dudek historiapolitycznapolski issuu

ANTONI DUDEK

HISTORIAPOLITYCZNA

POLSKI19892012

Wydawnictwo Znak

Krakw 2013

SPIS TRECI

Wstp 9

rozdzia i Okrgy St i wybory czerwcowe (1989) 15 1.1. Zmierzch dyktatury 17 1.2. Wok Okrgego Stou 26 1.3. Czerwcowy przeom 33

rozdzia ii Rzd Mazowieckiego (19891990) 47 2.1. Prezydent Jaruzelski i premier Kiszczak 49 2.2. Powstanie rzdu Mazowieckiego 58 2.3. Midzy Gorbaczowem a Kohlem 67 2.4. Plan Balcerowicza 75 2.5. Zmiany ustrojowe 84 2.6. Ksztatowanie si nowej sceny politycznej 90

rozdzia iii Wybory prezydenckie (1990) 101 3.1. Kryzys obozu solidarnociowego 105 3.2. Walka o komitety obywatelskie 111 3.3. Kampania prezydencka 119 3.4. Dwie tury 132

rozdzia iv W cieniu Belwederu (1991) 141 4.1. Falstart Olszewskiego 143 4.2. Gabinet Bieleckiego 146 4.3. Konfl ikt wok ordynacji 149 4.4. Recesja 154 4.5. MoskwaWyszehradBruksela 162 4.6. Koci w nowej rzeczywistoci 169 4.7. Zmiany w systemie partyjnym 174

rozdzia v Rozbity Sejm (19911992) 181 5.1. Powrt Olszewskiego 186 5.2. W poszukiwaniu przeomu 195 5.3. Konfl ikty rzdu z prezydentem 205 5.4. Akcja lustracyjna 212

rozdzia vi Schyek rzdw solidarnociowych (19921993) 225 6.1. Pawlak premierem 227 6.2. Rzd Suchockiej 231 6.3. Rozamy, konfl ikty, afery 242 6.4. Uchwalenie Maej Konstytucji 255 6.5. Ustawa antyaborcyjna 261 6.6. Droga na Zachd 263 6.7. Rozwizanie parlamentu 268

rozdzia vii Polska we wadzy SLD i PSL (19931997) 275 7.1. Szeciopartyjny Sejm 278 7.2. PSL na pierwszym planie 288 7.3. Kohabitacja po polsku 303 7.4. SLD przejmuje ster 311 7.5. Bariery wzrostu 321 7.6. Mgawicowa opozycja 324 7.7. Zwycistwo Kwaniewskiego 333 7.8. Afera Oleksego i rzd Cimoszewicza 350 7.9. W cieniu nowej konstytucji 357

rozdzia viii Reformy centroprawicy (19972001) 365 8.1. Wybory parlamentarne w 1997 r. 368 8.2. Koalicyjny rzd Buzka i jego polityka zagraniczna 376 8.3. Pakiet czterech reform 386 8.4. Zmiany na scenie politycznej 397 8.5. Kryzys i rozpad koalicji AWS-UW 402 8.6. Reelekcja Kwaniewskiego 412 8.7. Rozkad AWS 429

6 spis treci

spis treci 7

rozdzia ix POWRT LEWICY (20012005) 435 9.1. Triumf SLD 439 9.2. Wejcie do Unii Europejskiej 449 9.3. Era Millera 464 9.4. Afera Rywina 487 9.5. Rok Belki 503

rozdzia x Wzlot i upadek IV Rzeczpospolitej (20052007) 527 10.1. Podwjne wybory 529 10.2. Gabinet Marcinkiewicza 544 10.3. Zwrot w polityce zagranicznej 563 10.4. Rok Kaczyskiego 573

rozdzia xi Rzdy koalicji PO-PSL (20072012) 593 11.1. Wybory parlamentarne w 2007 r. 595 11.2. Burzliwa kohabitacja 602 11.3. Wybory europejskie i afera hazardowa 614 11.4. Katastrofa smoleska 618 11.5. Przedterminowe wybory prezydenckie (2010) 623 11.6. Drugie zwycistwo Tuska 635

Bibliografi a 646

Wykaz skrtw 658

Indeks nazwisk 661

Rozdzia IOKRGY STI WYBORYCZERWCOWE (1989)

Transformacja ustrojowa, anastpnie stopniowy rozkad dyktatury komunistycz-nej wPolsce, byy rezultatem zoonego splotu czynnikw zarwno ocharakterze zewntrznym, jak iwewntrznym. Do najwaniejszych rde zmiany systemowej naleay: reorientacja polityki Zwizku Radzieckiego wobec Europy rodkowej, pogarszanie si nastrojw spoecznych wPolsce od poowy lat 80., proces deregu-lacji iswoistej prywatyzacji pastwa komunistycznego, wreszcie dziaalno opo-zycji demokratycznej iKocioa katolickiego. Korzeni nowej Polski dopatrywa si mona rwnie wkolejnych etapach rozpadu PRL, wyznaczonych przez daty kry-zysw z1956, 1970 i1980r. Kady znich cho wrnym stopniu przyczyni si do zwikszenia zakresu autonomii narodu polskiego wobec narzuconej zzewntrz wadzy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), ale jednoczenie wpyn na poziom niezalenoci owej wadzy od moskiewskiej centrali imperium. Real-ny schyek rzdw komunistycznych rozpocz si jednak dopiero w1986r., wraz zpierwszymi przejawami liberalizacji rzdw gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Zapo-cztkowane wwczas procesy miay niezwykle istotny wpyw na ksztat ustrojowy III Rzeczpospolitej orazpanujcy wniej ukad si politycznych iekonomicznych.

1.1. ZMIERZCH DYKTATURY

Podobnie jak wprzypadku II Rzeczpospolitej, decydujce znaczenie dla narodzin jej spadkobierczyni miaa zmiana sytuacji midzynarodowej. Istotne przeobra-enia dokonay si po dojciu do wadzy wZSRR Michaia Gorbaczowa w1985r. Ju 26kwietnia 1985r., wtrakcie spotkania przywdcw pastw bloku radzie-ckiego wWarszawie, podczas ktrego podpisano protok oprzedueniu ist-nienia Ukadu Warszawskiego, Gorbaczow mwi okoniecznoci otwartego omawiania pojawiajcych si rnic pogldw iwypracowywania wsplnego stanowiska. Naley wpor usuwa nieporozumienia iwzajemne pretensje, nie dopuszczajc do ich nawarstwiania. Doda te, e kada zbratnich partii sa-modzielnie okrela swoj polityk ijest za ni odpowiedzialna przed swoim narodem1. By to bardzo subtelny, ale rwnoczenie czytelny sygna, e Moskwa zamierza zwikszy zakres autonomii, jakim dysponuj kraje satelickie.

1 Archiwum Akt Nowych, Zesp Komitetu Centralnego PZPR [AAN, KC PZPR], sygn. V/264, Notatka informacyjna ospotkaniu przywdcw partii ipastw-stron Ukadu Warszawskiego wWarszawie (26.04.1985r.) z29kwietnia 1985r., s.12.

18 Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

Wlipcu 1986r. Gorbaczow, mwic na posiedzeniu Biura Politycznego KC KPZR opastwach Europy rodkowo-Wschodniej, stwierdzi, e duej nie mo-na bra ich na swj kark. Gwny powd to gospodarka2. Oznaczao to, e na Kremlu zwycia przekonanie, i dotychczasowy model wsppracy gospodarczej wramach Rady Wzajemnej Wsppracy Gospodarczej, ktrego podstaw stano-wi rubel transferowy, wymaga zmiany. Dostawy ropy igazu ziemnego gw-nych artykuw eksportowych ZSRR do krajw RWPG po staych cenach nie byy korzystne dla gospodarki radzieckiej. Jednym znajwaniejszych postulatw Moskwy wobec wadz wWarszawie, ju po powstaniu rzdu Tadeusza Mazowie-ckiego, stao si jak najszybsze przejcie na rozliczanie wzajemnej wymiany han-dlowej wdolarach amerykaskich, co rwnie nie byo spraw przypadku.

Zekspertyz opracowanych wZSRR na pocztku 1989r. przez radziecki MSZ, Wydzia Zagraniczny KC KPZR oraz Akademi Nauk3 wynika, e Kreml godzi si na daleko idce zmiany wPolsce i innych krajach bloku, apriory-tet stanowio dla utrzymanie wtych pastwach spokoju wewntrznego oraz wsppracy politycznej igospodarczej zZSRR. WMoskwie nie zamierzano oczywicie rezygnowa zutrzymania Europy rodkowej wstrefi e swoich wpy-ww, ale wobec rosncych trudnoci wewntrznych uznano, e nie musi to by rwnoznaczne zpodtrzymywaniem reimw komunistycznych. Widoczne byo, e te nie potrafi skutecznie kontrolowa sytuacji spoeczno-politycznej, arwnoczenie przej na nowe zasady wymiany gospodarczej. Zakadano, e kraje Europy rodkowej pozostan czonkami Ukadu Warszawskiego, apartie komunistyczne ograniczajc swj dotychczasowy monopol wadzy nie do-prowadz do jej cakowitej utraty. Zarazem jednak, nawet wprzypadku gwa-townego zaostrzenia si sytuacji, wykluczano na Kremlu moliwo radzieckiej interwencji zbrojnej, ktra jak gosio opracowanie Wydziau Zagranicznego KC KPZR byaby usprawiedliwiona tylko wjednym wypadku bezpored-niego ioczywistego zbrojnego wmieszania si obcych si wwewntrzne sprawy socjalistycznego pastwa. Wprocesie wpywania na bieg wydarze wkrajach bloku dopuszczano natomiast wykorzystywanie powiza politycznych igo-spodarczych, wzwizku zczym zalecano czynnie szuka kontaktu ze wszyst-kimi siami wkrajach socjalistycznych, ktre pretenduj do udziau we wadzy4. Dlatego te, poczynajc od 1988r., Rosjanie zaczli kontaktowa si zrnymi

2 Protok Biura Politycznego KC KPZR z11lipca 1986r., Archiwum Fundacji Michaia Gor-baczowa wMoskwie (Fond 2).

3 Opublikowano je w Polska 19861989. Koniec systemu, t. 3: Dokumenty, red. A. Dudek iA. Friszke, Warszawa 2002, s.215252.

4 Tame, s.219, 226.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989) 19

rodowiskami polskiej opozycji, najwyraniej dostrzegajc wnich potencjalnych partnerw do przyszych rozmw onowym ukadzie si nad Wis. Szczegy tych rozmw kryj kremlowskie archiwa oraz pami tych dziaaczy polskiej opozycji, zktrymi nawizano wwczas porednie lub bezporednie kontakty5.

Mimo wci ograniczonego stanu wiedzy na temat planw radzieckiego kierownictwa wdrugiej poowie lat 80., mona uzna za trafn ocen Andrze-ja Paczkowskiego, e Gorbaczow dokona czego wrodzaju czciowej am-putacji na doktrynie Breniewa, ktra stracia swj ideologiczny sens, coraz bardziej stajc si zasad ocharakterze geopolitycznym. Nie pniej ni wla-tach 19871988 dawna presja Moskwy na Warszaw ustpia, zastpiona przez daleko idc zgodno intencji idziaa6. Ekipa gen. Wojciecha Jaruzelskiego miaa zatem swobod postpowania wzakresie reform ustrojowych, co jednak nie przeszkadzao jej niemal do koca swych rzdw posugiwa si wkontak-tach zopozycj oraz Kocioem radzieckim straszakiem. Francuski badacz Jacques Levesque ocenia wrcz, e Jaruzelski dugo nie wykorzystywa moli-woci dziaania, jak otrzyma od Gorbaczowa7.

Kierownictwo PZPR rzeczywicie reagowao na zmiany wZSRR ostro-nie, dugo nie wierzc wtrwao proklamowanego przez Gorbaczowa nowe-go kursu polityki. Jednak ewolucja nastrojw spoecznych wPolsce od koca 1985r. sprawia, e stopniowo wumysach czci wsppracownikw gen. Ja-ruzelskiego zacz si krystalizowa scenariusz gbokiej zmiany systemu poli-tycznego igospodarczego. Widziano wniej jedyny sposb na uniknicie nad-cigajcego wybuchu niezadowolenia spoecznego. Wedug poufnych wynikw bada opinii publicznej, prowadzonych przez CBOS, wgrudniu 1985r. sytuacj gospodarcz jako z okrelao 46% badanych. Wnastpnych miesicach wska-nik ten rs do systematycznie: 55% wkwietniu, 58,5% wgrudniu 1986r., a do 69,1% wkwietniu 1987r. Pogarszay si te oceny sytuacji politycznej, chocia wtym przypadku punkt wyjcia wgrudniu 1985r. by znacznie korzystniejszy dla wadz. Sytuacj polityczn za z uznawao wwczas 15% badanych, podczas gdy za dobr uwaao j 27,8%. Niespena ptora roku pniej proporcje ulegy ju

5 Zzachowanych szyfrogramw Grupy Operacyjnej Wisa (placwka polskiego kontrwywia-du wZSRR) wynika, e wadze radzieckie jesieni 1988r. zamierzay zaprosi do Moskwy Adama Michnika. Zrezygnoway ztego dopiero wskutek wyranej interwencji ze strony kie-rownictwa PRL. Zob. Wstp [w:] Zmierzch dyktatury. Polska lat 19861989 wwietle doku-mentw,t. 1: lipiec 1986maj 1989, oprac. A. Dudek, Warszawa 2009.

6 A. Paczkowski, Boisko wielkich mocarstw: Polska 19801989. Widok od wewntrz [w:] Polski Przegld Dyplomatyczny 2002, nr 3(7), s.197.

7 J. Levesque, 1989. La fi n dun Empire. LURSS et la liberation delEurope delEst, Paris 1995, s.145.


istotnej zmianie: wdalszym cigu sytuacj jako dobr oceniao 25% respondentw, za jej pogarszanie si odnotowywao ju 28,1%. Natomiast pozostali okoo po-owy spoeczestwa okrelali sytuacj jako ani dobr, ani z bd uchylali si od odpowiedzi8. W1988r. wszystkie te wskaniki zaczy spada jeszcze szybciej. Wpyw na to miao zarwno narastajce rozczarowanie fi askiem reform gospodar-czych, zapowiadanych przez wadze PRL po wprowadzeniu stanu wojennego, jak iwchodzenie wdorose ycie tych Polakw, dla ktrych solidarnociowa rewolu-cja lat 19801981 ijej klska nie stanowiy osobistego dowiadczenia.

Sygnay pynce ze Wschodu, wpoczeniu zpogarszaniem si nastrojw spoecznych, stworzyy atmosfer, wktrej ekipa Jaruzelskiego zdecydowaa si jesieni 1986r. na manewr kooptacji. Jednak takie kroki, jak: uchwalenie amnestii, wktrej wyniku zwolniono we wrzeniu 1986r. niemal wszystkich winiw politycznych; utworzenie wkocu tego roku Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczcym Rady Pastwa oraz socjotechniczna operacja propa-gandowa, ktrej pocztek miao stanowi referendum zlistopada 1987r., nie speniy pokadanych wnich nadziei9. Kierownictwu PZPR nie udao si te uzyska kredytu zaufania od Kocioa, mimo zapowiedzi dopuszczenia do udziau we wadzy niektrych dziaaczy katolickich zwizanych zEpiskopatem. Biskupi, mimo kilkakrotnych rozmw sondaowych prowadzonych wlatach 19861987, nie chcieli zgodzi si na ukad, wktrym ich autorytet stanowiby oson przed potencjalnym wybuchem niezadowolenia spoecznego10. Wyda-je si, e decydujce znaczenie miao tu stanowisko Jana Pawa II ujawnione podczas jego trzeciej pielgrzymki do Polski (1987).

25kwietnia 1988r. rozpocz si strajk pracownikw komunikacji miejskiej wBydgoszczy. Mia on charakter czysto pacowy iwybuch bez udziau podziem-nej Solidarnoci, niemniej okaza si zapalnikiem, ktry zapocztkowa kolejne protesty. Nastpnego dnia zastrajkowaa zaoga jednego zwydziaw krakowskiej Huty im. Lenina; obok da podwyki pac wysunito tam postulat przywrcenia do pracy zwolnionych wstanie wojennym dziaaczy Solidarnoci. Jeszcze rady-kalniejsze stanowisko zajli pracownicy Huty Stalowa Wola, ktrzy, przerywajc prac 29kwietnia, zadali umoliwienia Solidarnoci legalnej dziaalnoci wich zakadzie pracy. Protest wStalowej Woli zakoczy si bardzo szybko, ale 2maja do podobnej sytuacji doszo wStoczni Gdaskiej. Wtym czasie kierownictwo PZPR

8 Spoeczestwo iwadza lat osiemdziesitych wbadaniach CBOS, Warszawa 1994, s.268. 9 Szerzej na ten temat zob.: A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkad dyktatury komu-

nistycznej wPolsce 19881990, Warszawa 2004, s.110120. 10 Zob. P. Kowal, Koniec systemu wadzy. Polityka ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego wlatach

19861989, Warszawa 2012, s.179255.


rozpatrywao propozycj spotkania, z jak wystpi Lech Wasa pod adresem wicepremiera Zdzisawa Sadowskiego. 3maja doradca kierownictwa wci niele-galnej Solidarnoci Andrzej Wielowieyski spotka si zsekretarzami KC PZPR Jzefem Czyrkiem iStanisawem Cioskiem, ktrzy poinformowali go ozgodzie generaa Jaruzelskiego na rozpoczcie rozmw zWas. Warunkiem miao by zakoczenie strajkw11. Zanim jednak doszo do rozmw wzakadach iwygasze-nia strajkw, wnocy z4na 5maja oddziay ZOMO spacyfi koway Hut im. Le-nina. Kilka dni pniej zakoczy si, bez jakichkolwiek ustpstw ze strony wadz, ale ibez uycia siy, strajk wStoczni Gdaskiej.

Brutalna akcja ZOMO wNowej Hucie zamrozia na pewien czas rozpoczy-najcy si dialog. Wkierownictwie PZPR daleko byo jednak do triumfalizmu. Zdawano sobie bowiem spraw ztego, e majowe protesty stanowiy jedynie pierwsze zwiastuny nadcigajcej burzy, co zreszt potwierdzay badania opi-nii publicznej sygnalizujce nieustanne pogarszanie si nastrojw spoecznych. Wyganicie protestw, obnaajce sabo opozycji, stwarzao natomiast do-godn sytuacj do wystpienia zkonkretnymi propozycjami pod jej adresem. Uczyniono to za porednictwem Kocioa, ktrego przedstawiciele mieli ode-gra wcaym procesie pniejszych negocjacji bardzo istotn rol. 3czerwca Stanisaw Ciosek, sekretarz KC PZPR, wrozmowie zdyrektorem Biura Praso-wego Episkopatu ks.Alojzym Orszulikiem, wnastpujcy sposb charaktery-zowa zamierzenia wadz: () jest rozwaana idea powoania Senatu lub izby wyszej parlamentu. WSejmie koalicja rzdzca zachowaaby 6065% miejsc. Natomiast wSenacie byoby odwrotnie. Senat miaby prawo wnioskowania, aby kontrowersyjne decyzje Sejmu ponownie podda pod gosowanie, przy czym powinny one wtedy uzyska wikszo 2/3gosw. Ciosek stwierdzi, e plura-lizm polityczny wPolsce jest konieczny. Doda, e jest przeciwny wieloci zwiz-kw zawodowych. Wraca do koncepcji poczenia Solidarnoci zistniejcymi zwizkami, przy czym nie musiayby by one partyjne. Ciosek powiedzia, e

sytuacja wymaga rozwaenia moliwoci powoania rzdu koalicyjnego zudzia-em opozycji. Obecny skad rzdu nie rokuje wyprowadzenia kraju zkryzysu12. Oferta zoona opozycji przez Cioska za porednictwem Kocioa bya do jasna: mniejszociowy udzia we wadzy wzamian za rezygnacj zprzywrcenia zdelegalizowanej po wprowadzeniu stanu wojennego Solidarnoci. Wanie ta ostatnia sprawa miaa sta si gwn przeszkod wdalszych rozmowach.

11 T. Tabako, Strajk '88, Warszawa 1992, s.80, 81. 12 P. Raina, Rozmowy zwadzami PRL. Arcybiskup Dbrowski wsubie Kocioa inarodu, t. 2:

19821989, Warszawa 1995, s.240, 241.


Wsierpniu 1988r., jeszcze przed drug wtym roku fal strajkw, rzecznik rzdu Jerzy Urban, sekretarz KC PZPR Stanisaw Ciosek iwiceminister spraw wewntrznych Wadysaw Pooga, tworzcy tzw. zesp trzech doradcw Ja-ruzelskiego, ostrzegali go wcile tajnym memoriale, e aktywa naszej ekipy sprowadzaj si do poparcia radzieckiego. Jednak ono musi osabn, anawet za-nikn wmiar jak okae si nieskuteczno naszych dziaa. Zjawisko rozcza-rowania Moskwy, przypiecztowujce nasz koniec, moe si pojawi wrezultacie jesiennej fali strajkw13. Tymczasem ju 15sierpnia wybuch strajk wkopalni Ma-nifest Lipcowy, ktry szybko rozprzestrzeni si na inne kopalnie, wszczytowym okresie obejmujc 14znich. List da otwiera postulat zalegalizowania NSZZ

Solidarno. 17sierpnia strajk rozpocz si te wPorcie Szczeciskim, anastp-nie wtamtejszych zakadach komunikacyjnych. 20sierpnia fala strajkowa dotar-a do Gdaska, obejmujc najpierw Port Pnocny, adwa dni pniej Stoczni im. Lenina oraz inne zakady. Tego samego dnia stana te Huta Stalowa Wola. Wtej sytuacji gen. Jaruzelski, mimo wielu wtpliwoci, zdecydowa si porzuci nieskuteczn koncepcj kooptacji na rzecz manewru negocjacyjnego, do ktrego wstp stanowio spotkanie ministra spraw wewntrznych gen. Czesawa Kiszcza-ka zLechem Was 31sierpnia 1988r.

Rozpoczcie rozmw zWas stanowio dla ekipy Jaruzelskiego przeom ocharakterze psychologicznym, azarazem byo pocztkiem rezygnacji zforso-wania rozwiza siowych, jakie selektywnie zastosowano podczas wiosennych strajkw. Wprawdzie od kwietnia 1988r. prowadzono wMSW iMON cile tajne przygotowania do wprowadzenia stanu wyjtkowego14, jednak zkadym miesicem alternatywa siowa stawaa si coraz mniej prawdopodobna. Dziao si tak nie tyle zpowodu obaw przed reakcj wci bardzo sabej opozycji, ile zracji postpujcego rozkadu wewntrznego samego aparatu wadzy komuni-stycznej, ktry wydaje si jedn znajwaniejszych, arwnoczenie niedocenia-nych przyczyn upadku systemu. Podjta przez Jaruzelskiego po wprowadzeniu stanu wojennego prba zastpowania osabionego aparatu wadzy PZPR przez wojsko oraz suby specjalne doprowadzia do stopniowego rozregulowania ca-ego centrum decyzyjnego, ktre podzielio si na rywalizujce ze sob grupy biurokratyczne. Za spektakularny przykad deregulacji systemu politycznego PRL mona uzna losy wspomnianego referendum z listopada 1987r., gdy mimo odmiennej decyzji Biura Politycznego wSejmie uchwalono ordynacj

13 Okrgy St. Dokumenty imateriay,t. 1, red. W. Borodziej iA. Garlicki, Warszawa 2004, s.172.

14 Zob. szerzej: A. Dudek, Reglamentowana rewolucja, dz. cyt., s.131, 132.


ustawiajc prg jego prawomocnoci na poziomie 50% wszystkich upraw-nionych do gosowania, anie 50% uczestnikw. To za stao si bezporedni przyczyn poraki propagandowej wadz, jak byy wyniki tego referendum.

Chaos wobozie wadzy komunistycznej pogbiaa zwaszcza dziaalno Oglnopolskiego Porozumienia Zwizkw Zawodowych (OPZZ), ktre, dzia-ajc pod przywdztwem Alfreda Miodowicza, od przeomu 1986 i1987r. coraz wyraniej kontestowao polityk rzdu Zbigniewa Messnera. Reagujc na kolej-n podwyk cen oraz wzrost liczby konfl iktw pacowych wzakadach pra-cy, kierownictwo OPZZ jeszcze wmarcu 1987r. opublikowao owiadczenie, wktrym otwarcie skrytykowano plany reform ogoszone przez rzd. Wgrun-cie rzeczy mona si cieszy, e to OPZZ skanalizowao niezadowolenie mas, anie opozycja ocenia to wydarzenie wmemoriale dla I sekretarza KC PZPR Mieczysaw F.Rakowski15. Dla Rakowskiego, reprezentujcego liberalne skrzydo wPZPR-owskim establishmencie, byo jednak oczywiste, e centrala, utworzona wstanie wojennym jako przeciwwaga dla Solidarnoci, nie moe wnieskoczono stanowi swoistego wentyla bezpieczestwa. Nie jest jasne, czy Miodowicz ju wwczas rozpocz samodzieln gr polityczn, czy te co bardziej prawdopodobne dziaa wporozumieniu zgen. Jaruzelskim. Ten pr-bowa wykorzystywa dziaaczy OPZZ nie tylko do odbierania potencjalnych zwolennikw opozycji, ale iwywierania oddolnego nacisku na nieodnosz-cy spodziewanych sukcesw rzd Messnera, dziaajcy od 1985r. Wkadym razie od pocztku 1988r. OPZZ coraz wyraniej destabilizowa aparat rzdo-wy iodegra istotn rol wdoprowadzeniu do upadku gabinetu Messnera we wrzeniu tego roku, co zkolei utorowao drog do utworzenia technokratycz-nego rzdu Mieczysawa Rakowskiego.

Procesowi stopniowej dezintegracji obozu wadzy towarzyszya wkocu lat osiemdziesitych swoista prywatyzacja pastwa komunistycznego. Gen. Jaru-zelski, jako Isekretarz KC PZPR, nie potrafi lub te nie chcia zahamowa, coraz silniejszych wszeregach aparatu wadzy, de do konwersji kurczcego si ka-pitau politycznego na kapita ekonomiczny, co nazwano pniej uwaszczeniem nomenklatury. To krzyczca niesprawiedliwo, gangsterstwo pod naszym bo-kiem oburza si wmaju 1988r., kiedy okazao si, e utworzona cztery lata wczeniej spdzielnia mieszkaniowa Moda Gwardia, ktrej czonkami zosta-om.in. osiemdziesiciu funkcjonariuszy Komitetu Centralnego PZPR, staa si

15 M.F. Rakowski, Uwagi dotyczce niektrych aspektw politycznej igospodarczej sytuacji PRL wdrugiej poowie lat osiemdziesitych, 8czerwca10padziernika 1987r., Dzi 1998, nr 4.


narzdziem pomnaania prywatnego kapitau16. Podobne zjawiska zachodziy te wsubach specjalnych, lecz maskowano jem.in. jako dziaania majce ograni-czy wydatki budetowe na ich dziaalno. Najwiksz skal przybray jednak wszeregach aparatu gospodarczego. Kiedy wkocu 1989r. Prokuratura General-na zbadaa na polecenie rzdu Mazowieckiego skal tego zjawiska, doliczono si 1593 tzw. spek nomenklaturowych, awic utworzonych przez osoby zaparatu wadzy pastwowej. Wikszo znich naleaa do ludzi pracujcych waparacie gospodarczym (okoo tysica dyrektorw, kierownikw igwnych ksigowych oraz 580 prezesw spdzielni), znacznie mniej natomiast do funkcjonariuszy ad-ministracji pastwowej (9wojewodw, 57prezydentw inaczelnikw) oraz apa-ratu partyjnego (80funkcjonariuszy rnych szczebli)17.

Wrzeczywistoci jednak liczba tego rodzaju spek bya wiksza, bowiem po-wysze szacunki nie obejmuj fi rm, wktrych udziay posiadali czonkowie ro-dzin osb nalecych do nomenklatury PZPR. Dopiero w1990r. wydano prze-pisy, ktre zakazay czenia kierowniczych stanowisk wpastwowym aparacie gospodarczym iadministracyjnym zudziaami wprywatnych spkach. Proces uwaszczenia wnastpujcy sposb opisa pniej szef Suby Bezpieczestwa, wi-ceminister spraw wewntrznych gen. Henryk Dankowski, komentujc uchwalo-n zinicjatywy rzdu Rakowskiego ustaw oniektrych warunkach konsolidacji gospodarki narodowej zlutego 1989r.: Gdy tylko wesza ustawa iokazao si, e wdziesitkach fabryk tworz si de facto fi kcyjne spki ioszukuj budet pa-stwa, natychmiast podjlimy dziaania. Mona sprawdzi, ile wysyalimy infor-macji otym zjawisku. Zmian systemowych nie udao si nam od kierownictwa PRL wyegzekwowa, ale wkocu nie od tego bylimy18. Istotnie, wmateriaach MSW mona odnale incydentalnie dokumenty sygnalizujce niekorzystne zja-wiska wzakresie tworzenia spek. Wjednym znich powstaym wdrugiej po-owie sierpnia 1989r. stwierdzono: Naley zauway, e bardzo powan rol wprzyzwoleniu na uprawianie takich ipodobnych praktyk odegrao ofi cjalne sta-nowisko czynnikw rzdowych przez formowanie tezy co nie jest zabronione jest dozwolone19. Zarazem jednak naley pamita, e funkcjonariusze podlegli MSW, azwaszcza czonkowie ich rodzin, bardzo czsto sami byli organizatorami iudziaowcami prywatnych spek powstajcych zudziaem majtku pastwo-

16 AAN, KC PZPR, sygn. VII/90, Protok nr 41zposiedzenia Sekretariatu KC PZPR wdniu 16maja 1988r., s.14, 16.

17 W. Kuczyski, Zwierzenia zausznika, Warszawa 1992, s.138. 18 A. Golimont, Generaowie bezpieki, Warszawa 1992, s.123. 19 Archiwum Instytutu Pamici Narodowej [AIPN], sygn. MSW II 2564, Informacja dzienna

MSW z24sierpnia 1988r., s.21.


wego. Odbywao si to za zgod kierownictwa resortu, czego nawet nie ukrywano na wewntrznych naradach.

Innym czynnikiem rzutujcym na zachowanie samego Jaruzelskiego i jego otoczenia byo zjawisko, ktre sam genera okreli pniej mianem zmczenia materiau. Wadza si wjakim sensie zuya. Jak jest zmczenie materiau, tak bywa izmczenie sprawowaniem wadzy mwi na ten temat w1991r.20 . Jako jeden zpierwszych problem dostrzeg Rakowski, ktry jeszcze wpoowie 1987r., wcytowanym ju memoriale, majcym wpyw na jego powrt do wadzy, ocenia, e zesp przywdczy wytraci sporo zdynamiki, ktr posiada w1981r. iwla-tach stanu wojennego. () Odnosi si wraenie, e bohaterowie s zmczeni21. Tworzc wpadzierniku 1988r. swj rzd, Rakowski stara si uaktywni elit wa-dzy poprzez wprowadzenie do niej nowych ludzi. Miejsce skostniaych urzdnikw partyjnych, ktrzy dominowali wrzdzie Messnera, zajli dynamiczni pragmatycy, widzcy wdyktaturze PZPR korzystny parawan dla realizowania swoicie rozu-mianej polityki unowoczenienia kraju. Jej istot miaa by umiejtnie dozowana liberalizacja, ktra zjednej strony doprowadziaby do wyeliminowania absurdw imarnotrawstwa socjalistycznej gospodarki, zdrugiej za uatwia proces adapta-cji dotychczasowej elity wadzy do przyszych warunkw wolnego rynku. Przyjte przez Sejm 23grudnia 1988r. ustawy Opodejmowaniu dziaalnoci gospodarczej oraz Odziaalnoci gospodarczej zudziaem podmiotw zagranicznych stano-wiy istotny krok na drodze do tworzenia racjonalnego systemu ekonomicznego. Podobnie naley oceni wprowadzone zdniem 15marca 1989r. nowe prawo de-wizowe, ktre zalegalizowao obrt walutami obcymi.

Jednak Rakowski, mimo uzyskania krtkotrwaego wzrostu poparcia dla rzdu, nie by wstanie zahamowa pogarszania si nastrojw spoecznych. Dla-tego cignce si zprzerwami od wrzenia 1988r. poufne negocjacje zcz-ci opozycji solidarnociowej, mimo silnych oporw wewntrz aparatu wa-dzy, zakoczyy si wstyczniu 1989r. osigniciem wstpnego porozumienia. Ekipa Jaruzelskiego zgodzia si wwczas na legalizacj Solidarnoci, bez czego Lech Wasa ijego wczeni wsppracownicy, skupieni wutworzonym wgrud-niu 1988r. Komitecie Obywatelskim przy Przewodniczcym NSZZ Solidar-no, nie chcieli usi przy okrgym stole. Czonkowie Komitetu Centralnego PZPR, obradujcy wdniach 1617stycznia 1989r., na drugiej czci X Plenum uchwalili wikszoci 143gosw (przy 32przeciwnych i14wstrzymujcych si)

20 Wojciech Jaruzelski [w:] Koniec epoki. Wywiady Maksymiliana Berezowskiego, Warszawa 1991, s.12.

21 M.F.Rakowski, Uwagi dotyczce, dz. cyt.


Stanowisko KC PZPR wsprawie pluralizmu politycznego ipluralizmu zwiz-kowego, ktre zawierao faktyczn zgod na legalizacj NSZZ Solidarno po zakoczeniu obrad okrgego stou.

1.2. WOK OKRGEGO STOU

Obrady rozpoczy si 6lutego 1989r. wnalecym do Urzdu Rady Ministrw Paacu Namiestnikowskim wWarszawie tym samym, ktry sze lat pniej mia si sta ofi cjaln siedzib Prezydenta RP. Jednak przy synnym okrgym stole, wy-konanym specjalnie na t okazj wfabryce mebli wHenrykowie, debatowano tyl-ko dwukrotnie: zokazji inauguracji izakoczenia rozmw. Rzeczywiste rozmo-wy toczyy si przy stoach otradycyjnym, jak najbardziej prostoktnym ksztacie. Obradowano wtrzech gwnych zespoach roboczych: gospodarki ipolityki spo-ecznej (przewodniczyli mu Wadysaw Baka ze strony koalicji rzdowej iWitold Trzeciakowski reprezentujcy Solidarno), reform politycznych (przewodni-czcymi byli odpowiednio Janusz Reykowski iBronisaw Geremek) oraz plurali-zmu zwizkowego. Ten ostatni zesp mia trzech przewodniczcych: Aleksandra Kwaniewskiego, Tadeusza Mazowieckiego ireprezentujcego OPZZ Romualda Sosnowskiego. Takie rozwizanie byo konsekwencj postpujcej emancypacji prorzdowych zwizkw zawodowych, ktrych kierownictwo wyranie zanie-pokojone przebiegiem wypadkw postanowio prowadzi wczasie negocjacji bardziej samodzieln gr.

Obok gwnych zespow powoano take podzespoy: rolnictwa, grnictwa, reformy prawa isdw, stowarzysze, samorzdu terytorialnego, modziey, rod-kw masowego przekazu, nauki, owiaty ipostpu technicznego, zdrowia ieko-logii. Ju samo to wyliczenie podzespow niejednokrotnie zreszt dzielonych na jeszcze bardziej specjalistyczne grupy robocze obrazuje, jak szeroki zakres zagadnie sta si przedmiotem dyskusji. Wnegocjacyjnym maratonie wziy cznie udzia 452 osoby. Wrzeczywistoci jednak najistotniejsze kwestie sporne rozstrzygnito poza tymi strukturami, wtrakcie poufnych spotka kierownictw wszystkich delegacji, ktre najczciej odbyway si worodku MSW wMagdalen-ce. Wtoczonych tam rozmowach uczestniczyy wsumie a 42osoby, ale faktycznie liczyo si tylko kilkanacie znich. Po stronie koalicyjnej byli to: Stanisaw Cio-sek, Andrzej Gdula, Czesaw Kiszczak, Aleksander Kwaniewski iJanusz Reykow-ski. Do pewnego stopnia uczestnikiem by te Jaruzelski, ktry, chocia nigdy si wMagdalence nie zjawi, to faktycznie wskutek bardzo licznych telefonicznych konsultacji kierowa na odlego swoj delegacj. Natomiast wreprezentacji


Solidarnoci kluczowe role, poza Was, odgrywali: Zbigniew Bujak, Wady-saw Frasyniuk, Bronisaw Geremek, Jacek Kuro, Tadeusz Mazowiecki iAdam Michnik. Wrozmowach wMagdalence brali te udzia przedstawiciele Kocioa: bp Tadeusz Gocowski iks.Alojzy Orszulik22.

Z punktu widzenia dalszego biegu wydarze najwiksze znaczenie przy okrgym stole miay reformy polityczne. Wadze chciay skoni opozycj do udziau wtzw. niekonfrontacyjnych wyborach parlamentarnych, co miao stano-wi pierwszy krok do wbudowania jej wsystem polityczny PRL wsposb nienaru-szajcy jego fundamentw. Do najostrzejszych sporw doszo wtrzech sprawach: ordynacji wyborczej, kompetencji majcego powsta urzdu prezydenta oraz re-lacji midzy Sejmem inieistniejcym od okresu midzywojennego Senatem, kt-ry rwnie mia zosta reaktywowany. Strona solidarnociowa zgry godzia si na niedemokratyczny charakter wyborw, domagajc si jednak, aby opracowana przy okrgym stole ordynacja dotyczya wycznie jednej kadencji parlamentu. Kolejne wybory, do jakich miao doj najpniej po upywie czteroletniej kaden-cji, byyby ju wolne. Dlatego te nie kwestionowano samej zasady wczeniejszego podziau miejsc wparlamencie, ajedynie starano si uzyska wnim jak najbardziej korzystny ukad. Zkolei wadzom zaleao nie tylko na odpowiednim rozdziale mandatw, ale take na uzyskaniu wpywu na to, kto konkretnie bdzie wpar-lamencie reprezentowa opozycj. Starano si to osign poprzez wielokrotnie zgaszane propozycje wprowadzenia do ordynacji zapisu oskrelaniu zlist kan-dydatw osb naruszajcych zasady konstytucyjne23. Niekonfrontacyjny cha-rakter wyborw zapewni te miaa wsplna lista krajowa, na ktrej znaleliby si czoowi reprezentanci obu stron. Ostatecznie, wskutek zdecydowanego oporu strony solidarnociowej, plany te nie zostay zrealizowane, ale wadze bardzo przywizane do swoich pomysw pozostawiy wordynacji list krajow, kt-ra miaa by zoona wycznie zkoalicyjnych kandydatw. Trafi li na nim.in.: Kazimierz Barcikowski, Stanisaw Ciosek, Czesaw Kiszczak, Alfred Miodowicz, Mieczysaw Rakowski, Florian Siwicki oraz czoowi dziaacze ZSL iSD odpo-wiednio Roman Malinowski iJerzy Jwiak. Posunicie to, azwaszcza zawarte wuchwalonej pniej ordynacji wyborczej zasady wyboru posw ztej listy, oka-zay si fatalnym bdem wadz PRL.

Jeszcze bardziej dotkliwe nastpstwa dla PZPR i jej sojusznikw miaa pro-pozycja zgoszona przez Aleksandra Kwaniewskiego 2marca podczas obrad

22 Zob. szerzej: K. Trembicka, Okrgy st wPolsce. Studium oporozumieniu politycznym, Lublin 2003, s.138231.

23 K. Gebert, Mebel, Londyn 1990, s.37.


wMagdalence. Pragnc przeama impas, jaki zaistnia wsprawach podziau man-datw do Sejmu izakresu wadzy prezydenta, ktrego strona koalicyjna chciaa wy-posay wbardzo szerokie kompetencje, Kwaniewski zaproponowa, aby wybory do Senatu byy cakowicie wolne. Propozycja ta, podobno nieuzgodniona wczeniej z Jaruzelskim iinnymi czonkami kierownictwa PZPR, zostaa natychmiast pod-chwycona przez drug stron, ktra dostrzega wniej szans na stworzenie nie-zalenie od mocno ograniczonej roli Senatu organu pastwa owpeni reprezen-tatywnym charakterze. Po krtkich wahaniach strona koalicyjna zdecydowaa si podtrzyma propozycj Kwaniewskiego. Zgoda bya zwizana zwyraanym,m.in. przez Cioska i Urbana, przekonaniem, e kandydaci reprezentujcy ugrupowania prorzdowe zdobd okoo poowy miejsc wSenacie24. Kalkulacja ta opieraa si na zaoeniu, e Solidarno uzyska poparcie jedynie wduych miastach, nato-miast wregionach mniej zurbanizowanych zwyci kandydaci obozu rzdzcego. Szanse koalicji wzmocni mia te zaproponowany przez jej przedstawicieli niepro-porcjonalny podzia mandatw na okrgi wyborcze: zkadego z49istniejcych wwczas wojewdztw niezalenie od liczby mieszkacw miano wybiera po dwch senatorw. Faworyzowao to mae, rolnicze wojewdztwa, gdzie wadze spodzieway si odnie zwycistwo. Mimo wielu prb, negocjatorom zSolidar-noci nie udao si doprowadzi do powizania liczby mandatw ziloci miesz-kacw danego wojewdztwa. Jedynym ustpstwem wadz bya zgoda na przy-znanie wojewdztwom warszawskiemu ikatowickiemu trzech miejsc wSenacie. Wten sposb osignito zreszt okrg liczb 100senatorw.

Zgoda wadz na wolne wybory do Senatu skonia przedstawicieli opozycji do akceptacji kompromisowego podziau mandatw wSejmie. Zamiast proponowa-nej przez Solidarno formuy 60:40(sugerowa j jeszcze w1988r. Stanisaw Ciosek), zgodzono si ostatecznie na proporcj 65:35. Oznaczaa ona, e 65%miejsc wSejmie (299 mandatw) miao by zgry zagwarantowane dla czonkw PZPR, ZSL, SD oraz trzech prorzdowych organizacji katolickich (Stowarzyszenia PAX, Polskiego Zwizku Katolicko-Spoecznego iUnii Chrzecijasko-Spoecznej), na-tomiast opozostae 35% (161mandatw) walczy mieli kandydaci bezpartyjni. Mimo optymizmu co do wyniku wyborw do Senatu, dla reprezentantw koa-licji ogromne znaczenie mia zapis dotyczcy wikszoci, jak Sejm bdzie mg przeamywa ewentualne weto senackie. Bardzo dugo upierano si przy wikszo-ci 3/5, do osignicia ktrej wystarczyoby dysponowanie gosami 65% posw.

24 K. Dubiski, Magdalenka. Transakcja epoki, Warszawa 1990, s. 81; J. Urban, P. wikliski, P. Gadzinowski, Jajakobyy. Spowied ycia Jerzego Urbana, Warszawa b.r.w., s.165. Zob. take: B.Geremek, J.akowski, Rok 1989. Geremek odpowiada, akowski pyta, Warszawa 1990, s.96.


Zdajc sobie ztego spraw, negocjatorzy ze strony Solidarnoci konsekwentnie postulowali wpisanie do konstytucji wikszoci 2/3gosw. Ostatecznie spraw rozstrzygnito po myli opozycji, jednak za cen jej ustpstw wkwestii upraw-nie prezydenta.

Dla PZPR, czego jej reprezentanci zreszt nie ukrywali, prezydent wyposao-ny wszerokie kompetencje mia by kluczowym gwarantem zachowania wpy-ww wpastwie przez formacj komunistyczn. Nie zatajano te, e kandydatem koalicji na stanowisko szefa pastwa bdzie gen. Jaruzelski. Opozycja, zachcona zgod wadz na wolne wybory do Senatu, przystaa wkocu na projekt, e prezy-denta PRL wybiera bdzie na 6-letni kadencj Zgromadzenie Narodowe, tj. po-czone izby parlamentu. Prezydentowi przyznano prawo weta ustawodawczego (uchylanego przez Sejm wikszoci 2/3gosw) oraz rozwizywania parlamen-tu, jeli Sejm wterminie trzech miesicy nie powoa rzdu, nie przyjmie budetu

bd uchwali ustaw lub podejmie uchwa uniemoliwiajc Prezydentowi wy-konywanie jego konstytucyjnych uprawnie. Do kompetencji prezydenta zali-czono m.in.: sprawowanie zwierzchnictwa nad siami zbrojnymi, przewodnicze-nie Komitetowi Obrony Kraju, wystpowanie do Sejmu zwnioskiem opowoanie iodwoanie Prezesa NBP, wreszcie wprowadzanie stanu wojennego iwyjtkowe-go. Ten ostatni mg by ogoszony na okres do 3miesicy, ajego przeduenie wymagao zgody parlamentu.

Wszystkie omwione powyej zmiany ustrojowe zostay wwielkim popiechu uchwalone 7kwietnia 1989r. przez Sejm PRL25. Tego samego dnia przyjto nowe, liberalne Prawo ostowarzyszeniach. Nie omieszkano jednak przy tej okazji wpro-wadzi do wynegocjowanej ju treci ustaw kilku poprawek, takich jak np.przy-znanie prezydentowi nadzoru nad radami narodowymi. Wprowadzone wSejmie zmiany nie miay kluczowego znaczenia, ale pokrtny sposb ich przeforsowania nie najlepiej wiadczy orzetelnoci wadz.

Stosunkowo atwo osignito przy okrgym stole zgod zwizan ze sposobem legalizacji Solidarnoci, ktra ostatecznie nastpia 17kwietnia 1989r. decyzj Sdu Wojewdzkiego wWarszawie. Podkreli jednak trzeba, e take iwtej sprawie nie obeszo si bez ustpstwa strony opozycyjnej. Statut Solidarnoci uzupeniono bo-wiem oaneks, wktrym zawieszone zostay artykuy sprzeczne zustaw ozwiz-kach zawodowych z1982r., wtymm.in. prawo do strajku. Takie rozwizanie zostao pniej ostro skrytykowane przez radykalnych dziaaczy zwizkowych ilego upod-staw utworzenia wlutym 1990r. konkurencyjnej Solidarnoci ,80, zdecydowanie

25 Zob. Ustawa o zmianie Konstytucji PRL z 7 kwietnia 1989 r., Dz. U. z 1989 r., nr 19, poz. 101.


odrzucajcej ustaw zczasw stanu wojennego izawarte wniej ograniczenia prawa do strajku. Trzy dni po rejestracji Solidarnoci, 20kwietnia, zalegalizowany zosta take NSZZ Rolnikw Indywidualnych Solidarno.

Znacznie bardziej zaarte, irwnoczenie wduym stopniu jaowe, byy dys-kusje dotyczce reformy prawa isdownictwa, ograniczenia zakresu nomenkla-tury partyjnej wgospodarce oraz stworzenia podstaw rzeczywistego samorzdu terytorialnego. We wszystkich tych sprawach przedstawiciele wadz stosowali naj-rozmaitsze uniki, anawet wprost odrzucali propozycje zmian. Niewielkie te byy sukcesy Solidarnoci na polu przeamywania monopolu PZPR wrodkach ma-sowego przekazu. Po mudnych przetargach opozycja uzyskaa prawo do emitowa-nia raz na tydzie pgodzinnej audycji wtelewizji igodzinnej wradiu. Zgodzo-no si take na wydawanie Tygodnika Solidarno, tygodnika NSZZ Rolnikw Indywidualnych oraz oglnokrajowego dziennika, ktry pocztkowo mia mie form gazety wyborczej fi rmowanej przez Komitet Obywatelski26.

Poza przesuniciem gwnego orodka wadzy ze skompromitowanej PZPR do formalnie bezpartyjnego urzdu prezydenta, ekipa Jaruzelskiego miaa jeszcze jeden istotny cel: powstrzymanie gwatownie pogarszajcych si nastrojw spo-ecznych. Niektre krgi modziey () stay si bardziej radykalnie nastawione do partii ni ich duchowi ojcowie zlat 19801981 oceniano wgrudniu 1988 r. wBiurze Studiw MSW27. Modzie zacza wcoraz wikszej liczbie zasila szere-gi tzw. sympatykw opozycji, ktrych liczebno wzrosa wedug drobiazgowych wylicze SB zniespena 20tys.wmaju do ponad 55tys.wgrudniu 1988r. By to zatem wzrost lawinowy, a jego przyczyny nastpujco komentowano winnym dokumencie MSW: W1988r. do dziaa opozycyjnych wczyo si aktywnie mode pokolenie, ktre wlatach 19801981 byo jeszcze wwieku szkolnym. Jego dziaanie charakteryzuje radykalizm izwalczanie wszystkich si iosb otenden-cjach ugodowych28. Oceny analitykw zMSW, powtarzane rwnie wniektrych dokumentach kierownictwa PZPR, stanowiy wistocie rzeczy ostrzeenie dla obu stron negocjujcych rozpoczcie obrad okrgego stou.

Groba to radykalizm modego pokolenia mwi w kocu stycznia 1989r. na posiedzeniu Sekretariatu KC PZPR Janusz Reykowski29, awydarzenia

26 Porozumienia Okrgego Stou, Olsztyn 1989, s.72, 78. 27 AIPN, sygn. MSW II 4393, Ocena dziaalnoci opozycyjnych struktur w Polsce z 22 grudnia

1988 r., s.7. 28 AIPN, sygn. MSW II 1766, Notatka Przeciwnik polityczny ze stycznia 1989r., s.13. 29 Protok nr 54zposiedzenia Sekretariatu KC PZPR 23stycznia 1989r. [w:] Tajne dokumenty

Biura Politycznego iSekretariatu KC. Ostatni rok wadzy 19881989, oprac. S. Perzkowski [A. Paczkowski], Londyn 1994, s.234.


nastpnych tygodni zaalarmoway nie tylko wadze. Zniepokojem grupa post-korowska ocenia radykalizacj modziey studenckiej informowano pod ko-niec lutego kierownictwo PZPR, uznajc zarazem, e rodowisko to uwaa za ko-nieczne podjcie () pewnych dziaa tonizujcych30. 17lutego na krakowskim Rynku Gwnym odby si wiec zorganizowany zokazji smej rocznicy rejestracji Niezalenego Zrzeszenia Studentw. Prba wrczenia przez demonstrantw pe-tycji przebywajcemu wKrakowie ministrowi edukacji Jackowi Fisiakowi dopro-wadzia do interwencji ZOMO irozpoczcia zamieszek. Do kolejnej manifestacji studenckiej tym razem wobronie uwizionego Vaclava Havla doszo wKrako-wie 21lutego. Tego samego dnia demonstrowano take zinicjatywy KPN iPPS wstolicy, gdzie domagano si przeprowadzenia wolnych wyborw do parlamentu. 24lutego wKrakowie doszo do najpowaniejszych od kilku lat zamieszek ulicz-nych, ktre rozpoczy si, kiedy milicja nie dopucia maszerujcych studentw pod siedzib wadz miejskich. Wtrakcie star rannych zostao 74funkcjonariu-szy MO itrudna do ustalenia liczba manifestantw. Regularne niedzielne demon-stracje odbyway si take wGdasku, po zakoczeniu mszy witej wkociele w. Brygidy. Najpowaniejszy charakter miay zajcia z16kwietnia, gdy kilkuset ludzi staro si zotaczajcym gmach KW PZPR kordonem milicji. Zkolei wPo-znaniu protestowano przeciwko budowie elektrowni atomowej wpobliskim Klem-piczu. Pierwsza zdemonstracji, 21marca, miaa spokojny przebieg, ale druga do ktrej doszo 2kwietnia spotkaa si zbrutaln interwencj ZOMO. Pobito wwczas kilkaset osb, awiele znich znalazo si wszpitalu31.

Zwiastunem pogarszania si nastrojw staa si wzbierajca zpocztkiem 1989r. fala strajkowa. Wstyczniu 1989r. w49strajkach uczestniczyo 15tys.lu-dzi, za wmarcu byo ich ju 260, zudziaem ponad stu tysicy ludzi. Wtym czasie, po raz pierwszy od lat, Polska znalaza si okrok od wielkiego wybu-chu spoecznego, mogcego zmie ekip Jaruzelskiego, ale iskupion wok Wasy grup czoowych dziaaczy idoradcw Solidarnoci, ktrzy od poo-wy 1988r. pozostawali gwnymi rozmwcami wadz. Jeszcze wtrakcie trwa-nia obrad okrgego stou, ktre zakoczyy si 5kwietnia, doszo do prby integracji si politycznych przeciwnych paktowaniu zkomunistami. 4marca, wJastrzbiu, przedstawiciele KPN, PPS-Rewolucja Demokratyczna, Solidarno-ci Walczcej, Ruchu Wolno iPokj oraz oponenci Wasy zSolidarnoci uczestniczyli wKongresie Opozycji Antyustrojowej. Mimo zatrzymania przez

30 AIPN, sygn. 0236/410,t. 3, Zacznik do informacji dziennej zdnia 28.02.1989 dot. komentarzy rodowiska postkorowskiego, s.183, 184.

31 A. Dudek, T. Marszakowski, Walki uliczne wPRL 19561989, Krakw 1992, s.241243.


Sub Bezpieczestwa ponad 120uczestnikw spotkania, organizatorom uda-o si wyda owiadczenie stwierdzajce, e ich celem jest zniesienie mono-polistycznej wadzy PZPR idoprowadzenie do penej demokracji politycznej igospodarczej, do wolnych wyborw32. Tego rodzaju pogldy byy atakowane jako ekstremistyczne ipozbawione realizmu, nie tylko przez ofi cjalne rodki masowego przekazu, ale take przez wikszo prasy niezalenej, pozostajcej pod kontrol zwolennikw porozumienia zwadz. Radykalna opozycja bya zbyt saba, aby przebi si ze swoimi hasami do szerszego krgu odbiorcw, za jej potencja dodatkowo zmniejsza si przez brak trwaego porozumienia mi-dzy poszczeglnymi ugrupowaniami. Dziaania tonizujce, bdce wsplnym dokonaniem uczestnikw okrgego stou, zakoczyy si doranym sukcesem. Wkwietniu, gdy wPaacu Namiestnikowskim podpisano porozumienia koco-we irozpocza si przedwyborcza gorczka, liczba strajkw gwatownie zmalaa.

Okrgy st jest ide wadzy () widz rnic midzy okrgym stoem tutaj, na Krakowskim Przedmieciu, dyskusj, ktra tu si toczy, aokrgym stoem, ktry sta wsali BHP wStoczni Gdaskiej wroku 1980. To s zupenie inne jakoci polityczne mwi wlutym 1989r. na posiedzeniu Biura Politycz-nego PZPR Aleksander Kwaniewski33. Wtym samym czasie podobnie ocenia obrady okrgego stou Jacek Kuro, jeden znajbliszych wwczas doradcw Wasy: Jak wiadomo, obradujemy wpaacu URM. Opozycjonici wchodz do paacw wadzy albo na czele zbrojnego ludu iwtedy przychodz zabra wadz; albo na zaproszenie wadzy iwtedy nie ma si co udzi nie po to przychodz, aby wadz wzi, tylko dlatego, e wadza widocznie uwaa, e sojusz zopozycj jako j wzmocni. Ito jest motto tego, co si tutaj dzieje34.

Warto mie na uwadze obie te oceny, dokonujc bilansu obrad, ktry wwietle znanych dzi faktw wydaje si nastpujcy: ekipa Jaruzelskiego, nie rezygnujc zkontroli nad najistotniejszymi narzdziami sprawowania wadzy, postanowia stworzy dla umiarkowanej czci opozycji reglamentowane miejsce wsystemie po-litycznym, arwnoczenie przesun rzeczywiste centrum dyspozycji politycznej zKomitetu Centralnego PZPR do urzdu prezydenta, ktrym zosta mia Jaruzel-ski. Wstosunku do ofert skadanych opozycji jeszcze przed okrgym stoem, naj-waniejszy sukces strony solidarnociowej stanowia decyzja owolnych wyborach do Senatu. Jednak to nie okrgy st, ale wydarzenia czterech nastpnych miesicy

32 KOS z12marca 1989r. 33 Fragment stenogramu z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR z 21 lutego 1989 r.,

maszynopis wposiadaniu autora, s.4/14. 34 Wypowied Jacka Kuronia wfi lmie Tadeusza Paki Okrgy st. Polska ewolucja 1989 roku

(1989).


przesdziy otym, e Polsk co najmniej do 1995r. nie rzdzi jako prezydent PRL genera Jaruzelski. Wkwietniu 1989r., gdy skadano podpisy pod porozu-mieniami okrgego stou, ta ostatnia perspektywa wydawaa si cakiem realna.

1.3. CZERWCOWY PRZEOM

Kierownictwu PZPR bardzo zaleao na przeprowadzeniu wyborw do par-lamentu wjak najkrtszym terminie. Chciano wten sposb wykorzysta szybko topniejce poparcie czci spoeczestwa dla rzdu Rakowskiego oraz da opozycji jak najmniej czasu na zorganizowanie kampanii. Dlatego dat pierwszej tury wy-borw wyznaczono ju na 4czerwca 1989r. Zdecydowana wikszo posw(425) miaa zosta wybrana w108okrgach, ktrym przypisano wzalenoci od liczby mieszkacw od 2do 5mandatw. Wkadym okrgu przeprowadzony zosta zgry podzia mandatw dla poszczeglnych ugrupowa koalicyjnych oraz dla kandydatw bezpartyjnych. Pozostae 35miejsc wSejmie przeznaczono dla kandy-datw ztzw. listy krajowej, ktra wobec odmowy wejcia na ni czonkw So-lidarnoci wcaoci zostaa przyznana koalicji rzdzcej. Aby uzyska mandat wokrgu wpierwszej turze, naleao otrzyma ponad poow wszystkich wanie oddanych gosw, natomiast wdrugiej turze posem zostawa kandydat, ktry do-sta wiksz ilo wanych gosw. Wdrugim gosowaniu brao udzia tylko dwch pretendentw, ktrzy podczas pierwszego gosowania otrzymali najwiksz ilo gosw. Inne rozwizanie przyjto natomiast wodniesieniu do listy krajowej: posa-mi zostawali wycznie kandydaci otrzymujcy ponad poow gosw. Ordynacja nie przewidywaa natomiast drugiej tury dla kandydatw zlisty krajowej.

Podzia mandatw wyglda nastpujco: PZPR miaa zagwarantowane 171mandatw poselskich (wtym 15zlisty krajowej), ZSL 76(9), SD 27(3), PAX 10(3), UChS 8(2), PZKS 5(1); dwa mandaty na licie krajowej zosta-y przyznane bezpartyjnym kandydatom koalicji. cznie, ordynacja zapewniaa kandydatom wywodzcym si zobozu rzdzcego 299 miejsc wSejmie. Dodatko-wo wadze mogy wysun wasnych (byle bezpartyjnych) kandydatw do walki opozostae 161mandatw, na uzyskanie ktrych szans ale ju nie gwarancj miaa Solidarno. Aby uatwi zadanie wspieranym przez siebie bezpartyjnym, Rada Pastwa przydzielia spor cz przeznaczonych dla nich mandatw tym okrgom, wktrych oceniano, e poparcie dla Solidarnoci bdzie mniejsze35.

35 A.W. Lipiski, Plebiscyt iodmowa. Studium terenowe reakcji wyborczej 1989 roku, Warszawa 1990, s.4244; A. Makiewicz, Wybory czerwcowe 1989, Warszawa 1994, s.20, 21.

dudek historiapolitycznapolski issuu

Documents