dunia melayu - mohd yusof hasan

DUNIAMELAYUMohd.Yusof Hasan

DewanBahasadan PustakaKementerianPendidikanMalaysia

Kuala Lumpur1991

KK 300 — 48165101ISBN 983-62-1786-X

CetakanPertama1991© Pengumpulan:Mohd. Yusof Hasan,1991© Rencanapenulisberkenaan,1991

Hakciptaterpelihara.Tidakdibenarkanmengeluarulangmana-manabahagian,artikel, ilustrasidanisi kandunganbukumi dalamapajugabentukdandenganapacarapunsamaadasecaraelektronik,fotokopi,mekanik,rakamanataucaralain sebelummendapatizin bertulisdan-padaKetuaPengarah,DewanBahasadan Pustaka,KualaLumpur.Perundingantertakiukkepadaperkiraanroyalti atauhonorarium.

Diatur Huruf oleh DewanBahasadanPustakaMuka Taip Teks: CenturySchoolbookSaiz Taip Teks: 10/12 poin

DicetakolehPercetakanDewanBahasadanPustakaLot 1037, Mukim PerindustrianPKNSAmpang/HuluKelangSelangorDarulEhsan$ 6.50

KANDUNGANmuka surat

Prakata vii

1. Dunia Melayu danTersebarLuasnyaRumpunBangsaMelayu 1- WanHashim Wan Teh

2. Filipina Dalam KonteksDunia Melayu 20- Guillermo Q. Roman

3. SingapuraDalamKonteksDunia Melayu 30— Haji MuhammadAn!! Ahmad

4. AchehDalam KonteksDunia Melayu 38— Darwis A. Soelaiman

5. PataniDalamKonteksDunia Melayu— Worawit Baru (AhmadIdris) 56

6. BruneiDarussalamDalamKonteksDuniaMelayu 74- JawawiHaji Ahmad

7. MalaysiadanIndonesiaSebagaiWilayah IndukDunia Melayu 98— Ismail Hussein

8. KerjasamaKebudayaanDalamHubungan

V

KANDUNGAN

Indonesia— Malaysia:BeberapaTerobosan 105— Alfitra Salam

9. Perancis(Barat) Melihat Dunia Melayu 120— Laurent Metzger

Indeks 127

vi

PRAKATA

BukuDunia Melayumi adalahkumpulankertaskerjaSeminarDunia Melayuketigayangdiadakanpada24—25Januari1988di Universiti Utara Malaysia, KedahDarulaman.Seminarmidianjurkanoleh Kerajaan Negeri Kedah DarulamandengankerjásamaUniversiti Utara Malaysia, Dewan BahasadanPustaka,PerbadananPerpustakaanAwam Kedah, AngkatanKaryawan Rakyat dan KementhrianKcbudayaandan Pelan-congan.SeminarDunia Melayu pertamadiadakanpada18—20Disember1982 di Melaka. SeminarDunia Melayu keduapuladiadakanpada3—12 Ogos1985 di RepublikSri Lanka.

Dalamkertaskerjanyatentangkonsep“Dunia MelayudanTersebarLuasnyaRumpunBangsaMelayu”, Dr. WanHashimWanTehmeninjauwilayahdunia Melayudaripadaperspektif-perspektif antropologi, kelompok ras manusia dan bahasaMelayu Polinesia dan perkembangannya.Beliau juga me-nyentuhtentangLangkasuka-PatanisebagaiKerajaanMelayuyang paling lama. Kemudianbeliau menjelaskanbagaimanatersebarluasnyarumpunbangsaMelayu.

Dr. Wan Hashim seterusnyamenyatakanIslam sebagaiidentiti utamabangsaMelayu moden.Kesimpulannya,beliaumembahagikanumatMelayukepadaduakelompokbesar:yangberagamaIslam danyangtidak beragamaIslam,danciri per-samaanutamaialah pemakaianbahasaMelayu.

Kertas kerja mi memberi satu konsepgeopolitik duniaMelayu yangamat luas. Kertas-kertaskerjayangberikutnyapula memberikan tumpuan khusus kepada daerah-daerahutamadalam konteks dunia Melayu: Acheh, Brunei Darus-salam,Filipina, PatánidanSingapura.

vii

I’RAKATA

Dr. Darwis A. Soelaimanmelihat “Kaitan Acheh dengandunia Melayu, iaitu hal asalusulorangAcheh,bahasadan ke-susasteraannya,serta agama, adat istiadat dan kesenianmereka”. Penulis kertaskerja mi selanjutnyamelihat duniaMelayu padamasadepandenganoptimis sekali dan lantasbeliaumenyarankansupayadiadakansebuahinstitusi bahasaMelayu ASEAN dan organisasimasyarakatdunia Melayu.Dalamhal mi Acheh turutdapatmemberikansumbanganper-saudaraan, perkembangan Islam dan kemajuan bahasaMelayu.

JawawiHaji Ahmadpula menyorotsejarahawalNegaraBruneiDarussalamdenganmemberikantumpuankepadaadatistiadat,bahasa,tulisanJawi danperananAngkatanSastera-wandanSasterawaniBrunei (Astrawani)terhadappembinaanBrunei DarussalamdalamtamadunduniaMelayunya.Pen~uliskertaskerja mi menaruhharapanagarnasionalismeBruneiDarussalamakanteguhdi bawahpayungdunia Melayu.

Dan Filipina, Guillermo Q. Romanmenyorot asal usulrakyatnegarami dan hubungannyadenganorang Cina danIndia. Selanjutnyabeliau menerangkantentangkedatanganIslam di Filipina dan kemudian kedatanganorang Sepanyolserta penjajahanAmerika. Kini masyarakatFilipina mem-punyai kebudayaanseperti bawangyang berlapis-lapis.Dandalam konteks dunia Melayu, tegas penulis kertas kerja,“rakyat Filipina bukanlahsahajaadahubungandenganduniaMelayu malah mereka adalah sebahagiandaripada duniaMelayu!”

Worawit Baru (a~Ahmad Idris memberikan tumpuankhususkepadaPatanidanwilayah-wilayahnyadalamkonteksdunia Melayu. Mengikut sejarah,Patani mempunyaikaitanyangeratdenganKedah.Penuliskertaskerjami selanjutnyameninjaukepercayaanagamaIslam sebagaipeganganorangPatani dan bahasaMelayu yang dipertuturkanoleh ahli-ahlimasyarakatnya.Beliau juga memperkatakansistempendidik-an dansebahagianmasalahyangdihadapioleh PatanisepertimasalahbahasaMelayunya, kependidikannyadan integrasisosialnya.

Haji MuhammadAriff AhmadmemberikangambaranSe-

viii

I’RAKATA

jarah dan rumpun orang Melayu Republik Singapura danzamanmerdekanya.Tinjauannyadibuat daripadaaspek-aspekpenggunaanbahasanya,kebudayaannyasertagayahidupnya.RakyatMelayu Singapuratenus-menerusmembuathubungandengan dunia Melayu melalui berbagai-bagaikegiatan ke-budayaandan keagamaan.

ProfesorIsmail Husseindalam teks pidatonya,memberi-kanperhatiankepadaperananMalaysiadanIndonesiasebagaiwilayah induk dunma Melayu. Beliau melihat ciri-cini per-samaandanperbezaankedua-duanegaradan segikebudayaan,kepercayaandan kependudukan.Dua faktor yang bolebmenyatupadukankedua-duanegaraialah bahasaMelayu danagamaIslam. Katanya, seluruh sejarahnyamemperkatakanyang bahasaMelayu dan agamaIslam adalah alat penahankeperibadiannyayangterpenting— danjika hilang salahsatuitu, makalenyaplahkewujudannya.

ManakalaDrs. Alfitra Salamcubamemberikanbeberapasarananuntuk kerjasama kebudayaanIndonesia-Malaysia.Aspek-aspektinjauannyameliputi kolonialisme dan bahasa,daripada konfrontasi dan kerjasama kebudayaansepertibahasa,perfileman,bahanbacaan,kota kembar,seni binaandan penyatuanbahasa.Tendapattiga faktor penting dalampelaksanaankerjasamatersebutiaitu kepimpinan, kenajaandanrakyatnya.

Kertas kerja danipada sarjana Perancis, Dr. LaurentMetzger melihat bagaimanaBarat melihat dunia Melayuberperanansebagaipusat luan biasa, pusat ilmu serta pusatbahasadankesusasteraan.Dunia Melayu kini dapatmemikatBarat terutamanyaPerancisdalam pengajianMelayu danpenterjemahankesusasteraanMelayu ke bahasaPerancis.

BegitulahSeminarDuniaMelayuketiga kali mi membeni-kan definisi dan konsepdunia Melayu, daerah-daenahduniaMelayu denganvisinya dan rnisinya, kerjasamadua duniaMelayu terbesar,Indonesiadan Malaysia, danbagaimanake-ghairahansalahsatunegaraBarat terhadapdunia Melayu.

Sayamengambilkesempatanmi mengucapkanberbanyak-banyakterimakasih kepadaYBhg. Prof. Tan Sri Dato’ AwangHad Salleh, Naib Canselor, Universiti Utara Malaysia

ix

PRAKATA

(ketika itu), YBhg. Dato’ PendetaProfesorIsmail Hussein,KetuaSatu,GabunganPenulisNasional(GAPENA), parape-nganjuryangterdiri daripadaKerajaanNegeniKedahDarul-aman,DewanBahasadanPustaka,PerbadananPerpustakaanAwam Kedah,AngkatanKaryawandanRakyat,dan Kemen-tenian Kebudayaandan Pelancongan,para dermawan,parapenuliskertaskerja,paraahli jawatankuasadansemuapihakperseorangandan perkumpulan yang menjayakanseminartensebut.

Kini terbukti sudah,betapaagungnyapengorbananmu,betapabesarnyajasamu,dalammemberierti kepadaseminarmi hinggaterlaksanasemuanya.

Dan inilah sebuahrakamanapresiasisebuahpenghargaankeharuansebakandada.Tenimalahkasih setulushati,berilahmaafsejujur sanubani,sebagaitandaterlaksanasudahSeminarDunia Melayu!Benarmulia hatimu!Selingkarbahagiauntukmu!

Insya-Allah,Melayu tidak akanhilang di muka bumi mi!

Prof. MadyaDr. Mohd. Yusof HasanUniversiti Utara MalaysiaKedahDarulaman

x

1

DUNIA MELAYU DAN TERSEBAR

LUASNYA RUMPUN BANGSA MELAYUWanHashim Wan Teh

PENGENALAN

Dunia Melayu atauTheMalay Worldmerupakansatukonsepyangsudahlamadigunakanoleh penulisBarat. Dalamdarsa-warsa 8O-an, penggunaankonsepmi mulai dipopularkanditanahair kita terutamanyaoleh GabunganPenulisNasional(GAPENA) melalui aktivitinya ‘Simposium Dunia Melayu’yang diadakandi Melaka pada18—20 Disember1982 dan di-rasmikanoleh PerdanaMenteri Malaysia, Dr Mahathir binMohamad.Tiga tahun kemudiannya,pada tahun 1985, Sim-posiumDuniaMelayuyangkeduadiadakandi Sri Lankapada3 hingga 12 Ogosdan dirasmikanoleh presidenrepublik itu,Julius Jeyawardena.

Kertas kerja mi akan membincangkankonsep duniaMelayu dengan merujuk khusus kepada pertalian sejarahantaraketurunanrumpunbangsaMelayuyangkini beradadiMalaysia-Indonesiadenganmerekayangkini mendiamikawa-san lain di GugusanPulau Melayu. Denganmenggunakanperspektif antropologi yang mempunyai kaitan yang rapatdengansejarah,eseimi akanmencubamenentukanhinggakemanakah yang menyebabkan‘mereka terpisah jauh danwilayah induk merekaiaitu MalaysiadanIndonesia.

1

DUNIA MELAYU

PerspektifAntropologi

Dalam erti kata yang paling umum, antropologi mengkajimanusiadan sudut perlakuannyadan pekerjaannya.Semasaantropologiberkembangpadaakhir abadke-19danawalabadke-20, ahli antropologi lebih banyak menumpukan kajianmerekakepadakelompok komuniti kecil yangmasihketing-galan dan sudutkemajuanekonomi,politik dan pentadbiransertarekaciptasaintifik. Komuniti kecil midinamakandenganpelbagainamasepertiprimitif, terasing,tribal, butahuruf(non-literate),ataumasyarakattani (peasants).Antaranya,terdapatmerekayang menumpukanminat kepadaaspek-aspekkehi-dupanyangdianggapluar biasa,exotic, anehdanmempunyaiperbezaanyangnyata denganmasyarakatinduk pengkaji.

Ada antarasarjanaBarat yangmenganggapantropologisebagaianakkandungimperialismeBarat (K. Gough, 1972).Sememangnya,sebahagianbesar masyarakat yang dikajipernahdijajah. Justeruperkembanganantropologiitu sendiriberselarasandenganperkembanganpenjajahankeranamene-rusi penjajahanlahkomuniti yangterpencildan terpisahdanduniamodendibukauntukdikaji dengansecaraterperinciolehpengkajiyangdatangnyadaripadamasyarakatyangmenjajah.

Salahsatubidangyangdianggappentingpadaawalper-tumbuhanantropologiialahkajian budayasecaraperbanding-an. Kajian mi menunjukkanaspekpersamaandanperbezaanantarakelompok-kelompokmanusia,asalusul manusia,danprosesevolusiatausejarahperkembangannya.Oleh itu antro-pologi sememangnyamempunyai kaitan yang rapatdengansejarah.

Bidang-bidangilmu pengetahuanyangterangkumdalamantropologiialahantropologifizikal, arkeologi,linguistik,sertaantropologi budayadansosial.Antropologifizikal lebihbanyakmenumpukankajiankepadaprosesevolusimanusiadan zamandahulu kala hingga ke tahapmanusiamoden. Fakta tentangmanusiamni pula dibandingkandenganciri-ciri fizik biologi~haiwanyangterdekatdenganmanusiauntuk dijadikan per-bezaanantaradua jenismakjiluk mi.

Arkeologi bertujuanmemberikaninterpretasikepadape-

2

TERSEBAR LUASNYA BANGSA MELAYU

nemuanartifak budayahasildaripadaaktiviti can gali kawa-sanlamayangpernahmenjadikawasanpenempatanataupusattamadunmanusiaprasejarah.Arkeologi juga mementingkanpentarikhan wujudnya manusia kuno dan penempatanta-madunprasejarahmi.

Bidanglinguistik antaralainnyamengkajibahasasecaraperbandingandengantujuanmelihatasalusul sesuatubahasadan kaitannyadenganbahasa-bahasalain sertaperkembang-annyadanpenyebarannyadalamsuatujangkamasadanruang.Bidanglinguistik membantuahli antropologi membuatpenge-lompokanmanusiake dalambeberapakumpulanrasyangter-sebardi duniauntuk menunjukkanrumpundanasalusul satu-satubangsadanarahpenghijrahansuku-sukubangsayangter-tentu dan rumpun ataubangsainduk yangsama.

Bidangantropologi sosialdanbudayapula menumpukankajian untuk memahamisistern sosial dan budayasatu-satumasyarakatdengantujuanmembuatperbandinganantarasatumasyarakatdengansatu masyarakatyanglain. Fakta-faktaempirikal yang dikumpul dan dianalisis secarasistematisuntuk menerangkan,antaralainnya,sifat-sifat tabii manusia,sejarahperkembanganbudayamasyarakatyangdikaji sertanormadannilai budayayangmengaturtatacarahidupmanusiasebagaiahli dalamkelompoksosial.

Huraian di atas denganjelas menampakkanhubunganyang eratantaraantropologidengansejarahkeranasebaha-gian daripadabidang-bidangdalarnantropologimenumpukankajian terhadapkeadaanmanusiapadamasalalu sertaarahperkembangannya.Walaubagaimanapun,tekanannyaadalahlebih beratkepadaaspekbudayadansosialmasyarakatyangdikaji, sertaaspeksilangbudayayangmenumpukanperhatiankepadaperspektifperbandingan.

Kelompok Ras Manusia

Ahli-ahli antropologi fizikal membahagikankumpulan rasdiduniakepadaempatataulima kumpulanyangterbesar.Klasi-fikasi mi berdasarkanciri-ciri fizikal seperti warna kulit,bentukbadandanmuka, bentitkrambutdanyangsebagainya.

3

DUNLA MELAYU

Lima kumpulanrasmi ialah:

1. Caucasianatau raskulit putih (white race)yang asalnyamenghunibenuaEropahtetapikemudiannyatersebarluaske merata dunia seperti Amerika Utara, Afrika Selatan,Australia-NewZealanddan lain-lain lagi. Rasmi merupa-kan kumpulan yang paling pintar dan berjaya dan segimenjajahwilayah danbangsa-bangsalain di dunia.

2. Mongolianatauraskulit kuning (yellow race)yangmeng-huni kawasanutaradan timur benuaAsia. Ras mi mem-punyai pendudukyangpaling ramai di dunia.

3. Neoroidatauraskulit hitam(black race)yangsebilanganbesarnyaadalahpenghunibenuaAfrika.

4. RedIndianatauraskulit merah(redrace)yangmerupakanpendudukasalAmerikaUtara dan AmerikaSelatan.

5. Melayu-Polinesiaatauraskulit cokiat (brown race)yangmendiamikawasanGugusanPulauMelayu, PolinesiadanMadagaskar.

Antara lima rasterbesarmi, bukti-bukti arkeologi, lingu-istik dan etnologi, menunjukkan bahawa bangsaMelayu-Polinesiaadalahbangsapelautyangpernahmenguasaikawa-sanperairanPasifikdanHindi sebelumberkembangnyakuasapenjajahandan Baratpadakurun ke-16. Seorangahli antro-pologi InggerismenggambarkanbahawarasMelayu-Polinesiapernahmenjadikelompokpenjajahyangdominanpadasuatumasadulu.

Theworld’s greatestcolonizersspreadingeventuallyasfarwestwardas Madagascar,eastwardto EasterIsland,north-ward to Hawaii, andas far southasNew Zealand.(Gather-cole, 1963).

Walau bagaimanapun,tradisi pertaniandanperikananmasihkekal mantapsejakdahulukalasehinggahan in Tradisi mi-lah yangdapatmendukungsatusistemsosialyangbersusunlapis sehinggadapatmelahirkanbudayakeratonatauistanadan candi-candi agamayang amat tinggi nilai seninya disampingmenampakkanperkembanganteknologibinaanyangbegitu maju relatif padazamannyapadamasa-masalalu.

Dan segi ekonomi, keturuñanMelayu-Polinesiaadalah

4

TERSEBARLUASNYA BANGSA MELAYU

bangsayangpernahaktif dalamdunia perdagangan.(Lihat S.HusseinAl-Attas.) Kelompok dan kuasaperdaganganyangwujud berabadlamanyadan pernahmendominasikawasantimur Lautan Hmndi dan Pasifik kemudiannya berjaya di-musnahkanoleh kuasapenjajahanEropahyanglebih gagahdan segireka cipta barudanteknologimodenterutamasekalidalam bidangalatanpeperangan.

Dan segi politik, keturunanMelayu pernahmewujudkanpemerintahanberaja yang agakkompleksbermula dan Ke-rajaan Campadan Punan ~li kawasanselatanSemenanjungIndocina (Kemboja dan selatanVietnam) padaawal kurunMasihi. Secarasambung-menyambungdan kadangkalanyabertindan lapms, wujud kira-kira belasanKerajaan Melayuyang lebih merupakannegarakota di SegentingKra dan Se-panjangpantai timur TanahMelayu. Antaranyaialah Ligordan Langkasuka yang kemudiannyaberkembangmenjadiPatani.Kemudmanselama1 300 tahun,lahir pulabeberapabuahKerajaan Melayu yang lebih mantap seperti EmpayarSeri-wijaya antara kurun 7—13, KenajaanMajapahit padakurunke-13 dan 14, Kerajaan Pasai pada kurun ke-13, KerajaanTemasikpadakurun-14, KerajaanMelayu-IslamMelakapadakurun ke-15, Kerajaan Johor-Riaupadakurun ke-16, Kera-jaan Acheh pada kurun ke-17, Kerajaan Riau-Lingga padakurun-18, KerajaanMelayu Sulu-SelatanFilipina danNegeri-negeri Melayu SemenanjungTanah Melayu bermula padakurun ke-16hinggaterbentuknyaPersekutuanTanahMelayudan Malaysiapadakurun ke-20.

Dan sudut budayanya,masyarakatyang begitu hetero-geneousmi memperlihatkanpelbagairagambudayatempatandan sukuan.Walau bagaimanapun,keragamanmi lahir dan-pada asasyang samaakan umbinya. Paling jelas terdapatratusanbahasadaerahyang dituturkan oleh umatnyayangkini sudahhampir200 juta penduduk.

BahasaMelayu Polinesiadan Perkembangannya

Konsep‘Dunia Melayu’ yangdirujuk kepadawilayah budayadangeopolitikMalaysiadanIndonesiamemangsudahlamadi-

5

DUNJA MELAYU

gunakan.Antara nama-namayang paling awal sekali ialahK’un-Iun, Suvarnabhumi(TanahEmas),Yavadvija(PulauEmasatauTheGoldenChersonese),TheMalay Archipelago(Gugus-an PulauMelayu),TanahJawi,TheMalayo-PolynesianWorld,Melayu Rayadan lain-lain lagi.

Apabila penggunaannyasudahbegitu umumdan meluas,sudahtentulahpenggunaanmi mempunyamasasyangkukuh.Asasyangdigunakandan sudut antropologiialah linguistik,iaitu alat komunikasidan rumpun bahasayang samayangdinamakanbahasaAustronesia,sertabeberapapersamaandansudut sistem politik tradisional dan kebudayaan.Coedespernahmenyatakanbahawa:

To a greatextent it wasundoubtedlythis unity of culturethat led to Chineseto group the diversepeopleof FurtherIndia togetherunderthe nameKun-lun. (Coedes,1968:9)

A. Teeuw mengenalpasti enam tahap perkembanganbahasaMelayu di alam Melayu mi iaitu:

1. BahasaAustronesiapurba(Proto-Austnonesian).2. BahasaMelayu punba(Proto-Malay).3. BahasaMelayu kuno.4. BahasaMelayu klasik.5. BahasaMelayu moden.6. Tahap perkembanganmasakini iaitu bahasaMalaysia,

bahasaIndonesiadan hahasaMelayu Bnunei dan Singa-pura(A. Teeuw,1987:4).

BahasaMelayu yangpadaasalnyadituturkan oleh satukelompokataubangsaMelayudi seluruhSemenanjungTanahMelayu, sehahagiandaripadaSumateradan di KepulauanRiau-Lingga meningkat kedudukannyamenjadi bahasaper-antaraanatau lingua franca. Dengan tersendirinya,bahasaMelayu menjadi satu bahasayang dinamik dan berkembangdenganmeninggaljauhbahasa-bahasasukubangsadanbahasadaerahlain.

DinamismebahasaMelayu asal mi yang berakarumbi

6


kepadabahasaAustronesia(linguistik) atau bahasaMelayu-Polinesia(antropologi)jelasterbukti apabilakita lihat banyaksekali pengaruh bahasa San~krit,Parsi, Arab, Portugis,BelandadanInggenissertabahasadaerahdi dalamnya.Tebal-nyapengaruhasingdalambahasaMelayu asalmi perludilihatdan sudutyangpositifkeranasesuatubahasaitu mamputerushidupdanberkembangapabilaiasentiasamenenimaunsurluaruntukmengayakanperbendahanaankatanyasupayasesuaidi-gunakandalamdunia sains,teknologidankomputer.ProsesmimemangpernahbenlakukepadabahasaInggerisyangkini men-jadi bahasautama di dunia. Maka han mi bahasaMelayumoden dalam erti kata bahasaIndonesia,bahasaMalaysia,bahasaMelayu Brunei dan Singapuramenjadi bahasaper-tuturanolehhampir200juta umatmanusia.Mungkinpadasatuhan nanti bahasaMelayu mampumenjadisalahsatudaripadabahasadunia dan bahasayangpaling ramai penggunanyadiTimun.

Langkasuka-Patani sebagaiKerajaan Melayuyang Paling Lama

SelainketurunanMelayuyangtinggaldi Malaysia, Indonesia,SingapuradanBrunei, ahli keluargadanipadarumpunbangsaMelayu yangterdekatialahpendudukMelayudi selatanSiamdan Filipina. Orang Melayu selatan Siam bertutun bahasaMelayu dialek Patani sebagaibahasaibunda. Mereka ben-agamaIslam dan mi memberikanidentiti yang samadenganorangMelayu di Malaysiadandi Indonesia.Oleh sebabLang-kasuka-PatanimenupakanKerajaanMelayuyangpaling lamadapatbertahan,maka kita akan susur galurkansejarahke-wujudannyasecaraterpeninci.

Dan segi sejarah,KerajaanMelayu Pataniyangasasnyaialah Kerajaan Melayu Langkasuka merupakanKerajaanMelayu yang paling lama dapat mengekalkansistem peme-rintahan benaja. Hal mi tidak menafikan hakikat bahawaKerajaanMelayu Langkasuka-Patanimi pernahpadamasa-masatertentuditakiuk ataudinaungi oleh kerajaanlain baikdan utanamahupundan selatan.Di sebaliknyajugaKerajaan

7

DUNIA MELAYU

Langksuka-Patani mi pernah, pada zaman kekuatannya,menguasaikawasanyangluashinggakeAyuthia di utaraiaituibu negeniSiamlamadanmenguasaikawasanselatanmeliputiseluruhSemenanjungTanahMelayu.

Fakta sejarah yang sahih tentang kewujudan sebuahnegeri Melayu bernamaLangkasukapaling banyakterdapatdalamdokurnensejarahdanpengembaradan negeriChina.mikemudiannyadikuatkanlagi dengancatatanpengembanayangbenasaldan Eropahdan TanahArab.

Kemungkinan Langkasukayang lokasinya berdekatandengankawasanPatanimodentelah wujud padakurun keduaatau pertama Sebelum Masihi. Pada zaman pemerintahanMaharajaChinaHan Wu Ti (141—87 S.M.), tendapatcatatansejanahyangmenyebuthubunganbaik antaramaharajaChinami denganKerajaanIndia Kuno. Untuk mengeratkanhubung-an antaraduanegarami, Chinabiasanyamenghantarhadiah;tenmasuklahpelbagaijeniskain tenun,banang-barangbuatanemas,mutiaradanbatu-batuyangdibentukdengankeindahanseninya.Barang-banangmi dikatakandiperolehdan negara-negarakota yangwujud di pantai timur Semenanjung.

Sebuahbuku sejarahChinayangmenulistentangpeme-nintahan Kaiser Liang (502—566 Masihi) pernah menyebutsecaranyatakewujudannegeniMelayuyangdinamakanLang-Ya-Syu dalam Kurun Masihi yang pertama.Dalam catatansejarahLiang Syu-Ya-Cuyangditulis padaawalabadketujuh,terdapatnamaLang-Ya-HsuatauLangkasukasebagaisebuahnegaradi selatanyangpernahmenghantarperwakilannegeri-nya menghadapraja Chinapadatahun-tahun515, 531 dan568Masihi. Sumbersejarahyangsamapernahmencatatkanpeme-nintahan Fan Syih Man (220—240 Masihi) di Funan pernahmenerimaperutusandan Langkasukalengkapdengankapal-kapalperangyangbesardanberjayapulamenguasaibeberapabuahnegeridi sekitarTeluk Siam,di sepanjangSegentingKrahingga ke selatan. Hakikat mi membuktikanbahawapadakurunkelima ataukeenam,Langkasukasudahwujud sebagaisebuahnegarayang gagahdan berkuasadi sebelahselatannegeriChina, Funandan Kemboja.

8


SumberChinalainnyayangpernahmenyebutkewujudanLangkasukatermasuklahsebuahensiklopediasusunanToa-hsuanpadatahun 596 —647; tiga buah ensiklopediaberjudulT’ung Tien, Ta~-p’ingHuan Yu Ci dan Wen-hsienT’ung-’aoyangkemudiannyadisusunsemulaoleh Ma Tuan Lian padatahun1300. Buku-bukupengembarayangditulis oleh pengem-baraChinayangtenkenalI’Ching atauI’Tsing yangmula me-ngembarapadatahun571 pernahmenyebutketibaanrakan-rakan pengembaranyadi Langkasuka-Rombonganpengem-bara yang sedangdalam perjalananke India mi disambutdenganpenuh hormat dan meriah oleh seorang raja yangmemerintahLang-Ciaatau Langkasuka.Banyaklagi sumberdan China, dan India dan juga sumberArab yang memper-kukuh cenita-ceritahikayat Melayu Langkasukayang me-ngisahkan kewujudan dan kebesaran Kerajaan MelayuLangkasuka.

Sumberdan Baratjuga adamenyebuttentangkewujudansebuahnegeniMelayu di SemenanjungpadazamankebesaranEmpayanRom dalam kurun pertamadan keduaMasihi. DantanahSemenanjunginilah beberapajenis bananganmentahdiimport untuk kegunaanKerajaanRom padamasaitu.

Pada kurun keenam,Langkasukadikatakanberadadibawah naungan Kerajaan Funan di utara manakala padakurun ketujuh pula, ia beradadi bawah naunganKerajaanMelayu Seniwijayaycng berpusatdi Palembang.SemasaKe-rajaan Seriwijaya bercantumdenganKenajaanSailendradiJawayangkekuasaannyameluaske Campa,Langkasukapadamasaitu menjadi pusat pemenintahanempayanmi di Seme-nanjung.Padamasainilah juga bahasaM~layuSanskritber-kembang dengan luasnya. Perlu dinyatakan bahawa padazamanmi, Langkasukadapatmengekalkanpemenintahanbe-rajanyawalaupunberadadi bawahkekuasaankerajaanyanglebih besar.

Begitu juga padazamanpemenintahanKerajaanMelayuMajapahit, Langkasukadikatakanditakluki oleh Majapahitpadatahun1275.Catatanseorangpengembarayangmasyhur,Marco Polo, yang pernahsinggah di Langkasukaberbunyi,“Langkasukatidak membayarufti kepadasesiapapun”.

9

DUNIA MELAYU

Mulai kurun ke-13,KerajaanSiamdan utaramulai mem-buat beberapapercubaanuntuk menakluk Langkasuka.Te-tapi dalambuku SumaOrientalkaranganTomePiresyangdi-tulis padatahun-tahun1512—1515,beliau sudahmula meng-gunakannamaPatani dantidak Langkasuka.Kemungkinan-nya ibu kota Langkasukayanglamaitu telahberubahkesatukawasanyang baru dan mengambilnamabaru iaitu Patani.Walau bagaimanapunhal mi jelasmenunjukkanbahawape-menintahanraja-raja Melayu Langkasukadan Patani tetapmempunyaikesinambungannyasehinggaawalkurun ke-20.

Bukti-bukti sejanahmenunjukkanbahawaIslam tiba diLangkasuka-Patanipadaabadke-li atauke-12melaluiCampa.Penemuandua prasastidi pantai timur Campa,batu nisanhuruf kufi bertarikh 1039 danpenemuansatutugu yangmêm-punyai tulisan tentanghukum-hukumIslam di PhanrangatauPandurang,membuktikan bahawaIslam sudahpun tiba dialamMelayupadakurunke-li. TetapiversiIslamawalmi ada-lah danipadamazhabSyiah. Islam mazhabAhli-SunnahWal-Jamaahdikatakanbenkembangdi Patani menerusiusahaSe-orang pendakwahbernamaSyekh Said yang kemudiannyamenyebarkandakwahIslamiahdi Kelantanpadatahun1150.Walaubagaimanapun,Islammenjadiagamamasyanakatmassadanpemerintahdi Patanihanyapadakurun ke-15atauke-16.

PemerintahanberajayangbenagamaIslam bermulapadatahun 1500 dan raja yang pentamaialah Sultan Ismail Syah(1500—1530).Pemenintahandinasti RajaSen Wangsaberakhirpadatahun 1686 denganmempunyaiseramaisembilanorangraja yang memerintahpadamasa-masayangberasingan.Ke-mudiandinastimi digantikanpulaolehdinastiKelantanyangmemulakanpemenintahanberajadan tahun 1688 hingga ketahun 1815 dengandiperintah oleh 12 orang najasecanasilihberganti.

Bermuladan tahun1816,KerajaanSiamdan utaraberjayamemainkanjarum politiknya untuk menguasaikerajaandanbumiMelayu i. MenerusidasarpecahdanpenintahKerajaanMelayu Pataniyangwujud sejak awalkurun Masihi dipecah-pecahkankepadatujuh buahnegenimasing-masingmempunyai

10


rajanyasendini.Negeni-negerimi ialahPatani,NongCik, JaluratauYala,TelubanatauSaibuni,JeringatauJambudanLegehatauRangae.

Tahundemi tahundengankepintarannyadan kekuatan-nya, Kerajaan Siam mula menguasainegeni-negeniMelayusebagaisebuahtanah jajahan. Akhirnya pada tahun 1902,KerajaanSiamberjayamenukardasarnyadanipadapenjajahankepadapenaklukandenganmenggulingkansemuarajanegeniMelayuPataniin Namaraja-rajaMelayusebagaipemenintahyang terakhir negeri-negeniMelayu mi ialah TengkuAbdulKadir Kamaruddinbagi Patani,TuanLebehLong Raya bagiReman,TuanKecik atauTengkuSulaimanbagi Yala, TengkuAbdul Mutalib bagi Saiburi, TengkuShamsuddinbagi Legeh,Nik Wok bagi Jening,Nai Tad bagi Nong Cik, dan TengkuKudin bagiSetul.Sejakitu hinggakesaatmi, sebuahKerajaanMelayuyangpaling lamawujud di alamMelayu iaitu hampir2 000 tahunlamanya,musnah.Masyanakatperibuminyadani-padaketurunanMelayu beradadi bawah takluk sebuahke-rajaan lain berjayamenguasaikerajaanmi dan mengambil-nya sebagaisebahagiandaripadakawasanmiliknya sendini.

Tersebar Luasnya Rumpun Bangsa Melayu

Orang Filipina yang bertutur dalam bahasa,Tagalog jugadanipadarumpun bahasayang sama. Sejanahmenunjukkanbahawaasalusul keturunanFilipina han mi adalahdaripadarumpun bangsaMelayu-Nusantara.PenghijrahansebilanganbesanpendudukTanahMelayu-Indonesiake sanaialah kina-kira padaabadkeempatMasihi. Sebelumitu, memangterdapatpenghijrahan suku kaum Negnito dan penduduk Borneo,Celebes,sertaTaiwanke sana.MerekadikategonikansebagaiorangAsh Filipina.

Terpisahnyanumpun bangsaMelayu Filipina daripadabangsainduk asalnyaadalahakibat penjajahyang berjayamenyebarkanagamaKnistiandi kawasanutaratenutamanyadiPulau Luzon. Mereka juga menerapkanbudaya Eropah-Amerika dan mengikis budayaasalmasyarakati. Namunbegitu bagi keturunanyang samayangmenerimaIslam dan

11

DUNIA MELAYU

kini mendiami kawasanselatan, mereka berjaya bertahandengan menumpaskanpenjajahandan penyebaranagamaKnistian.

Pada zaman sebelummantapnya kuasa penjajahan yangbermula padakurun ke-lO, yang kemudiannyamewujudkanbatasanpolmtik modenhinggamelahirkannegara-negarayangkekal hmnggake han i, penghijrahandan CelebesatauJawake Fihipina dan dan Sumaterake TanahMelayu merupakanpenghijrahandalamwilayahbudayayangsama.Merekayangberhijrahmi tidakdiberikanstatuspendatangolehmasyarakatsetempatkeranamerekaadalahdaripadarumpunbangsayangsama.

ManusiaketurunanMelayu dan Indonesiapada.harimibolehditemuidi Sri Lanka,Afnika Selatan,Madagaskar,ArabSaudi,Holland,Scandinavia,England,Surinam,AustraliadanAmerika Syarikat.Di Sri Lanka, orang Melayu masihdapatmengekalkanidentiti merekamenerusiagamayang dianutimerekaiaitu IslamdanbahasaMelayu pertuturanyangsudahbanyak dipengaruhioleh bahasainduk iaitu Tamil dan Sin-halese.Bilangannyakini ialah lebih kurang45 000 orang.Me-reka mempunyaisejarahlatar belakangyangagakgemilang,kebanyakannyadibawa oleh Belandapada kurun ke-18 dankemudiannyaBritish padakunun ke-19.Sebelumnya,memangsudahadapenghijrahanorangMelayu ke sana.Dalam Maha-wansa,sebuahbuku sejarahlamaSri Lanka, adadicatatkanbahawa pada zaman pemerintahanPerakramaBahu padatahun1268,seorangrajaMelayudan TabralingabernamaRajaChandrabanupernahdua kali menyerangSri Lanka. Sudahtentu ada antara pengikut-pengikutnyayang kemudiannyaterustinggal menetapdi sana.Ada juga catatanyangmenya-takanbahawalaksamanaangkatanlaut MaharajaPerakramaBahu itu sendiri ialah seorangketurunanMelayu bernamaMelayu Rayer. Tetapi mereka terserapdan hilang ke dalammasyarakattempatankeranapersamaanagama(iaitu BuddhaatauHindu) yangdianuti.

Di Afrika Selatan, terdapatseramai 182 000 pendudukketurunanMelayuyangsebahagianbesarnyatinggaldisekitarCape Town. Mereka merupakan penduduk Islam yang

12


terbesar di Afrika Selatan. Walaupun bahasa pertuturanmerekasudahhampir mati, masihbanyakperkataanMelayuyangdigunakanolehmerekadalamkehidupansehanian.Islammenjadi asasidentiti merekakenanaapabiladisebut‘orangIslam’ di Afrika, makaia dirujuk kepadaketurunanMelayu.

Onang Melayu dan Malaysia, Indonesia, Bnunei danselatanSiam tidak berhenti-hentimengunjungi tanah suciMakkah,padasetiaptahun.Oleh sebabArab SaudiadalahSe-buahnegarayang tidak mempunyaitenagakerja yangmen-cukupi,ramaipendudukketurunanMelayudiberikanpaskerjadandibenarkantinggal di sana,sebagaiwanganegaraataupunhanya untuk sementarasaja. Paling ramai ialah Melayu ke-turunanPataniyangmelarikandin daripadakekejamanpeme-rintahanSiam.

SelunuhpendudukPulauCocos,sebuahpulau yangdulu-nya milik peribadiketurunanCluniesRoss,adalahdanipadaketurunanMelayu.Han mi PulauCocosdiletakkandi bawahpentadbinanAustralia. Di sampingitu, terdapatjuga orangMehayuyangkini menetapdi Darwin, MelbounnedanPerth,Australia.

Kalau ditinjau lebih jauh ke belakangdan segi sejarah,terdapat dengan jelas manusia daripada keturunan ataurumpun bangsaMelayu di sekitarKepulauanPasifik. Bukti-bukti linguistik dan arkeologi juga menunjukkan bahawakawasan Kemboja, selatan Vietnam, dan Pulau Famosa(Taiwan) didiami oleh manusiaketurunanMelayu.

Campadan Funan merupakankerajaandan negarakotaMelayu yangpaling awal diwujudkan. SejarahVietnam me-nunjukkandenganjelasbahawaorangVietnamyangmerupa-kan pendudukmajoriti dan dominan han mi adalahberasaldan utara. SebelumkurunMasihi, sukubangsaLacViets danpusatbenuaChinadanbertuturdalambahasaThai mula her-hijrah ke selatan.Merekatibä di SemenanjungIndocinadanmenetapdi kawasanBac Bo, utaraVietnam.Mulai tarikh itumerekabukansajaberperangtetapi jugabercampurgaul danberkahwin dengan penduduk asal keturunan Melayu-Indo-nesia. Ada antara pendudukasalmi yang lan ke kawasanpedalamansepertiKembojadan masihmengekalkansebaha-

13

I)UNIA MELAYU

gian daripadaciri-ciri asalmerekasebagaimanusiaketurunanMelayu. Ohehsebabpersamaanagama,yanghainnyaterserapmasuk ke dalam masyarakatpendatangyang berhijrah danutara.Pendudukdi kawasaninilahdipercayaisebagaimanusiayang paling awal tahu menanampadi, pokok buah-buahan,sertamenghasilkantamadunyang agaktinggi mehalui nekacipta keseniansepertimembuatgendang,gong,tembikandanhain-lainnya.

Formosa atau Taiwanmulai diduduki oleh suku bangsaketurunanChinahanyapadakurun ke-14.Sebelumitu, sudahterdapat penduduk tempatan yang mempunyai hubunganbudayadan hinguistik dengannumpun bangsaMelayu-Indo-nesia.MungkmnFormosaadalahsempadanbudayayangpalingutarapenyebaranpendudukrumpunbangsaMelayu-Pohinesia.

Di sekitar Kepulauan Pasifik, terdapat tiga kategoripendudukyang diklasifikasikansebagaiPohinesia,Melanesiadan Mikronesia. Kelompok yang paling hampir denganke-turunanMelayu dan segi bahasapertuturan,wannakulit danbudayaialahsukubangsaPohinesiayangmendiamiKepulauanEaster,NewZealand,Marquesas,Society(Tahiti danlain-lain)danHawaii. Setiappulaumempunyaikumpuhanetnikyangher-tutur dahambahasaAustronesia.Warna kulit mereka samadengan wanna kuhit orang Melayu-Indonesia.Walau bagai-manapuntubuhmerekalebih besardantinggi, danmimungkindisebabkanoleh pertukaranmakananhanianmereka.

Bukti-bukti arkeologi, hinguistik dan budayamenunjuk-kan bahawaketiga-tigasuku bangsaMelanesia,Mikronesiadan Pohinesiami berasaldan Asia Tenggara.OrangPolinesiaberhijrahkesanasebelumkurun Masihi (kira-kira2000hingga4 000 tahun yang lalu) manakahaorang Melanesiaberhijrahsebehumnya.

Sejarahmembuktikan bahawa orang Melayu-Polinesiaadalah bangsapelaut yang mempunyaikebolehantertinggiuntuk belayar jauh sebelumteknohogi pelayaranmodendi-temui dandireka. Kapahlayarnyayangmenupakangabungandua perahupanjangantara40 hingga 60 kaki bolehmerentaslautan sejauh 5 000 batu sekali harung atau 100—150 batusehani.

14


Perlu dinyatakanbahawakira-kira 40 000 —50 000 tahunyanglampau,New Guineadan Australia sudahmula didiamiolehpendudukasalyangketurunanMelayu-Proto.Padamasaitu paraslaut masihrendah.AustraliadanNewGuineaadalahsatutanahbesaryangdinamakanSahulsepertijugaMalaysiadanIndonesiamerupakansatutanahdataranSundayangdi-pisahkanohehlembahdansungaisaja.Perjalanandan Sunda(Malaysia-Indonesia)ke Sahul hanya perlu menyeberangisungaiselat sahaja.Ada pendapatyangmenyatakanbahawabangsaMehanesiadan Mikronesia han mi adalahhasil cam-puranantarabangsaMelayu-Proto(keturunanNegnito) danketurunanMelayu-Indonesiayang berhijrah ke sanakemu-diannya.

Di Lautan India, kita akan bertemudenganketurunanMelayu di PulauMalagasy(Madagaskar),iaitu pulau yangkeempatterbesardi dunia. Penghijrahanmelalui jalan lautdan KepulauanMelayubermulapadakununMasihi keempat.Kira-kira pada masayangsamapendudukAfrika Timur ke-turunanBantu juga benhijrah ke Malagasy.Akibat kahwincampurkedua-duasuku bangsami, lahirlah bangsaMeninayangdianggapsebagaipendudukperibumi Malagasy.

Kira-kira padakurun ke-li, satukumpulan lagi Melayu-Indonesiaberhijrah ke sana.Kemungkinanpelaut mi meng-gunakanpelabuhanSri Lankayangkini dikenahidengannamaHambantota(hamban— sampan;tota — pehabuhan)dan Gallesebagai tempat persinggahandalam perjalanan ke AfnikaTimur (Wan Hashim,1987).Kumpulanmi mendinikansebuahpemerintahanberaja,Merina Kingdomdi daerahTanarive.DiMalagasy han mi terdapat beberapa bahasa pertuturan.Bahasayangpentingialah bahasaMalagasyyangmerupakanbahasaorangMermnadanjugabahasaorangMelayu-Polinesia(Austronesia).

Umum menenimabahawapendudukasal Amenika (RedIndians)adalahberasaldan Asia. MerekamenyebenangiTelukBering dan terus menenokadan tinggal menetapdi kawasanutaraAmenika.

Satuhasil kajian ahhi antropologi bangsaPerancis,PaulRiyet, mengemukakanhipotesisbahawaberkemungkmnanpen-

15

DUNIA MELAYU

duduk ash Amenika Selatan adalah daripada keturunanMelayu-Pohinesia.Mereka berhijrah melalui Australia, NewZealanddanAntartikadi selatan.Kemudianmerekamenujukeutara ke benua Amerika Selatan.Kajian mi menunjukkanbahawaterdapatdalam aspektertentupersamaanantarake-budayaanpenduduk Pulau Easter (Polinesia) denganpen-dudukasaldi Panama,Colombia,Ecuadordan Peru.

Islam SebagaiIdentiU UtamaBangsaMelayu Moden

PenyebaranIslam secarameluas padaabadke-14 dan ke-15mempunyaiduaimplikasi.PertamaialahmemantapkanbangsaMelayu denganmemberikansatu identiti baru yang lebihkukuh. Orang Melayu Afrika Selatan yang sudah hilangbahasaibundamerekadan mulaibertukarbentukfizikal me-reka masih dapat mengekalkan identiti Melayu menerusiagamaIslam.BegitujugaorangMelayuSriLankayangbahasaMelayu pertuturanmereka sudahbertukar menjadi bahasaCreole,tetapiidentiti etnik merekamasihtetapkukuh keranamenganutiagamaIslam.

Di sampingitu, Islam jugamemisahkanantaraketurunanMelayu Islam denganbukan Islam. BangsaPolinesiayangtidak menganutiagamaIslam kini wujud sebagaisatubangsayang berasingandan mempunyaiidentiti yangberbezadan-padabangsainduk Melayu-Indonesia.BangsaFilipina yangmemelukagamaKristian semakinhan semakinberbezadansegi identitinya dengan bangsa induk Melayu-Indonesia.Beberapakelompok kecil di Kemboja yang memelukagamaIslam mempunyaipersamaanbudayayang jelas denganke-turunanMelayu-Indonesiawalaupunmerekasudahlamater-pisah daripadabangsainduk Melayu-Indonesia.Begitu jugadengansukubangsaPatanidi selatanSiamdanbangsaMorodi selatanFilipina yangmasihkukuh denganidentiti budayaMelayu-Islam.

Kesimpulan

Arkeologi, yang merupakansalah satu danipadasubdisiphinantropologi, telah memberikanbeberapafakta tentang ke-

16

TERSEBARLUASNYA BANGSAMELAYU

hidupan manusia dan tamadunnyapadazaman prasejarah.Bukti-buktm arkeologidi Kota Tampadalam negeniPerakdandi beberapakawasanlain di PulauJawamenunjukkanbahawamanusiatelah pun mendiami TanahMelayu dan KepulauanNusantarayang lain sejak kira-kira 50 000 tahunlalu yangdinamakansebagaiZamanPaleohitik.

Dalam penkembangankebudayaanmanusiaprasejanah,ZamanKebudayaanHoabinhianyangusianyaantara4 000—5 000 hingga 15 000 tahunyang lalu merupakanzamanyangamatpenting. Di Malaysiakesan-kesantinggalanmanusiaza-man mi dapatditemui di beberapakawasandi utara Seme-nanjung seperti Gua Cha (Kelantan), GuaKepah (SeberangPerai), Gua Bintong (Perlis) dan di Teluk Intan (Perak).Se-orang ahhi sejarahSri Lanka pernahmembuatpengakuanbahawapenemuanarkeologimenunjukkanbahawakebudaya-andantamadunmanusiayangdicapaiolehmasyarakatZamanHoabinhiandi Asia Tenggaraadalahlebih tinggi danipadaapayangpernahdicapaioleh pendudukdi Asia Barat, India danjuganegeniChinapadamasayangsama(deSilva, 1981).Bagikemajuandan sudut pertaniandeSilva menulis:

The first domesticationof plantswasdoneby peopleof theHibinhianculture,somewherein SouthEastAsia,probablyasearlyas15000B.C.TheNeolitmc (lateStoneAge)culturesof NorthernChinadevelopedoutof a HoabinhiancultureofSouthEastAsian Origin (de Silva, 1981).

Beliauakhirnyamembuatkesimpulanbahawakemungkin-annyaAsia Tenggara(atauduniaMelayu) “... ratherthanWestAsia wasthe cradleof humancivilization”.

Dipencayai bahawa rumpun bangsa Melayu-Polinesiamerupakanantara manusia yang paling awal mempunyaipengetahuantentangilmu pelayaran.Mubin ShepparddalambukunyaTamanInderamemperakuiorangMelayutehahmajudan segi pengetahuanpelayaransejak 3 000 tahunSebelumMasihi.DeSilvaberpendapatbahawapendudukpenibumiAsiaTenggaratelah mulaimenjelajahmelaluijalan laut hinggakeTaiwan dan Jepunsejak tahun 5000 SebelumMasihi. Mulai

17

DUNIA MELAYU

awal kurun Masihi, mereka mulai mengembarahingga keMadagaskardengan membawa budayaekonomi pertanianmenetapuntuk diperkenalkankepada penduduk di benuaAfrika.

Seperti yangtelah dinyatakandi bahagianawal eseimi,manusiaMelayusecarabertahiandansilih bergantimembinapuluhannegarakota dan empayaryangbesarsertagagahdiserata Nusantarahingga ke Madagaskardi banat dan diKemboja—selatanVietnamdi utarasejak awalkurun Masihilagi. Ini menunjukkankemantapankebudayaanMelayu padazamanlampaudan sudutsosiopolitikdi sampingkekuatannyadalam bidangekonomi pertaniandanperdagangan.

PenyebaranIslamsebagaisatucarahidupyanglebih majudanyanglahin daripadatamadunyanglebih tinggi telahmem-benikansatusistemkepercayaandankebudayaanbaru,meng-gantikan yang lama. Islam memantapkanbangsaMelayudenganmemberikansatuidentiti baruyang lebih kukuh danbenkekalan.

Secaraumumnya,numpunbangsaMelayu-Pohinesiayangkini tersebarluasdi menatatempatdi duniaboleh dibahagikankepadadua kelompokbesar.Kelompokpertamaialah merekayangmenganutiagamaIslam.Bagi merekaIslam merupakanunsurpentingyangmengekalkanidentiti asalmereka.KeduaialahmerekayangtidakmenganutiagamaIslamsepentibangsaPolinesia, pendudukdi Malagasy,orang Fihipina Utara, pen-duduk PulauBali danbeberapasukubangsayangdiistilahkandi Malaysia sebagai Orang Ash atau bumiputenaSabah-Sarawak.Cmi utama persamaandua kelompok terbesarmiialah dan segi bahasaasalyangdigunakanoleh merekaiaitudanipadarumpun bahasaMelayu-Pohinesia.

Kini, konsepdunia Melayu itu sendiri dirujuk kepadadaerah geopolitik yang mempunyaidua persamaanidentitimaitu bahasapertuturandanagama.OrangMelayudalamertikata yang luas adalahmerekayangmenganuti agamaIslamdan bentuturdalam bahasaMelayu samaadabahasaMelayubaku ataubahasaMelayu dialek.Dunia Melayu kini menang-kumi negana-negaraseperti Malaysia, Indonesia, BruneiDanussalam,SingapurasertawilayahselatanSiamdanselatan

18


Fihipina. Duaunsurbudayaiaitu bahasapertuturandanagamaIslam merupakan identiti penting bagi penduduk rumpunbangsaMelayu yang kini mendiami wilayah geopohitikdanbudayaduniaMelayu.

RUJUKAN

Al-Attas, S.H., 1977, TheMyth of the LazyNative,London: Frank&Cass.

Coedes,G., 1968, The Indianized State of SoutheastAsia, OxfordUniversity Press.

De Silva, 1987, A History of Sri Lanka,Oxford UniversityPress.Gathercole,Peter, 1983, “Pacific Adventure”, The UNESCOCOU-

RIER-CIVILIZATIONSofthe SEA,Disember1983.Gough,K.,1972,“AnthropologyandImperialism”,dalamManusiadan

Masyarakat,Jld 1.Hall, D.G.E.,A History ofSouthEastAsia,Mac Millan & Co.Husainmiya, B.A., 1987, Lost Cousins — The Malays of Sri Lanka,

OccassionalPaperon ‘The MalayWorld’, No 2, IBBKKM, Bangi.Ismail Hussein, 1984, “Antara Dunia Melayu denganDunia Indo-

nesia”,pidato semasamenerimagelaranDoctorHonoris Causadan UniversitasIndonesia,15 Disember1984.

Lebar,F.M. etal., 1964,Etnic GroupsofMainlandSoutheastAsia,NewHaven:FilesPress.

Ridd Rosemary,1985,“Malaysin SouthAfrica: Politics,ReligionsandCulture”, kertaskerjaSi,nposiumDunia Melayu ‘85, Sri Lanka,Ogos1985.

Sheppard,Mubin, 1977, TamanIndera — Malay DecorativeArtsandPastimes, Kuala Lumpur: Oxford University Press, (CetakSemula).

Teeuw, A, 1987, “PertumbuhanBahasaMelayu Menjadi BahasaDunia”, Syarahan Tun Sen Lanang, KKBS, Kuala Lumpur,November1987.

Wan HashimWan Teh, 1986, “MasyarakatPeribumiSudahWujud diMalaysia, SejakRibuan Tahunyang Lalu”, (tidak diterbitkan).

Wheatley,Paul,1966, TheGoldenKhersonese,KualaLumpur:Univer-sity of MalayaPress.(CetakSemula).

Wheatley,Paul, 1964, Impressionsof theMalay Peninsulain AncientTimes,SingaporeEasternUniversity Press.

Zainal Kling, 1987, “Konsep KebudayaanKebangsaanMalaysia”,dalam PertemuanDunia Melayu ‘82, Kuala Lumpur: DewanBahasadan Pustaka.

19

2FILIPINA DALAM KONTEKS DUNIA

MELAYU

Guillermo Q. Roman

Pengenalan

Padazamanmodenmi, kemudahansainsdanteknologi telahmengubahbukansajapermukaanbumi tetapi juga asassosialdankebudayaannegara-negara.Selain itu, setiapnegarater-utamanyanegara-negarayangbarumelepaskandin daripadapenjajahan,berusahauntuk membentukdanmembinaidentitikebangsaanmasing-masing.Wahaupun usaha menganalisakedudukanmasyanakatFihipina dalam konteksdunia Melayuadalahsukar,tetapi usahami amatpentingdansesuaipadamasami.

ApakahperanannegaraFilipina dalamkonteksduniaMe-layu?Adakah ia orangluar (outsider)?Adakah ia telah meng-alami banyak perubahan yang mengakibatkan kehilanganidentitinya? Inilah persoalanyang mesti dijawab dan perluditerangkan.Saya akan mencubamenerangkantiga aspekyangpentingtentangkedudukanFihipinadalamkonteksduniaMelayu, iaitu dan segi rakyat, bahasadankebudayaan.

Asal Usul Rakyat Filipina

Pada4000 SebelumMasihi, beberapakumpulan masyarakatdan selatanChina telah berhijrah ke rantauAsia Tenggana.

20

FILIPINA DALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

Mereka membawa kebudayaan Neohitik’ (Childe, 1963)umpamanyapenggunaankapakbatuyanghalus,pengetahuanpertanian asas dan tidak ketinggalan,bahasaAustronesia(Coedes,1969;Fox, 1970; Soldheim,1959).

KumpulanorangNeolitik itu dikenali sebagaiMongoloidSelatan.Kumpulan orang Neohitik yang terawal mendudukirantau mi dinamakanMelayu-Pnoto sementarakumpulanNeohitik yang datangsebelum zaman Kristian dinamakanMelayu-DeuteroatauMalay Proper2 (Casino, 1972). MenurutHall (Hall, 1968),merekamahirdalampelayarandenganmeng-gunakanperahuoutrigger. Selepaspenenggelaman‘jambatantanah’di Asia, merekamenggunakanperahuuntuk sampaikedunia Nusantara.Merekamenetapdi kawasanpinggir pantai.Padaawalnya,bilanganpendudukadalah kecil saja. Kemu-dian,kumpulan mi telah membesarsehinggamenjadi sebuahperkampunganyang mempunyaisistemsosiopohitikdan ke-budayaanyang teratur. Penghijrahankumpulan mi berlan-jutan selamaberatus-ratustahun untuk mencari kehidupanbaru. Soidheim (1964) berkata, “Kumpulan Melayu-DeuteromendudukiMindanao dan kawasantengahLuzon termasukPulauPalawan.”Pada400 SebelumMasihi — 900 Masihi, onangDampuandan Annam dan Tonkin menetapdi Pulau-pulauVisayasdandi kawasanTeluk Manila (Patanne,1972).

Hubungan dengan Orang Cina

Hubungan perniagaan antara orang Cina dengan onang Fihi-pina bermulapadaabadketiga (Cohn, 1969) dan telah diper-luaskan semasazamanDinasti Tang antara 618—907 Masihi(Nagwa, 1964). Perhubunganselama800 tahun memperkayakebudayaantempatandenganunsur-unsurkebudayaanCina,contohnyahormat kepadaibu bapadanorang yang lebih tua

Menurut Sir John Lubbock dan England, istilah Neolitik mengaitkanalat-alatbatuyangtajamdandihaluskandenganmengisarkannya.

2AsmahHaji Omar menyatakanbahawaistilah Melayu telah mula di-gunakan semasapemerintahannegara-rajaMelayu yang menggantikanEmpayarSeriwijayapadaabadke.13.

21

DUNIA MELAYU

dalam keluarga,dan yang lebih penting ialah sebanyak522patah penkataanbahasaCina telah diadaptasikanke dalambahasaTagalogberkaitan denganistilah pasaran,makanandankekeluargaan(Manuel, 1948).

Hubungan dengan India

OrangMelayu yangdatangke KepulauanFihipina padaabadke-lOsehinggaabadke-12membawakebudayaanMelayu yangdipengaruhi oleh kebudayaan India berasaskan buktihinguistik yangdijumpaidalamrekod-rekodlamadi Sumatenadandi SemenanjungTanahMelayu (Coedes,1969). MenurutFrancisco,(1967) seorangIndologis (1969), perkataanyangdipinjam danipadaSanskritsebanyak150 sampaike Fihipinadan TanahMelayu dan Indonesiabukanlahsecaralangsungdan India. Unsur-unsurkebudayaanIndia boleh didapatidalam struktur sosiopolitik dan kepercayaanmasyarakatFihipina.Umpamanya,ketuaperkampungandisebutraja, dangolongantengahmasyarakatFilipina disebutmaharlika(dan-pada bahasaSanskrit maharddhika yang bermakna orangbangsawan)(Angoncillo, 1980). Yang mahakuasadinamakanBathala (Tuhan) danipadabhatarra. Istilah palad bukanlahbermaksudtapaktangansajatetapi juga takdir mengikutke-percayaanHindu iaitu tapak tanganmenunjukkantakdinse-seorang.Yang penting,kumpulanmi mempenkenalkansistempenulisanPalava Granthi, suatu sknip Brahmin dan selatanIndia yang masih digunakanoleh beberapasuku bangsadiPulauMindoro dan Palawan.

Kedatangan Agama Islam

PerhubunganonangFihipinadenganonangArab bermulasejak878 Masihi sewaktupeniagaArab menjumpai jalan baru se-lepaspenistiwapembunuhanpeniagaasingdi Kiangsu,China.Pada982 Masihi, Luzon menjadi kawasanpenniagaanyangbukan ~aja denganpeniagaChina dan Dampuantetapi jugadenganpeniagaArab. (OrangasingdisebutbanyagadandalambahasaTagalogdanipadaperkataanberniaga/peniaga).

22

FILIPINA DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

Walau bagaimanapun, agama Islam datangke Filipinamelalui SemenanjungTanahMelayu (Majul, 1966). Karim al-MakdumyangmengislamkanSultanMuhammadSyah,datangke Sulu untuk menyebarkanagamaIslam. Selepasduatahun,Raja Baginda,seorangpemenintahIslam dan Minangkabaupuladatangke KepulauanSuludanmenetapdi sana.Padaper-tengahanabadke-15,ShanifAbuBakardan JohorberhijrahkeSulu,mengahwinianakperempuanRaja Bagindadan kemu-dian, menubuhkanKesultananSulu (Scott, 1968). Beliau di-ikuti oleh Sarip Kabungsuwandan Johor yangjuga menye-barkanagamaIslam di Mindanao lalu menjadi sultanyangpertamadi tempatitu. Tidak beberapalama,agamaIslam tibadi Manila dandi kawasansekehilingnya.BeginilahkeadaandiMindanao dan di Teluk Manila sebelum ketibaan orangSepanyol.

Masyarakat Filipina SemasaKedatanganOrang Sepanyol

SewaktuorangSepanyolmendaratdi Filipina “untuk mencanirempah”, meneka menjumpai perkampungandi ‘sepanjangkawasanpinggirpahtaiCebu,Mindono,BatangashinggalahdiTeluk Manila. Perkampungan-perkanpunganitu terdiri dan-pada50—100 keluarga.Terdapatjuga beberapaperkampunganbesaryangdiduduki oleh100hinggalebih 7000keluanga(HinthdanRockhill, 1965; Blair danRobertson,1903).

Komuniti-komuniti mi dinamakan balanghai/barangayyang berasal danipada perkataan balang, sejenis perahuIndonesia yang dipercayai digunakan oleh nenek moyangorang Fihipina untuk datangdan menetapdi kawasanmi.Kemudian,barangaymenjadistruktur politik dansosialyanglengkapdanberkerajaansendiri.

Golongan masyarakatterdiri danipada tiga bahagian:golongan atasan termasuk datu dan kaum keluanganya;golongantengah,maharlika, yangbekerjadan hidup denganbebas; dan golongan bawah, alipin, yang bekenja sebagaihamba.Golonganatasanmiberbezadanipadagolonganatasandi Eropah dan India sebabseorangdatu boleh ditununkan

23

DUNIA MELAYU

darjatnyajika kepimpinannyalemah atau tidak memuaskan.Sebahiknya,seoranghambaboleh menjadi golongantengahjika dia mempenlihatkankebenaniandanjika dia mempunyaiciri-cini~lain yangbaik.

Amalan sosial dan agama dipengaruhi oleh animisme.Kesemuaaspekkehidupanmereka — pekerjaan,perjalanan,mengubatipenyakit,penkahwinandankematianmemerlukannahmatanito (dewa dan noh nenekmoyangmeneka).Merekapercayaanito mi berkuasadan dapatmenolongmereka.

Kawasan penkampungandi sepanjangpinggir pantaimenggunakansuatubahasasebagailinguafranca.Sebenarnya,Magellan membawaseoranghambabangsaMelayu sebagaipenterjemahapabiladia datangke Fihipina padatahun 1521.Sistempenuhisanyangdigunakanoleh masyanakatmi diper-cayai berasaldanipadatulisanArab (Agoncillo, 1980).

Zaman Penjajahan Orang Sepanyol

KedatanganpenjajahSepanyol telah mengubahkedudukansosialdanpohitik di Fihipina.Sistempolitik barangaydiganti-kan dengansistempolitik Sepanyol.AgamaKnistian disebar-kan denganmeluasmelalui pelbagaicarasemangatmuhibah,penipuandanpenggunaankuasa.KebanyakanorangFilipinamencubamenentangpenjajahSepanyoltetapi merekatidakdapatmenandingikekuasaanmereka.Walaupunpemenintah-an orang Sepanyoltidak disukai tetapi ia telah membenikanbebenapamanfaat kepadamasyarakatFilipina seperti yangbenikut:

1. Sistempemusatanpentadbirankerajaandi selunuhnegarayang menyatukan kumpulan-kumpulan benselerak Se-hingga mewujudkan kesedaranterhadap konsep satunegaraFihipina dansatunakyat Fihipina.

2. Penjajah Sepanyol telah memulakan sistem pendidikanyanglebih maju dan lebih teratur.

3. Perhubungandenganorang Sepanyol telah mempenluaspengetahuanbeberapaonangintelektual tentangkehidup-an di Eropahdan Mexico.

24

FITJI’INA DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

Zaman Penjajahan Amerika

KedatanganpenjajahAmerikatelahmenambahkanperubahansosial, politik dan kebudayaanmasyarakatFilipina. SistempentadbiranAmenika diperkenalkan.Sistem pelajaranyangluas (sekolahrendah dan sekolah menengah)dan percumatelah dimulakan. BahasaInggenisdigunakansebagaibahasapengantardi semuasekolahkenajaan.

KemudianrakyatFihipinadibanjiri denganbarang-barangkeluaranAmenika Syanikat seperti pakaian,makanan(epal,orendananggur),filem Hollywood danbahanbacaantentangorang-onangterkenal dan canahidup yangbaik (good life) diAmenika. Yangbaik, yangcantik, yangbenmutumestilahdanAmerika. Ramaiorang ingin melihat Amenika, memakaibajuBarat, memakansteakdanepalsertamendengarmuzik B~irat.

Masyarakat Filipina Masa Kini

Siapakahorang Fihipinasekarang?Apakah identitinya? Untukmengetahuikaitan antaranegaraFilipina dengandunia Me-layu seharusnyakita mengetahuidanmemahamikebudayaanFilipina.

KebudayaanFilipina boleh diibaratkan sebagaisebijibawang.Lapisanluarnya menggambarkankebudayaanyangmodenmasakini. Lapisankeduanyaialah kebudayaanyangdipengaruhiolehunsur-unsurkebudayaanonangSepanyoldanMexico dalam jangka masa400 tahun. Lapisan yang tebalhinggake bahagiantengahmenggambarkankebudayaanashyangtelahdimiliki dandiamalkanberibu-ributahunlamanya.

Apakah kebudayaanash wujud dan mempengaruhike-hidupan sehanianrakyat Fihipina? Patanne(1972) berkatabahawa asaskebudayaanFilipina sudah diletakkan di ke-pulauanmi sejak zamanNeolitik. Oleh itu, pengaruhunsur-unsurkebudayaanasingyangdibiarkanmasukadalahterhaddan diubahsuaikanuntuk mengikut keadaantempatan. Me-nurut Nakpil (1977) “memahamiorangMelayu samadenganmemahamiorangFihipina”. Terdapatbanyakpersamaandalamcini-cini kepenibadianasasantaraduakumpulani, umpamar

25

DUNIA MELAYU

nya flexibility (sepentipokok buluh), kegembiraan,pemeliha-raankekehuargaandanketaatankepadakawandanpemimpin.

Cmi yang menguasaisemuaaspek kehidupanseharianonangFihipina ialah keinginanhidupberharmonidenganalamdan denganorang lain yang dianggapsamadengandininyasendiri(kapwatao). Dia mengikutapayangdikehendakiolehmasyarakatsebabmasyanakatyangmenentukankepenibadian-nya. Dia tidak sukadianggapsebagaikurangajaratautidakbersopansantun(walanghiya). Oleh sebabitu, dia berusahamemeliharaperhubunganyang hanmoni denganonang lainyang menurut Lynch (1977) disebut “smooth interpersonalrelationship(SIR)”. Dia bekerja~amadanmembantupendudukdi kampungnyaterutamajinannyadansahabatnya(paikisamadan pakikiisa). Dia juga memperlakukanorang lain samadengandininya sendiri (pakikipangkapwa). Di rumah, diamenghormatidanmematuhiibu bapanyadanorangyanglebihtua. Tetamudi rumah dibenikanperhatian sepenuhnyadandipenlakukansebagairaja.

Keharmoniandalamorganisasiamatjelaskelihatan.Ahli-ahhi dan pemimpin saling menghormati,bekerjasama,ben-semangatmuhibah, dan bergotong-royong(pagsasamahan).Ketua onganisasidinamakanpangulo (kepala), wakil-wakiltermasukahli-ahli Parlimendinamakankinatawanyangben-maknamewakili bahagianbadan(ketawan).Orangyangben-tanggungjawabmenguruskantugasuntuk ketua dinamakankamangkamay (tangankanan). Pekerjadan pengikut iahahtauhan(kakitangan),perkataanmi berasaldaripadaperkataanLao (orang). Isteni atau suami dianggapsebagaikabiyak ngpuso/dibdib (sebahagianhati/dada) dan adik-beradik ialahkapatid (sebahagianpusat).

Beberapatahun yang halu terdapatcadanganmenukarnamaFilipina kepadaMaharlika (orangbangsawan).Usahamidisebabkanoleh kepencayaanmasyarakatFihipina bahawanenekmoyangmerekaadalahorangbangsawandan Borneo,SemenanjungTanahMelayu dan Sumaterayang telah men-duduki Kepulauan Filmpina beratus-ratustahun sebelumk.edatanganpenjajahBanat.

26

FILIPINA DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

Nama-namatradisional keluangayang tidak dapat di-hapuskan oleh penjajah Sepanyohmasih digunakan iaitu:Magat,Gatdula,Gatmaitan,Laxamana,Soliman,Cagandahandan sebagainyawalaupunorang-orangmi beragamaKnistian.

Kesenian Filipina walaupuntelah dipengaruhi unsur-unsurBarat,iamasihlagi mengambilinspirasidanipadatradisitempatandanmasihdianggapsebagaiseni orangAsia. Pera-saannya dan sifatnya boleh dicerminkan danmpada corakpakaian,ukiran, seni lukis danmuzik mereka.

Ahli sejarah terus menjumpai bukti-bukti keterangantentang persamaanantara kebudayaanmasyarakat-masya-rakatdi rantaumi. Bukti-bukti yangnyatatentangpersamaanantananakyat Filipina denganrakyat Melayu ialah bahasa-bahasadi Fihipina.Tidak dinafikanbahawabahasa-bahasadiFihipina terutamanyabahasaTagalogialah sebahagiandan-padabahasaMelayo-Polinesia— bahasaMelayu. Beratus-ratuspenkataanasastentangaspeksosial,budaya,ekonomi,politikdanagamaboleh didapatidalam bahasa-bahasami.

TerdapatsatupenibahasadalambahasaFihipina yangher-bunyi, anghindi lumingonsapinanggalingganay hindi maka-rarating sa paroroonan.Maksudnya,sesiapayang tidak me-noleh ke behakangtidak akansampaike destinasinya.Orangyangtidak menghargaiasalnyadiibaratkansepertikacangme-lupakankuhitnya.

KebudayaanFihipina walaupundipengaruhioleh unsur-unsunasing, ia masihmemelihanacini-cini asasnyayang ber-dasankanamalandan tradisi selama5 000 tahun. WalaupunmempunyaidarahorangChina,Arab, SepanyolatauAmenikatetapi dia masih mempunyai asasdarah Melayu. Walaupunbahasanyadipenkayakandandipengaruhiolehbahasa-bahasaasing, ia masih lagi berdasarkanbahasaMelayo-Polynesiayang digunakanselamabenibu-nibutahun.

Dalamkonteks dunia Melayu, rakyat Filipina bukanlahsaja mempunyai hubungan dengandunia Melayu. RakyatFihipina adalahsebahagiandanipadadunia Melayu!

27

DUNIA MELAYU

RUJUKAN

Agoncillo,TeodoroA., (1980),AngFilipinas asangmgaFilipino, Noonat Ngayon,QuezonCity, R.F.: GarciaPublishingCo.

AsmahHaji Omar, 1982, Languagesand Societyin Malaysia, KualaLumpur: DewanBahasadanPustaka.

BeyerOtley H., 1948, “Philippine and EastAsianArcheologyand ItsRelationtotheOriginof thePacificIslandsPopulation”,Manila:NationalResearchCouncil.

Blair, E. H. danRobertsonJ.A., (1903-1909),The Philippine Islands1493—1878, Cleveland.

Casino, Eric, 1972, “History and Anthropologyon SoutheastAsia”,Solidarity, vol. VIII, no. 3. QuezonCity.

ChaoMin-Hsieh,(1967),“GeographicalExplorationsby the Chinese”,dalamHermanFriis (ed.), ThePacific Basin,NewYork: AmericanGeographicalSociety.

Childe, Gordon,1968,Man MakesHimself:A MentorBook,NewYork:The Anican Library, him 15.

CoedesF., 1969. TheMakingof SouthEastAsia,Los Angeles:Univer-sity of California Press.

CostaHoracicde la, 1977, “The Filipino Tradition”, dalam CynthiaLumbrera dan Teresita Maceda (eds), Rediscovery:Essays inPhilippine Life and Culture, QuezonCity: NationalBook Store.

Espiritu, S. ena!, 1977,Sociologyin theNewPhilippineSetting,QuezonCity: Alemar-PhoenixPublishingHouse.

Fox, Robert, 1968, “Philippine Archeology: Its Presentand FutureStatus”, hlm 1 (belum diterbitkan).

Francisco,Juan R., 1963, “Indian Influences in the Philippines”,Philippine Social Scienceand HumanitiesReview,vol. XXVIII,Januari—September1963, University of the Philippines.

Hall, D.G., 1968, A History of South-EastAsia, London: MacMillanPress.

Jocano,F.L., Philippine Prehistory:An Ant~hropologicalOverviewofthe Beginningof Filipino Societyand Culture, Quezon City:University of thePhilippines.

Majul, CesarAdib, 1966, “The Role of Islam in the History of theFilipino People”, Asian Studies, vol. IV, no. 2. Quezon City:University of thePhilippines.

Hirch, FriednichandRockhill,V. W., 1965,Chao-JuKua: His Work ontheChineseand Arab Trade in the Twelfth and ThirteenthCen-turies entitled Chu-fan-chi, terjemahan dengan anotasi Taipei:Literature HouseLtd.

Manuel, Arsenio E., 1948, ChineseElementsin theTagalog Language,Manila: Filipiniana Publications.

Nakpil, CarmenGuerero,1977, “Filipino Cultural RootsandForeign

28

FILJI’!NA DALAM KONTEKS DUNIA MEI~AYU

Influences”,dalamCynthiaLumbreraandTeresitaMaceda(eds.)Rediscovery:Essaysin PhilippineLife and Culture,QuezonCity:NationalBook Store.

Nggwa, Darius, 1964, “A Historico-PhilosophicalAnalysis of theChineseDiffusion in SouthEastAsia, Unitas,vol. 37, no. 1, March1964. Universityof SantoTomas.

Patanne,E.P., 1972, ThePhilippinesin theWorldof SoutheastAsia; ACultural History, QuezonCity: EnterprisePublishingInc.

Roman,GuillermoQ., 1987,“How to Say WhatNot to Say - TheFili-pino Style”, dalamAsmah Haji Omar (ed.),National Languageand Communicationin Multilingual Societies,SeventhConfe-rence of the Asian Association on National Languages(ASANAE), KualaLumpur: DewanBahasadan Pustaka.

Saleeby,Najib, The History of Sulu, Bureauof Science,Division ofEthnology,vol. IV, part2.

Scott,William, 1968 “PrehistoricSourceMaterialsto the PhilippineHistory”, Unitas, vol. 41, no. 3, September1968, University ofSantoTomas.

Soldheim, Wilhelm, 1953, “The Sa-HuynhKalanay Pottery Tradi-tion — PastandFutureResearch”,Studiesin Philippine Anthro-pology.

29

3

SINGAPURA DALAM KONTEKS DUNIA

MELAYUHaji MuhammadAn!! Ahmad

Pengenalan

Singapurayang dimaksudkandalam tajuk kertas kenja mibukanlahSingapurasebagaisebuahnegeri,bukanjugaSinga-purasebagaisebuahnegara,tetapiSingapurasebagaisingkat-an “onangMelayu Singapura”iaitu masyarakatMelayu yangmerupakansatudaripadakomponenhangsaSingapura.

Menurut geognafi(fizikal), tidak dapatdinafikanbahawaSingapuraadalah antarapulau-pulauyang termasukdahamlingkungan alam Melayu (yang sekarangsudahberbahagi-bahagimenjadi Malaysia, Indonesia,Filipina, Bnunei Darus-salam dan Singapura). Menunut sejarahnya,Singapura tuatehahdibuka menjadi negeri oleh orang Melayu Palembang/Riauyangdatangke Temasikbersama-samaSang Nila Utamapadaawal abadke-14Masihi.

Selama140 tahun (1819—1959)Singapunatelah menjaditanahjaj ahan Bnitish-Jepun-Bnitish;1959—1963 berkerajaansendini (daham.negeni); 1963—1965 menjadi negara anggotaMalaysia; 1965 hinggasekarang,Singapuramendekasebagaisebuahrepublik.

30

SINGAPURA DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

Orang Melayu Singapura

Dalam Singapura moden (semenjaktahun 1619)orang Melayumalah keturunan onang yang benpindah ke situ dan segenappelosokalam Mehayu yang tersebut tadi. Kecuahi onang yangdatang ke Singapura setelahIndonesia dan Malaysiamerdeka,mereka yang telah sediamenghuni Singapura sebelumitu dananak cucu meneka mengakui din mereka sebagai “orangMelayu Singapura”.Orang yang datangtenkemudianlebihsuka mengakui din merekasebagai“onang Indonesia” atau“onangMalaysia”. SehainorangMelayu pendudukash Singa-punaiaitu orangKalang,SeletardanonangLaut, kebanyakanorangMelayuSingapuraialah menekayangnenekmoyangnyadan Jawa, Bawean, Sumatera,Kalimantan, Sulawesi danSemenanjungMalaysia(dahulu:SemenanjungTanahMelayu).

Tendapat nama-nama tempat. di Singapura sepentiKampungJawa,KampungBugis,KampungPahang,KampungMelaka,PalembangRoad,TerengganuStreet,KelantanLane,dan sebagainyamengikut nama tempat asal datuk nenekmeneka.Tendapatjugapersatuanataupertubuhanyangmeng-gunakannamatempatasalmerekadi luan Singapunasebagaitempatmerekabenkumpuldan bermuafakat.Tujuan asalpen-tubuhan-pertubuhanitu ialahuntuk memehiharakesejahtera-an dan kebajikan sertamenghayatikebudayaandan tradisidaerahasalmeneka.Antara pentubuhan/persatuanjenis ituyangmasihwujud hinggasekarangialah PersatuanJawaal-Masakin, PersatuanJawa Penanakan,PersatuanBaweanSingapuna,PersatuanKebajikan Melayu Johor, PersatuanAnak-anakPerak, PersatuanKebajikan Anak-anakNegeniSembilandan lain-lain.

Padazamanpenjajahandahulu, jumlah terbesarorangMelayu Singapuraialah keturunanonangJawadanBawean.Sebabitulah adatMelayu yangdiamalkanoleh orangMelayuSingapurakebanyakannyamerupakantradisi orangJawadanBawean,danperkembangansenibudayaMelayudi Singapurabertitik tolak daripadaapa yang dipusakai daripadadatuknenekmeneka.

Kecuahi sedikit bilangan orang yang keturunanJawa,

31

DUNIA MELAYU

Bugis,Sumatera(khususnyaorangPadangdanMinangkabau)yang bergantunghidup kepadapenniagaandan penusahaankecil-kecilan, kebanyakan orang Melayu menyara hidupdengan makan gaji. Kebanyakanonang keturunan Jawabekerjasebagaitukang kebun, orang Bawean banyakyangbekerjasebagaipemandumotokar. Onang dan Melaka danNegeni Sembilan,kebanyakannyamenjadi polis dan tentera.Orang Melayu ash, termasuk Orang Laut hidup sebagainelayankecil. Bolehdikatakantidak adaorangMelayu yangmenjadi petani, pekebun sayur, pentennakatau peladangdiSingapura.

Padazamanpenjajahanjuga, selain menenimapelajaranmenerusi sekolah agama Islam (rakyat), anak-anakMelayuterdidik menerusi sekolah rendah (vernacular) sehinggakeperingkat darjah lima. Murid yang cemerlangada hanapanmasukkedarjahkhasuntukmenjadigurupelatih(golonganmimungkin mendapatpeluang meneruskanpelajarannya kemaktabpergunuandanmenjadi guru sekolahMelayu); mana-kalayangkurangcemerlangakandibenikanpeluangmenjadipolis, posmendan budak pejabat.Tidak ramaiorang Melayuyangdapatmelanjutkanpelajaranke sekolahInggeris. Yangtamat sekolah Inggenis itu berpeluangmenjadi kerani dipejabatpemerintah.

Zaman MerdekaRepubhikSingapuratelah ditubuhkan dengancita-cita mem-bentuk demokrasi,keamanan,kemajuan,keadilan dan pen-samaan.Pencapaiancita-cita itu dilaksanakanoleh rakyatSingapura yang berbilang bangsa (keturunan), benbilangbahasa,berbilang budayadan berbilang agama.Keturunanbangsayang membinakebangsaanSingapuraialah Melayu,Cina,Indiadankumpuhanminonitiyangmenjadirakyat.Makakepelbagaianitulah cmi yangketarabagisemuahal yangben-sifat kebangsaanSingapuna.

Bahasayang digunakansebagaibahasapekenjaandanpengurusanpemenintahsertabahasailmu pengetahuanialahbahasaInggenis;tetapi bahasa-bahasaMelayu, Mandarindan

32


Tamil adalah bahasarasmi yang boleh digunakan dalamPanlimen, dalam pengunusandenganpemenintahdan yangdipeliharasebagaibahasakebudayaanuntuk pelestaniandanpenyinambungantradisi dan cana hidup ketiga-tiga bangsa(keturunan)terbesardalamkomposisikebangsaanSingapuna.Orang Melayu Singapura menggunakanbahasa Melayu,mengamalkankebudayaanMelayu dan menghayati agamaIslam.

Antanakira-kira 2.6juta orangpendudukSingapurayangseluas600 km persegiitu, orangMelayu ialahkira-kina 350 000orangsaja; tetapijika dicdmpurkandengankaum Islam yangbukan Melayu maka masyarakatMelayu/Islam berjumlah400 000 onang.Untuk tempat benibadat,belajar agama,ben-mesyuaratdan melaksanakankegiatan Islamiyah di Singa-pura, kami (masyanakatMelayu Islam) mempunyai79 buahmasjid (termasuk11 buahmasjidkonsepbaru),15 buahsurau,37 buahmadrasah(tujuh madrasahsepenuhmasadan30 mad-rasah separuhmasa).Lima buah masjid konsepbaru masihdalam prosespembinaan.

Untuk menyelaraskandanmengendahikanhal-ehwalIslamdanMuslimin, SingapuraadaMajlis AgamaIslam (badanher-kanun)yangdiawasi oleh seonangmenteri. KegiatandakwahIshamiyahditugaskankepadaJawatankuasaHai’ah DakwahdanpentubuhanIslamsepertiJamiyahDakwatulIslamiyahdanDarulArqam (pertubuhanbagi“saudarabaru”). TerdapatjugaMajhis Tempatan Masjid-masjid Singapura yang menjadipengantanauntukmembantumasjid-masjidyangmemerlukanbantuan.

Kegiatan Kebudayaan

DahambanyakkegiatanorangMehayuSingapura,kepentinganonangIslam(yangbukanketununanMelayu)jugadiambil kina.Dalam mempentingkatpelajaran, MENDAKI (Majlis Pen-didikan Anak-anakMelayu/Islam)benusahamembantuanak-anakMelayu/Islammencapaikecemerlangandalampelajarandengan mengadakantuisyen, kelas bimbingan, khinik dansebagamnya.MUIS (Maj his AgamaIslam Singapuna)dan LBKM

33

DIJNIA MELAYU

(Lembaga Biasiswa Kenangan Maulud) membeni bantuanpelajanandengan biasiswadan dermasiswakepada pehajaryangingin mehanjutkanpelajanantetapi tidak mampu.

SesuaidenganpenibahasaMehayu“hidup dikandungadat,mati dikandungtanah” dan bertepatanpula dengannasihatadat“di manabumi dipijak, di situlahlangit dijunjung”, makaorangMelayu Singapuramengalamidua bentuk carahidup,sekaligus. Pertama,dalam hal-hal kebangsaanseperti yangberkenaandenganperkhidmatannegara,ekonomi,sains,tek-nologi dan pendidikan, orang Melayu mengikut sistem ke-bangsaanyangditetapkanoleh Parlimen.Sekolah-sekolahdiSingapura menggunakan bahasaInggenis sebagai bahasapengantarkenanabahasaInggenis“bahasailmu pengetahuan”danbahasa-bahasarasmi(Melayu, MandarindanTamil) diajansebagaibahasakedua. Maka anak-anakMelayu Singapuramenenimapelajarandengancarayangdemikiankeranasistemitu adalahsistemkebangsaan.

Kedua,dalamhal-halyangberkenaandengankebudayaanyangmelibatkanadatistiadat,sistempensemendaan,kegiatan-kegiatan bahasa,seni budaya (pementasandrama, muzik,tanian, lukisan dan yang sebagainya),seni silat, sukandanpermainan,onangMelayu Singapuramasihtetapmelakukan-nya mengikuttnadisi nenekmoyangwalaupunadasetengah-setengahnyadiubahsuaidan diselaraskandengankehendakmasadan tempat.

Dalamhal-halkemasyarakatanjuga,di sampingmenyertaikegiatanmasyarakatyang bersifat kebangsaanseperti me-nyertai kegiatan balai rakyat, pasukanpertahananawam;menganggotaijawatankuasaperundinganrakyat, jawatan-kuasapendudukdan yangsebagainya,orangMelayu Singa-puramempunyaibanyakpensatuanyangbergiatuntuk kepen-tinganbersamadahamhingkunganmasyarakatMelayusendini!

PemugaranSingapura menjadi bandar raya dan pem-bangunannegarayangbegitupesattelahmengubahkampung-kampung menjadi bandar satelit. Rumah-rumahkampungdengantanam-tanamandan ternakankecil-kecilan dihapus-kan; dibina di tapak kampungitu rumah pangsayang men-juhangkeawan.HalmimenyebabkanonangMelayuyangtelah

34


biasatinggaldi kampungdengankeadaanmasyarakattertutupterpaksa(padamula-mulanya)mengubahsikap,menyesuaikandin, hidup dalam masyarakatterbuka yang penuh dengancabarandan persaingandalambanyakhal.

Ketenpisahandaripadajinan-jinanyangbiasadantinggalberselang-sehidenganjiran baru yang berlainan bangsa(ke-turunan),benlainanbahasa,berhainanbudayadanagamatelahmenyebabkanorangMelayu benasaperlu menyertaikegiatankebangsaananjuran jawatankuasa-jawatankuasayang di-nyatakandi atasdi sampingmenyentaikegiatanmasyarakatyangdjanjurkanoleh persatuan-persatuansekebudayaandanseagama.Sebrnyaklebih daripada50 buah pertubuhan/per-satuanorang Melayu (termasuk 31 yang tergabungdalam“Majlis Pusat Pertubuhan-pertubuhan Budaya MelayuSingapuna”)yangtelahterdaftardi Singapura:adapertubuhankebajikan,karyawan,sefli budayayang mengkhususdan se-bagainya.

Takrif “Melayu”

Tendapattiga taknif “orang Melayu” di Singapura.Menurutpandanganorang Melayu sendiri, onang Melayu Singapuraialah menekayang datuk neneknyatelah berpindahke mandan daerah-daerahdi ahamMelayu(sepentiyangdinyatakandiatas tadi); termasuk orang peranakanMelayu (yang salahseorangibu bapanyaorangMelayu)dan benagamaIslam. Me-nunut pandanganpemenintahan,onangMelayu yang berhakmenenimabantuandan kemudahanpemenintahatas nama“Mehayu” ialahmerekayangpadakad pengenalannyabentuhis“Malay” (Melayu) — menunjukkanbangsapemihik kad itu“orang Melayu”. Bagi merekayangpadakad pengenalannyabertulis “Javanese”,“Boyanese”,“Bugis” padalajun “bangsa”tidaklah dianggapsebagai“Mehayu” dantidak mendapat~aksebagai“Melayu”.

Ketika membincangkansistemGRC (KawasanUndi Per-wakilanKumpulan)bagipilihan nayadi Singapurapadamasayangakandatang,masahahsiapa“orangMehayu”yangberhakmewakili orang Melayu dalam GRC itu dipertikaikan. Ada

35

DUNIA MELAYU

yang mahu: setiap orangIslam yangberbahasaMelayu danhidup menurut kebudayaanMelayu patut dianggap“onangMelayu” yangbenhakmewakili orangMelayudalamGRC. Adapula yang tidak bensetuju denganpendapatitu. Menekame-ngakuberagamaIslam tetapi mempunyaikebudayaanbangsa(keturunan)nyasendini;merekatidak mahudianggapMelayu!Ada juga yangmengatakanmemangIslam itu bukanMelayutetapi Islamadalahidentiti Melayu.Bagaimanapun,akhirnya,suatujawatankuasatelah dibentuk untuk menentukansese-orangcalonpilihanrayaitu MehayuataubukanMelayu; samaadamerekalayak mewakili Melayu dalam GRC atautidak!

Hubungan dengan “Dunia Melayu”

Sekiranya apa yang dikatakan bahawa Hang Tuah pennahberkata:“Melayu takkan hilang di dunia” itu benar,memang-labonangMelayu Singapunamasihwujud; masihhidup sepertiMelayu lain yanghidup di dunianyamasing-masing,walaupun

orang Melayu di Singapunaseolah-olahtidak kehihatanolehonangMelayu lain.

Jumlahnyayang hanyamenupakan15% daripada2.4 jutapenduduk Singapuraitu menyebabkanonangMelayu seakan-akantenggelamdalammasyanakatterbesandalamkumpulan-nya. Dengan dayanya dan kemampuannyayang terbatas,mereka (orang Melayu Singapura)masih dapat menyertaikegiatan orang Melayu di daerah huar Singapuna.OrangMelayu Singapunamasihterus:

1. MenyentaisetiappertemuansastenawanNusantara;malahpéntemuansuhungnya telah dianjurkan oleh AngkatanSastenawan50 di Singapura.

2. Menyentaikonvensyenguru-guruse-Nusantara.3. DapatmenyertaiHan-han SasteraMalaysia.4. MenyertaiSeminarDunia Melayu di sini padahan mi.

Menerusi pemenintah, Singapura tehah beberapa kahimenyertai pensidanganMABBIM (Majhis Bahasa MelayuBrunei Darussalam,IndonesiadanMalaysia)walaupunSinga-purabehummenjadianggotapenuhpadamasami.

36

SINGAPURA DALAM KONTEKS DUNLA MELAYU

Dalam pengembangandakwah Islamiyah di kalanganorang Melayu/Islamdi Singapuratelah banyak ulama dandunia Melayu, terutamadan Malaysia dan Indonesia,kenapdiundang oleh agen-agen.dakwah di Singapurauntuk ber-dakwah dan merundingkankenjasamatentangperkarayangberkenaandengankegiatanIslamiyah.

37

4

ACHEH DALAM KONTEKS DUNIAMELAYU

Darwis A. Soelaiman

Pengenalan

Dunia Melayu adalab suatu konsep tentang manusia dankebudayaannya,iaitukonsepyangmenunjukkanperhubunganmanusiadan budayadanipadasejumlahbangsadi Nusantarayangmemiliki kesamaandan segi asalusul meneka,bahasa,agama,adatistiadatdankesenian.Manusiayangdimaksudkanitu padadasannyaberasaldanipadasatunasyangsamaiaituIndo-Mongoloid, berasaldan daerahyangsamaiaitti Campa,bercakapdalambahasayangbesarpensamaannyaiaitu bahasaMelayu, kemudianmempunyaikepercayaanyang samaiaituIslam,memihiki adatistiadatyangjugabanyakpersamaannyaiaitu adatistiadatMelayu danmemiliki kesenianyangmemi-hiki ciri-cini yang bersamaanpula. Walaupun sejanahper-kembanganpohitik, pemenintahandanekonomibangsa-bangsadi Nusantaraitu benbeza,namundalamhal-halbahasa,agama,adat istiadat dan kesenianmereka telah membuatmanusiaMelayu tergohongdalam satu numpun, satu dunia yang me-miliki cmi khas dan kepenibadian tersendiri, iaitu duniaMelayu.

Kertas kenjami bermaksudmehihatkaitan antaraAcheh(sebagaisalahsatusukubangsaMelayu di Indonesia)dengan

38

ACHEH DALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

konsepduniaMehayuiaitu dan segihal asalusulorangAcheh,bahasadan kesusasteraansertaagama,adatistiadatdan ke-senianmeneka.

Orang Acheh dan Orang Melayu

Ahhi sejanahdanpurbakalaberkesimpuhanbahawaasalusulbangsaIndonesiadan bangsa-bangsaSemenanjungMelayuadahahdan Yunan(Tiongkok Selatan)yangtelahlamatinggaldi negeriCampa,Indocina dan Kemboja. Ada yang berpen-dapatbahawamenekadatangke Indonesia,tenmasukkeAcheh,mehahuiSemenanjungMehayudalamduagelombangyangber-selangwaktu lebih kurang1500tahunantarayangsatudenganyanglain, yangmasing-masingdisebutjenis bangsaMelayuTuadanMelayu Muda.Walaupunbegitu,adajuga teoni yangmengatakanbahawamerekadatangpadamasaantara1 500—2 000 tahun SebelumMasihi dalam satu gehombangsajase-behummerekabercampundenganbangsa-bangsalain. MerekatergolongMelayu Tua yangbertempattinggahdi bagianudiksedangkanyangtengohongMelayuMudadiamdi daerahpesisir(hihatMuhammadSaid, 1961).

KedatanganbangsatersebutkeAcheh dibuktikandenganadanyapensamaanbahasaAcheh denganbahasaCampa,yangmenurutpenehitiansanjanabahasa,G.K. Niemann, (M. Said,1961:15)terdapatsekitar 150 istilah yangsamaantarakedua-duabahasatensebut.Sehainitu sejarahMelayu mencenitakantentangkedatanganbangsawanCampa,Fo Ling, ke Achehpadatahun1471,yangmenunjukkanberlakunyapencampuranpenduduk.SnouckHurgronjemenyatakanadanyapersamaanistilah dalambahasaAcheh denganistilah dalambahasaMonKhmer di Kemboja.Bukti lain tentangorangAcheh danjugadi beberapatempatlain di Sumatera,masihterdapatsisapen-duduk ash,iaitu yangdisebutorang“Manteu”.

Justeruitu, orang Acheh sekarangadahahhasil percam-purandenganpelbagaibangsasebagaiakibat prosessejarah-nya yang panjang. Abad demi abadsejak pemindahandandaratanbenuaAsia, nenekmoyangonangAcheh banyakher-campurdenganpendatang,baikdenganpendudukdan daenah

39

DUNIA MELAYU

lain di Nusantara,mahupundenganbangsa-bangsalain.PengaruhHindu keAchehtelahhamaadasebelumdatang-

nya Islam. KedatanganIslam ke Acheh telah membuatpe-nganuhHindu di Achehyangmemangtidak besaritu menjaditanpabekas sama sekali. SebahiknyakedatanganIslam keAcheh tehahmeninggalkanpengaruhyang sangatmendalam,dan turut membawaorangArab, PersiadanTurki ke Acheh,sehinggakerana itu menunutTeungkuKuta Karang, ulamaAchehyanghiduppadaakhir aba,dke-18,orangAchehmenupa-kancampuranantanaorangAsh yangtehahdisebutkandi atasdenganorang Arab, Pansi dan Tunki. Pendapattersebutdi-sokongoheh M. Said (1961:23), ahhi sejarahtentang Acheh,denganmenunjukkanpengaruh Kerajaan-kenajaanRomawidanPhoeniciayangbesarpadamasalahuyangjugasampaikeAcheh.

PengaruhKerajaanAcheh padaabadke-16 hinggake-18yangmenjangkausampaikeSemenanjungMelayu dandaerahlain di Indonesia,menyebabkanterjahinnyakembahihubunganantara orang Acheh dengan masyanakatdi SemenanjungMelayudengansemakinluas.HubunganAchehdengannegeniKedah misahnyasudahberlangsungcukup hamadan terjadipercampunanpenduduk yang cukup banyak pula. SetelahKedahberadadi bawahkekuasaanKenajaanAchehpadatahun1619, maka banyakorang Kedah yang datangke Acheh dansebaliknya sehinggadi Acheh ada kampung Kedah dan diKedah adakampungAcheh. Tempat-tempatdi negeniKedahseperti Yan, Sungai Limau, Merbuk, Sungai Petani, Sala,Kuala Kedah,Ahor Setar,Jitra, AnglangdanPulauLangkawi,seperti dikatakan oleh Abduhlah Hussain (1985:12) banyakterdapat di Acheh. Kedatangan mereka beramai-ramaitenutamake PulauLangkawidanYan terjadi ketika Belandamenguasai bandan-bandar dan pekan-pekan di Acheh.Kemudiandiikuti dengankedatangananak-anakmudaAchehyangsukabertualang.

Hakikatnya orang Acheh dan orangMelayu bersaudara.Sebenannyadan dahuhuorangAcheh mengakudininya ketu-runanMelayuyang telah banyakbercampundenganbangsa-bangsalain sepentiIndia, Arab, PansidanTurki sentadengan

40

ACHEH DALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

suku-sukubangsalain di Nusantara.Hal yang demikianter-cermin dalam ungkapantentangpanggilan kepadaorang diAchehiaitu

Acheh Teungku,Melayu AbangCina Toke,KapheeTuan

Ertinya:

Teungkupanggilanuntuk orangAchehAbangpanggilanuntuk orangMelayuToke panggilanuntuk orangCinaTuanpanggilanuntuk orangkafir

OrangCinayangsejakdahuluumumnyaadalahsaudagar(toke) bagi orang Acheh adalah orang asing, samahalnyadenganorangkulit putih(Eropah)yangdianggapsebagaikafir.PanggilanuntukorangMelayumengandungierti saudaraiaituorangMelayu dilihat bersaudara(bukanorang asingdenganorangasing)denganorangAcheh.Kesimpulannyadilihat danasal usulnya dan sejarah perkembangannya,orang Achehmempunyaikaitan yangeratdengandunia Melayu.

BahasadanKesusasteraanMelayudi Acheh

Bahasarasmi yang diguñakandalam KerajaanAcheh padaabadke-16adalahbahasaAcheh,MelayudanArab.Ketiga-tigabahasatersebuttelahmenjadialatkomunikasiyangdigunakansecaraluas,baik denganorang Acheh sendiri yangmemilikibeberapa dialek yang berbeza-beza(seperti bahasa Gayo,Tamieng,Kluet, Simeuludanlain-lain), mahupundenganduniaantarabangsasepertidenganArab, Persia,Turki, China,IndiadanSemenanjungMelayu.

KeadaanbahasadankesusasteraanMelayudiAchehtelahditulis olehA. Hasjmy(1980)dalamkertaskerjayangdisampai-kanpadaHan Sastera‘80 di Ipoh,Perak,Malaysia.Begitujugatentangbesarnyasumbanganyangdiberikanoleh bahasadankesusasteraanAcheh kepadaperkembanganbahasaMelayu,khususnyakepadakesusasteraanIndonesia,juga dipaparkandalam karanganA. Hasjmy, antaralain dalam bukunyaber-

41

DUNIA MELAYU

judul SumbanganKesusasteraanAcheh dalam PembinaanKesusasteraanIndonesia(1977). Banyakcontohyang menun-jukkan bahawadalam hal bahasadan kesusasteraan,Achehmempunyaikaitan yang sangaterat dengandunia Melayu.Bahasadan kesusasteraanMelayu bukan saja sudah her-kembangsejaklamadi Acheh,tetapi juga peranannyacukupbesar dalam pengembangankebudayaanMelayu di duniaMelayu. Di Acheh, terutamapadaabadke-17,bahasaMelayutelah digunakansecaraluas sebagaibahasaistana,bahasasarakata,bahasailmu pengetahuan,bahasapengantarpeng-ajaran, bahasapengucapanperasaan,bahasaperhubunganantarawilayahkerajaan,bahasamediadakwah,bahasasurat-menyuratdanbahasadiplomasi(A. Hasjmy, 1980:104).

Terdapatbanyakbukti yangmenyebabkanparaahli me-ngatakanbahawabahasaMelayu telahberkembangdandigu-nakansecaraluas di dunia Melayu sejakabadke-14. Mengu-tip kesanorangBelandaJanHuygenVanLinshotenyangher-kunjung ke Indonesiapadaakhir abad ke-16, SutanTakdirAlisyahbana(1934:150) mengatakanbahawabahasaMelayutelah masyhurdan dianggaporang sebagaibahasayang se-hormat-hormatnyadansebaik-baiknyadaripadabahasaTimuryang lain. Menurut Takdir, keadaandemikian antara lainkeranabahasaMelayu bersifat sederhana,tidak bertingkat-tingkat dan kerana strategisnya tempat kediaman orangMelayu, iaitu di seberang-menyeberangSelat Melaka, yangmerupakanpintu gerbangbagi pelbagaibangsayang akanmengunjungiNusantara.MenurutWanSalleh(1987:9),bahasaMelayu telah menjadi bahasaperadabanpadamasalampaukeranaperanannyayangbesarsebagaibahasaagama,bahasailmu, bahasa kesusasteraan,bahasa undang-undangdanpentadbiran,bahasaistana,bahasaadab,bahasaistiadatdankebudayaan,bahasaperdagangandan sebagaibahasatekno-logi padamasaitu.

Melihat perkembangannyayang luas dan nilainya yangtinggi dan segi kesusasteraanMelayu di Acheh padamasalampau,makafaktoryangmenyebabkannyademikianmenurutA. Hasjmy (1977:114)adalah keranapengaruhulama Achehyang besar.Merekamenulis sasteradan karya ilmiah yang

42

ACHEH DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

bermututinggi dan cepatmenjadi bacaanumumdi kalanganpendudukdi Nusantara.Agaknya para pengamattidak akanlupa untuk menyentuh nama-namaseperti Nurruddin Ar-Raniri, HamzahFansuri,AbdurraufSyiahKuala, Bukhari AlJauharidanulamasasterawanAcheh yanglain yangmenuliskarya-karyasasterabermutudalam hahasaMelayu. BahkanadayangmenulisdalambahasaAcheh keranabahasadanke-susasteraanAchehcukupberperananpuladalampengembang-an bahasadankesusasteraanMelayu.

Karya-karyaHamzahFansuri ditulis dalam bahasaMe-layu yang sedemikiantinggi nilainya, sehinggapadazaman-nya bukansajabelum adaorangyangmampumenandinginyadalamkesusasteraan,tetapi juga karya-karyanyamempunyaipengaruhyangbesarkepadabahasadankesusasteraanMelayuselepasnya.Seperti yang ditegaskanoleh Naquib Al-Attas(1970),HamzahFansuriadalahpujanggaMelayuterulungpadaabadke-17dansebagaipenciptapantunpertamadalambahasaMelayu. JugadikatakannyabahawasebelumHamzahFansuribelum terjumpa tulisan yang menghuraikanilmu tasawufsecarajelasdalambahasaMelayu. Begitu jugabelum ditemu-kanbukti tentangsemaraknyasasteraMelayusebelummunculSyair Perahu,Syair Dagang,Syair Burung Pingai dankaryasasteraHamzahFansuri lainnya yangsangatberpengaruhdikalangancendekiawanMelayu.

Pengaruhbuku Bustanussalatinkarya Syekh NurruddinAr-Raniri yangditulis dalambahasaMelayujuga sangatbesarterhadap perkembangankebudayaanMelayu. Di seluruhKepulauanMelayu terdapatsalmandan bahagian-bahagiankitab tersebut, misalnya kata pendahuluanbuku SejarahMelayudikutip daripadapendahuluankitab Bustanussalatinitu (T. Iskandar,1966:4).

Buku TarjumanulMustafidkaryaSyekhAbdurraufSyiahKualamerupakankitab ilmu tafsir saduranyangpertamadi-tulis dalam bahasaMelayu, dankitab Miratuhth Thulab me-rupakan karyanyatentang hukum Islam yang ditulis dalambahasaMelayu Pase, iaitu bahasayang telah berkembangdalammasaKerajaanIslam SamuderaPasepadapertengahan

43

DUNIA MELAYU

abadke-il. Kedua-duabuku TeungkuSyiah Kuala itu mem-punyaipengaruhyangbesarterhadapduniabahasaMelayu(A.Hasjmy, 1977).

Demikian pula buku Tajussalatin karangan SyekhBukhari Al-Jauhari yangdikarangpadatahun 1603mengan-dungi aspek sesi pemerintahanberdasarkanajaran Islam.Menurut Eysinga yang ditulis pada kata pengantarbukuTajussalatinterbitantahun1827,buku tersebutbukanhanyasebagai“mahkota bagi segalaraja”, tetapi juga mendapatgelarankehormatsebagai“mahkotadaripadasegalanaskhahMelayu” (Asdi S, Dipodjojo, 1981: 9).

Banyakkarya sasteraMelayu lagi di Acheh yangditulisoleh ulamayangjuga sasterawanbaik yanghidup padamasagemilangKerajaanAcheh mahupunsesudahnya.Di sampingkarya-karyaulamaAchehyangtelahdisebutkandi atasyangumumnyaditulis dengantulisan Jawi, terdapatkarya-karyasasterawanAchehlainnyayangtelahmenulisberpuluh-puluhhuahhikayat dalambahasaMelayu danbahasaAcheh.AdnanHanafiah (1972) mendaftar 96 buah hikayat dalam bahasaAcheh dan masihbanyaklagi yang belum termasukdalamdaftar tersebut.

Dalam hubunganbahasadan kesusasteraan,makadapatdisimpulkan bahawaAcheh merupakansebahagiandaripadadunia Melayuyang.tidak dapatdipisahkan.Acheh turutmem-berikan sumbanganyang bererti bagi perkembanganbahasakesusasteraanMelayudi Nusantara.

AgamaDalam Masyarakat Acheh dan DalamMasyarakatMelayu

Agama bagi orang Acheh adalahagamaIslam. Hingga kinisemuaorang Acheh di Acheh beragamaIslam, sekalipunitutidak berertibahawasemuaorangAchehberagamatersebut.

Sejakawal kemasukanIslam ke Nusantara,Acheh tidakdapatdipisahkandenganIslam.Padatahun225 H (840Masihi)berdiri Kerajaan Islam Peureulaksebagai Kerajaan Islampertamadi Nusantara.KemudianmenyusulKerajaan IslamSamudera(Pase)pada tahun 1042 Masihi, Kerajaan Islam

44


Acheh (AchehBesar)padatahun1205 Masihi, KerajaanIslamTamiengpadatahun1323 Masihi, KerajaanIslam Pidiepadatahun 1354 Masihi, dan Kerajaan Acheh Darussalampadatahun1511 Masihi sebagaihasil peleburankerajaan-kerajaanyangadasebelumnyasemasapemerintahanSultanAlaidin AuMughaiyatSyah(M. Yunus Djamil, 1968;A. Hasjmy,1977).

SejakbangunnyaKerajaan Islam Peureulak,pendidikanIslam mendapatperhatianyangpenting dalam pembangunansehinggapadamasaKerajaanAchehDarussalam,Islamkukuhdalam masyarakatAcheh dan menjadi jiwa dalam semuabidangkehidupanrayatAcheh,baik bidangpolitik, mahupunbidangekonomi,sosialdanseni budaya.Padamasaitu semuaorang Acheh dapatmembacaal-Qurandan kitab-kitab sertahikayat-hikayatyang ditulis dalam bahasaMelayu, bahasaAchehdanbahasaArab. Padamasaitu IslamdanrakyatAchehmenjadi satu,sehinggamisalnya disebutkesusasteraanyangberjiwa dan bernafaskanIslam. Panggilan TeungkuuntukorangAcheh merujuk kepadakonotasiIslam.Ada namalainiaitu Teukudan Tuwanku,yangmasing-masingmenunjukkangelaran bangsawandi Acheh dan gelaran untuk keturunanraja.

Seperti halnya orang Acheh, demikian halnya orangMelayu tidak dapatdipisahkanhubungannyadenganIslam.Daripada pelbagai tulisan dapat diketahui bahawa orangMelayu padaumumnyaberagamaIslam,baik yangbermukimdi Indonesia,MalaysiadanBrunei Darussalam,mahupunyangtinggal di Patani,Filipina dan Sri Lanka. Dilihat dan segiagamayang dianuti oleh masyarakatAcheh, jelas bahawakaitanantaraAchehdengandunia Melayuteramateratuntukdapatdilepaskan.

Adat Istiadat Acheh danMelayu

Adatmerupakankebudayaandalambentukideal,di dalamnyaterkandungnilai-nilai yang menjadi dasar bertindak danpedomanbagi masyarakatdalamberbudayaatau dalan-imen-jalankankehidupansehari-hari.Tidak adasatu masyarakat

45

DUNIA MELAYU

pun di dunia mi yang tidak memiliki adat istiadat sebagaitradisi budayamereka.

AdatAchehsejaklamadipengaruhiolehkehidupanpeme-rintahandanmasyarakatAcheh.PadazamanKerajaanAchehDarussalam,adatmenjadi tenagapenggerakrodapemerintah-andankehidupansosialbudaya.FalsafahhiduprakyatAchehpadawaktu itu tercermindalamungkapanHadih Maja yangberbunyi:

AdatBak Po Teumeureuhom,Hukombak SyiahKuala,Kanunbak PutroPhang,Reusambak Laksamana,Hukomngon adatlageezat ngonsifeut.

Terjemahan:

Adatberadadi tanganraja,Hukum agamaberadadi tanganparaulama,Hakmembuatundang-undangberadadi tanganPutriPahang,Kekuasaandaruratperangberadadi tanganLaksamana,Hukum Islamdenganadatsepertizatdengansifat.

Daripadaungkapantersebutterkandungmaknabahawadalam masyarakatAcheh masadahulu, adatmemainkanpe-rananyangamat penting.Kehidupanmasyarakatdiatur olehadatdanhukum,dankedua-duanyaberpuncadaripadaajaranagamaIslam. Hukum yangberlaku adalahhukum Islam danadatbersendikanajaran Islam itu. AdatdenganhukumIslamtidak boleh bertentangan,sehinggaadat istiadat yangtidaksesuaidenganhukumIslam dilihat sebagaibukanadatAcheh.

Adat Acheh menjangkaubermacam-macamsegi kehidup-an, seperti pemerintahan,sosial, ekonomi dan seni budaya.Keranaitu, di sampingadanyaadatbagaimanamengaturpe-merintahandanbermusyawarah,terdapatjuga di Acheh adatperkahwinandan yang berhubungandengankelahiran dankematian,adatyangberhubungandenganberniaga,bertani,menangkapikan dan lain-lain, adat yang berkaitandengancara bertemu dan menerima tamu, berpakaian, bersopan

46


santundan yangsebagainya.Dalam kertaskerja mi tidak akan dibicarakantentang

adattersebutsatupersatu.Walaupunadat-adatitu sekarangmasihhidup, namunterdapâtbanyakvariasidan perubahansertatidak jelas lagi bagaimanaadatyang ash dan yangSe-benarnya dipraktikkan dalam kehidupan. Oleh sebab ituLokakarya Adat Acheh yang berlangsungbeberapamingguyang lalu di Acheh bertujuan mengumpulkankembahiadatAcheh untuk merumuskanyangbenar,membakukannyadanmengembangkannyakembali disebabkanterlalu banyaknilaiadat itu bergeserdalam masyarakatAcheh kini. Berikutdihuraikansepintaslalu tentangbagaimanaadatAchehpadazamanlampausesuaidenganmaknaungkapanHadith Majayangtelah disebutkandi atas.

Adat Acheh sudahdibarui sejakzamanKerajaanAchehDarussalamdi bawahpemerintahanSultanAhi Mughayatsyahyang memerintahtahun 1511—1530. Adat tersebutterbahagikepadatiga jenis:

1. Adatullah, iaitu hukum daripadaTuhan. Semasapeme-rintahanSultanIskandarMuda,adatmi ditambahdenganadatMeukutuA lam, iaitu adatyangdiwarisinyadaripadasultan-sultanterdahulu yang telah disesuaikannyame-nurut keadaan.Oleh sebabitu disebutadat mahkota.

2. Adat Mahkamah,iaitu adatundang-undangyang dibuatoleh Majlis Kerajaan.

3. Adat Tunah, iaitu adatyangkeluar daripadahukumdanadatkerajaan.Adat mi dibuat olehmasing-masingdaerahuntuk kelancaranpelaksanaanatau kejayaan undang-undangkerajaan(adatmahkamah),(lihat ZakariaYunus,1988).

Adat MeukutuAlam (Adat Mahkota)

Adat Mahkotami terbahagikepadaduajenis iaitu:(i) Istiadatyangtelah diadatkan:Dalamhal mi apabilaada

sesuatupekerjaanatau urusanyang akan dicipta olehsultanmakadirundingkandahuludenganahli-ahhiadat

47

DUNIA MELAYU

danahli-ahhihukumuntukmengetahuisamaadaurusanitu “tiadasumbangdalammasyarakatapabiladikerjakandan tiada kehinaanapabiladitinggalkan”, danmenurutpandanganhukum “tidak berdosa apabila dikerjakanataumeninggalkannya”.Setelahmendapatkatasepakatbahawa hal itu terlepasdaripada tuntutan adat dantuntutanhukum, makasultan(BagindaMeukutu Alam)dapatmenetapkanbahawaurusanitu wajib dikerjakanatauwajib ditinggalkan.

(ii) Adatpusaka:mi ialahtentangadatistiadatkhusus,yangdicipta oleh sultan sebagaisimbol Acheh yangmegah,yangakandijadikan pusakadan tidak mudahdilupakanoleh rakyatAcheh sepanjangzaman.Sesudahadakatasepakatantaraahli adatdenganahli hukumsertacerdikpandai yang lain, maka ditetapkandua jenis pakaianAcheh yangmenjadiad.atpusaka,iaitu:(a) Sebuahsenjatatajam yangdisebutrencong.Rencong

Acheh mempunyai makna yang tertentu. SultanmenetapkanbahawarencongAcheh adalahsimboldan adat Acheh yang tidak dapat diubah atauditukar.

(b) Kopiahmeukeutop,iaitu sejeniskupiahorangAchehyangdisebutjuga kupiah Syam.

Adat Mahkamah

Adat mahkamahdisusun oleh Majlis Kerajaan, misalnyatentangperkahwinan,adatturun ke sawah,adatmemeliharabinatangdanyangsebagainya.Semuaadat itu dijagadengansaksamadalampelaksanaannyasehinggamendapathukumanyang setimpal apabila melanggarnya.Puterasultan sendiripernahmalanggaradatyangtelahditentukan,sehinggauntukmenjagakeadilan dan juga agar adat tetap kukuh bagindamembunuhputeranyasendiri yangjelasmembuatkesalahan.Atas tindakannyaitu bagindamenjawabdengankata yangtegas, “Matee aneukmeupatjeurat, mateeadatpat tamita”,ertinyamati anakadakuburannya,tapi mati adatke manadicari.

48


Adat Tunah

Adat tunahmerupakanperaturanyangdibuat olehpanglima-panglimanegeridi daerahmasing-masing,hukumnyamenurutsituasidankeadaandalamdaerahyangberkenaan.Tujuannyaadalahsupayaadatmeukutu alamdan adatmahkamahber-jalan dengan lancar. Adat tunah sangat penting dalammasyarakat bagi melancarkan pemerintahan. Misalnyaperaturan tentang kegiatan gotong-royong (bekerjasama)membersihkankampung.Dalam melaksanakanadat Acheh,telah diatur pembahagiantugas masing-masingyang tegas,sebagaimanaterangkum dalam Hadih Maja yang telâhdisebutkan“adat bak Poteumeureuhom,mukom bak SyiahKuala, kanunbak PutroPhang,reusambak Laksamana.”

Persoalannyaialah,apakahadatAcheh sepertiitu mem-punyaipersamaannyadenganadatyangberlakudalammasya-rakatnegeri-negeriyanglain di Nusantara?Kalauada,apakahadatyang dimaksudkanmasihhidup dalam masyarakatdanberlaku sebagaimanamestinya,ataupunsudahditinggalkanoleh masyarakatyang sudahbanyak berubahatau bergeserdaripadakeadaanashinya?

Dalam kaitannyadengandunia Melayu, persoalanyangberkenaanadatsepertiyangdikemukakanitu perlumendapatkajian,olehsebabadatmerupakanpencerminankeperibadianmasyarakat,dankeranasementaraadatmerupakannilai-nilaitradisi yangcenderungdiharapkanbersifatmenetap,di pihaklain kehidupandunia modenmenghendakitransformasisosialbudaya,yangkadang-kadangberlakudenganamatcepat.

KesenianAcheh danKesenianMelayu

Di samping senm sastera,di Acheh sudah sejak lama ber:kembangjuga senitan, seni rupa(terutamaseniukir dansenibina) danseni muzik atauseni suara.Malah adabeberapaca-bangseni yangpadamasalampaulebih berkembangdan seka-rang,sepertiseniukir dansenibina.Sebaliknyadulusenilukistidakberkembangsamasekali.Senimuzikdansenisuaraumum-nya dilakukan tanpairingan muzik instrumental.Gerak dan

49

DUNIA MELAYU

mamatan lebih banyakdi antaramuzik vokal, iaitu nyanyian,pantundan kisah-kisah,sertabunyi-bunyi yangditimbulkanoleh tepuk tangan,tepuk dadaatautepuk pahapemain(danjuga tepukanbantal seperti tarian didung), deripanjan danhentakankaki. Ada beberapaalat muzik yangdigunakanse-perti rapa’i, serunee,dan gong misalnya, untuk menginingikeseniandabus, gelombang,dan guel, tetapi kesenianyangdiiringi denganrapa’i misalnyabukanlahdisebuttarian,tetapimemangdisebutrapa‘i, seperti rapa‘i Pase,rapa‘i Pulut danlain-lain.

DalamPekanKebudayaanAcheh keduayangdilaksana-kan pada tahun 1972, telah dapatdigali dan dikembangkankembali sekitar40 buahtarian tradisional Acheh,di sampingbeberapaciptaanbaru.Antara tarianAchehyangpopulardanbanyakdikenalidi luar Achehialahtarianseudati,tanianratebmeuseukat,tanianpho, tarian laeut, tan samangoya, tariandidung,tarian reusambeureumedantariangeurimpeng,tarianula-ula lembingyangkhususberasaldan daerahAchehTimur(Tiamang) meru~iakantarian Acheh yang bercorak tarianMelayu.

TariantradisionalAcheh sepertiyangdisebutkandi atas,memihiki identiti yangmenonjolsepertiyangberikut:

1. Bernafaskan Islam, terutama pada tema tanian dansyair/kisah-kisahyangdigunakan.

2. Bersifat kerakyatan;tumbuh daripadakehidupanrakyatsehari-hanidan bukan kehidupanraja-raja atau keraton.Hal mi dapat dilihat pada tema tanian yang umumnyatentangtatacaradanjenis kehidupanmasyarakatdi seda,sepertibertani, menangkapikan dan lain-lain.

3. Bersifat kolektif, yang memperhihatkanadanyakesatuanhidupsosialyangkuat. Hal itu terhihatdaripadakenyataanbahawatiadatarian Achehyangditanikan oleh hanyase-orang penari, tetapi selalunyaditanikan oleh sekelompokpenari yang uxnurnnyasebaya,yang tenikat dalam suatukerjasamayangharmoni.

4. Bersifat dinamisdan gembira,sebagaimanayangterhihatdalam geraktan yangcepat,keras padaumumnyameng-

50


gunakangerakanbadanseluruhnya(kecuali taniandalamposisi duduk). Hal itu sesuai dengan tujuan tariantradisionalAcheh,yangbiasanyadilakukanuntukhiburansetelahbekerjakerasseharian,dansebagaitandasyukurdi atasnikmatTuhansetelahmendapatkanhimpahrahmat-Nya, misalnyasetelahpanen.

5. Muzik bersatudengantarian, namunyangdominanumum-nya bukan padagerak tanian,tetapi padapengungkapansyain atau pantun yang didendangkanbersamadan di-pimpin oleh satu atau dua orang syech(misalnyadalamtanian-tarianseudati, laweut,pho, didong,meuseukatdansaman).Adasahut-menyahutantarapemainmenunjukkanbahawa tanian tradisional Acheh bensifatkomunikatif.Demikian pula apabila diperhatikan isi dan nyanyian(syair, pantun)yangmengandungimaknadan sangatko-munikatif denganpenonton.

6. Terpisahantarapenarilelaki denganpenariwanitaertinyaterdapatyang hanyaditarikan oleh lelaki sahajasepertiseudati, dan yang ditarikan hanya oleh wanita sahaja,sepertitarianpho dan laweut (disebutjuga seudatiinong).Kecuali tanian baru lelaki dan wanita menaribersama-samadalam satutanian.

Persoalannyaialah apakahadapersamaanidentiti antaratanian Acheh dengantanian atau pelbagaicabangkesenianlainnya yang terdapatdi dunia Melayu?Melihat banyaknyakonteks antaraAcheh dengannegeri-negeridi Semenanjungdan daerah-daerahMelayu lainnya di Indonesiapada masalampau,serta mengingatkankeyakinan yang samayang di-anuti oleh masyarakatdi negeri-negeritersebut,iaitu Islam,makadapatdikatakanbahawaadahubunganyangerat danpersamaandalam identiti antarakesenianAcheh denganke-senianMelayu. Di sampingitu banyakcontohdanbukti yangmenunjukkanbahawa ada peninggalanbendabudayadanAcheh yangterdapatdi daerahlain dan di Semenanjung,mi-salnyabatu-batunisan berukir danbermacam-macambentukperhiasandan perlengkapanadat.

51

DUNIA MELAYU

Menurut Siti Zainon Ismail (1986) adanya hubunganbucjayaantaraMelayu denganAcheh menupakansalahsatuwannadaripadabudayaSelatMelaka.Dalambidangseninupaditunjukkan bukti-bukti yang amat mengesankantentangadanyasatu pentembungancipta Melayu Acheh. Ditulisnya,antana lain: “Pertembungandan pensamaancmi seni rupaMelayu-Achehdapatdilihat dalamupacaraadatistiadatdankelengkapan perkahwinan, seni bina, knaftangan sepentisulamanbenanghesanatau emas,banang-barangkemas,jugaalat-alat muzik permainan rakyat.” Selanjutnya sejanahmenunjukkan bahawa pertembungantimbal balik budayaMelayu dan Acheh, terutamadalam bidang kesenian,telahbenmulaketikaKerajaanAchehberadadibawahpemerintahanSultan Iskandar Muda Mahkota Alam (1607—1636), iaitumelalui pnosespenaklukandaenah,prosespemindahandanpencampuranpendudukdan terutamamelalui pnosesperkah-winan putena naja Penak denganputeri raja Acheh yangkemudiandiangkatsebagaiSultanAlauddinMansurSyah,danperkahwinanputena dan Kerajaan Pahangdi Acheh yangkemudianmewarisi takhta KenajaanAcheh danipadaSultanIskandarMuda. Kesimpulannya,dan sudut kesenian,Achehberadadalamkonteksdunia Melayu.

Dunia Melayu padaMasaDepan

Banyak bukti yang dapat diketengahkantentang adanyahubungandi antaraAchehdenganrantauduniaMelayudalambidangbudaya,dandemikianpulahalnyadengannegeni-negenisenantauyanglain sepertiPatani,Sri Lanka,Filipina Selatan,Brunei Darussalam,Singapura,Malaysiasentadaenah-daerahMelayu lainnya di NusantaraIndonesia.Pensoalannyaialahbagaimanamasadepandani dunia Melayu itu, iaitu dan segibahasanya,agama,adatistiadatnyadan seni budayanya.

Dalam menjawabpertanyaanitu banyak sarananyangdikemukakan oleh para budayawan dalam pertemuan-pertemuandan seminar-seminartentang sastenadan duniaMelayu yangsudahbebenapakahi diselenggarakandi bebenapatempatdi Nusantanaselamalebih kurangsepuluhtahun ten-

52


akhir mi, baik dalamhubungannyadenganASEANmahupundalam konteks tamadun dunia yang lebih luas. Saranan-sarananyang disampaikanpadaHan Sasteratahun 1980 diIpoh danipadaHan Sasteratahun 1987 di Kuantan, Pahang,misalnyaoleh ProfesorLombarddan lain-lain perlu dipertim-bangkandandijadikan kenyataanpadamasa-masayangakandatang,misalnya dalamhal perlunyausahauntuk menubuh-kan sebuah“Institut BahasaMelayu ASEAN”.

Altennatif lain yangingin disarankandi sini sehubungandengandunia Melayu pada masadepanialah perlunya di-bentuksebuahorganisasimasyarakatduniaMelayu yangber-fungsi mengembangkanbudayaMelayu. Dunia Melayu me-rupakan konsepbudayayang perlu diinstitusikan sehinggadenganadanyainstitusi masyarakatdunia Melayu itu, yanganggotanya terdini daripada budayawan pelbagai negeniserantau,maka dapat dikembangkanbudayaMelayu yanglebih padu. Melalui kajian dan penerbitantentangbahasa,adat,agama,keseniandansejarahmasyarakatMelayu, makakebudayaandunia Melayu itu dapatlehih dikenali mengada-kan saling pengertianantarabangsayang lehih berkembang.Dengansumbanganyangdapatdibenikanoleh orangMelayu,maka dihanapkantenwujudnyacita-cita untuk lebih mempen-kaya pengembanganbahasa Indonesia, bahasa Malaysia,bahasaMelayuBrunei,bahasaMelayuPatani,bahasaMelayuSri Lanka, bahasa Melayu Filipina dan bahasa MelayuSingapuna,sertaharapanuntuk menjadikannyasebagaisalahsatubahasanasmidalamperhubunganantarabangsadanmen-jadikannyasebagaibahasailmu pengetahuan.Oleh sebabitukami mehihat bahawa sebuah organisasi antarabangsasemacamitu sudahmasanyadiperlukanuntuk prospekmasadepanbudayaMelayuataudunia Melayu yanglebih cerah.

Kesimpulan

1. OrangAcheh danorang Melayu adalahbersaudana,baikkeranalatan belakang asal usulnya bangsayang sama,mahupunkeranapersaudanaandalam agamadan kerana

53

DUNLA MELAYU

memihiki kesamaan dalam bahasa, adat istiadat dankesenian.

2. BahasaMelayudi Achehtelah berkembangsejaksebehumkedatanganIslam.SetelahkedatanganIslam,bahasadankesusasteraanMelayu berkembangdengan pesatsertamenjadibahasaperhubungan,bahasakesusasteraandanbahasa ilmu pengetahuan,dan bersama-samadenganbahasaAcheh menjadi bahasadakwah Islamiyah yangefektif.

3. Bahasadan kesusasteraanAcheh telah turut membinapenkembanganbahasaMelayu, khususnyatelah memper-kayakhazanahkesusasteraanIndonesia.

4. Adat Acheh adalahadatyangbensendikanIslam, antaraadat dengan hukum Islam seperti zat dengan sifathubungannya.AntaraadatAchehdenganadatMelayudanantarakesenianMelayu terdapatpersamaanyang masihperlu terusdikaji dandikembangkan.

5. Dalam usahapengembangankebudayaandunia Melayupada masa depan perlu dibentuk sebuah organisasimasyarakatduniaMelayuyangbenfungsimengembangkankebudayaandunia Melayu.

RUJUKAN

A. Hasjmy, 1977,SumbanganKesusasteraanAchehDalamPembinaanKesusasteraanIndonesia,Jakarta:PenerbitBulanBintang.

1980, “BahasadanKesusasteraanMelayudi Acheh”,Sinar Darussalam,no. 106/107,tahunke XIII, hlm 99—123.

1983, KebudayaanAcheh Dalam Sejarah, Jakarta:PenenbitBeuna.

1988.AdatyangBertentangandenganIslamBukanAdatAcheh, kertas kerja LokakarnyaAdat dan Budaya Acheh diLhokseumawe,Acheh,8—10 Januari1988.

Alisyahbana, S.Takdir, 1934, Pujangga Baru, Jakarta: PenerbitRakyat.

Anak-Ibni Hajar-Mansenit,(1987), “BahasaMelayudanAgamaIslamdi Thailand”, Kertas kerja padaHan Sastera87 di Pahang,Malaysia, 12—15Oktober 1987.

Dipodjojo, Asdi, S., 1981, Tajussalatin, Yokyakarta: PercetakanLukman.

54


Denyahoubard,1987, “BahasaMelayu di antaraTamadunIslamdanKebudayaanBarat” kertaskerjapadaHan Sastera87 di Pahang,Malaysia,12—15 Oktober1987.

Ismail, Siti Zainon,1986, “BudayaSelatMelaka:SatuPertembunganCiptaSeniRupaMelayu-Acheh”,kertaskerjaSeminarSastera-wanAseandi JabbalGhafurSigh,9—12 Oktober1986.

Muhammad Said, 1961, Acheh SepanjangAbad, Medan: PenerbitPengarangSendiri.

Shamsuddin,WandanArenaWati, 1969,SejarahTanah MelayudanSekitarnya (1400—1967), Kuala Lumpur: Penerbit PustakaAntara.

Tan Sri Dato’ Awang Had Sahleh,1987, “BahasaMelayu danTama-dun”, kertaskerja padaHan Sastera‘87 di Pahang,Malaysia,12—15Oktober 1987.

Takdir, 1987,“BahasaMelayu-Indonesia-MalaysiadanPerspektifnyadi MasaDepan”, kertaskerjapadaHan Sastera‘87 di Pahang,Malaysia,12—15 Oktober1987.

ZakariaYunus,1988, “Adat Acheh”,kertaskerjadisampaikansemasaLokakarnyaAdat dan BudayaAcheh di Lhokseumawe,Acheh,8—10 Januani1988.

55

5

PATANI DALAM KONTEKS DUNIAMELAYU

Worawit Baru (AhmadIdris)

Pengenalan

“Patani” yang dimaksudkan dalam pembicaraanmi ialahkawasanwilayah sempadanselatanNegaraThai yangterdinidanipadawilayah Patani,wilayah Yala, wilayah Narathiwas,wilayah Setul dan sebahagiandaripada wilayah Songkla.Bahagianwilayah Songkla yang dimaksudkanitu meliputibeberapadaenahiaitu daerahGhana(Cenak),daerahThepa(Tiba), daerahNathawi, daenahSabayoidan daenahSaldaokeranabahagianmi padakeseluruhannyamengandungipen-duduk yangsebahagianbesarnyaberagamaIslam dan berke-turunanMelayu.

“Onang Melayu” dalam konteks atau pembicaraanmidimaksudkanpenduduktempatanyang beragamaIslam danbenketununanMelayu yang merupakan golongan terbesardalam kawasan“Patani” mi. “Patani” dalam konteks.duniaMelayu mi, kalauditinjau dan sudut sejarahnyaadakaitanlangsung dengannegeri Patani dan negeri Kedah. Hal mikeranasebahagiandanipadanyabersejarahkannegeniPataniiaitu ketikakawasanmi terdini danipadawilayahPatani,Yala,Narathiwas dan sebahagian daripada wilayah Songkla.

56

PATANI DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

Manakala yang bersejanahkannegeri Kedah puha ialahwilayah Setul.

Menurut kisah negeriKedahatauHikayatMerongMahaWangsa, negeri Patani dibuka oleh puteri Raja MerongMahapudicat. Ahhi-ahhi sejanah kerap membincangkankedudukannegara Langkasuka.Ada yang mengatakandiKedahdanadayangmengatakandi PatanitetapidalamTarikhPatani karanganMaulanaal-ShekhFaqihAhi bin Muha~.mmadbin ShofiaddinAl-Fatoni, yangdisahinolehAl-ShekhDaudbinAbdullah Al-Fatoni padatahun 1228 H ada tersebutbahawaPatanisebuahpelabuhanbesardi negeniLangkasuka.

Patanizamandahuluitu ialahpelabuhanbesarbaginegaraLangkasukami dan tempatmasyhurberniagaberdagangan(hlm 4) .... Rajanyanama Mahawangsaperintah negeriLangkasukami sangat-sangatbanyak isteri, tetapi tiadakahwin,makaanakpundapatbanyaklahdananak-anakitudihantanmemerintahrata-ratadi dahamkawasanLangka-sukadansatunyadi Patani(hlm 7).

PatanipernahmenjadinegeniMelayuyangberdaulatdankuat. Walaupunbeberapakahi disenangSiam, Patani masihberdiri tegak.Lama-kelamaanketeguhannyadankedaulatan-nya tergugathingga akhirnya hilang, yakni jatuh juga ketanganSiam padatahun 1785. Padatahun 1809 orangPataniberjaya menghalau gabenor Siam dan Patani, tetapikemudiannyadapat dipatahkan oleh Siam. Akhirnya padatahun 1816 Patani dipecahkanmenjadi tujuh buah negerisupayakekuatannyadapatdikawal iaitu:

1. Patani2. Jering (Jambu)3. Nong Cik4. Saibuni5. Jala (Yala)6. Rahman7. Legeh

Ketujuh-tujuh buah negeri mi dinamakan“Kawasan TujuhBuah Negeni” (Boriwen cet hua me-ang).Padatahun 1902

57

DUNIA MELAYU

pemerintahanraja-raja Melayu ketujuh buah negeri itudimansuhkan.

Pada tahun 1906 sistem pemerintahandiubah semulamenjadiempatbuahnegeni:

1. Patani2. Yala3. Saiburi4. Legeh

(Patani,Nong Cik dan Jeringdijadikan sebuahnegeri, iaitunegeri Patani, negeniJala dan Rahmandisatukanmenjadinegeni Jala). Akhirnya pada tahun 1931 negeri Saiburi di-masukkanke dalamPatani,manakalanegeriLegehdimasuk-kan ke dalam Narathiwas.

Agama

KesanagamaHindu dan Buddha sebelumdatangnyaagamaIslam telah dijumpai di bebenapatempat sepertidi Yala, diYarang Patani dan lain-lain. Dipercayai bahawadi sekitarabad ke-lO orang Islam sudahadadi Patani, dan di sekitartahun 1150 ada mubahighdan Patani pergi menyebaragamaIslamkenegeriKelantan.DipercayaijugabahawaIslammasukkePatanidanPahanglebihdahuludan Melaka.DalamsejarahKhmer (Kemboja) terdapatbahawaIslam tersebardi Campaantaratahun1000—1036dandan CampalahIslam tersebarkeMalaysia, Indonesia,Filipina, Thailand(Patani)danKemboja.

Mengikut bebenapacatatanraja PatanimemelukagamaIslam sesudahIslam sampaidi Patanilebih kurang300 tahun,dan rajaPatani memelukagamaIslam kina-kina pada tahun1457.SelepasnajaPatanimemelukagamaIslam, Islam mulaitersebanke desa-desadansegenappelosoknegeniPa~tanidandisekitarnya,hinggaPatanimenjadisalahsebuahpusatperkem-banganIslam di alamMelayu.

Bahasa

Masyanakatdi wilayah mi tidak begitu rapat denganadatistiadatorangThai. Merekalebih hampirdenganadatistiadatorang Melayu di SemenanjungMalaysia. Bahasapergaulan

58


sehani-haniadalahbahasaMelayu(loghatKelantan)danhanyawilayah Setul sajayangmenggunakanbahasaMelayu loghatPenisatauKedah.

Mengikut bancian pendudukwilayah sempadanselatanNegaraThai tahun1985terdapatsebanyak2 317 103 orangdanyangmenganutagamaIslam sebanyak1 085 898 orang.Jumlahmi tenmasukkeseluruhanwilayahSongkla.

Sekitar20 tahunyanglalu bahasaMehayu(tuhisanJawi)pernahdiajarkansebagaisalahsatumatapelajarandisekolahumumpemerintahan(SekolahDasar).Ketika itu banyakgurubahasaMelayu lepasansekolah-sekolahMelayu di negeniMelayu, sepentiPulauPinangdanKelantan.Setelahitu guru-guru bahasaMelayu tersebut yang pada mulanya hanyasebagaipegawai honorer diangkat menjadi pegawainegeri.Tetapisayangnya,tidak lamakemudianjumlah waktu behajarbahasaMelayu dikurangkanbahkanterdapatjuga sekolahyang dihapuskan pembelajarannyasama sekali daripadakunikulum. Guru yang sudah tenlanjur diangkat menjadipegawai negeri itu diberikan tugas baru iaitu mengajankanmata pelajaranlain, termasukmata pelajaranbahasaThai.Kini tidak adasekolahumumlagi yangmengajarkanbahasaMelayu, maksudnyasekolahumum peningkatsekolahdasar.Namun yang demikian pendudukyang berjumlah satujutalebih yangmenggunakanbahasaMelayu dalampengaulanSe-han-han,tidakpernahpesimisterhadapperkembanganbahasaMelayu. mi disebabkanantara lain, bahasaMelayu sarnpaisekarangmasihmenjadi bahasapengantandalampengajananagamabaik di institusipendidikanpondok,mahupundi masjid-masjid dan juga di surau-surau.

Demikian juga halnya dengan penyampaiankhutbahJumaat,masih disampaikandalam bahasaMelayu di seratamasjid yang tidak kurang jumlahnya 1 000 buah masjid diwilayahPatani,Yala,Narathiwas,sebahagiandiwilayahSetuldansebahagiandi wilayah Songkla.Di sampingitu jugahasihkanya ulama-ulamaPatani sangatbesansumbangannyaten-hadapperkembanganagamaIslam danjuga bahasaMelayu.Kanya ulama-ulamaPataniumumnyabanyakyangberbahasaMelayu (tulisan Jawi), dan sebahagianbesar kitab ulama

59

DUNIA MELAYU

Patanimasihdipelajarioleh masyanakatIslam di kawasanmidan juga oleh sebahagianmasyarakatIslam di Malaysia,terutama sekali di institusi pendidikan pondok, di masjid-masjiddandi sunau-surau.

Di sekitar abadke-18 muncul ulama-ulamaPatani yangmenulis kitab-kitab agama dalam bahasa Melayu (tulisanJawi). Ulama Patani yang menghasilkankanyanya dalambahasaMelayu,umumnyamenetapdi Makkahsetelahmerekabelajar belasantahunlamanyadi sana.Antara ulama-ulamaPataniyangmenghasilkankarya dalam bahasaMelayu ialahSyekh DaudPatani,namapenuhnyaSyekh Daudbin Abdul-lah bin Idris Al-Fatoni. Beliau sangatberjasakepadaduniapersuratanMelayu di Nusantarain khususnyamasyanakatMelayu Patani.MasyanakatMelayu tidak hanyadapatmeng-gahi ilmu agama Islam danipada hasil karya beliau, tetapisekaligusdapatmempelajanibahasaMelayu (tulisan Jawi).Antara kanya behiau yang cukup terkenal ialah Furu’ulMasa’il, BughyatulTullab, Idhohul Baab,Munyatul Mushollidan lain-lain lagi. Syekh MuhammadIsmail DaudAl-Fatoniialah salahseoranglagi ulama Patani yang aktif mengajar,menganangdanmenterjemahkankitab-kitab ke dalambahasaMelayu. Karya beliau antaralain ialah Mathla’il — Badrein,WayahulAfrah, Ad-durrul Masnundan lain-lain lagi. Seoranglagi ulamaPataniyangcukup terkenalnamanyadanbanyakdisebutoleh panasanjanaBaratialah,SyekhWanAhmadbinMuhammadZeinbinMustafaAl-Fatoni.Beliauhidupdi sekitanabadke-19. Karya-karyabehiau antara lain ialah FaridatulFara’id, Al-Fatawa Al-Fathiniyah dan lain-lain lagi.

Di sampingulama-ulamaPataniyangdisebutkandi atas,masihterdapatbebenapaorangulamaPataniyangtidakbegituaktif mengarangdan menterjemahkankitab-kitab agamakedalambahasaMelayu.Merekahanyaaktif mengajardipondok-pondokdan juga di masjid-masjid.

Pendidikan

Dalam kawasanmi terdapat dua sistem pendidikan yangpenting,iaitusistempendidikanumum(“saman”dalambahasa

60


Thai) dan sistem pendidikanagama.Sekolah-sekolahdalampendidikan umum terdiri daripada sekolah kerajaan dansekolahswasta,manakalasekolahdalam sistem pendidikanagamakesemuanyasekolahswasta.

Sistempendidikanataupengajaranagamadi wilayah mimenggunakansistem“pondok”. Pondokmerupakaninstitusipendidikanagamayangtentuadi kawasanmi. Sebelummasya-rakatMelayudi wilayahsempadanselatannegaraThai menge-nahi sekolahagamaataumadrasahsepertiyangadasekarangmi, pondoksudahmerupakaninstitusi pendidikandanpenga-jaran agamadan sekaligusmerupakanpusatpengembanganbahasaMelayu danbahasaArab. mi dapatdibuktikan keranasejak terbentuknya pondok di kawasan mi, sehinggakinipengajananagamamasihdisampaikandalambahasaMelayu.

JasapondokdalampenyebananbahasaMelayutidak perludisangsikanlagi.Padazamankegemilanganpondok-pondokmitidak hanya menjadi tumpuantuk pake(pelajar) setempat,bahkanjuga didatangipelajar-pelajardan luar negerisepertiMalaysia, Indonesia(terutamaSumatera),Burma,Filipina danKemboja.Pelajar-pelajardan luarnegeriyangbukandanipadamasyarakatberbahasaMelayu tidak mendapatsebarangpe-ngecualian,ertinya harusbelajan agamamelalui pengantarbahasaMelayu. Selain pelajar-pelajardalam negeni, terdapatjugapelajar-pelajardi bahagiantengahneganaThai yangtidakboleh berbahasaMelayu, seperti yang dan Prakhanong,Nongcok,Minbuni,Uthaithani,NakdhonNajok,Ayuthiya danlain-lain lagi.

Pondok-pondokyangdisebutkanitu adalahpondokdalambentuklamaatautradisionalyangtumbuhsejak dulu sampaisekarang.Namunyangdemikianpondokdalambentuk tradi-sionalmi tidak selamanyadapatbertahan.Konseppembaruanpendidikan mulai diterapkan oleh pemerintahuntuk dise-suaikandengantuntutan dan perkembanganzaman. Makasistempendidikanagamadi wilayah sempadanselatanneganaThai terbahagikepadadua bentuk:

1. Pondokdalambentuk tradisional(lama).

2. Pondokdalambentuk sekolahagamaswasta(madrasah).

61

DUNIA MELAYU

Pondok dalam bentuk madrasah mi, selain memberikanpelajarandalam bidangagama,juga memberikanpendidikandalam bidangumum (saman)denganmengikuti peraturan yangditetapkanolehKementerianPendidikan.Dalambidangumumpengajarannyadisampaikandalam bahasaThai, sementaradalam bidangagama,bahasapengantarnyabahasaMelayu danArab. Jadi dalam bentuk madrasahmi adadua sistempendidik-andanmenggunakanbahasapengantaryangberbeza.Hal mimerupakansatupersainganyangberatdalammasalahbahasayang sahing mempengaruhipelajar. PengaruhbahasaThaimulai tampakjelas;mi dapatdilihat dalampendidikanagamasudahdisisipkan istilah-istilah bahasaThai, ditambah lagibuku-bukuteks sudahmulai diterjemahkanke dalambahasaThai. Namun pondok masih merupakanstrategi tenpentingdalam mempertahandan mengembangkanbahasaMelayu dikawasanmi, di sampingbadan-badanpendidikanlainnyabaikformal mahupuntidak formal.

Budaya

Sudut-sudutbudayayangdikemukakanmi ialah antarayangtertonjol seperti struktur sosial, corak kepimpinan, corakbinaandanjuga tentangmakanandan pakaian.

Struktur Sosial

Jika kita membandingkanantara penduduk di Patani yangberagamaIslam denganyang beragamaBuddha, pendudukyangberagamaIslam adalahgolonganmajoniti. Walau bagai-manapunpendudukberagamaIslam masihmerupakangolong-anminoriti di peringkatnegarayangmempunyaiidentiti yangberbezadengangolonganmajoniti negara.Struktur sosialdiPatanidapatdiperlihatkanpadaperingkatdasannyamelaluicorak kepimpinan.Terdapatduabentuk kepimpinandi kawa-sanmi:

(i) Kepimpinan melalui institusi agama dan kepimpinanmelalui institusi pentadbiranwilayah.

62

PATANI DALAM KONTEKS DUNJA MELAYU

Dan segi kepimpinan melalui institusi pentadbiranwilayah mi, pemimpinyangtertinggi ialahphu wa ataurajanegeri Merekadilantik oleh kerajaanpusatuntukmewakihinyadalamhal pentadbiran.Di peringkatdaerahnaayamphoeataupegawaidaerahyangmenjadi ketua,manakalasubdaerahnyadiketuaiolehplad— huanakingataupegawaisubdaerah.

Kampungmerupakansatuunit pentadbiran;pentad-biran tertinggi dinamakan tuk kemenae.Unit pentad-biran terkecil di dalamwilayah ialah mukim dan pucukpimpinan bagm sesuatu mukim dipanggil tuk naebae.MasyarakatMelayu Patani biasanyamemberikannilaidan kepercayaanyang tinggi kepadasetiap peningkatkepimpinan.

(ii) Kepimpinanmelalui institusi agama.

PucukkepimpinanagamaIslamyangtertinggidi sesuatuwilayah di negaraThai adalah Yang Dipertua MajhisAgama Islam Wilayah. Di seluruh negara Thai kiniterdapatsebanyak28 buahMaj hisAgamaIslam.Majlis miterdirmdaripadatokoh-tokohulamayangberwibawadandianggotai oleh imam-imam masjid di dalam sesuatuwilayah. Pimpinan agamaIslam di Patani sangather-pengaruh dan dibenikan nilai yang amat tinggi olehmasyarakatMelayu.

BentukRumah

Umumnyadi Pataniterdapatdua bentukrumah iaitu bentukrumah Melayu dan rumah moden. Bentuk rumah Melayumengandungidua bahagianpenting iamtu rumah induk dananakrumah.Rumahindukdapatdibahagikankepadabahagianserambiyangbiasanyatenletakdi bahagianhadapanrumahdanmengandungipangkalserambisertaserambisebenar.Danserambm masuk pula ke dalam rumah dan ia merupakanbahagian yang boleh diasingkan antara bahagian luar,bahagiandalam(bihik) danbahagiananakrumah (dapur).Dibahagian luar terdapat ruang yang lebih huas daripada

63

DUNIA MELAYU

hahagianyang lain di dalam sesebuahrumah bentuk mi. Iamerupakan nuang serbaguna umpamanyauntuk menjaditempattidur tetamu,tempatjamuantetamu,tempatmengajarhacaanal-Qunan kepadakanak-kanakdan yang sebagainya.Bahagian dalam (bilik) ialah tempat tidur terutama bagikelamin muda atau anak-anakdara dan tempat simpananbarang-barangyang berharga dan tenmasuk juga senjata.Bahagianmi juga menjadi tempatmenyambuttetamuwanitayangmestibenmalamdi rumahitu. Iajugapentingbagiistiadatperkahwinan;di sinilah biasanyadiletakkan pelaminpersan-dingan.Bentuk anakrumah pula biasanyadigunakanuntukmenjadi ruang dapur. Umumnya anak rumah tenletak dibahagian belakang rumah induk. Seringkali bahagian midigunakanuntuk menyambuttetamuwanita.

Bentuk rumah yang kedua iaitu bentuk moden, iaitubentukbangunanrumahyangtidak adalagi identiti Melayu.Bentukmi samasajalahdenganyangterdapatdi mana-manatempatdi negara-negaradi Asia in Besarataukecil sesebuahrumah tergantungkepada kandungankeluarga yang men-diaminya.

Makanan

Nasi merupakanmakanan asas bagi masyarakatMelayuPatani.UmumnyamasyarakatMelayuPatanimakantiga kalisehari iaitu pada waktu pagi, tengah han dan malam.Masyarakat Melayu Patani pada keseluruhan bersarapansebelummembuatpekerjaanharian. Sarapanmenimbulkansuatu identiti masyarakatMelayu di Patani. Kebanyakanpenduduklelaki di daerahmi sukabensarapandi luarnumah—

di kedai-kedai kopi yang bendekatan— dan telah menjadikebanggaanmerekamembawatetamuyangdatangke rumahmerekabensarapandi tempat-tempattersebut.Makananyangdijual di kedai-kedaikopi sebagaisanapanialah nasi kerabu,nasi dagang, nasi air, nasi berlauk dan yang sebagainya.Tradisi makanpagidi luar rumahmasing-masingmi disebab-kan pekerjaanjualan yang merekalakukan padaawal han.Penjualmenggunakansebahagianruangrumahataumembina

64


geraikecil di hadapanrumahataudi tepi jalan untukberjual.Kedai-kedaikopi itulah menjadi tempat tumpuan pendudukdalamsesuatukomuniti.

OrangMelayuPatanimakantengahhan sebelumatause-sudahsembahyangzohordi rumahataudi tempatkerjamasing-masing.Makanmalammenupakanperjumpaanhaniansemuaahhi keluargadanbiasanyawaktumakanmalamialah selepaswaktu maghnib atau isyak. Orang Melayu Patani makandenganmenggunakantanganapabilamakan di rumah, danmakandenganmenggunakansudu apabilamakan di kedai-kedaikopi ataurestoran.

Pakaian

PakaianorangdewasamasyarakatMehayuPatanisamasajadenganorang Melayu di SemenanjungTanah Melayu, ter-utamamasyarakatMelayu Kelantan.Kain sarungbatik, kainpelekatdankain batik lepasmerupakanpakaianbiasayangdi-pakaihampirsetiapwaktu.Seringkahikita dapatmehihatbajukurung,baju teluk belangadanbaju bandungdipakai semasamajlis-majhis rasmi seperti majlis yang bercorakkeagamaandan istiadatnasmitempatan.

Bagi mudamudi, pakaiandi kalanganmerekadapatmem-perhihatkan dua dimensi. Dimensi pertama ialah unsurpengaruh masyarakatkelompok dominan negana.Ia dapatdihihat pada golongan yang terpelajar atau orang yangberkebolehan.Dimensi keduaialah unsunpengaruhpakaianmasyarakatjiran. Ia dapat dihihat pada golongan pelajarsekolahagamaataumasyarakatyangberjauhandan kawasanbandar.

Masalahyang DihadapipadaMasaKini

MasalahBahasaMelayu

Dasar penyatuan dan perpaduan rakyat adalah pentingterutamabaginegarayangmempunyairakyatyangberbilangkaum. Penetapan bahasa rasmi dan penggalakan ataudorongan ke arah penggunaan,juga penanamansemangat

65

DUNIA MELAYU

cintaakannegaraadalahtindakanyangsangatdiperlukan.DinegaraThai, antara kaum yang terbesarselain kaum Thaisendiri ialah kaum Cina dan golongan penduduk yangberagamaIslam sertabenketurunanMelayu.

Bahasaadalah identiti sesebuahnegara atau sesuatukaum. Bahasaadalahsebagaiunsunpenyedarasalketurunandansemangatperkauman.Denganmembiarkansesuatukaummengamalkanbahasanyadenganpenuhkesetiaanakanmen-jadi batupenghalangkepadausahapenyatuandanpenpaduannakyat tenutamajika kaum itu tenlibat dalam knisis pohitiknegana.Ini adalah satu kenyataanyang sangatbiasa dandenganitu ia menjadisatumasalahyangbesar.BahasaThaimenjadi bahasarasmi negara.Oleh itu setiap rakyat mestimengamalkannya.Pelbagaicaradigunakanuntukmeningkat-kan tanafkesedarannakyatkearahpenggunaanbahasaneganaterutamadi kalangankaum minoriti yangbenbahasalain.

Wilayah-wilayahsempadanselatanyangdianggapsehagaikawasanyangpernahdanmasihadasedikitsebanyakancamandaripadagerakanpembebasandanjugadanipadaanggotaPartiKomunisMalayadianggapsebagaikawasansensitif.Langkahuntuk mengatasi masalah seperti kesedarantenhadap se-mangatperkaumanperlu dilancarkan.Langkahmi berkaitansecaralangsungdengandasankeselamatandi dalam negara.

Pendidikan memainkan peranan yang sangat pentingdalam usahamengatasimasalahbahasa.Bahasapengantarbagi semuasekolahsudahtentu bahasaThai. Bagaimanapunterdapat juga bahasalain yang mendampingibahasaThaidalam kawasanmi, iaitu bahasaCina dalam sekolahswastaCina;bahasaMelayu dan bahasaArab dalam sekolahswastaagama.BahasaMelayu dan bahasaArab hanyaterdapatdisekolahagamadi wilayah Patani,Yala dan Narathiwas,se-dangkandi wilayah SetuldanSongklakebanyakannyameng-gunakanbahasaThai danbahasaArab.

Dan sudutbuku teks pula,nilai buku selainkandungan-nyauntukbidang-bidangtertentujugamembenikanpenekananterhadap hudaya kebangsaan.Buku-buku teks di sekolah-sekolahagamadi kawasanmi padamulanyabebasmengikutpentimbanganpihaksekolahitu sendini.Kini penerbitanbuku-

66


buku setiapmata pelajaransamaadadan segi agamaataubahasa,sedangdiusahakanolehpihak kementerian.Sebahagi-annyasudahpun diterbitkan danmula digunakandi sekolahagamatempatan.

Sekolah agama sedangmenuju ke anah pembaharuan,yakni mengikut matlamat yang ditetapkan oleh kerajaan.Perubahanyang membawakesanialah berkunangnyabuku-buku teks dalam bahasaMelayu, juga penggunaanbahasaMelayu keselunuhannya.Sekolah dewasaadalahsatu projeklagi yangdilancarkansecarabesar-besaranuntuk mengatasimasalahbutahunufdi kalanganrakyat.Rakyatdi kawasanmiterutamaorangMelayumasihbanyakyangtidak pandaimem-bacadanmenulisdalambahasaThai,sedangkanmerekasudah-pun pandaimembacadan menulisdalambahasaMelayu.

Dan segi mediamassapula,sudahtentu padakeselunuh-annyadahambahasaThai. Radio, televisyen,majalahdan se-bagainyaboleh dikatakanlebih danipada90% dalam bahasaThai; kemudiandiikuti oleh bahasaInggeris,bahasaCinadanamat sedikit sekali dalam bahasaMelayu. Bagi siananradiopula tendapatbebenaparancangandalam bahasaitu. Begitujuga siarantelevisyen,adaantaranancanganyangdisiarkandalambahasaThai dandiahihbahasakedalambahasaInggerismelalui radio. Manakala dalam bahasaCina pula, terdapatbeberapa buah akhbandalam bahasami. Berbalik kepadabahasaMelayu,dalammediamassa,bahasaMelayudigunakantidak lebihdanipadatiga penatus.Bahasahanyaterdapatdalambeberaparuangan yang disiankan melalui radio tempatandalam loghat tempatan.Selain itu, bahasaMelayu terdapatdalam sebuahmajalahyang dikeluarkan oleh KementerianDalam Negeri dalam bentuk dwibahasa,yakni bahasaThai-Melayu dikhususkan bagi penyebaranbenita untuk onangMelayu di kawasanmi. AkhbandalambahasaMelayu masihbelum mendapatkebenaranuntuk ditenbitkan. Media massamemainkanperananyang penting dalam pembinaannilaihidup manusia.Nilai hidup yang dianuti oleh masyanakatMelayu di sini kian han kian jauh meninggalkannilai hidupasalnya.

Usahake arah penyatuanbahasadan budayajuga jelas

67

DUNIA MELAYU

kehihatandalam usahamengubahnama tempat.Namayangasalnyadalam bahasaMelayu kini telah diubah ke dalambahasaThai.Tujuannyaialahuntukmenyedarkannakyatakantarafkedudukanmenekasebagairakyatyanghidupdalamsatunegara;satu bangsa,satu bahasadan satu budaya. Usahapengubahannama tempat mi dalam peningkat permulaan,masihbelum banyakmenunjukkankesannya.Bagaimanapunsudahbanyakpenduduktempatanyanglebmh berminatuntukmenyebutnama-namatempat itu dengannama yang baru.Penukarannama tempat telah dilancarkankeseluruhannya.Walaupunmasihbelumdigunakansecarameluas,tetapidalampenggunaanrasmi ia kian ditonjolkan. Guru-guru sekolahnendahmemperkenalkannama baru tempat masing-masingkepadamurid-munid.

Selainnamatempat,namaonangjugadiusahakankearahpenukanansemula.Padasuatumasadulu,penyelanasanbahasapada namapernah diusahakan.Yang dimaksudkandenganpenyelarasannama mi ialah selunuh nakyat dihanuskanmempunyai nama dalam satu bahasa iaitu bahasaThai.Kemudian usaha tersebutdiperluaskan semula. Walaupuntimbul neaksi di kalangan sebahagiandanipada pendudukMuslim tempatan terhadap tindakan perubahannama mi,tetapiyangberasasenangdenganperubahanbanumi puntidakkurangbanyaknya.Di kalangan genenasibaru han mi kianramaiyangmemiliki namadalam bahasaThai.

MasalahKependudukan

Peningkatanjumlah pendudukdi kawasanmi, selain kadarkelahiran, juga adalahkesantransmignasi.KawasanselatannegeniThai mi sememangnyamenjadikawasanyangtersuburjika dibandingkandenganbahagian-bahagianlain. Denganitutransmignasiberlakudenganpesatnya.Walau bagaimanapunmasalahkependudukan,masalahperkauman,masalahpohitikmenimbulkansatubentuktransmigrasilagi iaitu tnansmigrasiberencana.Berlakunyatransmigrasisamaadasecaralangsungatau tidak langsung, boleh dibahagikan sebab-sebabnya.Antara yangpenting adalahsepertiyangbenikut:

68


(i) Peluangpekerjaan(ii) Ekonomi

(iii) Sosial(iv) Perkampungan

Peluangpekerjaansepertibekerjasebagaiburuh kasar,kakitangandalam sektor awam atau swasta, perkhidmatandalamangkatankeselamatan,yakni menjadipolis atauaskarkesemuanyaadalahantaramotif transmigrasiyangberkaitandenganpeluangpekerjaan.

Dan segi sosial pula motifnya sepenti perkahwinan,pengikutan keluangaatau temandan sebagainya.Manakaladan segi ekonomi pula berbentuk perniagaan,penubuhansyarikat,pengusahaankilang, pengusahaantanahladangdandalam bidang pertanianyang lain. Dan segi perkampunganpula boleh dikatakankesemuanyabermotifkanpentaniandanjuga dasar pemenintahan.Daripada kesantransmignasiter-sebut timbullah suatu kedudukan, iaitu jumlah pendudukbukan Islam yang kian meningkat.Perubahanataupening-katan pendudukbukan Islam mi menimbulkanpersekitaranyangsangatberpengaruhdan segi psikologi dannilai sosial.Perasaannelauntukmeninggalkanidentiti asaldanmenerimabentukdan nilai sosial yangbarukian rneningkat.Daripadakesanpersekitaranmi, kian banyaklahcarahidup baruyangterpaksadiaphikasikandalam kehidupanharian, contohnyasepenti sambutanperayaan.Semakin banyakgenenasimudayang ikut sertadalam sebarangperayaanyang diadakanse-panjangtahunyangbukannyaperayaanIslam.Untuk mening-katkan tanafkedudukanmasyanakattempataniaitu masya-nakatmajoniti negara,merekamestimenganutataumemprak-tikkan carahidup mengikut nilai hidup masyarakatmajonitiyangberidentitiyangsememangnyalebih rasmidanlebih utuh.

Pengaulanantarapendudukyang beragamaIslam yangberketurunanMelayu denganpendudukyang beragamadanberkebudayaanlain adalaherat.Sikap saling membantudanmenenimakenyataanpihak yanglain tidak menjadigangguandalam kehidupanhanian. Penambahanpendudukbukan ke-tununanMelayudanpenenimaanbudayamasyanakatmajoriti

69

DUNIA MELAYU

kian mendalam,makadapatdibayangkanbahawakepudaranganisanpemisahanbudayakian bertambah.

Penduduk yang beragama Islam yang berketurunanMelayu mi banyakjugayangbenpindahkeluardan kawasanmi. Antanasebab-sebabutamabenlakunyaperpindahankeluarialah:

(i) Pelajaran(ii) Pohitik

(iii) Ekonomi

Pusat-pusatpengajianyang lebih tinggi dan lebih luasbidangnyaboleh dikatakan kebanyakannyaterletak di luankawasanmi. Oleh itu sebahagianbesar menekayang perlumelanjutkan pelajanan terpaksa berpindah keluar. Setelahtamatpelajanantidakjugakurangbanyaknyadanipadamerekaitu yangterusmenetapdi luan kawasanmi. Perpindahanyangberlakuyangdisebabkanoleh masalahpohitik berbentukper-pindahan untuk mendapatkanperhindungan.Golongan miialahgolonganyangterhibatsecaralangsungdengankegiatangerakanpembebasankawasanmi atauyangtertuduh.Perpin-dahanyangdisebabkanoleh ekonomi.pula adalahbenkaitandenganpeluangpekenjaandanmatapencarianhidup.KawasantengahnegaraThai dannegarajiran sepentiMalaysiaadalahkawasanmatlamatpentingperpindahanitu. PerpindahanakanterusberlakudanpenyelarasanantarabudayaMelayutempat-an dengan budayalain akan tenus-menerusberlaku tanpagangguan.

Masalah Integrasi Sosial

Di neganaThai padakeseluruhannyakehidupanhanianber-asaskanagamaBuddha dan budayaBarat, danupacaraber-asaskanagamaBuddhadanagamaBhrama.PendudukMuslimtempatan dalam kehidupan hanian, tenpaksa bentembungdengandua unsur mi. Unsun-unsurdalamkehidupanhariankaummajoniti negarayakni kaum Thai menekankaummino-niti Muslim yangberketurunanMelayu mi. Kebanyakanpen-

70


duduk tempatanpada han mi lebih bersikap tolak ansurdengankeadaanmi.

Setiapkaum mempunyaibudayayangtersendiri.Penam-bahanpendudukyangberlainanbudayamemberitekananter-hadapbudayaasaltempatan;semakinlamasemakinpudarsifatkeaslianbudayatempatan,contohnyadalamadatperkahwin-an.Kalaudulupengantinlelaki danperempuantidakterdedahkepadapandangankhalayak ramai kecuali semasadi ataspelaminsaja,tetapi sekarangsudahbanyakterdapatdi majlisperkahwinanpengantinlelaki dan perempuanbersama-samamuncul di sepanjangmajlis jamuan itu dijalankan untukmeraikantetamudanmenenimahadiahdanipadatetamu.

Golonganterpelajarlebih banyakbergaul dengankaumlain. Pergaulanitu sejak dan bangku sekolahlagi. Apabilaberbicara tentang pergaulan semasami, perlu disebutkanterlebihdahulutentangjumlabpelajarpadasetiapperingkat.Pada peringkat sekolah rendah, di kawasan luar bandargolonganterbesarterdiri daripadapelajarMelayu, malahadasekolahyangmempunyaiseratusperatuspelajarMelayu.Bagisekolahdi kawasanbandarpula,masihterdapathampir samabanyakjumlahMelayu denganbukanMelayu.Padaperingkatmenengah,di kawasan luar bandar masih banyak pelajanMelayu, tetapi di kawasanbandaradasekolahyangmempunyaijumlah yang sama, dan ada sekolahyang mempunyai lebihramaipelajar yangbukan Melayu tenutamasekali peningkatmenengahatas.Padaperingkatpengajiantinggi pula sudahtentupelajanMelayuamatsedikit.Denganitu persekitarankearahkian banyaktemanbukanMelayupadaperingkatpelajar-anyangsemakintinggi adalahbiasa,danwujud perasaanber-sediauntuk menenimaapasaja yangdisogokkanoleh perse-kitaran. Selepaspersekolahan,iaitu semasabekerja,terutamasebagaikakitangan kerajaan, rakan-rakansejawat hampirkesemuanyabukan Melayu. Kalaudilihat dan segi agama,dikalanganmerekayangterpelajansudahbanyakyangmenenimakegiatanagamayangbukanIslamsebagaisatukebiasaanyangboleh ditenimadan diikut sertakalauperlu. Namunadajugadi ka4anganmerekayangmasihragu-ragu.

Oleh sebabsebahagianbesar golonganterpelajar mem-

71

DUNIA MELAYU

punyaihubunganyangeratdengankaumyangberbudayalain,mereka,dalamertikatayanglain,bertembungsecaraiangsungdenganbudayatersebut,hinggaboleh dikatakanbudayalainitu sudahmenjadisebahagiandaripadabudayasendiri.Golong-an mi seringbekerjasamadalampelbagaikegiatan,samaadasemasapersekolahanatau selepaspersekolahan.Timbulnyaperasaankasih mesra dan saling membantuantara kaumMelayu dan kaum bukan Melayu sudah tentu tidak dapatdielakkan lagi. Golongan kakitangan kaum Melayu mem-punyai ikatan yang iebih kuat dengankaum bukan Melayudaripadagolongan pendudukbiasa, kerana mereka terikatdengan disiplin. Disiplin-clisiplin mi ada yang bercanggahdenganjelasnyadenganagamaIslam.Bagaimanapunsegolonganbesardaripadamenekaterpaksapatuhkeranaadayangberasatakut danadayanginginmenunjukkankesetiaannyaterhadaptugas dan majikan. Kakitangan kerajaandalam kehidupanharian cukup banyak menggunakanbahasaThai, terutamasekali semasamenjalankantugas.Ramaiantaramerekayangmenggunakanbahasa Thai walau berkomunikasi sesamasendiri.

RUJUKAN

Abdullahb. Muhammad(Nakula), 1981,KeturunanRaja-raja Kelan-tan dan Peristiwa-peristiwaBersejarah,KualaLumpur: Perban-daranMuzium Negeri Kelantan.

Haji DasukiHaji Ahmad,1974, Ikhtisar PerkembanganIslam, KualaLumpur:DewanBahasadanPustaka,him 521.

Khattiye Kann.asut,1982, KhwaamSamphanKhong SangkhomkoenKap Panha Kanmuang Kanpokkhrong,Warasaan KansuksaHaengChaat,Bangkok,him 1—11.

Dewan Bahasadan Pustaka, 1912, Hikayat Merong Mahawangsa,Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka.

0. Looman,1975, IslamNai Asia AkanehLekTawan’ok Klai, (Islamdi Asia TenggaradanAsia Timur Jauh),Bangkok: Al-Jihad:

Surin Phitsuwan,1984, SeeChangwat PhaaktaiKap Panha SitthiManusachon,ThamasatUniversity, Bangkok,him 9—47.

National Statistical Office, 1980. Population & Housing Cencus—

ChangwatPattani 1980, Bangkok.

72

PATANI DALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

Teeuw,A & Wyatt, D.K., 1970, Hikayat Patani, (The Storyof Patani),The Haque,him 4.

ZainalKling, 1977,MasyarakatMelayuantara TradisidanPerubahan,KualaLumpur: UtusanPubiication& Distributors, him 53—91.

Nik Abdui Aziz bin Hj. Nik Hassan,1977, SejarahPerke,nbanganUlama Kelantan,Kota Bharu, Keiantan:PenerbitPakatanKe-luargaTuan Tabal, him 99.

73

6

BRUNEI DARUSSALAM DALAM KONTEKS

DUNIA MELAYUJawawi Haji Ahmad

Pengenalan

Sebagaisebuahnegarayangkedudukannyadan segi geografitenletakdi Kepuiauan Melayu, maka sesungguhnyaNegaraBrunei Darussalammemiliki sedikit sebanyakpersamaanper-kembanganempayarnyadengannegara-negaradi alamMelayuyanglainnya, khususnyadan segi ketuaannya.Dalammelaluitapak-tapakperkembanganinilah juga menyebabkannegaraBrunei sering mengalamipenderitaanakibat tindak-tandukpenjajahBarat yangingin menjadikansebuahempayarbesanmenjadi kecii. Umpamanya dan segi ketuaannya; negaraBnunei mungkin setandingdenganKerajaan Seriwijaya diSumatera.Kemudiandani segi keluasanempayarnyadan ke-sultanannyapula ia mungkin setandingdenganMajapahitdiPulauJawakeranasebelumtahun 1888 pemenintahanBruneiadalah warisan turun-temurun dan menjadi tnadisi daiamkebudayaanonangBrunei yang hingga sekarangtetap ber-tuankandanberketuakansultansebagaiketuanegara.Makatidak hairanlahsejarahkegemilanganempayarBrunei begitutersenlahketikaBruneidipenintaholehSultanBolkiah (sultankelima) yang benusahauntuk menjadikan neganaBruneisebagai sebuahempayar Melayu yang mempunyai sistem

74

BRUNEI DALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

pemerintahanberaja lagi bendaulat.Padaketika itu taklukjajahannyameliputi dan TanjungBatudi Sanawakhinggalahke Sungai Si Buku di Kalimantan Timur yang keluasannya65 000 batu persegi.

Walau bagaimanapun,keagungandankeluasanempayaryang dimiliki, akhirnya sedikit demi sedikit telah terhakisterutamasesudahadanyapengaruhBritish yang membuatperjanjian padatahun 1888 dan 1906 denganBrunei Darus-salam. Mulai saat itu kuasapemerintahansultan mulai di-nesapinasihat-nasihatresidenBritish yang mesti dihormatidandipatuhi.Perjanjianmi dilakukansemata-matakononnyauntuk mengamankankekacauanyang benlaku di sekitarrantau dan pesisir negara Brunei; yang sesungguhnyakekacauanmi adalah hasil muslihat penjajah itu sendini.UmpamanyaSarawakterlepaske tanganJamesBrooke, se-hingga Sultan Hashim tenpaksamenandatanganiperjanjiandenganBritish, kononnyabagi maksudperlindungan.

Sebelumitu Bruneijuga pennahmendenitadenganadanyapercubaanpihak Sepanyolyang bertapakdi Filipina untukmengkafirkanBrunei,sehinggaBnuneiditakluk oiehSepanyoipada tahun 1578. Ketika penakiukanmereka,mereka telahmembakar masjid-masjid di Bnunei dengan tujuan untukmengembangkanagama Knistian. Tetapi kerananasacintaterhadaptanahair,bangsadanagamaIslam,akhirnyanakyatBnuneidengandiketuaiolehPangenanBendaharaSakamtelahdapatmengusirSepanyolpadatahun1580.

SebelumagamaIslam berkembangsepertijuga yangber-iaku di negara-neganalain di alam Melayu, Brunei tenlebihdahulumenerimapengaruhBuddhadan Hindu. Walau bagai-manapunoleh sebabajanandalam agamaHindu mi tidak me-mentingkanajaran luhur dan murni, ia hanyalebih banyakmementingkanhal-halberhubungdenganupacaradan meng-agungkandewa-dewamenyebabkania tidak dapatmengubahpandanganhidupmasyanakatBruneikhasnyadanmasyarakatalamMelayuumumnyayangbendasarkansenidanbukanber-dasarkanfalsafah.Di Brunei walaupuntidak tendapatkesanpeninggalanHindu dalambentukrumahberhalasepertiCandiBonobudurdi Jawa,namunkesanpeninggalandalambentuk

75

DUNIA MELAYU

lain masihmenjadi amalansehinggakini umpamanyadalamadatistiadat, penggunaanbahasa,istiadatperkahwinandanlain-lain.Tetapikebanyakankebiasaansepertiitu teiahdiubahagarbersesuaiandenganajananIslam supayatidak menyalahiajananagamaIslam yangmahasuci.

NegaraBrunei yangmajoritinya dipenghuniolehbangsaMelayu iaitu dalam konteks penundangan,Melayu secaratentative adalahdihubungkaitkandenganketurunan“punih”kaum itu sendini. Keturunan Melayu di negara mi terdiridanipadatujuh rumpun iaitu Belait, Bnunei, Bisaya, Dusun,Kedayan,Murut dan Tutong. Walaupuntiga antaranumpunMelayu Brunei mi iaitu Dusun, Bisaya dan Murut tidakberagamaIslam, namun hakikat menjadikan agama Islammenurut peganganAhli Sunnah Waljamaahsebagaiagamarasmi negaratetap mendapatsokongandan kerjasamadan-padameneka.Sementara‘Raja’ adaiahsebagaiketuaMelayu,ketua agama,ketuaadatistiadatdan ketuapemenintahataudalamperkataanlain:

Sultan adaiah sebagaiwakil rakyat yang mutlak danmenjadi turus negarauntuk mengawasidanmenjalankanpemerintahannegarayangterdinidan empatbahagianiaitu:Kanun,Sara’,ResamdanAdatIstiadatdenganberdasarkanistilah NegaraBrunei.’

TentangpninsipkehidupanmasyarakatMelayuBrunei miamatperludiketahuiolehsetiapgenerasiBruneimasakini danmasamendatangdi sampingmembeni “significant” kepadadunia luar yang sudahbertembungdengannegarami sejakmencapaikemerdekaanpada1 Januari1984.Pembenigaancanahidup berbangsadan bernegaramasyarakatBrunei supayaakan difahami amat penlu disebankanuntuk diketahui demipenyelarasankehidupan di tengah-tengahpengimbangankonteksduniaMelayu, supayaakanwujud suasanayanglebihharmonidan salingmenghormati.

‘P.M. Yusof, 1975, “Adat IstiadatDiraja Brunei Darussalam”,TheBruneiMuseumJournal,vol. 3, no. 3, him 43.

76

BRUNEIDALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

Sejarah Awal SecaraRingkas

Brunei dalam konteks dunia Melayu masa kini walaupunkeiuasannyacumatinggal baki 2 226 batupersegi,di utaranyaSabah,di selatannyaSarawakdan di timurnya KalimantanIndonesia,namunsebagaisebuahnegarayangbolehdianggaptuadan segitamadunkeisiamannya,tetapmemiliki sejarahnyayangtensendiri.Walaubagaimanapunsejarahketuaannegarami secaraterpenincibelum dapatdigambankandenganjelaskeranamasihbanyaknuanglingkup sejanahnyayang belumdiketahui dan diseiidiki. Namun demikian sebagaisebuahnegarayangpernahmenghantanutusanke negeniChinapadatahun977 Masihi yangsebelumnyatelah membuathubunganawaldengannegenitersebutiaituantaratahun518, 523 dan616Masihi ketika Brunei dikenali sebagaiPo-ni dapatdianggapbahawasetiapnegaradi Asia Tenggarayang pernahmeng-hantarutusanke negeriChinamerupakansatutahappentingdalam sistem kenegaraansebagaisebuahnegarayang men-capaitaraftamadun,kekuatandankebudayaanyangtidak iaginendahsetandingdengannegara-negaralain sepentiMeiakadanMajapahit.

Oleh sebab beium ada kepastianyang tepat ditemuitentangbila Brunei ditemui dandibuka,makasebagaisuatubangsayangkayadengancenitalegendaMelayu Brunei, ter-dapatsebuahcatatandalamSyair Semauntentangpenemuannegarami. SyairSemaunmencatatkanbahawanegarami telahditemuioleh kaumSakai.mi dapatlahdijadikanbukti bahawanegaraBrunei sudahlahir sebelumtahun-tahuntersebut.Disampingitu, sejanahjuga telah memperakudenganmencatat-kan kewujudãnBrunei sebelumkurun Masihi keenamiaitumelihat kedudukannyadaiam iingkungan alam Meiayu danmempunyaiadatistiadatdankebudayaansendiriyangdiamal-kansehinggakini. Denganitu dipenakukaniahbahawaBruneiadalah salah sebuahnegara Melayu tua yang dihuni olehbangsaMelayu yanghidup dalam konteksduniaMelayu.

Sebagaisebu~hnegarayang pennahmemiliki empayanyangagakbesar,terutamaketikazamanpemerintahanSuitanBolkiah (sultankelima) jajahantakluknya telah berkembang

77

DUNIA MELAYU

(selain meliputi dan Tanjung Batu di Sarawakhingga keSungai Si Buku di Kalimantan Timur) kawasannyajugameliputi:

mi adaiahzamankegemilanganBrunei, sebuahkerajaanyang meliputi keseluruhanapa yang sekarangdikenalisebagaiSarawakdanBritish Borneo.KemungkinansekalikedaulatanBrunei meluas hingga ke kawasan-kawasanyangkemudiannyamenjadikawasan-kawasantakiuk iaituSainbas,Kotaringin Pontianak,Coti, Pasir,Barau, Tuii-Tuii, Banjardan Bolongan;kekepulauandanbaratdayaPalawan.(TeksasalbahasaInggenis)2

Walaupun sejarah mencatatkan keluasan kekuasaanpemerintahanBrunei,keranapermainanpolitik dandiplomasipenjajahanBarat (Inggenis),keluasanBrunei kini hanya2 226batu persegi denganjumlah penduduk228 300 orang. 75%daripadanya adalah nakyat Brunei berketurunan MelayuBrunei~

Danipadalatar belakangsejanahBruneiDanussalammen-jadikannya sebagaiasaskehidupan membentuk ketulenanperibadidan adatistiadatMelayu Bnuneiyangmenjadi teraskebudayaanbangsasupayadapatdihidupkan,dipermodenkanuntuk disesuaikandengankemajuanzamandanhukumIslamtanpamenghilangkanketulenannya.Kebudayaandan adatistiadatBruneiyangdiwarisi turun-temurunitulahyangbakaldijadikanlunaspenkembanganpembentukanpenibadibangsadancorak negaradenganbersendikanajananIslam. mi ialahsupayabangsadannegaraitu mengandungirupakemelayuanIslamdannegaraberajayangbenar-benarmemainkanperananpentingdalamkonteksdunia Melayu yangkhususbenlegardidaerahBrunei Darussalam.

Adat Istiadat

Sebagaimasyarakatyang hidup dalam dunia Melayu, kitatidak dapatmelarikandin danipadahidupdikandungadatdan

2H.R. Huges-Haliett, 1940,“A Sketchof theHistory of Brunei”, JMBRAS,vol. XVIII, Pt. 2, him 27.

78

BRUNE! DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

mati dikandung tanah. Adat dalam masyarakatkita mem-punyai fungsi yang besar dalam kehidupankita sehari-hari

- keranamelalui adat yang kita warisi boleh membantukitamewujudkansuasanaharmoni dan pendidikan moral yangtinggi di sampingmengawalkebudayaanbangsa.Memanglahkita akui bahawakewujudanadatbermulasejakkita menenimapendidikan waktu kanak-kanaklagi, walaupunbarangkalikehidupan itu tidak lengkap dengan adat dan adabnya.Walaupunbegitu secaratidak langsungkita telah menerimapendidikandanpengaruhkeliling adatsecarainformal.

Menghormatiadatyangsesuaidenganperkembanganaruskepercayaankeislamandanzaman,adatlamayangmenunjuk-kanperanandankedudukanseseorangdalamkeluargamengi-kut susunannamapanggilanatauterminologi, perludikekal-kan. Kenanadanipadakebiasaannamadalam susunankeke-luargaaniniiah akandapatmembiasakankita dalampergaul-an kehidupanyangsempunnasebagaibangsaMelayuyangme-miliki identiti kemeiayuan.

Sejakakhir-akhirmi, adaantaramasyarakatMeiayulebihberbanggadenganpanggilanuncle,auntie,mummy,daddydanyang seumpamanya.Jika penkara mi berlanutandan ber-lanjutan dalam masyarakatkita di alam Meiayu mi, makagenerasi akan datang seperti anak kita, cucu kita, piut,moyang,antah,kuawu, giling dan angguksudahtentu tidakakanmengenaliiagi susuniapisadatpanggiiankekeluargaankita (susun lapis panggiian di Brunei) seperti tua, tangah,ering, uda,amit, asaidanbongsu.Oiehsebabadatmerupakankeseluruhanbentukkeiakuan (behavior)yangdiwanisi turun-temurunoleh satukumpulandan berbezadanipadakeiakuanbiasaorangperseorangan,makakita mestilahdapatmembeza-kan apayangdimaksudkandenganadatdanaspek-aspekyangdikenakanmelaiui fakta-fakta biologi yang tidak dapatkitanamakanadat.SebagaicontohkebiasaanorangMeiayumakanbelacantermasukadat,tetapi fakta biologi yangmenentukankebiasaanmakanitu bukanadat.Demikianjugaperkahwinantermasukdaiamgolonganinstitusi tetapiyangmenjadikannyaadat iaiah carapelaksanaannyayangbenbeza-beza.

Kita mesti juga memikirkan denganteliti supayajangan

79

DUNIA MELAYU

terdapatpertelingkahanpendapatdanpendekatanyangbolehmengusutkanfikiran danakhinnyamembawakepadakekabur-an dalamsetiapperkara,~amaadaperbualanatauperbuatan -

tentangadat.Adathanyalahsebahagiandanipadaaspek-aspekkecil yangkhususterdapatdalamkebudayaanyangmencakupiaspek-aspekekonomi, adatresam,pentadbiran,kepercayaandan lain-lain. Dan adat itu pula dapat dibahagikankepadakelaziman,atunankesusilaan,tingkah laku, tradisi, piagam(conventions), upacara yang berkaitan dengan istiadat(rituals),sambutanpesta(ceremony),moraldanyangmengikutadatdankebiasaan(customlaw).3

Sehubungandenganitu, adat yang lazimnya digunakanataudipraktikkan itu perlu dielokkan denganikhlas supayabenar-benarmenjadi asaspenyatuanyang utama bagi pem-bentukansatuadatnesamyangdiakui dan tidak akandiper-soalkan sebagaifaktor untuk asaspenyatuanutama yangdiperlukan, di sampingtidak bententangandengannilai-nilaidan akidah keisiaman. Untuk tujuan itu, kita penlulahmenjadikanadatistiadatMelayusebagaiadatnegara,sebagai-manakita menjadikanbahasaMelayudanagamaIslamsebagaibahasadanagamarasmi negara.

DalamkonteksBruneiDarussalam,apayangpeniudifikin-kanuntukmewujudkanadatnegarami ialahatasnamabangaaMelayuBruneiyangterdini danipadapelbagaipuakyangmeng-amalkan pegangandan kepercayaanyang benlainan, oiehsebabbangsaMelayu Brunei tendiri danipadapuak MelayuBrunei, puak Melayu Tutong, puak Melayu Kedayan, puakMelayu Dusun,puakMelayu Murut, puakMelayu Bisayadanpuak Melayu Belait. Walaupunmajoriti puak Melayu keba-nyakannyaberagamaIslam,kecualiDusun,MunutdanBisaya(walaupunadaantaranyatelah memelukagamaIslam, tetapibilangannyamasihterlalukecil) mi peniu jugadifikirkan olehmasyanakatBnunei sendini.Waiau bagaimanapun,kita penlujugamenyesuaikannyadenganpninsipMelayu,Islamberajadisampingmenunaikanhasratdancita-cita negarauntuk mene-

3MahmudBakyr, 1966, “Adat DalamPenghidupan”,Bahana,bil. 1, hIm 24.

80


rapkan niiai-niiai keislamandalam pegangankehidupanSe-han-han.

NegaraBrunei Darussaiamadaiahdan denganizin sertalimpah kurnia Allah Subhanahuwa Taaia akan untukseiama-iamanyakekalmenjadisebuahNegaraMeiayuIslamBerajayangmerdeka,berdauiatdandemokratikbersendi-kan kepada ajaran-ajaranagama Islam menurut AhiiSunnahWaljamaah.

4

Sehubungandenganitu, apabila kita bencakapdenganorangyangberlainankedudukandengankita, makadi sinilahnampaksebahagiankeunikanadatdalam bahasapertuturanitu. Walaupunbarangkaliseoiah-olahterdapatjurangpemisahatau kasta dalam kehidupan masyanakatMelayu Bruneisehari-hani,tetapi keranabahasayang digunakanitu tidakakandapatkita temui dalam pentuturanmasyanakatlain didunia mi, maka keunikannyapenlu dipertahankan.Sebagaicontoh:

“Patik” dan “Tuan Patik”

Di Bruneiperkataanmi hanyadigunakanantarasultansertaRaja Istenidanrakyatsahaja.Rakyatmembahasakandirinyapatik sebagaiganti “saya” dan kepadasultandisebut“tuanpatik” (KebawahDuli Tuan Patik) sebagaiganti perkataan“awak”.

“Tuanku” dan “HambaTuanku”

Bahasaberadat di Brunei “tuanku” tidaklah dibahasakankepadasultan.Perkataanmi hanyadigunakankepadaputera-putenasultan,wazmr-wazirdankepalaceteria.“Tuanku” di sinidimengertikansebagai“awak” yangbiasanyadigunakanolehorangkebanyakan(bukanpangeran)dan meneka(orang ke-banyakan) membahasakandin mereka “hamba tuanku”sebagaiganti perkataan“saya”. Pangenandenganpangerantidak menggunakanperkataan“tuanku” dan“hambatuanku”

4Cabutantitah kemerdekaanyang diadakandi Taman Haji Omar AuSaifuddien,PengisytiharanKemerdekaanBrunei, 1 Januari1984.

81

DUNIA MELAYU

apabilaberbual sesamamereka,memadailahdenganmeng-gunakan“peramba”dan “tuan peramba”.

“Koala” dan“Tuan Koala”

Bahasa atau perkataan “koala” mi adakalanya sangatmenyusahkanuntuk dirujukkan kepadasiapadan danipadasiapa.“Koala” mi digunakan:

(i) Oleh siapajua bahkansultan (raja) sendinidan juga pe-rempuansekalipunakanmenggunakan“koala” sebagaiganti din “saya” apabilamembahasakandirinya kepada“pehin-pehin” yangberciri.

(ii) Setiap perempuan(bini-bini) samaada pangeranataubukan pangeranakan mengunakanpenkataan“koala”yangbererti“saya”tenhadapdirinyaapabiladinbercakapdengan pangeran-pangenansamaada pangeranlelakiatau pangenan bini (perempuan),,~ dan seterusnyaperempuanakanmembahasakan“tuan koala” sebagaiganti perkataan“awak”, tenhadaponangitu.

“Babu”Perkataan atau sebutan “babu” dalam bahasa benadat diBrunei mengandungidunerti penghormatan:

(i) “Babu” benentiibu atauemakyangbiasanyadigunakansamaadaoleh anak-anakpangerankepadaibunya ataupehin-pehindan juga kepadasesiapajuga yang inginmenghormati ibunya (panggilan mi sening digunakanoleh masyarakatMelayu Brunei).

(ii) “Babu” jugadigunakanolehpangenan-pangeranbahkansultanapabilamengatakanataumenyebutisteni pehin-pehin yang berciri misalnya jika bertanyakan “apakhabaristeri PehinOrangKaya ...“ Kita akanberkatakepadapehin tersebut“Apa khabarbabu?”

“Datuk” dan “Datu”

Perkataan“Datu” digunakanoleh masyarakatBrunei terbitdaripadagelaranyang dikurniakankepadarakyatdanb~nu-

82

BRUNEIDALAM KONTEKSDUNIA MELAYU

barumi denganpengurniaanbintang-bintangkebesananyangmembawagelaran“Datuk”. Perbezaanantaragelaran“Datu”dengan“Datuk” ialah:

(i) “Datu” adalahperkataanatau bahasayang diletakkanpada nama satu gelanan,misalnya Pehin Datu SenMaharaja, Datu Singa Menteni, Datu Syahbandardanlain-lain lagi. “Datu” mi juga adalah sebahagiandaripadanamagelaran,tetapiistenimerekatidak disebut“Datin”.

(ii) “Datuk” diberikan kepada seseorang yang telahmenerima gelanan bintang kebesaran pengurniaanKebawahDYMM Sultanyangmembawagelanan“Datuk”misalnya D.K., D.P.M.S., D.P.M.B. dan lain-lain lagi.Seseorangyangtelah dianugerahibintang-bintangyangseumpamaitu dihonmatidengangelaran“Datuk” sebelumnamanya.MisalnyaAwangHaikabin Takio dianugerahibintang D.P.M.S disebut Datuk Haika dan isteninyabolehlah disebut “Datin”. Jika penenima bintangkebesananitu bendanjatpangenan,makakita menyebutnamanya“PangeranDatuk” bukannya “Datuk Pange-ran”.

SebagaisebuahnegaraMelayuyangmasihmengekalkanadatbudayaMeiayu,dantetapakantenusmemainkanperanandalam konteks dunia Melayu untuk mempertahankanadatistiadat yang diwarisi tunun-temunun,maka masih banyakbolehdiperkatakantentangadatdalamkehidupanmasyarakatMelayu Brunei. Walau bagaimanapun,dalamkertaskerjamiakan dipaparkanserba sedikit adat istiadat diraja ketikamenganugerahkangelananyang biasa digunakansehinggakini.

Gin Gelaran di Brunei5

Cmi mi telahdigunakanoleh naja-najadi Bruneisebagaisuatuadatuntukmenyampaikanataumengurniakangelarankepada

~P.O.K. Amar Diraja Dato Utama (Dr.) Hj. Md. Jamil Al-Sufri, 1970, “CiriGeiaran Di Brunei”, Bahana,jiiid 5, bil. 12, him 678.

83

DUNIA MELAYU

pembesarsebagaimukadimahsebelummenyebutgeiaranyanghendakdikunniakan.Walaupun kita tidak mengetahuidanmanaasalperkataantensebut,tetapi dapatlahkita agak ba-hawapenggunaanbahasadalamcmi mi adaiahkenanapenga-ruh bahasaSansknityangbanyakmempengaruhinegeni-negeniyangberhampirandenganlaut di PulauBorneo dandi Seme-nanjungTanahMelayuyangmenggunakannyasebagaibahasaperantanaandanperhubungan.Dan kurunMasihikeenamdanketujuhkerajaanyangbesardi kawasandalamkenajaanSeni-wijaya menggunakanbahasaSanskrit.

DalamsejarahChinaadatencatatsebuahnegenibernamaPo-ni (Puni) padatahuq-tahunMasihi 519, 521, dan 681. Di-cenitakandalam sejanahtersebutbahawaperjalananantarakedua-duabuah negeri mi mengambil masaselama45 hani.Mungkin Puni yang disebutkan itu ialah neganaBnunei,kenanaitu penganuhbahasaSansknityangdigunakandi negeriSeriwijaya telah mempengaruhi Brunei pada waktu itu.Mungkin juga ciri itu dipakai terustunun-temurunhinggakezamanAwangAlak Betatan(SultanMuhammadI) menjadirajaBnunei dandiamalkanhinggasekanang.

Sebagaicontoh,di bawahmi diturunkancmi yangdiguna-kan untuk menggelardan menganakwazir, menggelardanmengangkatceteniadanmenggelarmenteni:

CIRI MENGGELAR PANGERAN MOHAMMAD TAJUD-DIN IBNU SULTAN MOHAMMAD JAMALUL’ ALAMMENJADI PANGERAN DIGADONG SAHIBUL MAL(WAZIR).

Aihamduiiilah rabbi! ‘a!amin wassalamu ‘ala SaidinaMuhammaddinwa’ala aiihi wasahbihikirramu parradai-lahu hairahuwata!iai!hu ‘amrahaazzatahawapaddaiahawadamahayatuha wayuktia!!ahu dauiatanpiddunia i!adan!akhirati la-innakumrajulun‘aqiiunmm kuili raieyatinwaiwaziru!‘adii wa!ihsaniwanuruqaibinibinuril maoripatiwalimaniwaiis!ami bitaupiki!lah.

Ahutasanmatasen buhan,si cakapperkasapersangsijayaperbuhana,aubajanamadanandikabacubalaperkermasen

84

BRUNEI DALAM KONTEKS DUNIA MELAYU

buhana,kentamaskaiangku permalamalai,ratnamahkotaayutasinggahsanasi dewa-dewaperbu.BahawaPangeranMohammadTajuddin dianugerahinamapen namaPange-nanDigadongSahibulMa! ayutasi dewa-dewameneguhkansetiabakti KebawahDuli PadukaSen Suitan.AdilMua’zamdi negeriBnuneiDarussalam,Dauiatun Qa’imatun Madai-matunhinrabbil a’lamin.

HizanatanNabi MuhammadS.A.W. 1271 kepadatujuh likunbuian Syawai kepadahan Khamis waktu jam pukui duaadanyakepadatahundai-sunnah1271.

Antara contohcmi yanglain malah:

CIRI YANG DIGUNAKAN UNTUK MENGGELARPEHIN PENYURAT SHAHBUDDIN UNTUK MENJADIORANG KAYA DIGADONG SERILELA (MENTERI)

“Ahuta sanmatasen buhana,si cakapperkasapensangsijayaperbuhana,au bajanamadanandikabacubala,perken-masen buhana,kantamaska!angku permala-maiai,wannautika ayutasi dewa-dewaperbuhana.BahawaPehinPenyu-nat Shahbuddindianugerahinamapen namaOrangKayaDigadongSen Lela pen meneguhkansetiabakti KebawahDuli Sultan ‘Adil Mua’zam di negeniBnunei Danussalam.Amin, Aliahuma amin madaimatun birnabbii-alamin”.Wakazalika fi-sunnah 1282.”

Antanacini-ciri itu terdapatperbezaanyangbukandan terasulyang dimulakan denganbahasaArab, iaitu perkataanutikadigantikandenganpenkataanmahkotadanselepasperkataanayuta ditambahlagi denganpenkataansinggahsana.Cmi yangsedemikianmi adaiah khas bagi anak sultan saja, keranasusunanperkataanyang sedemikianmembawaenti bahawaanak sultan yang digeiar itu adaiah terkandung dalamgolonganyangberhakmenjadi sultan.

Perkataanyangtenmasukdalam cmi yangdisebutkanitumenurut asalnyabermuladenganbahasaSansknit,kemudiantermasuk sedikit bahasa Melayu dan akhirnya ditambahdenganbahasaArab iaitu sesudahIslam muiai bentapakdi

85

DUNIA MELAYU

Brunei. mi menunjukkan bahawa bahasaSansknit sudahmeresapdenganadat istiadat yang digunakanoleh orangBrunei sejak zaman-berzamanlagi. Dan sini dapatlahkitafahamkanbahawa ciri itu sudah lama dipakai oleh orangBruneisehinggatidak diketahuibila masanyaia telah sampaike negaraBrunei.

Naubat6

Naubat kebesarandiraja Brunei mi adalah pusaka tunun-temurun sultan-sultandi Brunei sejak sebelumkurun ke-14iaitu padazamanSultanMuhammadI (Awang Alak Betatan).TensebutdalamtulisanKhatib Abdul Latif yangtensuratpadabatu nisan yang terdapatdi Makam Diraja Brunei bahawanaubat dan nakana dipusakai atau berasal dan negeniMinangkabauataunegeniAndalas.Dan menurutcerita onangtua-tuabahawaketurunanraja-raja Brunei berasaldanipadaanakcucu Raja Genoyong(PagarRoyong). Menekalahyangmembawaalat kebesaranin Satuniwayatonangtua-tualagimenyatakanbahawanaubatmi teiahdibawadan negeniJohonsemenjakSultan MuhammadI berkahwin dengananaknajaJohor.

Naubat kebesarandiraja yang digunakan oleh sultan-sultanBruneihinggakini tendini danipadasebuahnakara,duabuahgendanglabik danserunai.Antanasemuaalatnaubatmi,nakanalahyangtertinggi sekalikedudukannya.Sebabituiahketika membawanyahendaklahdiusung(diietakkan) di ataskepaia oieh juru (pengguainakara)dan seiaku ketua peng-gendang.

Naubatmi pulamempunyaitiga jenis titir atauiagu yangtertentu. Dan tiap-tiap titir itu mempunyainamayang khassepertinaubatbiasa, naubatIskandardan naubatIbrahim.

(i) Naubatbiasa

Naubatyang dititirkan sejak sultan di Puspamenjadiyang dipentuansepanjanghayat baginda.Seperti pada

P.O.K. Amar Diraja DatoUtama(Dr) Awang Haji Mohd. Jamil Ai-Sufri,1971 “Naubat Diraja Brunei”, Bahana,jiiid 6, hi!. 14.

86


waktu subuh dua kali titin (untuk naja isteri), waktumaghnibtiga kali titir (untuk sultandanyangdipertuan)dan waktu isyaksebanyakempatkali titir (untuk sultandanyangdipentuanjuga). Naubatmiakanditutupapabilaadakenabat-kerabatdiraja yangmangkat, iaitu sebagaitandabenkabung.Setelahselesaiperkabungan,naubatmiakandibuka semuladengansatuistiadat.

(ii) NaubatIskandan

Seiepaspengisytiharans~iitanyang banu di hadapanjenazahsultanyangtelahiindungyangdisemayamkandihadapanpeteranadi Lapau,maka naubat Iskandanmidititinkan tujuh kali, tiap-tiap kali titir itu disertaidengansenuansupayasekalianyanghadin di majlis itumengangkatsembahkepadajenazah aimarhumsultanyang iindung bagi membuktikantaat setiamerekayangterakhir. Sembahitu disertai denganbacaanfatihah.

Di sampingitu naubat Iskandarmi juga dititirkandaiamistiadat benpuspabagi sultanuntukmenjadiyangdipertuan, sebanyaktujuh kali titir iaitu sebaik-baiksahajaDuli PangeranBendaharaatauwazir-waziryangterkananselesaimembacaterasui puspayang tiap-tiapkali titir itu disertai oleh seruanPehinOrangKaya Di-gadongSen Lela untuk memerintahkansupayasekaiianyang hadin mengangkatsembah.Selain naubatdititir,tembakanmeniamkebesanandirajadibunyikansebanyak21 das.

(iii) NaubatIbrahim

Naubatmi dititirkan sebanyaktujuh kali, iaitu semasahendakmemasukkanjenazahsultankedalamhangiahat.Serentakdengan naubat itu dititinkan, empat orangmudim akanbang serentaksupayajangankedengananbunyi naubatitu.

Kedua-duaadat kebesanandiraja yang dinyatakanmimempunyaisuatukesinambungandenganyangdiamalkanolehraja-rajadi alamMeiayu, keranacatatansejarahtetapmeng-

87

DUNIA MELAYU

akui keseluruhannegaradaiamdunia Meiayubenasaidanipadasatu rumpun yang samaiaitu rumpun Melayu. Apatah iagisetiaprakyat yanghidup di alam Melayu mi tetapmemberi-kan sokonganterhadapsistem pemerintahanbersuitar ~ianadat istiadat yang dipraktikkan oleh sistem tersebutsejakturun-temurun.Namundemikian tidak dapatdinafikanyangangin perubahanlambat-launakanbertiup juga dalam kehi-dupan kita masakini, tetapi kita tetap berkeyakinaniaitusebagaiseorang manusiaMelayu yang berdarahdagingkariadat istiadat tetap akanberwaspadadan bentanggungjawabuntukmempentahanpenibadibangsa.Di Brunei, jika kita pen-hatikansistemdanadat istiadatteiahbanyakmenempuhpen-ubahan,umpamanyapengiahiranPenlembagaanBrunei 1959,tetapi perubahantersebuttidak merosakkanataumencacat-kan sistemdan adatistiadat tersebut.

Golongan monanki-aristokratyang terdini daripada ke-rabatdiraja, pangenan-pangerandan pehin-pehinmi merupa-kan golongan yangmempunyai.autoriti dalam adat istiadatmaiah secarapanadoksnyaberkuasajuga daiam urusanpen-tadbirannegana.Susunlapissebeginirupamungkin mewujud-kan “ketabalan” fahamanberadatistiadatbagi orangBnunei.Nampak jeias susunlapis begini berdasarkanstatusdanjatdaripadastatuspencapaianpehajaran,ekonomi dan lain-lain.Sungguhpunbegitu, sebahagiankecii onang-onangyang ten-golong dahamgolonganmenengah/sederhanadiangkattaraf-nya disebabkanpencapamanmerekadalampeiajaranterutamamenteni-menteniagamadan pegawai pentadbinkanan yangberkeiuiusandan TimunTengahdanBanat.Hal mi menunjuk-kan bahawaonang kebanyakanyang mempunyailatar bela-kang pendidikantinggi mempunyaimobiliti sosialyangbaikbagi memasukigolonganatasandaripadaorang “keturunanbataras”ataupungoionganpangenan-pangenan,awang-awangatauanak-anakpehinyangtidak mempunyaipendidikanyangtinggi.7

7Haji Hashim Haji Abd. Hamid 1987, “Melayu Isiam Beraja: RantaiKesinambunganKebudayaanBrunei”, hlm 32, kertas kenja di SeminarAntarabangsaUBD & IBD, 3 -8 Ogos1987.

88


PendaulatanBahasaMelayu

Sebagai sebuah negara Melayu, walaupun kedudukannyadalamkonteksduniaMelayusebagaisebuahnegarayangkecil,tetapi ia tetapberusahadengansedayaupayanyauntuk men-jadikanbahasaMeiayu sebagambahasanasminegara.Kesung-guhannyami terbukti apabilawujudnya Per!embagaanben-tulis pada29 September1959yangmemperuntukkanBab82 (1):

BahasaRasmiNegeri ialah bahasaMelayudanhendaklahdituiis denganhuruf yangditentukanoleh undang-undangbentuiis.

Sehubungandenganitu, langkah-langkahuntuk memperkem-bangkedudukannyatelah dipenhebatkansepertitertubuhnyaDewan Bahasadan Pustaka, Iknar BahasaKebangsaandi-iafazkan dan sunat-surat pekeiiling Pejabat SetiausahaKerajaanyang mengarahkanpenggunaanbahasaMe!ayu di-edankan.Segaia-gaianyadilakukandengantujuan yangsamaiaitu untuk memperkembangdanmenjagakedudukanbahasaMelayu supayaakanbenar-benandipatuhidandihormati.

Oleh sebabneganaBrunei mi dihuni ohehbangsaMeiayumajonitinya, ia tidakhah terlepas daripada meiibatkan dindahamapa-apajuga pensoalankeserantauanlebih-iebih hagidaiambidangkebahasaandankebudayaan.Waiaupunhinggake han mi Bnuneimasihkekal menyebutkanbahasaMelayusedangkannegara-negaralain tidak mengubahpenyebutannyadisebabkanoleh faktor-faktor poiitik dan sosiobudaya.Jikaperkarami dapatdipentahankan,insya-Aihah, Brunei Darus-salamboiehlahdikatakansebagaisebuahneganaMeiayuyangbenwibawadalamsoalmenetapkanmaruahbangsadanbahasaMeiayu daham konteks perkataan “Meiayu” dalam duniaMeiayu.

Usaha untuk memupuk persefahamansenantaudalamdunia Melayu i, telah lamawujud keranakita adalahdan-pada satu cana hidup yang sama iaitu cara hidup bangsaMelayu. Kita ~uma dipisahkan oleh keadaandan suasanakhususnyaolehkeadaanpoiitik dancanapemerintahannegarayangbenbeza.Namundan segi pengeratanpersamaanbangsadanbahasakita tetaptidak dapatdipisahkan.Kmnanyaberlaku

89

DUNIA MELAYU

maka akan matilah kita daiam keninduan dan kecintaan.Tentangperkarain buat pentamakahi KongresBahasadanPersuratanMelayutelahdiadakandi Singapunapada12 dan13April 1952. Ekonandanipadakongres itu satu piagamtelahdipensetujumyangmenyatakanbahawatujuan kongnesialah:

(i) Menyatukan sebanangusahabadan-badanpensuratanMelayu di PersekutuanTanah Melayu, SingapuradanBorneo Utara.

(ii) Mengambil keputusanmuktamad yang nama atau Se-bananghal tentang kemajuan bahasadan persuratanMeiayu dan akanmembelahak penganang,sasterawandanahli bahasaMeiayu.

SebagaisebuahnegaraMeiayuyangtidak dapatlan dan-padamasalahsenantauyangdihadapioiehduniaMelayu, apa-tah iagi dalam konteks masyanakatnyayang majoritinyabangsaMelayu, tetapjuga berasabertuahkeranahidupdalamsebuahneganayangsunyi danipadapersainganuntukmenem-patkankedudukanbangsanyadanbahasanya.Namunbegitutetap juga diakui iaitu kemasukanorang Inggeris memangmembenikankesanterhadapsuasanapohitik, sosialdan yangsebagainya.Hal mi kenana bangsaInggerms mi selalunyaberusahauntukmeluaskanpenggunaanbahasamenekauntukmelaksanakanhasnat dan cita-cita meneka. Hal mi telahdisedani,oiehsebabitulahwujud PerlembagaanNegaraBrunei1959. BermuiadanipadakelahiranPenlembagaanmni, lahinlahlagi sebuahneganaMelayu d~ahamMelayu yangmenjadikanbahasaMelayu sebagaibahasanasminegana.Tuntutandan-pada bab da!am Penlembagaanmi ialah seluruh rakyat di-kehendakimenggunakanbahasaMelayu dalam percakapan,pengaulandanpekenjaansehani-hani.

KewujüdanPenlembagaanyangmencatatkanbahdsaMe-layu sebagai bahasa rasmi negana, cukup membuktikanbahawanegaraBnunei sejak dahulu lagi sentiasaberusahauntuk mendaulatkanbahasaMelayu sebagaibahasawanisanbangsadi alamMelayu i, iaitu bekerjasamadengannegara-negaralain sepertiMalaysia,IndonesiadanSingapuna.Dengan

90


carami akanwujudlah serumpunneganaMeiayu yang amatluas penyebanannyasehinggabanu kita menyedanibahawahinggake Sri Lankapun adabangsaMelayu.

Tulisan Jawi

DalammemperkatakansejarahsecananingkastentangtuiisanJawi mni dansecaratidak langsungkita juga memperkatakantentangpenyebaranagamaIslam. Kedua-duaunsunmi kait-mengait, oieh itu tidak dapatdipisahkan.Sebelumbenkem-bangnyatulisan Jawi dalam masyanakatMeiayu (Islam) dialam Mehayu, yang sebelumnyamasyarakatdi sini tenlebmhdahuludipenganuhiolehbahasaSansknitterutamadi kalangangolonganatasanbangsawan.DenganadanyapeniagabangsaArab yang datang benniaga ke alam Melayu, bermulalahpenggunaantuhisanJawi secanainformal. Apatahlagi denganadanyapenyebananagamaIslamyangbegitu cepatdanmudahditerima oleb. sebilanganbesar masyarakatMelayu di alamMelayu in menjadikantuhisanJawi lebih diamalkankenanaadahubungkait dengantuhisandalamkitab suci al-Quran.

Bnunei sepenti juga negara-negaraMeiayu d~duniaMelayu yang lain, tenlebih dahulu diperkenalkandengantuhisanJawi melahuihuruf Arab dalamkontekspendagangan.Dalam buku catatanDmnasti Sung (960—1279 Masihi) adamencenitakanbahawaraja Bnunei (Puni) teiah menenimake-datanganseonangpedagangbennamaPu Ya-Li padatahun977Masmhi. Beliau tinggal di Bnunei dalam jangka waktu yangagaklamaiaitu untukmenunggupentukarananginbaratdayabagi memulakanpelayanan.Dalam koriteks mi telah timbulsatupertanyaanapakahbeliauyangmenyeban/memperkenal-kan sknip Arab di Brunei? Keranapada kunun kesembilanbanyakpedagangArab(Islam)teiahmembuatpenempatandanperniagaandi Cantondan merekainilah yangmembukahu-bunganniagadi antaraBrunei.8

8AwangMatassimHj. Jibab/MatussinOmar,Sejarahdan PerkembanganTulisanJawi Brunei,him 5—6, simpananBahagianPenyelidikanDBPBruneiDarussalam.

91

DUNIA MELAYU

Untuk mengekaikanpenggunaantuiisanJawi,padatahun1960-anDewanBahasadan Pustaka(DBP) telah mengambilinisiatif ke arab matlamattersebut.Antana perkana-penkanayangdilakukanialahmengeluarkanarahanyangmenekankansupayatuiisanJawidigunakan/dmtuhispadapapan-papannamasyarikatpernmagaan,kedai,kepalasunat,resit,bil dan lain-laindi sampingkenderaankepunyaansyanikat penniagaanjugatelah diedarkan.Untuk kemudahanpengurusannya,DewanBahasadanPustakateiahmengadakanjawatanjurutulmsJawiyang ditugaskankhas untuk membeni atau menuiis contohtuiisanJawi bagi membantupihak yangmemerlukannya.

Dengancarami penggunaandankedudukantulisanJawiakandapatdikekalkansesuaidengankedudukannegaramidalamkonteksdunia Melayu. Dalam konteksmi ternyataiahtuiisan Jawi cuba diketengahkandi alam Meiayu, sesuaidengandasardan prinsip neganasupayatulisan Jawi akanwujud danungguldi tengah-tengahkehidupanmasyanakatben-bilang kaum/bangsaynng menghuni alam Melayu sehinggakini yangbertembungdengankemajuansainsdanteknologi.

PerananASTERAWANI

AngkatanSasterawandan SasterawaniBnunei yangdikenahidengannama ASTERAWANI merupakansebuahpersatuanbahasadansastenayangulungdan tunggahdi NegaraBruneiDanussalam.Ia didaftankanpada6 Juiai 1962,diasaskanolebseonangguru alinan Meiayu, A. Ahmad Hussin (sekarangKetuaII ASTERAWANI) dengandibantuoleh bebenapaorangguru lain seperti Leman Ahmad, Abd. Ghafar Jumat, Abd.SamadKahar,MuhammadAbd. Latiff danMahadi Matansat.

Sebagaisebuahpersatuanyang mempunyai hubungansamaadasecarahangsungatautidak hangsungdalam konteksdunia Meiayu walaupunkebanyakankegiatannyacuma ben-kisardaiamneganayangcumaseluas2 226batupenseginamuntujuan ia ditubuhkan ada!ah tetap untuk memperluasdanmempertingkatkanpenggunaanbahasa,sasteradankebudaya-an Melayu yang disesuaikandengankepentingannasional.Selain itu ia juga bertujuanuntukmenyatukanpenuhistanab-

92

BRUNEI DALAM KONTEKS DUNLA MELAYU

air danipadasemuaperingkatdansegalaaiinanpendapather-dasankanfalsafahatau pninsipnegara.Langkah-iangkahdankegiatanpensatuanmi boleh digarapkansepentiyangberikut:

(i) Mempenjuangsertamempertahanhak kepentingandankebajikanpenulis.

(im) Mengeluarkanmajalahsentahidab rasmi yangtetapdanmengusahakanpenenbitanhasii karya penulis dan Se-masake semasa.

(iii) Berhubungsentabekenjasamadenganbadan-badanpe-nuhis dalam dan luan negenidan mewakihi masyarakatpenulis tanahain daiam persidanganatau penjumpaansetempat,luar negeniatauantarabangsa.

(iv) Menyatukanpengarangatau penulis tanahain supayadapatbentukar-tukarfikinan denganmengadakanseba-rangpenjumpaantentangbahasadansastenasentakebu-dayaan.

(v) Menjalankanlangkah-langkahyangdifikinkan patutdansemasake semasauntuk melaksanakantujuan-tujuanpensatuan.

(vi) Mengadakan dan menjalankan syanikat kerjasamatentangpengeluarandanpenjualanbuku yangbencoraksastenadan pelajaran.

Kegiatan pertama ASTERAWANI berkisar daiam bidangdrama dan tanian. Pada han Puja Usia Kebawah DYMMMaulana Al-Sultan Sin Omar ‘Ahi Saifuddien (AlmarhumSultanHaji OmarAu SaifuddienSa’aduiKhaini Waddien)padatahun1962,persatuanmm telahmempersembahdnamaMahrumTumbangdi Rumput,tabloSultanMahmudMangkatDijulangarahanAhmad Hussaindan Abd. GhafarJumat. Dan tahun1962hingga1965ASTERAWANI teiahmenganjunkanlima kahipenaduanmenuhiscenpendanduakahi penaduanmenulissajaksentatiga tahunberturut-tunutmenganjurkanpenaduanbahas.

Untuk memesatkancita-cita ASTERAWANI denganper-kembanganbahasadan sastena,SeminarSasteratelahdiada-kanpada12—16Jun1964bertempatdi DewanSekolahMelayuRaja Isteni Fatimab, Bandar Bnunei Darussalam,dengantujuan melatih panapesentamenghadiniseminar, mengkaji

93

DUNIA MELAYU

hasil karya penuiisdi Brunei dan memikirkankemungkinan-kemungkinanbahasadansastenamasahadapan.Sebanyak13kentaskerja telah diperbincangkandi sekitar puisi, drama,cenpendan novel. Seminarjuga telah menyentuhperkem-banganbahasaMelayu dalam hubungannyadengankesusas-tenaandi Bnunei.

Pada tahun 1967 ASTERAWANI menganjunkanforumpentamasastera,khusus membincangkanperananpenuhis-penulisdanpersatuandi Bnunei.Selainmengadakanbebenapaaktiviti cenamahdan forum tentang bahasadan sastera,ASTERAWANI juga telah menganjunkanMalam PertemuanPenyain Tanahair pada tahun 1968, bertujuan mempenkuatsemangatpanapenyainuntuk memajukansasteratempatan.Untuk menambahkan pengetahuan penuhis dan ahliASTERAWANI sendiri, satu projek mengadakankelas bim-bingan sasteratelah dianjunkan. Kelas bimbingan tersebutdiadakandua kali sdmingguseiamatujuh minggu benturut-tunut. Kegiatanmi s~dayaupayadisusunolebASTERAWANIuntuk memenuhidanmemberi iimu pengetahuandan penga-iamanhidup berkarya.

SumbanganASTERAWANI tidak hanyabenkisandalambidang bahasa,sasteradan kebudayaanbahkanjuga daiambidang lain yang seimbangdengancita-cita membangunkanbangsadan negana.Padabulan Ogos 1969, sewaktuMajlisBelia-beliaNeganaBruneimenganjunkanSeminarPendmdikan,ASTERAWANI mengemukakansebuahkertaskenjabentajuk,“PengajananBahasaMelayu di Sekoiah-sekolahMelayu”.Sejaktahun1970 hingga 1975,ASTERAWANI terus-menerusmembenikan sumbangannyasepenti mengadakanpameransastena,mengadakanmalampenyain,menganjurkanperaduanmenuiissknipdramamodendanpurba,menganjurkanbengkelpenuhisansknip drama teievisyen sempenapelancanantele-vmsyenbenwarnaawal tahun1975.

Dan tahun 1980—1982 ASTERAWANI telah benusahamengadakanpertemuan antana sasterawandan Malaysia,Singapuradan Brunei denganmenganjunkanPenkampunganSasteratiga tahunberturut-turut. BegitulahASTERAWANIterusberusahadanbekenjakenastanpamemikinkanupahdan

94


ganjaranbayaran.ASTERAWANI terusmenyusurpantaiben-samakerasnyapukulanombak. TernyatalabASTERAWANItidak takutdilambungombaklalu benanimendinikannumahditepi pantai semata-matauntuk menjagakedaulatanbahasaMelayu dan bangsaMeiayu dengansemangatdan jiwa yangada. Akhirnya ia telah benjaya mewujudkansuatu suasanamesradankerjasamadengannasatanggungjawabdandedikasi.

Tahun1983 menupakantahunASTERAWANI mengusaha-kan pnojek terbesardalam sejarahkegiatannyakeranapadatahun mi PenaduanSastenaanjuran ASTERAWANI dengankerjasamaSyanikat Shell Brunei SendinianBenhaciteiah di-laksanakan.Peraduanmi dibahagikankepadatiga bahagian.Pentamaperaduanmanifestasipuisi Bnunei; kedua,penaduanmenuhis puisi remaja dan ketiga, penaduanmenuhis cenitakanak-kanak.

Dan sudut penenbitan,sejauhmi ASTERAWANI telahmenenbitkan sebuah kumpulan sajak yang diberi namaAntologi Sajak-SajakDarussalam.Secanapersendirianpula,ahhi-ahhinya telah menerbitkan antologi sajak, misalnyaPangeranAmin NusantanadenganantologinyaAkhirnya AkuJadi SeorangPenindu,LemanAhmaddenganSesejukUdanadiBukit Minden dan LingkaranBudi dan Salmi MesnadenganGaris-GanisHitam.

Antara sudut kenjasamayang agak besan dan pennahdilakukanolehASTERAWANI ialah mengadakanPertemuanSastenawanNusantanaIV pada9 hingga 12 Dmsember1985.Pentemuanmi dianjunkanoieh Dewan Bahasadan PustakaBnuneiDanussaiamyangsecaratidak langsungsebagaitempatbenmanjadanmengadupersatuanmi. Sejakkebelakanganmi,pihak kenajaanKebawahDYMM PadukaSen BagindaSultandanYangDipentuanNeganaBnuneiDanussaiamteiah banyakmembenikanbantuansepertimembenikantambanguntuk ahhi-ahli ASTERAWANI membentangkankentas-kentaskenja dipentemuanyangbencoraksastera,bahasadan budayamalahsehinggamencakupi perkumpulanbeiia sepenti penyentaanahhi-ahhidalamRancanganPertukaranBeiia danRancanganKapal Belia Asia Tengganasejak1985.

Sesuatuyangmembanggakanpersatuanmi ialahapabila

95

DUNIA MELAYU

seorangahli ASTERAWANI dianugenahkanSoutheastAsianWrite Award di Bangkok,Thailandpada9 Oktober1986 iaituHaji Muslim bin Haji Bunut (Muslim Bunmat) penulisBrunemyangpentamamenenimaanugenahtersebut.

Sejak keiahirannyaiebih 26 tahun yang laiu, ASTERA-WANT telahmengusahakanberbagai-bagaikegiatanberconakbahasa,sasteradan bndayaseperti mengadakanperaduanmenuiis cerpen, sajak, cerita kanak-kanak, novel, drama,bahas,forum,diskusi buku, kehasbimbingansastena,pertemu-anpenyair,penkampungansastera,seminardansehipenaJubhiPeraknyamenganjurkanpula peraduanantologi sajak sertalain-lain kegiatansemata-matakeranaAllah untuk mengem-bangkandan memajukanbahasadansasteradi negarayangtercintaBnunei Darussaiamyanghidup daiamkonteksduniaMeiayu.

Di bibir pantaipuiau ituSultanBolkiah berdiri di atasbatumembacasebuahwatikahkiriman Sultan MeiakatentangmadahOrangKaya Laksamanamenghunuskerisdi bumi Jawatakkan Meiayuhiiang di dunia.Dan puiau-puiau ituterdengansuarasayu mendayu-dayusuaraDangTampoi puteri puiau kedamaianmelagukangurindamMak Si Rendang:Tidak adakayu rumah dirobohkanapadiharapge!agakdagangge!agakdagangrambutanjantanonangberbungakita berbungaonangberbuahkita tidakkeradi hutaridisusuianakdikendongmatm kehaparan.9

9Jawawi Haji Ahmad, 1987, (sajak) “Penyusuran Pantai LautnyaBerombak”,Bahana,Mac 1987.

96


RUJUKAN

Haji Hashim bin Haji Abd. Hamid, 1987, “Meiayu, Islam, Beraja:Rantai KesinambunganKebudayaanBrunei”, kentas kenjaSeminarAntanabangsaanjunanUBD & IBD, 3—8 Ogos 1987.

YB. P.O.K. RaynaDi Raja Dato’ Sen UtamaUstaz(Dn) Awang HajiMohd. Zain Bmn Haji Seruddin1987, “KetahananBrunei Meng-hadapiUjian Zaman”,Ucapan/SyanahanKhas,SemmnarAntana-bangsaanjuranUBD & DBP, 3—8 Ogos 1987.

Awang Matassim Haji Jibah/Awang Matussin bin Omar, 1982,“Sejanahdan PerkembanganTuiisan Jawi Di Brunei”, kentaskerja Seminar Peningkatandan PenyebananTuiisan Jawi,anjuranDBP Bnunei,Juiam1982.

Dk. Masni Pg. Hj. Damai, 1986, “TuhisanJawi: Satu PetandaBaikdalam Perkembangannyadi NeganaKita”, Beriga, Januani-Mac1986, bmi. 10.

S. HusinAu, TheMalays,TheirProblemsandFuture,KuaiaLumpur.P.O.K. Aman Diraja Utama(Dr) Hj. Md. Jami! Al-Sufni, 1970, “Cmi

Geiarandi Bnunei”, Bahana,jilid 5, hi!. 12, April-Jun 1970.Pg. Ju!aihi Pg. Dato Paduka Othman 1982, “Penyebarandan

PeningkatanTuiisan Jawi di Bnunei”, kertas kerja SeminarPeningkatandanPenyebaranTuhisanJawi,anjuranDBP, Juiai1982.

P.O.K.AmarDirajaDatoUtama(Dr) Haji Mohd.JamilAl-Sufni, 1971,“NaubatDinaja”, Bahana,jiiid 6, bil. 14, Januani-Mac1971.

J.M. Guilick, SistemPolitik BumiputeraTanahMelayu Barat.Sunat-sunatPeniembagaanNegeniBrunei.P.M. Yusof, 1975, “Adat Istiadat Diraja Brunei Darussalam”,The

Brunei MuseumJournal,vol. 2, no. 3.MahmudBakyn, 1966, “Adat DalamPenghidupan”,Bahana,bil. 1.Cabutantitahkemerdekaanyangdmadakandi TamanHaji OmanAhi

Saifuddien,PengmsytmharanKemerdekaanBrunei,1 Januari1984.Mohd. Amin BPK Haji Sirat, “KepentinganBahasaMeiayu: Perse-

fahaman SenantauMeiaiui Bahasadan PengiihatanNeganaBrunei Danussaiam”,rencanaTitian Budaya di radio keiolaanDBP Brunei dengankerjasamaRTB.

JawawiHaji Ahmad, “Adat danHubungannyadenganMasyanakatMelayu Brunei”, rencanaTitian Budayadi radio,kelo!aanDBPBnunei dengankerjasamaRTB.

97

7MALAYSIA DAN INDONESIA SEBAGAI

WILAYAH INDUK DUNIA MELAYU

Ismail Hussein

Malaysia dan Indonesiamewarisi satu sejanahdan satu ke-budayaanyangsama— untuknibuantahunpadazamanlampau,nasibkedua-duawilayahitu terbendungdantenjalineratdalamsatuacuansejanahyangtidak mungkindipisahkan.Semenan-jungTanahMelayumenupakantanahindukbagiMalaysiadansejanahSemenanjungitu tenikat enat denganSelat MelakayangmenjadisebahagianyangintergraibagisejarahIndonesiasendini.Penghuniutamadi pesisiranSelatMelakaiaiah sukubangsaMelayu yang telah mewaniskankepadakita semuabahasa kesatuan yang tenbesan dan tenpenting di AsiaTengganasekarang.Dengankisahitu Malaysiamodenadalahsecebisdanipadakisah Selat Melaka, dan Selat Melaka itumenjadi sebahagiandanipadakisah Indonesiamoden juga.Memangdalamkhayalansejanahperibadisaya,sejanahnantaukita mi menupakansatumacamdialogyangpanjangdanper-imbanganyang nikmat antaratradisi Selat Melaka dengantnadisi Tanah Jawa, dialog antara Seniwijaya denganMaja-pahit umpamanya,atauantanaMelakadenganMataram,dantentu menegaskanlagi kesatuanwadah sejanahkedua-duaneganaitu.

KesansejanahterhadappenghunipesisinanSelatMelaka,baikdipesisinanSemenanjung,mahupundipesisinanSumatera

98

MALAYSIA DAN INDONESIA

adalahsama. Apabila kolonialismemenguasaidan memecahkesatuanSelatMelaka, maka merekadengansendininyame-nurunkantanafbangsapenghunidanpenjagaSelatMelakaitu,iaitu bangsaMelayu, danipadasatu bangsapelayardan pe-dagangserta pendakwahyang gagah, rata-ratanyamenjadmsatubangsapetaniyanglemahdandaif. Kesandaripadaprosesmi yangtenhihatdi SemenanjungTanahMelayu, tenhihatjugadi pesisinanSumatenaUtanaatau di TanahMelayu yanglainiaitu di Riau. Baru-baru mi saya tenbacadiskusi di akhbarIndonesiaakan apayang sedangterjadi daiam pengolakanmasyarakatsuku bangsaMelayu di Rmau, dan cini-cini per-masalahannyaitu samasekahi tidak asingbagi sayakeranagejala yang sepenti itu sediakami alami dan rasaidi Seme-nanjung.

Hanya antara dua tanahMelayu itu mamtu Riau dan Se-menanjungtenhihatdua latanbelakangsemasayangbenlainansamasekahi.Suku bangsaMelayu di Riau melanjutkanpen-gelutan dalam wadah dan lanskap penibuminyayang lama,hanyasekanangmni sedangmenyesuaikandin dengankesatuanyang baru dalam membina bangsa Indonesia. SedangkanbangsaMehayudi Semenanjungbengelutdalam wadahkon-fnontasi dengan bangsaimigran yang membanjinitanahnya.UmumnyasejarahmodenkelompokMelayudi utaraIndonesiaiaitu kelompokMeiayudi Malaysia,Singapura,BruneiDanus-salam,NegaraThai, Burmamalahdi Sri Lanka,adalahagaksama sifatnya, iaitu sejarah konfrontasi dan percantumanantara tnadisi Meiayu denganyang bukan Melayu, dan diMalaysia antara tradisi penibumi dengan imigran. Antarasemuakelompok sukubangsaMelayu di utanaIndonesia,ke-lompok Melayu di Malaysiacukuplahmemikat— merekamen-jadi model yang menanik danipadaproses konfrontasi dansintesispenibumi—imignanitu. Yang sedangdan akanmem-bezakankebudayaanMalaysiadengankebudayaanIndonesiaakhirnyaialah elemenkonfrontasi mi.

Di luan kesamaansejanahdan nasib zamanlampau,per-bezaanantanaMalaysia denganIndonesiamoden tentulahamatbanyak.LuasnyaMalaysiayangsekitansepentigajuta kmpersegitentulahagakkecil apabiladibandingkandenganlima

99

DUNIA MELAYU

juta km persegi daratan dan lautan Indonesia. PendudukMalaysiayangjumlahnyakurang 10 peratuspendudukIndo-nesiaitu, berbelahbagi pula,golonganperibuminyasekitar60peratusiaitu hanyatujuh hinggalapanjuta, cukupdimuatkanhanyadi Kota Jakarta. Keragamanluas manusiadanbudayadi Indonesiamerupakansuatuyangindah dannikmat, mana-kala sedikitkeragamanyangadadi Malaysia,kadang-kadangmenjadi cabaran yang mencemaskan.Memanglah sejarahbangsaMelayudi Semenanjungbuatsebahagianbesarabadmimerupakansatujangka masahampir hilang, golongan bang-sawannyalumpuh dan tidak berdayalagi, golongan mene-ngahnyahampirtiada, danrakyatnyarata-ratabertani.Apa-bila sayadi Universiti Malayapadatahun1956, iaitu setahunsebelum merdeka,mahasiswaMelayu hanya sekitar tujuhperatussahaja.Kota-kotapadaketika itu semuanyamenjadikota imigran, dan masyarakatbukan Melayu bukan sahajamembolotpenghidupanperdagangan,tetapijugapenghidupanprofesional dan intelektual. Kisah Malaysia yang palingmenarik ialah bagaimanabangsaMelayu dapatkeluar dan-pada kegelapanitu, dapat mempertahandan melanjutkankeperibadiannyadantimbul semulasebagaisatubangsayangcukup bermaruah.Hal mi tentulah satu kisah sosiologi danpolitik yangrumit lagi panjangdanunsuryangmempertahankeperibadianbangsaMelayu dan agamaIslam. Memanglahbahasa,kebudayaandan agama menjadi topik yang amatpentingdalampergolakanpolitik Malaysiasepanjang29tahunyanglalu. Dalam beberapatopik itu, dalam beberapaistilahyang digunakan, tersirat pelbagai masalahlain yang ber-hubungandengankonfrontasi dan dialog peribumi-imigranyangberlangsungdi Malaysia.

Pertamaialah istilah “Melayu”. Istilah “Melayu” di satu-satunyatempatdi dunia yangbernamaTanahMelayu, dandidaerahyangsurvivalpendudukbangsaMelayunyaitu tercabardan tergodapula, mi tentulahmempunyaierti dan konotasiyangcukupkhas.“Melayu” di pesisiranSelat Melaka,pusatlalu lintas dan pusat tumpuan pelbagai manusia, tidakmungkin mengambilbentuk yangmurni dan segi fizik ataudarah“Melayu” itu, dan satusegibukanlahistilahpolitik atau

100


istilahbiologi, tetapiistilah kebudayaan,malahastateofmind.Yang dikatakan“Melayu” di TanahMelayu sebahagiannyaterdiri daripada orang-orangyang daripada pelbagai sukubangsadan Nusantara,selainMelayu tulen tentunya.Merekaterdiri terutamanyadaripadasuku-sukuAcheh, Batak, Mi-nangkabau,Jawa,Bugis dan OrangAsh. Selainmereka,adapula pelbagaibangsadan luar NusantaraterutamaTamil,Arab,CinadanThai.Semuami denganjelasterlihatpadarupaparassuku bangsaMelayu di Semenanjung.Tetapi merekasemuatelah meninggalkanbahasasukunyadan mengambilalih bahasaMelayu, dan apa yang menandaimereka semuaialah satukesetiaanyangluar biasaterhadapIslam dan ter-hadapapayangdiistilahkan sebagaiadatresamMelayu. Defi-nisi Melayuyangsepertimi rupa-rupanyaterbentukjugadi SriLanka. Yang agak menarikdi Malaysia, dan juga di negaraatau daerahMelayu sekitarnya,di utara Indonesia,dalamproseskonfrontasidenganbangsaimigran, istilah “Melayu”meluas konotasinya merangkumi pengertian KepulauanMelayu atau The Malay Archipelago dalam penggunaanInggeris,ataumalahkonotasidalamistilah Melayu-Polinesia.

SeorangcendekiawanMelayudi Malaysiadengantenangakan bercakap tentang sejarah bangsa dan kebudayaanMelayu yangtersebardan KepulauanPaskahhingga PulauMadagaskar,seolah-olahmi satukesatuanyangutuh, danmitentunyapenuhdenganpercanggahankeranasebahagianyangamatbesardaripadaratusansuk~ibangsaitu tidak berbicarabahasaMelayu dansebahagianyangcukupbesarjuga bukanummahIslam.DalamhubungandenganIndonesia,penggunaanistilah “Melayu” sepertimi tentulahmenimbulkankebingung-anmalahkejengkelandi kalanganrakan-rakandan Jawater-utamanya.Tetapi pokoknya penggunaanistilah dalam pe-ngertian itu, mengisi keperluanpsikologi satu bangsayangsedang terancam survivalnya seperti juga halnya denganjeritanHangTuahyangseringdiulangi: ‘Tak Melayuhilangdidunia’. Padaawaltahun1950-an,apabilaUniversiti Malayadi-tubuhkan,maka dibinalah JàbatanPengajianMelayu (TheDepartmentof Malay Studies)dalampengertianyangluas itu.Masalah linguistik dan antropologi-sosiologi, malah juga

101

DUNIA MELAYU

sastera,diimpikan agardisorotkandan Paskahke Madagas-kar. Tetapijelasdi wilayah KepulauanMelayutradisional itusendiri, masalahnyatelah menjadi terlalu sulit, iaitu denganmantapnyanational statesyangbaru dengannational studiesmasing-masing,baik di Filipina, mahupundi Indonesia,malahdi Malaysia atau Singapuradan Brunei Darussalamsendiri.Istilah yanglain yangmenarikdi Malaysiaialah“kebudayaankebangsaan”. Istilah mi buat sepanjangtiga dekad yanglampau telah menimbulkanpelbagaiinterpretasidan reaksi.Pokoknyaperkarami bukansatu konsepsiakademik, tetapisatu tektik politik kebudayaan.Tiga puluh tahundahulu,diambangpintu kemerdekaan,bangsaMelayu selaku bangsatuan di Tanah Melayu mula membukadenganrela dirinyamengintegrasikan bangsa-bangsabukan Melayu sebagaiwarganegaranegarabaru — dan serentakdengan itu paracendekiawan Melayu mengadakan Kongres KebudayaanMelayu yangpertamadi kota Melaka,khasbagi menetapkancorak kebudayaanMalaysiayangakandatang.Diungkapkanyang kebudayaankeban~saannegarayang baru, yang akandibina bersamaoleh pelbagaibangsa,haruslahberteraskankebudayaanMelayu 15 tahunkemudian.

PadaawalpemerintahanTun Abdul Razakyangmeletak-kan dasar-dasarterpenting bagi pembinaan penghidupanpolitik danekonomiMalaysia,diadakanKongresKebudayaanKebangsaanyang memperincidasarkebudayaankebangsaanitu: iaitu kebudayaankebangsaanharusberdasarkantradisirakyatasaldi rantau,unsur-unsurimigran yangsesuaidapatdiintegrasikan,manakala-Islam harusmenjadi alat penentuyang utama.Prinsip kebudayaankebangsaanMalaysia itujelasmerupakansatuusahauntukmendidikkelompokimigranakantradisi Melayudanserantaudan lebih-lebihlagi tentunyauntuk menolakkemungkinankebanjiran unsur-unsurasingdalamupacaradanpenghidupannasional.Usahaitu cukuplahsukarlantaransikap Malaysiayangselalunyaamat terbuka.Apalagi generasibukan Melayu yang dewasasudahcukupmantapdengancaradan sikaphidupnyayanglama.Dan segipembinaanbentukkesenianbaruyangintegratif mi tidaklahbegitu menarikdan belum banyaklagi hasilnya.Tetapicita-

102


cita kebudayaankebangsaanitu tercapaidan segi yanglain.Melalui pendidikanbahasakebangsaanyangmenyeluruh

disekolah-sekolahsejak16 tahunyanglampau,semuagenerasimudaMalaysiadan pelbagaikaum telahdibahasamelayukan.Generasimudayangberusiasekitar22 tahunsedangdiserap-kan denganbaiknyanilai-nilai setempatdanserantau.Hanyaprosesitu masihcubadibatasiataudineutralisasikanolehibubapasebahagiandaripadakalanganbukanMelayu lantarantakut pada dunia baru. Tetapi jelas perkarami merupakanpeperanganyang kalah, a losing battle. Dilihat dan pelbagaisegibahasaMelayuitu adalahsatu-satunyaalatyangpentingdan berkesandalam pembinaanbangsaMelayu yang baru,tenutamadan segi penpaduandan kebudayaan.PelaksanaanbahasaMelayu sebagaibahasakebangsaandi TanahMelayu,oleh kelompok Melayu yang berkuasa,dan yang amat ber-gantungpula pada bahasauntuk meneruskankepenibadian-nya, semuami tentulah tidak harus menimbulkansebarangmasalah.

Namundisitulahterletakmasalahnyasebenarnya.Walau-punbahasaMelayudirakamkansebagaibahasakebangsaandidalam perlembagaanMalaysia pada tahun 1957, tetapi pe-laksanaannyayangtegastidak pernahdilakukansehingga13tahun kemudianiaitu padatahun 1970. Sepanjang13 tahunyangpertamaitu pucukpimpinanMelayu yangkebanyakan-nyaberpendidikanInggeris,terumbang-ambingdalamketidak-pastian, sehinggalahpertempuranras tercetus pada tahun1969. Sepanjangdekad70-ansemuadasarkebangsaanyangberhubungdenganbahasa,kebudayaandan pendidikan di-laksanakandenganamat gigih. Dekad 70-an itu juga rupa-rupanyamelahirkansatukelasmenengahMelayu yangbarudan yangyakin, akibat dasarekonomiyangdimulakan olehTun Abdul Razak. Apabila memasukidekad80-an, pemimpindan teknoknatMelayu sekali lagi terumbang-ambingdalamkeraguan,antara perlunyabahasaInggerisdan pentingnyabahasakebangsaan.Tahun-tahunyang terakhir mi ditandaioleh keluh kehampaandanipadapejuang dan ahli bahasaMelayu terhadapmeningkatnyastatusbahasaInggenisdalampenghidupannasionalMalaysia.

103

DUNIA MELAYU

Masalahyangdihadapimi sesungguhnyatidak semudahsepentiyangkerapdikemukakanoleh kedua-duabelahpihak.PersoalannyaMalaysia terlalu kecil sebagaisebuahnegaramoden, terlalu kecil untuk memungkinkanpembinaaneko-nomi atau kebudayaankebangsaanyang agakautonomous.Lantaran itu jugalah maka PendanaMenteri Dr. MahathirMohamad,selalu mimpikan yang pendudukMalaysia seha-rusnya70 juta, danbukansekadar12 juta! PendudukMalay-sia yang 12 juta itu berbelahbagi pula antanaMelayu danbukan Melayu, dan pada tahap pertamadalam pembinaanbahasadankebudayaankebangsaan,hampirseluruhbebannyaterpaksadipikul oleh cendekiawanMelayu. Bakat dantenagadengansendirinyacukupterbatas.

Apabila tradisi Melayu itu dibuat sekianlamamerupakantradisi yangamat terbuka,yang selalu consumeristsifatnya,

termasukdan segiilmu pengetahuandanbahan-bahanbacaan,masyarakatMalaysiaselalurakusmenggunakanbahan-bahanyang diimport, dan jarang sekali ada dayauntuk menciptasendiri.SayasendiriselalumengistiIahkanbahanbacaanyangdiperlukandalam bahasasendini, tentulah mi sesuatuyangmustahil. Lagi pula pimpinan Malaysia cukup berbanggadenganketinggianteknologidanilmu pengetahuanyangdapatdicapainyasehinggakini, danmerekatentunyasangattakutperkarami tercicir dalamprosesperalihanbahasayangbelummenentu.Tetapidi sebalik itu pimpinan Melayu di Malaysiasebenarnyatidak mempunyaipilihan dan segi bahasa.

SeluruhsejanahnyamempenlihatkanyangbahasaMelayudan agamaIslam adalahalat penahankeperibadiannyayangterpenting,dan jikalau hilang salahsatuitu, maka lenyaplahkewujudannya. Kestabilan serta kesejahteraandesa-desaMalaysia sepanjangabad 70-an adalahakibat berfungsinyabahasaMelayu. Bahasaitu telah membina keyakinan dankemungkinanbagi ratusanribu anak-anaktani untuk me-luncurkandin keduniamoden.Demikianlahsegalatandayangmenunjukkan bahasaMelayu di Malaysia terpaksa diper-kembangkansehingga ke matlamat akhirnya dan dilema-dilema yang dihadapi sekarang adalah sementanasahajasifatnya.

104

8

KERJASAMA KEBUDAYAAN DALAMHUBUNGAN INDONESIA-MALAYSIA:

BEBERAPA TEROBOSAN

Alfitra Salam

Pengenalan

Malaysia dan Indonesiamempunyaipengertianyang sangatpentii~igdi rantau Asia Tenggarami keranadi kedua-duanegaratersebutterletak bentengterakhir pertahanankebu-dayaanMelayu. Bahkandapatpuladikatakan,maju mundun.nyakebudayaanMelayudi duniamisangatbergantungkepadaseberapajauh hubunganMalaysia—Indonesia.

Dalam dasanluár Indonesia,posisi Malaysia sangatlahmenentukan.Di sampingdilihat dan perspektifkeselamatan,juga faktor yang penting adalahpenjuanganbangsaMelayusendiri. KebudayaanMelayu sampai sekarangmerupakanfaktor yang cukup penting sebagai pembolehubah dalamhubungankedua-duanegara.Oleh sebabitu kerjasamakebu-dayaanyang sedangdigiatkan perlulah mendapatpenhatianyangsenius.

Hubunganpenibadipanapemimpin harustetapterpelihara.Di sinilah pentingnya diadakan saling mengunjungi parapemimpin dan tokoh-tokoh kedua-duabangsa. I~unjungankenegaraanYang di-PertuanAgong kelapanSultanIskandarke Indonesiapada bulan Disember 1985 adalah kunjungan

105

DUNIA MELAYU

rasmi yang pertamake luar negeni. Kunjungan mi sesuaidengan tradisi yang mula dinintis oleh pemerintahanDr.Mahathir Mohamad. Kunjungan rasmi pertama ke luarnegerioleh ketuanegarapemerintahanMalaysiaharuslahkeIndonesia dan demikian pula diharapkan daripada pihakIndonesia.Oleh sebabitu hubunganperibadiantarapemimpin-kedua-duanegara menjadi lebih penting, apa lagi apabilamengingatkanperubahangenerasiyangsedangdialami olehkedua-duabangsatersebut.

Dalammakalahmi akandihuraikansebenapajauh kenja-samakebudayaantensebutdapat terlaksana,terutama padamasaorde baru. Kerana padamasatersebut,denganadanyaperubahangenenasi,dan dijumpai generasimuda yang tidakmengalami masahubungan kekeluargaandan kebudayaanyang eratsebelummerdeka.Di sampingitu juga faktor dalamnegerimasing-masingneganasangatmempengaruhihubunganMalaysia—Indonesia.

Kolonialisme dan Bahasa

Telah banyak yang menyatakanbahawahubunganMalay-sia—Indonesia adalah hubungan saudara dekat. Memangsecarageografi hanyaSelat Melaka sajayang memisahkan,sedangkanfalctor kebudayaanmenunjukkanbanyakpersama-an. Tidak dapatdilupakanbahawagerakannasionalisIndo-nesia padaawal abad ke-20 banyak pula mempengaruhise-bahagian masyarakatMelayu. Kesemuami menunjukkansejarahkenjasamayangtelah berjalandenganbaik.

Kuasa asing yang datangmelaksanakaneksploitasi dirantaumi telah mempengaruhihubungankedua-duabangsatersebut.Kolonialismeyangdatangkemudian,bukansajame-rupakan campur tangansejarah di setiap daerah yang di-kuasainya,tetapi juga membekukansegalacorak hubungandaerahi. Dengankolonialismepula batas-bataspolitik danpentadbiranyangdulu lebih bersifat“mengalir” dan“kabur”,ditentukandandipastikan.Tenlepasdanipadadinamikadalam-an bataspentadbirankolonialismeBarat i, kemudianmen-jadi asaspembentukannegarakebangsaan.Pembakuanper-

106

KERJASAMA KEBUDAYAAN

batasan,sesuatuyangdalamhubungantradisi Asia Tenggaraadalah “pembekuan”, ternyata menjadi sumber Irrenentimeketika negarakebangsaantelah terbentuk.

British di Malaya dan kuasaBelandadi Indonesiatelahpun mencerobohkebudayaansetempat,yangkesannyamasihdapat dirasakan sampai sekarang.Bagi Malaysia masalahperkauman,mentalitimasyarakatdanbahasasedikitsebanyakmasihdirasakansebagaiakibatpenjajahan.Olehitu sangatlahtepatjika kita mengingatikembali celoteh“Abang Selamat”yangmengatakanbahawabangbaMelayu adalahbangsayangberasamalu apabila mereka tidak boleh bertutur bahasaInggerisdenganbaiksebaliknyaberasabanggaapabilamerekatidakbolehbertuturbahasamerekadenganbaik.Kecamanmipun datang daripada Profesor Dato’ Ismail Hussein yangmenyebut dengan suasanaAnglophila — dalam pengentianmerekayangtelah melihat danmenikmatikemungkinansatubahasaantarabangsadi sampingtidak begitu terbukakepadabahasaMelayu yangdinamik.

Di negaraIndonesiahampirsamadenganMalaysiadengansistemkehakiman,pentadbiran,pendidikantidak lepasdan-padapengaruhBelanda.Pemisahansepertimi tentunyamem-bahagiduadunia Melayuyangnampaknyasangatmerugikan.

Perjuanganbahasadi Indonesiacukup dramatis.Peng-gunaansecararasmi bahasaMelayu dijadikan bahasaIndo-nesia,merupakansuatukeputusanyangstrategis.

Sumpahyang dilakukan pada28 Oktober 1928 tersebutjusterumempunyaiwawasanyai~gsangatluas dalamerti katabahawaperjuanganbangsaIndonesiasendini tidak terlepasdanipadaperjuangankebudayaanMelayu. Dapatpuladikata-kanbahawasumpahtersebutmerupakanloncatandansejanahmodenbangsaIndonesia.Padahan mi seluruhpemudayangluhur sebagaiorangJawa,orangMinang,orangAmbon,orangMenadodanseterusnyamengadakanloncatandalamhati, fikir-an dan kesedaranserta dalam keseluruhanhidup mereka.Mereka mengadakanloncatansehinggamereka melihat dinmasing-masingsebagaiorang Indonesia,satu bangsa satutanahairdansatubahasa.

NegaraIndonesiayang terdini daripada360 etnik dan

107

DUNIA MELAYU

mempunyai300dialeksukuataudaerah,tentunyapenggunaanbahasaIndonesia tidak terlepasdaripadapengaruhbahasasuku. Beberapapengkaji dancendekiawanbimbangdominasibahasasuku mi, terutamaapa yang disebut proses“Jawa-nisasi”.

Berdasarkanpenelitian terakhir (KOMPAS, 24 Oktober1987)bahawasudahadaperkembanganyangsangatmengesan-kan. Penelitian tersebutmenunjukkanbahawabahasaIndo-nesiamulaimengubahbahasadaerah,sepertiJakarta,Maluku,KalimantanTimur danKalimantanBarat indeks komunikasibahasaIndonesiayang tinggi sebagaiwahanakomunikasiantaraetnik.Apabiladilihat daripadakelompokgenerasimudaterjadi perubahanyangcukupmengejutkan.Di JawaTengah,kelompokanak-anaklebih banyakmenggunakanbahasaIndo-nesiaiaitu sebanyak28% berbandingdenganorang dewasayang hanya6%. Sebaliknyabahasadaerahlebih banyakdi-gunakanoleh orang dewasaiaitu 88% benbandingdengananak-anakcuma69%.

Menanik juga apabmiadilihat penggunaanbahasaber-dasarkanumur. Penelitian tersebutmenyimpulkan bahawapenuturbahasadaerahyangdi bawah 50 tahun lebih sedikitdaripadayang berusia50 tahun ke atas. SebaliknyadalampenggunaanbahasaIndonesia.Ditambah juga dalam pene-litian tersebutbahawasedikitnya penggunaanbahasaJawasebagaibahasaberlapis dibandingkandenganbahasaIndo-nesiayang belum memiliki perlapisan.PenggunaanbahasaIndonesiaoleh ‘masyarakatCina di Indonesia(berdasarkankajian daripadaHarian Indonesia, sebuahhanian separuhberbahasaIndonesia,separuhberbahasaCina),menunjukkanbahawapenggunaanbahasaCinasekarangterhadpadaumur50 tahunke atas.Sebaliknyamerekayangberumur50 tahunkebawal sudahtidak menguasaibahasaCina lagi. KhususnyapenggunaanbahasaIndonesiaolehperanakanCinatingkatanlanjutan atas,sekarangsudahberanimenulis dalam bahasaIndonesiayangbaik dan betul.

Dengan penelitian tersebut,mungkin kekhuatiranakandominasi bahasa4aerah mungkin dapat berkurang tetapihilangnya samasekáli pengaruhbahasasuku atau daerah

108

KER.JASAMA KEBUDAYAAN

terutamadalamsasteraadalahtidak mungkin. CatatanJacobSumadjo yang mengatakanbahawadaripada180 novel dantahun 1920-ansampai 1970-an, penulisketurunanJawaben-jumlah 57 onang,55 orangketurunanMinangkabau,19 orangketurunanBatakdan13 orangketurunanSundaadalahsangatmenanik.Begitupula settingpadatahun1970-anjusterudomi-nasi JawaTengah,setelahperubahansebelumnyadi JakartadanSumateraBarat. Tentunyabahasapenulisnovel tersebuttidak terlepasdanipadakonteks setting dan keturunanpe-nulis.

Daripada Konfrontasi Menuju Sindrom Konfrontasi

Sebagaipuncaknya pengaruhkuasa asing tersebutadalahsejarahhitam hubunganMalaysia—Indonesia,yang disebutkonfrontasi, telah menodaipersahabatanyangterjalin lama.PerjanjianJakarta,11 Ogos1966,membawababakbaruuntukmenjalin persahabatanyangtelah luka.

Adabeberapahal yangpenting dalamrujukan kedua-duaneganatersebut.Pertama,tidak adanyapihak orang tengahdalam rujukan tersebut, dan kedua, begitu cepat prosesrujukan konfrontasi in Kedua-duafakton mi menunjukkanbahawa rasa pensaudanaantersebut masih dinasakanolehkedua-duabelahpihak, yangdapatdijadikan modal dan men-jalin kembali hubungankedua-duanegana.Konfrontasi me-rupakanpelajaranyangberhargabagi kedua.duanegana.Ben-hubungandenganrantau Asia Tengganami hikmah yangdidapatiadalahlahirnyaorganisasiASEAN. TentunyaMalay-sia dan Indonesia menyedari akan kedudukannyasebagaitunggak perjuanganorganisasiserantauin Kesedaranmisangatdirasakanolehkedua-duanegarasebagaisaturumpunMelayu danterdapatnyabanyakpersamaandalam aspekke-budayaan,di sampingmempunyaihubungansejarahyangtelahlama.

Pemenintahordebarutelah bertekaduntuk lebih banyakbekerjasamadalamsegalaaspek.Setakati, kerjasamaketen-teraanmerupakankerjasamayangsangatmenonjoljika diban-dingkandenganbidangekonomi,politik, budayadanbahasa.

109

DUNIA MELAYU

Persoalanyang banyakmenggangguadalahkepentinganke-bangsaanyangberbeza.

Dalambidangpolitik sejaktahun1967 hubungankedua-dua negara lebih banyak tertumpu kepada penmasalahanASEAN. Namun sejak penubuhanorganisasiitu kerjasamayang banyak ditentukan oleh kepentinganneganaanggotayangmasihsangatsensitifterhadapkedaulatan,sehinggapen-timbanganpolitik sangatmenentukanorganisasiin Kerja-samanegaraASEAN dalam bidangekonomi denganpertum-buhanyangcukuptinggi, bukanlahhasil kerjasamaserantau,tetapi hasil pembangunannasionalnegaramasing-masing.

Dalam hubunganbilateral antara Indonesia—Malaysia,pensoalanpolitik dan ekonomidan juga kebudayaan,masihdirasakanada ganjalannya.Dan segi penyelesaianmasalahyang dihadapioleh kedua-duaneganami, masih dirasakankebimbanganakantimbulnya ketidaksefahamanataukadang-kala munculnyaperumusanbensetujuuntuk tidak bersetuju.Keadaanmi mungkin disebabkansindrom konfrontasi itumasihadapadakedua-duanegaratersebut.

Penglibatanrakyat dalam hubungankedua-duanegaraadalahsangatpenting. Bukankahdasarluar yang akanme-libatkankepentinganrakyatbanyakmemenlukanmasyarakatluar? Kenjasamakebudayaanadalah jawapan untuk lebihmendekatkanpersaudaraankedua-duanegana.Dan beberapahal yang menjadi permasalahanakan menjadi fokus. pem-bicaraan.

KerjasamaKebudayaan

Perjanjiantarikh 26 Januani1967 di Bogor adalahperjanjiankebudayaanpertamapadamasaorde baru.Hal mi diperkuat-kanlagi denganperjanjianpersahabatanantaraIndonesiadanMalaysiayangditandatanganipada17 Mac 1970 antanaAdamMalik (pihak Indonesia) denganTun Abdul Razak (pihakMalaysia).BagipihakIndonesiabukansetakatperjanjiansaja,dan segi politik dalam negeni pihak Indonesia pun sudahmembuat undang-undangtentang penanjian persahabatankedua-duanegara. Undang-undangtersebut yang ditanda-

110


tangani oleh PresidenSuharto merupakangambaranpeme-rintah Indonesiabertekaduntuk mengadakanlebih banyakkerjasamadenganMalaysia.

Terdapatbeberapahal dalamaspekkebudayaanyangdi-tekankandalamperjanjiantersebutiaitu dan segipendidikandan penelitian pertukaranpara seniman,pengaliran bahanbacaan,pamerandan pestakebudayaan,pertukaranpemudadanjuga badan-badanolahraga.

Kenjasamayang sangat penting adalah dalam bidangbahasa.Komunikasi23 Mei 1972mencakupejaanyangdisem-purnakan dalam usahamembentukjawatankuasatetap ben-sama tentang pengembanganbahasa kebangsaanmasing-masing adalahusahauntuk menyatukanbahasakedua-duanegara.

Danipadapelbagaiperjanjiantersebut,suatukesanyangkita dapati adalah adanyabeberapaperjanjian yang tidakdapatdilaksanakandenganbaik. Bukankahsekarangtimbulbanyakpersoalanyangmelandahubungankebudayaankedua.duanegara?Timbulnyaprasangkayangtidak baik olehmasya-rakat Malaysia terhadapIndonesia,masalahcemburutelahmemburukkanhubungankebudayaankedua-duanegara.

Ada beberapapensoalanyang timbul seperti masalahkerjasamafilem, masalahperdaganganbuku dan masalahkemasukanpenyanyi Indonesiake Malaysia. Padahalkalaudiperhatikansecanaseniuskenjasamatersebutapabilaberjalandenganbaik,justeruakanlebih membaikkanhubungankedua-dua negana.Kecacatantensebuttidak boleh didiamkan saja,tetapi perlu penyelesaianyang menguntungkankedua-duabelahpihakuntukmelihatmasalah-masalahyangtimbul dalamusahakenjasamayangmenjadimasalahdi atas.

Kerjasamadan SegiPerfileman

Persoalan yang timbul adalah ketidakseimbangan anusperdaganganfilem antaraMalaysiadenganIndonesiakeranaselamami kerjasamatersebutlebih banyakmenguntungkanpihak Indonesia.Sorotanyang cukup pedasadalahdanipadaPensatuanPenenbit, Artis dan Karyawan Filem Nasional

111

DUNIA MELAYU

Malaysia (PAKAR) yang pennah mengusulkanaganpeme-rintah melarangfilem Indonesiamasukke Malaysia, sebagaitindak balastenhadapfilem Malaysiadi Indonesiayangtidakmendapatsambutan.Untuk mengatasihal tensebut,kedua-duapihak iaitu PT PERFIN (Indonesia)dan FINAS (Malaysia)telah melakukanbebenapausahaagan filem-filem Malaysiadapatditayangkandi Indonesiasebagaimanafilem Indonesiaditayangkandi Malaysia.

Kempenyang dilakukan oleh kedua-duabelah pihak diIndonesiaadalahpenayanganfilem MalaysiaDia Ibuku yangdihadini oleh Ibu Tien Suhantodan onangpenting lainnya.Kempenmi merupakanusahatayangankeduakerana filempertama SumpahSemerahPadi tidak mendapatsambutanmasyanakatsetempat.Sebagai langkah selanjutnya adalahusahamenayangkanfilem MalaysiasepertiAbangdan TiadaEsokBagimu,yangmerupakanpnojekcontohyangdiharapkanagarlebih filem Malaysiadapatmasukke Indonesia.

BahkanpemenintahIndonesiasudahmenyatakanbahawafilem Malaysia sudah diperlakukan sebagaifilem nasionalIndonesia.Kini penerbitanfilem bersamasedangdigalakkan.Denganpenayanganfilem penenbitanbensamatersebuttentu-nya membukajalan lebih banyakfilem MelayuditayangkandiIndonesia.Ini tenbuktidengantermeterainyaperjanjianbulanSeptember1985 antaraproduserMalaysia (Aniko Sdn. Bhd.)denganproduserIndonesia(PTGarudaFILM) untukmembuatsebuahfilem penerbitanbensamadenganjudul Gadis HitamPutih yang dibintangi oleh bintang-bintangfilem kedua-duabuahneganadenganpembiayaan50% —50%danhasilnya60%Indonesiadan40% Malaysia.

PennahjugadilakukanolehDivisi Malindodenganmenye-lenggarakansuatu“Minggu Filem Malaysia” di Jakartayangdiisi denganfmlem Melayu tahun 1950-andan filem yangter-baru.Tayangantersebutbenlangsungselamaseminggumulai8 Februani1986di TamanIsmail Manzuki(TIM). Di sampingitujuga filem Malaysiatidak perlu bersaingdenganfilem neganaAsia yanglain keranamenunutdaftar import, filem Malaysiasudahdiklasifikasikansebagaifilem nasional.

112


Usahayangsedangdilakukan sekanangadalahmening-katkanpengalamandalambidangperdagangandanpemasaranfilem dengancarabertukar-tukarpengalamandenganmeng-hadiri festival,pengkajiankemajuanteknologikomunikasi.

Memangnyakejayaanatau kegagalanpenjanjiankerja-samatersebutmasihbergantungkepadakesungguhankedua-duabelahpihak, dantidak kurangpentingnyaialah masalahbahasayangmasihmenjadi hambatan,di sampingpensoalanseleramasyarakatyangbenbeza.

PengaliranBahan Bacaan

Untuk mempercepatproseskemantapanbahasaMelayu ialahdengan pengaliran bahan bacaan. Pada mulanya memangbenaradahalangankemasukanbuku ke Indonesia,tetapi be-benapadasarpemenintahIndonesiayangkini membukapintukepadabuku Malaysiatelahdikeluarkan.Kebijaksanaanten-sebutadalah:1. BahasaMalaysia sudah diakui oleh Kementenian Per-

daganganIndonesiasebagaibahasaasing,keranaapabiladianggapbahasaMelayu/Indonesia,peraturanIndonesiamelarangmasukhasil cetakandenganbahasayangsama.

2. Telah dilaksanakankerjasamaIkatan PenerbitanIndo-nesia (IKAPI) dan PersatuanMalaysia yang ditanda-tanganmpada tarikh 2 Disemben 1985. Kesempatanmimerupakanlangkahuntukmempenlancarlalu lintas bukuantanakedua-duanegara.

Dalam perjanjian tensebut termaktub pula usaha salingmenjagadanmengawasikepentinganhakcipta.

Kerjasamapenlindunganhakcipta itu sebetulnyasudahtenlambatkeranacetak rompak karya sastena,seni dan ilmuIndonesiadi Malaysiasudahberlangsungsejaktahun1950-anyang meliputi rakaman lagu-lagu dalam pining hitam ataukasetdan percetakanbuku.

Masalahmi dianggapperlukenanakegiatancetakrompakkarya sastenatersebuttelah menimbulkan banyakreaksi dikalangan penulis dan pencipta. Apa lagi jika perkara mimenyangkuthubunganantaranegarayang boleh menimbul-

113

DUNIA MELAYU

kan kerugiandanmerosakkanhubunganbaik sesamanegara.Hanyadengankerjasamatersebutcetaknompakkaryasasteradapatdihindarkan.

Terdapatbeberapafaktor yangdapatmenghalangmasuk-nya buku Malaysia ke Indonesia. Pertama,makiumat yangsangatkurangtentangMalaysia, terutamamasyarakatIndo-nesiatidak begitumengenalicendekiawandanpenulisMalay-sia. Kedua,banyakmasyarakatyang tidak tahu akanbuku-buku terbitanMalaysiayangbaik. Kekuranganmaklumatmisangatmempengaruhiminat pembeli masyarakatIndonesia.Setakatmibelumadaiklan yangmemberimaklumatyangjelastentangbuku ataumajalahMalaysia.

KebijaksanaanKota Kembar danSeniBina Bangunan

Dalam kerjasamakebudayaan,dasankota kembaryang di-lancarkanoleh pemenintahorde banu,merupakansuatu halyangbaru. Maksudkota kembardi sini adalahadanyakenja-samaantarakota di Malaysia dengankota di Indonesiayangmempunyaibanyakpersamaandalamaspekkebudayaanataumempunyaihubungansejarahyangsangatkuat. Setakatmiyang sudahmula benjalanadalah antaraSerembandenganBukit Tinggi. KunjunganYang DipertuanBesanNegeniSem-bilan dannombongannyapadatanikh 19 sampai23 Ogos1985merupakansuatu proseske arah mewujudkankota kembantensebut.

Gelaran kebesanan“Perkasa Alam Johan Berdaulat”kepadaYang DipertuanBesarNegeri Sembilandikurniakan,dan SeminarKebudayaanMinangkabaudiadakan,yang me-rupakan acaradalam kunjungan tersebut. Tentunyadalamacaratersebuttidak timbul masalahlagu kebangsaankeranapersamaanadatantaraMinangkabaudenganNegeniSembilan.

Ada kecenderungankota kembar mi akan mendapatsambutandaripadabeberapakota di Malaysia mahupundiIndonesia, seperti kemungkinan rancangan kota kembarMelaka—Padangdan kemungkinankot.a kembar Padang-KotaBharuyangpennahdisuarakanolehMajlis Belia NegeriKelantan.Begitu pula keinginan Johor Bahru untuk meng’-

114


eratkanlagi hubungandenganKotaPekanBaru(Riau).Usaha-usahasepertimi seharusnyamemerlukankesungguhankedua-dua pihak keranamasihbanyaklagi daerahatau kota yangmempunyaihubungansejarahyang telah terjalin padamasalalu. Untuk itu penelitian ke arah mi sangatlahdipenlukan.

Jika pelaksanaankota kembar tersebutdapat berjalandengan lancar, tentunya hubungan kebudayaan, khususkomunikasi antara kebudayaanpun berjalan secaraben-terusan. Banyak ~spek yang terlibat dalam hal mi sepertibidang pelancongan,ekonomi dan hubunganpersaudaraanjuga semakindekat.

Kerjasamadalam seni bina pun tidak ketinggalan. Initerbukti apabilaSultanJohor,yangwaktu itu menjadi Yangdi-PertuanAgong melaluiKedutaanBesarRepublikIndonesiatelahmemintacontohgambar“rumahBugis” yangakanditirudalam pembinaanistanabaruSultanJohor.Sultan Selangoryang juga keturunanBugis sudahlebih dahulu mendirikanistanabarudenganbentukBugis. Istanatersebutdidinikan diibu kota Selangoryang baru, Shah Alam, dan diberi namaIstanaKayangan.

Begitu juga denganYang Dipertuan Besar NegeniSem-bilan yang meminta contoh bangunanMinangkabauuntukdijadikan contoh dalampembinaanistanabanuyangtenletakdi NegeniSembilan.BentukrumahMinangkabaujuga dijadi-kan contoh Menteni Besar Negeri Sembilanuntuk membinapejabatKerajaanNegeri.Tidak ketinggalanjugaperusahaanKeretapi Tanah Melayu telah siap membina sebuahstesenkeretapi yang baru di Bukit Mertajam juga denganbentukMinangkabau.

ProsesPenyatuan Bahasa

Penyatuanbahasaadalah kunci untuk menyelesaikanpen-soalanyangbanyakmenghalanghubungankebudayaanantaraIndonesiadenganMalaysia. Oleh itu sehinggakini masihten-dapat kejanggalan yang wujud, apabila dibangkitkan soalkebanyakanmasyanakatIndonesiatidak begitu faham danmengerti apabila mendenganonang Malaysia bertutur se-

115

DUNIA MELAYU

dangkansebaliknyaramai onang Malaysia yang faham pen-cakapanorangIndonesia.

Kejanggalanmi sebetulnyabenlakukeranaonangMalay-sia sentiasaterdedahkepadabuku-buku dan Indonesia.Pe-nyatuanbahasakedua-duabelah negara,kebebasanlaluanpenenbitandanperkara-perkanalain sepertipendidikan,sainsdanteknologipenlu mendapatpeluangyangsama.

UsahayangcukupmenonjolsampaisekarangadalahyangdilakukanolehMABBIM (Majlis BahasaBruneiDarussalam—

Indonesia—Malaysia). Tujuan utama majlis mi ditubuhkanadalah untuk menyelanaskansistem ejaan bagi kedua-duabahasaIndonesiadanMalaysia,denganmenyediakanpedomanumumtentangperistilahandantatabahasa.Padatahun 1975Majlis telahmenghasilkanpedomanejaandanpedomanumumperistilahan untuk bahasa Indonesiadan Malaysia. Kerjakeras Majlis mi patut dihargai. SehinggaSidangke-26yangberlangsungdi Jakartapada8—11 Jun 1987, MABBIM telahmenyelaraskanlebih 108 ribu istilah untuk lebih 70 bidang,subbidangdan sub-subbidangilmu.

Di sampingitu juga terdapatpersetujuanyangbenhubungdenganpemakaianistilah, iaitu bensetujumenggunakanisti-lah-istilah yang telah mantap kedua-dua negara tersebutwalaupunbenbeza.Istilah dalambidangilmahanya88% yangdapatdisamakan,sedangkanyangberbezatidak sampai 10%.

KejayaanMABBIM mi tentunyatidak banyakbergantungkepadaMajlis tensebut.Memangbanyaksuarasumbangyangdilontarkan kepada MABBIM yang dikatakan kunang her-wibawa dan bahkanada yang mengatakanbahawakunangmasyarakatdi kampus.Pensoalantersebutsebetulnyatidaktimbul andaikataunivensiti tersebuttenbukauntuk mengem-bangkanbahasaMelayu.

SelainsidangMABBIM, satukerjasamalagi tetapdalambidang kebahasaanialah melalui “Timm Istilah Hidnologi”(sekanangdisebut Hidromateorologi) yang mendapatbiayadanipadaUNESCO. Tidak kurang pentingnyakenjasamake-bahasaanyangbenkembangdenganbaik ialah “Kuliah Bahasadan Sastera Indonesia” yang diadakan oleh UniversmtiNasional(UNAS) Jakarta.Kuliah mi dibuka sejaktahun 1968

116


dansudahberjalanselama19 tahun.Pesertakuliah umumnyaterdini daripadapara guru, lulusannya banyak tersebardipelbagaipejabatdan majoriti mengajardi seluruh sekolahmenengahseluruh Malaysia. Bahkanantaralulusannyame-lanjutkansiswazahlanjutandi luannegeni.Sebanyak150orangSarjanaMuda (BA) dan15 orangSarjanalengkap(Drs) teiahdihasilkanoleh FakultasBahasadanSasteraUNAS mi.

Penyelenggarakuliah di Malaysia ialah KesatuanGuru-Guru MalaysiaBarat (KGMMB). Bahan-bahankuliah tertulisdikinimkan dan Jakartadan secaraberkala para pensyanahbenkunjung ke Malaysia untuk membenikan kuliah dalambidangmasing;masing.Kuliah mi padamulanyahanyadiikutioleh peserta dan SemenanjungMalaysia. Kini ia meluassampaikeSarawak,Sabah,SingapuradanBruneiDarussalam.

Bebenapasumbanganyang sangatmembantukerjasamakehudayaanmi misalnyakegiatanpenyelidikan,seminar,sim-posium,pertemuanilmiah, kunjungantimbal balik misi kese-nian danpameranbudaya.Sejauhmi kegiatanyangtenusdi-adakanialah Dialog Utara, PertemuanDunia Melayu, Perte-muanNusantaradanbanyakpertemuanilmiah lagi yangmem-bahasmasalahsasteradanbahasa.

Dalamhal mi penulisingin menyatakanpenghargaanten-hadapkegiatan yang dilakukan oleh GAPENA (GabunganPenulis Nasional)yang telah banyakmengadakankegiatankhususnyatentangbahasadansastera,danmenumpukanpen-hatianyangseniusterhadapperkembanganbahasaMelayu dirantaumi.

BeberapaKerjasamaKebudayaan

Dapat dmkatakanbahawaselamami kerjasamakebudayaanantaraIndonesiadenganMalaysia masihbelumjnemuaskan.Dua persoalanpokok yang menjadi penghambatkerjasamatersebutialah kekuranganmakiumat dan masalahbahasa.Kekunanganmakiumatmi sangatdirasakanoleh masyarakatIndonesiadan begitu pula masyarakatMalaysia (khususnyagenerasimuda)yangtidak mempunyaiikatan samasekali.

Media elektronik Malaysia terutama TV3 dan RTM

117

DUNIA MELAYU

memangsudahmenjangkauIndonesia,namunmasihdi sekitarkawasan Medandan sekitarnya(SumateraUtara), dan be-benapahotel dan rumah onang perseonanganyang memilikiparabolayangdapatmenghubungiacaratelevisyenMalaysia.Begitu pula Radio Malaysia dan Radio Republik Indonesiatelah menjalankanacanaTitian Muhibah setiaphan Ahadpukul 12tengahhan selamasatujam.Tetapipenginimdanyangbanyak mengisi acara tersebut masih pendudukdi sekitarSumatena,khususnyaAcheh danRiau.

Untuk mengatasihal mi tentunyabebenapausahaperludiadakanbagi memungkinkanmaklumattensebutmenangkum~egala aspekkehidupandi kedua-duanegaratersebut. Ten-utamasekali maklumatyang disalurkankepadamasyanakatIndonesiatentangsegalaaspekkehidupandi Malaysia.Usahatersebutdapatdilakukandenganbeberapacara:1. Buku dan majalahserta akhbarmerupakanmedia mak-

lumat yang paling sesuai.Usahayang sangatmendesakdilakukan adalah membuatiklan tentangbahanbacaansecanabesar-besanandi akhbar terbesandi IndonesiasepentiAkhbanKOMPASdanSUARAPEMBAHARUANdan boleh juga denganmelakukannesensidi akhbanten-sebutatau di majalahmingguan TEMPO denganeditoryangsangatpopulardi Indonesia,Usahasepertimi tentu-nya memenlukanpengonbananbiayayangbesardan jugapendekatanpenibadiyangtidak kunangpentmngnya.

2. Supayadapatdilaksanakansecepatmungkin, PersatuanPenenbit Buku Malaysia membuka Clearing House diJakarta yang akan benfungsi sebagaipusat penyalirantunggal buku-buku Malaysia yanghendakdipasankandiIndonesia. Sebaliknya walaupun buku~bukuIndonesiabebasmasuk ke Malaysia, tetapi menurut perjanjianIndonesi,~ijuga akanmembukasebuahClearing HousediKuala Lumpur untuk tujuan yangsama.

3. Membinakerjasamayanglebih konknit antarauniversiti.Oleh sebabpenglibatancendekiawankedua-duanegaradalam usahabensamamembentuk tnadisi ilmu, dalambahasayangsamaoleh kedua-duapihak, sangatlahmen-desak. Beberapa perjanjian antara universiti/institut

118


sebenarnyasudahditandatangani.Antara lain UnivensitiKebangsaanMalaysia (UKM) denganInstitut TeknologiBandung(ITB), UKM denganUniversitasAinlangga,UKMdenganUniversitasGadjah Mada. Semuaperjanjianten-sebutditandatanganiserentakpada26 Jun1973. Setakatmi yang mula menampakkanbenih yang baik dalamkerjasama mi adalah antara Jabatan Antropologi-SosiologiUKM denganJabatanAntropologi UniversitasPajajaranyang telahditandatanganidua tahunlepas.

4. Perlu difikirkan penubuhan sebuah institusi untukmembinapengembanganbahasasecarabersama.Ini sesuaidengan kekhuatiran Sutan Takdir Alisyahbana yangmengatakanbahawa setakat mi bahasa Malaysia danIndonesia berkembangsecara sendinian tanpa adanyakomunikasiyangbaik.

Penutup

Dengandemikian,adatiga faktonpentingyangmempengaruhikerjasamakebudayaanMalaysia—Indonesia.Pertama,faktorkepimpinan,onientasidanpemikiranseonangpemimpinbangsatersebut sangatlahmenentukancorak hubungan tersebut.Kedua,pemerintahyangmenjalankanhubungantersebut.Ke-sungguhanpemerintahadalahkunci kebenhasilankenjasamakebudayaanyangakhinnyaakanmempereratkerjasamadalamaspekyanglain. Dan yangtenakhir adalahsokonganrakyatyangmerupakanmodalyangmenggerakkankerjasama.Dalamhal mi terutamanyaialahpihak swastadanbadan-badansuka-rela.

RUJUKAN

Hall, D.G.A,1954,History of SoutheastAsia, London:Mac Millan.Mackie,JA., 1974,Konfrontasi:TheIndonesia— MalaysiaDispute1965

— 1966,KualaLumpur: Oxford UniversityPress.KOMPAS,24 Oktober1987.PertemuanDunia Melayu 1982, KualaLumpur: Dewan Bahasadan

Pustaka1987.Zainal Abidin Bakar, 1987, “MABBIM sebagaiJambatanBahasa

Serantau”,kertaskerjayangdibentangkandalamHan Sastera87 pada15—18 Oktober 1987 di Kuantan,Pahang.

119

9

PERANCIS (BARAT) MELIHAT DUNIA

MELAYULaurent Metzger

Dunia Melayu tidak merupakansatumatlamatbagi Perancissepertibebenapadunia Asia yanglain, misalnya India, yangdijelajahi dan diduduki oleh Perancispadaabadke-18, Chinayang didatangi oleh Perancispadaabadke-19dan Semenan-jung Indocinayangdijajahi oleh Penancispadahujung abadke-19.Walau bagaimanapun,dunia Melayu tidak begitu asingkepadaPerancis.DalamsejarahduniaMelayumemainkantigaperanan:

1. DunmaMelayumemainkansatusifat exoticatauluar biasa.2. Dunia Melayu memainkanperananilmiah.3. Dunia Melayu memainkanperananpenting dalambidang

sasteradanbahasa.

Kemungkmnanbesar oleh sebabdunia Melayu tidak di-kenali sangatoleh Penancis,maka dunia Melayu dianggapsebagaisatu dunia luar biasa, atau satu dunia impian dankhayalan.Misalnyanamakapalyangdinaiki olehwatakutamadalamdramaMarcel Pagnolyangbertajuk“Manius” dinama-kan “La Malaisie”. Satu contoh lain ialah “Les Lettnes deMalaisie” (Surat-suratdan Dunia Melayu) yangditulis olehPaulAdampadatahun1898.1Sebenannyasurat-suratitu bukan

‘Lihat makalahyangditulis olehProf.D. LombarddalamArchipel7 1974.

120

I’ERANCIS MELIHA’l’ DUNIA MELAYU

sajamenunjukkansatusifatluar biasa,tetapi satusifat utopikpula.JadiduniaMelayumenjadisatuduniakhaskepadaorangPerancisyangmembawaunsur-unsuryangtidak wujud dalamdunia yangdikenali.

Lagipun oleh sebabsecarakebetulanbunyi-bunyibahasaagak dekat, nama dunia Melayu seringkali menimbulkanperasaankurangsenangataukurangmesra.“Malaise” dalambahasaPerancisbenmaksudsatu keadaankurangmesraataukurangselesa.Jadipermainanperkataanmi seringkalimunculdalam kanangantentang dunia Melayu yang diterbitkan diPerancis.Misalnya pada16 November1987 majalahmingguanLe Point yangterbit di Parismengandungisatumakalahyangbentajuk“Le grandmalaise”, iaitu satunencanatentangper-golakan perkauman di Malaysia. Penyain abad mi JeanCocteau(1889—1963)jugaturutmemasukpermainankata-kata.Dia pernah memanggil ibu kota Malaysia sebagai“Kualal’Impure” yangbermaksud“kurang murni”, oleh sebabbunyi“lumpur” dan“l’Impure” hampir-hampirsama,terutamasekalisekiranyanamaibu kotaMalaysiadisebutoleh orangPerancis.

Namunsifat mi sangatringandantidak begitu berkesanwalaupunmasih adadalam alam pemikiran orang Perancis.Sifat kedua lebih menarik, iaitu dunia Melayu memainkanpenananpenting sebagai satu bidang penyelidikandan pe-ngajaranbahasadan kebudayaan.

Seperti yang dicatatkan oleh Profesor Russell Jones,bukan London yang pertama menawarkankursus BahasaMelayu atau universiti yang mempunyai satu kerusi khasuntuk BahasaMelayu. Di Eropah universiti pertamayangmembuatkerusi itu ialah Universiti Deift di negeniBelandapadatahun1842.DuatahunkemudianSekolahBahasa-BahasaTimur yang terletak di Paris ikut serta dalam pengajaranbahasaserta kebudayaanMelayu. Kedua-duauniversiti itumendahuluiSOASdi London.2

Antarapakar-pakarPerancistentangdunia Mel ayudalamsejarah satu nama sening muncul, iaitu Pierre Favre

2Lihat Dr. Russell,Johes1984, “An Outline History of theF~arIyrpwentiethCentury”, Archipel 28, Paris.

121

DUNIA MELAYU

(1812-1887).Hasil penyelidikanPierreFavreagakluar biasa.KamusPerancis-Melayuditerbitkandi Viennapadatahun1872dan kamus Melayu-Perancisditerbitkan pada tahun 1875,sebuah buku tatabahasaditerbitkan setahun kemudian.Kedua-dua kamus Favne yang ditenbitkan sebelum kamusWilkinson merupakansatu usahayangcukup menarik.

Unsur ketiga yangpenting dalam perkembanganpenga-janan bahasa Melayu di Perancis ialah pelancaranjurnalArchipel pada tahun 1971 (pada tahun yang samamajalahDewanSasteradilancankanolehDewanBahasadanPustakadiKuala Lumpur). Sejak tahun 1971 dua keluaranArchipel di-terbitkan tiap-tiap tahun. Archipel merupakan salah satujunnal yangpaling menarikyangditerbitkan tentangMelayudan di luar dunia Melayu.

Unsur keempatdalamsejarahpengajaranbahasaMelayudi Perancis ialah penerbitan Kamus Bahasa Indonesia—Bahasa Perancis pada tahun 1984 oleh Pierre Labrousse.Kamus itu yang dinanti-nanti merupakan satu peristiwapentingdalam perkembanganbahasaMelayu di dunia Barat.

Akhirnya perananyangpaling besaryangdimainkanolehdunia Melayu di alam Perancisialah pengaruhbahasasertakesusasteraan.Oleh sebabbiasanyakamus-kamusdi negeriPerancismenunjukkan asal usul tiap-tiap perkataan,makasenanglahuntuk memastikan asal usul semua perkataan.Jikalau kita merujuk kamus Le Petit Robert kita mendapatibahawabeberapaperkataanPerancisberasaldaripadabahasaMelayu. Di sini kita boleh mengemukakanbeberapacontohyang bukan saja membuktikan sedikit pengaruh bahasaMelayuke atasbahasaPerancistetapi pengaruhmi bukanlahbaru. Misalnya perkataan“caéatoes”dalam bahasaPerancissudah timbul pada tahun 1659. Sebenarnyaperkataanituberasaldaripada“kakak tua”. Ta menyerapmasuk ke dalambahasaPerancismelalui bahasaJermandan kemudiannyamenyeberangsempadan.Nama jenis monyet “orang outan”(daripadaorangutan)sudahadadalam bahasaPerancispadatahun1764. Kadang-kadangadasebabter.tentuyangbolehdi-perhatikandalam pemakaianperkataanasing. Misalnya pe-

122

PERANCISMELIHAT DUNIA MELAYU

nulis Stefan Zweig dan Australia tenkenalpadatahun 1932dengansebuahcerita pendekyang ditenjemahkanke dalambebenapabahasaEropahyangbentajuk Amok . Sejak pener-bitancenitapendekitu semuapembacasasteradi Enopahmem-pelajanimakna“amok”.

Di sampingbahasa,beberapaunsunkesusasteraanMelayudidapati dalam kesusasteraanPerancis. Salah satu ialahpantun Melayu. Seperti yang telah dikaji oleh ReneDaillie,penulisagungPerancisVictor Hugo(1802—1885)menterjemah-kan salahsatupantundanipadaMarsdendanmengemukakanjenis sasteraitu kepadapana pembacasastenadi Penancis.3SelepasusahaVictor Hugo itu dalamkaryanyaLes Orientales(1929)beberapatokohsasteralain mengikutnyadanmengambilbentuk pantundalam sajak merekasepenti Lecontede Lisle(1818—1894)danBaudelaine(1821—1867).Jadi pantunmemangtimbul padasuatu ketika dulu dalam sasteraPerancistetapikami tidak boleh menyatakan,sepentiC. Hugo Holman,yangdisebutdalam karanganKumpulanPantunMelayu yang di-selengganakanoleh Zainal Abidin Bakar(DBP 1983)bahawa“PenganuhpantundalampensuratanPerancisamatlahsebatidanmendalam,sehinggabentukpantunitu dianggapsebagaisalahsatu bentuk puisi Penancisyang paling sofistikated”.Sebagaikesimpulandalamhal mi, percubaanmenulisbeberapasajakdenganmenggunakanbentukpantunmemangadatetapiusaha itu, walaupun dibuat oleh beberapapenyair agungPerancismasih menupakansatu pencubaandan tidak lebihdanipadaitu.

Bagi beberapa onang penulis Perancis, duñia Melayusudahmenjadi latanbelakangkarya meneka.Misalnya bebe-rapaorangcendekiawandanpenulisPerancispernahmelawatdunia Melayu dan kemudian mencenitakanlawatan merekasupayapembacaPerancisdapatmengenalidunia itu. Antaratajuk-tajuk buku yangmenanikialah kanyaBraude SaintPolLias yang mencenitakanbagaimanabeliau berjalan di atasseekorgajahdi antaraTaiping danKuala Kangsarpadaabad

3Lihat Rene Daillie, 1988, Alam PantunMelayu, Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka.

123

DUNIA MELAYU

ke-19.Karya Perakat LesOrangsSakai, Voyageal’Interieur dela Presqu’ile Malaise (Perak dan OrangSakai,Perjalanandidalam SemenanjungMelayu) diterbitkan di Paris oleh Plonpada tahun 1883. Robequainyang menulis beberapakanyatentangVietnam juga menulistentangdunia Melayu. KaryaMondeMalais (Dunia Melayu).yang ditenbitkan padatahun1946 mengemukakandan menghuraikanbentuk kampungMelayu kepadaparapembaca.

Jadi dunia Melayu telah menjaditajuk cenitapenjalanandan pengembaraandan juga bahanuntuk bebenapakajianilmiah. Misalnya beberapakajian JeannaCuisinier tentangwayangkulit di Kelantan ataubebenapaunsurmitos Melayuseperti“semangat”.

Beberapabuah novel juga ditulis dengandunia Melayusebagaialamnya. Di antaranovel-novel itu yangpaling ben-kesandan yang paling digemari ialah Malaisie, karya HenriFouconnieryangditenbitkanpadatahun1930. Novel tensebutmendapathadiah yang paling tinggi pada tahun itu dalambidang novel, iaitu hadiah Goncount.Dengan mi novel itumendapatsambutanyangluasdi Perancis.4Menunutbeberapaknitik sasteranovel itu berjaya oleh sebabwatak-wataknyaialah orangtempatandanorangluan,bukanlahsepertidalambeberapanovel yang lain hanyawatak asing. Lagipun novelitu, yangseningkalidiulang cetak(tenjemahandalambahasaInggenis)merupakansatu pengenalanyang amatbaik untu,kmemahamilatarbelakangorangMelayu, danmengemukakanbeberapaunsun falsafah dan tingkah laku onang Melayu.Di Perancisselepassatu sambutanyang cukup luas semasaterbitnyanovel itu, novel itu tidak dibaca lagi. Novel tersebuthanyadiulangcetakduakali dalambahasaPerancisiaitupadatahun1946 dantahun1987.~Padatahun1971 HadiahConcourtdiberi sekali lagi kepadasatu novel yang mempunyaiduniaMelayu sebagai latar belakangnya, iaitu L’adieu au roi(Selamat Tinggal kepada Raja) yang ditulis oleh Pierre

4Satu tesis Sarjana Sasteraditulis olehDr. Choi Kim Yok tentangpenga-rang novelitu dihasilkanpadatahun1979 di Paris.

5Sebenarnyasebaranbuku itu terusmeluasdalam terjemahanbahasaInggeris.

124

—. — ,niblt-

PERANCISMELIHAT DUNIA MELAYU

Schoendorfer.Novel mi menceritakankisah yangberlaku diPuiauBorneo.

Padatahun 1982 seorangpenuliskumpulanLe NouveauRoman,ClaudeOilier menghasiikansebuahnovel yangdiberitajuk Mon doublea Malacca.Sebenarnyatajuk itu merupakansatuterjemahandaripadaungkapanbahasaMalaysia“Pelan-duk Dua Serupa”. Akhirnya baru-barumi satu novel diter-bitkan di Parisdengandunia Melayu sebagailatar belakangiaitu L’equipeemalaise(Perjalanandi Malaysia) padatahun1986. Novel mi dikatakansebagainovel hitam, iaitu sebuahnovel yangmenakutkan.Tetapinovel itu tidak banyakmeng-huraikanlatarbelakangceritanya.Di sini tajuk dipilih untukmenarikperhatianparapembaca.

Jadi,walaupundunia Melayu tidak begitu dikenalidalamsejarahdi negeriPeranciskita sudahmemerhatikanbahawaadabeberapacontohbeberapaunsurduniaMelayudikaji ataudigunakandi Perancissejak awal dulu. MalangnyaminatterhadapduniaMelayudi Perancispadazamanmi tidak begitumenggalakkan.Misalnya hanya sebuahuniversiti yang me-nawarkan satu kursus BahasaMalaysia-BahasaIndonesiaiaitu INALCO di Parissedangkanjumlahuniversitidi Perancisialah lebih daripada80 buah.Walau bagaimanapunmasihadabeberapatanda yang menunjukkanbahawadunia Melayudidedahkandi Perancispadamasami. Antara lain kita bolehmenyebutkanbeberapaterjemahanyang dihasilkandaripadabeberapakarya sasteraMalaysiake dalam bahasaPerancis.Novel sezamanyangpertamaditerjemahkanke dalambahasaPerancisialah Angin Timur Laut, karya S. OthmanKelantandi bawahtajuk Le du Nord Estpadatahun1982. Padatahunsudah(1987) sebuahnovel penulis yang berasaldan Kedah,ShahnonAhmad, juga diterjemahkanke dalam bahasaPe-rancisdanditerbitkan olehpenerbitActesSud.Kemungkinanbesar pada tahun mi sebuahnovel Melayu lagi akanditer-bitkan di Perancis.Kali mi novel Arus oleh Anwar Ridhwan.Nampaknyasekiranyakita ingin memperkuatpengetahuantentangdunia Melayu di dunia Barat, hubunganpolitik sertaperdaganganharuslahdiperluaskanlagi supayaminat ber-tambahdi kalanganorang ramaidi situ.

125

INDEKS

adab42, 79adat5l,53,7I,79,8I, 114

Acheh 46—7, 49, 54istiadat viii, 34, 38—9, 45—6,. 48, 52,

54, 58, 76-8, 80, 83. 86, 88kerajaan 47mahkamah 47—8mahkota/meukutu alam 47, 49Melayu 31, 54resam 80, 101tunah 47—9

agamavii—ix, 4. 10—2, 14, 16. 18, 22—4,27, 32-3, 35, 38—9, 42, 44—6, 52—4,59-63, 65—7, 70—I, 75—6, 80—I, 91,100, 104

animisme 24antropologi 1—4, 6—7, I5---6, 10!, I 19aristokrat 88arkeologi 2—4, 13-4, 16—7artifak 3Austronesia 6--7, 15. 21autoriti 88asal usu! viii, 2-3, II, 20, 38-9, 41, 53,

122

bahasa viii, ix, 3, 5-7 9, I 1—6, 18—25,27. 32-5, 38—9, 41—5, 52-4, 58—62,65-8, 76, 80—5, 89, 90, 92, 93-8,100-I, 1034, 107-9 III, 113, 115,117 23

bandar 34, 40, 65, 71bangsawan 26, 39, 45. 91, 95—6, 100budaya 3. 11—2, 14, 16, 18—9. 27, 31—5.

38.45—6,49.5! -3, 62.67—72,83, 100,109. 117keraton 4tempatan 5

butahuruf 2, 67

duniaMelayuvii—ix, 1,5, 17—20,25,27,30, 36-9,41—2,44--S.49,51-4,56,74,76—8, 83, 87, 89, 90—2, 96, 106, 117,120—5

ekonomi 2, 4, 18, 27, 34, 38, 45—6,69—70, 79, 88, 102—4, 109—10, 115

etnik 14, 16, 107—8etnologi 4evolusi 2

geopolitik 5, 18—9

hamba23—4, 81heterogenous5hubunganix. 3, 8. 14, 2 1—2, 27, 36, 40,

44—5, 51-4,72, 77, 91—3, 97, 105—7,109—15, 119, 125

identiti vii, 7, I2--3, 16, 18—20, 25, 36,50—I, 59, 61—2, 64, 66, 69, 79, 119

imperialisme 2institusi viii, 53, 62—3, 79integrasi sosial viii, 70intelektual 24, 100

kasta 81kampung 34—5, 40. 63, 124kaum II, 23, 33, 65—6, 70—2, 76, 92kebangsaan32—5. 66. 102—4. 106—7,

ItO, I14kebudayaan viii—ix, 6, 16—8, 20—2, 25,

27, 31, 33—4, 36, 38, 42—3, 45, 50.53—4, 74, 77—80, 89, 92—4, 97—Ill,114—5, 12!

127

INDEKS

norma 3

62, 65, 75, 84,

24, 32, 34, 42,

42, 91, 00, III,

kegiatan 33—7, 70, 92—6, 113, 117 nasionalisme viiikehidupan 13, 16, 21, 24, 26, 45—7, naubat 86-7, 97

49—50,69—70,72,76,78—9,81,83,88, negara kota 5, 13, 1892, 118 nilai 3—4, 42, 45, 47, 49, 63. 67. 69,

kekeluargaan22, 26,79, 106 80—1, 103kelahiran46, 68, 90, 96kelompok vii, 2—6, 14, 16, 18, 65, 99,

102—3, 108 organisasiviii, 26, 53—4, 109—tOkemajuan17, 32, 90, 92, 113 orientasi 119kematian 24, 46kepercayaan viii, ix, 18, 22, 26, 38, 63, pandangan hidup 75

79, 80 pembahagiantugas 49keperibadian ix, 25—6, 38, 49, tOO, pembangunan 34, 45, 62, 110

103—4 pemerintahan5, 7—tO, 12—3, IS, 21,kepimpinanix, 24, 62—3, 119 24, 35, 38, 44—7. 49. 52. 58—9, 69,

kerajaan ix, 5, 7—Il, 13, 24—5, 40—8, 75—8, 88—9, 102. 10652,61,63,67,71—2,74,77,84,89,115 pemikiran 119, 121

keraton4, 50 pemindahan 39, 52kerjasama 37, 50, 93, 95, 97, 105—6, pemisahan70

109—11, 113—9 penaklukan 11,52,75kesan 58, 68—9, 75, 90, 98—9, 111 pendidikan viii, 24. 34, 45, 59—62, 66,kesenian 14, 27, 38—9, 49—54, 102, 117 79, 88, 94, 103, 107, III, 116kesultanan 74 penempatan 3, 9!kesusasteraan viii—ix, 39, 41—5, 54, 94.

122—3penemuan 17, 77pengaruh 7, 40—4,

keturunan 4—5, 11—6, 31—2, 36, 40, 45, 107—9, 12266, 76, 86, 88, 108, 115

kolektif 50pengelompokan 3pengetahuan 17, 21,

komunikasi 6, 41, 108, III, 113, 115, 53—4, 94, 104, 125119 penghijrahan 3, 11—2, IS, 2!

komuniti I, 23, 65kraftangan52

peninggalan 51, 75penjajahan 5, 11—2. 20, 24—5, 31 -2. 78.

kuasa 5, 22, 24, 106, 109 107penyebaran3, 12, 14, 16,61,67,91.97

.lingua franca6, 24linguistik 3—4, 6—7, 13—4, 22, 101

pelayaran 14, 17, 21, 91.pentadbiran2, 13, 24—5, 42, 62-3, 80,

- peradaban42masyarakat viii, 2—3,5, 10—2, 14, 17, 20, perahu 23

22—7, 30, 33—6, 40, 44--SI, 53—4, 58, peranan79, 83. 94, 120, 12260—I,63—5,67,69,75—6,78—83,90—3, perayaan6997, 99, 100, 104, 106—8, 110, 112—8 perbandingan3

Melayu perbezaan2, 84, 99Deutero21 perdagangan4, 18,Polinesiaviii, 4—5, 7, 14—8, 27, 101 113, 125Proto 15, 2! perfilemanix, Ill

merdeka31-2 pergaulan58—9,69, 71. 79, 90mobiliti 88 peribumi II, 15, 17, 99- 100monarki 88 perikanan4muzik 27, 34, 49—52 perkahwinan24, 46, 48. 52,64, 69, 71,

128

INDEKS

76, 79perkampungan23—4. 69, 96perkembangan3—6, 17,31,38,41-4,54,

58—9,61,74,78—9,93—4,97,108, 117,122

perlakuan2perniagaan2 1—2, 32, 69, 91—2perpindahan70perasingan 34persamaan 2, 6, 12, 14, 16, 18, 25, 27,

32, 38—9, 49, 51—2, 54, 74, 89, 106,109, 114

persatuan31, 34—5, 92—4, 118pertanian4, 17, 18,21,69pertembungan52perubahan20, 25,47, 67—9, 88, 106,

108—9perundangan76perusahaan32, 115politik 2, 5—6, tO, 12, 23—5, 27, 38, 45,

66, 68, 70, 78, 89—100, 102, 106,109—10, 125

pondok 60—2prasejarah3, 17

ras 3-4, 38, 103republik 30, 32rumpun

bahasa6,11,18bangsaI, 3, 7, 11-4, 17—9Melayu 76, 88, 109

sejarah2—3, 7—8, 10—4, 27. 30, 38—41,52—3,56-8,69,77—8,84,87,90—1,94,98—lOt, 104, 106—7, 109, 114—S. 120,

122, 125seni 8, 27, 31, 34—5, 45—6, 49, 52, 75,

114-5sikap 35silangbudaya3simbol48sistemsosial 3—4sosial3, 20, 23—4, 27, 46,49—50, 62, 69,

88sosiobudaya89sosiopolitik 18, 21—2status 12, 88, 103struktur 23, 62suku 11, 108

bangsa3, 6, 13—6, 18, 22, 38, 41, 98

tamadunviii, 3, 14, 17-8, 53, 77tarian 50—I, 93teknologi 4—5, 7, 14, 20, 34,42, 92, 104,

113, 116tempatan56, 67—71, 94, 124tingkah laku 80, 124tradisi 4, 27, 31, 33—4,45, 49, 64, 74, 80,

98—9, 102, 104, 106—7, 118tradisional 6, 27, 50—I, 61, 102transmigrasi 68—9turun-temurun74, 78—9, 83—4, 86, 88

undang-undang42, 47, 89, 110upacara70, 75, 80, 102

warisan 90

Zaman Paleotik 17

129

dunia melayu - mohd yusof hasan

Documents