1

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

ODSEK ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Dragana B. Mijalković

Raznovrsnost vrsta gmizavaca u okolini sela Kunovica

Master rad

Niš, 2017.

2

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

ODSEK ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Raznovrsnost vrsta gmizavaca u okolini sela Kunovica

Master rad

Student

Dragana Mijalković

Mentor

prof. dr Jelka Crnobrnja-Isailović

Niš, 2017.

3

University of Niš

Faculty of sciences and mathematics

Department of biology and ecology

Diversity of reptile species around the village Kunovica

Master thesis

Student

Dragana Mijalković

Mentor

Prof.Dr Jelka Crnobrnja-Isailović

Niš, 2017.

4

Biografija

Dragana Mijalković je rođena 11.03.1991.godine u Pirotu. Osnovnu školu „Despot Stefan Lazarević” u

Babušnici završava 2006.godine. Iste godine upisuje Medicinsku školu u Zaječaru, smer - laboratorijski

tehničar. Osnovne akademske studije na Prirodno- matematičkom fakultetu u Nišu upisuje 2010.godine i

završava ih 2014. Iste godine upisuje master studije na Departmanu za biologiju i ekologiju, smer –

Ekologija i zaštita prirode.

5

ZAHVALNICA

Srdačno se zahvaljujem svom mentoru prof. dr Jelki Crnobrnji Isailović na svoj pruženoj

pomoći i sugestijama pri izradi master rada.

Zahvaljujem se svojoj porodici i prijateljima na podršci i razumevanju prilikom

studiranja.

6

Ovaj rad je rađen u okviru projekta osnovnih istraživanja 173025 “Evolucija u heterogenim

sredinama: mehanizmi adaptacija, biomonitoring i konzervacija biodiverziteta” finansiranog od

strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije tokom perioda 2011-

2016 godine, a u 2016. godini i uz podršku sledećih projekata doktoranata PMF-a Univerziteta u

Nišu: "Uticaj lokalnog folklora i kulturnog nasledja na odnos čoveka prema šumskoj

kornjači Testudo hermanni u Srbiji" i "Evaluacija populacionog statusa i ugrožavajućih faktora

poskoka (Vipera ammodytes)" finansiranih sredstvima Rufford Small Grants fondacije.

7

SADRŽAJ

1. UVOD ................................................................................................................................................... 8

1.1. Definicija biološke raznovrsnosti, značaj, faktori ugrožavanja i procena vrednosti biodiverziteta

8

1.2. Značaj biodiverziteta i faktori ugrožavanja................................................................................... 8

1.3. Očuvanje biodiverziteta ................................................................................................................ 9

1.4. Antropogeni uticaj i evaluacija biodiverziteta određenog područja ............................................ 10

1.5. Raznovrsnost vrsta gmizavaca u Srbiji ................................................................................... 11

2. CILJ ISTRAŽIVANJA ....................................................................................................................... 12

3. MATERIJAL I METODE .................................................................................................................. 13

3.1. Opšte odlike sela Kunovica......................................................................................................... 13

3.1.1. Geografski položaj i reljef ................................................................................................... 13

3.1.2. Geološke i pedološke karakteristike.................................................................................... 14

3.1.3. Klimatske karakteristike ..................................................................................................... 14

3.2. Karakteristike gmizavaca ............................................................................................................ 14

3.3. Metodologija rada ....................................................................................................................... 15

5. DISKUSIJA ........................................................................................................................................ 22

6. ZAKLJUČAK ..................................................................................................................................... 25

7. LITERATURA ................................................................................................................................... 26

8. SUMMARY ........................................................................................................................................ 28

8

1. UVOD

1.1. Definicija biološke raznovrsnosti, značaj, faktori ugrožavanja i

procena vrednosti biodiverziteta

Biološka raznovrsnost – biodiverzitet se definiše kao sveukupna raznovrsnost živih bića

na planeti. Konvencija o biološkoj raznovrsnosti (engl.“Convention on Biological Diversity” –

CBD) opisuje biodiverzitet kao „sveobuhvatnu raznolikost i različitost živih organizama,

uključujući kopnene, morske i ostale vodene ekosisteme i ekološke komplekse čiji su deo; ovo

obuhvata diverzitet u okviru vrsta, između vrsta i između ekosistema” (Crnobrnja-Isailović i sar.,

2012). Biodiverzitet nekog područja odnosi se na raznovrsnost gena, vrsta i ekosistema u okviru

tog prostora, tako da razlikujemo: genetički diverzitet ili genetičku raznovrsnost, diverzitet vrsta

ili raznovrsnost vrsta i ekosistemski diverzitet ili raznovrsnost zajednica i ekosistema datog

područja (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

Raznovrsnost živog sveta na planeti je izuzetno velika. Do sada je opisano oko dva

miliona vrsta živih bića, ali procene ukazuju da danas na Zemlji živi između tri i deset miliona

vrsta organizama (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

1.2. Značaj biodiverziteta i faktori ugrožavanja

Opstanak čovečanstva je direktno uslovljen očuvanjem prirodnih resursa. Čovek ima

veliku dobit od biodiverziteta – živih bića, njihovih zajednica i ekosistema kao resursa - koji

posredno ili neposredno pruža veliku korist i doprinosi opstanku čitavog čovečanstva. Očuvana

biološka raznovrsnost ljudima obezbeđuje kvalitetnu hranu, pitku vodu, čist vazduh, zaklon,

lekove, ublažava dejstvo prirodnih nepogoda, bolesti, štetočina i učestvuje u regulisanju klime.

Različite grane industrije, kao što su farmaceutska, drvno-prerađivačka, zatim medicina,

turizam, savremena poljoprivreda i mnoge druge delatnosti direktno zavise od očuvanja

biodiverziteta. Usluge ekosistema ili usluge prirode su koristi koje dobijamo korišćenjem

biodiverziteta, a koje su neprocenjive kako danas, tako i u budućnosti (Crnobrnja-Isailović i sar.,

2012).

9

Svaka pojedinačna vrsta na Zemlji ima posebnu ulogu u opštim procesima koji održavaju

život i pravilno funkcionisanje. Međutim, svakodnevno izumire veliki broj vrsta i nestaju njihova

staništa, ogromna prostranstva prirodnih ekosistema bivaju uništena i zamenjena veštačkim, što

predstavlja veliku opasnost za biosferu u budućnosti. Postoje neznatna razmimoilaženja u

prepoznavanju najuticajnijih faktora ugrožavanja biološke raznovrsnosti, a jedno od gledišta je

da osnovni faktori ugrožavanja obuhvataju narušavanje staništa, invazivne vrste, zagađenje, rast

ukupne ljudske populacije i prekomernu eksploataciju prirodnih resursa (Crnobrnja-Isailović i

sar., 2012). Oni su slikovito predstavljeni skraćenicom HIPPO, koja je izvedena od početnih

slova sledećih reči:

H - Habitat alteration - usitnjavanje i narušavanje staništa, zbog ubrzanog razvoja

poljoprivrede, snažnog pritiska urbanizacije, industrijalizacije i razvoja turizma.

I - Invasive species - introdukcija stranih vrsta biljaka i životinja od strane

čoveka.

P - Pollution - zagađivanje vode, vazduha i zemljišta.

P- Population growth- porast broja ljudi na planeti.

O - Overexploitation - prekomerno korišćenje vrsta u ishrani, u medicinske svrhe,

intenzivni lov i ribolov, nedozvoljena trgovina divljim vrstama itd.

1.3. Očuvanje biodiverziteta

U proceni ukupnog biodiverziteta postoje različiti pristupi i kriterijumi shodno prostornoj

skali tj.globalnom, regionalnom ili lokalnom nivou. U poslednjih dvadesetak godina realizuje se

veliki broj projekata, akcionih planova i strategija, koji se zasnivaju na opšte prihvaćenim

međunarodnim standardima, čime je obezbeđena koordinisanost konzervacionih aktivnosti

(Stevanović, 1999).

Prioriteti u očuvanju biodiverziteta su naugroženiji predstavnici flore i faune, ekosistemi i

predeli, koji su od globalnog značaja, a koji su narušeni i ugroženi. Međutim, jednako značajna

je i zaštita na regionalnom nivou. Vrlo je bitna dobro organizovana mreža zaštićenih objekata na

regionalno-lokalnom nivou, koja se odražava na očuvanje ukupnog biodiverziteta planete

(Stevanović, 1999).

10

Prvi korak u zaštiti vrsta je procena statusa njihove ugroženosti. Na osnovu prikupljenih

podataka izrađuju se Crvene liste (spiskovi ugroženih vrsta) ili Crvene knjige- publikacije koje

naglašavaju ozbiljnost problema ugroženosti vrsta kojima se bave. One mogu biti formirane

takođe na globalnom, regionalnom ili nacionalnom nivou. U cilju zaštite biodiverziteta i

poboljšanja kvaliteta životne sredine, Srbija je 2010. godine usvojila nacionalnu strategiju

biološke raznovrsnosti za period od 2011. do 2018. godine sa akcionim planom. Prema ovoj

strategiji, našu zemlju naseljava čak 49% faune gmizavaca Evrope. Područje analizirano u ovom

radu pripada visoko planinskoj i planinskoj oblasti Srbije koja je deo Balkanskog poluostrva,

jednog od ukupno šest centara evropskog biodiverziteta (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

1.4. Antropogeni uticaj i evaluacija biodiverziteta određenog područja

U granicama svoje ekološke valence, vrsta može naseljavati različita područja i

prilagoditi se postojećim abiotičkim i biotičkim uslovima. U okviru životne sredine, moze doći

do promena tih uslova, koje prevazilaze granice tolerancije date vrste, odnosno njenu ekološku

valencu. Rezultat toga je promena u odnosu vrste i sredine, pa će se data vrsta prilagoditi ili

izumreti (Đorđević, 2015).

U drugoj polovini 20. veka dešava se snažna urbanizacija i širenje gradova, što ima

negativan uticaj na opstanak mnogih vrsta. Čovek menja prirodne ekosisteme i prilagođava ih

svojim potrebama, gradeći naselja, puteve i fabrike. Formiranjem gradskog ekosistema, čovek

kao najznačajniji ekološki činilac, značajno utiče i na promenu klime u njemu, ali i na

uništavanje fragmenata prostora neophodnih za opstanak lokalnih populacija divljih vrsta

(Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

Gmizavci su ugroženi zbog fragmentacije i degradacije staništa. Čak i na zaštićenim

staništima, postojeće mere za upravljanje životnom sredinom nisu uvek odgovarajuće za

stabilizaciju populacije i u nekim slučajevima mogu dovesti do smanjenja i izumiranja populacija

na lokalnom nivou. Zbog svojih ekofizioloških odlika ova grupa životinja često naseljava

staništa sa specifičnom kombinacijom mikrostaništa, najčešće vegetacionu strukturu sa

otvorenim prostorima i zaklonima u blizini, koji će im pružiti zaštitu od predatora i nepovoljnih

uticaja (Đorđević, 2015).

11

1.5. Raznovrsnost vrsta gmizavaca u Srbiji

Smeštena u centralnom delu Balkanskog poluostrva, naša zemlja je značajna za očuvanje

raznovrsnosti gmizavaca Evrope, između ostalog i zbog različitih biogeografskih specifičnosti:

prisustvo endemičnih i reliktnih vrsta, različiti elementi faune, kao i različiti opsezi fragmentacije

staništa (Tomović i sar., 2014). Srbija je od posebnog značaja za očuvanje gmizavaca zbog

visoke taksonomske i morfološke, kao i genetičke raznovrsnosti, koja je rezultat postojanja

različitih glacijalnih pribežišta tokom Pliocena i Pleistocena, tokom kojih su brojni

mikroevolutivni procesi doveli do genetičke diferencijacije u brojnim taksonima (Tomović i sar.,

2014).

Sveobuhvatne studije obrazaca rasprostranjenja, raznovrsnosti vrsta i zoogeografske

analize srpske herpetofaune nisu realizovane, uprkos činjenici da je 35% (24 od 69) vrsta koje

naseljavaju Balkansko poluostrvo, nastanjeno i u Srbiji (Tomović i sar., 2014). Zbog niza

razloga, u većini prethodnih faunističkih studija, herpetofauna Srbije razmatrana je u okviru

bivše Jugoslavije, ali ipak postoje manje više precizni podaci o rasprostranjenju različitih vrsta

gmizavaca (Radovanović 1951; Brelih i Džukić 1974; Džukić 1995). Mnogi podaci o

rasprostranjenju vrsta su predstavljeni u istraživanjima ograničenih područja ili specifičnih

staništa, dok veliki deo teritorije nije obuhvaćen istraživanjem (Tomović i sar., 2014). Najskorije

studije ovog tipa su bile prvenstveno usmerene na nekoliko retkih vrsta sa perifernim ili

disjunktnim raspostranjenjem, a to su Testudo graeca, Darevskia praticola, Podarcis tauricus,

Algyroides nigropunctatus, Vipera berus, Viperaursinii itd (Tomović i sar., 2014). Kompletni

podaci o rasprostranjenju postoje za nekoliko čestih vrsta, a to su: Testudo hermanni i Vipera

ammodytes (Tomović i sar., 2014). Iznenađujuće je, što su za široko rasprostranjene i dobro

poznate vrste kakve su Natrix tessellata, Natrix natrix, Lacerta viridis, Lacerta agilis, Anguis

fragilis, Zamenis longissimus, podaci veoma siromašni i nepotpuni (Tomović i sar., 2014).

12

2. CILJ ISTRAŽIVANJA

Ovaj rad obuhvata rezultate terenskog istraživanja u periodu od 2014. do 2016. godine u

okolini sela Kunovica sa ciljem procene raznovrsnosti vrsta gmizavaca. Takođe, na osnovu

podataka iz literature, dat je osvrt na diverzitet gmizavaca istraživanog područja i na uticaj

različitih faktora na lokalni diverzitet gmizavaca.

13

3. MATERIJAL I METODE

3.1. Opšte odlike sela Kunovica

3.1.1. Geografski položaj i reljef

Područje na kome su vršena ispitivanja, čiji su rezultati predstavljeni u ovom radu se

nalazi u jugoistočnoj Srbiji, u Nišavskom okrugu. Kunovica je zbijeno selo brdsko-planinskog

tipa, i nalazi se na 621m nadmorske visine, na obroncima Kunovičke reke, 17km istočno od

Niša (43° 18 ́00˝ SGŠ i 22° 05 2́9˝ IGD). Skoro svi delovi ove oblasti se odlikuju strmim

padinama. Površina područja je 13,41km2, a površina obradivog područja iznosi 4.44km2. Oko

58% teritorije čine šume, 19% obradivo zemljište i bašte, 6% pašnjaci, napušteni i nenapušteni

vinogradi, polja i voćnjaci (Turnšek, 2006) (slika 1).

Slika 1. Mapa sela Kunovica i dijagram različitih područja (Turnšek, 2006)

14

3.1.2. Geološke i pedološke karakteristike

Matični supstrat ovog područja je permski peščar, a razvijeno je crveno-kiselo zemljište.

(Gavrilović, 2015) (slika 2).

Slika 2. Pedološka karta SFRJ- Niš

3.1.3. Klimatske karakteristike

Kunovica se nalazi u umereno kontinentalnom klimatskom pojasu. Srednja temperatura

vazduha se kreće u intervalu od 1,9-23,8°C. Najtopliji mesec u godini je avgust sa prosečnom

temperaturom od 23,8°C. Januar je najhladniji mesec kada prosečna temperatura iznosi oko

1,9°C. Maksimalna količina padavina je zabeležena u oktobru, a minimum padavina u avgustu

(Nikolov, 2015).

3.2. Karakteristike gmizavaca

Gmizavci (Reptilia) predstavljaju najstariju suvozemnu grupu kičmenjaka, tj. poseduju

adaptacije koje im omogućavaju da čitav život provedu u suvozemnoj sredini. Koža gmizavaca

je prekrivena spoljašnjim orožnalim slojem kože, sačinjena iz manjih i većih krljušti, a kod nekih

vrsta sadrži i koštane elemente. Imaju relativno malo žlezda u koži. Razmnožavaju se tako što

15

polažu jaja u spoljašnju sredinu. Tokom Jure i Krede su bili brojni, a danas su svrstani u četiri

velike grupe: kornjače (Chelonia), krokodili (Crocodylia), gušteri, zmije i amfisbene

(Squamata). Najmalobrojnija grupa savremenih gmizavaca su tuatare (Rhynchocephalia), koje su

predstavljene samo jednim rodom (Sphenodon) (Crnobrnja- Isailović i sar., 2012).

Do sada je na planeti opisano oko 9000 vrsta gmizavaca. Njihovo rasprostranjenje je

ograničeno na umerene i tropske klimatske zone, nisu uspeli da nasele krajnji sever i krajnji jug

planete, jer nisu u stanju da proizvode dovoljnu količinu telesne toplote da mogu preživeti u svim

vremenskim uslovima. Pošto im životne funkcije zavise od temperature spoljašnje sredine, u

područjima sa umerenom klimom zimi ulaze u period mirovanja. Ova pojava se u nekim

slučajevima može desiti i leti (Simović i sar., 2013). Ono što gmizavcima omogućuje da opstanu

u suvozemnoj sredini je fiziološka prilagođenost na zadržavanje vode: ne formiraju tečni urin,

već produkte metabolizma izbacuju u vidu kristala urske kiseline. U odnosu na sisare, gmizavci

imaju nižu stopu metabolizma, pa zbog toga manje vode gube i tokom disanja (Simović i sar.,

2013).

Areal aktivnosti gmizavaca je relativno mali, sposobnost migracije na velike udaljenosti

je ograničena, kao i sposobnost kolonizacije novih staništa (Crnobrnja- Isailović i sar., 2012).

Mali i gmizavci srednje veličine su izloženi velikom broju prirodnih neprijatelja (drugi gmizavci,

ptice, sisari, pa čak i vodozemci). Veoma su ugroženi i različitim ljudskim aktivnostima. Sve

više bivaju nemilice ubijani zbog predrasuda i pogrešnih uverenja koja vladaju u narodu

(Simović i sar., 2013).

3.3. Metodologija rada

Za procenu raznovrsnosti vrsta gmizavaca Kunovice korišćeni su literaturni i terenski

podaci. Literaturni podaci popisani su iz Đorđević (2015). Literaturni i terenski podaci su

predstavljeni tabelarno, pri čemu je uz latinski naziv vrste naveden i srpski naziv vrste, zatim

globalni IUCN status vrste (www.iucnredlist.org), nacionalni IUCN status vrste po Crvenoj

knjizi gmizavaca Srbije (Tomović i sar., 2015), status zaštite po Pravilniku o proglašenju i zaštiti

strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva (Anonymous 2010a,b,c). Na osnovu

globalne i nacionalne procene IUCN konzervacionog statusa izračunati su globalni i nacionalni

skorovi konzervacionog statusa (metodologija opisana u Sutherland, 2000). Status zaštite i

16

ugroženosti je naveden na osnovu statusa ugroženosti prema Međunarodnoj uniji za zaštitu

prirode- IUCN (InternationalUnion for Conservation of Nature):

NT- potencijalno ugrožena (Near Threatened);

LC- poslednja briga ( Least Concern);

DD- nedostatak podataka ( Data Deficient).

Status zaštite u Srbiji dat je na osnovu Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i

zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva:

SZ- strogo zaštićena;

Z- zaštićena;

NZ- nije zaštićena.

Za obradu podataka je korišćen Indeks statusa očuvanosti (𝐼 = ∑𝑆𝑖), koji predstavlja zbir Si

vrsta, koje su zabeležene na datom području, gde je Si skor očuvanosti vrste (vidi u Sutherland,

2000).

Vrednost skora očuvanosti vrste raste sa povećanjem njene ugroženosti. IUCN kategorije

ugroženosti su vrednovane na sledeći način:

Ranjiva (VU)= 3;

Skoro ugrožena (NT)= 2;

Niska verovatnoća opasnosti (LC)= 1 (po Milojković 2006).

17

4. REZULTATI

U tabeli 1 je predstavljena raznovrsnost vrsta gmizavaca Kunovice na osnovu literaturnih, a u

tabeli 2, na osnovu terenskih podataka. Pored latinskog naziva vrste naveden je i njen narodni

naziv. Na području Kunovice pretpostavljeno je prisustvo dve a potvrđeno jedne vrste kornjača –

šumska kornjača (Testudo hermanni). Od guštera pretpostavljeno je pet a potvrđeno prisustvo

četiri vrste – slepić (Anguisfragilis), zelembać (Lacertaviridis), obični zidni gušter (Podarcis

muralis) i kratkonogi gušter (Ablepharus kitabelii). Takođe, pretpostavljeno je prisustvo pet a

potvrđeno četiri vrste zmija – stepski smuk (Dolichophiscaspius), belouška (Natrix natrix),

obični smuk (Zamenislongissimus) i poskok (Viperaammodytes).

Tabele 3 i 4 sadrže vrednosti globalnog i nacionalnog Konzervacionog skora za

potencijalno prisutne vrste i one čije je prisustvo na teritoriji Kunovice potvrđeno terenskim

istraživanjem, kao i odgovarajuće vrednosti Indeksa statusa očuvanosti područja sa aspekta

lokalnog bogatstva vrsta gmizavaca.

Slika 3. Testudo

hermanni(foto: Marko

Nikolić)

Slika 4. Lacerta viridis(foto:

Marko Nikolić)

18

Tabela 1. Raznovrsnost vrsta gmizavaca Kunovice na osnovu literaturnih podataka.

Latinski naziv Srpski naziv IUCN status

vrste*

Nacionalni status

vrste**

Status zaštite u

Srbiji***

Emys orbicularis Barska kornjača NT DD SZ

Testudo hermanni Šumska kornjača NT NT Z

Anguis fragilis Slepić LC LC -

Lacerta agilis

Livadski gušter LC LC -

Lacerta viridis Zelembać LC LC -

Podarcis muralis Zidni gušter LC LC -

Ablepharus kitaibelii Kratkonogi

gušter LC LC SZ

Dolichophis caspius Stepski smuk LC DD SZ

Natrix natrix Belouška LC LC SZ

Natrix tessellata Ribarica LC LC SZ

Zamenis longissimus Obični smuk LC LC SZ

Vipera ammodytes Poskok LC LC Z

* www.IUCNRedList.org;** Tomović i sar. (2015); ***Аnonymous (2010а) &Аnonymous (2010b) &Аnonymous

(2010c)

19

Tabela 2. Raznovrsnost vrsta gmizavaca Kunovice na osnovu terenskih podataka

Latinski naziv Srpski naziv IUCN status vrste* Nacionalni

status vrste**

Status zaštite

u Srbiji***

Testudo hermanni

Šumska kornjača NT NT Z

Anguis fragilis Slepić LC

LC

-

Lacerta viridis Zelembać LC

LC

-

Podarcis muralis Zidni gušter LC

LC

-

Ablepharus kitaibelii Kratkonogi gušter LC

LC

SZ

Natrix natrix Belouška LC

LC

SZ

Dolichopis caspius Stepski smuk LC

DD

SZ

Zamenis longissimus Obični smuk LC LC SZ

Vipera ammodytes Poskok LC LC Z

* www.IUCNRedList.org; ** Tomović i sar. (2015); *** Аnonymous (2010а) & Аnonymous(2010b)

&Anonymous (2010c)

20

Tabela 3. Indeks statusa očuvanosti potencijalno prisutnih vrsta gmizavaca na području

Kunovice na osnovu globalnog i nacionalnog konzervacionog skora vrsta .

Vrsta Globalni

konzervacioni skor

Nacionalni

konzervacioni skor

Emys orbicularis 2 -

Testudo hermanni 2 2

Anguis fragilis 1 1

Lacerta agilis 1 1

Lacerta viridis 1 1

Podarcis muralis 1 1

Ablepharus kitaibelii 1 1

Dolichophis caspius 1 -

Natrix natrix 1 1

Natrix tessellata 1 1

Zamenis longissimus 1 1

Vipera ammodytes 1 1

TOTAL 14 11

21

Tabela 4. Indeks statusa očuvanosti potvrđenih vrsta gmizavaca na području Kunovice

na osnovu globalnog i nacionalnog konzervacionog skora vrsta .

Vrsta Globalni

konzervacioni skor

Nacionalni

konzervacioni skor

Testudo hermanni 2 2

Anguis fragilis 1 1

Lacerta viridis 1 1

Podarcis muralis 1 1

Ablepharus kitaibelii 1 1

Dolichophis caspius 1 -

Natrix natrix 1 1

Zamenis longissimus 1 1

Vipera ammodytes 1 1

TOTAL 10 9

22

5. DISKUSIJA

Fauna gmizavaca Nišavskog okruga je rezultat interakcije različitih faktora, pre svega

istorijsko - geoloških činilaca, koji su naročito bili izraženi u Tercijaru i iz tog perioda su se

mnoge vrste održale kao relikti, a neke od njih su našle skrovište na specifičnim staništima, koja

se nazivaju refugijumi (Đorđević, 2015).

Za očekivati je da se bogatstvo vrsta divljih biljaka i životinja znatno smanji nakon

antropogene izmene područja pa su zaštićena prirodna dobra na obodima velikih naselja ujedno i

refugijumi nekada postojeće biološke raznovrsnosti na prostoru sadašnjih urbanih celina. Na

primer, rasprostranjenje gmizavaca je analizirano na teritoriji grada Beograda, gde je jedan od

lokalnih centara diverziteta konstatovan na području planine Avale (Crnobrnja- Isailović i sar,

2012). Sastav vrsta je obuhvatao jednu vrstu kornjača: barska kornjača –E. orbicularis, pet vrsta

zmija: smukulja –C. austriaca, stepski smuk –D. caspius, belouška –N. natrix, ribarica –N.

tessellata i običan smuk –Z. longissimus, kao i pet vrsta guštera: slepić –A. fragilis, zelembać –L.

viridis, šumski gušter –D. praticola, zidni gušter –P. muralis i kratkonogi gušter –A. kitaibelii.

Područje Kunovice nalazi se u sklopu zaštićenog prirodnog dobra Sićevačka klisura i odlikuje se

prisustvom šumske kornjače – T. hermanni - koja je na teritoriji Avale izumrla, ali nema barske

kornjače – E. orbicularis - zbog nepostojanja pogodnih staništa (jedno od bližih poznatih

pogodnih staništa nalazi se u selu Ostrovicana ulazu u Sićevačku klisuru), ribarice – N. tessellata

-takođe zbog nepostojanja odgovarajućih staništa – većih tekućica, kao ni šumskog guštera – D.

praticola, verovatno zbog nepovoljnih mikroklimatskih uslova (Ćorović, nepublikovano).

Osvrtom na dosadašnja istraživanja diverziteta gmizavaca Kunovice, može se zaključiti da je ovo

područje pogodno za održavanje populacija šumske kornjače, zelembaća, kratkonogog guštera,

stepskog smuka, običnog smuka i poskoka. Odlikuje se listopadnom šumom, livadama, ali i

velikim brojem napuštenih vinograda ili onih koji se još uvek obrađuju, iz čega se može

zaključiti da je na ovom području ipak u nekoj meri prisutan antropogeni uticaj (Vidojević,

2014).

Na efikasnost pronalaženja jedinki određenih vrsta mogu da utiču i nepristupačni tereni

područja Kunovice. Bury i Luckenbach (1979) i Morgan i Bourn (1981) su ukazali na to da su

metode kao što je transekt pogodnije za procenu gustine populacije, u odnosu na metodu

markiranja i ponovnog izlovljavanja. Oni su u svom radu pokazali primenu metode transekta na

23

malim populacijama. Uzorkovanje je vršeno uz pomoć metode linijskog transekta, kojom svaka

jedinka ima podjednake šanse da bude uzorkovana. Metoda linijskog transekta je pogodna za

procenu gustine populacija sa niskom aktivnošću, kao što je slučaj kod kornjača (Nikolov, 2015).

Međutim, u našem radu vrste gmizavaca su konstatovane pomoću vizuelnog pretraživanja terena,

pri čemu su istraživači pratili različite putanje tokom iste godine, a naredne godine su ih

ponavljali. Intenzivno zarastanje terena je svakako uticalo na kvalitet rezultata, kao i ograničen

broj izlazaka na teren po godini.

Radi boljeg uvida u vrednovanje ovog područja sa aspekta lokalnog bogatstva vrsta

gmizavaca, pomenućemo da Indeks statusa očuvanosti faune gmizavaca područja Vlasine iznosi

14 (Dinov, 2015). Vlasinska visoravan je po nadmorskoj visini i površini jedna od najprostranijih

i najviših visoravni u Srbiji, njeni obodni delovi sadrže raznovrsna staništa, ali je njen Indeks

statusa očuvanosti svakako manji od vrednosti pomenutog indeksa, izračunatog za neke

Nacionalne parkove Srbije i Crne Gore (Milojković, 2006). Na primer, u Nacionalnom parku

“Kopaonik”, vrednost ovog indeksa je 18, dok je Indeks statusa očuvanosti faune gmizavaca

Nacionalnog parka “Đerdap” 17. Ova razlika u veličini Indeksa statusa očuvanosti područja

može se objasniti time da je ukupna površina Vlasinske visoravni manja i da područje ima uži

opseg nadmorskih visina, u odnosu npr. na Nacionalni park “Đerdap”, koji je najveći u Srbiji i

odlikuje se različitim klimatskim uslovima, između ostalih i specifičnom mezoklimom tzv.

“đerdapskom klimom” (Milojković, 2006). Prostor Kunovice je takođe relativno mali u odnosu

na neka druga zaštićena područja, kao i opseg nadmorskih visina ovog područja, a takođe se ne

odlikuje ni razvijenom mrežom vodenih staništa, što sve upućuje na manje bogatstvo vrsta

gmizavaca od pretpostavljenog. Takođe, za vrstu livadski gušter koja je navedena kao

potencijalno prisutna na području Kunovice u većem delu nema odgovarajućih staništa. Treba

napomenuti da ovim istraživanjem nisu obuhvaćeni najviši delovi područja pa ostaje otvoreno

pitanje da li je ova vrsta prisutna ili ne na području Kunovice.

U ovom radu je pomenuto smanjenje diverziteta vrsta (pa i vrsta gmizavaca) pod

dejstvom različitih faktora (narušavanje staništa, zagađenje, neodrživa trgovina itd.), a naročito

antropogenog uticaja. Pored toga što, kao i mnoge druge vrste životinja, i gmizavci stradaju u

saobraćaju, mnogo je načina na koje čovek negativno utiče na celokupnu faunu. U nekim

delovima Severne Amerike, masovno se ubijaju zvečarke, kako bi se od delova njihovih tela

pravili „ukrasi” i „nakit”. Ova praksa se sprovodi decenijama i utiče na opstanak mnogih vrsta.

24

Zanimljiv podatak je da su zvečarke počele da menjaju svoje ponašanje, pokušavajući da izbegnu

da budu ulovljene. Umesto prirodnog upozorenja krupnijoj životinji, kada čovek naiđe „naučile”

su da ostanu tihe i mirne, bez pomeranja zvečke na vrhu repa. Međutim, ova pojava nije naučno

potvrđena (Simović i sar, 2013). Na području Kunovice nije primećeno intenzivnije ciljano

ubijanje predstavnika herpetofaune, ali je zabeležen jedan slučaj namernog ubijanja poskoka – V.

ammodytes (Čubrić i Crnobrnja-Isailović, nepublikovani podaci). Takođe, zabeleženi su veoma

retki slučajevi gaženja jedinki šumske kornjače – T. hermanni – motornim vozilima, uglavnom

na lokalnom asfaltnom putu ali i na kolskom putu koji vodi ka aktivnim vinogradima,

voćnjacima i povrtnjacima (Stojadinović, Nikolić i Crnobrnja-Isailović, nepublikovani podaci).

25

6. ZAKLJUČAK

Kunovica je tipično planinsko selo, čiji se centralni deo sastoji od gusto zbijenih kuća na

platou oko seoskog groblja, dok se ostatak sela sastoji od kuća razbacanih na južnoj, strmoj

padini prema reci i duž puta. Nalazi se 17km istočno od Niša.

Okruženo tišinom i netaknutom prirodom, sa malim brojem stanovnika, pretežno starijih

ljudi, i veoma povoljnim uslovima za gajenje stoke, ali sa slabom opremljenošću

infrastrukturnim sistemima i objektima, područje oko sela predstavlja prostor pogodan za

održavanje relativno raznovrsne lokalne herpetofaune.

Na osnovu pretraživanja literature i terenskih istraživanja, utvrđeno je 12 vrsta

gmizavaca, od kojih se tri vode kao potencijalne jer su navedene u literaturi koja opisuje šire

područje okoline Niša i do sada nije utvrđeno njihovo prisustvo na području Kunovice.

Indeks statusa očuvanosti Kunovice manji je od onog procenjenog za Predeo izuzetnih

odlika «Vlasina» ili nacionalne parkove u Srbiji, što se i može očekivati obzirom na uzak opseg

nadmorskih visina koje obuhvata. Međutim, kada se uzmu u obzir i potencijalno prisutne vrste,

njegova vrednost se izjednačava sa onom izračunatomza PIO «Vlasina».

26

7. LITERATURA

1. Аnonymous (2010а) Book of rules on declaring and protection of strictly protected and

protected wild species of plants, animals and fungi. Official Gazette RS 5/2010 from

5.2.2010(In Serbian)

2. Аnonymous (2010b) Book of rules on declaring and protection of strictly protected and

protected wild species of plants, animals and fungi. Appendix 1. Strictly protected wild

species. Official Gazette RS 5/2010. (In Serbian)

3. Аnonymous (2010c) Book of rules on declaring and protection of strictly protected and

protected wild species of plants, animals and fungi. Appendix 2. Protected wild species.

Official Gazette RS 5/2010. (In Serbian)

4. Brelih, S., Džukić, G. 1974. Catalogus Faunae Jugoslaviae.IV/2. Reptilia, Cons.Acad.

Sci.Reip.Soci.Foed.Jugo.Acad.Sci.Art.Slov. Ljubljana.

5. Crnobrnja-Isailović, J., Jelić, I., Stanisavljević, B., Ćosić, N., 2012.Vodozemci i gmizavci

Beograda.-Endemit, Beograd.

6. Dinov, J.,2015: Bogatstvo vrsta faune vodozemaca i gmizavaca Vlasinske visoravni.

Master rad- Prirodno matematički fakultet, Univerzitet u Nišu

7. Džukić, G. (1995) Diversity of amphibians (Аmphibia) and reptiles (Reptilia) of

Yugoslavia, with review of species with international significance. In: Stevanović, V.,

Vasić, V. (Eds.) Biodiversity of Yugoslavia with review of species with international

significance. Ecolibri and Faculty of Biology, Belgrade, 447-469. (In Serbian)

8. Gavrilović, N., 2015: Prisustvo parazita u digestivnom traktu jedinki šumske kornjače

(Testudo hermanni) iz okoline Niša. Master rad.- Prirodno matematički fakultet,

Univerzitet u Nišu.

9. Milojković, D., 2006: Uporedna analiza diverziteta gmizavaca (Reptilia) Nacionalnih

parkova „Đerdap”, „Durmitor”, „Kopaonik”. Diplomski rad- Biološki fakultet,

Univerzitet u Beogradu

10. Nikolov, A., 2015: Učestalost sretanja juvenilnih jedinkiu populaciji šumske kornjače

(Testudo hermanni) na teritoriji sela Kunovica. Master rad.- Prirodno matematički

fakultet, Univerzitet u Nišu

27

11. Radovanović, M., 1951: Vodozemci i gmizavci naše zemlje. - Izdavačko preduzeće

Narodne Republike Srbije, str. 1-249, Beograd.

12. Simović, A., Đorđević, S., Urošević, A., Anđelković, M., 2013: Vodozemci i gmizavci

Avale. –Srpsko herpetološko društvo „Milutin Radovanović”, Beograd.

13. Sutherland W. J. 2000. The Conservation Handbook: Research, Management, and

Policy. Blackwell Science Ltd. Oxford OX2 0EL, 278 p.

14. Tomović, Lj., Ajtić, R., Ljubisavljević, K., Urošević, A., Jović, D., Krizmanić, I., Labus,

N., Đorđević, S., Kalezić, M., Vukov, T., Džukić, G., 2014: Reptiles in Serbia.- Bulletin

of the Natural History Museum 7: 129-158

15. Tomović, Lj., Urošević, A., Ajtić, R., Krizmanić, I., Simović, A., Labus, N., Jović, D.,

Krstić, M., Đorđević, S., Anđelković, M., Golubović, A., Džukić, G., 2015: Contribution

to the knowledge of distribution of Colubrid snakes in Serbia. – Ecologica Montenegrina

2(3): 197-227.

16. Turnšek, B. A. J., 2006: The village of Kunovica in the Sustainable Development

Context. Architecture and Civil Engineering Vol: 4.No1. pp 25-39.

17. Urošević, A., Ljubisavljević, Tomović, LJ., Krizmanić, I., Ajtić, R., Simović, A., Labus,

N., Jović, D., Golubović, A., Anđelković, M., Džukić, G., 2015: Contribution to the

knowledge of distribution and diversity of lacertid lizards in Serbia. – Ecologica

Montenegrina 2(3): 197-227

18. Vidojević, D., 2014: Variranje fekunditeta u jednoj populaciji šumske kornjače (Testudo

hermanni). Master rad.- Prirodno matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

28

8. SUMMARY

Kunovica is a typical mountain village, whose central part is made of houses densely

located around cemetery, while the rest of the village consist of houses scattered on the southern

side, on the slope toward the river and along the local road.

The village Kunovica is surrounded by silence and pristine nature and inhabited by

mostly elderly people. The village has very favorable conditions for livestock, but has poor

infrastructure systems and facilities.The whole area around the village is suitable for

maintenance of relatively diverse local herpetofauna.

Based on the literature search and own field study, Kunovica could harbour 12 species of

reptiles. Three of them are listed as potential because they are mentioned in the literature as

inhabiting wider area of Nis, but were not detected during our field search.

Conservation status index of reptile fauna in Kunovica is lower than that estimated for the

Landscape of Outstanding Feautures (LOF) „Vlasina” or those estimated for herpetofauna in

National parks of Serbia.It is to be expected given the narrow altitudinal range within analysed

area. However, when taking into account the potentially present species, it̕s value is the same as

that estimated for LOF „Vlasina”.

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редни број, РБР:

Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: монографска

Тип записа, ТЗ: текстуални / графички

Врста рада, ВР: мастер рад

Аутор, АУ: Драгана Мијалковић

Ментор, МН: Јелка Црнобрња-Исаиловић

Наслов рада, НР: РАЗНОВРСНОСТ ВРСТА ГМИЗАВАЦА У ОКОЛИНИ

СЕЛА КУНОВИЦА

Језик публикације, ЈП: српски

Језик извода, ЈИ: енглески

Земља публиковања, ЗП: Р. Србија

Уже географско подручје, УГП: Р. Србија

Година, ГО: 2017.

Издавач, ИЗ: ауторски репринт

Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33.

Физички опис рада, ФО: (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога)

8/28/18/4/4/0/0

Научна област, НО: биологија

Научна дисциплина, НД: зоологија

Предметна одредница/Кључне речи, ПО: Разноврсност, гмизавци, Куновица.

УДК 598.1 (497.11)

Чува се, ЧУ: библиотека

Важна напомена, ВН:

Извод, ИЗ: На основу истраживања у периоду од 2010 до 2015 године на

дефинисаној експерименталној површини забележено је девет

врста гмизаваца. Квалитативни састав врста формиран на основу

теренског рада упоређен је са литературним подацима који се

односе на подручје Куновице и околину Ниша (општина Нишка

бања).

Датум прихватања теме, ДП:

Датум одбране, ДО:

Чланови комисије, КО: Председник: Владимир Жикић

Члан: Саша Станковић

Члан, ментор: Јелка Црнобрња Исаиловић

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Accession number, ANO:

Identification number, INO:

Document type, DT: monograph

Type of record, TR: textual / graphic

Contents code, CC: master thesis

Author, AU: Dragana Mijalković

Mentor, MN: Jelka Crnobrnja-Isailović

Title, TI: DIVERSITY OF REPTILE SPECIES AROUND THE VILLAGE KUNOVICA

Language of text, LT: Serbian

Language of abstract, LA: English

Country of publication, CP: Republic of Serbia

Locality of publication, LP: Serbia

Publication year, PY: 2017

Publisher, PB: author’s reprint

Publication place, PP: Niš, Višegradska 33.

Physical description, PD: (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes)

8/28/18/4/4/0/0

Scientific field, SF: biology

Scientific discipline, SD: zoology

Subject/Key words, S/KW: Diversity, reptiles, Kunovica

UC 598.1 (497.11)

Holding data, HD: library

Note, N:

Abstract, AB: Based on research in the period since 2010 buy 2015 at the defined experimental area, there were nine species of reptiles. The qualitative composition of the species formed on the basisof field work were compared with published data relating to the area of Kunovica and environment of Niš (Niska banja municipality).

Accepted by the Scientific Board on, ASB:

Defended on, DE:

Defended Board, DB: President: Vladimir Žikić

Member: Saša Stanković

Member, Mentor: Jelka Crnobrnja Isailović