavannes. Les Memoires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, li. s 4 5 2 , not 1. Altun ve Temr fcazgufc: G. Clauson, An EtymoJogical Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turkisf, "fcazguh*. Yitiken'in (G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirfecntn Century Turhish, s.v.) takvim ve araba ynleri: J. J. M. De Groot, The Religious System of China, s. 3 1 7 ; E. Chavannes. Les Memoires hisfortyues de Se-Ma-Ts'ien, m, s. 339-41 (not 20); W. Bang vd., "Trkische Turfan Texe." v. yazma 40; E. Chavannes. VJX Sculpture sur pierre en Chine au temps des deux dynosties Han, resim xxx. Biimsel simgeler: E. Biot, 1, s. 434 (not 1 ) . 487-88. ularda kubbe ve emsiye gk simgeleriydi: E. Biot. 11. s. 488-89; W. Ebcrhard. "Lokalkuhuren m altcn China."s. 2 1 - 3 . Hsiung-nu ve Hs'ien-pilcrde: ay. Trklerde: bkz. E. Esin.

29

TURK KOZMOIOJISINE C R S

3, 5, 7, 9. lkesi: yaruk. /rfe'lan: bir aydnlk nokta (o) veya tek izgi (); ya da ( m ) veya ak (H) izgi. Yn: ze (yukarda) ve daha genel anlamyla gney (yaz gndnm: en uzun gn ve le saati) veya kuzeybat. Trke metinlerde,24 hidin-tagtn tengri kapgt (bat-kuzey aras gk kaps) ve yrgaru, tn ortas (yukan (?), gece yars) tabirleri, belki gk tanrsnn mekn saylan Kutupyldz'nn gece

ggndeki yerine iaret ediyordu. Gksel cisimleri: gk tanrsnn

mekn saylan ve Trke ad Altun (veya Temr)-kazguk" olan Kutupyldz ile Kutupyldz'nn etrafnda yl boyunca dnerek, 20

evre ile takvime iaret eden, eski Trke adyla Yitiken26 (yedi hanlar) yldz takm (Bykay); gk zirvesindeki ynyle (yaz gndnm) Kk-luu takmnn gn zirvesinde grn. Unsurlar: gksel ate (Trke bar fezng27 denen parlatlm bakr aynayla yaklan ate);2 8

gksel su (madeni bir kap ile elde edildii rivayet edilen ay usaresi: belki ebnem),2 9 yamur, bulut, buz; maden ve mcevherler. Trklerde yrng ka (yldzlar, ak yeim tandanm gibi resmediliyordu);

"Trk Kubbesi."; E. Bin. "Ai-Qubbah at-Turkiyyah." ve not bl. 11/4. 39. Gksel saylan aalar: M. Granet, s. 3 1 4 (not). 3 7 1 , 379 . 4 4 1 , 5 " . Ongunlar: E. Esin. /samiyetten nceJri Trk Kftr Tarihi ve Islama Giri, s. 92, not bl. 111/96-98 de verilen kaynaklar. "Yabani ve canavar at": l-ching, 1. 1 9 1 - 9 5 . Alaca at: J. J. M. De Groot. The Religious System of China, s. 964. Kuzgun ve sgun-hiyife: bkz. not bl. t l l / 1 3 1 - 1 3 5 .

2 4 W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte." 1. satr 142-44 Kut tagtn,

Yrgaru: N. Orkun, I, s. 2 1 . " Bkz. not bl. 1/23. 2 6

Ay. 27

G. Clauson, An Etymologcjl Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turhish, "feoz/g".

2 8 Bkz. not bl. 1/23.

A.y.

30

EVRENSELCl D 1 K T O M

yasl e (gk kubbe yeil-gk firuzeye benzetilmekteydi); Alton (veya Temr)-kazguk (Kutupyldz) ilikisinden, bu mcevher ve madenlerin de gk unsurlar sayld anlalmaktadr. Renkleri: koyu kzl (gkyznn gneyi); lacivert ve gk (gkyznn dousu); ak (gkyznn bats); kara (gkyznn kuzeyi) (drt ynn emalarnn, ynlerin temsili renklerinde olduu varsaym ifade edilmiti). Biimsel simgeleri: som yuvarlak havari drt ok (Resim 2 ) ; emsiye, Trklerde hkmdar ota, dag gl ortasnda toparlak set, kubbe; yemi aac. Hayvan biimli ekilleri:10 yabani at, dileriyle her eyi

e Resim 2

para laya bilen efsanevi at, alaca at; uan ejder; Trklerde, gn zirvesinde gn ve geceye hkim saylan Mteri (Jpiter} gezegeninin simgesi Kara-ku (kartal), kuzgun, sgun-feiyife. Somut simgelerden (ata, gkten kut alan hkmdar) III. Blm'de, ayinlerden ise IV. Blm'de sz edilecektir.

ince K'un" tnVl, yeryznn merkezi ile yeryz ve yeralt sularna, eski Trke ifadeyle yir-suvil ift unsurlarna; fakat ayn

zamanda1 ' kuzeye (n-ortus (gece yans) dendiine gre, belki in'de

" Bkz. not bl. /19'da verilen kaynaklar. Ay trV ; J. J M. De Groot. The Religious System of China, s. 961.

Bkz. not bl. 1/1 . " Bkz. not bl. /yie verilen kaynaklar ve G. Clauson, An Etymologfcal

Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfcish. "ortu".

31

TURK KOZMOLOJSNE GR

olduu gibi karanlk ggc, yani gece gne de karlk geliyordu. Saylar; z, 4, 6, 12.. irfe'lar: z veya 4 veya 6 kara noka; ya da 11 kara,

lek ak noka; veya iki izgi (); veya l olarak dizilmi ikier izgi (); veya akl olarak dizilmi ikier izgi (11). Unsurlar: toprak ve su. Olaslkla yeralt pnarlarndan kaynaklanan ve kara-su denen

sular (Zieme, "Ein Uigurischcr Erntsegen," s. 1 2 6 ) . Yn: yeryznn all (eski Trkede altn veya asra) ile kuzey (eski Trke yrgaru veya tagtm dag yn).3 4 Bir pusulada, bu rfe'n yn gneybatyd. Saat ve mevsimi: kuzeye gre, gece yars ve k yang fen' (gndnm) (en uzun gece: 22 aralk); gneybatya gre ise, ikindi vaki ve akam aras, mevsim sonbahar ba olmaktayd. Gksel cisimleri:1* Kara-ylan

yldz takm; k gndnmnde zirvede gzken lker yldz; ay (rfc' wm ) ve Toprak yutuz denilen, dnyann merkezini lemsil eden Zuhal (Satrn) gezegeni. Biimsel simgeleri: toprak tmsekleri, dag (Trkede tagnn," kuzey anlamna gelmekteydi), dan glgeli taraf (fcuz);*9 su hazneleri; kazan, torba, serilmi rt, drt ve sekiz ke; araba; stun (yeri destekleyen ve srufe39 denen merkezi stun); aga, koruluk ve ormanlar; in'de terazi. Renkleri: sar, Trklerde bazen yaz (yer), kara. Hayvan biimli simgeler ve kurbanlar: kara renkli hayvanlar, kara-ylan (in'de kaplumbaa ve ylan), toprak

* G. Clauson. An Et.molopcal Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, "ortu"; 'altn", "asra": Yrg/jru N. Orkun, l. 22. Ayrca bkz. no 14. Bkz. no bl. 1/19.

Ay. " G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,

"taffkn". w G. Clauson, a.g.e., "kuz".

* R. Aral. Esfei Trk iiri, zo/yy (s. 196) ve ilgili not (s. 4 1 5 ) .

32

fiVRINMU I HIKOIOM!

rengi ejder, ksrak, inek ve buza. Somul simgeleri: ana ve halk kalabal (Trke: kara bodun).40 Dier somul simgeler 111. Blm'de, ayinler ise IV. Blm'de anlatlacaktr.

Bundan sonraki gk ve yer nefeslerinden doan alt tane rk'n sras iin -Trke metinlerin aklamalarna daima uymadn kaydetmekle beraber- u eski in metnini takip edeceiz:

Hayaln asl Chen'dir (M); nk Oen 'dogu'nun karldr. Sun ile (Trke ad In Kelmek: Bar iinde gelmek)4 1 ( = ) hayat uyuma ular; nk Sun dogu ve gney arasndadr. U (Trke: Kn=Gne, gney) (mm) parlaktr ve onunla her ey belirir ve bu rk, gneyi

temsil eder.... Tui () gz mevsiminin ortastdr... K'an (mm) sudur ve kuzeyin tam karl olarak felakete ve hayatn sonuna iaret eder. Ken, (Trke: Ja * Dag) (mm) kuzey ve dogu arasndadr ve hayat orada bitip, orada balar." (De Groot, The Religious System of China, s. 9 6 3 - 6 4 )

Gk grlts (ince Chen)42 simgesi olan rk, dnyevi hayatn hareket balangc; otlarn yer allnda bittii, gk ve yer nefeslerinin ilk olu olarak tantlmaktadr. lkesi: karartg'dan yaruk'a doru. Saylar: bir yaruk, iki karang; veya yaruk, sekiz karang izgi, trk'v.

(mm) ve ( ) . Yn: kuzeyle dogu aras; veya ileri kn dogus (dogu). Saat ve mevsimi: sabaha doru veya sabah; bahar ba denen (5 ubat sralar: ince li-ch'un); veya bahar ekinoksundaki yan-kn (gece ve

G. Clauson, An Etymolog}cal Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turksh, kara".

41 Bkz. not bl. 1/46-47-

*; Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar.

33

H 1 R K KOZMOLOJSNE GR

gndzn c olduu 22. mart sralan: ince ch'un-fen). Gksel cisimleri (bahar ekinoksu iin): doan gne; Kk-luu yldz lakm (Kk-luu takmnn boynuzun ucu saylan Spica yldz baharda douda gzkrd), Iga yulluz (Aa yldz) denen Mteri (Jpiter) (Trkede Ongay veya Kara-ku da denilirdi); Kus (Niao) ad verilen yldzlarn zirvede gzkmesi. Unsuru: aga. Rengi: kk (mavi-ycil). Biimsel simgeleri: biten ot; aga (servi); kam, mzik aleti, byk yol. Ongunlar gk ve koyu san ejder, balk gibi pullu hayvanlar, karaku44 (in'de krlangca, Trklerde kanala verilen ad), ko, alnnda aya benzer ak leke olan, (Kaart'nin fgz;4* dedii cinsten), arka ayaklar beyaz olup, ok kineyen ve drt nala giden allar.

In kelmek" (Bar iinde4 7 gelmek; ince Sun).48 lkesi: iki yaruk'u iten bir karang. Saylar: bir karang, iki yaruk; veya iki

karang, drt yaruk. /rk'lar: () veya (S). Yn, mevsim ve saati: in'de doudan-gneye (ilk-bahar ve yaz aras, sabahla le aras). Trklerde bu rk'n mevsimi: gz, (o takdirde saati ikindi). Unsuru: kuz gac (gz aac); ngdn-kntn (dogu-gneyden) esen kuz (gz) rzgrlar ve akarsuydu. Bu rk gz ve batnn simgesi ise, rengi ak ol

maktadr. Biimsel simgeleri: uzun ve yksek (aga); kidin-tagtn tengri kaptg (bat ve kuzeyden, dag tarafndan gk kaps). Hayvan biimli

4 D. Bodde. s. S.

44 Bkz. Kart. varak. 166.

45 G. Clauson. An Etymologkl Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish,

4 6 W. Bang vd., "Trkische Turtan Texte," , satr 132-48.

47 G. Clauson. An Etymolocal Dictionary of Pre-Thtrteenth Century Turfeish,

en . 48

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. Takigu: bkz. G. Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v.

34

E V R E N S E L C D K O T O M

simgesi: Trke takgu denen horoz ve tavuk cinsi. Somut simgeleri:

bar yanls hkmdar ve yanndakiler ile birbirini seven kardeler ve

boy (bkz. IV. Blm). Kn49 (gne ve gney; incesi Li).50 Trke 'Kn' rfe', tengri Kan-

nng havud kuntun, "gk tanrsnn azameti gneyde" szyle, bu rk'n

yaruk ilkesinin zirvesi anlamna geldiini dorulamaktadr. Suv adas (Su tehlikesi) tabiri de yaruk ilkesinin zirveye varp, arkadan unsuru su olan karang ilkesinin (yamurun) balamak zere olduunu anlatr. Bir ilkeden dierine geii, yani deiiklii ve silahlar da temsil ettii iin, tehlikeli saylan bu dnem yaz gndnmne (en uzun gn: 2.2 haziran) iaret etmektedir. Yaz gndnm ayma Trkler Ulugay*1 demekteydi. Says: 9 (yedi aydnlk, iki kara nokta), veya iki yaruk izgi arasnda bir karang izgi ve bunun iki defa st

ste gelmesi. Jrfe'lar: [mm) ve ( H ) . Yn, saat ve mevsimi: kntn (gney); kuyas trkk odi52 (gnein kuvvet zaman: gnein zirvede olduu le saati ve en uzun gndnm olan yaz gndnm). 5 3

Gksel cisimleri: gne (rfe': ) ; Oot yultuz" (ate yldz) denen Merih: Kk-luu yldz takmnn orta yldz, ince Sin (Kalp) denen (Akrep burcunun kalbi) yldz. Bu yldz, bir gksel hkmdar ve ilk atei yakan efsanevi bir kiilii temsil ediyordu. Unsuru: ate ve su. Rengi: ate rengi kzl. Biimsel simgeleri: tek oklu daire, ok, kl,

1 9 W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte." 1. satr 173-86.

w Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar.

51 Ulugay: Kftfuf, varak 1 7 5 . Sin yldz: bkz. not bl. 1 1 1 / 1 0 .

H K a r u , 5 5 j .

53 D. Bodde, s. 28.

M J. J. M. De Groot, The Re/igious System oj China, s. 9 6 1 .

K W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte." v, yazma 1, satr 6.

35

TRK KOZMOLOJSNE G 1 R S

karg, lulga, zrh, terazi kolu, ocak, ayakl kzc (kazan-ocak), keli mantal (manlala: ate ayini yeri).'6 Hayvan biimli simgeleri: kzl ejder, sln, kzl kular, Kzl sagzgan (saksaan), bayku;

kaplumbaa gibi zrhl hayvanlar (cebeli alplara atf). Somut simgeleri: akn eden veya ceza veren hkmdar (bkz. III. ve IV. Blm).

Tui57 (sevin) zellikle gllere iaret etmektedir, ilkesi: karang izgisi altnda iki yaruk izgisi ve bunun iki defa st ste gelmesi,

/rfe'lar: () veya ( ) . Yn, mevsim ve saati: gneydou (bahar) ve yaz aras ile sabah ortas; veya gneybat (yaz ve sonbahar aras, ikindi) veya bat (sonbahar, akam). Unsuru: su, ge ykselen su buhan, dag gl. Bu rk sonbahar simgesi ise unsuru maden de

olmaktadr ( Asya'da, deerli baz madenler inci ve yeim tayla ayn gruba dahil edilerek su unsuruyla ilgili saylrd).58 Renkleri: Trklerde yeralt sular kara saylyor, bulut ve yamur gibi gksel sular ise ay halesine benzetiliyordu ve ak renkli iyrng).^ Eger bu rk sonbahar simgesi ise, gksel cisimleri Ak-bars yldz lakm ve

incede H (Kara-alp) denen ve sonbahar ekinoksunda zirvede gzken yldz olmaktayd. Biimsel simgesi: Trklerde ak tegirmi

(deirmi) mantal'' (manlala: ayin yeri).6 0 Hayvan biimli simge: koyun. Somut simgesi: son kz, odalk, kadn kam (bkz. IV. Blm:

Kara-Zieme, G/6-7.

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. Gk vc yer badeti iin ayin yerleri, gl veya havuz iinde bulunan, biri toparlak, dieri drt kse, birer setti: E. Chavannes, Les Mtmoires historujues de Se-Ma-Ts'ien, m, 342. in'de: Si-yu-fe. I. s. 84. Trklerde: . Tekin, Maytnsimif. varak 18 veya 68, satr 5-6. Yning su: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texie," v, satr 4-7. Kara-su: P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 1 2 6 . Kara-Zieme, G / 1 1 - 1 3 .

36

EVRENSELCI DIKOTOMI

kam'ter, gk ve yer ayinlerini gl iinde yapard). Uurum (ince K'an).61 lkesi: iki karang iinde skm bir yaruk;

veya bunun st ste tekrar; ya da bir yaruk, alt karang. Irfc'lan: () ve (H). Yn, saat ve mevsimi: bat-kuzey (Tui gibi); veya kuzey (k, gece yans, ilah; 'K'un' rk' gibi). Gksel cisimler: Ay (rfc': ) ; Suv yulluz denen Utarit;6* Unsuru: su. Rengi: Trklerde ak veya kara:

in'de kara ve kan rengi. Biimsel simgeleri: yay (Kk Trk yazsnda ay ve ya denen yay, ayn fonogram ile yazlrd: (Resim 3 ) ; arklar; su hendekleri; kilden arap ve pilav kab; tekerlek. Hayvan biimli

simgeler: sendeleyen atlar, amurda yaayan domuz. Somut simgeleri:

hrsz, onanca ocuk.

oot) Resim 3

Trke Tag64 (ince Kert) denen rk lme ve lm tesinde dnlen yeniden douma iaret ediyordu. Kk Trk mezarlannn kk talardan oluan hyk eklinde olmas,6 ' 643 ve 6 5 5 yllarnda

len Kk Trk kaanlarnn mezarlarnn Pamir zirveleri ve o dnemde Kk Trk merkezlerinden olan Sui-yan'daki Po-tao Da eklinde ina edilmesi durumu 6 6 ve lenlerin bir daa (Altun Suna-y; veya

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. " Not bl. 1/55'teki kaynak. " Not bl. l a d a k i kaynak. "' Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. M

E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 1 0 5 .

** lui Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

37

TRK KOZMOLOJSNE G R 1 S

Alun-kr) yol ald inanc,67 dag simgesinin bu anlamna iaret etse gerek. lkesi: bir yank'u iten iki karang. Saylar: bir yaruk ile iki

karang; veya iki karang, drt yank. IrVlar: (mm) ve (H). Yn, mevsim ve saati: bat-kuzey (gz ve akam ile gece aras); veya kuzeydou, k bat-kuzey (gz ve akam ile gece aras); veya kuzeydou (k sonu, gece sonu). Unsuru: toprak. Rengi: kara. Biimsel simgeleri: dalar silsilesi arasnda ykselen zirve; kk talar; tohum; dag yolu. Hayvan biimli simgeleri: kpek (cenaze treninde kurban edilen bir hayvan?);68 kara veya sert gagal (kurbanlar yiyen?)6 9 kular; san.

s. 1 5 5 . 256, not 798- Po-tao Da. bugnk Sui-yan'da, Pekin'in dousundaki in duvan dnda bulunuyordu ve bir Kk Trk blgeslydi. E. Esin. lslamiyetten ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 95 ve not bl. n /105. 106, j .

38

II. MEKN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

. G k

Eski ular1 gebe kkenli olmalar nedeniyle, kinat silindir gvdeli ve kubbeli bir otaa ya da stnde ota veya semsiye bulunan iki tekerlekli bir arabaya benzetmilerdi. emsiyenin 28 dilimi, in astrolojisinin drt yne gre yedier gruba ayrlan 28 burcu, arabann iki tekerlei ise gne ve ay temsil ediyordu. in'de gk, bir kubbe, yeryz ise denizler iinde yzen drt veya sekiz keli bir dzlk

sanlyordu.2 Drt yn ve merkezdeki dalar gksel kubbeyi tamaktayd. Gk kubbe, Kutupyldz (gk tanrsnn saray) merkezde, drd drt ynde ve dier drd ara ynlerde olmak zere dokuz saraya blnm saylmaktayd. in'de VII. yzylda ise, gkyz katl bir yap eklinde dnlyordu. Gk kaps, in'in batsndaki K'un-lun Dag'nda veya doudaki T'ai-shan'da sanlyordu. Jrfc'larn diziliinde kullanlan iki pusulann birinde gk feua's kuzeybatda,

dierinde gneyde yer alyordu.

u dnemi ve sonrasndaki baz in inanlar ksmen yeni ekil-

W. Eberhard, "Lokalkuluren im ahen China," 2 1 - 2 3 . E. Biot, 1 1 . s. 488-89 (araba) M. Granet, s. 437-38 (denizler). W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," Rehe 2/3-7; M. Granet, s. i 3 1 _ 3 4 . 338, 495- O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, 1, s. 6 1 - 2 , 97; 1 1 , s. 416-

Gk tarafn gsteren Ch'ien trigramnn (mu) iki deiik pusulaya gre yeri: J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, 1 1 1 , 963. /-ching, 1, ?.85-88.

39

TRK KOZMOLOJSNE GIRIS

lerdc, Kk Trk ( 5 5 0 - 7 4 5 ) ve Uygur ( 7 4 5 - 1 2 . 1 2 ) kaanlklar dneminin Dogu Trklerinde de var olup, kinai (belki gk kubbe), silindir ve kubbeli hkmdar otana benzetiliyordu.4 Gk kubbenin yasl oslan (yesil-mavi firuze), yldzlarn ning feas"tan (beyaz yeim tandan) olduu anlatlyordu. Gkyznn, ok katl ve eitli Ordu'larn (hkmdar ikametgah), feefe'Ierin (kule) ve kap eiklerinin bulunduu bir yap olarak Uygur metinlerinde geen resmi de, in etkisine ve Budist veya Manyat (Maniheist) astrolojisinin nfuzuna balanabilir. Yeryz ise, in'de olduu gibi. denizler iinde yzen d n ke bir dzlk olarak anlatlyordu ("Trt taluy gz iinteki yer").5 Hsiung-nularda olduu gibi Trklerde de kutsal (dufc) saylan ve gk ve yer tanrlarna ibadet edilen dalar hakkndaki dnceler ok eskiydi.6

Fakat in'deki sistematik biime girip, d n yn dalarnn gk kubbesinin stunlar sanld hakknda bir kayda rastlamadm. Ancak, 'n kelmek' adl rfe'ta, in'de olduu gibi gk kapsnn yeri kuzeybat ynnde tarif edilmektedir.' Bir Uygur metninde8 ise, ki

nat ota eklinde dnlp, otan ortasndaki aga stuna benze-

4 Bkz. not bl. 1/23, not bl. n/109. Kk Trk dncesi: Liu Mau-Tsoi.

Kutscha und seme Beziehungen.... s. 8 ve not bl. 1/46 Uygur dnceleri: R Arat. Esfei Trk iiri. s. 4 1 5 (ota sekli). 44 (7/128: bis kat tengri yiri). Yaj ce, rng kas Kaar, 1. 3 3 0 - 3 1 . Odu, is* (eik): W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte," v, dizin. s.v. feefe: G. Clauson. An Etymological Dictionary 0/Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v.

5 F. W. K. Mller, "Zwei Pfahlinschriflcn aus den Turfan Funden," s. 36.

6 Bkz. E. Esin, "tken-y" ve "The cosmic mounain and the auspkious

bestiary in Turkish iconagraphy" On dncesi: bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. Trk dncesi: bkz. not bl. 1/46-48.

8 R. Arat, Esfei Trh iiri, 20/33 (s. 196) ve ilgili not (s. 45). Daha eski (Veda)

Hint dncesinde skambha: J. lrwin. v, 470-73.

40

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

yen, fakat sekiz kseli oluuyla drt ana yn ve dn ara yn kavra

mna da iaret eden, yiti crdinilig (yedi cevherli) bir sruh'un (srk, stun) sular stndeki yeryzn destekledii ifade ediliyordu. Kinatn ekseni sekiz keli stun. Hint kozmolojisinin eski bir dncesiydi.

in'de9 ve Trklerde, gn kutbu saylan Kuiupyldz, Trke adyla Ahun (veya Temr)-kazguk (Altn veya Demir Kazk),10 in astrolojisinde gk hkmdan denen gksel tannnn saray sanlyordu. Kutupyldznn etrafndaki yldzlar hkmdarn ailesi ve etra

fndakilere benzetiliyordu. Trkede Yitiken," (yedi hanlar) denen Bykay yldz takmnn, hkmdarn arabas saylp, Kutupyldzna

bal olarak mevsimler boyunca gkyznde dairesel ekilde hareket ettii ve yllk takvimi belirledii kaydedilmiti. Bylece gk tanrsnn veya arabasnn yllk bir hareketi olduu farz ediliyordu. Ayn dncenin, Trklerde on iki yllk bir zaman aral eklini de ald, u Kk Trk kitabesini akla getirmektedir: ~ze kk-terigri han lui yka'12

(stle gk tanns han ejder ylnda). Trkler de, gn Altun (veya Temr)-kazguk etrafnda dndn sanyorlard. Trklerde, Yiti-kcn'in yllk hareketi boyunca da, her 12 ayn belirli bir gnnde bin

mum yakarak ayin yapma gelenei vard1 (bkz. IV. Blm). in'de milat srasnda mezarlarda yaplan ta kabanmalardaM Yetiken, bir

* O. Pranke. Geschichte des chinesischen Reiches, I, s. 62-3. 8 1 - 1 , 1 1 3 , 1 1 9 . 146. E. Chavannes, Les Mimoires his(oriques de Se-Ma-Ts'ien, 111, 339-84. C. A. S. Williams, "Astronom/*.

1 0 Bkz. not bl. 1/23.

" Bkz. no bl. 1/23 ve not bl. 1 1 / 1 1 j . I; Bkz. no bl. 11/104.

1 1 Bkz, no bl. n/80.

" Bkz no bl. 1/23. (Yitiken arabas). Gne ve ayn arabalar: M. Granet, s.

41

T R K K O Z M O L O J I S I N I : G I R I $

tanrnn bindii araba eklinde resmedilirdi. Gne ve ay tanrlarnn da arabayla dnd sanlrd. Byle dnceleri temsil eden bir kaya resmi, bir Kk Trk mezan yannda bulunmutur1 3 (Resim 4). Kk

Resim 4

Trk kaanlar da, in'de hkmdar ve tanrlara zg saylan ve Trke karigh (kan) denen, iki tekerlekli arabalara binerdi.

2 . Kk gn's (Gk ark)

Gk kubbenin, Allun (veya Temr)-kazguk etrafnda yllk dola-nmnn yannda, ayrca bir de yldzlar tayan gk arknn dnd varsaylyordu. Bu kavramn ok eski olduu, Baykal Gl'nde bir adada bulunan ve zerinde yldz adlarnn yazl olduu ve VII.-IX.

M 4 . 375-E. Esin, "Kn-ay," resim 11 B/3.

42

M E K A N V E Z A M A N H A K K N D A D N C E L E R

yzyllara tarinlendirilen bir hadrk eirefc'ten (krk) anlalmaktadr. Gk arkna, Kar17 kk grs; Ysuf Has Hcib {Yusuf Has Hacib( ise tezgin (dnen) demekdedir.1 8 Kar kk grs ibaresini, Arapa Jalak (felek) olarak evirmektedir. Kar'nin kaydettii u beyit ise, gr'nn yldzlar tayarak dnd ve gece ile gndzn bylece birbirini takip ettiini anlatmaktayd. Demek ki Kar'ye gre, gk arknn hareketi gnlk bir dolanmad:

Tengri ajun trtt, gr uhu tezginr. Yldzlar urkesip

Tn kn zeyrkenir. (Kar, varak 2 1 2 )

Gk kubbenin en alttaki grTsm (felek) bir ift gksel ejderin evirdii hakkndaki ibareler, bir Uygur kaannn adna sunulmu Mani dinine ait metinde yer almakla beraber, bu dncenin Mani

dininden ok, belki Orta Asya kozmolojisine bal bulunduu, Zykan tarafndan tahmin edilmektedir.19 Ayn dnceyi Ysuf Ha Hcib

de tekrar ederek, gk rt'sn bir evren'in (ejderin) "evirdiini" sylemektedir:

Yaratt, kr, Evren, tuci evrilr

Amng birle tezgjnyime tezginr. (KB, beyit 1 2 6 ) .

Bu ekilde gk kubbe, gk ark ve bunlarn simgelerinden olan

L. Bazin, Les Calendriers turcsanciens et m6ivaux, 7 1 1 . 1 7

Kar, l 4 2 i . 18

KB, beyit 1 2 6 . 19

F. W. K. Mller, "Handschriften Reste in Estrangelo Schrift aus Turfan," 37-8, J. Zykan, "Zur Gesteswelt der asiatischen Kunst," II, Arlibus Asiae, v. 1 7 8 .

43

TRK KOZMOLOJSNE G 1 R S

gk ejderi, Trke ifadesiyle Kk-luu veya Evren, hem gksel meknn, hem zamann simgesi olmaktayd. Bu kozmolojinin gerei olarak, gk tanrsnn, zaman ilah (Trke: d tengri) kavramn da ierdii sonucu kmaktadr.20

Gk kubbenin ve gk arknn yllk ve gnlk dolanmndan,

gnele baz gksel cisimlerin, dnyann merkezi etrafndaki yllk ve

gnlk, ayn ise gnlk ve aylk (2.8 aamal) birer hareket iinde dndkleri dncesi sonucuna varlmaktayd. Bunlardan gne ve

ay, birbirinin zdd saylyordu. Gne douda belirirken, ayn batda yeryznn altna batt, gne gnlk hareketinde leyin ve yllk hareketinde yaz ekinoksunda zirvedeyken, ayn, yeryznn altndaki

sularn derinliinde, hareketinin en aa noktasna varm olduu sanlyordu.21 Trke bir rfe'ta ise fenli ayl krdi (grt) ifadesiyle, ay ile gnein bir araya geldikleri dnem 2 2 olarak dnlen

ekinoks dnemlerine (bahar ile sonbahar) ve yeni aya karlk geldii anlalmaktadr.

w Bkz. not bl. m/66.

21 P. L. F. Philastre. 1 1 , 597. ("LA" feua's hakknda aklama).

22 Knh ayl krsdi: W. Bang vd., "Trkische Turfan Tcxie," I, 248, satr 92-

93 (Sevinmek rfe', in'de, hua no 1 6 ) . Ayrca bkz. not bl. /i7'deki kaynak: Kn/ ayl kavu yoryur, tr trt d bolur (gne ve ay, kavuur ve ayrlrlar, tr drt mevsim olur). Gne ve ayn grme zaman, Mani dini evresine ait bir Trke metinde, ayn gittike "rlldg" dnemin sonunda, 29. gnde tespit edilmektedir: A. Von Le Coq, "Trkische Manichaica," m, yazma 2. Trklerde yeni aydan itibaren gnler saylyordu: L. Bazin, Les Calendriers tures anciens et midievaux. 144. Temrogullan evresinde faal bulunan ve Uygur astronomisini bilen Kifi adl bilgin de esasen yle demekteydi: "ems ile Kamer'in itim' gni ki (conjunetio: yeni ay) mh-i Trkn'n ibida gndr": E. Esin, "Kn-ay," v/70. Ayrca bkz. E. Esin, "Kn-ay," v/66-67.

4 4

M E K N V E Z A M A N H A K K I N D A D N C E L E R

in astrolojisinin, Trkler tarafndan da kabul edilerek, Kk-luu (gksel ejder), Kzl-sagzgan (Kzl saksaan), Ak-bars (Ak veya ak alacal33 pars) ile Kara-ylan (in'de kaplumbaaya sarlm ylan) adn alan,24 her biri yedier yldz takmndan olumu drt byk

yldz takmnn da byle karlkl hareket ettii dnlmekteydi.2 5

Bahar ekinoksunda, Kk-luu douda gzknce, Kzl-sagzgan gn zirvesinde, Ak-bars batda grlyor ve Kara-ylan'n yerin altnda,

hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Yaz gn-dnmnde, Kk-luu zirveye varnca, Kzl-sagzgan batda batyor,

Ak-bars'm yerin altnda, hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyor ve Kara-ylan douda gzkyordu. Sonbahar ekinoksunda, Kk-luu batda batyor, Kzl-sagzgan'n yerin dibinde,

hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Ak-bars douda ve Kara-ylan zirvede bulunuyordu. K gndnmnde, Kk-luu'nun yerin dibinde, hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Kzl-sagzgan douda, Ak-bars gn zirvesinde ve Kara-ylan batda gzkyordu.

Bu drt byk yldz takmnn her biri, douda gzktkleri mevsimin2 6 ve o mevsime atfedilen unsur ve rengin simgesiydi.2 7 Her

unsur ve ynn de gezegenlerden birer simgesinin olduu kaydedilmiti.28

Oniki hayvan adn tayan yldz takmlaryla dzenlenen ve oniki

2 )

2 4

2 3

2 6

2 7

H

Bkz. not bl. 1/19. A.y. Ay. A.y. Bkz. not bl. 1/18. A.y.

45

TRK KOZMOLOJSNE GR

yllk bir takvim oluturan simgelerin icadnn Trklere mi, yoksa

inlilere mi 3 0 ait olduu tartmaldr. in taraftarlar u konuya dikkat ekmektedir: in'de, eski dnemden beri onikili bir takvim sras vard ve aylar ile gnler iin kullanlyordu. Ayrca in'de yllarn sras, Mteri31 {Jpiter} gezegeninin oniki yllk hareketiyle ilgiliydi. in taraftarlarna gre, Mteri'nin hareketine uygun oniki yllk bir takvim eskiden beri in'de bulunmaktayd. Oniki yllk sra, in takvimlerinde ikinci stunda olup, iki saynn yeryz simgesi olmasndan dolay, 'yeryz kkleri' ismini almaktayd.32 Nitekim,

inceden evrilen bir Trke metinde de, oniki hayvanl takvimin simgeleri, yl erklii (yla hkim kuvvet) ve iki yiirmi erklii (oniki kuvvet sahipleri) gibi adlaryla yr erklikleri (yerdeki kuvvet sahipleri) olarak gemektedir.3 3 Oniki hayvanl takvimin icadn Trklere atfe

denler ise oniki hayvan adnn eski in metinlerinde bulunmadn ve ilk olarak bir Trk tarafndan sylendiinin in'de kaydedilmi bulunduunu hatrlatmaktadrlar. in'de sonralar meydana gelen gelimelerle takvim sistematik bir ekilde ve yeni unsurlar da iine

alarak Uygur Trklerine ksmen inlilemi olarak yansyacakt.31 J. R. Hamilton'un3 5 bir Kk Trk metnini okuyu tarz, oniki hayvanl

29 Bkz. E. Chavannes, "Le Cycle lurc des donze animaux"; O. Turan, s. 5 1 -

63; B. Rogev; C. A. S. VVilliams. "Astrolog/'. 10

Bkz. O. Franke, Geschichte des chinesischen Rciches, II, s. 97'de verilen kaynaklar ve L. Bazin, Les Calcndriers lurcs anciens et mtdtvaoc, s. 1 5 3 .

31 Bkz. not bl. 1 1 / 3 0 .

32 C. A. S. Williams, "Astrology".

33 W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 88-96.

M Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte,"v.

15 Sz konusu metin: "ze hk tengri han liylka" (Ongn, satr i): Bkz. J.

R. Hamillon, "Le nom de lieu KN dans les inseriptions turgues

46

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

takvimin her simgesinde, gk tanrsnn bir yl durduunu ima etmekle, Trklerde de Mteri takviminin bulunduunu hatrlatmaktadr. O halde, Kk tengri han (gk tanrs ve han), zaman kavram olarak Mteri'yle belki yaknlaabilmekteydi. Nitekim, Kara-ku

ad altnda Mteri yldzndan sz eden Trke iki beyit, bu yldz

zaman bakmndan bir 'mizan' {l) unsuru olarak tantmaktadr. Bu beyite gre, yeil-mavi renkte firuzeden bir kubbe gibi dnlen

gkte, beyaz yeim talarna benzetilen yldzlar arasnda Kara-ku

gezegeni, gn ve gecenin mizann dzenlemekteydi:

Yaratt yasl es

Savurd rng ka Tizildi Kara-ku

Tn-kn zeyrkenr. (Kar, varak 166.)

Ancak u var ki, Kar, Kara-ku'un Trk illerinde sabah gzktn kaydetmekle, "mizan" grevini yllara deil, gndz ve gecenin dolanmna balamt.36

3. Yer

Gk kubbenin Ahun (veya Temr)-kazguk etrafndaki paralelin paylatrlmas dnyann merkezi olduu kabul edilen ve biri ortada, drd eksenlerde ve drd kelerde olmak zere dokuz vilayetten

olumu saylan u iline de yansm saylyordu.37

runiformes." 3 6

Kar, 1 , 3 3 2 . 37

Bkz. not bl. 1/31'de verilen kaynaklar ve E. Chavannes. Les Memoires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, 111, 384/85.

47

TRK KOZMOLOJSNE GIRI

Ming-tart^0 (Parlak divanhane) denen ve gksel bir hkmdarn veya ilk atei yakan efsanevi bir kiinin makam saylp, Kk-luu

takmnn orta yldz olarak yaz gndnmnde zirvede grlen, ate

simgesi yldz (ince Sin: Kalp. Arapa: Kalb'l-akreb) dnyay ynettii farz edilen u hkmdarnn atalar tapmana da adn vermekteydi. Dnyevi ming-t'ang'da eik ve ocak da ayin yeri saylyordu.

Dnyevi ming~t'ang ile hkmdar ehri, yeryzne atfedilen planda

biri merkezde, drd eksenlerde, drd kelerde olmak zere,

dokuz ktsml bir drt-ke olarak ina edilmekteydi. in'de VII. yzylda, ming-t'ang yeryzn saran denizlerin simgesi olan bir

havuz iinde ykselen katl bir yapyd ve her kat gn bir evresini temsil ediyordu.

Trklerde de hkmdar ota, ordu ve ordu-rgjn denen hkmdar ordugh ve ehri gibi, hkmdar kkleri ve tapnaklar da ki

natn merkezinde ve kinat plannda saylyordu.39 Drt yne bakan

ve biri merkezde, drd eksende, drd kelerde olmak zere

Gksel Ming- ang: E. Chavannes, Les Memoires historioues de Se-Ma-Ts'en, m, 343- Sin yldz: bkz. not bl. 1/51-6 ve not bl. 1 1 1 / 1 0 . Yerdeki Ming-t'ang: Li-chi. 1, 257, 497, O. Franke. Geschichte des chinesischen Reiches, I, s. 1 1 9 , 1 4 6 ; 1 1 , s. 4 1 6 . M. Granet, s. 1 1 7 . P. Whealey, s. 1 8 4 , 3 7 2 . E. Esin, "Ordug," s. 137-38- Ocak ve eik: Li-chf, dizin, "Sacrifces 0\ouse)\ M. Granet, s. 308, 432, 500-50. E. Esin, Jslamiyeften ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 7. 39. 7. " 3 4 . > 3 *

19 Bkz. not bl. 1/23 ve 2/4; E. Esin, /slamiyetten ncefci Trk Kltr Tarihi ve

Islama Giri, s. 96; E. Esin, "Trk Kubbesi"; E. Esin, "Al-Qubbah al-Turkiyyah." Kk Trklerde gnee benzetilen kaan, tahta k treninde bir kee hal zerine oturarak, kinat simgesi ota etrafnda, gnein hareketi ynnde, 9 defa (gk says: bkz. not bl. 1/23) dndrlrd: Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trkcn. s. 8.

48

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

dokuz hcreli yaplar, Hsiung-nu ve Trklerde de, tapnaklara ve h

kmdar meskenlerine zgyd. Evrenselci kozmoloji, her alanda olduu gibi, mimaride ve bu arada tapmaklarda da ifadesini bulmaktayd. Trklerde, kainat simgesi olan otan ortasnda, kubbenin merkezindeki tgnk denen duman deliinin altnda, tanr ocoh40

( ayakl kazan-ocak) durmaktayd. Asya eski gebe geleneinde de4 1 ook, hem yemek piirme, hem ate ayininin yapld yerdi. Uygurlarn,42 'eik'e kurbanlk verdii IV. Blm'de grlecektir. Eik kavramna ota ve mesken sahibiyle ilgili temsili olarak verilen anlam, Kutadu-Bilig"\n ilig (hkmdar) eiine iaret eden u beyitinde ortaya kmaktadr:

pti iiigfee eik (llig'in eiini pt: KB, beyit 4 5 1 )

Osmanl Bektai geleneinde de 'meydan'n eiine temsili anlamlar atfediliyordu.

Sonu olarak, Trklerde mekn on ynlyd:4 1 Yukarda eski

E. Esin, Islamiyctten ncehi Trk Kltr Tarihi ve Mama Giri, s. 1 1 3 - 1 5 ve no 11/2.86-30, 247-49; E. Esin "Ordug," 144. Kk Trk ordu-drgin'min bulunduu tken-y Da. drt ynn kava saylyordu: Jler kn rogusfea. bitgcr kn ortusnaru, kungaru kn bafsnfca yraru tn ortusnaru, anda ireki bodun kop mana krr. ileri gn dousundan beri gn ortasna, geri gn batsndan, yukar (?) gece ortasna (kadar), bunun iindeki btn boylar hep bana bakar: N. Orkun, 1, s. 22 .

11 E. Esin. Jslamiyelten ncefei Trk Kltr Tarihi ve hlama Giri, s. 103 (ve

not 1 1 1 / 1 3 7 ) ; 96 (ve no n / 1 1 2 ) . 42

Bkz. not bl. 11/4 ve W. Bang vd., 'Trkische Turfan Texte," v, dizin iik (Uygurlarda gk tannlarnn ordularnn eikleri). Bektai meydannda eik: E. Esin, "Oldrug-turug," o'da verilen kaynaklar.

w "stn" ve "altn" yngafe: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte." v,

49

T R K K O Z M O L O J I S I N E G I R I

Trke ifadeyle stn yngafe'da (st ynde) gk, aada eski Trke ifadeyle altn ymgafe'dayd (alt yn). Drt yne trtymgah veya srigar, kelerde saylan drt ara yne ise trt bulung deniyordu. Tr, tre'ye

(beye) zg, eik en aa makamd.

4. d (Zaman)

Zaman, mekn iinde dnen gksel cisimlerin evreleri ve canl

varlklarn yaarken ve lm tesindeki4 4 deiim evreleriyle ll-

yazma 1 3 . Yn anlamnda yngak, veya srigar, ke anlamnda bulung: Tisastvuslik, s. 1 8 , 1 9 , 4"- Tr, tre: bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v. ve E. Esin, "Oldrug-turug." in dnceleri: J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, 1, s. 44. 124-12,6, 1 7 2 , 1 8 7 , 200, 226, 244, 246; m, 30; iv, 1 2 - 3 , 5 1 - 6 5 . Li-chi, 1, s. 1 6 7 , 220; C. A. S. Wi!liams, "Crane". Mumlarn ruhlara yol gstermesi: J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, 1 4 1 , 1 5 7 , 7 1 2 . Chu: K. Shiratori, MRTB, v, 3 3 ; J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, s. 1 4 * . 57. 7- M. Granet, s. 365, 5 3 3 . Altun-y, Altun-kr ve "Wu-huan" inanlar: E. Esin, fslamiyetten ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 95 not 1 1 1 / 1 0 5 - 1 0 6 . Trklerde ruhun uuu: N. Orkun, dizin, u-, umak. Ruhun ku ekli: E. Esin, "Togrl and Kara-ku," s. 205-206. Bin mum (fen) treni: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, yazma 40 ve not 40; R. Arat. Esfei Trk iiri, s. 238. Budist Trk metni: S. aatay, A/tn yaruk, 7/20; a/15, 1 9 , 2 3 ; 1 2 / 1 0 - 1 5 ; 1 8 1 / 1 5 . "Tag" rfe' ve da eklinde mezar: bkz. not bl. 1/64-7. 5in: bkz. E. Esin, Islamiyetten ncefei Trfe Kltr Tarihi ve Islama Giri, not m/8. Trk mezarlarnda Kk-luu (bkz. not 1 1 / 1 4 - 1 8 ) : E. Esin, "The Dracontine Arch and The Apotropaic Mask in Turkish Symbolism," s. 1 3 3 , not 3, res. 5. Trk mezarlarnda gne ve ay: bkz. E. Esin, "Kn-ay," resim 6, bkz. s. 25. Uygurlar tabutlar zerine "Jpiter ba" resmederdi: F. W. Cleaves, "Uighuric mourning regula-tions," Journal oj Turfeish Stuies, 1, not 1 2 . Trk sin ekilleri ve trenler:

50

M E K A N V E Z A M A N H A K K I N D A D N C E L E R

yordu. Anlaldna gre, in'de olduu gibi Trklerde de, insan ruhu dnen varlklar arasndayd, Trke ifadesiyle zt erklii yorugh idi (ruhlar kuvveti ile hareket halinde: Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 9 0 - 9 1 ) .

in'de, u dnemi sonundan itibaren bilinen kavramlara gre, insan ruhunun, biri yaruk (ince shen), dieri karang (ince feuei) iki yn vard. Trke bir metindeki isig z (scak ruh) ile et-z (vcut) (aatay, 6 1 1 / 4 ) belki bu kavramlara karlk gelmekteydi. in inancna gre lmde, feuei ruh kendi ilkesi olan yeraltna giderken, isig z

buhar olup ge umaya abalyordu. lm izleyen zamanda, ruhun kaplan cinsinden kuvvetler tarafndan kaplmas tehlikesinden de

korkulmaktayd. Ruhlar ailesi yannda korumak iin, lm simgesi

olan kuzeye doru dnerek ruh geri arlyordu. Uzakta lenler iin de ayn tren yaplrd, hig z geri gelirse, atalar tapnanda veya T'ai-shan gibi llerin makam saylan bir dada, eskiden maske sonradan kitabe eklindeki bir abidede (chu) makam tutan yerel bir ruh olduu sanlrd. 'Tag' rfe'ndan belirdii gibi, lm simgesi de olan dag, ruhlarn mekn olabiliyordu. II. yzylda kaydedilmeye balanan bir

inanca gre, ruhlar buhar olup veya turna ekline girip ge uuyordu. Budizm'in in'de yaylmasndan sonra, kinatn batsnda, Amitbha adl tanrnn makamnda, iyi ruhlarn topland gksel bir cennet bulunduuna inanld, hig z'n kuvvet kazanp gksel bir yere uabilmesi iin, bakr ayna gibi k ve ate meydana getiren bir

eya mezara gmlr ve tabut ile mezar tana Kk-luu ve gk

cisimleri resmedilirdi. Mumlarn da, gk tarafn arayan ruha yol

gsterdii sanlrd.

bkz. III. ve IV. Blm. Atein ktlkleri yok ettii yolundaki Trk inanc: bkz. not bl. v/2.89.

51

TRK KOZMOLOJSNE GR

Kk Trk ve Uygur dneminden Trke metinlerle baz mezar

talarnn atlar, in dnceleriyle karlatrldnda u sonulara varlmaktadr: sig z ifadesi Trklerde de kullanldna gre, kavram da bulunmaktayd. Ruhu arma geleneiyle, ruhun tehlikeli kuvvetler tarafndan karlmas korkusu, Sibirya'da Altun-kl abidesinde

Bars adl alpa yazl atta ifade edilmekteydi:

A iniiig brt u! A Bars, amlma)

A nice kardeleri olan, burgulayc kabus (ruhu), u (git)! A Bars! Ayrlma (Klyatorny, "Stel Zolotogo ozera," Altun-kl l, satr 5)

Baz ruhlarn, belki Bars gibi erdemli ruhlarn bir Altun-Sufia-y'ta

(Altn Suna adl ormanl dag) veya Altun-kr'da (Altn kr, veya Altnda: eski Trkede kr kelimesi da anlamna da geliyordu) mekn tuttuu, yine Atm-kPdeki iki mezar kitabesinden anlalmaktadr. Altn-kl mezarnn sahibi, Tibet'e gitmi ve geri dnememi bir

eliydi. Fakat ruhu Altun-kr'a girmiti. Clauson'un, Ouzlarn bir doulu kolu sand Wu-huanlar da ruhlarn makam olan bir dan varlna inanyorlard. Belki, ayn inanca bal olarak Kk Trklerin kaan mezarlar da eklinde yaplyordu. Trke sin denen ve heykel eklinde olabilen mezar talarnn ise, inlilerin chu dedii maskeli veya maskesiz kitabelerin benzeri olarak, ruhun meknn tespit etmi

olmas akla gelmektedir. Bu ve dier ihtimaller zerinde . Blm'de durulacaktr. in'de olduu gibi Trk mezarlarnda da isig z't (scak ruha) yaruk kuvveti verdii sanlan eya ve simgeler bulunduu dikkat ekmektedir. Bu konuya, mezarlara konan Trke adyla bar kzngAzr (bakr aynalar), mezar talarndaki Kk-luu, gk cisimleri,

52

MEKN VE ZAMAN HAKKNDA DNCELER

gne haleli insan resimleri (Resim 5) iaret etmektedir. Trkler de her ay, bin mum yakarak ruhlann Yitiken burcuna varmas iin dua

ederdi (in'de, mumun ruhlara yol gsterdii sanlrd). Ktlklerden temizlemek amacyla cesedi yakma gelenei de, Trklerin yaruk

.kuvvetinin faziletiyle isig-z't yardm etme isteinin bir tezahr olabilirdi.

Resim 5

VIII. yzyldan itibaren Trke kitabelerde geen ruhun "umas"

ifadesi, belki in'de II. yzyldan itibaren bulunmas, Trklerde ise ancak XIII. yzylda belgelenebilen, ruhun ku ekline girmesi kav

ramnn Trklerde de eski olduuna iaret etmektedir. Nitekim VI. yzyldan kalma bir in kaydnda, bir Trk kaannn olu iin yle denmekteydi: "Bir olu beyaz bir kuu ekline girdi" (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 6) . Kutadu-Bilig airi de, sann aarp lme

53

T R K KOZMOLOJSNE G 1 R $

hazrlanacak yaa geldiini, kuu ve Trklerde ruh simgesi sungur ekilleriyle ifade ediyordu:

Sam bld surigkur tusi-teg....

Kuu kondu baka, yetdi yam

Sam sungur ty gibi oldu.... Kuu bama kondu, yam yetti. (KB, beyit 5 6 3 9 ve 5 6 4 3 )

Jisl tarafndan yaymlanan, inli sanatkrlarn eseri. Kol Tigin heykelinin bandaki, inlilerin jeng-huang dedii cinsten uan ku resmi de belki ruh iaretiydi.

Budizm etkilerinin yar gebe Trk evrelerine erken dnemde

geldii, yukarda anlatlan Altun-kl I atndaki baz ifadelerden anlalmaktadr. Budist terminolojideki 'acun' kelimesi (hayat), bu atta gemektedir. Btzni Erklig adrf ("Bizi Erklig ayrd": Klyatorny, "Steh Zolotogo ozera," s. 2 6 1 ) derken de, iki mitolojik kiilikten biri dnlm olsa gerek: lm cezas veren alp olarak dnlen Zhre yldz veya Budist lm ve yeralt tanrs Erklig Kan (Yama). inceden Trkeye evrilmi bir Budist eser olan ve Budizmden baka in inanlarn da ieren AUun-yaruk\a, lmden sonra, tm'n (can) belki in'de dnld gibi isig-z'n {yaruk ruh) bir tolgak'a (mahfaza) konduu ifade ediliyordu. Dier bir z ise, karang veya ct-z, Erklig Kan'n tagtn (dadaki veya kuzeydeki) makamna gtrlp cehenneme yollanyordu.

Herhalde in'deki kadar sistematik olmasa bile, ayn kozmolojinin Trklerde de hkim olduu anlalmaktadr. Varlklarn gk ve yer ilkeleri arasnda dnd dncesi, Trkler arasnda in snrlarndan daha ok teye, en batya da yaylmt. Bunun bir rneini Ibn

54

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DUUNU l R

Fadln, 912,'de, Ural Dalan nda rastlad Bakurtlarda kaydetmiti. Bakurtlar, Kk Trkler gibi gk ve yerin ikili ilkesine paralel olarak,

yaz ve k, gndz ve gece, hayat ve lm kavramlarn ve (yaruk ile karang nefeslerinin taycs) rzgr kutsal biliyorlard.

" Z. V. Togan. Ibn Fayans Rtisebtricht, s. }6-7-

55

III. SOMUT DNCELER

i. Tengridetri\tx (Semaviler)

u dneminde, gk tannsnn1 insan olarak dnld, gk ideogrammn bir insan piktogram eklinde olmasndan anlalmakta

dr. Milattan nceki yzyllara ait in metinleri de, gk tannsna 'en byk hkmdar' deeri veriyordu. Yukanda sz edilen Yetiken yldz takm, in'de 'gk hkmdannn arabas' sayldna gre, milat srasnda in mezarlannda grlen Yetiken yldznn araba eklindeki resimlerinde arabay sren kii, gk tanrsnn arabacs olabilirdi.

Hsiung-nularn M II. yzylda, bugnk Kansu'daki bakentleri Ku-ts'ang ehrinde (Trkesi Kaan veya Kuan)2 bir gk tapna bulunuyordu.3 Bu tapnaktaki yar insan yan ejder biimindeki altn heykellerin, gk tanrs ile yaknlan saylan yldzlar temsil ettii sanlmaktadr. Gk tanrsnn saray saylan Kutupyldzna yakn parlak

bir yldza, "ba zevce"1 deniyordu. u hkmdar ise gk tanrsnn neslindendi.5 Hsiung-nularda da hkmdar ge balyd.6

Arkaik gk piktogram, "en byk hkmdar": W. Eberhard, "Lokal-kulturen im ailen China," s. 28; E. Biot, I, s. 4 1 9 ; -ching. 1, 295. Yetiken'in araba ekli: bkz. not bl. 1 1 / 1 8 .

1 J. R. Hamilon, "Le nom de lieu KN dans les inscriptions turgues

runiformes." K. Shiratori. MRTB, v. 26-7, 3 2 , 34, 54-5. W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," 2 1 / 5 .

* E. Chavannes, Us Mtmoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m. 340. 5 O. Franke, Geschichte des chinesischen Reches, 1, s. 1 1 9 ; E. Biot, 1, s. 440.

6 J. J. M. De Grool, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 53-4.

56

TRK KOZMOLOJSNE GR

57

Acaba btn bu somut kavramlar Kk Trk dnemine kadar

yaamaya devam etmi miydi? Kk Trk kaan slalesine adn veren Trk'7 unvanl hkmdarn, bir kitabede ad geen Trk tengri8 ile

ilikisi var myd ve bu szn ne ekilde okunmas gerekiyordu: Trk

tengri (Trk adl tanr) olarak m, yoksa lrk tengri (kuvvetli gk tanrs) eklinde mi? Kk Trk slalesine adn veren Trk ve dier kozmik nitelikli kaanlar, in geleneinde gksel ynlerin ve unsurlarn somut ekli olup, gk tanrsnn merkezi konumu etrafnda yer

alan "gksel hkmdarlara"9 ve efsanevi slalelere benziyorlar myd?

Kk Trklerin kozmik nitelikli kaanlarn in metinleri yle anlatmaktayd:

Ordularnn bann ad A-pang-pu'ydu ve onun 17 kardei vard. Dii bri'den (kurt) domu olan bir kardein ad l-chi-ni-shi-tu'ydu.... O, bir ruhani nefesle hareket etmekteydi. Bu nedenle rzgar ve yamur meydana getirebilirdi. ki hatunu vard. Rivayete gre (hatunlardan) biri yaz tanrsnn, dieri k tanrsnn kzyd. Bunlardan birinin olu ... kuu ekline girdi ... onun en byk olu, Tsien-sse-ch'u-che-shi Dag'nda yayordu. (Kk Trk metinlerinde Kgmen denen Sayan ve Tannu-ola {da} silsilesi). Bu dada (ilk ata) A-pang-pu'nun dier baz soyu da yayordu. Oras ok souk olduundan, byk oul onlara bir ate yak. Onlar bylece snp, lmden kurtuldular ve en byk

Bkz. Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschtchte der Ost-Trken.s. 6.

8 N. Orkun, . 34 ( I I / D / I O ) .

9 E. Bio, 1, s. 3 7 ; 1 1 , s. 1 9 5 . E. Chavannes, Les Memoires historiaues de Se-

Ma-Ts'ien, v, 83. W. Eberhard, Sternkunde und Wchbild im alten China, 80-8 .

S O M U T D N C E L E R

olu ba seerek ona Trk unvann verdiler (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 5-6)

u inanlanna gre, ilk atei yakan Ho-sing1 0 adl efsanevi kii, ate unsurunun z ve Kk-luu yldz takmnn kalbi saylan Sin yl

dz ekline girmiti (Arapa: Kalb'l-Akreb, Antares). Ayn yldz, kozmoloji kanunlarnda gk renginde saylan dogu gnn kralnn ming-iang', parlak dvanhanesiydi ve u hkmdarnn divanhanesinin prototipi saylyordu. Kk Trklerde ilk atei yakan ve Trk' un

vann alan kii ile Ho-sing menkbesi arasnda bag var myd? Bu fikri

destekleyebilen bir konu, Trklerin gk ayini yaptklar ve Ulug-ay

denen dnemde. Sin yldznn gn zirvesinde gzkmesi olaydr. Ayrca, Trklerde atee tapldg, ayin yapld ve ate ruhunun somut olup hkmdar ayinleriyle ilgisinin bulunduu bilinmektedir." Trk kaanlarnn ate ayininde, alevler iinde bir yz belirip kehanette bulunurdu. Bu ayinin hangi Trk kaanlarna atfedildii bilinmemektedir. Uygur kaanlar, IX. yzylda her gksel unsura (ate, su, altn) benzetiliyordu:

Yir-suvdafci ... bodun krki ... fenrifeenimiz, ulug kle yayu, ulug kutun sn yalanar, ahun ugun birle, oluru

yarhkayur, bknki kutadms, ulug kutlugyang knte.

Yer-su'daki ... boylarn zneti {ss} ... tanr gibi (veya tanrya hrmetkar) hkmdarmz ... ulu gl gibi parlayarak, ulu kut (ve) saadetin alevleri iinde alan

E. Biol, 1, s. 67 (not 4); u, 1 9 5 . Sin: E. Chavannes, Les Mtmoires historiqucs de Se-Ma-Ts'ien, lll, 343-44. 49. S*. 03; W. Eberhard. "Lokalkulturen im alen China," 3/8; Li-chi, 1. 426.

Ate ayini: K. Dieterich, 1 1 , 1 4 . 17 (Bizans rivayetleri). Kehanet eden ate ruhu: R. een, s. 3 2 .

58

TRK KOZMOLOJSNE GR

ou'u (ailesi) ile birlikle, bugnk mukaddes, ok kullu yeni-gnde (mevsim ba veya mevsim dnm bayramnda), (tahta) oturdu (Ziema, Marnd., satr 4 3 1 - 3 8 ) .

Kutadu-Bilig airi ise, Trk hkmdarlan iin yle demekteydi:

Onlar ... kyer ot tururlar

Onlar... yanan atetir (KB, beyit 4 0 8 7 )

Dier taraftan. Kk Trk ve Uygur kaanlar lengri-teg, tengride bolms12 (semavi, gkte olmu) saylp, ak olmayan bir ekilde ge aittiler. Kaan soyundan kimselerin ruhunun ge veya Yitiken yldz takmna, yani gk tanrsnn mekn olan Kutupyldz ynne utu

u sanlyordu.11 Bylece Trklerde de, hkmdar atalannn gksel ruhlar arasnda yer ald anlalmaktadr. Ayrca in'de olduu gibi Kk Trk kitabelerinde de gk tanrs bir hkmdar olarak dn

lp, terigri-kan (tanr han) denmekteydi.1 4 Dou Altay dalarnda. Kk Trk dneminden bir mezar yannda, kaya zerine izilmi bir resim

(Resim 4, s. 4 2 ) , in mezarlarnda ta duvarlara resmedilen araba eklindeki Yetiken yldz takmnn resimlerini hatrlatmaktadr.15

Fakat Yetiken, Trke belki 'yedi han' demek olduuna gre. bu resmin terigri-teg bir kaan veya gk tanrsnn arabacsn temsil etmesi mmkndr. Arabann zerinde gk ideogram da (Resim zy s. 3 1 ) bulunmaktadr. u astrolojisinde, gk tanrsnn saray saylan Kutupyldzna yakn bir parlak yldza "ba zevce" denmesi gibi,16

N. Orkun, 1, 12., 11

N. Orkun, dizin, u-, ve no bl. 11/9 ve n/44'e verilen kaynaklar. 1 4

N. Orkun. t, 1 3 0 . 1 5

Bkz. not bl. 1 1 / 1 0 - 1 1 . 1 6

A.y. ve not 1 1 7 - 1 1 8

59

S O M U T D N C E L E R

Kk Trk metinlerinde de Kan tengride Umay Katun (Han tanrda Umay Hatun) denen ana tanra, Trk kaannn ei 'Katun'a benzetiliyordu.17 Umay kelimesi, ocuun doarken iinde bulunduu zard. Erken dnemde Umay'n kozmik ynn belirten bir metne

rastlanmamaktadr. Sonralar Umay, ularn kzl giymi, topuzlu bir gzel kadn olarak dndkleri ocak tanrasna benzer bir ekil

alacakt.18 Altun-y'ta bulunup. Kk Trk dnemine tarihlendirilen

bir mezarn yanndaki kaya resminde bada kurmu olarak grlen tal kadnn (Resim 6, s. 6) Umay olduunu dnenler vardr. Tal kadn nnde diz km maskeli kiilerin, kurban edilen atlan

sunan kamlar olduu sanlmaktadr.

u devletinin sonu (M 111. yzyl) ile Kk Trk kitabelerinin yazld VIII. yzyl arasnda geen bin yl sresince, tengri kavram gelimi miydi? Bu konuda eitli grler ileri srlmektedir.19

Schmidt gibi baz aratrmaclar, Theophylaktos Simokata ile bn

Fadln'n rivayetlerine ve baz Kk Trk metinlerine dayanarak, VIII.-

X. yzyllarda Trklerin maddeden yaltlm bir ilah kavramna ula-

1 7 N. Orkun, i, m.

111 A. P. Potapov, "Umay". G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-

Thirteenth Century Turfeish, s.v. E. Esin. Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri. s. 39. ulann ocak tanras ve eik tanrs: M. Granet, s. 308; E. Esin, Islamiyetten ncefei Trfe Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 39.

19 Trkler maddeden arndrlm lek tann dncesine varmlard: W. P.

Schmidt, Der Ursprung der Gollcsidee, x. Kar fikir: G. Doerfer, madde 944 Uengri). Trklerle inlilerin dini birbirine yaknd: A. Von Gabain, "Die Alt-Trkische Literatr," s. 2 1 7 . Trk (Tie-le) ayinleri inlilerinkine benziyordu: N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitavjv Sredney Azii, 1 . 1 1 6 .

60

TRK KOZMOLOJSNE GR

tklarn sanmaktadrlar. Fakat bu fikri ileri srenleri, monoteist dinle

rin Trkler zerindeki erken etkilerini hesaba katmayp, eski Trk

dinini ve Trke metinleri doru anlayamamakla sulayanlar da vardr. Doerfer'e gre Trkler, doann her etkili tezahrne, rnein byk dalara ve aalara da tengri demekteydiler. nc bir grup

Resim 6: Gavrilova'dan alnmtr. Bkz. not 131

aratrmacya greyse, Trklerin tengri kavram inlilerinkine tamamen benzemekteydi. Bu nc gr kabul edilirse, Kk Trklerin

maddeden yaltlm tek bir ilah dncesine varm olmalar ihtimali,

Tao dininin kinatn btn ruhuna verdii panteist (Trkesi bir tzig bolmak: tek ruhlu olmak, vahdet-i vcud kuramna bal) anlam ve bir saysnn simgesi gk veya T'ai-chi (ilk tek birlik) olmas ile

61

S O M U T D N C E L E R

aklanabilirdi. Bu son varsayma gre, Ibn Fadln'n 922, 'de rast

lad Ouz, "Bir tengri" diye yemin ederken, Hsiung-nu usulnce,2 2

gk tanrsn ahit tutarak ant iiyordu. Fakat byle ant treninde gk

tanrsyla gksel kl, yani maden unsuru ve Merih gezegeni2 1 simge

leri birlikte anlmaktayd.

Gk tanrsnn astral ve unsurlarla ilgili ynleri yukarda anlatl

mt.24 Bu ynlerden biri gk 'ch'ien' ile 'kn'25 (gne) rklarnn ikisinin de gney ve yaz gndnmne karlk gelmesinde tezahr edi

yordu. 'Kn' rfe'; gne, Merih gezegeni, silahlar (zellikle kl) ve madenlerden bakrla ilgiliydi.26 Gnele ilgili somul dnceleri daha

sonraya brakarak ilk nce 'Kn' rfc'nn simgelerinden Merih gezegeni

ve ona atfedilen kl zerinde durmak isteriz. Trklerin Merih geze-

geniyle ilgili dncesi, in'dekine27 benzemekteydi: makam gney; unsuru ate; ad Oot yultuz (ate yldz); mevsimi yaz gndnm ve le vakti; rengi kzl; ongunu kzl-k. Atein simgesi olarak, atei icat eden ve makam Sin yldzna (Kk-luu takmnn 'kalbi': Kalb'l-Akreb, Antares) da Merih'e yakn bir kavram saylyordu. Shih-chi, bu

Trklerin Taoizmle ilikileri ile Tao dininde vahdc-i vcud ve kinat ruhu: bkz. not bl. 1/7-10, 1 3 . in kosmogonisi: bkz. not bl. 1/18. Bir tzig bolmak: Kara-Zieme, satr 430.

2 1 Z. V. Togan, Ibn Fauln Reisebericht, 20, 3 6 - 7 , 5 1 .

2 2 J. J. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 223-24.

2 3 Bkz. not bl. 11/29-35, bl. 1 1 1 / 7 - 1 7 .

A.y. 25

'Ch'ien' ve 'Kn' rhlar, bkz. not bl. 1/23 ve 49. 26

Yakn Dogu'da Merih: Btrnt, Kitdb ut-tajhtm li av'H-i ind'at it-tanctm, s. 240-47. Kazvtn, s. 5 1 3 .

27 in'de Merih: Liou Tse-Houna, s. 59. E. Chavannes, Les Memoires

historitfues de Se-Ma-Ts'ien, m, 364-66.

62

T R K K O Z M O L O J I S I N E G I R I

iki kavramn yaknlm syle ifade ediyordu: Sin (yldz), ming f'cmg'dr (parlak bir hkmdar divanhanesine benzetilir); Merih (gezegeni) ise atalar tapnadr. (in saraynda Merih'e de kurban verilen yer olan atalar tapna, divanhanenin yanndayd) (Chavannes, Les Mmore., III, 3 6 6 ) . Merih, silahl alplar, ordular ve lm cezas verenleri temsil eden ynyle, bat gezegeni Erklig'e28 de

(Zhre) benzemekteydi. Merih'in Trke dier adlan Bakr-sukm ve Krd idi. Merih'e atfedilen kzl renk ve bakr-suhm (bakrdan ok temreni")29 simgeleri, yine 'Kn' rfe'nda bulunmaktadr.10 Bakr ok simgesi de le gneini ve ceza veren kiileri anmakta olan 2.1. rfe'ta gemekteydi.3 1 in kaytlarnda, Trke Atlagan (atlan) eklinden geldii sanlan, Ya-lo-shanJ2 adl Kk Trk sava tanrsnn da, yine Merih'le ilgisi olabilirdi. Ya-lo-shan'n, bir Trk kadn feam'ndan olan

olu An-lu-shan, Ying-chou ilinde (in Seddi'nin en kuzeydousunda), 7 0 3 ylnda, bir gece kzl klar iinde, bozkrda yaayan yrtc hayvanlarn ulumalar arasnda dnyaya gelmiti. Merih

gezegeni Krd33 adyla ise kuraklk simgesi olan hiddetli bir kiinin

yz olarak dnlyordu.

Gne ve Merih'le ilgili somut dnceler ve simgeler ve zellikle

kl, 'Kuzeyli' gebelerin (aralannda Trkler de bulunuyordu) baz

2 8 Bkz. not bl. 111/77-

Temren: Ok, karg gibi eylerin ucundaki sivri demir. -yn. 29

G. Clauson, An Elymologcal Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turfeish, "sufem".

3 0 Bkz. not bl. 1/49.

3 1 I-ching, 1 , 9 1 ; 1 1 , 1 3 ^

32 E. G. Pulleyblank, The Background oj The Rebellion oj An-lu-shan, s. 1 6 , zo

(doduu yer haritas), 1 0 5 . " KB, beyit 1 3 3 .

6

S O M U T D N C E L E R

alp-tanrlaryla ilgiliydi. Bunlarn balcas, silahlarn ve zrhlarn

mucidi saylp, kuraklk rzgr tanrs K'ua-fu ile e tutulan Ch'ih-yo

idi.M Bu iki kii, ayn zamanda kuraklk rzgr ejderi ve sava tanrsyla da ilgili menkbelerde yer alyordu. Ch'ih-yo; ejder, kz ve baka efsanevi hayvanlara benzetiliyor ve kaplan postu giyiyordu.

Ch'ih-yo yabanc rktan bir 'gk-oglu' olarak, in'in efsanevi hkmdar Huang-ti'ye meydan okumu ve yenilmiti. Ch'ih-yo'nun cesedi

bir aga olmu, kesilen ba ise korkutucu bir resim olarak T'ao-t'ieh

maskesine ilham vermiti. Bu maske, kurban ayinlerinde kullanlan

kazan-ocaklara resmedilirdi. Ayrca, korkutucu yzyle muhafz

olarak resmedilirdi. Ch'ih-yo'nun ellerinde ve ayaklarnda silahlar

tutan ve banda oklu ta bulunan temsili de bulunmaktayd.

Milattan nceki yzylda Sibirya'da, Krgzlara atfedilen bir Trk

blgesinde, in kltr etkilerini tayan bir kkte, kap tokmaklar T'ao-t'ieh, yani Ch'ih-yo ba eklindeydi (Resim 7, s. 6 5 ) . Bu tarzda maskelerin Asya gebe sanatnda da bulunmas (Resim 8, s. 6 5 ) , Ch'ih-yo dncesini, gebelerin kl eklindeki sava tanns menk

belerine yaklatrmaktadr. Aslnda u dneminin sonundan itibaren bilinen bir gelenek tarzyla, inliler sava tanrsna Ch'ih-yo tapnanda kurban verirlerdi. Sihirli bir kl ve bakr feee'ler ( ayakl

J'' Ch'ih-yo ve K'ua-fu: W. Eberhard, "Lokalkulturen im ailen China," 1 4 / " .

3 7 / 1 - 1 . M. Granet. s. 350-60, 555-56 (not 2). D. Bodde, s. 1 2 2 - 2 6 . Sava tanrsna kurban Ch'ih-yo'nun mezarnda verilirdi: E. Chavannes, Les Mtmores hisforiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 434. Ch'ih-yo bayra: E. Chavannes. Les Mtmoires hisloriaues de Se-Ma-Ts'ien, 1 1 1 , 392. Ch'ih-yo'nun banda oklu ta, ellerinde ve ayaklannda silahlar lutan resmi: D. Bodde, res. 2. Krgz ilinde, M 1. yzyldan Tao-'ieh maskesi: E. Esin, tslamiyeUen ncefei Trfe Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 52. Rzgr ejderi: bkz. no bl. 111/95-96.

64

Resim 7: E. Esin, Islamiyetten nceki., resim XVUI/b'den (Kiselcv'a afif). Bkz. not bl

III/34

Resim 8

S O M U T D N C E L E R

k a z a n - o c a k l a r ) sahibi b u l u n a n K ' u n - w u adl e fsanevi h k m d a r da, Kn ve M e r i h s imgeler in i bel i r ten, i n l i o l m a y a n b i r alpt. K ' u n - w u , i n ' i n g n e y b a t s n d a Ya l-gz I rma 'n n g n e y i n d e , b u g n k H u -pei 'de devlet k u r m u y a b a n a b i r b o y a ba l yd . u h k m d a r M u , K ' u n - w u ' n u n sihir l i k l cm e lde etmi ve kuanm t .

S ihir l i K ' u n - w u 3 6 k l c nn ad , ayn z a m a n d a gnein z i rvede o l

d u u yaz g n d n m n n adyd ve by lece 'Kn' r f nn i fade ettii s i m g e l e r d e n , M e r i h gezegeni ve k l s i m g e s i K ' u n - w u ile b i r le mi

b u l u n u y o r d u . S a v a tanrs M e r i h ' i n kl c e fsanes i , 3 7 o las l k la T r k e

fe ng ra fe ' tan (iki y a n k e s k i n k sa k a m a ) v e y a 'kl'tan dei