Teorija političkog poretka

1. Politički poredak – opšti pojam2. Poredak i neporedak

U Tukididovom „Pogrebnom govoru“ Perikle kaže da je u očuvanju reda i mira „strah naš glavni zaštitnik“. Red je vrhovno javno dobro.

Hana Arent u svom prikazu Američke revolucije i Ustava SAD zastupa stanovište da se primordijalni strah (strah od nereda), koji potiče stvaranje ustava, odnosi na temeljnu neizvjesnost koja okružuje cio društveni poredak – mogućnost da bi se mogao obnoviti razdor koji je uzrokovao stvaranje ustava.Prema njenom mišljenju, novi ustav nije bio prvenstveno pragamatično oruđe za ispravljanje funkcionalnih grešaka konfederativnog institucionalnog okvira, već prije svega element temelja države i poretka za koji je ona smatrala da je od najveće važnosti.Stvarni sadržaj Ustava nipošto nije bila zaštita građanskih sloboda, već uspostava novog, cjelovitog, sistema moći.Prema tome, problem Otaca osnivača nije bio kako ograničiti vlast, već kako stvoriti moć koja bi spriječila propast postojećeg društvenog poretka.

Ono što smo naučili od Tukidida i Hane Arent jeste da strah nadahnjuje ljude da teže stanju reda, težeći da osiguraju zaštitu i stabilnost.

Ištvan Bibo tvrdi da je odnos reda i straha središnja tačka svake političke ideologije i teorije.Politička teorija odnosi se, prije svega, na red unutar različitih političkih društava.

Politička teorija koja slijedi Makijavelija i Hobsa smatra da su vjerski ratovi 16. i 17. vijeka donijeli radikalnu promjenu u političkom diskursu koja je klasičnu i predmodernu političku teoriju učinila zastarjelom uvodeći pojmove poput države, suverenosti, prava pojedinca, pristanka itd., kao sredstva ponovnog uspostavljanja reda i mira.

Franc Nojman i Herbert Markuze tumače tu tendenciju u osnovnim odrednicama reda i nereda. Oni smatraju da je u modernoj eri filozofska postavka doktrine političke promjene bila uglavnom determinisana osnovnim pitanjem: kako se može uspostaviti i održati stabilan politički i društveni poredak?

U srcu moderne političke teorije leži duboko i neutaživo pitanje reda, odnosno načina izbjegavanja prijetećeg djelovanja straha od nereda u društvenim i političkim zajednicama.

Dugotrajni napori da se društvo organizuje na moralnoj i ljudskoj razini, kao što je to dugo bio slučaj u istoriji Evrope, su nužno bili usmjereni ka smanjivanju nasilja, okrutnosti i straha.Tokom većeg dijela svoje istorije, ljudski rod je pokušavao pronaći rješenje kako da iz anarhije, nesigurnosti i straha uspostavi red.

1

Nije ni čudo što Kant uspostavu poretka (civilne vladavine) smatra znakom političke zrelosti naroda.

Tomas Hobs u „Raspravi o zakonima“ smatra da je istinska svrha svih zakona da urede poredak među ljudima, kome su oni onda obavezni na poslušnost. Zakoni su bedemi odbrane poretka, koji ga drže u sigurnosti i miru.

Franc Nojman u svom uticajnom djelu „Behemot“ proširuje minimalni pojam poretka.On smatra da Hobsu treba zahvaliti za pravljenje razlike između Levijatana i Behemota.Levijatan prikazuje državu kao politički sistem prinude u kojem su očuvani ostaci vladavine zakona.Behemot prikazuje nedržavu, haos, situaciju bezakonja, nereda i anarhije.

Levijatan, iako guta društvo, ne guta ga u potpunosti. Njegova suverena moć se temelji na saglasnosti čovjeka. Njegovo je opravdanje još uvijek racionalno, te, posljedično, nespojivo sa političkim sistemom koji u potpunosti žrtvuje pojedinca. Levijatan takođe čuva ostatke vladavine zakona.Za Hobsa je moć suverena tek dio pogodbe u kojoj suveren mora ispuniti svoje obaveze, tj. održati red i sigurnost, kako bi se mogla ostvariti sloboda da se kupuje i prodaje i, uopšte, međusobno ugovara.

Giljelmo Ferero smatra da red znači mogućnost predviđanja reakcije ljudi s kojima živimo. Politički poredak može se održavati samo procesom autodiscipline.Uništenje poretka i zakonitosti je najtraumatičnije iskustvo za bilo koje društvo. Primjeri takvih dramatičnih zbivanja su velika društvena previranja i građanski ratovi.U takvoj situaciji cijelo društvo je bačeno u haos, ljudi iznenada otkrivaju da ne mogu vjerovati jedni drugima. Neizrečeni ugovor više nema vrijednost i strah dominira društvom, mijenjajući ponašanje.Prema Fereru, ništa ne pokazuje takvo stanje „velikog straha“ bolje od Francuske revolucije.

Ištvan Bibo postavio je ideju poretka za središnju tačku svoje istorije društvenog razvoja Evrope.Bibo opisuje osnovne formativne sile koje su uobličile evropski ideal reda (Evropski eksperiment): grčko otkriće, rimsko iskustvo, hrišćansko nasleđe, srednjevjekovni konstitucionalizam i istoriju moderne države od Francuske buržoaske revolucije do danas.

1) Grčko otkriće bilo je u shvatanju da konstituciju mogu izgraditi djela ljudi. Odlučujući korak prema poitičkoj autonomiji naroda učinjen je kada su stari Grci u uvodu svojih zakona stavljali preambulu: „Izgleda dobro skupštini i narodu“.To je značilo da domen slobode počinje tamo gdje završava domen neizvjesnosti.Bibo se oslanja na Epikurov argument prema kome naše znanje o spoljnoj (neprijateljskoj) prirodi vodi našoj autonomiji , koja je drugo ime za slobodu od straha.

2

Ono što je u grčkoj formuli bilo revolucionarno upravo je to što su sva ranija društva bila heteronomna društva koja su svoje institucije stvarala kao dijelove vandruštvenih sila (Bog, bogovi, junaci, itd.). U tim društvima sva pitanja svoje odgovore nalaze u imaginaciji, što oslobođenje od neizvjesnosti čini nemogućim. Ovaj tip konstitucije je od samog početka bio nestabilan i kratkog vijeka.

2) Ono što je rimsko iskustvo dalo evropskom idealu poretka bilo je eksperimentisanje s različitim tipovima ustrojstava (miješana vladast).Politički poredak je utemeljen na ravnoteži između ljudske slobode i društvene nužnosti (sigurnosti), što daje primjer trajne legitimnosti.Ni jedan tip političkog poretka nije toliko dugo trajao.

Gizo smatra da se rimska civilizacija prenijela modernoj Evropi dva ideala:

a) ideal municipalne slobode (municipalni sistem, što sadrži klicu slobode);b) ideal carstva (uniformno i univerzalno građansko zakonodavstvo, udruženo sa

idejom apsolutne vlasti i svetog veličanstva carskog imena, što sadrži princip reda i podaništva).

Kao što znamo, rimski poredak je tokom 3. vijeka naše ere zapao u haos i anarhiju, pokazujući da su njegovi temelji bili nedovoljni da se odupru srozavanju masovnih pokreta u oblik kolektvinog straha i velike panike.

3) Kada su ljudi izgubili stabilne standarde ponašanja, pojavilo se hrišćanstvo kao institucija modernizirajućih procesa.Porive nasilja, straha i mržnje predusrelo je hrišćansko naglašavanje djelatne ljubavi koja se u Hristovom nauku pojavljuje kao sila sposobna da nadiđe neprijateljske ljudske porive i da razoruža nasilje.

Hrišćanstvo je došlo do uvida da glavni urok straha nisu vanjske sile koje pojedincu prijete smrću, već drugi ljudi, ljudski svijet oko njega.

Zahtjev da se ljudski život riješi straha, mržnje i okrutnosti najočitiji je u djelu Svetog Avgustina.On je utvrdio šta bi dobar kralj trebalo činiti i koju vrstu principa bi trebao slijediti (pravda) da bi se njegova vlast mogla smatrati nečim višim od čistog nasilja.U tom smislu je politička teorija Svetog Avgustina vjekovima ostala uzor iz kojeg su evropska društva izvodila svoje moralne kategorije.

Iz navedenog vidimo da je velika hrišćanska inovacija bio snažan zahtjev za moralizacijom političke moći, koji je ostao snažna legitimacijska sila bez sebi ravne u neevropskim političkim kulturama.

Evropsko nasleđe suprotstavljeno je uticaju uglavnom istočnih političkih eksperimenata, koji su politiku straha koristili kao energetski princip održanja političke moći i kao integrativni princip poretka.

3

Iz ovih razloga, evropsku političku misao i praksu je obuzeo vrlo specifičan oblik straha – strah od despotizma.Jezgro evropskog nasleđa je legalizam, odnosno vladavina zakona. „Vlast ljudi, a ne zakona“ (despotizam) označava se kao ona vrsta ideologije i poretka koja je fundamentalno neprijateljska evropskoj političkoj misli i praksi.

Temom istočnog despotizma posebno su se bavili Monteskje, Tokvil i Konstan sa ciljem da upozore građane Evrope na opasnosti koje čekaju one koji bi se odlučili za ovu formu vladavine.

Monteskje zaključuje da se despotizam zasniva na pasivnoj poslušnosti. On pripada populaciji bez tradicije vladavine samom sobom koja daje prednost prihvatanju samovoljne vlasti. Njegova je egzistencija jednostavna i nespojiva sa postojanjem bilo kog zakona koji ograničava hirovitost despota.

Tokvil kaže da je strah od samovoljne moći (despotizma) ono što legalizmu daje njegovu političku važnost u „evropskom eksperimentu“.

Najveći napor da se osvijetli kontrast između Istoka i Zapada učinio je Maks Veber.Njegov cilj nije bio da analizira neevropski svijet, već da otkrije jedinstvene kulturne odlike Zapada upoređujući ga sa neevropskim svijetom.Pitanje koje je postavio nije bilo kakvi su oni, već zašto su različiti od nas, i, stoga, šta nas čini onakvim kakvi jesmo?Zaključio je da je ta jedinstvena odlika upravo legalizam, odnosno sposobnost da se otkriju, kreiraju i slijede pravila.

U današnje vrijeme suprotstavljanje Istoka i Zapada nije tako jednostavno kao što su nas učili klasici, ali su se njihova ideološka jezgra jedva izmijenila.

4) Srednjevjekovni konstitucionalizam je uveo specifičnu formulu ograničene obaveze prema vladaru (consensus fidelium).

Bilo koji napor da se društvo organizuje usmjeren je na smanjivanje straha i nasilja.

4

3. Strah i poredak

Majkl Volcer argumentuje da je strah negativna emocija koja se pokazuje u uzmicanju od opasnosti i defanzivnoj reakciji prema predmetu koji prijeti osobi. Slično motivisana politika bila bi manifestovana u državi koncipiranoj kao štit i sklonište, koja štiti pojedince čak i od vlastitih agenata.

Franc Nojman se posebno bavi politikom straha. Srž njegove analize čine pojmovi poput „straha od neprijatelja“ i „straha od varvarske političke zajednice“. Politika straha je uveliko negativna po karakteru i usko povezana sa pojmom „političkog otuđenja“. Politička moć oličena u državi uvijek će običnom čovjeku biti tuđa, on se ne može identifikovati sa njom. Istorija političkih društava može se opisati kao borba protiv otuđenja moći.

Istorija političkih društava i poredaka je borba dva „energetska principa“ politike: integrativnog (sloboda i pravda) i destruktivnog (strah od neprijatelja). Funkcija prvog principa je smanjivanje političkog otuđenja, a drugog da održi i nametne otuđenje.

Demokratski politički sistem je oblik političke zajednice koji institucionalizuje mogućnost naroda da ostvari političku slobodu. Njegov integrativni princip je moralan, bila to sloboda ili pravda.

Preobražaj iz demokratije u diktaturu dolazi onda kada politički sistem odbaci svoj liberalni, integrativni element i svojim članovima pokuša nametnuti neko verovanje, izopštavajući one koji ga ne prihvataju. Integrativni princip diktature je strah od neprijatelja.

Režimi straha institucionalizuju integrativnu ulogu straha koristeći metode propagande, terora, korupcije i zločina. Nojman uzima Spartu kao primjer, u kojoj je integrativni princip bio strah Spartanaca od Helota.

Prema Nojmanu postoje tri vrste straha – upozoravajući, katarzični i destruktivni.

Urlih Bek dodatno argumentuje ove ideje, smatrajući da se moderna nacionalna država uvijek legitimiše na osnovu dvije vrste konsenzusa (autoriteta):

1) prvi je ukorijenjen u dobrovoljnom pristanku naroda;2) drugi (negativni konsenzus) proizilazi iz straha od neprijatelja.

Negativni konsenzus uvijek je suprotstavljen demokratskom (dobrovoljnom), te se političko društvo, uključujući demokratsko, ne može osloboditi takve vrste integracije. Stoga, ni demokratija nikada ne može uspeti u ostvarenju svog idealnog tipa.

5

Urlih Bek u analizu uvodi i novu kategoriju, kategoriju „stranca“. Pojam stranca podriva sve temeljne pojmove političkog poretka. Stranac nije ni prijatelj ni neprijatelj, asimetrična je kategorija i podriva sve temeljne pojmove političkog poretka. Čak su i neprijatelji u nekom smislu manje prijeteći nego stranci, pošto se povinuju uspostavljenom poretku stereotipa sebstva i drugoga. Osobitost pojma stranca je to što je to pojam bez svog protivpojma.

Politička formula „prijatelja i neprijatelja“ u srcu je negativnog konsenzusa, koji je integrisan u „sigurnosni ugovor“ svakog tipa političkog poretka. Iz tog razloga je zahtjev za silovitom integracijom političkog društva, kao neka vrsta odgovora na strah od neprijatelja, uvijek prisutan.

Moderna politička društva nude dvije različite strategije za izlazak iz dihotomije pristanak – strah.

1) prva je represivna i destruktivna (više straha nego dobrovoljnog pristanka);2) druga pokušava da prevlada strah koristeći nerepresivna sredstva (više pristanka

nego straha).

Huan Koradi apostrofira da se sigurnost mora održati a da se pritom ne teži represivnoj simetriji. Primećuje da će društvene strukture vjerovatno ostati stabilne, ali će život unutar njih postati sve opasniji i histeričniji, i da će kultura straha zahvatiti moderna multikulturalna društva. Međutim, postoje strateški izbori – neke putanje vode ka devoluciji državljanstva i raspirivanju kulture straha, a druge putanje zadržavaju kulturu straha u razumnoj meri, i redefinišu državljanstvo na pozitivan demokratski način.

Sigmund Frojd u knjizi „Nelagoda u kulturi“ postulira da ono što nam civilizacija donosi jeste sigurnost koja dolazi iz prirode, vlastitog tijela i drugih ljudi. Drugim riječima, civilizacija nudi slobodu od straha, ali, u zamjenu za to, ona ograničava slobodu pojedinca. I pored postojanja civilizacije, postoji društvena patnja, što nas dovodi do toga da tvrdimo da je upravo ono što smatramo civilizacijom krivo za naš jad, i da bismo bili mnogo sretniji u primitivnom stanju.

Judit Sklar smatra da strah kao strast mijenja svoju destruktivnu narav i postaje racionalan strah i korijen racionalnih akcija ljudi samo ako ga napada um (liberalizam straha).

6

4. Strah i poredak: predmoderno nasleđe

Politički poredak se tokom vremena humanizuje i civilizuje tako što se oslobađa svojih aktivnih i pasivnih strahova. On se tih strahova oslobađa prihvatajući principe legitimnosti. Prava narav principa legitimnostijeste da on istjeruje misteriozni strah koji uvijek postoji između vlasti i njenih podanika.

Sve do modernih vremena teorija politike bila je u osnovi filozofska teorija. Društvo i politika nisu bili posmatrani kao odvojene socijalne činjenice, već kao činioci koji su stopljeni u organsko jedinstvo.

Tukidid je, u svom jedinom djelu „Peloponeski rat“, u središte analize postavio shvatanje o strahu.

Mnogo je pisaca uvidjelo teorijsku i političku važnost Tukididovog djela. Tako je Tomas Hobs, koji je i preveo Tukidida, napisao opširan esej „O istoriji i životu Tudikidovom“. Ferdinand Tenis je svoje delo „Život i učenja Tomasa Hobsa“ posvetio vezama između Hobsa i Tukidida.

Tukididov rad je bio podstaknut raspadanjem tradicije. Promišljao je o radikalnom propadanju tradicije u svoje vrijeme, te o njenoj zamjeni individualističkim naturalizmom. Zaključio je da su ljudi počeli da se smiju časti, koja je nekada bila bitna, i da je društvo postalo podijeljeno na tabore u kojima niko nikome nije verovao.

Nasuprot dotadašnjem mišljenju da je za prirodne pojave i ljudsku narav zaslužna arbitrarna intervencija bogova, Tukidid je mislio da razumijevanje nepromjenljivih prirodnih zakona čini čovjeka slobodnim, oslobođenim primordijalnog oblika straha i nesigurnosti.

Poput fizičke, i ljudska priroda je podložna determinirajućim zakonima i može biti spoznata pomoću znanja i posmatranja. Ljudska bića su prirodno loša i robovi su strasti, te ih jedino poredak u obliku zakona i običaja sprječava da pokažu svoje pravo lice.

U miru i dobrim okolnostima ljudi imaju bolje sklonosti, kada im ne manjka ono što je nužno. Rat, koji ljude lišava svakog pristupa dnevnim potrebama, nasilan je učitelj i usklađuje strasti većine ljudi sa trenutnom situacijom. Takvu vrstu argumenta Tukidid proširuje u poznatom odlomku o kugi, gdje kaže da je kuga podstakla prekomjeran i iracionalan strah do te mjere da su ljudi postali previše obuzeti ličnim dobrima i sigurnošću, što je vodilo ka moralnom slomu i nejedinstvu države.

Tukidid politiku definiše kao proces kojim ljudi kao pojedinci i grupe postižu i vrše kontrolu nad životima i posjedom drugih ljudi, te proces kojim se takva kontrola stvara i rasipa.

7

Tukidid smatra da se pokretači političkog ponašanja nalaze prvenstveno u iracionalnom i impulsivnom, nerefleksivnom dijelu ljudske psihe, odnosno onom dijelu koji se može označiti kao „nagon“, „potreba“, „žudnja“.Vjerovao je da tri takva konkretna nagona tjeraju ljude da se angažuju u političkoj aktivnosti:

1) žudnja za zaštićenošću i sigurnošću (asphaleia);2) nagon za čašću, prestižom ili slavom (doxa);3) žudnja za blagostanjem (ophelia, kerdos)

Tukidid termin „strah“ često koristi kao zamjenjiv s terminima „zaštićenost“ i „sigurnost“, jer se žudnja za sigurnošću manifestuje kao strah od gubitka te vrijednosti.

Tukidid postavlja i pitanje hijerarhije između straha, časti i interesa, i pita se ko će odnijeti pobjedu u slučaju sukoba.Kao odgovor na ovo pitanje, Tukidid nudi dvije hijerarhije:

1) racionalan poredak;2) iracionalan poredak.

1) Racionalan poredak i racionalne političke mjere zasnovani su na pažljivom proračunavanju i ravnoteži sila; to je diktat uma da moć valja držati u ravnoteži. Samo racionalna hijerarhija sadrži obećanje zadovoljenja osnovnih nagona. Um i sposobnost kalkulisanja nam kažu da samoočuvanje i sigurnost nužno prethode uživanju bogatstva i časti. Ukoliko sigurnost nije zajamčena, potraga za bogatstvom i slavom zbrzan je poduhvat, koji vodi osujećivanju svih osnovnih nagona. Za državu nikad nije racionalno da sigurnost žrtvuje mogućoj slavi.

2) Krizna vremena, posebno ratna, uništavaju um i dozvoljavaju prirodnoj, iracionalnoj hijerarhiji da se ustoliči. Osvajački rat je najočigledniji način korišćenja sile da se stekne politička moć i ulije strah kao sredstvo političkog pokoravanja.

U Tukididovoj teoriji je posebno zanimljiv odnos između hibrisa (krajnji ponos, arogancija i megalomanija) i demokratije. Tukidid smatra da je neposredni uzrok uništenja demokratske političke zajednice u Atini bio neuspjeh sicilijanskog pohoda, ali je dublji uzrok bila strast hibrisa koja je, u kombinaciji s iracionalnim strahom, proizvela pobune i podjele koje su iscrpile fizičke i moralne resurse države. Fino uravnotežen poredak „straha, časti i interesa“ u privatnom i javnom životu građana bio je razbijen, a uticaj straha i hibrisa odnio je prevagu.

Demokratija inherentno proizvodi hibris, a hibris je u osnovi njene vitalnosti i otvorenosti. Međutim, paradoks je što je hibris i destruktivan za samu demokratsku političku zajednicu. U svom osnovnom obliku, demokratija je suviše krhka da bi se oduprla moći koju proizvodi. Stoga se Tukidid okreće umjerenom i miješanom ustavu („drugi najbolji poredak“) kao najboljem sredstvu da se obuhvate i razorne posljedice straha i hibris.

8

Tacit se, sa pravom, često naziva „Tukididom Rima“. On u svojim „Analima“ postavlja kao osnovno pitanje zbog čega je Rim krenuo putem tiranskog političkog poretka, od principata do dominata,

Tacit nam je pružio sistematsku analizu okrutnosti, straha, potkupljivanja, brutalne sile i kontrole javnog prostora i legalnosti. Tacit je smatrao da okrutni vladar mora da drži podanike izolovane, i da im onemogućava da koordiniraju politički aktivnost.

O naravi političkog poretka se može mnogo naučiti ukoliko se posmatra ko kontroliše javni prostor. Cijena despotskog mira je gubitak javne slobode. Rimsko carstvo je uspjelo izolovati ljude jedne od drugih prvo strahom i silom, a zatim kontrolom komunikacije kroz mrežu doušnika, među koje su spadali čak i vodeći senatori (delatores). Bilo kakva primjedba izrečena o društvu o bilo kojoj temi mogla je značiti sudski progon.

Prema Tacitu, svi su oblici vladanja represivni, i nijedan oblik vladavine ne može osloboditi ljude od straha i nasilja.

9

5. Strah i poredak: neorimsko nasleđe

Srž neorimske tradicije čini misao Nikole Makijavelija. Nikolo Makijaveli je shvatanja moći i strasti postavio u središte svoje političke teorije, izložene u dva najpoznatija djela – „Vladalac“ i „Rasprave“.

Slijedeći antičku tradiciju, bio je uvjeren da je politički poredak prava scena za iskazivanje vrline. Njegovo poimanje vrline bilo je slično grčkom i rimskom shvatanju. Dobar vođa, utemeljitelj države, mora biti jedinstvena osoba obdarena vrlinom. On je kadar svoju vrlinu prenijeti na cjelokupno građanstvo.Sa druge strane, na običnog čovjeka Makijaveli gleda veoma pesimistički. Ljudsko biće je neodoljivo sklono skliznuti iz strasti u zlo. Animalnost, nagoni, strasti, a iznad svega strah, srž su ljudske naravi. Ljudi su pokvareni i uvijek će, kada im se ukaže prilika, dati oduška zlobi koja je u njihovim dušama. Većina ljudi nikada neće učiniti ništa dobro osim iz dužnosti. Najgore od svega je to što su ljudi nezahvalni prema Bogu.

Prilikom rješavanja nedoumice da li je djelotvornije vladati okrutno ili milostivo, Makijaveli u Vladaocu odgovara da je bolje vladati okrutno nego milostivo, čime vrši otklon od klasičnog Ciceronovog odgovora, po kojem je bolje vladati milostivo.U Raspravama, pak, kaže da se okrutnost može izbjeći u slučaju postojanja tri preduslova: dobre religije, dobrih institucija i mira. Sve tri smirujuće sile Makijaveli je našao u 43 godine dugoj vladavini Nume Pompilija, koji je iskoristio dugovječni mir i uveo zvaničnu religiju u Rim i ojačao institucije.

U Makijavelijevoj analizi bogobojaznost je od najveće vrijednosti za mir i stabilnost političke zajednice. On insistira da je bogobojaznost nužna svakoj državi.Sile intergirajućeg poretka i političkog jedinstva poput zakletve, obećanja, oružane discipline i odanosti vladarima zavise od osjećanja tog fundamentalnog straha od boga. Makijaveli navodi slavna fraza: “Rimljani su se bojali Boga, a Italijani ga se ne boje dovoljno”. Makijavelija ne zanima pitanje religijske istine, već samo uloga koju religijsko osjećanje igra u nadahnuću naroda da ljudi ostanu dobri, a da pokvareni budu posramljeni.

Stubovi građanskog života su država, religija, zakon i vojska. Sa obzirom na kvalitet ljudi, strah je ono što zajednicu drži na okupu. Jedini način da se gomila drži pod kontrolom jesu užasi i strah.

Okrutnost proizvodi strah; ona je nezamjenjiva u funkciji održanja države. Vladar mora biti okrutan jer kazna može dohvatiti nekolicinu, ali strah pogađa sve (Justinijan). Makijaveli naglašava da okrutnost pripada “veličanstvu vlasti”, braneći Ćezarea Bordžiju koji je bio smatran okrutnim, ali je imao izvanredne političke učinke. Tirani su vrsta vladara zavisnih od okrutnosti, što je pogrešno. Norme koje tirani krše su prirodne, ljudske i božanske. Tirana se ljudi prije ili kasnije rješavaju atentatom zbog njihove pretjerane okrutnosti.

10

Jezgro Makijavelijeve političke teorije je postavka da u svakoj državi i političkoj zajednici postoji unutrašnji sukob između “djelova grada”, odnosno velikaša koji žele da dominiraju nad narodom i da ga tlače, i naroda koji ne želi da nad njime dominiraju i da bude tlačen. Taj dualizam je uzrok svih zala što nastaju u gradovima, i rješenje se nalazi u mješovitoj vlasti.

Postoji ciklus reda i nereda kroz koji prolazi svaka zajednica (anakyklos). Svaka čista konstitucionalna forma je nestabilna i teži kvarenju i propadanju. Rješenje vidi u uspostavljanju miješane konstitucije, u kojoj se ispravlja nestabilnost čistih formi, a njihova se snaga kombinuje.

Makijaveli se dalje oslanja na Polibija (atinski narod i brod), i tvrdi da je strah od neprijatelja najbolji čuvar političkog jedinstva i stabilnosti jedne zajednice.

Za Makijavelija je mješovita vlast istinska republika, pa čak i savršena zajednica. Tri “dobre” forme (monarhija, aristokratija i demokratija) su nezadovoljavajuće pošto su nestabilne i njihov životni vijek je kratak, a tri “loše” (tiranija, oligarhija i ohlokratija) su nezadovoljavajuće zbog njihove inherentne zloćudnosti. Stoga je najpametnije napraviti formu koja bi imala najbolje elemente iz svake.

Makijaveli slobodu od straha vidi kao srž slobodnog načina života. Zajednička korist koja proizilazi iz slobodnog načina života leži u mogućnosti da se slobodno uživa bez bilo kakvog straha, da se bude suguran u čast žena i djece i da se ne boji za njih. Da bi bio cijenjen, vladar mora da nametne strah od kazne, ali i da dobre građane ohrabri da se mirno bave svojim zanimanjem, bez straha za fizičku slobodu ili za svoju svojinu. Tu Makijaveli upozorava da ljudi lakše zaboravljaju smrt svoga oca nego gubitak svoje očevine.

Sve pokrajine i sve zemlje koje su slobodne izvlače iz toga najveću dobit. Tu nalazimo mnogobrojno stanovništvo, brojne i bogate posjede, jaku državu, i neku vrstu meritokratije. U zemljama koje žive ropski događa se sve suprotno tome.

11

6. Zaštitničko – poslušnička formula

Iako se Tukidid može smatrati za praoca aksioma zaštite i poslušnosti, u ovoj tradiciji je središnji mislilac Tomas Hobs. Odnos između zaštite i poslušnosti glavna je tema njegove teorije države. Sigurnost postoji samo u državi.

Polazište Hobsove teorije je strah od prirodnog stanja, a cilj je sigurnost građanskog, državnog stanja. U građanskom, državnom stanju svi su građani sigurni u svojoj fizičkoj egzistenciji; vladaju mir, sigurnost i red.

Hobs je pisao u duhu velike engleske revolucije sredinom 17. veka, i Tukidid mu je bio glavni teorijski uzor. Hobsov „Levijatan“ je prva sistemska teorija moderne države i predstavlja radikalno reformulisanje neorimske teorije reda i nereda.

Hobs smatra da država mora biti neutralna i mora “izbjegavati posvađane teologe”. Politički poredak, građanski mir, čak i život pojedinca mogu biti dovedeni u pitanje i svesti se ni na šta usled zaokupljenosti pojedinaca zagrobnim životom. Samo poslušnost prema državi može garantovati samoočuvanje i spasenje. Odlučujući korak ka uspostavljanju moderne države je povezan sa religijskim razdorom i krvavim ratovima. Formalno neutralna država može biti i tolerantna i netolerantna, u oba slučaja je neutralna. Njene vrijednosti, istina i pravda, leže u tehničkoj savršenosti.

Događaji u građanskom ratu nagnali su Hobsa da se boji čovjekove anarhične i zle naravi. On takvo stanje naziva prirodnim. Čovjek je asocijalniji nego životinja, pun strepnje i brige za budućnost, gonjen ne samo sadašnjom već i budućom glađu. Opsjednut strašću i suparništvom, čovjek je u svako doba spreman pogaziti razum i logiku kako bi za sebe osigurao trenutačnu prednost. Postoji rat svakoga protiv svakoga, a ljudski život je samotan, siromašan, gadan, surov i kratak. Što se taj asocijalni individualizam jasnije potvrđuje, to jača postaje umna nužnost da se postigne opšti mir. Mir je osnovni cilj, i do njega se dolazi stvaranjem države.

Država je najviša politička instanca, prijeko potrebna svakom društvu. Država vrši etičku funkciju jer građane štiti od prijetnje nasilja i građanskog rata. Zlo koga se Hobs boji nije represija vlasti (kontra liberalizmu), već nesigurnost koja proizilazi iz manjka vlasti. Nered je najgore od svih zala. Država je vještački proizvod koji su ljudi izmislili da bi otklonili prirodne nedostatke. Suveren se pojavljuje kao “kreator i branitelj mira” (creator et defensor pacis), izvor reda i sigurnosti i uslov slobode svojih podanika. Na taj način nastaje Levijatan (smrtni bog).

Osnovna motivacija stupanja ljudi u zajednicu je strah od nasilne smrti. U skladu sa tim, država ne postoji zbog najvišeg dobra, već kao brana prema najvećem zlu. Strah od nasilne smrti je motivator ljudi da traže mir definisan u organizaciji političkog društva. Oni se okupljaju i prave ugovor jedni sa drugima kako bi pobjegli od bijednog prirodnog

12

stanja, u kome vlada rat svih protiv svih (Behemot). U ugovoru stoji klauzula koja precizira da se poslušnost daje u zamjenu za zaštitu.

Država je, po Hobsu, nužna zbog toga što bi njeno odsustvo dopustilo stanje nereda koje je smrtna prijetnja političkom poretku, sigurnosti, pa čak i opstanku ljudskih bića.

Karl Šmit se nadograđuje na Hobsovu teoriju, i nastavlja tamo gdje je Hobs stao. U eseju naslovljenom sa „Pojam političkoga”, on oživljava hobsijansku teoriju na tri načina:

1. dokazivanjem suštinskog afiniteta između njegovog pojma političkog i Hobsovog prirodnog stanja;

2. razjašnjavajući stalno prisutnu mogućnost povratka u situaciju građanskog rata; 3. uvjeravanjem pojedinaca da samo država može garantovati mir i sigurnost.

Šmit smatra da nikakva forma poretka, nikakva razumna legitimnost ili legalnost ne može postojati bez zaštite i poslušnosti. Odnos između zaštite i poslušnosti osnovno je jezgro svake moderne države. Svaka politička teorija koja nije sistematski svjesna ove činjenice je neprikladna.

Za Šmita su ljudska bića opasni i dinamični likovi koje snaga okolnosti često tjera da počine đavolska djela. Stoga, moderna država zahtijeva jednoobraznost volje i jednoobraznost duha. Kada se mnogo raznolikih duhova međusobno svađa i potresa armaturu države, država i njen sistem legalnosti će brzo propasti.Upravo zbog toga Šmit kritikuje liberalizam, smatrajući da je postao oružje u rukama neliberalnih sila. Levijatan se srušio kada je povučena razlika između države i individualne slobode. To se dogodilo kada su antiindividualističke snage upotrijebile individualne slobode da bi razorile državu.

Šmit odbacuje liberalnu tezu da je sloboda srž poretka, tvrdeći da sloboda ne konstituiše ništa. Sloboda pretpostavlja postojanje poretka koji garantuje sigurnost. Nema drugog prostora za individualnu slobodu osim onog koji nam jamči jaka država.

Šmitova teorija poretka upućuje na dvije međusobno povezane tačke:

1) na sposobnost individue da iz haotične situacije uspostavi poredak, mir i sigurnost;

2) na odgovornost tih individua da čuvaju novostvoreno stabilno stanje.

Ako se poredak, mir i stabilnost sruše, određene individue imaju zadatak da obnove poredak. To je, po Šmitu, zadatak suverena. Šmitova definicija suverenosti naglašava da je suveren onaj koji donosi odluku o vanrednom stanju. U skladu s tim, kako bi obnovio javni mir, suveren može povrijediti postojeći pravni poredak.

13

Šmit je ovdje preuzeo Bodenov decizionistički element, po kome sporazum sa staležima obavezuje suverena, ali samo dok suveren može obavljati svoje dužnosti.

Liberalizam je, tvrdi Šmit, doktrina reda, a demokratija inherentno proizvodi stanje reda (jedinstva). Političko jedinstvo je najviše jedinstvo zbog toga što ima potencijal da spriječi sve druge grupe da se razdvoje u stanje krajnjeg neprijateljstva – dakle, u građanski rat. Tamo gdje postoji političko jedinstvo moguće je odlučiti o socijalnim sukobima tako da se održi poredak. U srži liberalizma je pojam humaniteta i slobode, a u srži demokratije je pojam narod. Demokratija se sastoji od identiteta između vladalaca i onih kojima se vlada, na taj način generišući političko jedinstvo, koje je ključna kategorija u sprečavanju nereda i građanskog rata. Šmit konstitucionalno neotuđen narod, u smislu njegove etničke i nacionalne istovjetnosti, smatra istinskim temeljom demokratije, a etničnost i nacionalnost temeljima na kojima se zasniva političko jedinstvo.

Usled postojanja straha od neprijatelja, i specifičnosti etniciteta i kultura, demokratija se uveliko razlikuje od liberalnog proklamovanja univerzalizma. Društva se suočavaju sa izborom – ili će država nametnuti svoj poredak i racionalnost građanskom pluralističkom društvu, ili će (kao što se dešava u liberalnim demokratijama) pluralizam isprazniti političko jedinstvo i odvesti ga natrag u prirodno stanje (nered).

Šmit smatra da je država najviša politička instanca, i nužna je svakom društvu. Da bi opstala, dužnost joj je da interveniše kada god politiku u pitanje dovedu religija, umetnost ili privreda. Po Šmitovom poimanju, postojanost države ne zavisi ni od kakvog pravila – ona je egzistencijalna činjenica kolektivnog života.

14

7. Legitimitet i strah

Giljelmo Ferero je mislilac sa početka 20. veka. On kaže da su Hobs i Šmit previdjeli da vlast zasnovana isključivo na prinudi ne može osloboditi građane straha, čak naprotiv, može ih prisiliti da žive u neprekidnom užasu, ograničenoj slobodi i strahu. Taj paradoks da politička vlast stvara strah od same sebe da bi otklonila strah koji individue osećaju spram bližnjih, je ključna tačka Fererove interpretacije straha i političke moći.

Strah od smrti leži u srži svakog ljudskog bića. Suočen sa vlastitom smrtnošću, čovjek svuda vidi opasnost od smrti. Civilizacija, simboli, institucije – sve to stvaraju ljudska bića kako bi imala uslove relativne stabilnosti i sigurnosti. Religija, politika, rat, zakoni, moral i druge društvene kategorije samo su pokušaji da se strah od smrti ukloni, ili barem svede na minimum.

Ferero čitavu civilizaciju definiše kao “školu hrabrosti”. Čovjek je rođen ustrašen i živi kao žrtva užasa. Civilizacija je škola hrabrosti i mjeri se po rezultatima napora koje čovjek ulaže da nadjača svoje strahove i da razumije opasnosti koje mu prijete. Napredak je sve što pomaže čovjeku da nadjača svoje imaginarne strahove i otkrije i eliminiše stvarne opasnosti. Civilizacija je rezultat tako razumijevanog napretka.

Politički poredak je takođe vještačko sredstvo stvoreno da se čovjek oslobodi straha od nereda. Vlast je najviši izraz straha čovjeka od sebe. Čak i u najsiromašnijim i najneukijim društvima mogu se naći elementi vlasti. Osnovna struktura vlasti je uvijek ista: vođe koje izdaju naredbe i sude, vojnici i policajci koji osiguravaju sprovođenje volje i zakona, te mase koje se pokoravaju, bilo spontano, bilo silom. Čovječanstvo nikada nije niti će ikada organizovati svoj život na drugačiji način, iz prostog razloga što se ljudi boje jedni drugih, ponajviše zbog oružja koje su sami napravili kako bi se odbranili.

Vlast stvorena iz straha koji individue međusobno osjećaju prisiljena je pobuđivati strah kako bi joj se pokoravali.Ali, čak i oni koji vladaju imaju strah od onih kojima zapovijedaju (Kaneti je ovo nazvao „strepnjom zapovijedanja“). Sa jedne strane vlast je institucija koja štiti i održava jedinstvo društva, a sa druge strane je mašina koja tlači svoje podanike. Ljudi se boje vlasti koja ih tlači, a vlast se boji ljudi koji bi se mogli pobuniti.

Ferero se najviše zanima principima legitimisanja političke moći. Načela legitimnosti opravdanje su vlasti, tj. prava na zapovijedanje. Takvo opravdanje je nužno, jer ne postoji nijedna nejednakost koja izaziva tako velike posledice kao što je nejednakost između onih koji zapovedaju i onih kojima se zapoveda. Ako se ta načela legitimnostiprihvate bez ozbiljne zadrške, zapovjednik se ne posmatra kao uzurpator, već prije kao neko ko vrši pravo. Dužnost je slušati njegove naredbe, i on je oslobođen “strepnje zapovijedanja”.

15

U samoj srži načela legitimnosti se upravo nalazi sposobnost istjerivanja straha i uzajamne tjeskobe koja postoji između vladara i podanika. Vlast može svoju legitimnost zadržati samo putem neizrečenog ugovora. Od trenutka kada se to prihvati, bilo aktivno ili pasivno, svako načelo legitimnosti podrazumijeva dužnost pokoravanja pod uslovom da se poštuju određena ranije utvrđena pravila – to je ugovor. Ako bilo koja strana ne poštuje zamišljeni ugovor, načelo legitimnosti prestaje da važi i ne jamči sigurnost ni vlasti niti njenim podanicima. Ponovo se rađa strah. Hobsijansko prirodno stanje se vraća. U takvoj situaciji cijelo društvo je bačeno u haos.

Po Fereru, ništa ne prikazuje takvo stanje “velikog straha” kao teror Francuske revolucije. Revolucionarna vlast je kvazidemokratska vlast jer svoje podanike ne lišava straha, već ih čini žrtvama straha. Strah je energetski princip takve vladavine. U takvom političkom poretku ništa nije stabilno, trajno, konačno i organsko. Takođe, i Napoleonovu vlast Ferero posmatra na sličan način. Ona je primjer vlasti koja je prekršila demokratsku legitimaciju, ugušivši opoziciju i slobodu glasanja.

16

8. Despotizam, strah i demokratija

Krucijalna promjena u 18. vijeku je bio sve veći strah od državnog despotizma i nada u bijeg iz njegovog stiska, nada koju su ostvarili ostvarili američki pobunjenici i francuski revolucionari.

Monteskjeovo klasično delo “O duhu zakona” je kruna misli nekoliko generacija političkih mislilaca i pisaca koji su se bavili ovim problemom.

Despotizam je oblik neograničene, koncentrisane i neodgovorne svjetovne vlasti. Kako nije vođen nikakvim drugim idealom do težnjom za vlašću radi nje same, te budući da se hrani slijepom poslušnošću svojih podanika, despotizam je napola sluđen, nasilan i sebi protivrječan oblik vladavine. Despotizam progoni pristojnost. On šokira i odbija one koji se boje, a ohrabruje one koji čeznu za životom bez straha. On nadahnjuje svoje protivnike da traže alternative, na primjer republikansku vladavinu, predstavničku demokratiju, kultivisanje slobodnog javnog mnjenja i političko organizovanje građana.

Demokratija, u kojoj se vlast dijeli i podliježe stalnoj kontroli javnosti, smanjuje strah u politici do tačke u kojoj postaje gotovo nevažan.

Huan Koradi smatra da su demokratije, iako ne uklanjaju strah u potpunosti, istorijski jedinstvene u smislu da uspijevaju da sublimiraju, redukuju i kontrolišu ljudske strahove. Etablirane demokratije „privatizuju strah“, koji u najboljem slučaju postaje lična stvar s kojom individue moraju izaći na kraj u svom svakodnevnom životu.

Po konvencionalnom shvatanju, demokratije teže smanjivanju straha kako kod vladalaca, tako i kod onih kojima se vlada, jer instistiraju na nenasilnom dijeljenju vlasti na nivou državnih institucija. Koliko je ta inovacija jedinstvena vidi se iz Fererove argumentacije da su sve ranije države i imperijalni vladari, opremljeni mogućnošću da oduzmu život, to veoma rado i često činili. Nasilno proganjanje i uništavanje manjina, korišćenja špijuna i doušnika, tjelesno kažnjavanje i mučenje doprinosili su proizvodnji straha u ogromnim razmjerama.

Sposobnost vladara da drugima zadaju strah važila je i za njihove potencijalne suparnike.Oni koji su kovali urote za preuzimanje vlasti su stavljali na kocku i svoj, i živote i imovinu svojih bližnji. Ako i uspiju, po pravilu su primjenjivali isti obrazac ponašanja kao i oni protiv kojih su se borili. Bilo je to dobro i nužno, kako je smatrao Makijaveli. “Bolje da vas se boje nego da vas vole”.

Demokratije takav strah svode na minimum, prije svega time što uspostavljaju pakt o nenasilju između vladara i njihovih potencijalnih rivala i protivnika. Osnovu tog pakta čini nešto što bi se moglo nazvati Damoklovim zakonom (mač obješen o jednu jedinu vlas – oni koji vladaju pomoću straha potencijalno mogu i od straha umrijeti, te im je stoga bolje da umjesto straha potraže neka druga sredstva kojim bi vladali).

17

Demokratije to pravilo konstitucionalizuju: one poštuju Damoklov zakon razvijajući saglasnost među vladarima i onima kojima se vlada da prijetnje nasiljem i vladavinu straha nije lako zauzdati i od njih niko nije siguran, te stoga ne treba koristiti takve prijetnje kao tehniku vlasti ili opozicije.

18

9. Građansko društvo, strah i poredak

Konvencionalno shvatanje demokratije i straha pretpostavlja da demokratije isto tako umanjuju i upotrebu straha kao sredstva vladavine, institucionalizujući ograničenje domašaja političke moći u obliku građanskog društva.

Istorijski izum građanskih društava u ranoj Evropi pokazao se dosta nestabilnim, protivrječnim, ali ipak dragocjenim procesom. Rađanje građanskih društava je omogućeno izbacivanjem sredstava nasilja iz svakodnevnog života i koncentrisanjem u depersonalizovanoj formi, tj. u birokratskog državi. Kako je vlasništvo nad sredstvima nasilja premješteno s nedržavnog na državni nivo, ta su građadnska društva postala trajno izložena stajaćim vojskama i policijskim snagama, koje su ih mogle maltretirati iznutra ili povremeno pozivati građane tih društava da ubijaju spoljne neprijatelje u ratovima između teško naoružanih država.

Građanska društva su ipak preživela taj prvi talas, i poslužila su, i danas služe, zaštiti jedne važne slobode – slobode pojedinaca da žive bez svakodnevnog straha od nasilne smrti od ruke drugih. Članovi građanskog društva postaju sposobni da potisnu i sublimiraju svoje agresivne porive upravljene prema vladama ili drugim građanima i društvima. Oni pokazuju visok stepen samokontrole čak i kada se suoče s neprijateljstvom.Društveni prostor koji povezuje pojedince postaje sve nenasilniji, a sam pojam „pristojnosti“ postaje sve cjenjeniji.

Sposobnost građanskih društava da ćive nenasilno znači da se „drugost“, odnosno figura stranca, u načelu, može prihvatiti, pa čak i dočekati sa dobrodošlicom, bez straha. Drugost se ne smatra nelagodom koju treba eliminisati, već se poštuje i razumije.

Emanuel Levinas ima teoriju po kojoj individue u građanskom društvu postaju svjesne da su „taoci drugih“, odnosno da postoje u blizini drugih, da su konstituisane drugima i da moraju komunicirati sa njima izlažući sebe i postajući ranjive. Samo zahvaljujući tom stanju talaštva može na ovom svetu biti sažaljenja, oprosta, saosjećanja i bliskosti.

Građanska društva bez sumnje proizvode strah. Njihov nespokoj osujećuje svaku pomisao na socijalnu ravnotežu. Građanska društva konstituišu konstantnu dinamiku koja dezorganizuje aktere, stvara rizike i nameće teške odluke. Napetosti koje iz toga proističu Franc Nojman definiše kao tlo na kome bujaju strahovi raznih vrsta.

Strahovi proizilaze i iz tendencije građanskog društva da stvara moralnu uzburkanost i kolizije među individuama i grupama koje ga konstituišu. Upravo im na tome komunitarni kritičari najviše i zamjeraju.

19

I pored toga što proizvode znatan strah, građanska društva njeguju i sredstva koja im pomažu da predbrode oluju strahova i kontroverzi – ljubaznost, nenasilje, pristojnost, sposobnost izbjegavanja sukoba, umijeće postizanja kompromisa...

Sukobi se može uzeti i kao bitan faktor socijalizacije i razvoja jednog društva, sve dok nisu prijeteći i ne stvaraju razdor. Da li je neki sukob prijeteći ili ne zavisi od njegovih protagonista, njihovih ideja i stavova.

20

10. Javnost, mediji i strah

U svim demokratijama danas postoje slobodni mediji. Ti mediji, prema pretpostavci konvencionalne teorije, djeluju na taj način što preobražavaju narav straha koji doživljavaju članovi i članice građanskih društava i čine ga javnim. Time se smanjuje intenzitet istinskih strahova koje individue doživljavaju.

Još od pojave prve štamparije, mediji su se borili protiv despotskog potencijala institucija vlasti, utičući na taj način na publiku da shvati kako je vladavina putem straha nelegitimna. Mediji su postali oružje protiv paralizirajućeg djelovanja straha, a javnost protagonista te ideje.

Jedna od dugoročnih posljedica modernih komunikacijskih medija bilo je isušivanje glasina, koje su nekad djelovale kao značajan kanal širenja straha. Glasine je teško pobiti, budući da se ne zna ko ih je pokrenuo. Glasina je „citat s rupom“, budući da se ne zna ko se citira ili ko ju je izvorno pokrenuo.Nasuprot tome, mediji provjeravaju vjerodostojnost i pronalaze izvor svakodnevnih strahova.

I pored postojanja ovakve situacije, postoji nekoliko trendova koji sprječavaju da strah nestane iz javnog prostora.

Prva takva tendencija je rat. Takozvana demokratska zona mira ne može sa sebe otresti problem koji sa sobom povlači oružani sukob. Javni pozivi na vojnu intervenciju kad god se krše ljudska prava i borba protiv terorizma preko globalnih medija održavaju strah od rata u novinskim naslovima. Urednici se često vode logikom „ako je krvavo neka ide u prvi plan“.

Moderna sredstva komunikacija fasciniraju svoju publiku pričama koje ne samo da izvještavaju o strahovima i šire ih, već ih i pobuđuju.

Psihološko objašnjenje fascinacije strahom u zapadnim medijima leži u ljudskom strahu od smrti. Budući da bi svjesni strah od smrti onesposobio individue da normalno funkcionišu u svakodnevnom životu, one taj strah potiskuju. To, zauzvrat, stvara napetost, i potreban je sigurnosni ventil kako bi se izbjeglo njeno preveliko nakupljanje.

U modernom društvu takvi se strahovi više ne projektuju na zamišljene duhove prirode i religiju. Moderni doživljaj jezivoga postaje „bezdoman“, što daje priliku medijima da to eksploatišu i na taj način steknu publiku. Mediji stvaraju poprišta koja individuama omogućavaju da se fokusiraju na prikaze umiranja i smrti, bilo da je to neki horor film, ili slike sa ratišta.

21

11. Demokratizacija straha

U savremenim demokratijama naširoko se kritikuje „industrija straha“ koju proizvode mas-mediji konstantnim pronošenjem slika i priča o strahu. Mediji se optužuju za izazivanje strahova toliko velikih da pojedinci u publici više ne vide realnu sliku i počinju da vjeruju da žive u nekoj vrsti hobsijanskog društva. Mediji pretvaraju strah u robu, ispunjavaju javni prostor pričama o kriminalu, ratu, zarazama. To dovodi do toga da sve veći broj građana smatra represivne državne mjere jedinim odgovorom na te probleme.

Sa druge strane, mediji djeluju i pozitivno, na taj način što privatne strahove premještaju u javni prostor dajući im dimenziju javnog. To sa sobom povlači i traženje javnog rješenja za ove strahove.

Sve do 18. vijeka i Monteskjeovih pionirskih zapažanja, ljudi su strah smatrali bogom danu nužnošću u ljudskim stvarima. Tokom 18. vijeka je izbila duga revolucja u razumijevanju straha. Strah se počeo smatrati ljudskim problemom za koji postoje i ljudska protivsredstva.

Priprema se tlo za politizaciju straha. Strah se prestaje gledati kao prirodan i počinje shvatiti kao fenomen na koji se može javno djelovati, kao politički problem za koji se mogu naći i politička protivsredstva. Prvi korak u modernoj demorkatizaciji straha bila je njegova kategorizacija. Strahovi se počinju imenovati i klasifikovati, te se počinje javno objašnjavati njihovo porijeklo. Tako je uoči Prvog svjetskog rata jedan naučnik klasifikovao 136 različitih „fobija“.

Savremeno tumačenje trauma (doživljaja straha koji su toliko jaki da slamaju pojedinčeve mehanizme borbe) podcrtava da se individue i grupe koje prežive koncentrisan strah teško izvlače iz njegovog stiska, i do kraja života ostaju uznemirene.

Teško je zaključiti gdje su današnje demokratije na polju što razumijevanja strahova koje stvaraju drugi režimi, što na polju sopstvene sposobnosti da kultivišu strah.

22

12. Pojam konstitucionalnog izbora

Problem konstitucionalnog izbora traži odgovor na dva pitanja:

1) Postoje li inherentne vrijednosti određenih političkih i konstitucionalnih poredaka?

2) Postoje li političke vrijednosti i politički ciljevi koji se mogu postići unutar posebnog konstitucionalnog izbora (poretka)?

Aleksis de Tokvil u svom djelu “Demokratija u Americi” razmatra pitanje socijalnih i političkih posljedica konstitucionalnog izbora. Tokvilov učitelj je Monteskje.Tokvil prvo analizira opšta obilježja američkog demokratskog ustava i konstitucionalizma (izbori, institucije, procedure, univerzalna prava, sistem građanskih i političkih asocijacija), da bi zatim pokazao uticaj ovih institucija na određene socijalne i političke vrijednosti, kao što su prosperitet, sreća, religijske vrijednosti, itd.On želi da vrednuje demokratski poredak u odnosu na druge tipove poredaka, poput despotitma, monarhije i aristokratije.

Iako nosi brojne unutrašnje napetosti, demokratija je za Tokvila univerzalna i najracionalnija politička solucija.

Moderno doba je doba “demokratske revolucije”. Demokratija univerzalizuje princip jednakosti. To je ona vrsta energetskog principa koja demokratiji daje vitalnost i snagu.

Tokvil se posebno bavi odnosom između formativnih principa jednakosti i nejednakosti.Na pitanje šta je to što proizvodi energiju otpora u savremenim društvima, on odgovara da je to sentiment nejednakosti. “Nejednakost tereta, a ne težina tereta, uzrok je otpora”.Nejednakost je izvorište mržnje, ono rađa sukobe, nasilje i nepovjerenje.Jednakost pluralizuje političko polje i zakonito rađa politički disenzus. Tokvil je zagovornik institucionalnog kontinuiteta. Radikalni rezovi i razaranje političkog tkiva jednog društva rađaju nemir (disenzus) i nedemokratske i autoritarne solucije.

Demokratija je tip poretka koji je u stalnoj potrazi za uspostavom labave ravnoteže i stabilnosti. Ona zakonito proizvodi “prazno mjesto moći”.Demokratija se nikad ne može uspostaviti kao zatvoren i do kraja stabilizovan poredak, jer postoji mnogo unutrašnjih i spoljnih faktora koji je čine inherentno nestabilnom.

Ovdje Tokvil obnavlja stavove Monteskjea po kojima demokratija traži posebne uslove i građanske vrline, ali i one po kojima bez konstitucionalizacije moći (ledene vode koja

23

hladi moć) uvijek postoji opasnost da se politički poredak pretvori u vladavinu novca (aristokratiju), tiraniju većine ili demokratsku despotiju, koja počiva na kontroli svih.Tokvil će demokratsku despotiju označiti kao novu formu tiranije i opisati je u normativno veoma rđavim pojmovima.

Na Berkov prigovor da demokratija svojom složenošću, pluralizmom i stanjem stalnog disenzusa rasipa ekonomsku energiju društva, Tokvil odgovara da demokratija na duži rok umnožava moći društva, ali ona to ne čini odjednom, kao što je slučaj sa monarijskim i aristokratskim režimima.

Sljedećem prigovoru, po kome demokratska vladavina porezima opterećuje građane, Tokvil suprotstavlja stav koji se odnosi na ekonomske i socijalne učinke demokratskog konstitucionalnog izbora.Najjeftinija je nedemokratska (neslobodna) vladavina. Ako uporedimo troškove u demokratskoj republici i apsolutnoj monarhiji, jasno je da su u ovoj prvoj oni mnogo veći. Međutim, jasno je i da nedemokratski režimi unazađuju čovjeka na taj način što ga sputavaju da proizvodi i što mu onemogućavaju pristup bogatstvu, koje je rezervisano samo za povlašćene. Sloboda, nasuprot tome, proizvodi mnogo više dobara nego što ih razara. U nacijama koje su toga svjesne prihodi rastu mnogo brže nego porezi.

Asocijativnost je za Tokvila onaj dio socijalnog polja (civilno društvo) od koga najviše zavisi kvalitet jednog političkog poretka. Ona leži u srcu demokratskog političkog ideala. Demokratska društva umnožavaju i ojačavaju socijalnu i političku interakciju ljudi.

Tokvil posebno razmatra odnos između asocijativnih (demokratskih) imperativa i imperativa poretka.

Imperativ poretka se označava kao ključni imperativ političkog društva. On nadilazi pitanje o prirodi i kvalitetu poretka. Odnos između poretka i neporetka osnovna je vododjelnica koja razlikuje politička od nepolitičkih stanja.

Sloboda asocijacija i političkog udruživanja dinamizira, a ne destabilizira politički poredak. Mada na prvi pogled političko udruživanje izgleda kao opasnost za društvo, ono na duži rok ima značajan socijalizirajući efekat. Asocijativnost je intrisično svojstvo demokratije.

Analizu odnosa demokratskog konstitucionalnog izbora i njegovih socijalnih efekata Tokvil upotpunjuje analizom strukturnih, intrisičnih defekata demokratije.

Tri su osnovna defekta demokratije:

1) nemoć i nizak kapacitet demokratije da uči iz tradicijskog polja društva i njegove političke memorije;

24

2) nizak kapacitet demokratije da na duži rok rutinizira individualna i kolektivna ponašanja političkih aktera (građana, asocijacija);

3) demokratija proizvodi veliko polje neizvjesnosti i neku vrstu straha od slobode; u demokratskom društvu sve je u neprestanom kretanju i ništa nije moguće planirati na duži rok, pa su građani usmjereni na pribavljanje kratkotrajnih dobara.

Upoređujući demokratsku republiku i aristokratiju, Tokvil smatra da demokratija može više, ali na lošiji način. U demokratskim režimima građani brzo i lako mijenjaju svoje planove i političke lojalnosti, strahujući uvijek da mogu da izgube najbrži način da steknu sreću. Demokratija je zbog toga nepovoljan politički okvir za donošenje dugoročnih i stabilnih političkih odluka.

Demokratija je, smatra Tokvil, konstrukcijski poredak u kome je “svaka generacija novi (politički) narod”. Ovo strukturno obilježje demokratije dodatno slabi stabilitet i uniformnost (“niko se ne obazire na ono što se desilo prije njega”). Posljedica je da demokratija u odnosu na druge tipove vladavine (monarhija, aristokratija) ima nizak kapacitet u unapređenju vještine upravljanja.

I pored ovih strukturnih defekata demokratije, Tokvil (prijateljski kritičar demokratije) smatra da je demokratska forma vladavine najbolji politički okvir koji omogućava prosperitet društva. Demokratija je najbolji konstitucionalni izbor jer inherentno umnožava socijalne i političke vrijednosti društva.

Demokratija za Tokvila ne predstavlja samo formu vladavine, već i posebnu formu političke kulture i socijalnog učenja.

U razmatranju ključnih formativnih principa koji oblikuju američku demokratiju (okolina, zakoni, politička kultura), Tokvil argumentuje da je uticaj političke kulture (mores) veći i od uticaja zakona i od uticaja okoline.

25

13. Šmitova kritika liberalnog konstitucionalizma

Osnovno jezgro Šmitove teorije konstitucionalnog izbora nalazi se u trouglu uzajamnih odnosa imperativa poretka (sigurnosti), liberalnog konstitucionalizma (slobode) i demokratije (jedinstva).

U djelu „Etika države i pluralizam države“ Šmit smatra da je liberalizam u osnovi jedna fragilna teorija poretka. Demokratija, a ne liberalizam, omogućava stabilnost poretka.

Liberalizam nema odgovor na ona stanja koja su egzistencijalna za jedno društvo i koja se odnose na sposobnost jednog političkog poretka da odgovori na udare koji urušavaju same temelje poretka.Nemoć liberalizma da označi neprijatelje države i ustava nosi u sebi samorazarajuća svojstva.

Konstrukcija neprijatelja i oznaka političkog u kategorijama „prijatelj-neprijatelj“ nije sastavni dio normalne političke dinamike jednog poretka. Ovo stanje se dinamizira i postaje osa političkog samo u onim stanjima koja ugrožavaju temelje poretka i same političke zajednice.

„Političko“ u Šmitovoj interpretaciji označava samo onu dimenziju borbi koja je usmjerena na uspostavljanje poretka i organizovanje političke zajednice u uslovima koji su uvijek egzistencijalni za jednu zajednicu. Normalno funkcionisanje političkog poretka ne znači ništa drugo do da se ovaj fundamentalni sukob oko egzistencije zajednice pacifikuje.

Ono što ostaje nerješivo u Šmitovom modelu kritike liberalizma je nemoć tako ustanovljenog liberalnog poretka i ustava da do kraja uravnoteži napetost između predustavne (konstituirajuće) i ustavne (legitimne) moći.

Šmitova kritika liberalizma ima jedno dublje uporište u kontinentalno-evropskom sistemu izgradnje države i demokratije. Podstaknut iskustvom Vajmarske republike, Šmit razvija radikalnu kritiku liberalnog konstitucionalizma, osporavajući njegove dvije ključne pravno-političke ose: parlamentarizam i pravnu državu (Rechtstaat).

Šmit utvrđuje da je liberalna pravna država tip države koji dominira u savremenim zapadnim društvima, a njena je ključna odrednica zaštita individualnih prava u odnosu na sistem državne moći.Ovako definisana, liberalna država zasnovana je na dva osnovna principa:

26

1) distributivni;2) organizacijski.

1) Distributivni princip podrazumijeva da je princip individualne slobode pretpostavljen u odnosu na državu. Sloboda individue je u principu neograničena, dok je moć države da interveniše u ovoj sferi u osnovi ograničena.U liberalnoj pravnoj državi individualna prava imaju osobiti predpolitički ili metapolitički status.

2) Organizacijski princip služi da bi se realizovao distributivni princip i izražava se u podjeli vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku.

Još jedno važno obilježje liberalne pravne države jeste utemeljenost na vladavini prava. Liberalni konstitucionalizam upravlja “na bazi zakona” ili “u ime zakona”. Glavna karakteristika ovako razumijevanog zakona je “opštost”. Ona omogućava svima da na duži rok rutiniziraju svoja individualna ponašanja i akcije.

Međutim, u ovoj “zakonom vezanoj vlasti” Šmit otkriva klučnu ograničenost liberalne pravne države. Naime, moderna država ima dva lica: ona je istovremeno “Rechtstaat” (država prava) i “Machtstaat” (država moći). U ovom drugom svojstvu država je jedini garant mira i sigurnosti.

Upravo je ova hobsijanska država (Machtstaat) oznaka tipično političkog aspekta države. Ovaj aspekt otkriva kako se država odnosi prema onim pitanjima koja su egzistencijalna za jednu političku zajednicu.

Liberalizam je “negacija političkog”. Ovaj strukturni deficit liberalnog konstitucionalizma se u jednom dubljem smislu izražava i kao posebna vrsta stalne i latentne napetosti između konstituirajuće i legitimne moći.Politička posljedica ove gotovo nerješive egzistencijalne tenzije izražava se u odsustvu kapaciteta ustanovljenog političkog poretka da, oslonjen na pluralizovanu matricu politike i društva, razriješi ovu fundamentalnu napetost.

Kontinentalno-evropski model uspostave poretka i demokratije pokazuje veoma snažne tendencije ka diktaturi, za razliku od anglo-saksonskog modela.To je poslužilo Šmitu, oslanjajući se na pogrešan način na Rusoa, da utvrdi da ne postoji suštinska razlika između demokratije i diktature, te da je moguće uspostaviti diktaturu na demokratski način. To i jeste osnova Šmitovog stava da je demokratija, a ne liberalizam, okvir za konstitucionalni izbor jedne zajednice.

Osnov za ovakvu formu izbora je u prednosti demokratije da obezbijedi jednu formu homogenog ujedinjavanja građana oko osnovnih vrijednosti zajednice. Etnička utemeljenost konsenzusa zalog je stabiliteta demokratskog poretka.

Ova Šmitova ideja nalazi svoje opravdanje u evropskom političkom iskustvu.

27

U evropskoj tradiciji, politički akteri su predominantno zaokupljeni pitanjem kako da se otklone razarajući efekti političkog poretka, odnosno, kako da se kontrolišu politički akteri koji utiču na politički poredak.

14. Kritika liberalnog konstitucionalizma Šantal Muf

Šantal Muf u svom djelu „Deliberativna demokratija i agnostički pluralizam“ redefiniše Šmitov koncept „neprijatelja“ konceptom „protivnika“ i konstatuje da liberalizam mora učiti od Šmita kako se upravlja konfliktnim situacijama.

Antagonizam nije borba oko fundamentalnih principa između neprijatelja; antagonizam je borba između duboko podijeljenih protivnika.Cilj demokratske politike je konstrukcija „drugog“ na način da se on više ne smatra kao neprijatelj koga treba razoriti, već kao protivnik (adversary), odnosno neko sa čijim se idejama borimo, ali kome ne osporavamo pravo da brani ideje koje mi dovodimo u pitanje.

Kategorija protivnika ne eliminiše antagonizam sa kojim se povremeno identifikuje. Protivnik je neprijatelj, ali legitimni neprijatelj, odnosno onaj sa kojim imamo nešto zajedničko i sa kojim dijelimo zajedničke etičko-političke principe liberalne demokratije – slobodu i jednakost. No, mi se ne slažemo o značenju i implementaciji ovih principa, i to je vrsta disenzusa koja ne može biti riješena kroz proces racionalne diskusije i deliberacije.

Uslov političke reprodukcije jednog društva je postojanje saglasnosti oko fundamentalnih etičko-političkih principa. To se naziva bazični konsenzus.Disenzus je ne samo konstitutivni dio oblikovanja minimalnog konsenzusa, koji je po prirodi stvari izvan polja političkih borbi, već je i njegov stalni i nerješivi dio.

Pluralistička demokratija zahtijeva čvrstu formu konsenzusa i privrženost vrijednostima, koje konstituišu njene etičko-političke vrijednosti.Međutim, kako ove etičko-političke vrijednosti mogu egzistirati samo kroz mnogobrojne i različite konfliktne interpretacije, takav konsenzus može biti samo „konfliktni konsenzus“. To je ono polje antagonističkih konfrontacija među protivnicima.Idealno, takva konfrontacija oblikuje se oko različitih koncepcija građanstva, koje korespondiraju različitim interpretacijama etičko-političkih principa: liberalno-konzervativnoj, neoliberalnoj, radikalno-demokratskoj, itd.Svaka od njih nastoji da ponudi sopstvenu interpretaciju zajendičkog dobra i da implementira različitu formu hegemonije.

Ono što deliberativni model demokratije ne recipira jesu dimenzija neodlučivanja i dimenzija neredukcije antagonizama (antagonizmi koje nije moguće dalje redukovati), koje su konstitutivne za političko.Borba za hegemoniju je stalni proces političkih borbi, a posebna forma etičkog pluralizma prirodno je stanje demokratskih društava.

28

Glavni problem koncepcije Šantal Muf je kako uspostaviti odnos prema onim koncepcijama koje načinom svog djelovanja razaraju podjednako i proceduralni i supstantivni dio demokratskog poretka („neprijatelji demorkatije“).

15. Nojmanovo shvatanje konstitucionalnog izbora

Nojmanovo shvatanje predstavlja osobitu harmonizaciju liberalno-demokratskog i političkog (komunitarno-egzistencijalističkog) pristupa. Ovo nije slučajno, jer je Nojman imao dva velika učitelja: Monteskjea i Karla Šmita.

U predavanju „O teoriji federalizma“ Nojman stavlja u centar svoje analize pitanje o političkim učincima federalističkog konstitucionalnog izbora uvođenjem u raspravu dva fundamentalna pitanja:

1) Postoji li vrijednost inherentna federalizmu kao takvom?2) Postoje li ciljevi koji se mogu postići isključivo federalizmom?

Osnovno jezgro Nojmanovog predavanja sadržano je u odgovoru na fundamentalno pitanje: u kojoj mjeri federalizam umnožava i osigurava fundamentalne liberalne i demokratske vrijednosti?

Odgovor na ova fundamentalna pitanja konstitucionalnog izbora analizira se kroz osobitu vrstu argumentativnog spora između glavnih familija savremene političke teorije: demokratskog republikanizma (Ruso, Džrferson, itd.) i liberalnog konstitucionalizma (Monteskje, Medison, Hamilton, Berk, itd.).

Na pitanje da li federalistički konstitucionalni izbor zakonito proizvodi i čuva fundamentalna socijalna i politička dobra društva odgovor treba tražiti u formi kontekstualne analize.

Univerzalnog odgovora nema: ne postoje vrijednosti koje bi inherentno pripadale federalizmu, a federalizam se ne može uspješno zastupati tezom da jedinstvene države obavezno vode u političko potlačivanje.

Nojmanovo je polazište da se odgovor na ovo fundamentalno pitanje mora potražiti u sferi socijalnih odnosa, tradiciji i političkoj kulturi društva.

Nojman je ovo polazište demonstrirao u svom najznačajnijem radu „Behemot“, odgovarajući u formi kontekstualne analize na dva osnovna pitanja:

1) Da li je Njemačka država?2) Ima li Njemačka političku teoriju?

Odgovor na oba pitanja je negativan. Politička formacija nacističke Njemačke, uprkos svojoj zastrašujućoj moći, nema svojstva modernog poretka, već je ona osobita forma neporetka (Behemota).

29

Polazište o nedeterminisanosti konstitucionalnog izbora demonstrira i Robert Dal u djelu „Razmišljanja o demokratskom ustavu: Zaključci iz demokratskog iskustva“.

Osnovni Dalov argument je da je za razvoj i održanje demokratskih institucija konstitucionalni aranžman mnogo manje važan od postojanja drugih povoljnih uslova, poput kontrole i monopola moći, karaktera (pluralizma) tržišnog društva, kulturne homogenosti ili fragmentacije, karaktera političke kulture i položaja u međunardonim odnosima.

Ako ovih povoljnih uslova nema, ili ako preovlađuju nepovoljni uslovi, mogućnost uspostave nedemokratskog režima dosta je izvjesna.

Dal obnavlja Tokvilovu tezu o velikom uticaju političke kulture na prirodu konstitucionalnog aranžmana.

30

16. Demokratski etos: pojam i klasična shvatanja

Pod demokratskim etosom podrazumijeva se prosvetiteljski optimizam u našu sposobnost da ovladamo iracionalnim i povjerenje u konstrukcijsku prirodu ustanova kojima utemeljujemo i uređujemo zajednički život.

Sastavni dio demokratskog etosa je ideja o demokratiji kao najsnažnijoj inovaciji političkih društava. U savremenim političkim društvima demokratija je postala univerzalna legitimacijska formula, ona je pobijedila sve svoje protivnike (Robert Dal). Svi koji traže političku podršku pozivaju se na svoju demokratsku prirodu i demokratsku formulu legitimnosti. Čak i neprijatelji demokratije namjerni su da oslonom na demokratski okvir i demokratske procedure razore demokratske vrijednosti, kako to sjajno pokazuje Karl Levenštajn.

Sa rađanjem demokratskog etosa povezana su dva mita:

1) Prvi se pripisuje zakonopiscu Demonaksu. Demonaks je bio zarobljeni zakonopisac koji se u Delfima zakleo da će građanima Kirene, grčkog grada u Libiji, dati pravo da se dignu na ustanak protivn tiranske vladavine kralja Batusa III i da će im omogućiti da upravljaju sami sobom u skladu sa zakonima koje će sami urediti. Demonaksa možemo označiti prvom javnom figurom koja je sebe smatrala prijateljem demokratije.

2) Drugi se pripisuje pjesniku Demokratikusu. Po ovom mitu pjesnik Demokratikus je šetajući ulicama Atine sreo stranca koji ga je pitao ko je vladar u ovom gradu. Demokratikus je odgovorio da ovim gradom niko ne vlada jer je ovaj grad jedna demokratija.

Verner Jeger u svom djelu „Paideia“ će Tukidida označiti prvim političkim filozofom, a Periklov govor najsnažnijom formom demokratskog etosa, po kome ljude ne vrednujemo prema bogatstvu i slavi, već prema učešću u javnom životu zajednice, a građane ne čuva samo strah od bogova, već i unutrašnje poštovanje (strah) od zakona.

Središnje mjesto u Tukididovoj analizi strukturnih ograničenosti demokratije predstavlja razmatranje uzajamnog odnosa demokratije i hibrisa.Snažni i ekstremni sentimenti (strah, ponos, arogancija) imaju razarajuće učinke po stabilnost političkih ustanova.

Pod hibrisom Tukidid podrazumijeva nezasitu težnju da se pribavi moć. Hibris je ključni formativni princip demokratije. On vitalizira i dinamizira politički život demokratskog poretka, ali isto tako ima razarajuće efekte po demokratski poredak.

31

Tako Tukidid u „Peloponeskom ratu“ argumentuje da je neposredni uzrok razaranja demokratskog poretka u Atini neuspjeh ekspedicije na Siciliju. Međutim, stvarni uzrok razaranja demokratije je hibris, nezasita borba oko moći, koja proizvodi stanje „pleonexie“, umnožava unutrašnje sukobe i razara fizičke i moralne temelje države.

Ksenofont („Ustav Spartanski“) je snažno uticao na Polibija. Obojica utvrđuju da je bitno svojstvo demokratskih poredaka to da su uzleti i periodi procvata demokratija burni, periodi trajanja kratki, a razaranja neočekivana i nasilna. Demokratija, kako kaže Polibije, „onemoća tokom vremena“.

Demokratija, utvrđuje Ksenofont, stabilnost duguje dvama faktorima:

1) strahu od neprijatelja;2) srećnim okolnostima da se izaberu dobre vođe.

Za Polibija je demokratija politički moment kome se zajednica vraća i podsjeća ga se u turbulentnim, remetilačkim i revolucionarnim stanjima.

U svojoj analizi strukture Rimske republike, Polibije utvrđuje da u rimskoj konstituciji nadmoćno mjesto imaju demokratske ustanove. Ključne odluke (život, smrt, progonstvo) u rukama su tribunskih skupština čak i u onim slučajevima kada one nemaju pravo da učestvuju u raspravama o važnim pitanjima, kao što je npr. određenje neprijatelja demokratije (perduellio).

Žan Boden smatra da je demokratija tip poretka sklon urušavanju zakona i nasilju. Zbog toga Boden, kao i Polibije, kaže da demokratija zahtijeva osobitu formu konstitucionalizacije.Ideju o nužnosti konstitucionalizacije demokratije nalazimo i kod američkih federalista i u republikanskoj tradiciji Engleske, a posebno kod Tokvila.

32

17. Republikanska ideja o demokratiji

Makijaveli i Ruso mogu se smatrati utemeljiteljima republikanske tradicije.Republikanski etos počiva na primatu „opšteg dobra“, participaciji građana i vrijednostima građanskog mira.Opšte dobro inherentno počiva na odsustvu dominacije i podređivanja, podjednako spoljašnjeg i unutrašnjeg. Nema slobode ako nam je država porobljena (kolektivna negativna sloboda). Država mora biti nazavisna da bi njeni građani bili slobodni. Međutim, spoljašnja sloboda mora biti praćena odsustvom unutrašnje dominacije.Republikanska koncepcija slobode kao odsustva dominacije pretpostavlja formu kolektivne participacije u javnim poslovima zajednice (republike).

Makijaveli u „Diskursu“ uvodi u raspravu osobitu formu „slobode od straha“, koja nosi sva obilježja negativne slobode. Nema slobodnih građana ako oni strahuju za sopstvene živote i živote i dostojanstvo svoje familije.Glavni oslon republikanskog etosa su građani. Građani ne vole podaništvo, a nisu skloni ni dominaciji.

„Civilni republikanizam“ Rusoa u srcu je demokratske tradicije. Teorija demokratije oblikuje se u odbrani ili otlonu u odnosu na civilni republikanizam. Civilni republikanizam najsnažnija je politička teorija demokratije.Za republikansku tradiciju politika ima konstitutivnu funkciju u oblikovanju političkog tijela društva.

Ruso se u „Društvenom ugovoru“ pita na kojim je pretpostavkama, moralnim i političkim, demokratija opravdiva kao vladavinski sistem (poredak).Osnovno Rusoovo polazište jeste da je osnovni zadatak demorkatije da izrazi opštu volju, koja ne predstavlja ništa drugo do osobitu pozitivaciju opšteg dobra političke zajednice.

Ovo stanovište Ruso nadograđuje idejom „superiornog zakonodavca“ kao „totaliteta građana“.Volja (suverenitet) naroda glavno je uporište političke moći. Ograničiti je ne znači ništa drugo do degradirati građane na status robova. Obećanjem na pokoravanje građani prestaju da budu ujedinjeno političko tijelo. Nema više suverena, a političko tijelo građana se urušava.

Bertran de Žuvenel kritikuje Rusoa i jasno pokazuje da republikanska (rusoovska) ideja narodnog suvereniteta u osnovi počiva na posebnoj formi prihvatanja i evaluacije rane moderne ideje suvereniteta koja se rađa s ranom formom apsolutističke države.

33

Država koja se rađa i koju će simbolički Hobs označiti biblijskom formom Levijatana u osnovi počiva na monopolu legitimnih sredstava moći.

Ono što čini Ruso nije ništa drugo do osobita osmoza ideje suvereniteta sa klasičnom idejom samoodređenja slobodnih i jednakih građana.Ovu kalsičnu ideju samoodređenja Ruso osnažuje modernom idejom autonomije.

Demokratija u osnovi predstavlja formu kojom se pozitivira politička moć društva. Za republikansku teoriju demokratije društvo se do kraja oblikuje kao forma političkog totaliteta.

Ova Rusoova ideja demokratije u kojoj se sažimaju ideje pobune naroda i njegovog političkog samoodređenja će se u političkom smislu dovrštiti vijekom revolucija.

Dovršenje vijeka revolucija i početak procesa institucionalozacije politike će Tokvil označiti kao proces republikanizacije (osvajanja prava) i centralizacije (institucionalizovane teritorijalizacije politike).

Džon Lok utemeljuje agregatni koncept demokratije. Centralnost Lokove inovacije sastoji se u sužavanju i oslobađanju etičko-političkog supstrata pojma političkog.

Za Loka je prirodno stanje još uvijek polje u kome svako slijedi sopstvene porive i sudove u razumijevanju i primjeni prirodnih zakona. Uspostava političkog podrazumijeva tri važne pretpostavke:

1) utvrđen, utemeljen, poznat zakon;2) poznati i nepristrasan sud;3) efektivna egzekutiva.

Politika postaje partikularna, specijalizovana, regularna i administrativna po karakteru i kvalitetu. Institucionalizacija je najznačajnija karakteristika ovog procesa.

Dimenziju konstitucionalizacije demokratije prati i socijalna dimenzija discipliniranja. Etičko-politički susptrat opšte volje supstituira se interesnom osom društva (tržišta).

U središtu demokratskog procesa je način na koji vladavinski sistem odgovara na pritiske interesno organizovanog društva.

Politika u liberalnom značenju i nije ništa drugo do način da se agregiraju interesi društva i usmjere prema političkoj sferi koja proizvodi i oblikuje kolektivne ciljeve zajednice.

Samoograničavajuća funkcija države i njeno disciplinovanje ima dvije dimenzije:

1) socijalnu, koju određuje struktura interesa;2) institucionalnu, koja se izražava u mehanizmima konstitucionalizacije

(ograničavanja) moći.

34

Na ovim pretpostavkama izvodi se liberalna kritika ideje o demokratiji kao zasebnom poretku koji inherentno nosi intrisične vrijednosti. U odnosu na liberalne vrijednosti (negativne) slobode demokratija ima instrumentalnu ulogu.

Demokratska jednakost nije nezavisna vrijednost u odnosu na liberalni ideal, već se radi o dodatnom instrumentu, koji je usmjeren ka stabilizaciji liberalnog koncepta individualnih prava.

Ovo su najopštije pretpostavke na kojima počiva liberalna kritika opšte volje.

Benžamen Konstan je najstroži kritičar Rusoa. On upozorava da je Ruso sasvim indiferentan u odnosu na to kako će se njegova opšta volja politički izraziti, a Napoleona označava kao Rusoovog zakonodavca. Sve to uzrokuje da se vijek revolucija završava bez stabilnog političkog poretka.

Demokratska teorija se razvija pod uticajem Rusoa ili je u osnovi reakcija na Rusoov koncept opšte volje. To se može utvrditi podjednako za agregativnu, kao i za deliberativnu teoriju demokratije, koja je najbliža Rusoovom konceptu i zaokupljena u osnovi pitanjem kako unaprijediti otkrivanje opšteg dobra.

Kritike konzervativnih liberala i savremene teorije racionalnog izbora argumentiraju da vladavina većine ne vodi samo arbitrarnom političkom odlučivanju, već i osobitoj formi vladavine manjine. Racionalni politički izbor označava se kao skup individualnih preferenci.

Do sličnih zaključaka doći će i liberalni konstitucionalisti (Riker, Vajngast), koji upozoravaju na institucionalni potencijal za patologiju zakonodavne vlasti.

35

18. Tiranija većine i demokratski despotizam

U okviru agregativnog modela demokratije (Mil, Tokvil, Medison) borba za legitimnu (izbornu) većinu označava se kao središnje jezgro demokratske dinamike.Ključni problem demokratije je uspostavljanje jasnih i stabilnih pravila koja su okvir političke utakmice.

Kategorija „većine“ označava se kao ključno strukturno obilježje, ali i kao osnovni strukturni deficit demokratije.Ova unutrašnja napetost demokratije označava se kao „strah od tiranije većine“.

Ova argumentacija u krajnjoj liniji označava demokratiju kao „neprijatelja individualnih sloboda“, međutim, teško je naći razumnu argumentaciju da demokratija razara individualne slobode i prava građana.

Hobsijanska ideja poretka, koja je sadržana u formuli države kao stvaraoca i branitelja mira, u Milovoj interpretaciji dobija izrazito liberalnu usmjerenost. Uređen i nepristrasan poredak nadmoćan je u odnosu na formu (demokratske) legitimnosti.

Imperativ sigurnosti i javnog mira je prvo javno dobro. Nepolitička stanja koja narušavaju ova dobra opravdavaju upotrebu nedemokratskih i demokratskih sredstava.

Mil u uvodu svog djela „O građaninu“ (De Cive) gotovo obnavlja Hobsovu formulu o pogubnosti prirodnog stanja: „Kada se zemlja nalazi u građanskom ratu teško je moguće sprovoditi ustav. Kada je zemlja podijeljena na dvije strane, pobjesnele usled ukusa protivnikove krvi, naoružani autoritet sa snagom da nemetne poslušnost obijema stranama predstavlja najveće blago“.

Mil izvodi i tezu o integrirajućoj ulozi evropskog apsolutizma, u kome su imperativi poretka i sigurnosti nadvladali stanje feudalne anarhije i neporetka.

Milova zaokupljenost problemima unifikacije države je opšte mjesto njegove političke teorije.

Demokratsko ustrojstvo poretka znak je političke zrelosti jednog naroda i moguće je samo u stabilnom i uređenom političkom ambijentu.

Tri su ključne vrijednosti koje uslovljavaju demokratsku prirodu političkog proetka:

1) obrazovanje;2) participacija;

36

3) javna deliberacija (argumentacija).

Središnje mjesto u Milovoj koncepciji demokratskog etosa pripada javnoj deliberaciji.Mil je gajio veliki optimizam o snazi javne deliberacije (rasprave). U središtu takve političke konstrukcije nalazi se ideja o razlikovanju „velike“ i „male“ javnosti.

Mala javnost (parlament) predstavlja način da jedna zajednica na razuman način oblikuje opšte dobro političke zajednice. Ova vrsta javne deliberacije ne izražava samo principe kompeticije, interesnog i političkog pluralizma, nego podjednako čini i posebnu formu vezivnog tkiva političke zajednice.Kada je zakon predložen parlamentu, ono što se na prvom mjestu očekuje od onih koji odlučuju nije da usvoje ili odbiju prijedlog, već da utvrde da li je prijedlog saglasan sa opštim dobrom.

Tokvilova teorija demokratije sadrži dva međusobno povezana pola:

1) pohvalu (odbranu) demokratskog etosa i „demokratske revolucije“;2) analizu strukturnih deficita demokratskog poretka.

Tokvil u studiji o negativnim režimima kao najveću opasnost po moderno društvo označava legitimiziranje nedemokratskog (despotskog) režima demokratskim sredstvima.Politička formacija „demokratskog despotizma“ najregresivnija je politička forma koju je stvorilo ljudsko društvo.

Tokvil je vjerovao da despotija nema šansu u evropskom okruženju jer je ona obilježje neevropskih naroda i kultura.Strah od despotizma opomena je evropskim vladarima da se klone istočnjačkih formi vladavine. To je i način da se evropski politički ideal oblikuje u odnosu na neevropsko iskustvo.

U svom djelu „Demokratija u Americi“ Tokvil označava „tiraniju većine“ kao najveću opasnost po demokratski politički projekat.Lijek za ovu vrstu opasnosti Tokvil vidi u osnaženju asocijativne osnove društva, koja demokratski proces brani podjednako od populističkih zahtjeva mase i nekontrolisanog uticaja onih koji donose ključne političke odluke.

Robert Dal u svom djelu „O demokratiji“ (On Democracy) pokazuje da Tokvilov strah da većinska demokratija proizvodi osobitu vrstu tiranije ima manje uporišta za opravdanje nego u vrijeme kada je Tokvil pisao svoj poznati rad.

U modernim političkim društvima politički režimi su demokratski (poliarhije) ili to teže da budu. Princip građanstva, u kome se razumno harmonizuju liberalni i demokratski principi, središnje je jezgro integracije savremenih političkih društava.

37

Međutim, pitanje o strukturnim deficitima demokratije ostaje i dalje predmet sporova u političkoj teoriji.

19. Agregativni i deliberativni model demokratije

Agregativni model demokratije je u posleratnoj političkoj teoriji pod velikim uticajem Jozefa Šumpetera i njegovog rada „Kapitalizam, socijalizam, demokratija“.

Osnovnu osu Šumpeterovog rada čini kritika klasičnog, radikalnog modela demokratije.

Središnje jezgro demokratije predstavlja agregacija interesa, koja se odvija preko političkih partija i kroz uređene procedure.

Šumpeterova definicija demokratije obuhvata pojmove kompeticije, procedura, aktera i moći.

Rad Entonija Daunsa „Ekonomska teorija demokratije“ može se označiti kao paradigmatično djelo u polju „empiričke demokratije“.

Pojmovi „opšte volje“ i „opšteg dobra“ zamjenjuju se pluralizmom interesa i vrijednosti.Demokratija se označava u kategorijama „efikasnosti“ i „odgovornosti“, a politički aktivitet i participacija označavaju se više kao element disfunkcionalnosti nego kao nužni supstrat demokratskog procesa.

Ovaj agregativni model demokratije trpi jake kritike, podjednako iz polja ljevičarskog i liberalnog diskursa.

Kritičari argumentuju da postojeći aranžmani podrivaju najtemeljnije vrijednosti demokratije. Demokratski politički procesi zasnovani su na politici samo-interesa i socijalnih fragmentacija. Oni podstiču i podržavaju nejednaku distribuciju socijalne i ekonomske moći, koja trajno ograničava slabe i nemoćne. Takođe, oni pretpostavljaju institucije koje počivaju na prostoj agregaciji, epizodne i nefleksibilne forme odlučivanja, ostavljaju po strani ozbiljne strukturne socijalne i ekonomske probleme.

Ovo su postavke na kojima se oblikuje deliberativna teorija demokratije. U njenom središtu je aspiracija da se harmonizuju republikanski i liberalni motivi i označe dodirne tačke liberalizma i demokratije. U jednoj snažnijoj formi ova teorija se oblikuje oko pojma „deliberativnog deficita“ (Gatmanova i Tompson).

Škola demokratskog deficita dijeli normativni optimizam o „opštem dobru“ kao intrisičnoj vrijednosti demokratije, ali u osnovi mijenja ključni problem. Ambicija ove

38

škole jeste da otkloni osobiti „deliberativni deficit“ klasične, rusoovske teorije o demokratiji.Ona želi da uobliči i na konstrukcijski način uredi procedure koje mogu na najbolji način da budu upotrebljene u potrazi za artikulacijom „opšteg dobra“.

Za razliku od Milovog modela koji takođe izlaže argument o centralnosti javne argumentacije, deliberativna teorija smatra da je „opšte dobro“ moguće politički artikulisati transformacijom ljudskih preferenci, a ne njihovim prostim zborom.

Deliberativni deficit otuda, kako smatraju Gatmanova i Tompson, nije obilježje samo demokratskih praksi svakodnevnog života, pa ni same demokratske političke teorije.

Osnovni temelj deliberativnog modela, koga oblikuju Gatmanova i Tompson, čine moralni i politički principi „uzajamnog respekta“ i „reciprociteta“.

Osnovna namjera deliberacije je da minimizira nesaglasnost gdje god je to moguće i dovede do približavanja međusobno nesaglasnih stavova, zasnovanih na uzajamnom respektu.

Zasnovana na principu reciprociteta, deliberacija upućuje građane na oblikovanje razumnih odnosa na svim onim tačkama koje su moralno opravdane.Otuda, deliberacija je najpogodnija procedura za sva ona pitanja koja ne dijele jednu političku zajednicu.

Stanovište ove teorije je da se samo kroz javnu deliberaciju može doći do moralne i političke samorefleksije o temeljnim principima na kojima jedna demokratska zajednica počiva.

Ovu formu političke i moralne samorefleksije Gatmanova i Tompson označavaju normativno snažnim pojmom demokratskog etosa.

Ono što nam se čini nerješivim unutar deliberativnog modela jeste pitanje nesaglasnosti o fundamentanim, egzistencijalnim pitanjima jedne političke zajednice.Pluralistički model demokratije o temeljima zajednice (bazičnom konsenzusu) se i ne pita, on ovu vrstu saglasnosti pretpostavlja.

Rols i Habermas nastoje da nađu odgovor na pitanje kako harmonizovati principe narodnog suvereniteta i liberalnih vrijednosti.

Jirgen Habermas smatra da i liberalni i republikanski model pretpostavljaju društvo koje se integriše preko države, bilo da je država branilac tržišnog društva ili institucionalizacija samosvijesti etičke zajednice.

U skladu sa liberalnim stanovištem demokratski proces se realizuje u formi kompromisa između konkurirajućih interesa.

39

Pravičnost je zadovoljena garantovanjem opštih i jednakih glasačkih prava, predstavničkom prirodom parlamentarnih tijela, uređenim pravilima i procedurama odlučivanja, itd.U skladu sa republikanskim stanovištem demokratski proces izražava se u formi etičko-političkog diskursa.Deliberacija se temelji na konsenzusu, koji ima uporište u kulturnom nasljeđu građana.

Diskurzivna teorija integriše oba ova elementa u formi procedura deliberacije.

Osnovna ambicija deliberativne teorije, ako slijedimo Rolsa i Habermasa, da oslonom na odgovarajuće procedure deliberacije uspostavi formu konsenzusa koja će zadovoljiti podjednako imperativ racionaliteta (razumijevanog kao odbrana ljudskih prava) i imperativ demokratske legitimnosti (razumijevanog kao pozitivacija narodnog suvereniteta).

Deliberativna inovacija prepoznaje se u nastojanju da se reformuliše demokratski princip narodnog suvereniteta na taj način da se otkloni opasnost po liberalne vrijednosti (reformulacija Rusoove ideje „opšte volje“) i uspostavi saglasnost koja će biti snažnija od „proste saglasnosti o procedurama“.

Rolsova ambicija je dvostruka:

1) Rols ima namjeru da označi principe pravde (legitimnosti) koji harmonizuju principe slobode (bazična dobra) i principe jednakosti (drugi princip pravde). („Teorija pravde“)

2) Takođe ima namjeru da, ne osporavajući „fakt pluralizma“ i postojanje različitih koncepcija dobra i načina života, dođe do koncepcije konsenzusa koja bi bila snažnija od „prostog sporazuma o procedurama“ i koja bi bila oslonjena na slobodno i nepristrasno uređene procedure i dublje moralne vrijednosti građana. („Politički liberalizam“)

I jedna i druga ambicija nadilaze agregatni model demokratije.

Rolsova je ambicija da pomiri vrijednosti liberalizma i demokratije pomoću normativne odbrane demokratskog liberalizma (ustavne demokratije). On pokušava da nađe rješenje za inherentnu napetost između slobode i jednakosti.

Habermas u radu „Između činjenica i normi“ smatra da je osnovni problem proceduralne demokratije harmonizovanje principa individualnih prava i narodne suverenosti.Na jednoj strani, forme političkog samoodređenja služe da zaštite individualna prava, a na drugoj strani, individualna prava su nužan uslov narodnog suvereniteta.

40

Koen, jedan od najuticajnijih sljedbenika Rolsa i Habermasa, smatra da je pogrešno tvrditi da su „moderne slobode“ van demokratskog procesa i da su i egalitarne i liberalne vrijednosti konstitutivni element demokratije.

Benhabib, još jedan uticajan sljedbenik Rolsa i Habermasa, smatra da je inovacija deliberativnog modela to što on može da transcendira dihotomiju koja na jednoj strani naglašava individualna prava i slobode, a na drugoj demokratski oslon na kolektivno oblikovanje opšte volje.

Ova tačka harmonizacije i dubljeg legitimacijskog utemeljenja demokratskog poretka i u jednom i u drugom modelu nalazi se u osobitoj formi javne racionalnosti.

U jednom slučaju ona je označena kao forma „slobodnog javnog uma“ (Rols), a u drugom kao forma „komunikativne racionalnosti“.

I Habermas i Rols vjeruju da se legitimacijsko uporište liberalne demokratije može naći u formi praktičkog racionaliteta (kantovska inspiracija). Ono što čini razliku jeste kako je ova vrsta praktičkog razuma utkana u tijelo demokratskog poretka.

Rolsova konstrukcija počiva na principu pravde do koga razložni građani dolaze pomoću slobodne i nenasilne kooperacije.Koncepcija pravde kao pravičnosti okvir je koji oblikuje „javni um“.

Temelj demokratske legitimnosti izvodi se iz činjenice da instance koje imaju obavezujuću moć predstavljaju nepristrasnu instancu koja je u interesu svih.

U „Društvenom ugovoru“ Ruso označava paradoks demokratske legitimnosti kao vrstu nesaglasnosti između „opšte volje“ i „volje svih“.

Postoji razlika između opšte volje i volje svih: opšta volja se uvijek odnosi na opšti interes, dok se volja svih odnosi na privatne interese i predstavlja prostu sumu partikularnih volja.

Benhabib u studiji „Deliberativna racionalnost i modeli demokratske legitimacije“ prihvata osnovno Rolsovo polazište koje traga za moralnim temeljima demokratske legitimnosti. Njena je ambicija da rekonceptualizuje Ruoovu dilemu između racionaliteta i legitimnosti.

Rješenje navedene napetosti Benhabibova vidi u konceptu deliberativne demokratije.U skladu sa deliberativnim modelom, racionalnost i legitimnost mogu biti postignute u procesu kolektivnog odlučivanja u poretku politike (polity) samo ako su institucije političkog poretka uređene tako da izražavaju interese svih (kako kaže Ruso: „opštu volju“) u procesu kolektivne deliberacije, koja se odvija na racionalan i pravičan način među slobodnim pojedincima.

41

Uslov za ovu formu kolektivne deliberacije je oslobađanje procedura deliberacije svih ograničenja koja mogu da naruše nepristrasnost i jednakost svih aktera.

Benhabib smatra da su osnovna obilježja takvog „idealnog diskursa“ sljedeća:

1) participacija u takvoj deliberaciji uređena je normama jednakosti i simetrije, tako da svi imaju iste šanse u iniciranju govora, postavljanju pitanja, dobijanju pojašnjenja, otvaranju debate;

2) svi imaju pravo da učestvuju u dogovoru o utvrđivanju predmeta konverzacije;3) svi imaju pravo na unošenje refleksivnih argumenata koji se odnose na

refleksivne procedure i način na koji se one primjenjuju; ne postoje pravila koja bi limitirala agendu konverzacije, identitet participanata, ili pak onemogućila pojedinca ili grupu da iznesu argumente o relevantnim pitanjima.

Deliberativna teorija demokratije može se označiti kao najsnažnija odbrana demokratskog etosa.

I Rolsov i Habermasov model sadrže brojne ograničenosti.

1) Prvu vrstu ograničenosti možemo označiti osobitom formom „konstrukcijskog felera“ oba modela.

Rolsova ambicija da se konceptom političkog liberalizma (politička pravda, preklapajući konsenzus, javni um) oslobodi supstantivnog polja (cjelovitih, komprehenzivnih koncepcija dobra) zasnovana je na oštroj podjeli sfere javnog i sfere privatnog. Međutim, Rols će ipak pokazati da nije lišen ideje o supstantivnom jezgru konsenzusa. Složena, duboko podijeljena društva pretpostavljaju tanku opnu supstantivne saglasnosti, a javni um upućuje razložne pojedince da, u situacijama dubokih političkih dezorijentacija, prihvate liberalnu konstrukciju dobro uređenog poretka.Rolsova koncepcija, dakle, nije oslobođena supstantivnih koncepcija na način na koji bi on to želio.

2) Druga vrsta ograničenosti prepoznaje se u nedovoljnoj recepciji onog sentimenta koji Tokvil označava „običajima srca“ i koji na nevidljiv način, političkim sentimentima, osjećanjima, predrasudama i strahovima, prati učešće ljudi u političkim institucijama i demokratskom procesu.

Sve to traži da se ključna osa demokratskog etosa, demokratsko građanstvo, redefiniše na način koji nadilazi klasičnu posleratnu koncepciju.

Pored ovih inherentnih ograničenosti, dva važna pitanja ostaju još uvijek izvan demokratske političke teorije:

1) pitanje upravljivosti (governability) demokratskih poredaka;

42

2) pitanje egzistencijalnog izazova pred kojim se političko i demokratsko polje nalaze.

Šmitijanska argumentacija smatra da se liberlano-demokratska teorija povlači pred ovim političkim pitanjima i završava bilo u ekonomiji (agregatni model) bilo u etici (deliberativni model).

Jozef Šumpeter osnovnu pažnju posvjećuje kategoriji moći i kompeticiji kao sredstvu ograničavanja moći.

Šumpeter prihvata polazište da je želja da se kontroliše politička moć primarno političko dobro svakog političkog društva.

U odnosu na republikanski ideal ravnoteže moći i liberalni ideal podjele moći, Šumpeter nudi osobitu demokratsku formu konstitucionalizacije moći.

Šumpeterov radikalni otklon sadržan je u određenju izborne kompeticije kao osnovnog mehanizma kontrole političke moći.

Dva su osnovna konstitucionalna (ograničavajuća) učinka demokratske kompeticije oko moći:

1) demokratska kompeticija disciplinuje političke lidere koji su stalno izloženi opasnosti da izgube političku moć;

2) demokratska kompeticija upućuje učesnike u političkoj utakmici oko moći da na političkom tržištu uvijek nude više od svojih konkurenata.

Preteča ideje da demokratski izbor nosi konstitucionalne učinke je Medisonova formula „zavisnosti od naroda“.

Šumpeter smatra da demokratska procedura (kompeticija) nije korektivna, već središnja osa ograničavanja i kontrole političke vlasti.

43

20. Demokratija i građanstvo: izazov globalizacije21. Suverenost i ljudska prava u globalnom dobu

Vodeći pojmovi u posleratnoj političkoj teoriji su demokratija i pravda. Prvi se koristi za vrednovanje pravnih i političkih procedura u značenju minimalne ili proceduralne legitimnosti, a drugi se koristi za vrednovanje učinaka socijalnog i političkog poretka.

Načelo građanstva označava se kao derivat pravde i demokratije. Građanin je onaj koji ima demokratska prava i pravo na pravdu.

Priroda i kvalitet modernih demokratija, smatra Rols, ne zavisi samo od pravednosti njenih institucija, već podjednako i od kvaliteta i stavova njenih građana. Javne slobode vrijede onoliko koliko ih takvim učine njeni građani.

Procesi globalizacije praćeni su protivrječnim procesima rađanja novih oblika identiteta i kolektivne i kulturne dezintegracije starih političkih identiteta, posebno onih koji su povezani sa slabljenjem dominantne uloge nacionalne države.Socijalnu i političku dinamiku prate uzajamni procesi globalne integracije i snaženja etničkih, nacionalnih i lingvističkih separatizama.

Najsnažniji izraz ove antinomične dinamike jeste sve otvoreniji i gotovo nerješiv spor između normativnog zahtjeva za ljudskim pravima i normativnog imperativa poretka (suvereniteta).Tako, dok s jedne strane refleksija o vrijednosti univerzalnih prava postaje sve razvijenija, s druge partikularni identiteti nacionalnog, etniciteta, religije, rase, jezika, odnosno sve vrijednosti pomoću kojih se tradicionalno razumijevala i označavala pripadnost suverenitetu nacije, dobijaju sve veće značenje i poseban oblik političke artikulacije.

Dakle, globalizacija daleko od toga da uspostavlja kosmopolitski poredak zasnovan na načelima republikanskog ustava. Ona istovremeno obnavlja i osnažuje zahtjev za ljudskim pravima i zahtjev za samoodređenjem kolektiviteta.

Hana Arent smatra da u napetosti između načela suverenosti i načela ljudskih prava i građanstva načelo suverenosti predstavlja nerješiv problem za političku teoriju.

Suverenost označava pravo kolektiviteta da sebe definiše na određenoj teritoriji. Suverenost je, dakle, pravno-politički izraz modernizacijskog procesa teritorijalizacije politike (Gidens), odnosno, suverenost je izraz kolektivnih prava na teritoriju (Pufendorf).

44

Zahtjevi za suverenitetom više od drugih uspostavljaju razlikovanje između „mi“ i „oni“, odnosno onih koji pripadaju suverenoj naciji i onih koji joj ne pripadaju.

Politički izraz ovako ustanovljene podjele jeste ideja političkog neprijatelja (stranca) i poseban oblik negativnog konsenzusa, koji se uspostavlja kao strukturni eleent moderne nacionalne države. Hana Arent u djelu „Izvori totalitarizma“ daje formulu o „tajnom sukobu nacije i države“, argumentirajući da načelo suverenosti nacije u krajnjoj instanci razara i samo načelo legalnosti, u kome se izražava konstituirajuća uloga prava u procesu oblikovanja savremene države.Ovaj tajni sukob utkan je u same temelje nacionalne države, a „Deklaracija o pravima čovjeka i građanina“, koja istovremeno sadrži zahtjev za ljudskim pravima i zahtjev za nacionalnim suverenitetom, to dobro pokazuje.

Ovaj sukob, nastavlja Arent, ima dvije dimenzije:

1) ista esencijalna prava označena su istovremeno kao nenarušiva prava pojedinaca i specifično nasljeđe posebnih nacija;

2) ista nacija se u jednom slučaju deklariše kao nosilac zakona koji se izvode iz prava čovjeka, a u drugom slučaju kao suverena nacija koja nije ograničena bilo kakvim univerzalnim zakonom.

Cijelo pitanje ljudskih prava, smatra Arentova, dopunjeno je pitanjem nacionalne emancipacije. Samo su nacionalno emancipovani narodi sposobni da garantuju ljudska prava.

Rješenje navedenog sukoba Arentova traži u „pravu na pravo“ (građanstvu), označavajući odnos između građana i negrađana kao osnovni strukturni element moderne države.

Ova inherentna napetost između građana i negrađana je bitno narušena uticajem procesa globalizacije. Klasično izraženo načeo građanstva (Maršal) bitno mijenja svoje osnovno značenje.

Napetost između prava građana i „prava na pravo“ (građanstva) u savremenim raspravama se izražava kao osobit spor između radikalnog univerzalizma, koji počiva na ideji otvorenih granica, i građanskog republikanizma, koji počiva na ideji minimalne koncepcije republikanskog građanstva. Radikalni univerzalisti smatraju da je s moralnog gledišta pitanje nacionalnih granica arbitrarno (dakle, i pitanje teritorijalizacije politike) i da je jedina pozicija koja se može pravdati pozicija otvorenih granica.

45

Džo Karens, oslanjajući se na Rolsov „veo neznanja“, argumentira da granice koje određuju gdje smo rođeni i isprave koje to potvrđuju nisu s moralnog stanovišta ništa manje arbitrarni od drugih obilježja koja imamo (boja kože, pol, itd.), budući da raspodjelu ovih obilježja (granice) ne prati ni jedan jasan moralni standard (zasluge, dostgnuća, kompenzacije, itd.). Otud, zaključuje Karens, liberalne demokratije treba da praktikuju politike koje su usaglašene sa vizijom svijeta bez granica.

Komunitarne i građansko-republikanske koncepcije oblikuju se oko jedne tanke koncepcije građanstva, zajednice i identiteta (Galston, Sandel, Kesler).Ove koncepcije zagovaraju utvrđivanje jasnih, ali minimalnih standarda za sticanje statusa građanstva.Samo oni građani koji udovoljavaju minimalnim standardima republikanskog građanstva imaju uslove da dobiju građanski status.

Promjene koje su izraz procesa globalizacije upućuju na potrebu redefinicije vodećih normativnih kategorija političke teorije (demokratija, pravda, građanstvo) i treba ih razmotriti u skladu sa novom institucionalnom i socijalnom realnošću savremenog društva.

Tri su osnovne ograničenosti klasično shvaćene koncepcije građanstva:

1) Prva među njima je „fikcija zatvorenog društva“.

Džon Rols smatra da demokratsko, kao i sva politička društva, posmatramo kao potpun i zatvoren sistem. Potpun u značenju da je samodovoljan i čini mejsto za zadovoljavanje svih glavnih cljeva ljudskog života, a zatvoren u značenju da se u njega ulazi rođenjem, a izlazi smrću.

Ova ideja se, međutim, smatra problematičnom iz dva razloga:

a) u globalnom dobu teorija političke pravde istovremeno je i teorija internacionalne pravde;

b) pravo na izlaz u savremenim političkim društvima je osnovno pravo (Volcer).

2) Druga bitna ograničenost odnosi se na status negrađana u savremnim liberalnim demokratijama.

Odnos između građana i negrađana jedna je od osnovnih strukturnih osa savremenih političkih društava.U tom smislu se i ideji o dominaciji građana nad negrađanima kao „novom obliku tiranije“ (Darendorf) daje veliko značenje.Status negrađanina je najranjiviji status u kom se čovjek može naći.

46

No, ovi oblici „negativne politike“ u znatnoj mjeri su narušeni procesima globalizacije. Gledište da status stranca nužno znači i odsutnost pravne zaštite nije samo upitno, već je u velikoj mjeri i nebranjivo.

U gotovo svim demokratskim i ustavnim državama Evrope građani i negrađani (stranci) uživaju podjednaku zaštitu civilnih prava i gotovo sva socijalna prava.No, nasuprot uživanju civilnih i socijalnih prava, političko članstvo i posjedovanje političkih prava da se oblikuje političko tijelo zajednice ili je blokirano, ili naročito teško steći.Ni jedna od zemalja Evropske unije ne daje pravo strancima da sudjeluju u nacionalnim izborima.

U društvima liberalne demokratije postoji osobita vrsta strukturne napetosti između „aktivnog građanstva“ i „nacionalnog članstva“.Postoji, dakle, svojstvena unutrašnja napetost između ideala demokratije i načina na koji se status građanstva stiče.

Savremene demokratije počivaju na aktivnom pristanku i participaciji. Status građanstva raspodjeljuje se u skladu sa pasivnim kriterijumima pripadanja, kao što su npr. pripadnost teritoriji ili socijalizacija u zemlji kojoj građani etnički pripadaju.

Ovi aktivni pristanci i participacija oblikuju se u javnom polju u jednom složenom procesu deliberacije u kom se građanima daju razlozi za političke zahtjeve drugih građana, a ti razlozi moraju biti javni.

Ukratko, politički ideal javnog uma (razuma) suština je demokratskog građanstva. Minimalan sadržaj ovog političkog ideala je da građanin mora opravdati svoje političke namjere u terminima koje njegovi sugrađani razumiju i prihvataju kao saglasne sa njihovim statusom slobodnih i jednakih građana.

3) Politički ideal javnog uma bitno mijenja i prirodu političkog diskursa o savremenoj teoriji demokratije.

Ova promjena prirode demokratskog diskursa označava se kao promjena od vote centric ka talk centric demokratskoj teoriji.

Vote centric teorije (proceduralni ideal) označavaju demokratiju kao područje u kojem se fiksirane, već utvrđene preferencije i interesi takmiče kroz pocedure političkog odlučivanja i mehanizme agregacije (većinsko odlučivanje, itd.).

Ova minimalna (proceduralna) koncepcija demokratije znatno je redefinisana u savremenom demokratskom diskursu.

Ovako shvaćenim koceptom demokratije ne možemo do kraja ispuniti norme demokratske legitimnosti, budući da rezultati predstavljaju samo pobjednike, a ne zajedničku volju.

47

Nepovoljan učinak ovog modela je to što su manjine trajno isključene iz sudjelovanja u raspodjeli političkih (javnih) dobara unutar političke zajednice i oblikovanja bazičnog konsenzusa, što je prijeko potreban uslov da bi se politika mogla obavljati kao jedan proces miroljubivog i proračunatog procesa razrješavanja sukoba.

U otklonu od ovih ograničenosti klasičnog, proceduralnog modela demokratije, savremena demokratska teorija usmjerava se na proces deliberacije i javno područje rasprava koje prethodi samom glasanju.

Rezultat ovako shvaćene promjene političkog diskursa jeste to da teoretičari vrlo različitih usmjerenja (podjednako politički liberali, građanski republikanci, deliberativni demokrati) označavaju javni um kao suštinu građanstva u modernom društvu.

Država je, po Maršalovoj argumentaciji, privilegovana tačka našeg identiteta, a načelo građanstva je u osnovi državno usmjeren oblik socijalne i političke kontrole.

Osnovna slabost ove koncepcije je u tome što ona ostaje na nivou moderne nacionalne države kao jedine strukturalne ekspresije demokratskog samoodređenja, zapostavljajući to što nas savremeno kompleksno društvo u globalnom dobu sve snažnije integriše u sistem asocijacija koje su izvan i iznad područja nacionalne države.

Ovaj se složeni građanski asocijativizam (globalno civilno društvo) može označiti ne samo kao korektivni, već i kao strukturni element moderne demokratije.Bez ekspresije demokratskog građanstva i njegove socijalne osnove (civilnog društva) demokratija je bitno ograničena.

U svojoj punoći, demokratija je podjednako utemeljena u racionalnim javnim raspravama i odgovorna prema zahtjevima aktivnog građanstva.

Postoji strukturna veza između samorazvoja građana i ideala demokratije. Otuda se čini i normativno branjivom teza da su građani pripravniji za budućnost od političkih institucija (Urlih Bek).

48

22. Pojam političke pravde

Prema preovlađujućem značenju (koje je iskazano u Rolsovom „Političkom liberalizmu“) politička pravda predstavlja skup dobrovoljno uređenih i usaglašenih principa pomoću kojih građani ustavnih demokratija uređuju političko polje i obezbjeđuju njegovu stabilnu i svima prihvatljivu reprodukciju, uprokos značajnim razlikama u načinu života i kocepcijama dobra koji slijede.

Rols, za razliku od klasične političke teorije koja je tragala za najboljim poretkom, nastoji da utvrdi osnovna načela i principe „drugog najboljeg poretka“.

Međutim, od samog početka, tj. od grčke i rimske političke teorije, politička pravda ima i drugo, sasvim specifično značenje, koje na najbolji način pokazuje Oto Kirhajmer u svom djelu „Politička pravda“. Kirhajmer političku pravdu definiše kao „upotrebu pravnih procedura zarad političkih ciljeva“.

Na širokoj ravni političkih praksi i političkih ideja analizira se složeni odnos pravde i politike. Glavno pitanje koje se postavlja je: „Da li je i pod kojim uslovima opravdana upotreba pravnih sredstava protiv onih političkih aktera koji koriste demokratske procedure i sredstva da bi podrili temelje demokratije, i koliko daleko demokratija može ići u sopstvenoj zaštiti, a da pri tom ne kompromituje sopstvenu demokratsku prirodu?“

Ovaj problem je star koliko i politička društva. No, tek će pojava totalitarnih režima 20. vijeka (fašizam, komunizam), ranjivost starih i novih demokratija na ekstremističke i antidemokratske pokrete, globalizacija terorizma, a posebno složeni procesi političke i demokratske konsolidacije „nasilnih društava“ opterećenih belicizmom i nedemokratskim pokretima i idejama problem „borbene demokratije“ i „neprijatelja demokratije“ vratiti u centar rasprava u savremenoj političkoj teoriji.

Pojam borbene demokratije u političku analizu uvodi Karl Levenstajn, koji smatra da je demokratija pokazala nemoć da spriječi neprijatelje demokratije u upotrijebi demokratskih sredstava.

49

Osnovna Levenstajnova teza je da fašistički režimi i pokreti spadaju u „neprijatelje demokratije“, jer su njihovi formativni principi nasilje, personalizovana vlast i emocionalizam.Takva vladavina predstavlja supstituciju konstitucionalne vladavine emocionalnom vladavinom.Kohezivna snaga diktatorskih i autoritarnih država temelji se na emocionalizmu, kojim se zamjenjuje princip pravne sigurnosti.

Imperativ samoodbrane prirodno je obilježje političkih poredaka. Politička društva od antičkog polisa, rimske republike, srednjevjekovnih država, apsolutnih monarhija, pa sve do konstitucionalnih režima sadržavala su ili sadrže neku formu protektivnog zakonodavstva.

Sve do 18. vijeka i pojave prvih elemenata konstitucionlaizacije političke vlasti optužbe protiv države najčešće su u dosta nedefinisanoj formi, u izražavaju vrstu faktičkog odnosa upravljača i podanika. Opasnim po državu se smatralo ono što je vladar takvim označio.

Već atinska institucija ostrakizma upućuje na to da je bilo dovoljno da okupljeni građani na crijepovima (ostrakos) označe nekoga kao „neprijatelja države“ (polisa) da bi se izgubio status građanina i da bi označeni bio prognan van zidina grada.

Herodot u svojoj „Istoriji“ ostavlja podatak da je Solon, nakon što je ostavio najbolje zakone Atinjanima, odlučio da napusti Atinu na deset godina, uz objašnjenje da želi da izučava prirodu varvarskih (nehelenskih) režima.Međutim, smatra Herodot, pravi razlog Solonovog odlaska je strah od neprosvijećenih građana i progonstva.

Istorija atinske države ostavlja nalaze da je postojala i osobita vrsta posebnog zakonodavstva koje je bilo usmjereno protiv neprijatelja države.U pravnom dokumentu koji je donijet 410. g. p.n.e. utvrđuje se pravo svakog građanina da pogubi svakoga ko namjerava da promijeni politički status države ili je to već pokušao.

Da je posebna forma državnog razloga (opasnost za državu) najčešći razlog narušavanja poretka države upućuje i sljedeći primjer iz istorije Rima: radi se o čuvenoj Ciceronovoj naredbi da se pogube dva Katalinina prijatelja pod optužbom da su neprijatelji Rima, a da se pri tom nije sačekalo da se koriste institucijom provocatio u proceduri pred centurijanskim skupštinama. Ova je institucija omogućavala onome ko je optužen za neko djelo protiv države na smrtnu kaznu pravo na posljednju riječ. Mada centurijanske skupštine nisu imale pravo da raspravljaju o ovim slučajevima, one su jedine imale pravo donošenja odluka o životu i smrti. U slučaju da je samo jedan glas bio protivan, uslijedilo je protjerivanje iz Rima. U Rimu je, po pravilu, u ovakvim slučajevima odluku donosio konzul, ali je ovakva odluka uglavnom bila osnažena autoritetom (auctoritas) senata.

50

Najznačajnija institucija u Rimu koja je omogućavala primjenu posebnih pravnih sredstava radi političkih ciljeva je perduellio. Ova institucija je u početku predstavljala protivmjeru rimske aristokratije protiv plebsa i njegovih predstavnika.

Ona je kasnije nadograđena institutom crimen laesae majestas (majestas), koja sadrži pojam neprijatelja (animus) i element kažnjivih javnih stavova protiv države.Ova institucija je sve do perioda konstitucionalizacije političke vlasti bila obrazac za primjenu pravnih instrumenata u onim slučajevima koji se mogu označiti kao opasnost po državu i njenu sigurnost.Ona je omogućavala u čitavom ovom periodu i upotrebu veoma okrutnih sredstava u postupku utvrđivanja političke krivice.

Rimska republika je u slučajevima koji se podvode pod institut majestas dozvoljavala, uz primjenu torture i okrutnih metoda, ispitivanje robova kada se vodio postupak protiv njihovih gospodara.Od vremena Tiberija u ovim slučajevima dozvoljena je upotreba ovakvih okrutnih metoda i protiv rimskih građana.

Od 13. pa sve do 18. vijeka i prvih formi konstitucionalne države tortura je bila podjednako prisutna i u državnim i u svjetovnim postupcima.

Ove vrste okrutnosti nije lišen ni sistem moderne ustavne države, a najnoviji slučajevi kažnjavanja i pritvaranja „neprijatelja slobode“ (Gvantanamo slučaj) pokazuju da se radi o sferi pravde u kojoj je arbitrarnost državne vlasti najveća.

Odlučujući i radikalni zaokret u ovoj osjetljivoj oblasti učinjen je u 18. vijeku i može se označiti kao postupni proces konstitucionalizacije političke vlasti.Promjene na prvom mjestu ciljaju na uspostavljanje jasne razlike između sfere javnog i sfere privatnih interesa.Čitav ovaj period predstavlja, na neki način, pokušaj evropskih zakonodavaca da iz osjetljive sfere prava izmjeste instituciju majestas.U središtu pravnih i konstitucionalnih borbi leži zahtjev za uspostavom prava na različito mišljenje. Međutim, rana faza konstitucionalizma (Engleska je paradigmatičan primjer) pokazuje da je pravo na politički disenzus itekako sporno.Paradigmatični slučajevi „državnih sporova“ u Engleskoj ukazuju na svu složenost ovog problema.

Prvi takav paradigmatičan slučaj (precedent) je slučaj Stivena Bišopa, koga je sudija Albione oslobodio uz konstataciju da mora postojati jasna razlika između individualnih interesa i interesa države.Sudija je utvrdio da je posao vladavine je da upravlja poslovima vezanim za državu, a posao pojedinca da brine o svojim interesima i svojoj svojini.

51

Drugi paradigmatičan slučaj je slučaj Tomasa Hardina. On je došao pred sud jer je pod snažnim uticajem Francuske revolucije zagovarao da se engleski politički sistem preuredi po ugledu na revolucionarne ustanove Francuske.Njegov branilac je opravdavao ovo stanovište argumentacijom da ljudi imaju pravo da mijenjaju političke ustanove pod kojima žive.Međutim, sudija je ipak osudio Hardina na zatvor uz argumentaciju da je tačno da ljudi imaju pravo da mijenjaju svoju vladavinu, ali samo pod određenim uslovima. Način na koji je Hardinovo stanovište izraženo ukazuje na to da je ono usmjereno da duhom inovacije uznemiri ljudski duh i uzdrma temelje države.

Fransoa Gizo je u djelu „Konspiracija i politička pravda“ dodatno osnažio argumente u korist konstitucionalizacije političke vlasti.On se zalaže za jasno razdvajanje vladinog djelanja, koje je oblikovano javnim mnjenjem, i sudijske pravde, koja mora biti utemeljena na dokazima.Konstitucionalni poredak uređuje i ograničava upotrebu političke moći.Djelanje je moguće označiti uznemiravajućim u odnosu na državu samo ako je nasilno i usmjereno protiv cjelokupne strukture poretka.

Izmještanje institucije majestas i ograničavanje upotrebe pravnih sredstava pod opravdanjem zaštite države i njene sigurnosti moguće je pratiti i u kontinentalno-evropskim pravnim sistemima.

Prusko državno pravo uspostavlja jasnu razliku između djelanja usmjerenog na urušavanje ugleda vladara i drugih formi političkog kriminaliteta.

Julius Glaser smatra da uvrede učinjene vladaru (laesae majestas), podjednako kao i one protiv religije, ne bi trebalo smatrati političkim uvredama i stoga ni razmatrati pred sudskim vijećem.

52

23. Imperativi sigurnosti i antiekstremističko zakonodavstvo

Teroristički udar od 11. septembra i globalizacija straha osnažili su imperative sigurnosti u odnosu na liberalne vrijednosti slobode i demokratske legitimnosti.

Ronald Dvorkin u tekstu „Prijetnja patriotizmu“ („The Threat to Patriotism“), koji je posvećen kritici Patriotskog zakona SAD, utvrđuje da se u ovom zakonu pominju mjere i procedure koje narušavaju osnovne vrijednosti američkog konstitucionalnog sistema.

Dvorkin upozorava na mogućnosti preširokog i arbitrarnog korišćenja pojmova „terorizam“ i „terorista“ i uspostavljanja nejednakog statusa stranaca, koji pod uslovima „razumnog obrazloženja“ mogu biti nadgledani, pritvarani i držani u pritvoru mimo uobičajenih procedura.

Dvorkinov tekst ima 2 važna i univerzalna mjesta:

1) strah rađa neodmjereno i nerazumno političko zakonodavstvo;2) stabilne ustavne demokratije moraju sa mnogo obazrivosti narušavati teško

ustanovljeni balans između imperativa slobode i imperativa sigurnosti.

Dvorkin u stvari zagovara da se u slučaju osumnjičenih za kriminal iznova uspostavi balans između 2 fundamentalne vrijednosti – slobode i sigurnosti, balans koji, na žalost, uvijek uspostavlja asimetriju između ovih vrijednosti i ide na uštrb jedne od njih.

Ralf Darendorf smatra da je Bušova objava rata teroristima opravdala niz promjena i ograničenja koje bi prije ovog terorističkog akta bile neprihvatljive u bilo kojoj slobodnoj zemlji.Većina ovih promjena, smatra Darendorf, bila je sadržana u tzv. „Patriotskom zakonu SAD“, iako je izvjestan broj promjena jednostavno podrazumijevao administrativnu regulativu.

Jedna od zabrinjavajućih odlika napada od 11. septembra 2001. godine je u tome što je teško vidjeti njihovu svrhu osim mržnje prema Zapadu i njegovim vrijednostima.Ali, ključne osobine Zapada, demokratija i vladavina, zakona zadobile su daleko oštrije udarce od ruku njihovih branitelja, nego od njihovih napadača.

53

Dvorkin i Darendorf postavljaju krucijalno pitanje: Koliko daleko demokratski poredak može ići u sopstvenoj zaštiti, a da pri tom ne uruši sopstvenu demokratsku prirodu?

Vrhovni sud Kanade se u odluci koju je donio pod snažnim dejstvom terorističkog akta od 11. 09. 2001. godine jasno izjasnio po ovom pitanju: „Pirova je pobjeda ako terorizam pobjeđujemo žrtvujući naša uvjerenja o vrijednostima koja su u temeljima demokratskog društva – slobodu, vladavinu prava, fundamentalne principe pravde.“ Obnova anti-ekstremističkog zakonodavstva značajno je osnažena nakon 2. svjetskog rata porazom totalitarnih režima fašizma i komunizma (staljinizma).

Njemačka je paradigmatičan slučaj. Ona se u svojoj novijoj istoriji suočava sa problemom neprijatelja demokratije u najmanje 3 oblika:

1) prvi se odnosi na iskustvo Vajmarske republike;2) drugi se odnosi na proceduru zabrane neonacističke i komunističke partije

nakon 2. svjetskog rata;3) treći se odnosi na uvođenje specifičnog antidržavnog zakonodavstva nakon

studentskih protesta iz 1966. godine.

Nakon 1966. godine, kada jedna nova generacija snažne ljevičarske orijentacije u Njemačkoj po prvi put pita svoje roditelje šta su radili u periodu nacizma, donosi se radikalni ukaz predsjednika vlada federalnih jedinica i savezne vlade („Okvirni zakon o pravima činovnika iz 1972. godine“) o „pitanjima ustavu neprijateljski nastrojenih snaga u javnoj službi“.Prema ovim propisima, državni činovnik može postati samo onaj ko „pruži garanciju da će se u svako doba založiti za slobodan demokratski ustavni poredak usmislu ustava“.U skladu sa ovim odredbama, onaj ko je već u činovničkoj službi može biti udaljen iz službe ako se pokaže da nije „vjeran ustavu“.Poznato je da je na ovaj način veliki broj ljudi ljevičarske i marksističke orijentacije ostao bez posla, i to u posebno osjetljivoj oblasti obrazovanja.

Erhard Deninger u djelu „Granice i ugrožavanje pravne države“ ovu će praksu podvesti pod pojam „borbene demokratije“. Kovanicu „borbena demokratija“ je krajem 30ih godina 20. vijeka u odgovoru na fažizam uveo u raspravu Karl Levenstajn.

Ono što je s aspekta pravne države sumnjivo u ovim praktičnim posljedicama „ratoborne demokratije“ ne sastoji se u činjenici da se ustavna država pomoću pravno-formalnih sredstava brani od politički aktiviranog nezadovoljstva, već u načinu na koji ona to čini.Povezivanjem sa pretpostavkom vjernosti ili nevjernosti ustavu i vezivanjem obilježja „neprijateljstva prema ustavu“ napustilo se pravno-državno razlikovanje legalnosti od moralnosti.

Ovo izobličavanje „ratoborne demokratije“ može se smatrati potiskivanjem i uništavanjem formalnog principa pravne države jednim jednostranim materijalnim

54

pojmom pravne države, uništavanjem legalnosti pozivanjem na jednu ideju legitimnosti, koja se u krajnjoj liniji više ne može kontrolisati.

Deninger klasičnu kritiku ovog procesa „izobličavanja ratoborne demokratije“ nalazi kod Hegela, koji je praksu giljotiniranja jakobinaca kritikovao na sljedeći način: „Ubjeđenje, međutim, može da prepozna i ocijeni samo ubjeđenje, pa zato vlada sumnjičenje. Vladaju strah i vrlina, jer subjektivna vrlina koja vlada samo na osnovu ubjeđenja donosi sobom najstrašniju tiraniju“. I druge zemlje koje su preživjele iskustvo fašizma, poput Španije i Austrije, takođe imaju neku formu anti-ekstremističkog zakonodavstva.

Posebno treba izdvojiti „Communist Party Dissolution Act“ iz 1950. godine, koji je donio parlament Australije i koji je odlukom Vrhovnog suda Australije ukinut.

Ovim aktom je zabranjena Komunistička partija, a njena imovina konfiskovana. Utvrđena je ista procedura i za sva tijela koja je ova stranka formirala i imovinu koju su ona posjedovala. Istovremeno, utvrđeno je da svim licima koja su bila osnivači ili su bili jako bliski Komunističkoj partiji bude zabranjen pristup javnim službama. Kaznom do 5 godina mogla su se kazniti sva lica koja su članovi zabranjene stranke.Ovaj je zakonski akt ukinut većinskom odlukom Vrhovnog suda.

Nove demokratije i postkomunistička društva pokazuju osobenu ranjivost na snagu emocionalne politike i manipulativne tehnike ekstremističkih pokreta koji se koriste konstitucionalnim mogućnostima i demorkatskim procedurama.

Konstitucionalni temelji ovih država pokazuju se ugroženi ne samo različitim formama populističkog radikalizma, već podjednako rasizmom, korupcijom i različitim formama belicizma i nasilja koji u osnovi razaraju podjednako politička i demokratska tijela ovih društava.

Andraš Šajo tvrdi da se nove demokratije suočavaju sa 3 grupe neprijatelja demokratije:

1) prvu čini povratak komunizma;2) drugu čini teritorijalna dezintegracija pod snažnim uticajem ekstremnog

nacionalizma;3) treću čini desni ekstremizam.

Sve ovo je uzrokovalo da su gotovo sve nove demokratije prihvatile neku formu anti-ekstremističkog zakonodavstva. Posebno su značajni primjeri Čehoslovačke i Poljske.

Čehoslovačka tradicionalno ima dosta čvrst model „borbene demokratije“. To važi podjednako za oba perioda: period uspona fašizma, kao i period koji je slijedio nakon komunizma.

55

Odredbe se odnose prije svega na zabranu totalitarnih pokreta (podjednako lijevih i desnih), koji su usmjereni na podrivanje fundamentalnih prava (drugi naziv za anti-demokratske stranke).

U razlozima koji preovlađuju u češkom sistemu, opasnost od obnove totalitarizma je fundamentalni razlog. Svaka država, navodi se u obrazloženju, a pogotovo one koje su bile više od 40 godina podvrgnute razaranju fundamentalnih prava i sloboda od strane totalitarnog režima, imaju pravo da osnaže demokratsko liderstvo i primijene takve norme koje će onemogućiti narušavanje demokratskih vrijednosti i povratak totalitarizma.

Za razliku od češkog modela, Ustav Poljske prihvatio je osnovna polazišta njemačkog modela, usmjeravajući se predominantno na ograničavanje djelovanja ekstremističkih stranaka.Uz opasnost od obnove totalitarizma, posebno se ističe pojam „ekstremnog nacionalizma“.

56

24. Anti-ekstremističko zakonodavstvo: legalitet i legitimitet

Legalitet i legitimitet su fundamentalni principi na kojima počiva svaki dobro uređeni poredak. Odnosi između njih su složeni odnosi napetosti od kojih zavisi stabilnost poretka.

Politička pravda smješta se u polje složene interakcije između principa legaliteta i legitimiteta.Njena je osnovna funkcija da, mada narušavajući pojedine dijelove pravnog sistema, postojeći pravno-politički pozitivitet usaglasi sa snažnijim principima političkog legitimiteta koji su usidreni u nazorima građana i ugrađeni u osnove poretka ustavne demokratije.

Karl Šmit – komunitarni egzistencijalizam

Hans Kelzen – pravni pozitivizam

Herman Heler – demokratska solucija

57

25. Neprijatelji slobode i slučaj Vajmarske republike

U obrazloženju predloga o uvođenju vojnog tribunala, Džordž Buš uvodi pojam „neprijatelja slobode“.Oni, smatra Buš, koji nisu građani SAD, a koji smjeraju da izvrše masovna ubistva, više su od ljudi osumnjičenih za kriminal. Oni su „van zakona jer smjeraju da razore našu zemlju i ugroze naš način života“.

Kolaps Vajmarske republike predstavlja u pravnoj i političkoj teoriji paradigmatičan slučaj za postavljanje pitanja o opravdivosti (legitimnosti) odgovora demokratskih poredaka na onu vrstu izazova koja podriva njihove temeljne vrijednosti.

U temelju ovog slučaja je poznati „Udar na Prusku“ („Pressenschalg“), kojim će definitivno prestati kratka istorija Vajmarske demorkatije i kojim će se utrti put nacističkoj vladavini u Njemačkoj.

Njegovu osnovu čini poznata odluka federalne vlade da uvede vanredne mjere u ovoj federalnoj jedinici (Pruska) pozivom na 48. paragraf Vajmarskog ustava, kojim se utvrđuje da „ako su javna sigurnost i poredak njemačkog Rajha ozbiljno narušene, Predsjednik može da preduzme mjere da bi obnovio poredak i ponovo uspostavio javnu sigurnost, uključujući u te mjere i intervenciju vojskom. Radi realizacije ovih ciljeva mogu se privremeno suspendovati fundamentalna prava“.

Dekret koji je izdao predsjednik Hindenburg, koji se odnosio na „obnovu javne sigurnosti i poretka u zemlji Pruskoj“ i kojim se kancelar Papen imenuje za komesara Pruske, s pravom se smatra ključnim momentom u razaranju njemačkog iskustva sa demokratijom.

Dekretu je prethodio spor pred posebnom sudskom instancom (Staatsgerichtshop), koja se u skladu sa članom 19. Vajmarskog ustava imala ovlasti da odlučuje o konstitucionalnim sporovima između zemalja (Lander), unutar zemlje i između zemalja i centralne vlade.

58

Jedna od ključnih figura u oblikovanju ovog ustava, Arnold Breht, opravdavao je ovu ustavnu mogućnost (velike ovlasti date predsjedniku) krhkim stanjem njemačke parlamentarne demokratije, snažnom antiparlamentarnom tradicijom i snagama koje su od početka osporavale njenu legitimnost činjenicom da je ustav rađen u stanju velike nesigurnosti i nereda jednog duboko podijeljenog i poraženog društva.

U središtu ovog konstitucionalnog spora nalazi se osobena napetost 2 fundamentalna principa političkog poretka – principa legaliteta i principa legitimiteta.Njegovu osu čini „konstrukcija neprijatelja ustava i države“, koju je izlagao Karl Šmit i koja se teorijski artikulisala u njegovom radu „Legalitet i legitimitet“.Šmitova konstrukcija neprijatelja može se označiti kao političko čitanje prvih principa poretka i kao osnovna osa teorijskog i normativnog spora u konstitucionalnoj i političkoj teoriji koja je nadmašila „Vajmarski slučaj“ i ostala paradigmatično štivo za sve one situacije koje se tiču egzistencijalnih pitanja sa kojima se jedna politička zajednica može suočiti.

Šmitova konstrukcija počiva na argumentaciji da je pitanje ko je neprijatelj ustava i države egzistencijalno pitanje politike i da ono ne može biti u ovlasti suda.Pitanja o tome šta je politika, ili još preciznije, „političko“, su u osnovi sadržana u pitanju ko je neprijatelj ustava, ko je njegov branilac i koja su sredstva dozvoljena u ovim pitanjima od „najdalekosežnijeg značaja“.Egzistencijalna pitanja ustava i državeu osnovi su neograničena zakonima i nadilaze pravno-pozitivistički (neutralni) pojam legaliteta poretka.Država (poredak) ne može biti neutralna prema sebi i fundamentalnim pretpostavkama svoje egzistencije.

Šmit argumentuje da parlamentarni sistem ima samorazarajuću prirodu.Osnovni princip parlamentarne demokratije je princip jednakih šansi. U skladu sa ovim principom, oni koji drže političku moć moraju takvu mogućnost jednakih šansi omogućiti i svim oponentima političke vlasti, nezavisno kakvu ideologiju oni podržavali.Šmit smatra da je apsurd parlamentarne demokratije da takvu šansu daje svim političkim strankama. Razarajuće je za parlamentarnu demokratiju da takvu šansu daje onim političkim strankama koje principe parlamentarizma koriste da bi razorili same temelje parlamentarne demokratije.

Osnovni prigovor na eksplikaciju Šmitovih argumenata koju je pred sudom izlagao Arnold Breht Šmit je osporavao argumentom da Breht ne uočava ključni problem: ko je akter koji bi mogao donijeti odluku o tome ko je neprijatelj države i ustava.Pošto se ovdje radi o egzistencijalnim pitanjima poretka, takvu odluku ne može donijeti stranka u sporu (u ovom slučaju Pruska), već zaseban nezavisni organ.

Takvu odluku može donijeti samo „izvanredni zakonodavac“, koji ima ovlasti koje su u osnovi „deformalizovane“ (izvan prava).

Ova odluka je, u osnovi, ne pravna, nego politička.

59

Njome se ovlastima da se označi ko je prijatelj, a ko neprijatelj, stvaraju uslovi za obnovu supstantivne homogenosti političke zajednice. Otuda, ona je po svojim učincima izvan pravnog poretka i nije vezana pravnim ograničenjima.

Njome se, u osnovi, utvrđuje i pokazuje gdje je predpravni temelj ustavne moći (poretka).„Suveren je onaj ko donosi odluke o izvanrednom stanju“ smatra Šmit.

Sažeto, Šmitova osnovna ideja je da u jednom složenom polju interakcije prava i politike moć treba usidriti u onom organu koji ima moć da označi fundamentalnu distinkciju prijatelja i neprijatelja i obezbijedi supstantivnu homogenost naroda.

Hans Kelzen brani osnovna polazišta principa liberalnog pozitivizma, stanovišta koje je bilo osnovni predmet Šmitove kritike.

Osnovna Kelzenova teza je da je sud mjerodavna instanca koja treba da presudi u ovom slučaju i da je takvi rješenje logična posljedica postulata da država treba da počiva na principu legaliteta. Odluka suda čuva ovaj temeljni princip poretka.

Šmitov zahtjev da je predsjednik nevezan principima prava i legaliteta, jedini čuvar ustava, kulminira, kako je Kelzen napisao, u „apoteozi (veličanju) člana 48. Ustava“. Parlamentarizam bi, smatra Kelzen, trebao biti razoren od mistične sile koja sam parlament označava kao glavni izvor koji narušava javnu sigurnost i poredak.Kelzenova kritika odnosila se na samu proceduru postupka pred sudom.

Osnovu Kelzenove teorijske konstrukcije čini naglasak na formalnim aspektima pravnog sistema koji u osnovi postavljaju ograničenje u odnosu na politički poredak.Čitava konstrukcija zasnovana je na principu legaliteta, koji u osnovi daje sadržinu pravnoj državi.Ona je i poslužila Kelzenu da tvrdi da je svaka država inherentno pravna država, bez obzira koju vrstu ideologije zastupa.

Može se zapaziti da Kelzenov pravni legalizam nije dao uvjerljiv odgovor na Šmitovu argumentaciju.Na Šmitov ključni odgovor šta je predustavni temelj poretka Kelzen nema odgovor.Kelzen ne vidi da je to pitanje koje nužno zahtijeva analizu međusobnog odnosa prava i politike.Konstitucionalna pitanja države su uvijek pravno-politička.

Međutim, treba dodati da je Kelzen u radu „O vrijednostima i prirodi demokratije“ redefinisao svoju polaznu poziciju, utvrđujući inherentnu povezanost principa legaliteta i temeljnih vrijednosti parlamentarne demokratije.Kelzen će utvrditi da je demokratija tip poretka koji otklanja pretpostavku da je većina čuvar istine, a manjina nije nikad u pravu. Demokratija otvara mogućnosti da manjina postane većina.

60

Herman Heler je ponudio znatno snažniju i normativno opravdiviju argumentaciju. Temeljno obilježje njegove argumentacije je osobena povezanost principa poretka (sigurnosti), legitimiteta (demokratije) i legaliteta.

Heler je zastupao socijaldemokratsku vladu Pruske, upućujući da se navedenom odlukom urušava političko tijelo demokratije jednim, u osnovi, nekonstitucionalnim aktom (dekretom).Heler nacističku političku stranku označava kao neprijatelja demokratije.

Helerova je aspiracija da pokaže kako je moguće iz jedne demokratske interpretacije legaliteta legitimizirati pravo demokratskih aktera da brane ove vrijednosti osobenom formom privremenog samoograničavanja (narušavanja).Helerova je polazna teza da narušavanje imperativa javne sigurnosti i poretka nije djelo pruske vlade, već da se radi o jednom trajnijem stanju koje u Njemačkoj traje od početka rata (1914. godine) i koje je dodatno usložnjeno dubokom podjelom njemačkog društva.Ova duboka podjela njemačkog društva u osnovi se izražava u velikim razlikama oko fundamentalnih vrijednosti na kojima njemačko društvo počiva.

O stanju u Njemačkoj koju karakteriše duboki spor oko legitimnosti demokratije Heler izvodi argumentaciju i pokazuje kako da se uspostave i osnaže principi demokratske legitimnosti, a da se pri tom ne naruše osnovni principi legaliteta postojećeg poretka.

Heler smatra da Njemačka nije uživala javnu sigurnost i poredak sve do 1914. godine.Vajmarski ustav je bio fatalni nesklad između 2 fundamentalna politička uvjerenja:

1) uvjerenje o legitimnosti parlamentarne demokratije;2) uvjerenje u harizmatskog lidera.

Heler čini otklon od Kelzenove osnovne teze o granicama ograničavanja i uticaja na poredak formalnim obilježjima pravnog poretka (zakona).Pravni (pozitivni) poredak usidren je u dublje vodeće političke i etičke principe jednog društva i osobeno stanje (prirodu) političkih sentimenata građana (političku kulturu), njihovo povjerenje u fundamentalne liberalne i demokratske vrijednosti društva i spremnost da se ono mijenja.

Princip jednakosti pred zakonom ima svojstvo fundamentalnog principa koji se pozitivira u pravnom poretku i osnažuje (legitimizira) demokratskim ustrojstvom političkog poretka.Političko tijelo koje u najvećoj mjeri izražava narodnu volju (suverenitet) samorazumljivi je interpretator ovog načela.

Povjerenje u ove bazične principe u suštini je temelj koji poretku obezbjeđuje sigurnost i uređenost.Svoju demokratičnost i osobeno stanje harmonizacije pravno-političkog poretka (legalitet) i fundamentalnih principa poretka (legitimnost) poredak ostvaruje ravnotežom

61

i oslonom na demokratske principe oblikovanja volje (demokratski princip oblikovanja narodnog suvereniteta) i podjelu vlasti (liberalno-konstitucionalni princip).

Ovi principi moraju biti duboko usidreni u političkim sentimentima (kulturi) građana.Bez povjerenja građana u bazične institucije i osnovna načela na kojima poredak počiva svaka politička zgrada je fragilna.

Ta vrsta podjele prati njemačko društvo i to je najdublji uzrok demokratske krize.

Po Heleru, cilj čitavog spora oko „pruskog slučaja“ nije uvođenje vanrednih mjera i produbljivanje stanja duboke krize, već povratak osnovnim principima i normalnosti parlamentarne demokratije.Otuda, osnovni problem nije kako da se ove institucije delegitimizuju, već kako da se osnaže.

Vanredno stanje nije, dakle, prosta kriza, već osobeni konstitucionalni i pravni odgovor na ovu krizu.

Demokratska legitimnost je sastavni dio pravne države i principa legaliteta.

Demokratska pravna država, na način kako je posmatra Herman Heler, miri i ojačava podjednako principe legaliteta i legitimiteta.Takva, pak, vrsta harmonizacije moguća je samo u demokratskom (parlamentarnom) poretku.To je razlog što je Heler odbranu demokratskih institucija od „neprijatelja demokratije“ smatrao ulogom u njemačku demokratsku budućnost.

62

26. Demokratija i neprijatelji slobode27. Pojam borbene demokratije

U modernim društvima individualna sloboda, smatra Abe Sjejes, ima strah od 2 vrste neprijatelja:

1. Najmanje opasni su maloumni građani. Da bi se oni ograničili dovoljna je regularna upotreba moći.

2. Individualna sloboda se mnogo više ugrožava od strane onih koji obavljaju određene javne funkcije. Javni zvaničnici, javna tijela, pa i država kao cjelina, mogu narušiti prava građana. Nacije nisu dovoljno obazrive prema ovoj opasnosti. Ružno je vidjeti javne zvaničnike kako oružje kojim treba da brane građane usmjeravaju protiv njih. Umjesto da moć bude u funkciji zaštite građana, ona se pretvara u instrument opresije nad njima.

Jedini lijek za ove opasnosti je podjela vlasti i dobar ustav.

Sjejes oblikuje osnove konstitucionalne i liberalne teorije države i izlaže fundamentalni aksiom liberalne političke teorije: koncentracija moći u rukama onih koji politički vladaju najveća je opasnost za individualnu slobodu.

Država je glavni neprijatelj individualne slobode, a sloboda je prvo političko dobro svakog dobro uređenog poretka.

Karl Šmit je u studiji o diktaturi utvrdio da je poteškoća Monteskjea i njegovih liberlanih sljedbenika u osobenom strahu od prevelike moći.

Šmit ide i korak dalje, utvrđujući da je i Hobsova poteškoća što imperative moći pokušava da izvede na premisi zaštite individualnih prava. Međutim, može se reći da Šmit pogrešno čita Hobsa i da Hobsova argumentacija ide više u Šmitovom, nego u liberalnom pravcu.

63

Tomas Hobs utvrđuje da državu nije moguće uspostaviti ako ona nije ustanju da iznese razlog svog postojanja. Otuda, opasnost za pojedince i poredak postoji ako nema minimalnog sporazuma o istini i ako se ne može utvrditi šta je to što čini opasnost za državu.

Džon Stjuart Mil smatra da je u slučaju ozbiljnih opasnosti po političku zajednicu opravdano ne samo ne postupati u skladu sa ustavom, već ga i urušavati. To se posebno odnosi na stanje građanskog rata.

Naime, kada je zemlja podijeljena na dvije međusobno sukobljene strane, naoružani autoritet sa snagom da nametne poslušnost obijema stranama predstavlja najveće blago.

Džon Rols u svom djelu „Politički liberalizam“ obnavlja odbranu liberalizma na jedan samorefleksivan (liberalan) način.

Ključni problem na koji Rols odgovara jeste pitanje kako upravljati najdublim konfliktima društva koje proizvodi pluralizam cjelovitih koncepcija o načinima života i različitim koncepcijama dobra.

Rolsovo polazište, koje dominira u savremenom liberalnom i političkom diskursu, počiva na nekoliko polazišta:

1) ono čini posebnu vrstu otklona od komprehenzivnog liberalizma, uz konstataciju da oslon na bilo koju cjelovitu doktrinu podastire osobenu formu političkog fundamentalizma, čiji su osnovni učinci proizvodnja dubokih nesaglasnosti i konflikta u društvu;

2) Rols pomjera analizu u javno (političko) polje, utvrđujući da su u temelju saglasnosti o bazičnim vrijednostima pravnog i političkog poretka samo one vrijednosti koje su oslobođene tereta cjelovitih doktrina i koje su po svojim praktičnim obilježjima razložne, a po svojim epistemološkim učincima freestanding;

3) ove vrijednosti, posredovane javnim umom i konstitucionalnim diskursom, oblikuju polje „preklapajućeg konsenzusa“, koji je po obimu jedna dosta tanana košuljica koja ujedinjuje politički poredak ustavne demokratije i koji je u krajnjoj liniji predominantno oblikovan snagom samih političkih ustanova.

Rolsov osnovni problem ne vidi u tome kako u javnom polju oblikovati minimalni politički konsenzus društva, već šta raditi sa onim doktrinama koje su po svojim normativnim i političkim svojstvima neliberalne i nerazložne.

Nerazložnost doktrina ogleda se u osobenim svojstvima fundamentalizma, koji u osnovi urušavaju liberalni princip tolerancije i iznad svega u političkoj pretenziji ovih doktrina da pravdaju urušavanje principa slobodne i nerepresivne kooperacije građana.

64

28. Unificirajući činioci političkog poretka: klasične teorije

Pojam politike je razapet između ideje zajednice i tehnologije političkog vladanja. Ova osnovna vododjelnica u poimanju suštine politike je iznjedrila glavne tradicije političkog mišljenja u istoriji političkih ideja.

1) Prva tradicija političkog mišljenja sastavni je dio starogrčkog i rimskog poimanja politike i svoje ideje crpi iz Aristotelove političke filozofije. Starogrčka ideja je da je prva racionalna misao čovjeka misao o državi i politici, i da se politika zasniva u onom razvojnom momentu kada ljudska istorija prelazi sa plana mitosa na plan logosa. Pojam politike sadržan je u pojmu zajednice i izrasta direktno iz težnji čovjeka da osnovne principe ljudske zajednice (arhe) opredijeli kao logičke, a ne vremenske pojmove, kako se to činilo u mitskim kosmologijama.Sokrat, a pogotovo Tukidid, čine ove međaše u istoriji ljudske misli.

Jedinstvo društvenog i političkog i proglašavanje političkog kosmosa za ključ za objašnjenje osnovnih zakona ljudskog života čini jedno od suštinskih obilježja grčke kulture (Platon). Sokratovoj formuli o samoispitivanju (upoznaj samoga sebe), Platon suprostavlja shvatanje o nedovoljnosti samospoznaje, jer i država nastaje zato što svako od nas nije sam sebi dovoljan, nego traži još štošta.

Isprepletenost ideje politike i ideje zajednice neraskidivo je vezano za određenje političkih vrijednosti kao osnovnih vrijednosti društva. Homo politicus je pretpostavka homo civus-a.Ruso konstatuje da je u antičkom polisu čovjek u isto vrijeme ujedno i magistar i građanin, a Karl Marks da je građansko društvo bilo rob političkog.

Aristotel smatra da je politička zajednica najviša zajednica, a političko dobro najviše dobro. Polis smatra konačnim stanjem u razvoju ljudske prirode, a politika se određuje kao spoj mudrosti (phronesis) i vrline (arete). Njen cilj nije samo održanje političke zajednice, već i osiguranje dobrog života u slobodi i vrlini.

65

Toma Akvinski piše kako je život prema vrlini konačan cilj ljudske zajednice, jer se u suprotnom ljudi ne bi razlikovali od životinja.

2) Makijaveli je začetnik nove tradicije političkog mišljenja. On je taj koji interesovanje političke teorije pomjera ka tehnikama vladanja. Antičkoj antinomiji politeia i paideia suprotstavlja se težnja za istraživanjem credende i mirande političke vlasti.U temeljima ove tradicije su pitanja o tome šta zajednicu čini jakom, kako se država zasniva i organizuje, kako se stiče i čuva politička moć, i kako se ojačava podaništvo i lojalnost pripadnika političke zajednice.

Misao Makijavelija slede Hobs, Lok, Monteskje i drugi.

Politička kultura označava se kao sastavni dio mehanizama i instrumenata koji olakšavaju tehnologiju političkog vladanja. Teorija o političkoj kulturi se zasniva kao “nauka o unificirajućim činiocima političke zajednice”.

Brojne su teorije koje otkrivaju veze između političke kulture i političkih odnosa. One u osnovi tvrde da politička kultura čini “osnovni činilac ujedinjavanja političkog entiteta” (Monteskje).

Dvije teorijske formule sintetički izražavaju ove osnovne zakonitosti. Pindar iz Tebe je skovao čuvenu formulu „običaj je otac svih stvari“ (nomos pater panton), a Ruso je zapazio da Rimljani prije nego što osvoje neki grad pozivaju njegove bogove da ga napuste.

Pojam nomosa, a naročito odnos između nomosa i politike je duboko ukorijenjen u grčkoj političkoj teoriji.

Prema Pindaru, nomos označava svete prenesene nazore, rituale i mišljenja društva, političku memoriju predaka.

Platon u “Zakonima” izražava ideju o nomosu kao osnovnoj sponi u državi. Nomos predstavlja pradedovske i veoma stare običaje. Kultura i tradicija, po Platonu, čine osnovne unificirajuće činioce političkog poretka. Pretjerano veliki naboji tradicije vode imobilnosti političkog poretka, a narušavanje tradicije, kulture i običaja uzrokuje nestabilnost političkog poretka.U autobiografskom “Sedmom pismu” Platon je izrazio potrebu povratka oblicima ponašanja zasnovanim na nomosu kao jedini lijek protiv dezintegracije političkog poretka.

Demosten je u svojim čuvenim govorima posebno isticao apsolutnu snagu prirode (fisis) i običaja (nomos), govoreći da je time determinisan život ljudi u polisima. Priroda je nešto neutvrđeno, strano, dok je nomos ono zajedničko, utvrđeno, identično za sve.

66

Nomos teži pravdi, dobru i dobročinstvu. Prema nomosu svi ljudi pokazuju pokornost, pošto se smatra darom bogova, baziran je na javnom mnjenju, korekcija je loših stvari i opšta je konvencija polisa u skladu sa kojom svi njegovi stanovnici žive.

Anomija (anomia) predstavlja narušavanje i dezintegraciju osnovnih normi i standarda socijalnog ponašanja, i znak je potpune destabilizacije političkog poretka. Platon kaže da je to ono stanje kvarenja države kada ljudi “ne mare ni za pisane ni za nepisane zakone”. Tukidid konstatuje da stanja anomije i pleoneksije (razaranje moralne discipline naroda) najčešće koincidiraju sa velikim socijalnim i političkim kataklizmama. Nakon perioda socijalnih i političkih kataklizmi, u kojima se razaraju socijalne norme ponašanja i moralna disciplina naroda, slijede periodi društvene i moralne relaksacije naroda u kojima se ponovo utvrđuju norme socijalne kohezije i discipline nužne za normalno funkcionisanje političke zajednice.

29. Unificirajući činioci političkog poretka: moderne teorije

Moderne teorije se oslanjaju na antičke grčke ideje o odnosu političke kulture i političkih odnosa. Ibn Haldun izražava tezu da se snaga tradicije i religije sastoji u ojačanju temelja političke zajednice. Moćne države su zasnovane na religiji, ona ojačava njihovu moć i podstiče solidarnost između građana. Snaga političke memorije jednog društva je osnovna cementirajuća snaga njene stabilnosti i trajnosti, i razlog zašto mase prihvataju suverenitet dinastija.

Političke institucije su pod uticajem dva pola političke kulture – političke tradicije i neposrednopg političkog mnjenja (solidarnosti). Politička tradicija društva je najmoćnije sredstvo unifikacije političke zajednice. Političku vladavinu je teško održati u društvima koja karakterišu različiti oblici političke lojalnosti.

Makijavelijevu formulu za održanje stabilnosti političke zajednice čine dobra religija (tradicija), dobri zakoni, snažna armija. Makijaveli primjećuje da su svi mudri ljudi, nastojeći da riješe političke probleme, posezali za religijom (Likurg, Solon, Numa Pompilije). Numa Pompilije je to učinio tako što je novim političkim institucijama koje je uvodio, a na koje narod nije bio naviknut, pribavljao duhovni legitimitet.Svi istoričari koji se bave Rimom mogu da primijete koliki je uticaj religija imala u kontroli armije, ohrabrenju naroda i stvaranju novih ljudi. Makijaveli tvrdi da je dužnost vladara da pomaže utvrđivanju i održanju religije u svojoj zemlji kako bi narod bio ujedinjen i dobro se ponašao.

Boden vrši komaparaciju običaja, zakona i institucija različitih zemalja kako bi na osnovu njih utvrdio neke osnovne zajedničke principe.

67

Boden zaključuje da je osnovni princip političkih oblika u sjevernim krajevima sila, u srednjim pravda a u južnim religija. Najsigurniji osnov države sastoji se u prilagođavanju forme države prirodi i dispozicijama naroda, njegovim zakonima i nepisanim pravilima koji odgovaraju mjestu, vremenu i ljudima. Države traju dugo, ali nijedna vječno, što je u prirodi svih ljudskih tvorevina. Promjene i obaranje država uzrokuje ništa drugo do promjena zakona, običaja i religije.

Monteskje politiku definiše kao ujedinjavanje snage mnogih individua, a vladara kao ličnost ili ličnosti koje upotrebljavaju politički silu. Postoje tri osnovne tendencije između normi političke kulture i političkih običaja koje opredjeljuju odnose nosilaca političke vlasti i podanika.

1) politička zajednica kao uzajamna zajednica ljudi pretpostavlja uzajamnu kooperaciju ljudi i saglasnost oko temeljnih vrijednosti zajednice;

2) politički poredak mora biti u skladu sa tipom kulture, običaja, političkim karakterom i sposobnostima naroda;

3) u svijetu ne postoji politička zajednica koja je apsolutno najbolja.

Monteskje zaključuje da je oblik vladavine dobar ako se slaže sa karakterom i dispozicijama naroda u čijem je interesu ustanovljen. Tako običaji vladaju u Kini, zakoni u Japanu, moral je imao dominantan uticaj u Sparti, a građanstvo i podaništvo u Rimu.

Svaki politički oblik karakteriše postojanje osobenog političkog sentimenta, koji je neophodan uslov njegovog postojanja. Politički sentimenti su opštiji od duha nacije. Pod njima se podrazumijevaju zajednički principi mišljenja, osjećanja i želja.Politički sentiment objašnjava građanske želje da se saglase sa zakonima i političkom vladavinom uopšte.

Osnovni politički sentiment na kome počiva demokratija je vrlina (arete). Vrlina u demokratiji nije moralna, nego politička. Ona je saglasna sa antičkim shvatanjem vrline kao ljubavi prema javnoj stvari.Osnovni politički sentiment na kome počiva monarhija je čast i ugledanje na političku tradiciju naroda.Osnovni politički sentiment despotske vladavine je strah. Osnovna funkcija straha je da ograniči težnju ljudi ka javnom djelovanju.

Monteskje pravi razliku između prirode i principa vladavine: priroda vladavine objašnjava osnove na kojima je politička vladavina konstituisana, a principi vladavine objašnjavaju instrumente koji pokreću na akciju.

Tokvil je u svojoj studiji o američkom političkom sistemu zaključio utvrđuje da je politička kultura (mores) moćno sredstvo oblikovanja politike i da su saglasnost nazora

68

i jedinstvena tablica političkih vrijednosti osnovni unificirajući činioci političke zajednice. Tokvil svim običajima, mnjenju i nazorima daje jedno ime – mores. Koliki značaj Tokvil pripisuje „moresu“ se vidi u njegovoj gradaciji toga šta najviše doprinosi razvoju demokratskih institucija u Americi. Uticaj moresa je iznad uticaja fizičke okoline i zakona.

Berk smatra da je politička tradicija kamen temeljac političke zajednice i osnovni instrument njenog očuvanja. Politička tardicija je most između političke memorije društva i datih političkih institucija. Politička zajednica jednog naroda počiva na “nasleđu naših očeva”.

30. Legitimitet političke vlasti

Pojam legitimacije djelo je rimske političke teorije. U upotrebu ga uvodi Salust, rimski pisac i istoričar. Salust je težio da ovim pojmom (imperium legitimum)objasni opravdanost kraljeve vlasti.

Džejms Brajs u djelu „Savremene demokratije“ upućuje na to da je pitanje dostojnosti određenog političkog poretka da bude priznat i prihvaćen od onih nad kojima se vlada jedna od ključnih tačaka koja otkriva anatomiju i tehnologiju političkog vladanja.

Davno prije ovog zapažanja se smatralo da su trajnost i stabilnost političkog poretka najbolji znak da je država dobro uređena. Još je Aristotel uspostavio kao kriterijum o dostojnosti uređenja nekog grada taj da narod od svoje volje ostaje u tom državnom poretku i da nema pobune vrednije pomena niti tirana. Kako Hana Arent primjećuje, čak i tiranski oblici političkih sistema tragaju za nekim oblikom dostojnosti.

Ruso nas uvodi u osnove legitimacije političke vlasti čuvenim razmatranjem da li u građanskom društvu može da postoji osnova za legitimnu vladavinu ako se uzmu ljudi onakvi kakvi jesu, a zakoni onakvi kakvi treba da budu. Ruso rješava pitanje legitimnosti formulom demokratskog ugovora, koja predstavlja kamen temeljac njegove teorije.

Gaetano Moska smatra da je osnove legitimacije političke vlasti moguće spoznati otkrivanjem sadržine “političke formule”. On zapaža da političke klase pokušavaju da nađu moralne i legalne osnove svog posjedovanja političke moći predstavljajući je kao logičnu i nužnu konsekvencu doktrina i nazora koji su svima poznati i prihvaćeni. Svako društvo je zasnovano na kompleksu

69

religijskih i filozofskih nazora i principa koji su specifični za njega i pomoću kojih se opravdava i objašnjava postojeći tip političke legitimacije.

(nastaviti sa pričom i do 35. pitanja)

31. Teorije i tipologije političke legitimacije

Političke formule kojima se legitimisala politička vlast su tokom istorije uzimale različite oblike, ali im je funkcija ostala ista – opravdanje postojećeg sistema političke vlasti. Politička teorija je sporove oko političke legitimacije stavila u centar interesovanja naročito u vremenu posle Francuske revolucije.

Konzervativna politička misao naglašava uticaj iracionalnih osnova političke vlasti. Berk političku tradiciju naroda proglašava osnovom legitimacije političkog poretka.

Maks Veber razlikuje tri osnovna tipa političke legitimacije, kojima odgovaraju tri osnovne političke formule:

1) Prvi i istorijski najstariji je tip tradicionalne vlasti. Politička formula ovog tipa legitimacije sadržana je u vjeri u svetost poretka i najviše vlasti. Sadržaj vlasti određuju tradicionalne norme, tako da bi gaženjem tradicije gospodar ugrozio legitimnost svoje vlasti.

2) Drugi tip legitimne vlasti je harizmatska vlast. Njeno osnovno obilježje se izražava u afektivnoj predanosti ličnosti vođe i njenim božanskim svojstvima (harizma), naročito magijskim svojstvima, proročkoj snazi ili junaštvu, duhovnoj ili besjedničkoj moći. Politička formula ovog tipa legitimacije sadržana je u oduševljenju za ono što je novo i nesvakidašnje. Najčistiji tipovi su vlast proroka, ratnih heroja i velikih demagoga.

3) Treći tip legitimne vlasti zasniva se na političkoj formuli da pravo može biti stvoreno i primijenjeno samo ukoliko u formalnom pogledu odgovara unapred utvrđenim pravilima. Poslušnost se ne duguje licu koje prisvaja pravo, već ustanovljenom pravilu (birokratski vlast).

70

Tipologije Ferera, Fridriha i Šatšnajdera zasnivaju se na tezi da je vjera osnova legitimacije političke vlasti.

Ferero razlikuje: 1) demokratsku legitimaciju, 2) legitimaciju zasnovanu na izborima, 3) aristokratsko - monarhijsku legitimaciju i 4) legitimaciju zasnovanu na nasleđu.

Fridrih razlikuje: 1) religijsku, 2) jurističko – filozofsku, 3) tradicionalnu i 4) proceduralno – pragmatičku legitimaciju.

Šatšnajder razlikuje dva osnovna tipa legitimacije – 1) religijsku i 2) građansku.

Šmit i Kelzen negiraju samosvojnost pojma legitimiteta i smatraju ga zamjenjivim pojmom legaliteta. Dakle, ono što je legalno istovremeno je i legitimno. Za razliku od Šmita koji tvrdi da su norme legitimne sve dok se ne ustanovi njihova nelegalnost, Kelzen smatra da su norme legitimne samo dok su u skladu sa pravnim i političkim nazorima.

32. Formule legitimacije

Ideja da sam akt posjedovanja političke sile, kombinovan sa strahom podanika od njene prinude, čini dovoljan i opravdan osnov političke vlasti, stara je koliko i razmatranja o politici.Trazimahova formula, po kojoj pravda nije ništa drugo do pravo jačeg, posebno je korišćena u školi jurisprudencije, naročito u radovima Bentama i Hobsa i sastavni je dio tehnike vladanja u realpolitičkim sistemima.

Bentamova teza je da država predstavlja suverenu vlast koja se izražava u neograničenoj upotrebi političke i pravne moći. Instrumenti političke komande su zakoni, a poslušnost se zasniva na respektu prema upotrebi državne sile.

Hobs razvija tezu da je strah osnovni motiv podanika koji obezbjeđuje lojalnost političkom poretku. Strah je naročito moćno sredstvo u onim političkim zajednicama u kojima pripadnici nemaju zajedničku političku memoriju i osjećanje identifikacije sa političkom zajednicom.

Gaetano Moska konstatuje da ne mogu samo strah i sila biti formule legitimacije, pošto bi onda diktatura bila normalan oblik političke vladavine.

Makijaveli zapaža da samo onaj ko je siguran da može izdržati apsolutnu brutalnost smije da je sebi priušti.

Hana Arent i Franc Nojman u svojim studijama pokazuju da je strah, kao značajna poluga tehnike političkog vladanja, u osnovi najregresivnije forme identifikacije mase sa vođom – cezarističkim oblikom harizmatskog sistema.

71

1. Božanska legitimacija

Formula o božanskoj zasnovanosti političke vlasti je istorijski najraniji tip političke legitimacije. Osnovu ovog tipa legitimacije čini jedna paternalistička koncepcija moći i naglašavanje tradicionalne prirode političkog autoriteta.Sadržina ove političke formule izražava se u ideji da su svi oblici autoriteta, uključujući i politički, zasnovani na božjoj volji.

Najčistija formula o božanskoj zasnovanosti političke vlasti nastala je u istočnim političkim kulturama.

Politička vladavina faraona u starom Egiptu zasnovana je na stavu da je faraon bog Horus, sin Ozirisa. Faraonova vlast je božja vlast, a političko podaništvo nije samo nužnost već i religijska obaveza. Kineski mandarini vladali su zemljom jer se smatralo da oni predstavljaju najvjernije tumače volje Sina Neba. Konfučijanska etika izražena u formuli o „narodu hiljadu familija“ je podržavala ovakvu političku formulu.

U islamskim zemljama se politička vlast izvodi iz vlasti proroka i kalifa.

U rimskoj političkoj kulturi su se neki carevi proglašavali za bogove.

U srednjem vijeku je papa krunisao kraljeve, a u Srbiji je čak i Karađorđe imao pečat sa inicijalima koji su govorili da je on vladar božjom milošću.

Toma Akvinski je stvorio teoriju vladavine prema kojoj je emanacija božje volje, tj. poredak koji uređuje, razervisana za tzv. vječni zakon. Ljudski zakon je samo uređeni poredak i u hijerarhiji zakona koji vladaju nebom i zemljom nalazi se ispod božje volje. Bog je iznad i izvan svakog poretka. Svaki poredak je duhovnog porijekla, te je stoga i svaka vlast od boga.

2. Političko nasleđe kao osnova političke vlasti

Formula o političkom nasleđu kao osnovi političke legitimacije brani pravo monarha da vlada u skladu sa običajnim pravilima. Duga posesija pretvorena u svojinu čini osnov političke vladavine kralja. Takvo stanovište brane Boden, Filmer i Loazo.

Prema Bodenu, porodica je osnovna ćelija društva u kojoj je sva vlast u rukama oca porodice. Porodica je osnova i izvor države. Kao što je otac suvereni gospodar porodice, tako i vladar treba da bude suvereni gospodar države.

72

Filmer nastavlja ovu argumentaciju zapažajući da sve dok su živjeli prvi očevi porodice, ime patrijarha je imalo smisao. Nakon nekoliko generacija, i prelazaka prava na sinove, zvanje princa ili kralja je odražavalo tu vlast po nasleđu koju su njihovi preci zaista uživali.

Loazo smatra da sam element trajanja političke vlasti, bez obzira na način njenog zasnivanja (silom, uzurpacijom, pristankom naroda), čini dovoljan osnov političke legitimacije. Duga upotreba političke vlasti izrasta u jedan oblik svojine nad političkom vlašću, a ovaj tip svojine se mora poštovati kao i svaki drugi.

Marks razlikuje dva osnovna tipa političke legitimacije, monarhijski i ustavni:

1) Monarhijski tip legitimacije je personalizovan i sažima građansko društvo i državu u jedno.

2) Ustavna vlast pak pretpostavlja dihotomiju javne vlasti i društva, i zasnivanje političke reprezentacije kao temeljnog političkog odnosa.

33. Pristanak kao osnova političke vlasti

Ideja o pristanku kao osnovi političke vlasti razvijena je u okviru ugovorne teorije o politici.

Elementi ove teorije prisutni su već u krilu antičke političke teorije. Sofisti su razlikovanjem nomosa i fizisa stavili ugovor u temelj političke zajednice.

Rimska politička teorija takođe sadrži elemente ugovorne teorije. Ulpijanova formula po kojoj kraljevska vlast potiče od naroda i po kojoj vladareva volja ima snagu narodne, zato što je narod svoju vlast prenio na kralja, može se smatrati sastavnim dijelom teorije o ugovornoj prirodi političke vlasti.

Ideja o pristanku kao temelju političke vlasti eksplicitnije je zastupljena u političkim sistemima feudalizma. Mnoge društveno političke tvorevine germanskog svijeta svoj poredak regulišu odlukama većine i slobodno postavljaju svoje organe; česte su pojave izborne vladavine, odnos staleža prema gospodaru je ugovornog odnosa... Tevtonsko kraljevstvo je bilo poznato po tome što kralj nije bio arbitrarni niti apsolutni upravljač, već je privrženost njegovih podanika bila zasnovana na poštovanju njihovih prava. Zakone je mogao da donosi samo nakon pribavljanja saglasnosti i savjetovanja sa mudrim ljudima, a ponekada i samo uz pristanak naroda.

Teorije generalizacije naglašavaju ideju pristanka, ali je ne suprotstavljaju latentnom djelovanju političkih običaja, tradicije i normi. Ideja o latentnom djelovanju političkih običaja, tradicije i normi došla je do izražaja u političkoj misli uvođenjem pojma “tihe saglasnosti”.

73

Huker je uvođenjem ovog pojma tvrdio da se pristanak kao osnova političke vlasti ne izražava samo u ugovoru između nosilaca političke vlasti i političkih podanika, već da se ova saglasnost izražava i u latentnom dejstvu normi političke kulture i tradicije društva.

Marsilije Padovanski se zalaže da nosilac političke vlasti i stvarni zakonodavac bude narod, ili barem većina koja će aktom delegiranja izabrati političke predstavnike.

Nikola Kuzanski prati taj argument, potcrtavajući da je čovjek po prirodi slobodan i da svaki autoritet može doći samo kao posledica saglasnosti podanika, kao i zakon.

Džon Lok insistira na tome da, pošto su svi ljudi po prirodi slobodni, jednaki i nezavisni, niko ne može da bude lišen svoje imovine i potčinjen bilo čijoj vlasti bez sopstvenog pristanka. Jedini način kojim neko lišava sebe svoje slobode jeste da stupi u zajednicu uz sopstvenu saglasnost, kako bi ugodno, miroljubivo, bezbjedno i sigurno živio. Ko se na ovaj način saglasi, oni se na taj način sjedinjuju i čine političko tijelo. Prvobitnim stupanjem u takvu zajednicu i stvaranjem ustava, uspostavlja se princip „prećutne saglasnosti“ koji važi za sve naredne generacije, dokle god se poštuju principi zbog kojih se stupa u zajednicu.

Ruso nam ostavlja najradikalniju doktrinu o ugovornoj prirodi političke zajednice. Smatra da istorija počiva na nasilju, prinudi, prisvajanju, privatnom vlasništvu i osvajanju. Čovjek, međutim, ima slobodnu volju. Fundamentalni je zadatak naći formu povezivanja koja će zajedničkom moći braniti svakog čovjeka i njegovo vlasništvo. Rješenje nam daje društveni ugovor, svako je u njemu svojom voljom. Svaki pojedinac sklapa ugovor sa samim sobom, i obavezuje se kao član suverena naspram pojedinca, i kao član države naspram suverena. Akt udruživanja je akt samokonstituisanja naroda kao političke zajednice. To je razlika između pakta o udruživanju i pakta o podvrgavanju vođama. Ruso akt kojim se narod podvrgava vođama proglašava nelegitimnim. Narod može postojati samo kao slobodan narod slobodnih građana, a obećanjem poslušnosti nekom vladaru se raspada i gubi svojstvo naroda.

74

34. Konsenzus i legitimnost

Utemeljivači konsensualne teorije o legitimaciji političke vlasti su Kont, Mil, Dirkem, Tokvil, Veber i Parsons.

U Kontovim razmatranjima o unificirajućim činiocima političke zajednice postoje dva pojma koja su u uskoj vezi - to su poredak i saglasnost. Kont je smatrao da je radikalni konsenzus neophodan za socijalni poredak. Politička vlast potiče iz saglasnosti, a ne obrnuto.

Mil određuje konsensus kao uniformnost egzistencije različitih dijelova socijalnog tkiva.

U krilu građanske političke teorije dominira stav da je saglasnost nužan uslov stabilnosti političkog poretka. Istovremeno, ne postoji saglasnost oko utvrđivanja suštine konsenzusa.

Osnovni elementi razmatranja o odnosu konsensusa, legitimacije i političkog poretka dati su u sledećim stavovima:

1) politička akcija može biti posmatrana sa tri stanovišta – kognitivnog, afektivnog i vrijednosnog;

2) političke vrijednosti su najznačajnije za razumijevanje političke kulture zato što su najdublje usađene i trajne, značajne za predviđanje i objašnjenje političkog djelovanja, i zato što je prisustvo zajedničkih vrijednosti od vitalnog značaja za stabilnost političkog sistema;

3) za svaki tip političkog sistema postoji sistem normi, vrijednosti i standarda koji su komplementarni sa njim;

4) norme i vrijednosti političke kulture stiču se u procesu političke socijalizacije, naročito u periodu detinjstva.

75

Obrazlažući osnove stabilnosti i snage engleskog poretka, Balfur je utvrdio da je čitava engleska politička mašinerija zasnovana na narodu tako jedinstvenom u pogledu osnovnih načela političke vladavine i vrijednosti da oni mogu sa sigurnošću i da se svađaju. Berk osnov sporazuma o političkom poretku nalazi u političkoj memoriji naroda.

Karl Fridrih konstatuje da je za nastanak i održanje političke zajednice nužna saglasnost o opštim dobrima.

Edvard Šils zagovara tezu da sporazum o osnovama političkog postoji u određenom sistemu kada u njemu postoji dogovor o alokaciji ključnih političkih vrijednosti, kada su institucije preko kojih se alokacija vrši prihvaćene i kada nejednaka alokacija biva prihvaćena iz drugih razloga nego što su sila i prinuda. Saglasnost o “osnovnim političkim vriejdnostima” predstavlja osnovu legitimacije političke vlasti. U racionalnoj političkoj formuli (saglasnost kao osnova političke legitimacije) razlikuju se dva tipa političke podrške: (Dejvid Iston)

1) specifična politička podrška je zasnovana na ekvivalentnoj razmjeni – u mjeri u kojoj politički sistem obezbjeđuje zaštitu interesa određene socijalno-političke grupacije, u toj meri one političkom sistemu uzvraćaju političkom podrškom;

2) difuzna politička podrška je, sa druge strane, rezultat uzajamnog delovanja političke istorije, tradicije i datih političkih institucija; politička kultura čini glavnu strukturalnu komponentu difuzne političke podrške, i ona je latentni rezervoar podrške političkom sistemu.

76

35. Politički simboli

Ruso otkriva da je politička vlast okružena i bogato ukrašena fenomenima koji ojačavaju vjeru i privrženost političkom poretku i koji čine moćan instrument u tehnologiji političkog vladanja.To su oni fenomeni putem kojih se, djelovanjem na afektivnu strukturu čovjeka, ojačava podaništvo i lojalnost prema političkoj vlasti.

Ukupnost ovih fenomena može se označiti kao “miranda političke vlasti”. Ona obuhvata dvije osnovne komponente: političke simbole i politički mit.

Politički simboli nas svakodnevno okružuju, izloženi smo njihovom latentnom dejstvu, a država kao stvaralac i veliki pobornik simbola i ceremonija se trudi da u snagu običaja pretvori sve one događaje koji podržavaju i ojačavaju dominantne nazore o političkoj vladavini.

Makijaveli je došao do zaključka da je simbolička forma politike veoma pogodno sredstvo političkog vladanja, a naročito političke indoktrinacije.

Karl Fridrih primjećuje da je teško povjerovati da bi se politički poredak uopšte mogao održati bez političke simbolizacije.

Svi su politički poreci bogato ukrašeni simbolima različite vrste, koji se u jednoj širokoj i represivnoj skali upotrebljavaju radi postizanja određenih ciljeva.

Adorno i Horkhajmer su utvrdili da onaj ko vrijeđa simbole u ime nadzemaljskih sila pada pod udar zemaljskih snaga čiji su zastupnici organi države. Simboli poprimaju izraz fetiša.

77

Početni simboli političke moći su bili izraženi kroz obličja lavova, bikova, orlova. Simboli su po pravilu bili masivni i jaki, izražavajući splet magije, religije i politike. Težnja političkih elita da brane i utvrđuju svoju političku moć u ime simbola zajedničke pripadnosti izražavala se u shvatanju da su politički moćnici bogovi, očevi ili pak sinovi bogova.

U gotovo svim političkim društvima vladar se uvijek najavljuje na poseban način, nosilac je najzvučnijih titula i najvećih časti u društvu. Ulice i trgovi nose imena političkih moćnika, javne zgrade su velike i impresivne, tradicionalne pjesme i himne doprinose glorifikaciji političke moći, zastave zemalja simbolizuju pripadnost određenoj zajednici, brojni plesovi se zasnivaju na političkoj tematici, slave se memorijalni dani i rodonačelnici zajednice.

Politički simboli su najčešće centrirani oko institucija, ličnosti, vrijednosti, ideologija i mitova. Politički simboli su usko povezani sa dominantnom ideologijom, isprepletani sa političkim mitom, opterećeni političkom memorijom društva. Nekad je jako teško povući granice između mita, idealogije i simbola.

U okviru različitih političkih kultura isti simboli ne moraju da imaju isto značenje, a takođe ne moraju da imaju podjednako važnu ulogu u okviru tih kultura. Tako recimo u američkoj političkoj kulturi dominira kult zastave, u engleskoj političkoj kulturi je to kruna, u istočnoevropskim zemljama su to vojne parade, itd.

Uloga političkih simbola u političkim sistemima izražava se u jačanju identifikacije i lojalnosti političkih podanika. Politički simboli čine sastavni dio mehanizama socijalne kontrole i kohezije i doprinose integraciji i stabilnosti političkog poretka.

Spinoza zapaža da su politički simboli moćno sredstvo građanskog treninga podanika, a ne slobodnih ljudi. Spomenici su znaci ropstva a ne slobode, jer se nagrade za poštovanje daju robovima, a ne slobodnim ljudima.

Politički simboli su od strane nosilaca političke vlasti korišćeni i koriste se kao instrument za osiguranje legitimacije i jačanje nacionalnog jedinstva. Uloga političkih simbola posebno je važna u državama koje su na putu formiranja nacionalnog i političkog identiteta. U ovim državama se eliminiše sjećanje na bivše režime uvođenjem novih amblema, himni, praznika, izmjenama udžbenika iz istorije itd.

Uloga simboličke komponente u politici se intenzivira naročito u periodima krize političkih odnosa. Oživljavanje političkog mita, pozivi na iracionalnu političku svijest, vraćanje političkoj memoriji društva, oživljavanje sjećanja na herojske figure iz prošlosti, su siguran znak da postoji politička kriza u društvu, i da politička elita osjeća potrebu da posegne za dodatnim izvorima legitimacije političkog poretka.

78

36. Politički mit

Politički mit nije recidiv politike prošlosti. Mitovi nastavljaju da žive i u današnjem vremenu prosvećenosti i nauke. Oživljavanje starih mitova se prepliće sa stvaranjem novih.

Jednu od najuticajnijih teorija o političkom mitu razvio je Vilfredo Pareto. Posebno su značajna njegova razmatranja o ulozi iracionalne svijesti u politici.

Pareto uviđa da iracionalne akcije igraju veoma važnu ulogu u ljudskom društvu. Najvažnije ljudske radnje su iracionalne, ali one po pravilu samo zadobijaju racionalnu formu. Odnos između racionalnog i iracionalnog ponašanja se otkriva u sledećim dispozicijama:

1) postoje određeni oblici iracionalnog ponašanja koji sadrže određene akte; 2) racionalna interpretacija uzima formu koja je najbliža dobu u kome se ovo

ponašanje interpretira, a koja je prilagođena običajima naroda;3) iracionalno ponašanje čak i kada poprima racionalnu formu ne može se

preobraziti u racionalni oblik ponašanja.

Najznačajniju formu iracionalnog ponašanja predstavlja mit. Mit ima istorijsku osnovu, i predstavlja deformaciju realnih društvenih stanja.

Pareto razlikuje sljedeće vrste mitova:

1) mit je istorijski realan;2) mit se prihvata literarno bez promjena;3) mit se prihvata sa blagim promjenama u značenju;4) mit sadrži istorijski element kombinovan sa nerealnim elementom (ovo je

najrasprostranjenija forma mita);

79

5) mit je istorijski pogrešno interpretirano iskustvo;6) mit je imitacija drugog mita;7) mit je potpuno nestvaran.

Žorž Sorel smatra da racionalna filozofija nije dovoljna da objasni fenomene društva kao što su lojalnost i identifikacija sa političkom zajednicom.

Mit predstavlja taj skup nazora i sentimenata oko kojih se ljudi okupljaju radi dostizanja odreženih političkih i socijalnih ciljeva. Bez mita nema revolucionarnog pokreta (mit o generalnom štrajku).

Mit nije utopija, mada može sadržati neke utopijske elemente. Utopija je u sonovi intelektualni proizvod.

Ernest Kasirer razvija jednu manje-više racionalističku koncepciju mita. Po njemu, mit predstavlja primitivnu sliku svijeta. Mit je jedan cjeloviti sistem nazora rasutih u pričama, magiji, ritualu, itd.

Međutim, Kasirer više opisuje nego što objašnjava mit. Odgovor na pitanje šta je osnova mita Kasirer ne nudi. Na to pitanje odgovara prosvetiteljsko stanovište.Prosvetiteljstvo temeljom mita smatra antropomorfizam, projekciju subjektivnog na prirodu.

Postoje različite tipologije mitova. Najčešće se razlikuju:

1) teogonijski mit (objašnjava kako je nastao bog);2) kosmogonijski mit (objašnjava kako bi svijet trebalo da živi);3) antropologički mit (mit o začeću čovjeka i njegovom razvoju);4) eshatološki mit (projekcija o kraju čovjeka i svijeta).

Najizrazitiju političku valenciju ima mit o zasnivanju političke zajednice. Bitno je obilježje mita o zasnivanju političke zajednice objašnjenje kako je određena zajednica nastala.

Ovaj mit je, po pravilu, praćen naglašavanjem uloge nacionalnih političkih figura, koje poprimaju status heroja, ili velikih zakonodavaca. Svaki narod zna ime svog osnivača i dan kada je osnovan. Različitim ceremonijama gradskih i državnih kultova održava se veza između osnivača političke zajednice i građana.

Najpoznatiji mit o zasnivanju političke zajednice je mit o zasnivanju Rima.

Gaetano Moska smatra da je mnogo važnije od toga da li su mitovi istiniti ili lažni to što oni utiču na distribuciju ekonomske, socijalne i političke moći.

80

Politički mit ima veliku ulogu u stabilizaciji političkog poretka. On ojačava političku vlast, doprinoseći koheziji pripadnika političke zajednice. Politički mit čini okosnicu reproduktivnih sila društva.

37. Politička kultura i legitimnost

Politička kultura pripada redu središnjih pojmova u savremenoj političkoj teoriji, a upotreba ovog pojma je veoma opšta i česta.

Džon Rols u svom radu “Politički liberalizam” pledira za uspostavljanjem normativnog statusa principa građanstva, upućujući na to da stabilnost i priroda modernih demokratskih ustanova ne zavisi samo od principa pravde bazičnih struktura društva, već umnogome zavisi i od političkih preferencija, stavova i kvaliteta njenih građana.

Civilne vrline i građanski identitet (“javna politička kultura” ustavne demokratije) osnovno su jezgro principa građanstva.Bez civilnog društva, demokratski politički poredak je bitno ograničen.

Politički ideal moderne demokratije se u osnovi oblikuje oko pojmova političke kulture, građanstva i civilnog društva, i smatra da su građani daleko pripravniji za budućnost od političkih institucija i njihovih predstavnika.

Ideja o povezanosti principa građanstva, političke kulture i moderne demokratije naročito se ističe u teoriji deliberativne demokratije.

Politička kultura identifikuje se kao osnovni činilac koji oblikuje prirodu političkog poretka, faktore unifikacije i legitimiziranja jednog poretka politike.

Politička teorija multikulturalnosti upućuje na to da su liberalna i univerzalistička šema dobro uređenog poretka nepravične. Multikulturalizam traži politički poredak koji podrazumijeva i priznaje jednaku vrijednost svih životnih zajednica koje u društvu postoje.

81

Politička kultura multikulturalnog društva počiva na polazištu da, iako je snaga pojedinih političkih zajednica unutar poretka različita, nijedna nije unaprijed ovlašćena da državu i centralne političke ustanove predstavlja kao svoje.

Ostaje neriješeno pitanje kako usaglasiti odnose između osnovnih javnih dobara jedne političke zajednice i kako ih zaštiti. Rols tačno primjećuje da politička dobra, ma kako važna, nikada ne mogu nadmašiti određene religijske, moralne i filozofske vrijednosti sa kojima mogu doći u konflikt.

38. Socilogizirajuće teorije o političkoj kulturi

U okviru sociologizirajućih teorija o političkoj kulturi posebno se izdvaja teorijska konstrukcija Gabrijela Almonda i Sidnija Verbe, izražena u čuvenom djelu “Građanska kultura”.

Iz obilja literature o političkoj kulturi izdvajaju se tri dominirajuća teorijska pristupa:

1) sistemski pristup – u centar stavlja pitanje o institucionalnom kapacitetu da se mobilizuje politička podrška političkom sistemu;

2) komunitarni pristup – u osi socijalnog kapitala naglašava vezu između svakodnevnog života građana i ojačanja veza građana i građanske lojalnosti prema političkoj zajednici;

3) emancipativni pristup – u središte analize stavlja razvoj i promjenu ljudskih vrijednosti i argumentira da su civilne vrijednosti, a ne orijentacije građana prema institucijama od presudnog značaja za razvoj i oblikovanje demokratskog političkog poretka.

Sastavni dio ovih razmatranja je i osobita teorijska i normativna redefinicija klasično razumijevanog koncepta modernizacije. Prosvetiteljska tradicija prirodno je izvorište ove redefinicije.

Artur Kondorse je prvi prosvetiteljski autor koji će direktno povezati promjene u ekonomskom i tehnološkom razvoju sa promjenama u moralnim i političkim nazorima građana. Kondorse će povjerenje u napredak i osobiti kult budućnosti označiti središnjim vrijednostima civilne kulture.

82

Karl Marks i Adam Smit personalizuju dvije glavne struje unutar ove prosvetiteljske tradicije. Oni nam nude dvije konkurentske teorije modernizacije – socijalizam i kapitalizam.

Teorija modernizacije osnovi razlog nerazvijenosti društava vidi u njihovim unutrašnjim ograničenostima, predmodernim institucijama, tradicionalnoj političkoj kulturi i ekonomskoj nerazvijenosti. Otuda je uslov razvoja i modernizacije ovih društava zamjena tradicionalne političke kulture obrascima moderne političke kulture.

Ronald Ingelhart u svojoj teoriji o postmaterijalističkim vrijednostima smatra da je klasična teorija dominantno zaokupljena promjenama od tradicionalnih ka sekularnim vrijednostima i naglaskom na vrijednosti sigurnosti kao osnovnoj osi integracije savremenih političkih društava. Savremena postmaterijalistička paradigma podrazumijeva osobitu promjenu od ovog klasičnog obrasca ka vrijednostima samoodređenja i samoekspresije, individualne autonomije i izbora. Ingelhart posebno ukazuje na direktnu povezanost ove promjene u dubokom polju politike i prihvatljivosti demokratskog političkog ideala. U temelju sociologizirajuće teorije o politici je sumnja u klasični ideal građanstva i pretjerani liberalni optimizam da se u politici gotovo sve može riješiti institucionalnim i proceduralnim pretpostavkama.

Njenu osnovu čini teorija demokratskog elitizma, koja porbleme stabilnosti poretka označava centralnim jezgrom politike.

Osnovno obilježje ovih elitističkih koncepcija je da se pojam demokratije svodi na pravila političke igre koja omogućavaju narodu da odabere jednu od konkurentnih političkih elita koje se bore za vlast.

Ovaj koncept utemeljen je na Šumpeterovoj ideji proceduralne demokratije i on se danas uglavnom označava kao model minimalne demokratije..

Za razliku od klasične teorije po kojoj je demokratija „vladavina naroda, od naroda i za narod“, demokratiji se daje jedno mekše značenje. Ona se označava kao „vladavina podržavana od naroda“.Uloga naroda je da stvori vladu ili posredničko tijelo koje će sa svoje strane stvoriti nacionalno izvršno tijelo ili vladu.

Demokratska metoda je onaj ustavni način da se dođe do političkih odluka pomoću kojih pojedinci dobijaju ovlašćenje da se donose odluke putem konkurentske borbe za sticanje glasova u narodu.

Ova teorija ima veliki značaj za istraživanje političke kulture jer je ona snažno podržavana i razvijana u okviru dominantne škole u teoriji političke kulture – civic culture approach (Almond i Verba).

83

Osnovno polazište civilno-kulturnog pristupa je da je ključni problem demokratije obezbjeđenje uslova da politička elita samostalno i efikasno donosi odluke od interesa za čitavo društvo, oslobođena stalne presije narodnog aktivizma, ali i mogućnosti mase da se oslanjanjem na izborni proceduralizam kontroliše i ograničava politička elita. S jedne strane, demokratska vladavina mora upravljati, a sa druge strane, mora biti odgovorna građanima.

39. Politička kultura: intelektualno nasleđe

Rusou pripada zasluga što je, naročito u nartima ustava koje je pravio za Poljsku i Korziku, udario temelje osobite semiološke analize, označavajući političku kulturu kao posredni simbolički svijet preko koga se uređuje i rasvjetljava političko iskustvo naroda i grupa. On istovremeno u svijetu političkih simbola, ceremonija i svečanosti otkriva onu vrstu fermenta koja politici daje unutrašnje sokove, ukrase, stil, mirandu.

Za razliku od Spinoze, koji simboličku komponentu politike shvata prevashodno kao dio koji olakšava tehnologiju političke vladavine, Ruso u simboličkoj i ceremoniajalnoj komponenti politike vidi podjednako ukras (mirandu) vlasti, pouzdanu osnovu poretka i političke discipline, ali i posebnu formu pomirenja imperativa zajednice i imperativa vlasti.

Monteskje, Tokvil i Berk osnovno jezgro u istraživanju političkih društava vide u složenim uticajima političke tradicije i memorije društva na prirodu i kvalitet političkih institucija.

Edmund Berk u svom djelu „Razmišljanja o revoluciji u Francuskoj“ tvrdi da u državi postoje određeni nedovoljno vidljivi uticaji koji na prvi pogled izgledaju veoma mali, ali od njih može u velikoj mjeri zavisiti prosperitet i napredak države.

Aleksis Tokvil u svom djelu „Demokratija u Americi“ tvrdi da politička kultura (mores) predstavlja jednu univerzalnu istinu kojoj se iskustvo i istraživanje uvijek vraćaju.

84

Utvrđujući da je posebni tip političke kulture opšti razlog održanja demokratske republike u Americi, Tokvil razlikuje tri činioca koji su dominantno oblikovala prirodu američkih političkih institucija – fizičku okolinu, zakon i političku kulturu (mores). Uticaj fizičke okoline je manji od uticaja zakona, a uticaj zakona je manji od uticaja političke kulture.

Pedesetih godina se u društvenoj i političkoj teoriji uspostavlja tradicija koja se bavi istraživenjam autoritarne političke ličnosti i rađanjem totalitarnih političkih pokreta. Mada se istraživanje nacionalnog i političkog karaktera pojavljuje u savremenoj društvenoj nauci kao sastavni dio političke psihologije, svađa koji su vodili Makijaveli i kardinal iz Ruana (Francuzi ništa ne znaju o politici, a Italijani ništa ne znaju o vojsci) može se uzeti kao uvod u ovu raspravu.

Savremeni sistemi vladavine, a naročito obimna literatura o političkoj socijalizaciji, potvrđuju koliko je značaj ustanova, faktora i procesa putem kojih građani stiču norme dominantne političke kulture. Kantova poruka je da svaka politička zajednica mora dugo i temeljno da radi na unutrašnjem obrazovanju svojih članova.

Spinoza je problem legitimnosti i mobilizacije političkih segmenata odanosti i lojalnosti označio prvim principom svake političke vlasti.

40. Politička kultura i građanske vrline

Osnovni nalaz civilno-kulturnog pristupa je da demorkatskom tipu političkog sistema odgovara tip političke kulture koji jednako razvija orijentacije i osjećanja političkog aktivizma i participacije, ali i orijentacije podaništva, pokornosti, pasiviteta i apatije.

Ovaj nalaz klasične škole demokratskog elitizma je u savremenoj političkoj teoriji podvrgnut ozbiljnim kritikama:

1) Jedna takva kritika dolazi iz škola građanstva i zasniva se na obnovi ideja o „građanskim vrlinama“.

2) Druga kritika dolazi iz polja postmaterijalističke i postmoderne teorije i zasniva se na redefiniciji tablica političkih vrijednosti i paralelizmu načina života i poredaka.

1) Prva kritika cilja na ona stanovišta po kojima je liberalnu demokratiju moguće osigurati u odsustvu političkih vrlina njenih građana, samo uz pomoć institucija i procedura. Takođe, po ovim stanovištima, partikularni interesi individua uvijek su ograničeni partikularnim interesima drugih ljudi.

Ovaj liberalni optimizam i snagu liberalno-proceduralnih mehanizama najbolje je izrazio Kant, koji je vjerovao da se dobra vladavina može uspostaviti čak i za „klasu đavola“.

85

Savremena teorija građanstva i političke kulture jasno označava da snaga proceduralno-institucionalnih mehanizama nije dovoljna da ograniči agresivnost partikularnih interesa.Određen stepen javnih vrlina i javne mudrosti je neophodan da bi jedan politički poredak skladno funkcionisao. Građani su, smatra Rols, hronično netolerantni na razlike i nedostaje im ono što on naziva osjećanjem pravde.

Galston nabraja vrline koje odgovaraju idealu dobrog građanina:

1) opšte vrline (hrabrost, poštovanje zakona, lojalnost);2) socijalne vrline (nezavisnost, otvorenost);3) ekonomske vrline (radna etika);4) političke vrline (poštovanje prava drugih, učešće u javnim debatama).

Makedo nudi koncepciju neutralizma, argumentirajući da je cilj liberalne političke kulture dostizanje moralnog konsenzusa, a ne jedinstvenog načina života.Liberalna politička kultura je neutralna u odnosu na koncepciju dobra, ali istovremeno brani i liberalne vrijednosti – pravo na samoizražavanje, pravo na život, pravo na toleranciju, pravo na građanska i politička prava. Ove liberalne vrijednosti duboko utiču na naša vjerovanja i ponašanja i tako oblikuju naš cjelokupan život.

Gutman daje veliki značaj sistemu obrazovanja u oblikovanju političkih vrijednosti i vrlina građana.Njeno osnovno polazište je participativna i deliberativna demokratija. Zbog toga civilno obrazovanje shvata kao formu oblikovanja demokratskih javnih vrlina.Ona smatra da škola treba da uči djecu ne samo da se ponašaju u skladu sa imperativima vlasti, već i da o vlasti misle kritički i u skladu sa demokratskim idealom „građanskog suvereniteta“.

2) Druga osnovna kritika dolazi iz tradicijskog polja postmoderne i pokušava da radikalizuje i prevrednuje sve bitne principe koji su oblikovani u okviru jedne prosvetiteljske političke kulture (emancipacija, razvoj, civilno društvo, građanstvo, itd.).

Ova radikalizacija odvija se u više tačaka:

1) radikalizacija monističke ideje uma i racionaliteta;2) snažnije naglašavanje liberalne ideje o paralelizmu poredaka i načina života;3) recepcija postmaterijalističke paradigme.

Glavna postavka postmoderne teorije je da građanske strukture „odbrambene demokratije“ još uvijek nisu dovoljno civilne.

Postmoderna teorija utemeljuje se na nizu “malih teorija”, koje se koncentrišu oko paradigme života, ekoproblema, manjinskih prava, itd.

86

Ove škola „krizu legitimnosti“ tradicionalnih političkih ustanova nalazi u jednoj izmijenjenoj tablici političkih vrijednosti, koja se premješta iz polja političke države u polje civilnog društva.Polje „nove politike“ kristalizira se oko civilne političke kulture i onih vrijednosti u kojima se naglašavaju alternativni oblici političkog djelovanja, alternativni politički stavovi i načini života (samoopredjeljenje, samoupravljanje, pravo na razliku, itd.).Ova nova tablica političkih vrijednosti objašnjava istovremeno i krizu tradicionalnih političkih ustanova (država), ali i pojavu novih tipova političkih zahtjeva, koji se u sudaru sa nedemokratski strukturiranim poretkom oblikuju kao paralelni poreci života.

def: Politička kultura je skup stavova, gledišta i sentimenata koji daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pretpostavke i pravila koja determinišu ponašanje u političkom sistemu.

41. Redefinicija pristupa političkoj kulturi

Jednu redefiniciju civilno-kulturnog pristupa političkoj kulturi čini koncepcija Lisijena Paja. On smatra da je politička kultura skup stavova, gledišta i sentimenata koji daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pretpostavke i pravila koja determinišu ponašanje u političkom sistemu. Politička kultura obuhvata istovremeno i političke ideale i operirajuće norme politike. Ona je istovremeno produkt kolektivne istorije političkog sistema i životnih istorija članova tog sistema. Utemeljena je u javnim događajima i privatnom iskustvu.

U okviru ovog pristupa se u većoj mjeri nego u okviru civilno-kulturnog pristupa naglašava oblik vladavine kao samostalna i autonomna dimenzija političke kulture. U ovoj interpretaciji politička kultura je smisaona cjelina, dakle, jedan etablirani i relativno postojani proizvod istorijskog iskustva i političke memorije jednog društva u okviru kojeg se susreću i prožimaju personalno, privatno i kolektivno i javno iskustvo. Politička kultura političkoj sferi daje strukturu i značenje. Ona predstavlja najsnažniji okvir za razumijevanje i analizu političkog identiteta.

Politička kultura je i forma samorazumijevanja poretka. Ona pretpostavlja da tradicija nekog društva, duh njegovih javnih ustanova, kolektivno razmišljanje njegovih građana i djelovanje njegovih vođa nisu samo slučajni proizvod istorijskog iskustva, već zajedno čine dio smisaone cjeline i čine razumljivu šemu odnosa.

87

Za istraživanje političke kulture važne su tri temeljne pretpostavke:

1) Politička kultura je uvijek i nadindividualni fenomen. Čovjek političku kulturu stiče u zajednici sa drugim ljudima (koji su povezani tradicionalno, etnički ili religijski). Ono što je juče predstavljalo nesavladive barijere između nacija i konfesija danas može biti istorijski zastarelo; ali i tamo gdje su postojali kulturni prolazi mogu se otvoriti nove kulturne provalije.

2) Osnova redefinicije ideje o političkoj kulturi kao „subjektivnoj i psihološkoj dimenziji političkog sistema“ sadržana je u nalazu da se politička kultura sastoji od skupa pretpostavki o političkom poretku. Pri istraživanju političke kulture uvijek se nastoji saznati da li su i u kojoj mjeri politički režimi i njihove ustanove potvrđeni ili odbačeni. Ovim polazištem se uspostavlja čvršća veza između političke kulture, političkih identiteta i legitimnosti političke vlasti.

3) Treća temeljna pretpostavka sadržana je u naglasku na snazi normativnog naboja političke kulture. Političku kulturu treba shvatiti kao idealnu konstrukciju političkog života jedne zajednice koja je ispunjena određenim smislom. Naglasak na snazi normativne dimenzije političke kulture upućuje na imperativ svakog političkog poretka koji želi da bude usidren u svijetu osjećanja svojih građana da razvije simboličku politiku, koja je po mjeri političke kulture građana.

Ideja politike kao idealne konstrukcije političkog života nekog kolektiviteta ispunjena smislom (“politička kultura kao smisaona cjelina”) prepoznaje se u značenju koje političkoj kulturi daju Elkins i Simeon.Politička kultura, po njima, predstavlja okvir mogućeg ponašanja, traženja solucija i ekspresije problema političkih aktera. Ona predstavlja osobiti tip „narodne filozofije“ i “kolektivne teorije političnosti”, sa specifičnim pogledom na osnovne političke probleme i solucije, koje odgovaraju kolektivnom iskustvu jedne zajednice.Politička kultura se ne odnosi na sam politički režim i njegove osnovne ustanove, već na principe i maksime utkane u temelje jednog režima.

U odnosu na dominirajući pristup (civic culture approach) dvije su metodske prednosti ovog pristupa:

1. Ona relativizira značaj tekućih istraživanja i upućuje na značaj hermeneutičke i semiološke analize.

2. Stabilnost jednog političkog poretka pretpostavlja usidrenost u gledištima i osjećanjima građana stabilnih političkih principa i procedura, koje političkim akterima daju čvrst orijentir u ponašanju i djelovanju. Principi su, smatra Berk, usidreni u najdubljem sloju političke kulture jednog društva (memorija, tradicija). U najdubljem sloju političke kulture (politička kultura društva) radi se o mentalno ustanovljenim navikama i predstavama koje čine dio životne stvarnosti. To su očiglednosti o kojima se ne raspravlja.

88

Ruso je postavio temelje semiološke analize, otkrivajući značaj posredujućeg simboličkog svijeta preko koga se uređuje iskustvo jedne zajednice.

Politički simboli čine osobitu formu samorazumijevanja društva i u njima se materijalizuju najdublji, neupitni slojevi političke kulture jednog društva. Istovremeno, u simboličkom svijetu se otkriva ona vrsta fermenta koja politici daje unutrašnje sokove, ukrase, stil, mirandu.

Nadgradnju političke kulture čini politička kultura diskursa. Njeno osnovno jezgro čine ideje, projekti, političke formule i doktrine oko kojih se oblikuje i ispunjava smislom idealna konstrukcija političkog života jedne zajednice. Glavno jezgro političke kulture diskursa čini politička teorija.

Opšti pojam političke kulture razložen na polje baze i nadgradnje otvara pitanje o snazi posredujućih sila (principa) u politici.

Cilj Monteskjea i Tokvila je da označe osnovno polje posredovanja političke kulture diskursa i političke kulture društva. Politički principi otkrivaju posebnu političku fizionomiju različitih političkih društava. Osnovni principi i pojmovi predstavljaju glavni predmet rasprave unutar političke kulture diskursa.

Tokvil je istraživao uzroke raspada starog režima u Francuskoj, ali i tendencije oblikovanja moderne evropskog države. Analizirao je političke maksime i principe na kojima počiva moderna evropska država. Zaključio je da postoje velika sličnost, isti duh, i identične ideje među evropskim državama.Zbog toga Evropa ne smije dozvoliti da se progoni bilo koja od njenih kultura. Treba imati na umu da je svaka civilizacija jedan dragocjeni, nužan dio našeg opstanka.

Postoje tri osnovna tipa političke kulture:

1) politička kultura kontinentalnih društava (model separacije civilnog društva i države; pr. Njemačka);

2) politička kulutra anglosaksonskih nedržavnih društava (model paralelizma civilnog društva i države; pr. Engleska);

3) politička kultura zajednice (model organskog jedinstva društva i države; pr. Srbija).

Politička kultura u Srbiji može se označiti kao poseban tip političke kulture, koji je oblikovan predominantno unutar tradicijskog polja ortodoksne (pravoslavne) tradicije.

89

42. Politička kultura zajednice i sloboda

U srcu političke kulture organske zajednice je konstrukcijski ideal koji podjednako prekriva i civilno društvo i političku državu. Zajednica je utemeljena na povezanosti naroda za tlo i ideji o apsolutnoj važnosti ove veze za očuvanje naroda. Zemlja je ta koja jednostavnim ljudima, ratarima i seljacima, koji su uvijek „vječni ljudi“ (Ćosić), čini nezamjenjliv osnov identiteta unutar jedne harmonične i pravedne zajednice i daje im unutrašnji orijentir, naročito u kriznim situacijama za zajednicu.

Politički ideal organske zajednice poništava “princip diarhije” (Dante) i ideju o dva poretka (poredak civilnog društva i poredak države) unutar svake zajednice.

Sastavni dio ideala o organskoj zajednici je ideal svečovjeka, koji se svojim osnovnim vrijednostima odvaja i kritički odnosi prema onim dobrima na kojima počivaju moderna zapadna društva (individualizam, autonomija, racionalizam).

Privatni i društveni život na Zapadu se zasniva na konceptu individualizma i nezavisnosti. Ova nezavisnost pretpostavlja izolaciju individua. Zbog toga su formalni odnosi privatnog vlasništva i različiti tipovi pravnih konvencija od veće važnosti od samih ljudskih bića.

90

U temelju ideju o svečovjeku je ideal pravoslavne vjere. Unutrašnju harmoniju je moguće dostići samo uz pomoć pravoslavlja i integralnog uma.

Zbog dominacije koncepta organske zajednice, civilno društvo u ovom tipu političke kulture nikada nije do kraja recipirano.

Ovaj tip političke kulture u suštini počiva na posebnoj formi rezidualnog i autonomnog društva, koje po svojoj osnovnoj usmjerenosti nije ni liberalno ni kapitalističko, već je u osnovi organsko i tradicionalno.

Proces disolucije civilnog društva i države u ovim društvima nikada nije do kraja dovršen.Tranformacija različitih tipova predmodernih autonomija (lokalna samouprava, zadruge, skupštine, itd.) u moderne tipove civilno-društvenih autonomija obavljena je na jedan ograničen i parcijalan način, što je stvorilo osnovu za obnovu različitih tipova autoritarnosti i konzervativizma. Sve ovo uzrokuje osobiti “bijeg od modernizacije” i višeznačno utiče na tip i karakter političkih institucija.

U procesima postautoritarne modernizacije političko društvo u Srbiji i gotovo sva ostala društva sa naglašenom organskom političkom kulturom „zaobilaze“ strategiju antipolitike, koja se temelji na paralelizmu civilnog društva i države. Umjesto „mirne revolucije“ i „konstitucionalizacije politike“ zapažamo direktnu političku akciju i dominaciju totalitarnih političkih pokreta. Organski ideal zajednice prati jedan osobiti tip paternalističke političke obligacije, u čijem se temelju nalazi ideja da je država glavni depozitar ljudskih sloboda, prava i imovine. Građani očekuju sve „odozgo“, a oblici civilno-društvenih autonomija i samoorganizovanja su slabi i rudimentarni. Poredak funkcioniše na razmjeni bespogovorne poslušnosti građana i udaljenih beneficija nadmoćne i nedodirljive vlasti. Paternalizam počiva na atomiziranoj i bespomoćnoj masi.

Bitno svojstvo paternalističkog tipa obligacije je da je uvijek praćen idejom o naglašenoj i posebnoj ulozi političkih vođa i vlastodržaca, oko čijeg se položaja razlikuju dva stanovišta:

1) jedno smatra vladara za središte zemaljske, duhovne i političke moći jedne zajendice;

2) drugo smatra da je vladar opunomoćeni depozitar naše slobode, života i imovine, a bilo kakve ideje i pokušaji ograničavanja vladarske moći su u osnovi nelegitimni.

U temelju ovog tipa političke obligacije nalazi se ideja da je „sve ugrađeno u carstvu”, a glavna funkcija vladara je da obezbjeđuje unutrašnju harmonizaciju i unifikaciju zajednice.

91

Zajednica je uvijek snažnija od poretka, a vladar je uvijek neka vrsta božijeg namjesnika na zemlji, koji kao takav ima pravo na neograničenu poslušnost.

Vladari u Srbiji uvijek su bili praćeni mitskim slikama o porijeklu zajednice i osnivačkim mitom (Kosovski mit dopunjen formulom nebeskog naroda). Politička simbolika, kao posebna vrsta samorazumijevanja naroda, i politička retorika, koja je pratila osvajanje vlasti “starog režima”, u velikoj mjeri su se oslanjale na proizvodnju ideje o vladaru kao ocu nacije i glavnom tumaču osnivačkog mita.

Moderna, racionalna formula legitimiteta, utemeljena na racionalnoj formuli legitimnosti, u osnovi je nedovoljna za stabilnost vlasti u Srbiji. Vlast je uvijek „negdje drugo“, a ne u ključnim političkim ustanovama.

Takva politička zajednica je zatvorena prema svijetu i nesklona promjenama. Istovremeno, ona iskazuje veliku sposobnost da sačuva identitet i u situacijama najtežih socijalnih i političkih kataklizmi.

Napetost između ideala organske zajednice i ideala dobro uređenog političkog poretka za Srbiju nije tek jedno od običnih pitanja. To je možda i pitanje koje se unutar ovog tradicijskog polja i ne može riješiti. Ono uvijek upućuje na nadomoć imperativa zajednice u odnosu na imperativ političkog poretka.Snažni i trajni identiteti plaćaju se sniženim kapacitetom za socijalne i političke promjene.

Slika organskog ideala zajednice upotpunjuje se idejom slobode. Na samom početku, od koristi je razjasniti razliku između negativne (individualne) i pozitivne (kolektivne) slobode.

1) Individualna ili negativna sloboda izražava se u ideji privatnosti i autonomije svake individue, koja je gospodar i najbolji tumač svojih interesa, ali i gospodar jedne sfere (civilno društvo) u koju niko ne smije da se miješa, a naročito ne država. Ove slobode i civilne privilegije su protektivne i konstituišu se izvan, pored i protiv države.

2) Kolektivna ili pozitivna sloboda nadilazi ideju autonomije i individualiteta i karakteriše se, po Konstanu, posebnom formom kolektivnog praktikovanja suvereniteta. Sloboda se stiče i osvaja zajedničkim učešćem ljudi u javnom životu zajednice i oblikovanjem javnog dobra. Svaka zajednica je po svojoj prirodi samodovoljna (autarhična), i nezavisna u odnosu na druge zajednice. Suštinu ove slobode čine jednakost i participacija svih članova zajednice. Sloboda ljudi je kolektivna i njena glavna ekspresija je „spoljašnja sloboda“.

Politička društva zasnovana na liberalnim političkim idejama i antinomiji civilnog društva i države označavaju ideju negativne slobode kao ključno dobro moderne.

Politička kultura u Srbiji otkriva dva važna odstupanja u odnosu na ovo liberalno polazište o negativnoj slobodi:

92

1) postoji posebna asimetrija između pozitivne (kolektivne) i negativne (individualne) slobode;

2) postoji stalna težnja da se koncept individualne slobode koriguje i harmonizuje sa idealom jedne organske zajednice.

Na pitanje kako homogenizovati organski ideal zajednice i ideju liberalne (individualne) slobode liberalna politička misao do danas nije dala odgovor.

Političku kulturu Srbije karakteriše kašnjenje procesa “republikanizacije” i “racionalizacije“ politike.

U Srbiji se otkrivaju obilježja posebne pravne i političke kulture u kojoj kao osnovni obrasci dominiraju ideja organske zajednice i ideja pozitivne slobode.

43. Pojam i princip građanstva

U modernoj političkoj istoriji nema dinamičnije figure od građanina; možda ni jedna ideja u istoriji nije tako snažno u sebi sažimala težnju ljudi za jednakošću i želju za slobodom kao ideja građanstva.U figuri građanina otkriva se dinamika socijalnih, političkih i ustavnih borbi, kao i složeni procesi političke emancipacije („osvajanja prava“), konstitucionalizacije arbitrarne vlasti i osvajanja demokratije.Princip građanstva je ključna ustanova moderne države. Ovaj status je utoliko važniji ukoliko se, ne samo raspodjela prava i dužnosti, već i pristup distribuciji dobara uređuje duž ose građani-negrađani.

Hana Arent zapaža da je prvi korak ka totalnoj dominaciji nad ljudima onaj kada u njima ubijete pravnu ličnost (građanina).„Pravo na građanstvo“ je drugo ime za jedno univerzalno pravo koje prethodi svim drugim pravima ljudi.Jednom kada čovjek izgubi politički status građanina, ljudska prava su čista apstrakcija.Tako nedržavljani, izbjeglice i manjine nemaju vladavinu koja bi reprezentovala i štitila njihova prava, oni su prisiljeni da žive u stanjima pune nepravnosti ili u uslovima koji su garantovani međunarodnim ugovorima.

93

Univerzalnost principa građanstva ogleda se u postojanju određenih zajedničkih obilježja koja se mogu identifikovati nezavisno od toga o kakvom se tipu poretka radi.

1) Građanstvo je jedan opšti status: pravo građanstva omogućava ljudima „puno članstvo“ u jednoj političkoj zajednici.

2) Princip građanstva je uvijek povezan sa idejom jednakosti: svi koji uživaju ovaj status imaju ista prava i iste dužnosti, iste slobode i ista ograničenja, istu moć i iste odgovornosti.

3) Princip građanstva uvijek sadrži određenu vrstu simetrije između građana i političke zajednice.

Aleksis Tokvil u svom djelu „Stari režim i Francuska revolucija“ utvrđuje dva ključna procesa koja prate Francusku buržoasku revoluciju:

1) proces republikaniziranja politike (proces osvajanja prava);2) proces centraliziranja politike (proces ekspanzije, teritorijalizacije i

rutiniziranja političke moći).

Dejvid Hiter razlikuje tri ključna faktora koji objašnjavaju ekspanziju principa građanstva tokom istorije:1) Teorijski faktor

Teorija građanstva sadrži kao svoje polazište ideju da je priroda čovjeka politička.Ishodište ove ideje je aristotelovsko: čovjek je po prirodi političko biće, a onaj ko ne živi u političkoj zajednici je varvarin, životinja ili Bog.Druga važna teorijska ideja je ideja narodnog suvereniteta: sve teorije građanstva počivaju na ideji da je upotreba moći individua i grupa legitimna samo onda kada je zasnovana na pristanku onih prema kojima je usmjerena.

2) Militarni faktor

Podjednako u antičkom polisu, rimskoj imperiji, srednjevjekovnim gradovima i modernim državama, građanin je vojnik. Vojnička vrlina slavi se kao najviša građanska vrlina.Gotovo sva politička društva otkrivaju jednu zakonitost: uvijek kada su državama trebale nove trupe otvarali su se registri za upis građana.

3) Ekonomski faktor

U svim fazama razvoja građanstva ovaj status pripada privilegovanim klasama.Maks Veber to potvrđuje poređenjem tri ključne faze u oblikovanju principa građanstva (antičke države, srednjevjekovne države i moderne države). U antičkoj i srednjevjekovnoj

94

državi samo su aristokratske familije plemenitog porijekla imale aktivnu ulogu u grupi. Dok su ostali slojevi bili osuđeni na podaništvo. U modernoj državi ovaj status rezervisan je za klasu buržuja.Karl Polanji označava političke i ustavne borbe srednjih slojeva i radništva kao rodno mjesto principa građanstva i političkog identiteta ljudi.

Razdvajanje politike i ekonomije bitno mijenja političku dinamiku liberlanog društva: građanin ne samo da teži ograničavanju arbitrarne vlasti, već traži i političko pravo glasa.Princip građanstva se uvodi kao osobiti egalitarni i korektivni faktor ekonomskih nejednakosti.

4) Politički faktor

Procesi koji ubrzavaju ekspanziju građanstva su procesi proširivanja administrativne moći, teritorijalizacija politike i nadilaženje različitih tipova segmentiranih autonomija principom nacionaliteta.

Savremena politička teorija se suočava sa teškoćama da dođe do jednog minimalnog konsenzusa oko normativnog i analitičkog statusa pojma građanstva iz dva osnovna razloga:

1) Građanstvo pretpostavlja povezanost građana sa političkom zajendicom, a ovi odnosi nisu isti u različitim pravnim i političkim kulturama.

2) Ideal građanstva je uvijek povezan sa idejama i nazorima građana o tome kako bi jednu političku zajednicu trebalo organizovati.

Urlih Projs razvija tipologiju različitih strategija građanstva:

1) Treba praviti razliku između građanstva koje je „dato“ i građanstva koje je „stečeno“. Ova antinomija otkriva na jednom polu „građanstvo kao usud“ (vrsta kvazisvetog članstva u „zajednicama usuda“), a na drugom „građanstvo po izboru“ (forma racionalno-utilitarnog članstva u političkoj zajednici).Ova distinkcija je veoma važna jer otkriva različiti osnov političke obligacije pojedinca prema političkoj zajednici.

2) Treba razlikovati asocijativna i disocijativna svojstva građanstva.Građanstvo stoji u osobitoj vrsti asimetričnog odnosa prema drugim statusima (građanin-negrađanin, građanin-aristokrata, građanin buržuj, građanin-klijent). Asocijativna svojstva otkrivamo u kovanicama građanin-vojnik, ekonomski građanin, akademski građanin, itd.

3) U pojmu građanstva otkriva se i tradicionalna antinomija društvo-država. Dominantno je stanovište da je koncept građanstva upravljen prema državi i da se u njemu, u osnovi, otkriva sadržina formule „sigurnost za lojalnost“ (hobsijanska tradicija).

95

Ova tradicionalna antinomija se osporava u okviru političke teorije postmoderne, za koju poseban značaj ima „argument civilnog društva“, koji se prepoznaje u ideji da je osnovna funkcija principa građanstva da demarkira, a ne da posreduje odnose između pojedinca i države.

4) Sledjeća distinkcija odnosi se na teritorijalno ili simboličko omeđavanje principa građanstva.Teritorijalizacija politike ključno je obilježje savremene države. Ali, simbolička komponenta politike, koja je u osnovi osobiti tip samorazumijevanja same zajednice, često nadilazi ove teritorijalne barijere.

5) Projs smatra da je ključna distinkcija ona koja polazi od toga da li se građanstvo definiše u kategorijama prava ili primordijalnog članstva u političkoj zajednici.Ovo predstavlja i osnovu liberalno-komunitarnog spora u savremenoj političkoj teoriji.Jedan derivat ove opšte antinomije je i ideja o razlikovanju građanstva kao osnove koja služi za promociju ili partikularnih, ili opštih interesa.

6) Projsova tipologija se dovršava razlikom između političkog i nepolitičkog građanstva.

Dvije dominirajuće koncepcije građanstva su:

1) minimalistička, koja je snažno utkana u legalističku tradiciju politike;2) maksimalistička, koja svojim obimom nadilazi značenje građanstva kao forme

političkog identiteta.1) Prva, legalistička škola, pojam građanstva dominantno definiše u kategorijama prava: građanstvo se označava kao fiksirana struktura koja istovremeno definiše individualno članstvo unutar moderne nacionalne države, kao i onu vrstu legalnog statusa kojom se garantuje ključna uloga individue unutar demokratskog političkog i socijalnog života nacije.Bitna odlika ove škole je da se građanstvo definiše pomoću dva osnovna koncepta:

a) konceptom nacionaliteta;b) konceptom prava.

Iako nezaobilazni za definiciju građanstva, ova dva koncepta ipak nisu dovoljna.

Nacionalitet u političkom smislu označava onu vrstu legalnog statusa u kome se otkriva odnos pojedinca i države; ovaj pojam je drugo ime za podvrgavanje individue javnom autoritetu i pravnom poretku zajednice.

Nacionalitet u političkom smislu harmonizuje dvije snažne ideje koje je porodila Francuska buržoaska revolucija – ideju nacije i ideju konstitucionalizma.

Tradicija koja se oslanja na Francusku buržoasku revoluciju pojam „nacionalitet“ definiše u konstitucionalnim principima.

96

Nacionalitet i građanstvo su, po ovoj tradiciji, istoznačni principi: i jedan i drugi pojam označavaju politički identitet ljudi.U ovoj tradiciji, dakle, nacija je „političko tijelo koje je podvrgnuto istim zakonima i predstavljeno od istog zakonodavnog tijela“ (Sjejes).

Moderni konstitucionalni režimi pokazuju da ovi principi ne samo da se razlikuju, već imaju i različite funkcije: dok nacionalitet sadrži pasivnu podređenost individue u odnosu na državu i poredak prava, status građanstva podrazumijeva aktivni status participacije i oblikovanja poretka politike.

2) Maksimalistička stanovišta pojmom građanstva pokrivaju celinu ekonomskih, socijalnih, kulturnih, religijskih, pravnih i političkih statusa koje posjeduje pripadnik jedne zajednice.Ova stanovišta nose jedan naglašeni komunitarni naboj i prepoznaju se u savremenim političkim debatama kao sastavni dio jedne opštije teorije o državi blagostanja.

Brajan Tarnerov koncept „modernog socijalnog građanstva“ pokušava da pojmom građanstva istovremeno obuhvati individualne (legalne) statuse ljudi, uživanje socijalnih prava i institucionalni kontekst demokratije.

Tako, građanstvo je „skup praksi (pravnih, političkih, ekonomskih i kulturnih) koje definišu ličnost kao kompetentnog člana društva i čija je posljedica raspodjela resursa na ličnosti i socijalne grupe“.

3) Umjerena koncepcija otklanja poteškoće izloženih teorija. Ona prihvata liberalnu ideju legalnih statusa (prvenstvo prava) kao polazište u određenju građanstva, ali je nadograđuje nizom dodatnih ideja:

a) Status građanstva je glavna oznaka političkog identiteta ljudi;b) Politički identitet (građanstvo) ima „prvenstvo“ u odnosu na sve druge tipove identiteta;c) Osnovno težište principa građanstva izvodi se iz poretka politike (polity), pojma izvedenog iz anglosaksonske političke kulture, koji nadilazi tradicionalni pojam države i upućuje na uzajamnu interakciju i napetost civilnog društva i političke države, legalnih statusa i političke kulture.

Dejvid Hiter smatra da status građanstva ima značaj samo u onim kontekstima u kojima nepersonalizovana ideja države čini osnovni ideal zajedničkog života.

Osnovno jezgro građanstva čine „građanske spone“ (civic bond) koje građane podjednako povezuju sa drugim sugrađanima i sa „građanskim boljitkom“ (civic virtue) političke zajednice.Dobar građanin je onaj koji podjednako daje najviše što može svojim sugrađanima i svojoj političkoj zajednici.

97

Građanstvo je forma identiteta koja se razlikuje od svih drugih formi identiteta i u odnosu na njih ima osobito prvenstvo.Dva su ključna momenta koji otkrivaju ovo prvenstvo:

1) Uživanje građanskog statusa ključno je za razvoj moralne zrelosti individue. Građanin je onaj koji ima političku slobodu i odgovornost. Moralna autonomija je onaj atribut pomoću koga se građanin razlikuje od drugih statusa.

2) Politički identitet prethodi i prekriva sve druge identitete. Ljudi mogu da dijele različite lojalnosti, ali su svi podjednako građani.

Ista vrsta ideje prepoznaje se i u Volcerovom „argumentu civilnog društva“.Osnovna ideja jeste da aktivno učešće u autonomnom civilnom društvu koje je sastavljeno od mnoštva dobrovoljnih asocijacija, formi individualnih i kolektivnih autonomija, koje se razlikuju od države, predstavlja superiornu formu u odnosu na građanstvo koje je usmjereno ka državi.

Majkl Volcer smatra da moderna demokratska društva moraju podjednako odgovarati i na imperative civilnog društva i političke države; ključna slabost političkih strategija u savremenim političkim sistemima jeste „odsustvo nužnog pluralizma civilnog društva“.Bitno obilježje civilnog društva kao osobite „zajednice zajednica“ jeste da se ova strategija ne oblikuje kao posebna strategija u odnosu na ostale dominantne političke strategije. Domašaj civilnog društva uvijek je korektivan i komplementaran.

Ono gdje argumentacija koja dolazi iz polja civilnog društva ima osobitu vrijednost su opomene da imperativi političke države zakonito „potiskuju civilno društvo“ i da dobro uređen demokratski poredak pretpostavlja neku vrstu fluidnog odnosa između građana i političke zajednice koji bi ostavio dovoljno prostora za otpor građana nekontrolisanim i arbitrarnim akcijama države (građanska neposlušnost), ali koji bi istovremeno i omogućio da se građanskim i participativnim akcijama da mnogo ličniji doprinos građana unutar poretka politike.

Koncept građanstva ima značenje koje je mnogo šire od pojma „nacionaliteta“.Građanstvo kao forma članstva koje je usmjereno prema poretku politike ima prvenstvo u odnosu na sve druge tipove identiteta.

Građansko-republikanski ideal građanstva u svom minimalnom značenju definiše status građanstva kao skup pravila i procedura koje definišu individuu kao kompetentnog člana poretka politike.

U svom osnovnom značenju poredak politike ne prekriva samo poredak „političke države“ u najužem značenju ovog pojma, već podjednako i poredak „civilnog društva“ .Dakle, ovako razumijevan poredak politike ne prekriva samo vertikalne odnose nejednakosti i nepristrasna pravila izbora građana (proceduralizam), već i osobito polje horizontalne jednakosti u kojoj građani kao slobodni akteri oblikuju jednu minimalnu koncepciju „opšteg dobra“ unutar polja javne političke kulture.

98

44. Politička dinamika građanstva – Grčka i Rim

Atinski „polis“ i rimski „cives“ su simboličke figure „prvog“ ili „visokog“ građanstva.Istorijski, ovaj princip je povezan sa razvojem grada države u klasičnom svijetu Atine i Rima.

Građanstvo je ona vrsta klasičnog ideala koji čini jednu od onih vrijednosti na kojoj počiva moderna civilizacija. Oblikovano je na temeljima političke kulture grčko-rimskog modela grada-države. Ovaj princip danas usvajaju i ona društva koja počivaju na drugoj vrsti političkog nasleđa. Malo je političkih ideja i ideala u kojima se tako skladno harmonizuju vrijednosti starog i novog.

Građanin (grč. polites, a lat. cives) označava člana atinskog polisa ili rimske res publike.Polis je zajednica građana, ili građansko društvo.Politeia je oznaka za prava građanina, građanski status, ali isto tako i ustav države u skladu sa kojim građani žive. Građanski život je oznaka za život u slobodi, a građanin je onaj ko može da obavlja javne poslove. Treća knjiga Aristotelove „Politike“ prva je razvijena teorija o građanstvu.

99

Građanin je, po Aristotelu, onaj koji vlada i nad kojim se vlada. Ono što čini građanina je njegova sposobnost da vlada, a to znači da je vladavina moguća samo kad jedan (jednaki) vlada nad isto tako jednakim čovjekom (građaninom).Građani se međusobno udružuju u „zajednicu zajednica“ (državu) u donošenju odluka, tako da svako ko odlučuje uvažava autoritet drugih sugrađana, a svi skupa udruženi su u pokoravanju donijetim odlukama („zakonima“).

Međutim, Aristotelov naglasak na jednakosti zahtijeva posebno obrazloženje. Jednakost je, po Aristotelu, svojstvo za koje su samo neki sposobni. Uslovi koje pojedinac treba da zadovolji da bi postao građanin veoma su strogi: mora biti muškarac kome se zna loza, mora biti ratnik i vlasnik robova i ne smije se baviti fizičkim poslovima.

Ova mogućnost jednakog učešća u političkom životu zajednice (građanstvo) sadržavala je tri vrste jednakosti:

1) jednakost svih pred zakonom (isonomia);2) jednaka nadnica svima koji učestvuju u radu javnih ustanova (isotimia);3) jednaka mogućnost govora (isagoria).

Grčki pojam građanstva nas vodi ka središnjem pojmu grčke političke filozofije – pojmu slobode. Poput pojma građanstva, i antički pojam slobode se razlikuje od modernog pojma.Kako to pokazuje Gizo, u starih Grka, kasnije i kod Rimljana, pa i u ranim feudalnim državama, pojam slobode se izjednačava sa pojmom građanstva. Oni nisu poznavali ideal slobode-autonomije, koji će u evropsku političku kulturu unijeti tek varvarska osvajanja.

Benžamen Konstan, u svom čuvenom predavanju „Poređenje antičke i moderne slobode“ kaže da se antička sloboda sastojala u aktivnoj i konstantnoj participaciji u kolektivnoj moći, dok se moderna sloboda sastoji u mirnom uživanju u privatnoj nezavisnosti. U antici je cilj bio jednaka distribucija moći među građanima iste domovine; to su oni nazivali slobodom. Za antički svijet individua koja je bila suverena, to je uvijek bila u javnim odnosima. Grci ne poznaju ideju individualne slobode; u privatnim odnosima antički čovjek je rob.Oni za koje se vjerovalo da narušavaju običajna i politička pravila grada bili su protjerivani iz grada. Ova ustanova se nazivala ostrakizam i označavala je neku vrstu gubitka građanstva. To je bila jedna od najsurovijih kazni koja se mogla izreći u to vrijeme, jer je gubitak građanstva značio i gubitak samog statusa čovjeka.Ostrakizam počiva na pretpostavci o potpunoj vlasti političke zajednice nad pojedincem. Ona je naročito bila praktikovana u ohlokratskim režimima. Ustanova ostrakizma bila je uvedena da ograniči ambicije tiranskih vođa da preuzmu vlast.

U osnovi grčkog ideala građanstva postojao je jedan osobiti vid praktikovanja kolektivnog suvereniteta političke zajednice. On se izražavao u raspravljanju na javnim

100

skupovima o najvažnijim pitanjima zajednice, glasanju o zakonima polisa, izboru magistrata, ispitivanju njegovog rada, itd.Sve ovo ukazuje na potpunu suverenost građana antičkog polisa u javnim poslovima.

Istorija atinskog građanstva počinje sa Solonom i njegovim političkim reformama (podjela grašana na četiri klase), kojima je harmonizovao političke borbe bogatih i siromašnih. Cilj njegovih reformi bila je eunomia (dobar poredak), koji u osnovi znači odgovarajuću distribuciju bogatstva, moći i drugih dobara.

Drugi važan momenat u razvoju atinskog građanstva su Klistenove reforme, kojima je ukinut tribalni sistem, koje je davao veliku ulogu aristokratiji u javnom životu. Građani su bili podijeljeni u deme, glasalo se kuglicama, a prošireni Savjet vladao je gradom zajedno sa Skupštinom građana.

U političkoj istoriji Rima princip građanstva se rađa u republikanskoj tradiciji. Ranu fazu ove tradicije karakteriše čvrsta podjela na klasu patricija i klasu plebejaca.Patriciji su klasa zemljoposjednika koji imaju dominantnu političku ulogu i zaposijedaju glavne funkcije u vojsci.Plebejci uglavnom nemaju nikakvu ulogu u političkom životu.Ova podjela se učvrstila tako da se ralativno jasno uspostavila razlika između niže klase (homiliores) i više klase (honestiores). Status građanstva pripada samo višoj klasi i samo ona ima pravo da obavlja javne dužnosti u okviru države.

Rimsko pravo razlikuje tri osnovna statusa kojima se uređuje položaj čovjeka u društvu:

1) status libertatis – svi ljudi se dijele na slobodne ljude i na robove;2) status civitatis – jedni su rimski građani, a drugi nisu;3) status familias – ova vrsta statusa je uslov građanskog statusa.

Prvi nagovještaj proširenaj statusa građanstva došao je 387. p.n.e. kada je Servius Tulius, nakon upada Gala, uveo plebs u vojsku u njegove pripadnike nije više tretirao kao inferiorne rimske građane.

U ovom procesu proširivanja i univerzalizacije prava poseban značaj imao je „socijalni rat“ (91.-88. p.n.e.), kada je buknuo ustanak italijanskih gradova jer im je bilo zabranjeno da glasaju za rimske magistrate. Ustanak je ugušen, ali je njegov politički rezultat bio proširivanje građanskog statusa.

Tek će Constitutio Antoniana (212. n.e.) učiniti u Rimu sve slobodne ljude građanima.

Princip građanstva je garantovao, na prvom mjestu, ličnu slobodu. Ali, ovaj status je nosio u sebi i čitav niz privilegija javne i privatne prirode:

101

1) Ius connubi je regulisao pravo na sklapanje braka, ali i prava oca familije u odnosu na ženu, djecu i svojinu.

2) Ius commercium je davao građanima prava u ekonomskim poslovima, ali je sadržavao i jednu protektivnu privilegiju – nosilac ovog prava nije mogao biti osuđen na smrt.

3) Ius suffragium je sadržavao politička i javna prava u najužem značenju – prava da se biraju magistrati i da se bude magistrat.

Teorijska polazišta rimske teorije o građanstvu sadržana su u radovima Polibija, Cicerona, Seneke i Marka Aurelija.

45. Politička dinamika ideje građanstva – mediteranski gradovi

Maks Veber smatra da je ustanova građanstva ustanova zapadne političke kulture. Građanstvo je usko povezano sa razvojem zapadnjačkog tipa grada, a njegovu osnovnu matricu čini korporativno jedinstvo gradskih trgovaca; to je ono što zapadne gradove razlikuje od orijentalnih, koji su bili naglasito religijske i klanovske asocijacije.Zapadni gardovi čine jednu vrsti sekularnih zajednica, a korporativno jedinstvo grada se zasniva na asocijaciji autonomnih individua; to je u osnovi korporacija (asocijacija) građana koji su se usaglasili oko zakona kojima se potčinjavaju.Članstvo u korporacijama i lojalnost prema gradu čine posebnu vrstu društvene povezanosti koja se ne izvodi iz askriptivnog i prirodnog statusa, već je to osobita vrsta socijalno-političkog statusa. Grad je rodno mjesto građanstva. U gotovo svim evropskim jezicima pojam građanin se izvodi iz riječi grad.

Ovu opštu šemu o razvoju građanstva upotpunjuje „posebna istorija“ slobodnih gradova mediteranskog basena – Venecije, Peruđe, Bolonje, Firence, Dubrovnika,...Njihova istorija otkriva dva uzajamno komplementarna procesa:

102

1) oblikovanje i jačanje građanske osnove identiteta;2) jurističko uređivanje građanskog statusa.

U 12. i 13. vijeku došlo je do snažnog razvoja novog građanskog duha. Ključne figure ovog razvoja bile su zanatlije i trgovci.Vita activa postala je obrazac građanskog života, a pažljivo harmonizovanje javnih vrlina, blagostanje zajednice i odbrana od buđenja „malih i velikih tirana“ pratila je život ovih gradova. Vlast se davala na kratak rok, od godinu dana da bi se onemogućila korupcija i stvaranje monopola.Obaveze građana, civilne i vojne, uredno su vođene u javnim knjigama. Najvažnije među javnim obavezama bile su služenje vojske i plaćanje poreza.

Status građanina nije se sticao lako i bilo je potrebno ispuniti vrlo stroge uslove (tako su dva građanina Firence čekala 45 godina da im se prizna status građanina).Snaga građanskog identiteta i lojalnost ojačavana je zajedničkim i konstruktivnim radom cijele zajednice (izgradnja gradskih zidina, crkava, katedrala...).Duh lojalnosti i identifikacije ojačavan je javnim svečanostima, političkim simbolima, insignijama grada i sl.

Kako je religija bila važan činilac unifikacije zajednice (svaki grad ima svog sveca zaštitnika), njegovala se osmoza religijskih i političkih ceremonija (tako je u Veneciji u 16. vijeku čak 86 dana godišnje bilo posvećeno gradskim svečanostima).

Javne spektakle i svečanosti pratio je osobiti jezik i etika građanskog patriotizma.

Zasigurno najznačajniji izvor za rekonstituciju koncepta građanstva u mediteranskim gradovima čini consilia – skup sudskih presuda koje se odnose na regulisanje građanskog statusa.

Lojalnost prema gradu je bila tako snažna da jedan od najpoznatijih pravnika tog doba govori o „ropskoj odanosti građana prema gradu“. Volja građana je potpuno prekrivena interesima grada.

Uslovi za sticanje statusa građanina bili su vrlo strogi. Uglavnom, opšti uslov je bio da je neophodan desetogodišnji boravak da bi se stekao ovaj status.

Bartolus, poznati jurista tog vremena, napravio je podjelu građanskih statusa jer je smatrao da se pojam „cives“ upotrebljava preširoko i neprecizno. U mediteranskim gradovima razaznaje tri građanska statusa:

1) municeps – njime se označavaju stanovnici grada; to je jedan skromniji građanski status i odnosi se na siromašniji dio gradskog stanovništva; ovaj status naglašava terete i odgovornosti građana;

103

2) cives – građanin koji ima ovaj status ne mora biti stalno prisutan u gradu kao u prvom slučaju, što znači da može povremeno i da ne obavlja svoje građanske dužnosti;

3) incola – ovim statusom se označava slabija veza između građana i grada; građanin sa ovim statusom je slobodan da se seli iz jednog grada u drugi, a da bi uživao građanski status dovoljno je da mu je sva imovina u gradu.

Pored ova tri ključna statusa postoje i dva supsidijerna:

1) subditus – ovim statusom označava se status građanina i pojam je blizak pojmu cives;

2) habitatur – ovaj status je oznaka za status stanovnika grada; on ne uključuje nužno i građanski status.

46. Politička dinamika ideje građanstva – moderno građanstvo

Republikanska tradicija srednjevjekovnih gradova još uvijek je pod snažnim uticajem formule societas civilis sive civitas. Ona u leguri građanina još uvijek sažima privatno-pravna i javna obilježja.Tek će Boden jasno naglasiti razliku između javnog i privatnog u statusu građanina.

Boden u ideji poretka nastoji da sačuva ravnotežu između privatnih i javnih prava. Poredak vidi kao neku vrstu koegzistencije društva i države. Građanstvo označava kao kao obilježje poretka.

No, nije za Bodena princip građanstva taj koji ima konstitutivni značaj za poredak. Princip suvereniteta konstituiše sam politički poredak, a prihvatanje suvereniteta definiše i samo građanstvo.Princip suvereniteta ima snažno i ekspanzivno svojstvo. On razara tradicionalnu formulu societas civilis sive civitas.

104

Svojstvo građanina je bitna odrednica suverene vlasti. Međutim, tradicionalni pojam cives više ne može da odgovori raspolućenoj prirodi poretka u kome se vlast vladara (koji postaje suveren) odvaja od društva, koje se privatizira pod državno-teritorijalnom upravom.

Boden na ovu raspolućenost odgovara tako što smatra da građanina kao člana suverene političke zajednice valja razlikovati od onog statusa koji on ima kao član grada.Član grada je burgeois, a njegov status je doređen ukupnošću njegovih privatno-pravnih ovlašćenja.Citoyen je oznaka člana suverene države. Građanin kao oznaka suvereniteta ima izrazito politička svojstva.Ova Bodenova distinkcija građanin-buržuj važno je obilježje cijele francuske tradicije.

Za Rusoa princip građanstva ima konstitutivni značaj za uspostavljanje političkog poretka; postojanje suvereniteta zavisi od samog principa građanstva. Politički poredak je kod Rusoa pred osobitim imperativom samoreprodukcije.Dok Boden označava građanstvo samo kao jednu osobinu države, kojom se prava država razlikuje od tiranske, kod Rusoa građanstvo postaje kvalitet koji je uslov samog legitimacijskog principa.Rusoov ideal građanstva se može sažeti u iskazu: „Dobro je za zajednicu da odnosi između građana budu što je moguće slabiji, a odnosi između građana i države budu što je moguće jači“. Patriotizam je za Rusoa „najveća i najčudesnija vrlina“.

Hana Arent zapaža da Rusoova „opšta volja“ pretpostavlja pretvaranje mnoštva u jednu ličnost. Iako Ruso svoju teoriju označava u pojmovima društvenog ugovora, Arentova smatra da je stvarni naglasak njegove teorije na ideji suvereniteta. Zajednica građana (societas civilis) konstituiše se kao političko tijelo (civitas).

Kant građanina označava kao politički emancipiranog člana „političkog staleža“. On pravi razliku između statusa podanika (civicus) i statusa građanina (civis).Civicus je onaj čiji se odnos prema državi izražava samo u skupu političkih obaveza i bespogovornoj lojalnosti, a civis je onaj koji može i da participira u vlasti (kao učesnik i nosilac vlasti – građanin).

Status građanina Kant označava sa tri osnovna svojstva:

1) građani su svi oni koji imaju pravo glasa;2) građani su oni koji imaju određena prirodna svojstva (da nisu žene, djeca,

maloumni, itd.);3) građani su samo oni koji raspolažu određenom svojinom.

Hegel smatra da su privatne ličnosti čiji su interesi utopljeni u ciljeve države građani.

Rana republikanska tradicija asocijacija je u temelju one ideje o civilnom društvu koja je nosila najsnažniji emancipacijski naboj u procesu konstitucije moderne države.

105

Njenu teorijsku osnovu čini „popularna filozofija“ škotskih prosvetitelja, posebno radovi Adama Fergusona i Adama Milara.Polazno stanovište ove škole je da građanski zakoni i političke ustanove jednog društva zavise od „stanja civilnog društva“.

Adam Ferguson iu svom radu „Eseji o istoriji civilnog društva“ smatra da se proces civiliziranja obavlja sredstvima vlade, vladavinom prava i snagom militarnog faktora. Svi ovi faktori vode jačanju centralizacije političke moći, što zakonito rađa korupciju „javnog duha“ i politički despotizam.Brana ovim tendencijama je oblikovanje i jačanje civilnog društva.Dobro uređeni poredak počiva na ravnoteži između centralizirane vlasti i civilnog društva, a osobita samosvojnost i paralelizam ovih poredaka i „načina života“ znak je ovakve ravnoteže.

Međutim, Ferguson strahuje da poredak „centralizirane države“ zakonito umrtvljuje i korumpira javni duh, ugrožavajući javne i građanske slobode koje su u temelju građanskog društva.Lijek protiv ovih rđavih osobina politike leži u razvijanju asocijativnih moći društva i građanskih veza.Ferguson posebno naglašava snagu javnog prosvećivanja siromašnih i neobrazovanih.

Uticaj škotske popularne filozofije na njemačku teoriju o civilnom društvu i građanstvu je bio vrlo veliki.Po njemačkoj koncepciji civilnog društva građanin je svaki pojedinac koji napušta prostor familije i ulazi u javnu arenu.

Karl Marks će u „Njemačkoj ideologiji“ civilno društvo označiti kao „stvarni teatar istorije“, a državu kao epifenomen mnogo bazičnijih odnosa. On smatra da je građanin u liberalnom društvu samo jedan apstraktan subjekt koji prikriva stvarne sukobe u bazičnim strukturama društva.Zbog toga će Marks u spisu „O jevrejskom pitanju“ označiti političku emancipaciju kao parcijalnu i ograničenu; bez stvarne reorganizacije društva, prije svega sfere ekonomskih odnosa, nije moguće postići ni socijalnu emancipaciju.

106

47. Maršalova teorija građanstva

Maršalov rad „Klasa, građanstvo i društveni razvoj“ se s pravom označava kao najuticajnije štivo posleratne ortodoksije u teoriji građanstva.

Maršalova teorija građanstva oblikuje se pod snažnim uticajem Džemsa Mila i Džona Stjuarta Mila i može se označiti, u najopštijem smislu, kao socijalna verzija individualističkih ideja engleskog liberalizma.Maršal zapaža da liberalna politička teorija ima velike poteškoće kako da harmonizuje principe socijalne nejednakosti sa principima individualnih, bazičnih sloboda. Maršalova interpretacija je značajna jer uvodi u analizu pojam građanstva, koji bitno ne remeti građevinu dobro uređenog liberalnog poretka.Maršal pokazuje da princip građanstva ne samo da stabilizuje ovaj poredak, već ga podjednako i ograničava. Uvođenjem u raspravu koncepta građanstva, Maršal nudi normativni okvir za pomirenje protivrječnih imperativa ekonomske nejednakosti (koja je utemeljena u kapitalističkom tržištu i privatnoj svojini) i političke jednakosti.

107

Maršal analizira princip građanstva kao proces ekspanzije građanskih prava i dužnosti povezanih sa procesom kapitalističke modernizacije i razvoja.

Princip građanstva je jedan univerzalni status svih punopravnih članova zajednice; svi koji posjeduju ovaj status su jednaki sa obzirom na prava i dužnosti sa kojima je ovaj status povezan.

Vidi se da Maršalova odrednica principa građanstva sadrži tri osnovna elementa – građanstvo je istovremeno „skup prava“, „poseban i zaseban status“ i osobita „forma identiteta“.

Za Maršala je građanstvo istovremeno i skup prava i status. Status upućuje na činjenicu da određena normativna očekivanja postoje u određenoj grupi. Normativna očekivanja znače ne samo očekivanja odgovarajućeg ponašanja onih koji takav status imaju, već i onih koji takav status nemaju.Status građanstva je uvijek povezan sa određenim pravima koje individua ima (civilna, politička, socijalna).No, građanstvo nije samo osobita vrsta statusa povezana sa skupom određenih prava i obligacija. Građanstvo je i „forma identiteta“ – ona je izraz članstva individue u okviru određene političke zajednice.

Maršal označava građanstvo kao jednu formu „zajedničkog identiteta“, sa osnovnom funkcijom da se unutar određene političke zajednice integrišu one grupe koje su na periferiji tog društva i koje moraju biti faktor rastakanja nacionalnog jedinstva. Jedan od osnovnih Maršalovih podsticaja da se bavi problemom građanstva upravo je problem integracije radničke klase u britansko društvo.Nedostatak obrazovanja i nejednaka distribucija ekonomskih resursa isključuje radničku klasu iz zajedničke kulture koja bi, smatra Maršal, trebala biti zajednička posesija i nasleđe.Kada je princip građanstva potpuno razvijen, odnosno kad sadrži cjelinu civilnih, političkih i socijalnih prava, tada on sadrži i ideju socijalne pravde: svako uživa određena ovlašćenja i pogodnosti koje su ne samo nezavisne od rezultata distribucije koju proizvodi tržišna ekonomija, već mogu sa njom biti i u konfliktu.

Međutim, Maršalova konstrukcija građanstva kao „forme identiteta“ zapada u poteškoće kada je podrovana ideja zajedničkog nasleđa i zajedničke kulture. To je stanje pluralizma identiteta.Dakle, ako nema ili ne može oblikovati „zajedničko nasleđe“ ili „način života“ u odnosu na koje se prava građanina mogu definisati, postavlja se pitanje kako je uopšte moguće dosegnuti koncepciju socijalne pravde.

Druga osnovna Maršalova ideja tiče se geneze i tipova građanstva. Maršalova analiza počiva na tezi da se status građanstva u modernom političkom društvu širi postupno i da se osvaja stopu po stopu.

108

Negativa sloboda i protektivna prava (civilno građanstvo) nadograđuju se demokratskim pravima (političko građanstvo), a ova dva tipa građanstva se dovršavaju u skupu socijalnih prava (socijalno građanstvo).Socijalno građanstvo čini, smatra Maršal, kraj istorije građanstva.

1) Civilno građanstvo se oblikuje tokom 18. vijeka. Njegovu osnovu čine civilna prava i garantovanje pravno-jednakog statusa građana.Nepristrasno sudstvo i vladavina prava čine pravno-političku ekspresiju civilnog građanstva. Civilna prava čine jednu formu ostvarenja protektivnih prava, a osnovu ovog početnog tipa građanstva čine pravo na slobodu govora, pravo na pošten postupak pred sudovima i jednaka mogućnost svih da se oslone na institucije sistema, posebno na sud.

Glavna ustanova koja je direktno povezana sa civilnim pravima je pravično sudovanje.

2) Političko građanstvo nastaje kao rezultat socijalnih, političkih i ustavnih borbi 19. vijeka. Osnovu ovog tipa građanstva čini osvajanje izbornih prava i širi pristup ključnim političkim ustanovama, prije svega parlamentu.Ono je rezultat borbe radničke klase i srednjih slojeva za političku jednakost.Dok su civilna prava u odnosu na državu igrala, u moralnom smislu – ulogu garanta minimuma slobode, jednakosti i sigurnosti, u ekonomskom – omogućavala izgradnju kompetitivno-ugovornog društva, a u političkom – jasno označavala gdje je lokus moći, tek će razvoj političkih prava stvoriti pretpostavke za jedan demokratski poredak.Za Maršala politički element podrazumijeva pravo građanina na participaciju u političkoj moći.

Korespondirajuće ustanove su parlament i ustanova lokalne demokratije.

3) Završno poglavlje istorije građanstva Maršal identifikuje u socijalnim pravima. Pod socijalnim pravima podrazumijeva se pravo na blagostanje i sigurnost. To je pravo građana da potpuno učestvuju u socijalnom nasleđu i da žive u skladu sa standardima koji su dominantni u okviru jednog društva.

Najbliže ustanove ovom sistemu su obrazovni sistem i socijalne službe.

Maršal naglašava tri bitna svojstva principa građanstva:

1) evolucionizam – razvojnost od nižih ka proširenim tipovima građanstva;2) egalitarizam – građanstvo je princip jednakosti;3) integrativnost – građanstvo sadrži element učešća u zajedničkom nasleđu

zajednice.

Civilna prava, smatra Maršal, nužan su i neophodan uslov za razvoj tržišne ekonomije, ugovora i vladavinu prava.

109

Politička prava, za razliku od civilnih, potencijalna su opasnost za kapitalizam; skup socijalnih prava pokazuje da su kapitalizam i građanstvo u stalnom ratu.Socijalna prava su rezultat radničke i sindikalne borbe i u njima se izražava zahtjev radničke klase da radnici kao građani imaju određena prava.

U temelju Maršalove argumentacije je teza da je glavna funkcija socijalnog građanstva da reducira određene društvene nejednakosti, posebno one koje su vezane za tržište. Princip građanstva ne dokida kapitalistički sistem, već ga samo modifikuje.Ovi protivrječni imperativi građanstva sažimaju se u osobitoj leguri koju Maršal označava pojmom „neusklađenog društva“ (hyphenated society).Ideja neusklađenog društva nudi za raspravu tripartitni model sastavljen od demokratije, blagostanja i kapitalizma.

48. Kritika Maršalove teorije građanstva

Entoni Gidens u svom radu „Nacionalna država i nasilje“ posebno kritikuje Maršalov evolucionizam. On smatra da Maršal razmatra proces utemeljenja i razvoja građanstva kao prirodni proces evolucije.Osvajanje građanstva je za Maršala jedan nezaustavljiv proces – tri aspekta građanstva razvijaju se na različitim tačkama u poslednja tri vijeka, a svaki tip služi kao platforma za uspostavljanje drugog (linearna šema).Glavna slabost ove koncepcije je što Maršal nedovoljno uvažava dinamiku socijalnih i političkih borbi. I u Britaniji i u drugim političkim društvima malo šta se postiglo pomoću države i bez konflikata; ne samo da je psotojala borba između građanstva i klasa, već i borba za osvajanje samih građanskih prava.

110

Mada su, smatra Gidens, civilna prava prethodila političkim pravima, a politička ekonomskim, ipak su neke vrste civilnih prava usvojene tek u 20. vijeku, dok su druga značajno narušena i poništena.

Druga Gidensova kritička nota odnosi se na Maršalovu tipologiju prava i tipologiju statusa građanstva.Gidens skup civilnih i političkih prava tretira kao „jedinstvenu leguru“, izvodeći ih iz procesa deflacije moći (procesa koji strukturnom promjenom odnosa vladara i podanika bitno mijenja sam tip reprodukcije političke moći).Isto tako, Gidens umjesto difuznog termina socijalna prava upotrebljava manje zahtjevan pojam ekonomska prava. Ona se odnose na pravo svakog građanina da unutar države uživa određeni standard života, ekonomskog blagostanja i sigurnosti.

Treća vrsta kritike odnosi se na to što Maršal daje isti normativni status civilnim i socijalnim pravima. Gidens smatra da civilna prava i ustanove koje ih prate teže da afirmišu socijalnu i političku dominaciju privatne svojine (socijalna prava su potencijalni izazov kapitalizmu).Sažeto, ekonomska građanska prava ne mogu biti posmatrana kao prosto proširenje civilnih i političkih prava.

Sledjeća Gidensova kritika odnosi se na to što Maršal nije dovoljno uvažavao značaj vojnog faktora u procesima osvajanja građanstva, a posebno u procesu osvajanja socijalnih prava.

Ove Gidensove kritike su prenaglašene. No, iako je Gidensova kritika mahom nerealistična, postoje bar tri ograničenosti Maršalove šeme:

1) Prvo ograničenje se odnosi na teoriju države u Maršalovoj teorijskoj šemi. Svaka teorija građanstva manje ili više je povezana sa odgovarajućom teorijom države. Ovaj aspekt Maršalove teorije ostao je najmanje razvijen.

2) Drugo ograničenje se odnosi na odsustvo jedne razvijenije ekonomske sociologije, koja bi podjednako razjasnila utemeljenost socijalne države i redistributivne mehanizme pomoću kojih se socijalne provizije raspodjeljuju.

3) Još jedan važan momenat je što Maršal analizira proces osvajanja građanstva kao rezultat socijalnih i političkih borbi, ali ne uočava da je upravo skup socijalnih prava bio rezultat dubokih socijalnih i političkih napetosti koje su bile praćene nasiljem i radikalnim zahtjevima. Ovi politički procesi su upravo državu stavljali u središte ovih borbi i davali joj funkciju glavnog stabilizatora socijalnog sistema.

Dodatna teškoća Maršalove teorije je potpuno odsustvo odgovora na kritiku države blagostanja, koja dolazi iz polja neokonzervativne (neoliberalne) strategije.

Klaus Ofe smatra da je Maršalova šema neprimjerena fazi dezorganizovanog kapitalizma i savremene liberalno-demokratske države blagostanja.

111

U modernoj državi, smatra Ofe, građani su na tri osnovna načina upućeni na državu: oni su istovremeno participanti, podanici i klijenti.U svom prvom svojstvu (participanti), građani su na kolektivan način izvorište političke vlasti – oni su njeni kreatori.U svom drugom svojstvu (podanici), građani su, s jedne strane, izloženi djelovanju državne sile i represije, ali su istovremeno, oblikovanjem autonomnog polja civilnog društva, i glavni korektivni faktor vlasti. U ulozi klijenata građani zavise od službi i pogodnosti koje im država obezbjeđuje.

Ova tri ključna elementa građanstva imaju svoje ideološko ishodište u političkim teorijama liberalizma, demokratije i socijalne države.Tu Ofe uglavnom slijedi ključne motive Maršalove evolucionističke teorije.Sažeto, liberalna solucija (pravna država) prethodi demokratiji (demokratska država), a ova prethodi intervencionističkoj državi blagostanja (građanska sigurnost).

Međutim, ključni problem koji Ofe uvodi u analizu je problem „stabiliteta i vitaliteta političkog sistema“.Reprodukcija političke moći, smatra Ofe, u direktnoj je vezi sa uzajamnim odnosom „tri institucionalne komponente građanstva“.

Ofe identifikuje dva ekstremna slučaja ove interakcije:

1) različite institucionalne komponente građanstva su u harmoniji i međusobno konvergiraju;

2) različite institucionlane komponente su međusobno inkopatibilne.

Ovaj drugi slučaj je moguće razložiti na tri osnovna podsistema:

1) odnos između liberalne i demokratske komponente građanstva;2) odnos između liberalne i klijentelističke komponente;3) odnos između demokratske komponente i komponente države blagostanja.

Odnos između demokratije i države blagostanja uglavnom nije problematičan – politička demokratija predstavlja moćno sredstvo za podsticanje političkih elita i vladajućih grupa da prihvate aranžmane države blagostanja.Dva su ključna razloga koja ojačavaju ovu vezu:

1) model racionalne kolektivne akcije kroz demokratsku politiku;2) model samostabiliziranja i samoojačavanja institucionalne dinamike države

blagostanja.

Obije ove pretpostavke upućuju racionalne aktere u demokratiji da prihvate ustanove države blagostanja, a jednom kada se ove ustanove utemelje, one postaju imune na promjene.

112

Ključna napetost koju Ofe analizira odnosi se na odnos između liberalne i klijentelističke komponente građanstva. Ova napetost je ključna tačka neokonzervativnog diskursa.Komponenta blagostanja i socijalnih provizija u modernoj državi predstavlja teški balast za tržišnu ekonomiju i njenu efikasnost. Ona dugoročno umanjuje inicijativnost i preduzimljivost ljudi, nagrizajući i osnovu same autonomije (slobode). Ovo je klasični argument (Nozik, Hajek i dr.).Ovaj argument je u velikoj mjeri redefinisan u savremenoj neokonzervativnoj strategiji. Štete koje su rezultat neusklađenosti liberalnog i socijalnog supstrata nisu prvenstveno ekonomske, već moralne naravi. Drugim riječima, fiskalna kriza i ekonomska neefikasnost države blagostanja posredovana je moralnom krizom.Ova „strukturna demoralizacija“ socijalnog građanstva (klijentelističkog) prevazilazi se osobitom strategijom „remoralizacije“ postliberalne države blagostanja, koja pretpostavlja ustanovljavanje građanskih obaveza onima koji su primaoci i korisnici državnih provizija.U ovoj strategiji otkriva se jedan autoritarni i autoritarno-paternalistički naboj.

49. Strategije osvajanja građanstva

Maršalova teorijska šema podstakla je ekspanziju niza konkurentnih strategija osvajanja građanstva.

Jednu takvu strategiju izlaže Majkl Man u svom djelu „Strategije vladajuće klase i građanstvo“.Manova studija sastoji se od dva relativno posebna dijela:

1) kritika Maršalove teorije;2) analiza osnovnih strategija osvajanja građanstva.

113

Kritika Maršalove teorije slijedi uglavnom motive Gidensove kritike. No, pored kritike evolucionizma, drugi prigovor se odnosi na etnocentričnost Maršalove šeme. Ukratko, Maršalova šema se zasniva na engleskom socijalnom i političkom iskustvu; ona ne korespondira sa socijalnom i političkom dinamikom drugih zemalja.

Ključni element Manove studije odnosi se na identifikovanje osnovnih strategija osvajanja građanstva.Među strategijama Man označava kao osnovne: liberalnu, reformističku, fašističku i autoritarno-monarhističku.

Man analizira osnovne strategije osvajanja građanstva unutar ključnih političkih formacija (za Evropu to su apsolutna monarhija i ustavni režimi) podjednako u odnosu na zahtjeve radničke klase i na zahtjeve buržoazije.Manova teorije doprinijela je razumijevanju istorijskog procesa oblikovanja građanstva.Englesko iskustvo glavni je obrazac liberalne strategije u utemeljenju građanstva.Bitna oznaka ovog obrasca je da država zadržava dominantno liberalni karakter, a radnička klasa se uspješno inkorporiše u sistem kroz različite mehanizme države blagostanja.Međutim, pod uticajem klasne borbe i uloge sindikata, liberalna strategija se postepeno transformiše u reformističku.

U Francuskoj je rađanje građanstva uslovljeno prirodom političkih borbi sa monarhijskom vlašću.Bitna karakteristika ove strategije je da ona ne narušava leguru apsolutističkog nasleđa.

Autoritarne strategije osvajanja građanstva demonstrirane su u fašističkoj Njemačkoj i Sovjetskom Savezu. Obije formacije otkrivaju formu „negativnog uključivanja , u prvom slučaju buržoazije, a u drugom slučaju radničke klase.

U analizi procesa osvajanja građanstva Barington Mur smatra da je destrukcija tradicionalnog seljačkog društva bio jedan od ključnih faktora u procesu obrazovanja i razvoja buržoaske demokratije i građanstva, jer se u tim procesima eliminisao široki rezervoar konzervativnih i reakcionarnih sila. Geren Theborn naglašava posebnu ulogu radničke klase u procesu osvajanja prava. On navodi tri vrste argumenata:

1) pritisak radničke klase nikada nije direktno proizvodio proširivanje statusa građanstva i uvijek je bio praćen otporom buržoazije na reforme;

2) snaga radničkih pokreta nikada nije bila takva da osvoji demokratiju za sebe;3) rezultati socijalnih i političkih borbi oko građanstva uvijek su zavisili i od šireg

socijalnog i političkog konteksta.

Brajan Tarner je u svojem djelu „Okosnica teorije građanstva“ razvio slojevitu koncepciju o osnovama utemeljenja modernog građanstva i osnovnim tipovima građanstva.

114

Tarner kritikuje Maršala da je potcijenio značaj države u procesu konstitucije građanstva, a Manovoj šemi o „strategijama osvajanja građanstva“ prigovara da je prenaglasila značaj države u ovim procesima. I Maršalu i Manu se prigovara da su potpuno zanemarili uticaj etniciteta i nacionaliteta, kao i uticaj hrišćanstva.

Tarner izdvaja dva momenta u razumijevanju uzajamnih odnosa hrišćanstva i građanstva:

1) prvi se odnosi na strukturiranje odnosa javno/privatno;2) drugi odgovara na pitanje kako se negativno vrednovanje političkog u

hrišćanstvu odrazilo na ograničavanje individue u procesima i ekspanziji aktivnog političkog građanstva.

Ova Tarnerova interpretacija je važna, ali nedovoljna, je nije uočila značaj protestantizma, koji se može označiti kao ishodište one liberalne tradicije koja je na imperativ pluralizma i različitosti odgovorila religijskom i političkom tolerancijom.Ipak, Tarner je dobro uočio slabost Manove koncepcije u prenaglašenom uticaju dražave na građanstvo, koje se kod Mana određuje na pasivan način i označava kao osobiti dar države.

Tarner je napravio tipologiju socijalnih i političkih ambijenata koji proizvode osnovne tipove građanstva. Postoje četiri tipa takvih ambijenata:

1) revolucionarni;2) pasivno-demokratski;3) liberalno-pluralistički;4) plebiscitarno-autoritarni.

Osnovnim tipovima socijalno-političkih ambijenata odgovaraju i osnovni tipovi građanstva:

1) revolucionarni tip aktivnog građanstva;2) pasivno građanstvo;3) liberalno-pluralistički tip građanstva;4) plebiscitarni tip građanstva.

1) Revolucionarni tip aktivnog građanstva u sebi harmonizuje zahtjeve radikalnih pokreta „od dolje“ uz naglašen značaj javne arene.U ovoj koncepciji sfera privatnosti označava se kao sfera nužde i potencijalno ishodište autoritarnosti i neslobode.

2) Liberalno-pluralistički tip građanstva naglašava veliki značaj asocijativnih grupa; politički pokreti prožeti liberalnom ideologijom naglašeno su usmjereni na osvajanje ljudskih prava.U političkom značenju ova se koncepcija građanstva kristalizira u idejama o granicama političke obligacije i pravu na otpor tiranskoj vlasti (građanska neposlušnost).

115

3) Pasivno građanstvo utemeljeno je u onim tipovima pravnih i političkih kultura u kojima se njeguje naglašeno povjerenje u snagu političkih ustanova.Ovom tipu građanstva nedostaje snažnija participativna komponenta.

4) Plebiscitarni tip građanstva zasniva se na rastakanju političkih ustanova i političkih procedura. Karakteriše ga osobita izoliranost sfere privatnog života.

Duž ose javno/privatno označava u kojoj mjeri je princip građanstva uronjen u sferu javnog i političkog aktiviteta, a duž ose aktivno/pasivno otkriva se da li je građanin samo pasivni podanik ili aktivni subjekat u političkoj areni.U pasivnoj demokratiji građanski status oblikuje se „od gore“, a građanin se predominantno izražava u svojoj podaničkoj ulozi.Liberalno-demokratska tip solucija naglašava podjednako snagu političke participacije, značaj privatnosti i ulogu javne refleksije građanina.U tipovima plebiscitarne demokratije građanin je potpuno u službi države, a participacija se svodi na prihvatanje lidera.

50. Građanstvo i nacionalitet

Građanstvo i nacionalitet spadaju u red najekspanzivnijih koncepata u savremenoj političkoj teoriji. To su istovremeno i najkontroverznija pitanja moderne evropske politike.

Razumijevanje nacionaliteta odlučujuće utiče na politiku građanstva. Posmatrajući odnos ova dva koncepta razlikujemo i dva osnovna konkurirajuća modela:

116

1) Prvi model zagovaraju nacionalisti, koji brane integralnu vrijednost klasičnog modela nacionalne države. Članstvo u državi (građanstvo) pretpostavlja pripadnost naciji (nacionalitet).

2) Sa druge strane, postnacionalni pluralisti odbacuju ovakav pristup i zagovaraju nove forme članstva (građanstva) koje bi odrazile značaj multikulturnih postnacionalnih društava.

I jedno i drugo polazište ima velike teškoće u argumentaciji. Sažeto, nacionalisti i neonacionalisti „raznih boja“ tretiraju nacionalnu državu kao nešto okamenjeno. Postnacionalni pluralisti, pak, u osobitoj vrsti „postnacionalne arogancije“ pretjerano potcjenjuju bogatstvo, kompleksnost i važnost jedne normativne tradicije koja je još uvijek itekako živa.

Uzajamni odnos i napetost između nacionalnog identiteta i građanstva i tipovi političkih kriza koje ova napetost proizvodi označavaju se kao „ključni formativni faktori“ za razumijevanje političke dinamike savremenih društava.

51. Gidensovo shavatanje formativnih faktora moderne države

Entoni Gidens analizira odnos između građanstva i nacionaliteta kao sastavni dio jedne opštije koncepcije o procesu konstitucije moderne evropske države.Ovaj proces je rezultat uzajamnog uticaja tri snažna i ekspanzivna principa: građanstva, nacionalizma i suvereniteta.

1) Prvi princip, građanstvo, je ekspresija osvojenih prava ljudi.2) Drugi princip, nacionalizam, otkriva snagu identiteta.

117

3) Treći princip, suverenitet, jeste pravno-politička ekspresija moći.

Moderna država, po Gidensu, zadobija formu poliarhije – riječ je o jednoj političkoj leguri koja u sebi harmonizuje liberalne i demokratske sastojke i čija je osnovna karakteristika stalna odgovornost vladavine u odnosu na stavove i orijentacije njenih građana koji sebe smatraju jednakim. Ova jednakost statusa pravno i politički je izražena u principu građanstva.

U uzajamnoj interakciji tri osnovna formativna faktora moderne nacionalne države princip građanstva je ključna „posredujuća sila“ koja u procesu konstitucije moderne države podjednako pacifikuje potencijalno autoritarna svojstva moći i potencijalno razarajuća svojstva nacionalizma.

Prvo ćemo posmatrati uticaj suvereniteta. Sam razvoj suvereniteta imao je duboko antinomična svojstva – na jednom polu je apsolutna vlast monarha, a na drugom polu je proces stvaranje minimalnih uslova za uspostavljanje moderne demokratske države. U isto vrijeme razvoj suvereniteta centralizuje političku moć u rukama vladara, ali istovremeno i razvija opštu svijest da politička moć zavisi od kolektivnih sposobnosti zajednice.

Za predmoderna društva se može reći da i nemaju vladavinu, pogotovo ne u onom značenju u kome se ovaj pojam upotrebljava u modernim političkim društvima. Bitna karakteristika nemodernih društava jeste da administrativni opseg državne vlasti ostavlja gotovo nedirnutim svakodnevni život lokalnih zajednica u kojima mase ljudi žive (to je prostor „predmodernih autonomija“ – Tokvil, Gramši).Dijalektika kontrole, koja se izražava u osobitoj formi uzajamne interakcije vladara i podanika, izražava se u formama segmentiranih autonomija, a stari legitimitet zadobija formu političke formule u kojoj se prožimaju principi legitimizma i dei gratia formule.Podanici su religijom legitimiziranih dinastičkih država lojalni vladaru zbog uvjerenja da je sva vlast od Boga. U takvom tipu političkog poretka stepen uzajamne interakcije centra i periferije bio je relativno nizak i zasnivao se na „istorijskom ugovoru“, koji je počivao na razmjeni sigurnosti za lojalnost.

U procesu održavanja administrativne snage državnih aparata ključnu ulogu igrali su faktori vojne moći i povjerenja. Međutim, procesi ekspanzije administrativne moći i njene centralizacije, koji su praćeni proširivanjem opsega vlasti i podvrgavanjem podanika depersonalizovanijoj vlasti, imali su jednu važnu posljedicu – umanjivanje stepena zavisnosti države od kontrole instrumenata nasilja kao osnovnog medija upravljanja podanicima. Mijenja se podjednako i tip reprodukcije političke moći i tip legitimiziranja političke vlasti.

Ova deflacija moći rađa rudimentarni građanski status, koji ojačava ne samo centralizovanu moć države (suverenitet), već istovremeno generira jedan princip stalne delegitimacije upravo tako utemeljene vlasti.Ekspanzija državnog suvereniteta značila je da podanici postaju svjesni svoga članstva u političkoj zajednici, ali i prava i obligacija koje takvo članstvo sa sobom nosi.

118

Procesi teritorijalizacije politike i rađanja članstva u političkoj zajednici idu ruku pod ruku. Taj proces ustanovljavanja moderne države Tokvil će označiti u pojmovima centraliziranja i republikanizacije poltike.Država sada zadobija osobitu formu jedinstva koju ranije nije poznavala. Ovo jedinstvo ne može biti samo teritorijalno i administrativno, pošto procesi unutar zajednice pretpostavljaju elemente kulturne homogenosti.

Nova forma političkog identiteta je građanstvo, koje bitno mijenja osnove ujedinjavanja političke zajednice. „Stari poredak“ i „stari legitimitet“ ne mogu da odgovore na nove političke imperative.

Procesi sekularizacije i demokratizacije moderne države neozbježno postavljaju i sljedeće pitanje: Ako je vlast svetovnog porijekla i ako su svi ljudi jednaki, kako je moguće od pojedinaca tražiti da budu lojalni državi na čijoj teritoriji žive? Zašto se očekuje da budu lojalni baš toj državi, a ne nekoj drugoj?

Od 18. vijeka postoji samo jedan mogući odgovor na ovo pitanje – nacionalizam. Drugim riječima, podanici sada mogu državu smatrati svojom i izražavati prema njoj nužni stepen lojalnosti samo ako su, nezavisno od posebnih svetonazora, međusobno solidarni i ako je baš ta država istovremeno i država njihove solidarne zajednice (domovina).

52. Dvostruka priroda nacionalizma

Poput boga Janusa, i nacionalizam ima dva lica: to je jedna snažna ekspanzivna sila koja je u procesu konstitucije moderne države podupirala ideale demokratske prosvećenosti, ali je istovremeno generisala i forme nacionalne agresivnosti i isključivosti.Sa jedne strane, nacionalizam je egalitaran u okviru nacije, a sa druge, hijerarhičan u spoljnim odnosima sa drugim etničkim i nacionalnim zajednicama. Ta hijerarhija čini suštinu nacionalne države i nacionalizma i ona zakonito proizvodi superiornost jednih i

119

inferiornost drugih. Ova strukturna nejednakost između većinskih i manjinskih nacionalnih zajednica ne može se poništiti, već se unutar jednog konstitucionalnog i demokratskog poretka može samo korigovati.

Nacionalna država zamjenjuje „teritorijalnu državu“ i suprotnost je imperiji. U odnosu na „teritorijalnu državu“, nacionalna država implicira da teritorija pripada samo onima koji je nastanjuju, i nikom više.

Moderna ideja nacionalizma uzima za polazište da je ovaj proces dostignut kada je politička zajednica države etnički homogenizirana.Ideal tipične nacionalne države je onaj po kome teritorija pripada zajednici čiji članovi imaju zajedničko porijeklo u značenju „zajedničkog rođenja“. Ako je populacija etnički izmiješana konflikt se može razriješiti samo ako se etničke grupe izdvajaju kao zasebne nacionalne države. Etničko čišćenje je prirodni proizvod ovog tipa mišljenja.

Nacionalizam nije samo strategija oblikovanja identiteta pripadnika jedne političke zajednice, već podjednako i strategija učešća u nadmetanju oko prisvajanja političkih dobara. To znači da nacionalizam označava sa državom poistovjećenu naciju na taj način što svim članovima nacije obezbjeđuje prednosti u odnosu na sve one koji joj ne pripadaju.

Priroda nacionalizma je višeznačna. U nacionalizmu, po Gidensu, može se izdvojiti njegov politički karakter (povezanost sa nacionalnom državom), zatim njegove ideološke karakteristike (povezanost sa osobitim tipom dominacije), njegovu psihološku dinamiku (skup stavova i sentimenata) i njegov partikularni simbolički sadržaj. U modernoj nacionalnoj državi nacionalizam je osnovna unificirajuća sila; u njemu se supstituira ona funkcija koju je tradicija imala u predmodernim tipovima vladavina (teritorijalnim državama).

Nacionalizam ima, dakle, inherentno političku dimenziju. Dva momenta posebno upućuju na ovu povezanost:

1) priroda svih nacionalističkih pokreta je inherentno politička;2) središnje jezgro nacionalizma je mit o utemeljenju političke zajednice, a to je

osnovna forma političkog mita.Država je konceptualna zajednica i osnovno jezgro njene unifikacije je princip građanstva; no, ona je istovremeno i domovina, osobita forma supstantivne zajednice, a njeno vezivno tkivo je nacionalizam.Priroda i kvalitet jedne političke zajednice presudno zavisi od toga da li je njen glavni integrativni princip građanstvo ili nacionalizam. „Istorizam“ centralne Evrope i anglosaksonski model „poliarhije“ mogu se označiti kao dva osnovna modela unifikacije.

Gidens smatra da država nije samo ugovorna i proceduralna konstrukcija, već je ona i forma političke zajednice. Nacionalitet i građanstvo su osnovna i dominantna jezgra ovih uzajamno povezanih i antinomičnih polova moderne države.

120

Princip građanstva nije samo jedan posebni tip integracije političkog poretka; on istovremeno i u tipovimaintegracije kroz nacionalitet služi kao ključni faktor pacifikacije i raspršivanja ekspanzionističkih i ekskluzivističkih svojstava nacionalizma.

Gidensova konstrukcija ima dvije ozbiljne poteškoće:

1) nedovoljno uvažava integrativna svojstva principa građanstva; za Gidensa princip građanstva je prevashodno korektivni činilac socijalne i političke integracije društva;

2) iako demonstrira ideju o političkoj prirodi nacije i nacionalizma, on ih temeljitije ne analizira.

Nacija je primarno politički koncept. Ona uključuje ideju države, bez koje se pojam nacije naprosto ne može razumjeti.Narod postaje nacija ako posjeduje svijest o zajedničkim političkim ciljevima i ako je sposoban da oblikuje i održi efektivnom zajedničku političku volju.

Dizraeli odnos između „naroda“ i „nacije“ vidi kao odnos između jednog izrazito „prirodnog“ i jednog izrazito „političkog“ pojma. Pojam narod nije politički termin, to je pojam prirodne istorije.Nacija je vještačko djelo i djelo vremena. Ona služi kao ključni faktor ujedinjavanja političke zajednice.

Nacija i nacionalitet predstavljaju kritiku ograničenosti ugovorne teorije o ujedinjavanju zajednice. Ugovorna teorija bila je neadekvatna da zadovolji zahtjeve za oblikovanjem unificirajućih osnova moderne države, ali isto tako i nedovoljna da ponudi ideološku formulu opravdanja ove države.

Hobs je smatrao da je postojanje partikularnih i sebičnih interesa dovoljno da ujedini političku zajednicu i da država, kao jedan prost agregat individualnih volja, može egzistirati i kada individualni akteri ne slijede nikakve zajedničke ciljeve.Država je za Hobsa prosta konstrukcijska tvorevina; ona ne sadrži ni najminimalnije supstantivno jezgro zajednice.

Ruso uočava slabost Hobsove teorijske konstrukcije. Po Rusou, društvo mora biti i moralno kolektivno tijelo, a prelaz od kulturnog društva ka političkom društvu mora proizvesti vrlo velike promjene u ljudima, zamjenjujući formu instinktivne pravde formom moraliteta koju akteri do tada nisu imali.

No, može se reći da tek Francuska revolucija uspostavlja naciju i nacionalitet kao odlučujuću političku silu. Ovaj proces obavljen je fuzijom teorije nacionalizma sa mnogo starijom doktrinom narodnog suvereniteta.

121

Ova fuzija imala je u procesu konstitucije moderne evropske države revolucionarne implikacije, olakšavajući proces sekularizacije društva sa univerzalno prihvaćenim sistemom vrijednosti.

Kiš i Hont ukazuju na antinomičnu prirodu nacionalizma – on je izrazito egalitaran unutar okvira nacije, ali prema spolja, prema drugim grupama i nacijama, on nije takav. Uspostavljanje nejednakog odnosa prema drugim grupama i nacijama suštinsko je obilježje ove formule.Nacionalizam pripadnicima matične nacije obezbjeđuje jednoznačne političke prednosti u odnosu na sve one koji joj ne pripadaju.Uspostavljanjem nacionalne države u etnički podijeljenom društvu ne znači ništa drugo do preuzimanje isključive kontrole nad onim dobrima koja se raspodjeljuju posredstvom organa vlasti, ograničavajući ostale u sticanju dobara iz ovih, inače oskudnih, izvora.

Ova urođena napetost između egalitarne i antiegalitarne prirode nacionalizma je nerazrješiva. Otuda, i uspjeh ove strategije nezavisi samo od stečenih političkih prednosti, već i od stabilnosti, koja je stalno podrivana nesigurnom lojalnošću onih koji su isključeni iz procesa raspodjele i kontrole političkih dobara i otuda uvijek u strukturno podređenom položaju (manjine).

53. Građanstvo i nacionalnost – Habermas i Volcer

Jirgen Habermas smatra da postoji samo istorijska kontigencija, ali ne i konceptualna veza između nacionalizma i republikanizma. Nužno je razdvojiti ova dva momenta: postoji inicijalna fuzija republikanizma i nacionalizma; nacionalizam je igrao funkcionalnu ulogu u implementaciji građanstva koje se pojavilo u Francuskoj revoluciji.

122

Ovu fuziju Habermas vidi kao sastavni dio jednog složenog procesa konstitucije moderne nacionalne države, koju označava kao ključnu formativnu silu moderne.

Šema procesa konstitucije moderne nacionalne države je opšta – postoje tendencije racionaliziranja (racionalna administracija), osvajanja prava i emancipiranja (legalni okvir slobodne individue) i kulturne integracije (kulturna i etnička homogenost).Moderna nacionalna država je nastala kao rezultat uzajamne interakcije moći, građanstva i nacionalizma. Ona podstiče etničku i kulturnu homogenost, uz isključivanje etničkih manjina.

Nacionalizam je, dakle, jedan osobiti moderni fenomen kulturne integracije društva. Nacionalizam i republikanizam dopunjavali su se u oblikovanju svijesti da se bore, ako treba i umru, za sopstvenu zemlju.Međutim, ova kratka istorijska kontigencja i sociopsihološka povezanost nacionaliteta i građanstva ne znači i konceptualnu povezanost.

Princip građanstva se rađa iz prirodno-pravne ideje samoodređenja individue i povezan je sa osobitom mutacijom ideje „narodnog suvereniteta“ u formu „istorijskog pakta“, koji ima funkciju da ograniči i kontroliše vladarsku moć u formi samoorganizovanja civilnog društva u političko tijelo.Princip građanstva je jezgro društvenog ugovora koji nije više istorijska, nego konceptualna konstrukcija, kojom se istovremeno razjašnjava i kako se vlast utemeljuje i kako se legitimizira.

Princip građanstva je, dakle, osnovno jezgro samoorganizovanja društva; ono svoju ekspresiju (suverenitet u značenju „narodnog suvereniteta“) dobija u formi procedura (ugovora), koje su očišćene od substantivnih naslaga pretpolitičkih identiteta (nacionaliteta), načina života i askriptivnih statusa (rođenje, porijeklo, itd.).

Sada je potrebno razjasniti ulogu kolektivnih identiteta u procesu političke integracije društva. Nacionalitet je sigurno najsnažnija forma ovih identiteta.Ključno problem se svodi na pitanje da li integracija unutar političkog polja počiva samo na racionalno-legalnim procedurama ili, pak, ona uključuje i druge tipove integracije?

Habermasova koncepcija modernog građanstva može se označiti kao konstitucionalni patriotizam. Ona nudi prostor za razumijevanje ovog teškog problema.

Njegova polazna tačka je ideja o principu građanstva kao središnjem jezgru socijalne integracije. „Transformacija populacije u naciju odvijala se u znaku nacionalizma“. Sada se ova sistemska integracija takmiči sa socijalnom integracijom. Jedan takav aspekt socijalne integracije je integracija kroz građanstvo. Posljedica toga je da je odnos između liberalizma i demokratije pun tenzija.

Pitanja koja postavljaju nacionalizam i liberalizam se znatno razlikuju.Osnovno pitanje koje postavlja nacionalizam je: Šta motiviše ljude na lojalnost prema državi? Odgovor nacionalizma je: svijest o zajedničkom pripadništvu.

123

Osnovno pitanje koje postavlja liberalizam je: Koje uslove država treba da zadovolji da bi građaninu mogla da osigura slobodu samostalnog izbora načina života? Za razliku od nacionalističkog odgovora po kome određena država može da bude samo država određene nacije, liberalni odgovor smatra da država može da se ponaša prema građanima kao jednakim samo ako je svaki građanin neposredno podređen istim zakonima.

Habermas nastoji da nadogradi ograničenost liberalno-individualističke strategije.Ključni normativni pojam kojim se proširuje ovo individualističko i legalističko značenje građanstva je pojam političke kulture.Kod Habermasa princip građanstva nije samo skup legalnih statusa, već on sadrži i norme političke kulture, nazore i motive građana.

Princip građanstva Habermas označava kao osnovnu formu političkog identiteta ljudi, a političku kulturu kao najopštiji okvir političke integracije društva.

Država nije samo konceptualna i konstrukcijska zajednica (skup apstraktnih pravila u kojima se institucionalizuju pravni principi i procedure), a princip građanstva nije samo forma legalnog statusa, već i osobita forma identiteta.Ustavni konsenzus koji povezuje ova dva momenta osobita je legura u kojoj se prožimaju politička kultura i politička (proceduralna) pravila igre.

Majkl Volcer navodi dva momenta u kojima demonstrira svoju argumentaciju:

1) rasprava o pravu imigranata;2) analiza uzajamnih odnosa „građanstva civilnog društva“ i političkog

građanstva.

1) U prvom slučaju, koji analizira u knjizi „Sfere pravde“, Volcer dokazuje da su prava imigranata ograničena političkim pravom partikularne zajednice da zaštiti integritet posebnog načina života. Dakle, pravo građana na samoodređenje sadrži i pravo da sačuvaju partikularni način života.

2) Sličnu vrstu argumenata Volcer koristi i u odbrani „građanstva civilnog društva“. Princip građanstva ima prednost u odnosu na sve druge vrste identiteta, jer se ono usmjerava ka partikularnoj političkoj zajednici.

Habermas ovdje dodaje da građani kao članovi jedne partikularne zajednice djeluju samo dok ona implementira univerzalna i nepristrasna pravila. Identitet političke zajednice izveden je iz konstitucionalnih principa koji su uronjeni u prostor političke kulture, a ne u etničko-kulturnu ravan života jedne zajednice.

Građani mogu djelovati kao članovi jedne pratikularne zajednice, ali to mogu činiti samo na univerzalistički način; to, pak, čine samo dotle dok je takva zajednica sposobna i spremna da implementira univerzalističke zakone.

124

Politička zajednica ne počiva na emocijama i samorazumijevanju kolektivnih veza (identiteta), već na formi racionalnog i proceduralnog sporazuma o zajedničkom životu.

54. Građanski i etnički nacionalizam

Razlike između građanskog i etničkog nacionalizma pokazaćemo na primjerima Francuske i Njemačke. Riječ je o dvije suprotstavljene koncepcije nacionaliteta – građanskoj (političkoj) i etničkoj (nepolitičkoj), koje ne samo da otkrivaju različitost tradicijskih i političkih

125

iskustava ovih društava, već isto tako vrlo moćno oblikuju i prirodu političkog diskursa u njima.

1) Francuska ideja nacionaliteta i građanstva nosi snažan pečat rastakanja monarhije i staroga režima, rađanja revolucije i republikanskog etosa. Nacija se razumijeva u odnosu na institucionalni i teritorijalni okvir države – političko jedinstvo, a ne zajedništvo kulure, utemeljuje nacionalitet, a svi oni koji žive u okviru jedne teritorije i pod vlašću su istih zakona i istih političkih ustanova (građani) pripadaju istoj naciji.Nacija se definiše u konstitucionalnim pojmovima „kao političko tijelo udruženih ljudi koji žive pod zajedničkim zakonima i predstavljeni su od istog zakonodavnog tijela“.Francuskim ustavom iz 1793. određeno je da svaki pojedinac koji živi u Francuskoj duže od godinu dana ne samo da ima pravo da živi u zemlji, već stiče i aktivna prava građanina.

Mada se ideja nacionaliteta dominantno oblikuje kao rezultat procesa političkog ujedinjavanja, u njoj se podjednako snažno izražava i ideja o jačanju kulturnog jedinstva političke zajednice. Političko uključivanje činilo je podjednako idealnu osnovu i za kulturnu asimilaciju, kako etničke periferije, tako i imigrantskih grupa; univerzalistička teorija i praksa građanstva ima osobito povjerenje u socijalizirajuću, pa i asimilatorsku ulogu škole, armije i centralizovane administracije. Ovaj proces zakonito je praćen tendencijama marginalizovanja manjinskih i drugačijih grupa.

Revolucionarna i republikanska ideja francuskog nacionaliteta sadrži ujedinjavajuća, univerzalistička, racionalistička, asimilatorska i politička obilježja.

2) Njemačka tradicija oslanja se na drugi tip nacionaliteta, koji je partikularistički, organski, isključiv, nepolitički.

Njemačka ideja nacije niti je politička, niti je povezana sa apstraktnom idejom građanstva.Ideja nacionaliteta shvaćena je kao jedna organska, kulturna, lingvistička i rasna zajednica, kao osobena i neponovljiva narodna zajednica, ili kao „zajednica usuda“.Nacionalitet je oblikovan formama etnokulturnog ujedinjavanja, koje traži svoj izraz u političkom jedinstvu države.U Njemačkoj nikad nije naglašavan nacionalni suverenitet, te stoga koncept političke nacije nikad nije ni bio prihvaćen u ovoj zemlji.

Ova koncepcija građanstva je oblikovana djelovanjem različitih istorijskih uslova, političke kulture i političke i pravne geografije. Na nju su posebno snažno uticali veliki revolucionarni događaji u 19. vijeku.

Dva ključna formativna momenta u njemačkoj koncepciji čine:

a) njemački romantizam;

126

b) pruski reformistički pokret.

Oba se oblikuju u sjeni francuske okupacije Njemačke i neka su vrsta „njemačkog odgovora“ na francusku varijantu političkog nacionalizma, koji se oblikuje ulaskom Francuske u imperijalne i osvajačke ratove.

Osnovu etno-kulturne ideje nacionaliteta čine estetičke i socioistorijske ideje njemačkog romantizma.Ideja individualiteta kao Einzigkeit (posebnost, jedinstvenost), nasuprot proliberalnoj ideji Einzelheit (izoliranost, osamljenost), sumnja prema svemu što je vanjsko, osjećanja i porivi nasuprot racionalitetu, tradicionalno nasuprot kosmopolitskom, nesvjesno, organsko nasuprot racionalnom i konstrukcijskom – sve su to odlike one tradicije koja naciju razumijeva kao organsku zajednicu, istorijski utemeljenu u narodnom duhu, koja svoje različite ekspresije dobija u jeziku, običajima i kulturi.Ideje njemačkih romantičara sasvim su izvan političke realnosti.

Pruski reformisti, koji su željeli da obnove i prusku državu i prusku naciju, ostali su sasvim izvan ideja njemačkog romantizma.Reformisti i romantičari razumijevali su odnos nacije i države na potpuno različit način – prvi definišu naciju u pojmovima „narodnog duha“, a drugi je označavaju u izrazito političkim pojmovima. Nacija je ujedinjen i mobiliziran državotvorni narod. Nacija je, dakle, rezultat jedne planske i konstrukcijske djelatnosti države.

U Njemačkoj je primjetan jedan osobiti paralelizam etnokulturne i etatističke ideje nacije, koji do danas nije prevladan.

„Tribalni nacionalizam“ (Hana Arent, Judit Sklar) direktno se oslanja na njemačku ideju nacije.

U Srbiji postoji paralelizam „organske“ i „državotvorne“ ideje nacionaliteta u ambijentu jedne autoritarne političke kulture i neprosvijećenih elita. Ovaj paralelizam je ostavio veliki prostor za mobilizaciju nacionalnih sentimenata i njihovu zloupotrebu.

55. Liberalna teorija građanstva

Komunitarna kritika ne pravi jasnu razliku između liberalnog individualizma kao specifične doktrine koja se odnosi na prirodu čovjeka i političkog liberalizma kao skupa ustanova i procedura.

127

Obnova savremene političke teorije protiče dominantno u znaku obnove liberalne političke teorije. Savremeni politički diskurs skeptičan je prema svemu onome što se označava kao perfekcionizam, odnosno, prema svakoj ambiciji da se utvrdi superiorni način života i superiorni politički ideal.

Više se piše o idealu „drugog najboljeg poretka“. Savremena liberalna politička filozofija i teorija harmonizira dva normativna obrasca – nepovjerenje (skepticizam) u mogućnost utemeljenja jedne sverješavajuće koncepcije dobrog života sa filozofski odbranjivim principima koji regulišu odnose među individuama.

Glavna obilježja liberalne koncepcije građanstva:

1) Ljudska individua je jedan atomistički, racionalni akter, čija egzistencija i interesi ontološki prethode društvu.

2) Društvo treba da osigura mogućnosti svim svojim članovima da realizuju svoje sposobnosti (etički princip liberalne teorije).

3) Treće obilježje je usko povezano sa principom ljudske slobode – naglasak na principu ljudske jednakosti. Ovo liberalno uvjerenje u ishodišnu vrijednost i jednakost ljudskih individua pretočeno je u formu političkog egalitarizma. Ovaj politički egalitarizam zadobija formu negativne slobode, koji će Isaija Berlin označiti kao prostor unutar koga čovjek može djelati neometen od drugih. Negativna sloboda znači ukidanje ograničenja koja bi onemogućavala moguće izbore ili aktivnosti ljudi – to znači da pojedinac bira sopstvene izbore, ciljeve i vrijednosti bez pritiska od strane drugih i u saglasnosti sa istoznačnom slobodom drugih ljudi.

4) Individua se u svom javnom djelovanju pojavljuje kao građanin. Građanin je individua koja je nosilac formalnih prava, koja su upravljena da bi ga zaštitila od nasrtaja drugih i garantovala mu iste mogućnosti i jednak pristup kao i svim drugim. Postoje određena nenarušiva prava koja se oblikuju u privatnoj sferi i koja država na legitiman način ne može narušiti.

5) Slobodan pojedinac je takmičar, podjednako u sferi ekonomije i politike. Život liberalizma, piše Adam Smit, počinje u kapitalističkom tržišnom društvu u kome racionalan čovjek slijedi sopstvene interese i maksimizira sopstvene koristi. U takvoj liberalnoj šemi građanstvo u biti označava status jednakog članstva u ekonomskoj i političkoj sferi, koja je, manje ili više, regulisana pravilima države (vladavina prava) i zasnovana na racionalitetu tržišta.

Džon Rols u svojoj „Teoriji pravde“ razlikuje dva principa pravde:

1) prvi sadrži zahtjev jednakosti ljudskih prava;2) drugi sadrži pravilo po kome su ekonomske nejednakosti kompatibilne sa

jednakim šansama ako najmanje pogađaju one koji su u najlošijem položaju.

128

Ove principe treba da izaberemo, tvrdi Rols, ako se naša konstrukcija pravičnog društva izvodi iz zamišljenog „početnog položaja“, praćenog „velom neznanja“, koji svim akterima ovog početnog stanja onemogućava koristi koje bi bile rezultat njihovog posebnog položaja u društvu.

Osnovna teškoća Rolsove šeme izražena je u ideji o sveobuhvatnoj pravdi. Ona se pokazala kao nerealistična za uslove jednog kompleksnog i pluralističkog društva ispresijecanog različitim sveobuhvatnim doktrinama. Modernu demokratsku državu karakteriše pluralizam religijskih, filozofskih i moralnih doktrina. Ni jednu od tih doktrina ne podržavaju svi građani.Dakle, Rolsova ideja da su osnovna dobra tako važna svim pripadnicima društva i da će oni zbog toga prihvatiti principe pravde kao pravičnosti na jedan konsensualan i neupitan način se pokazala nerealističnom.

Suočen sa „faktom pluralizma“, po kome pojedinci u društvu imaju različita uvjerenja i demonstriraju različite koncepcije dobra, Rols nudi drugu vrstu argumenta u čijem je središtu princip liberalne tolerancije.Rolsov otklon od moralne ka političkoj filozofiji, od komprehenzivnog ka političkom liberalizmu, sadržan je u sljedećim momentima:

1) prvi se tiče Rolsove koncepcije dobra u okviru opštije šeme o prioritetu prava;2) drugi se odnosi na Rolsovu ideju da svoju teoriju sada jasno označi kao političku;3) treći se odnosi na Rolsov naglasak da se više ne radi o teoriji pravde, već o teoriji

koja se izvodi i koja je adresirana prema javnoj političkoj kulturi demokratskih društava.

Ni jedna zajednica ne može počivati niti na prostom faktu diverziteta, niti na faktu prirodne harmonije; dobro uređena zajednica mora počivati na koncepciji pravde koja će harmonizovati ova dva suprotstavljena imperativa.

Cilj političke filozofije u konstitucionalnim demokratijama je da se ponudi politička koncepcija pravde koja bi obezbijedila bazu za opravdanje političkih, socijalnih i ekonomskih institucija, kao i stabilnost od jedne do druge generacije.

Glavno pitanje koje Rols postavlja je: „Kako je moguće u dužem vremenu obezbijediti pravično i stabilno društvo, koje je izdijeljeno različitim doktrinama?“.Odgovor je da bazične strukture društva moraju biti efektivno regulisane političkom koncepcijom pravde koja je fokus preklapajućeg konsenzusa razumnih, cjelovitih doktrina koje podržavaju njeni građani.

„Preklapajući konsenzus“ i „politička koncepcija pravde“ su pojmovi u kojima se reflektira pluralizam (fakt pluralizma) konstitucionalnih društava.

Ova politička koncepcija pravde ima tri osnovna obilježja:

1) ona je moralna koncepcija; odnosi se samo na bazične strukture društva;

129

2) ona je nezavisna od sveobuhvatnih doktrina (freestanding);3) sadržaj političke koncepcije pravde izražava se u određenim fundamentalnim

idejama, koje su sadržane u javnoj političkoj kulturi; uprkos postojanju pluralizma sveobuhvatnih doktrina postoji osnovana pretpostavka da postoje određene ideje u javnoj političkoj kulturi koje mogu biti osnov jednog šireg konsenzusa.

Socijalno jedinstvo se zasniva na saglasnosti o političkoj koncepciji pravde; stabilnost je moguća kada su doktrine koje sačinjavaju konsenzus podržavane od aktivnih građana društva i kada uslovi pravde nisu u velikom konfliktu sa esencijalnim interesima građana.

Preklapajući konsenzus nije samo konsenzus o principima političke pravde, već isto tako i sporazum o fundamentalnim idejama koje su sadržane u javnoj političkoj kulturi iz koje se oba pojma izvode.

Za Rolsa, ličnosti su označene kao neko ko ima kapacitet za osjećanje pravde i kapacitet da ima određenu koncepciju dobra. Kao građani, ličnosti su slobodne i jednake, imaju sposobnost za kooperaciju i reciprocitet. Individue tek kao građani stiču autonomiju koja je pravno i politički garantovana. Individue tako kao građani i kroz princip građanstva stiču političku autonomiju. Ova autonomija se stiče realizacijom političkih principa pravde i bazičnim pravima i slobodama, koje se osiguravaju u osnovnim političkim i socijalnim strukturama, koje su konceptualizirane kao strukture u kojima građani učestvuju u formi kolektivne samodeterminacije.

Rols u „Političkom liberalizmu“ preklapajući konsenzus o političkoj pravdi predstavlja jednu sasvim realističnu mogućnost.Stabilan preklapajući konsenzus u složenom pluralističkom društvu ne može se oblikovati samo u procesu harmonizacije i javne promocije, već se on oblikuje od mnogih moralnih, religijskih i difuznih ideja koje podržavaju građni u nekom društvu.Stabilni preklapajući konsenzus mora biti konsenzus građana, a ne konsenzus teorija.

Rolsova teza da principi pravde moraju odgovarati našim unaprijed formiranim i promišljenim sudovima je poznata kao doktrina „refleksivnog ekvilibrijuma“.

Rols uz pojam „javne političke kulture“ uvodi se u raspravu i pojam „javnog uma“, koji je po svojoj prirodi normativan, a ne empirijski.Javni um je ideal za koji se valja zalagati bez obzira na aktuelne mogućnosti.Ovaj normativni ideal sastoji se u spremnosti na izlaganje naše političke misli i ophođenje prema drugima u pojmovima političkih vrijednosti za koje se može razumno očekivati da će ih drugi prihvatiti kao saglasne sa njihovom slobodom i jednakošću kao građana.

Uvođenje u raspravu pojmova „javne političke kulture“ i „javnog uma“ u Rolsovoj teoriji se otkriva jedna minimalna koncepcija dobra.

130

Rolsovo stanovište o političkoj pravdi kao konstitutivnom elementu dobra izražava se u stavu da građani dobro uređenog društva dijele jedan vrlo važan politički cilj – da podržavaju pravične institucije i da se jedni prema drugima ophode na pravičan način.Nije pravda samo najviši poredak moći i interesa; ona sama je jedna ishodišna vrijednost koju u društvu treba razvijati i podržavati.

Poput Isaije Berlina, koji je tvrdio da „nema socijalnog svijeta bez gubitaka“, a to znači da nema socijalnog svijeta koji neke načine života i vrijednosti ne isključuje, i Rolsova je poruka da neke grupe i pojedince valja upozoriti da zadrže svoj način života i da ga ne unose u polje javne političke kulture.

Početno stanovište o prioritetu prava nad dobrima sada je reinterpretirano kao prioritet javnog nad nejavnim (privatnim).

Postoji strukturna asimetrija između političkih i nepolitičkih vrijednosti, jer političke vrijednosti nadmašuju sve druge vrijednosti koje im se mogu opirati.

Rols smatra da politička dobra ne mogu nikada da nadmaše transcedentna dobra, tj. određene religijske, filozofske i moralne vrijednosti sa kojima mogu biti u konfliktu. Kako je ovo jedino stanje na koje se uvijek mora računati, najviše što se može uraditi jeste da se većina individua prikloni liberalnoj šemi pravde i moći i nađe sebi prostor unutar liberalno razumijevanog poretka.

56. Galstonova i Makedova redefinicija liberalnog shvatanja građanstva

Galston smatra da to što liberalizam ne pretpostavlja ni jednu sveobuhvatnu doktrinu ne znači da je on kompatibilan sa svim doktrinama.

131

Postoje i koncepcije dobra i koncepcije života na koje se liberalizam ne može adaptirati. To istovremeno znači i da konflikti unutar liberalnog društva mogu nepolitička pitanja učiniti dijelom javnog diskursa i političke agende.

Stoga, država u ovom konfliktu mora da se prikloni nekoj od metafizičkih koncepcija sveobuhvatnih doktrina, što ima za posljedicu to da se iz javnog diskursa i polja građanstva moraju izopštiti oni pojedinci i grupe koje ne drže visoko do liberalnih vrijednosti personalne autonomije i racionalnog plana života.Rješenje je podjednako u jednoj robusnijoj koncepciji „dobra“ i jednoj robusnijoj koncepciji „politike“ izvedene iz pojmova „građanstva“ i „javnih vrlina“.

Galston smatra da je Rols u pravu u svojoj namjeri da brani pluralizam i individualna prava, ali i da griješi kada vjeruje da takav projekat ne zahtijeva bilo kakvu koncepciju opšteg dobra.Rols je dao jači naglasak na koncepciju ličnosti, podrivajući tako početnu ideju o prioritetu prava. Jasno je da ideal ličnosti kao moralni cilj ovdje funkcioniše na dva načina:

1) individue koje biraju principe pravde će nastojati da kreiraju okolnosti u kojima mogu da realizuju i izražavaju svoje moralne moći;

2) mi kao posmatrači cijenimo socijalne institucije koje promovišu realizaciju i olakšavaju ekspresiju njihovih moralnih moći, a ovi standardi zadobijaju prioritet nad svim drugim pitanjima.

Galstonovo stanovište je, dakle, da se ni jedna forma političkog života ne može pravdati a da se ne uspostavi neka koncepcija dobra.

Liberalizam se razlikuje od drugih koncepcija „zbog nesklonosti da ova koncepcija bude oslonac javnog nasilja nad pojedincem“. Ovo proširenje i ojačanje koncepcije „dobra“ Galston čini supstitucijom vrijednosti „racionalne autonomije“ konceptom „javnih ciljeva“.

Liberalna država nije neutralna u odnosu na sveobuhvatne doktrine. Kao dokaz, Galston navodi da pluralizam i složenost modernih društava zahtijevaju toleranciju, a tolerancija se ne može podržavati bez kritičke refleksije o načinu života, uključujući i sopstveni način života. U temelju je principa tolerancije liberalnih društava odbacivanje upotrebe državne moći da nametne jedan način života i učini ga nadmoćnim u odnosu na ostale.

Ključno u Galstonovoj argumentaciji je da odbijanje da se nametne jedan način života nije inkompatibilno sa nereflektiranim povjerenjem u takav način života, primjerice liberalnu šemu dobro uređenog poretka. Ovo nereflektirano povjerenje oblikuje se oko „javnih interesa“ liberalne zajednice.Liberalna država označava se kao zajednica organizovana sa ciljem da se slijedi posebni skup javnih ciljeva. To su ciljevi koji prožimaju njene ustanove, njeno jedinstvo i usmjeravaju njene politike.

132

Ključne „socijalne ciljeve“ liberalne države Galston označava u kategorijama „zaštite ljudskih života“, „zaštite i promocije normalnog razvoja osnovnih sposobnosti“ i „razvoja socijalnog racionaliteta“.

Suočavajući se sa faktom pluralizma, Galston odgovara jednom proširenom liberalno razumijevanom koncepcijom dobra („javni ciljevi“, „liberalni ciljevi“).

Makedo teži da otkloni prigovor koji cilja na jednu minimalnu koncepciju političkog, koja kao svoju središnju osu uključuje koncept građanstva. Odgovor Makeda na ovaj izazov je u razvijanju jedne robusnije koncepcije građanstva i liberalnih vrijednosti. Osnovna težnja Makeda je da otkloni prigovore komunitarizma da ono što nedostaje liberalizmu jeste utemeljenje moralne zajednice, privrženost zajedničkim vrrijednostima i građanskim vrlinama, kako bi se smanjili rizici koji se odnose na stabilnost i legitimacijsku krizu.

Liberalna politika drži, kao prvo i najvažnije, do individualne slobode, vladavine prava i ograničene i odgovorne vladavine.Kvalitet liberalnog poretka ne zavisi samo od bazičnih struktura i pravde, već su bitan element dobro uređenog poretka i građani sa njihovim vrlinama.

Slijedeći Rolsove ideje o dvijema moćima građana („sposobnost za osjećanje pravde“ i „sposobnost da se oblikuje i slijedi plan života“), Makedo zaključuje da građani liberalnog društva imaju prava i obligacije u okviru političke zajednice.

Ključni problem koji Makedo pokreće jeste pitanje koje su to crte karaktera koje bi građani u jednom pluralističkom liberalnom društvu trebalo da imaju?Odgovor na ovo pitanje je: tolerancija i respekt za prava drugih, samokontrola, umjerenost, samokritičnost i razuman stepen podržavanja principa građanstva.

Makedo razvija koncepciju „javnog opravdanja“ uz ambiciju da se ovim principom nadgradi ideal „privatnog građanstva“ jednom mnogo zahtjevnijom idejom liberalnog građanstva.Javno opravdanje je način da se određeni razlozi ljudi učine otvorenim za druge, da se kritički brane i učine prihvatljivim za druge. Uloga javnog opravdanja je dvostruka: ona podržava ne samo dobre razloge u javnoj debati, već isto tako čini okvir u kome se demonstrira sloboda i jednakost građana.

Model liberalne teorije građanstva razvija se nasuprot klasičnoj republikanskoj tradiciji Aristotela i Rusoa. Ona voje ishodište ima u ugovornim liberalnim teorijama, koje ističu dvije odgovornosti građana: građani su akteri originernog ugovora, ali su istovremeno i sudije onih koji nose vladarski titulus.

133

Liberali traže u politici ne samo dobra privatnog građanstva (poredak, mir, blagostanje), već i na liberalnim principima utemeljen aktivni javni život (pravi građani imaju sposobnost za samoograničavanje i savjesno javno vrednovanje).

Makedo smatra danije dovoljno svoditi liberalizam samo na principe tolerancije i nediskriminacije. Liberalizam istovremeno pretpostavlja određenu koncepciju dobrog života.

Makedo izvodi zaključak da, pošto liberalizam nije neutralan u odnosu na različite koncepcije dobra i pošto građani djeluju polazeći od ovako razumijevanih vrijednosti, moguće je govoriti i o posebnom „liberalnom karakteru“.

Ovu koncepciju pojačava i problem neutralnosti države. Po ovom principu država ne bi trebala da promoviše bilo koju posebnu koncepciju dobrog života. No, projekt javnog opravdanja ipak nije neutralan.

Makedo redefiniše i klasično liberalno stanovište o odnosu javnog i privatnog.Za razliku od klasičnog stanovišta, po Makedu, liberalna politika strukturira privatne odnose na određeni način, a javne vrijednosti ulaze u privatnu sferu i djelimično je konstituišu.Iste vrline koje doprinose individualnom razvoju u pluralističkim liberalnim društvima isto tako doprinose i obavljanju građanskih dužnosti: liberalne vrline su podjednako građanske i lične vrline.

57. Radikalni pluralizam

134

Liberalna šema pravde i građanstva izložena je brojnim izazovima. Tri takva izazova su od posebnog značaja:

1) izazov iz polja civilnog društva;2) izazov političke teorije postmoderne;3) izazov radikalnog pluralizma.

Liberalna politička teorija počiva na dva osnovna normativna ideala:

1) ideal narodnog suvereniteta;2) ideal individualne slobode.

Ovi normativni ideali ne samo da su u temelju svakog dobro uređenog liberalnog društva, već čine i središnju tačku napetosti koja u ovakvim tipovima zajednica sistematski proizvodi određeni stepen „legitimacijskog deficita“. Ovaj legitimacijski deficit izražava se u napetosti između načina na koji građani uživaju individualne slobode i političkog okvira većinske demokratije i proceduralne pravde.

U liberalno-demokratskoj teoriji prisutno je nekoliko tema:

1) Jednu takvu temu čini definisanje pojma slobode (definisanje skupa sloboda koje bi takav demokratski poredak trebalo da štiti).

2) Drugu čini pojam demokratije (definisanje odgovarajućih procedura koje su neophodne za oblikovanje i identifikaciju opšte volje).

3) Treći ključni pojam čini pravda (utvrđivanje kada distribucija dobara u okviru jedne zajednice podriva slobodu i demokratiju).

Rasprava o ovim ključnim problemima praćena je, po pravilu, izlaganjem osobite strategije opravdanja liberalne države. Dominantno stanovište jeste da se liberalna šema dobro uređenog poretka utemeljuje na principima neutralnosti. Dakle, u prirodi je liberalne države da odbija da svojim građanima nametne bilo koju posebnu (monističku) koncepciju dobroga života i bilo koju posebnu koncepciju dobra i građanskih vrlina.

Novi sistemski imperativi vode ka redefiniciji klasične, komprehenzivne šeme pravde i poretka.Liberalna šema poretka suočena je sa brojnim izazovima koji podrivaju njenu stabilnost i vitalitet. Jedan od najekspanzivnijih je „pluralizam identiteta“ i „politika različitosti“.

Vodećim pojmovima savremene političke teorije (demokratija i pravda) dodaje se pojam građanstva. Važnost ovog principa leži u njegovoj otvorenosti da u sebi integriše zahtjev za pravdom i zahtjev za članstvom u političkoj zajednici (identitet).

Za razliku od klasičnog moralnog diskursa u kome se građanstvo označava kao „derivat“ pravde i demokratije, građanin je sada neko ko ima određena demokratska

135

prava i traži pravdu; sve je opštije gledište da princip građanstva treba da igra nezavisnu normativnu ulogu.Izazov klasičnom liberalizmu može se čitati na sljedeći način: vrijednost i stabilitet konstitucionalnih poredaka ne zavise samo od pravde i njenih bazičnih struktura, već i od kvaliteta i stavova građana.Princip građanstva nije samo jedan legalni status definisan u kategorijama prava i obligacija, već predstavlja i oznaku identiteta u kome se izražava članstvo u političkoj zajednici.

Iris Jang u djelu „Pravda i politika razlike“ uvodi „politiku razlike“ kao alternativu liberalnom samorazumijevanju odnosa individualnih i kolektivnih identiteta. Ona istovremeno traga za institucionalnom modifikacijom liberalne šeme poretka.

Njena osnovna ideja je da uvede u raspravu ideju grupne solidarnosti nasuprot liberalnom individualizmu koji ličnost definiše kao individualnost, ignorišući rasne, religijske, polne i etničke razlike.

Liberalna šema potiskuje grupne identitete; ni jedan dobro uređeni poredak ne smije da ignoriše ove razlike. Oni koji ističu značaj grupne solidarnosti istovremeno nastoje da afirmišu liberalne humanističke principe po kojima su svi ljudi jednaki (komunitarci).Otuda, politika razlike sadrži liberalno povjerenje u individualnu slobodu i pluralističku koncepciju dobra, koja mora biti sačuvana u svakoj proširenoj koncepciji pravde.

Politika razlike, po Jangovoj, počiva na konstitucionalnim garancijama bazičnih građanskih, političkih i ekonomskih sloboda i prava, koje ni jedna demokratski uređena zajednica ne može narušavati.Moralno utemeljenje „politike razlike“ u samorazvoju i samodeterminaciji individua je polazna tačka opravdanja svih ustanova i svih politika.Vidimo da Jangova dijeli osnovno polazište etičkog individualizma.

Uprkos usvojenom polazištu etičkog ili konstitucionalnog individualizma, Jangova smatra kako „političke razlike“ idu izvan liberalizma. Grupno orijentisanoj politici nije samo cilj jednakost, već sama po sebi čini intrisični ideal socijalne jednakosti.Grupe su socijalno jednake tek kada njihov kulturni i socijalni doprinos bude javno priznat i definisan. Ipak, grupno orijentisana prava ne mogu biti tako uređena da ugroze opšta civilna i politička prava (univerzalno građanstvo).

Ključni princip demokratskog kulturnog pluralizma pretpostavlja da bi specifična grupna prava i politike trebalo da idu zajedno sa uživanjem opštih građanskih i političkih prava participacije i uključenosti.Demokratski pluralizam, dakle, zahtijeva dualni sistem prava – opšta prava, koja su jednaka za sve, i specifična grupna prava.

Iako Jangova govori o „dualnom sistemu prava“, očigledno je da su grupna prava supsidijerna u odnosu na opšta civilna i politička prava.

136

Dva principa koja leže u srcu liberalne šeme dobro uređenog poretka su:

1) razumijevanje univerzalizma kao opštosti iz čijeg se jezgra izvodi ideal „građanskog individualizma“ (građanstvo kao univerzalna uloga);

2) razumijevanje opštosti kao jednakog tretmana iz čijih se temelja izvodi princip neutralnog individualizma (depolitizacija grupnih razlika).

Prvi prigovor cilja na odbacivanje „ujednačavanja“ i „asimilacije“. Asimilacija, ujednačavanje i poništavanje različitosti u srcu su univerzalnog (liberalnog) koncepta građanstva. „Po ovom idealu, u pravično uređenom društvu rasne ili polne razlike nisu ništa značajnije od boje očiju“.Dakle, u skladu sa ovim liberalnim idealom, nikakva politička prava i obligacije ne mogu se izvoditi iz grupnih razlika. Isto tako, nikakve institucionalne beneficije ne mogu biti povezane sa tim razlikama.

Druga ključna ideja koju Jangova odbacuje jeste liberalna ideja da je mjesto razmaha socijalnih i kulturnih razlika u sferi privatnog; politička ekspresija ovih razlika protivna je liberalnoj šemi poretka.

Ključna tačka njene kritike je težnja liberalizma da dokine javni i politički značaj grupnih razlika, zadržavajući individualne i grupne razlike u privatnoj ili nepolitičkoj sferi.Svaki pojedinac, kao građanin, ostavlja iza sebe sopstveni partikularitet i različitost.Nasuprot ovom liberalnom stanovištu, Jangova prihvata republikansku ideju koja zagovara politizaciju širokog polja institucionalnog, socijalnog i kulturnog života. Dakle, nasuprot liberalnom stanovištu, „repolitizacija javnog i političkog života ne zahtijeva oblikovanje ujedinjene sfer javnoga u kojoj građani ostavljaju iza sebe svoje partikularne grupne identitete, istoriju i potrebu da smisleno raspravljaju o opštem dobru. Nasuprot univerzalnom polazištu koje je jednako za sve građane, „participativni demokrata mora promovisati ideal heterogene publike u kojoj ličnosti nose sve svoje razlike koje se prihvataju i respektuju“.

Kritika Jangove dominantno je usmjerena na princip neutralnog individualizma. No, pokazaće se da je to istovremeno i slaba tačka njene teorijske konstrukcije.Jangova, naime, ima jedan gotovo nerješiv problem - ona zagovara republikansku ideju o proširenju polja političkog, ali istovremeno nastoji da sačuva liberalni naboj u svojoj argumentaciji. Taj naboj se nalazi u liberalnoj privrženosti slobodi, koju Jangova želi da sačuva u „proširenoj koncepciji pravde“.

58. Politički liberalizam

137

Plan Rolsovog otklona od moralne ka političkoj filozofiji počiva na tri osnovna elementa:

1) prvi se odnosi na jednu minimalnu koncepciju dobra i ulogu koju takva ideja ima unutar šire šeme o prioritetu prava;

2) sam Rols svoju političku teoriju označava kao političku;3) radi se o teoriji koja je adresirana prema javnoj političkoj kulturi demokratskih

društava.

Politički liberalizam Rolsov je odgovor na „fakt pluralizma“, odnosno na stanovište da se moderna liberalno-demokratska društva karakterišu konfliktnim i nesamjerljivim, mada razumnim koncepcijama dobra.Osnove socijalnog jedinstva nije teško utemeljiti u homogenim političkim društvima, no Rols se pita kako to obezbijediti u društvima čiji članovi podržavaju fundamentalno različite nazore.

Rols odgovara tezom da je „fakt pluralizma“, praćen idejom o ograničenosti cjelovitih koncepcija dobra, osnovno jezgro njegovog izmijenjenog diskursa. Njegov naglasak na toleranciji i nije ništa drugo do vrsta odgovora na uzajamnu napetost između različitosti i ujedinjavanja; ni jedna zajednica ne može počivati niti na prostom faktu diverziteta, niti na faktu prirodne harmonije. Stabilnost zajednice moguće je očuvati samo nekom zajedničkom koncepcijom pravde.Rolsova politička pravda je konstrukcija jednog takvog ugovora koji je usaglašen sa osnovnim obilježjima liberalnog društva.

Rols tvrdi da se svaka teorija, pa i liberalna, u osnovi otvoreno ili prikriveno utemeljuje na mekoj koncepciji dobra.Ova koncepcija se prepoznaje u naglasku na vrijednostima ljudske egzistencije, u naglasku na vrijednostima ispunjenja ljudskih ciljeva, u povjerenju u vrijednost „racionaliteta“ kao glavnog vodiča individualnog i kolektivnog djelanja.

Rolsova proširena koncepcija dobra sadrži i ideju o samoj pravdi kao osnovnom elementu tog dobra.Građani u pravično uređenom društvu dijele jedan važan politički cilj: cilj da se podržavaju pravične ustanove i da se jedni prema drugima odnose na pravičan način.

Nije pravda samo najviši poredak moći i interesa, ona je jedna intrisična vrijednost koju treba podržavati i razvijati u društvu.

Politička koncepcije pravde u osnovi jeste Rolsov odgovor na fakt pluralizma. Ona sadrži četiri značajne karakteristike:

1) subjekat političke koncepcije pravde je osnovna struktura društva, a predmet takve koncepcije pravde je uspostavljanje usklađenih principa na kojima počiva zasnivanje političkih, ekonomskih i pravnih ustanova u modernoj konstitucionalnoj demokratiji;

138

2) politička koncepcija pravde ne uključuje „širu povezanost sa bilo kojom moralnom doktrinom“; ona je bitni sastavni dio koji odgovara različitim racionalnim političkim doktrinama koje postoje u okviru društva;

3) sadržaj političke koncepcije pravde kao pravičnosti izražen je u određenim idejama impliciranim u javnoj političkoj kulturi demokratskog društva;

4) šema društvene kooperacije saglasna principima pravičnosti morala bi imati podršku u preklapajućem konsenzusu.

Pojam „razumnog pluralizma“ ne znači ništa drugo do to da su koncepcije dobra koja se zagovaraju racionalne i prihvatljive za druge.

Poput Isaije Berlina koji je tvrdio da nema socijalnog svijeta bez gubitka (to znači da nema socijalnog svijeta koji neke načine života ne isključuje) i Rols zauzima isti stav u odnosu na „neliberalne doktrine“ – određene grupe i pojedince valja upozoriti da zadrže svoj način života i da ga ne unose u polje javne političke kulture.Ovo stanovište je ozbiljna poteškoća za Rolsovo razumijevanje pravde kao pravičnosti. Sloboda jeste velika vrijednost, no, mora se zapitati da li je vrijednost moralnog identiteta manja.

Isaija Berlin se od ove poteškoće brani idejom o „paralelizmu vrijednosti i načina života“. Rols, pak, pokušava da je riješi koncepcijom proširenog dobra. „Koncepcija političke pravde mora imati dovoljno prostora za načine života koji zaslužuju podršku.“

U mjeri u kojoj se Rolsova koncepcija političkog dobra proširuje, ona dobija supstantivna i teleološka obilježja.

Ako je sada teleološka komponenta Rolsove koncepcije pravde proširena, kako treba interpretirati početnu ideju o prioritetu prava nad dobrima?Ovo stanovište je sada reinterpretiramo kao prioritet javnog nad nejavnim. A to znači da se prvobitna koncepcija dobra sada proširuje stanovištem koje daje prioritet socijalnoj kooperaciji.

Postoji jedna strukturna asimetrija između političkih i nepolitičkih vrijednosti u korist ovih prvih, jer političke vrijednosti nadmašuju sve druge vrijednosti koje im se mogu opirati. No, ovaj odnos nije statičan i uvijek ga je moguće promijeniti.

Otuda će Rols utvrditi da politička dobra, ma koliko bila važna, ne mogu do kraja nadmašiti nepolitička dobra, određene religijske, moralne, filozofske vrijednosti sa kojima mogu biti u sukobu. Kako je ovo jedna stvar koja se uvijek može dogoditi, razumno je očekivati da će se većina ljudi prikloniti liberalnoj šemi pravde i naći sebi prostor unutar liberalne šeme dobro uređenog poretka.Rols ovdje priziva u pomoć „javni um“, koji nalaže svim racionalnim individuama da rade na uspostavljanju „javne političke kulture“, koja je utemeljena na premisama pravde kao pravičnosti.

139

Gutmanova ističe da to što politički liberalizam ne pretpostavlja ni jednu pojedinačnu doktrinu ne znači da je on usaglašen sa svim doktrinama. Postoje koncepcije života i doktrine na koje se liberalizam ne može adaptirati. A to znači da konflikti unutar liberalnog društva mogu metafizička pitanja učiniti dijelom javnog diskursa i javne političke agende. Sve upućuje na to da se država u takvim situacijama ipak mora prikloniti nekoj od metafizičkih koncepcija (komprehenzivnih doktrina).Zaključujemo da se ni jedna forma političkog života ne može pravdati a da se ne uspostavi neka minimalna koncepcija dobra.

59. Multikulturalizam i kolektivna prava

140

Uvođenje u raspravu pojmova kao što su „multikulturalizam“ i „kolektivna prava“ otvorilo je pitanje o domašaju i granicama liberalno utemeljene politike u kulturno-pluralističkim društvima.

Riječ je o diskursu koji čini upitnim univerzalizam liberalno-individualističke slike svijeta i koji podriva homogenizirajući mit liberalizma (difference blind) koji je utkan u jednu optimističku sliku i ideal „dobro uređenog poretka“ u kome je moguće svima obezbijediti jednakost nezavisno od razlika. Ovaj diskurs koncentriše se oko pitanja pluralizma, tolerancije i limita liberalno-individualističke strategije oblikovanja konsenzusa.

U središtu ovog diskursa nalazi se zahtjev za priznavanjem posebnih kulturnih identiteta u sferi javne političke kulture jednog pluralističkog društva.

Vidljiva je osobita napetost između politike univerzalizma i politike razlike.

Politika univerzalizma naglašava jednaki i jednakopravni dignitet svih građana i borbu za one forme nediskriminacije koje su slijepe za različite načine koji građane čine međusobno različitim.

Politika razlike podrazumijeva, slijedeći Čarlsa Tejlora, reinterpretaciju i redefiniciju nediskriminacije kao zahtjeva za priznavanjem razlika kao osnove za različiti tretman u pravnom i političkom poretku. Zahtjev se ne iscrpljuje u zagovaranju „identične korpe prava i imuniteta“, već u priznavanju jedinstvenog i samosvojnog identiteta individua i grupa. To znači nuždu da se da posebno priznanje i status nečemu što nije univerzalno usvojeno.

Nasuprot univerzalizmu, politika razlike ne cilja na to kako da dostigne „difference blind“, već kako da podrži i osnaži razlike.

Ova napetost se još u većoj mjeri izoštrava u društvima centralne i istočne Evrope.Urlih Projs smatra da niski stepen konstitucionalne i demokratske sposobnosti ovih društava ih suočava sa gotovo nerješivim zagonetkama kako da harmonizuju univerzalističke principe države sa istovremeno kohezivnim i razarajućim silama etničke samoidentifikacije i samodefinicije.

Dvije su teze koje čine osnovu liberalne odbrane manjinskih kolektivnih prava:

1) Individualne slobode su na vrlo važan način povezane sa članstvom u etničkim i nacionalnim grupama.

2) Specifična kolektivna prava mogu doprinijeti redefiniciji principa jednakosti između većine i manjine u okviru složenih kulturno-pluralističkih društava.

Postoje različiti načini da se izađe u susret legitimnim zahtjevima nacionalnih i etničkih manjina. Ali, to nije moguće učiniti samo raspodjelom jednakih civilnih i političkih

141

prava. Manji nacionaliteti ne žele da budu samo jednaki sa drugima. Oni žele da demonstriraju i zaseban način svog života.

Isaija Berlin naglašava konceptualnu razliku između pojmova „negativne“ i „pozitivne“ slobode.

Negativna sloboda može se označiti kao prostor unutar koga čovjek može da čini što želi, neometan od drugih ljudi ili države. To je jedan liberalni koncept slobode. U skladu sa njim, individualna sloboda može biti ograničena u ime pravde, no prostor privatnog života, u osnovi, ostaje izvan interferencije države. Pošto pravda zahtijeva bar minimum slobode za svakog pojedinca, ovaj se mora lišiti, makar i silom, mogućnosti da drugoga liši tog minimuma (Milov „harm principle“).Odbrana slobode sastoji se, dakle, u jednom negativnom i protektivnom cilju – odbijanju miješanja u lične stvari.

Pozitivna sloboda je sloboda samousmjeravanja. Neko ima pozitivnu slobodu sve dotle dok je sam svoj gospodar. Samooslobođenje i samovladanje u pozitivnom smislu znače mnogo više od odsustva sile – pozitivna sloboda sadrži koncept ljudskog identiteta, kao što je sloboda da živi u skladu sa sopstvenom interpretacijom života i dobara.

Berlin smatra da postoje različiti tipovi pozitivne slobode:

1) racionalistički tip pozitivne slobode – individualna pozitivna sloboda;2) nacionalistički tip pozitivne slobode – kolektivna pozitivna sloboda.

Ovaj drugi tip izraz je komunitarne forme pozitivne slobode. Njegovo je polazište da je identitet individue u osnovi oblikovan snagom i imperativima političke zajednice.

I komunitarna vrsta pozitivne slobode pretpostavlja negativnu slobodu, ali u jednom kolektivnom značenju - svaka socijalna grupa ili nacija mora biti slobodna, bez strane dominacije.

Kolektivna pozitivna sloboda pretpostavlja slobodu pripadnika grupe da svoju slobodu interpretiraju na specifičan način – oni su slobodni da žive u skladu sa načinom života svoje zajednice. Komunitarizam zato može da zadobije, i zakonito zadobija formu nacionalizma. To znači da ideal samoodređenja ne zahtijeva nužno bilo kakvu negativnu slobodu ili demokratsku političku participaciju (racionalističku formu negativne slobode). Dovoljno je da se vlada i da se bude pod vladom one vlasti sa kojom se ljudi mogu identifikovati.Ovako interpretirana, kolektivna pozitivna sloboda može voditi kompletnom lišavanju negativne slobode individualnih članova grupe ili nacije.

142

Konceptualna analiza Isaije Berlina utrla je put sintezi individualne i kolektivne slobode. Ona se otkriva podjednako u polju liberalne i u polju komunitarne političke teorije.Na jednoj strani, liberali, kao što je Rols, smatraju da poštovanje individualnih liberalnih prava pretpostavlja neku vrstu identifikacije i solidarnosti sa partikularnom zajednicom, a na drugoj strani komunitarijanci, kao što je Čarls Tejlor, smatraju da politika priznanja i komunitarne vrijednosti treba da uključe i osnovne individualne slobode.

Paradigmu liberalne sinteze čini politički liberalizam Džona Rolsa. U pokušaju da odgovori na komunitarne kritike da je liberalizam utemeljen na jednoj varijanti atomističke antropologije i na normativnom neutralizmu, Rols redefiniše klasičnu „metafizičku varijantu“ liberalizma, pomjerajući se ka ideji „političkog liberalizma“, koja predstavlja jednu umjereniju varijantu liberalizma u odnosu na onu koju je demonstrirao u „Teoriji pravde“.

U temelju ove redefinicije je odbacivanje komprehenzivnog moralnog zahtjeva klasične liberalne teorije pravde kao nerealističkog.U modernom društvu, koje je premreženo racionalnim, a istovremeno međusobno inkompatibnim doktrinama o dobrom životu, ne može se očekivati konsenzus koji bi bio utemeljen samo na jednom religijskom ili moralnom idealu.

Rols se prevashodno koncentriše na bazične strukture društva. On želi da razvije politički koncept pravičnog konstitucionalnog režima koji bi bio prihvatljiv za sve konfliktne, ali istovremeno razumne doktrine. Ovako razumijevan, ideal političke pravde može jedino da posluži kao zajednički i relativno neutralni osnov javne diskusije. To i jeste razlog zašto politička pravda sadrži i jednu „tananiju teoriju dobra“, koja je ograničena na jednu pravičnu distribuciju primarnih dobara. Ova dobra stoje kao neka vrsta preduslova bilo kojoj komprehenzivnoj doktrini i bilo kom idealu dobrog života. Ovi preduslovi se oblikuju u polju „javne političke kulture“ i čine osnovu „preklapajućeg konsenzusa“, koji počiva na prihvatanju dva principa pravde:

1) bazične individualne slobode su podjednake;2) socijalne i ekonomske nejednakosti opravdane su samo ako su javne službe

podjednako otvorene za sve i ako je distribucija nejednakosti takva da najmanje pogađa najslabije.

Drugi princip, koji je ovdje jako važan, pretpostavlja da je građanima neophodno garantovati materijalnu, socijalnu i ekonomsku potporu za razvijanje individualnih sloboda.

U Rolsovoj teoriji sloboda je garantovana prvim principom, a vrijednost (kvalitet i obim) te slobode garantovan je drugim principom.Oskudnost socio-ekonomskih izvora dovodi do toga da različite individue uživaju nejednake vrijednosti jednakih sloboda. To je tačka koja opravdava korektivnu ulogu

143

države („bazične strukture moraju biti tako uređene da u opštoj šemi jednakih sloboda maksimiziraju položaj najmanje privilegovanih“).

Janoš Kiš smatra da negativne slobode imaju nedodirljivi status. Kao ključno dobro moderne, one moraju biti među ljudima jednako raspodijeljene u što većoj mjeri.No, ova distribucija mora u osnovi biti korigovana imperativom statusa, priznanja i solidarnosti, koji su rezultat identifikacije ljudi sa partikularnom istorijskom i kulturnom zajednicom.

U modernoj nacionalnoj državi, koja je još uvijek monistička, zakonita je reprodukcija nejednakosti između dominantne i manjinske zajednice.Pod pretpostavkom najviše moguće jednake raspodjele negativnih sloboda, ovu urođenu nejednakost moguće je ublažiti, ali ne i sasvim iskorijeniti.

Korektivni princip (drugi princip pravde) sadržan je u skupu kolektivnih prava. Raspodjela ovih prava u kojima su utkane vrijednosti statusa, solidarnosti i priznanja morala bi biti takva da najmanje pogađa one manjinske zajednice koje su u najrđavijem položaju. Kiš navodi da „kolektivna prava, prema liberalnom tumačenju, stvaraju višak mogućnosti radi uravnoteženja viška hendikepa“.

144

60. Građanski republikanizam Hane Arent

Hana Arent u svom poznatom djelu „Porijeklo totalitarizma“ smatra da je „prvi i najvažniji korak ka totalnoj dominaciji da se u čovjeku ubije pravna ličnost (građanin).

Ona svoju argumentaciju počinje analizom kvaliteta i prirode sfere javnog (političkog). Sfera javnog (političkog) nije za Hanu Arent tek obična sfera, to je predsfera svih sfera.

Središnje mjesto u njenoj koncepciji pripada konceptu građanstva i ulozi građanina.U poglavlju „Slabljenje nacionalne države: kraj prava čovjeka“ iz „Porijekla totalitarizma“ Hana Arent razvija jednu od najrobusnijih odbrana „principa građanstva“.

Pravo na status građanina nije ništa do drugo ime za jedno univerzalno ljudsko pravo koje ona označava kao „pravo na pravo“.To je, dakle, pravo koje prethodi svim drugim pravima , uključujući i opšta ljudska prava.

Podstaknuta užasnim iskustvima „negativne utopije“ i „izopačene politike“ u totalitarnim režimima, a posebno tragičnim iskustvima nedržavljana (izbjeglica, manjina, itd.) u zemljama istočne i centralne Evrope, Hana Arent zaključuje da ni nacionalna država, ni međunarodne organizacije ne mogu da zaštite ljude od diskriminacije.Kao što je ubijanje pravne ličnosti u čovjeku uvod u totalnu dominaciju, tako je i nedržavljanski status najsurovija forma moderne despotije.

Organska ideja građanstva i nacionaliteta, na kojoj u krajnjoj instanci počiva moderna nacionalna država, ne samo da ugrožava i rastače prava manjina, izbjeglica, imigranata i nedržavljana, već i zakonito razara samu ideju legaliteta, koja čini prvi generativni princip moderne države, kako je smatrao Tokvil.

Naredna tačka analize Hane Arent usmjerena je na paradoks ljudskih prava.Obnavljajući osnovne ideje Berkove kritike revolucije i apstraktnih prava, Hana Arent zaključuje da samo konkretna prava čovjeka (građanina) u konkretnoj zajednici imaju neku vrijednost i težinu.Iskustvo 20. vijeka pokazuje da za ljude bez članstva u političkoj zajednici (negrađane, nedržavljane) ljudska prava predstavljaju samo puku apstrakciju: samo ona prava koja su osigurana u specifičnoj zajednici imaju vrijednost.

Sljedeća tačka analize Hane Arent je analiza uzajamnog odnosa nacionalne države (suvereniteta), opštih prava i principa građanstva. Ova analiza je značajna jer ona ne samo da razara ideju „tribalnog nacionalizma“, već isto tako upućuje i na granice same političke ideje nacije.

Postoji inherentna tenzija između nacije i države („tajni konflikt između nacije i države“), pa sledstveno tome postoji i inherentna tenzija između građanstva (legalnog statusa ljudi) i članstva u naciji (nelegalna, nepravna kategorija identiteta). Ova napetost zakonito razara egalitarnu (ujednačavajuću) logiku same konstitucionalne države.

145

U nacionalnoj državi svi oni koji nisu pripadnici vladajuće nacije, nezavisno od svog legalnog statusa, u podređenom su položaju.

Osnovni kontekst Arentinog razmatranja ljudskih prava čine posleratne prilike koje su proizvele masovne migracije ljudi bez državljanskog statusa.Razaranje multinacionalnih država u zemljama centralne i istočne Evrope praćeno je dominacijom „tribalnog nacionalizma“.

Hana Arent razlikuje dva tipa nacionalnih država i dva tipa nacionalizma:

1) prvi odgovara tradicionalnom iskustvu zapadne Evrope;2) drugi odgovara političkom iskustvu zemalja istočne i centralne Evrope.

1) U društvima zapadne Evrope postojali su svi uslovi za uspostavljanje nacionalne države: homogenost populacije i zajednička politička kultura. Dakle, neophodni faktori za unifikaciju jednog političkog društva postojali su i prije pojave nacionalizma.Francusko iskustvo je najvažniji obrazac ove socijalne i političke dinamike.

2) Ove pretpostavke nedostajale su društvima istočne i centralne Evrope. U odsustvu čak i minimalne ideje o domovini ili odgovornosti za zajedničko pripadanje, populacija istočne i centralne Evrope činila je narod bez istorije.Ovi narodi razvili su „tribalni nacionalizam“, odnosno osjećaj zajednice zasnovan na racionalizaciji zajedničkog identiteta.Pokušaj da se u jednom takvom kontekstu utemelji nacionalna država sa konstitucionalnom vladavinom bila je osuđena na propast.Rezultat, pak, posleratnog razvoja bio je povezivanje različitih naroda u istu državu. Pri tome su neki od ovih naroda označeni kao državotvorni narodi, što ih je povezalo sa strukturama moći i vladavine. Prećutno se smatralo da su drugi narodi partneri u vladavini, što oni naravno nisu bili.Istovremeno, pojavljuje se i treća grupa, koja se označava terminom „manjine“. „Nacionalne manjine“ su bile utemeljene kao stalne kategorije. Ova logika stalnih manjina vodila je ili asimilaciji (koja često nije bila moguća), ustanovljavanju građanskog statusa drugog reda, ili, pak, težnji manjina da formiraju sopstvenu državu.

U svim kriznim prilikama dominirala je nadmoć interesa nacije nad snagom legalnog statusa i konstrukcijskih ustanova.Hana Arent utvrđuje da ova inherentna tenzija između nacije i države nije samo pratilac tribalnog nacionalizma, već se ona može zapaziti i u samoj zapadnoj modernoj nacionalnoj državi.

Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, u kojoj se ostvaruje ideja prirodnih prava i negativnih sloboda, počiva, u osnovi, na harmonizaciji dva protivrječna principa:

1) principa univerzalnih ljudskih prava;2) principa nacionalnog suvereniteta.

146

Ova protivrječnost ima dvije nerješive poteškoće:

1) napetost između ideje da su ista esencijalna prava označena istovremeno kao nenarušivo svojstvo svih ljudskih bića, ali i posebno svojstvo zasebnih nacija;

2) ista nacija se označava i kao univerzalna i konstrukcijska zajednica podvrgnuta zakonima i kao suverena zajednica, nevezana bilo kakvim univerzalnim zakonima.

Suverenitet nacije zakonito podriva i urušava vladavinu zakona. Politički principi građanstva i konstitucionalni princip legaliteta reduciraju se, posredovani nepolitičkim principom suvereniteta, na supstantivni ideal kolektivnog identiteta – nacionalitet.

Čitavo pitanje o ljudskim pravima osjenčeno je pitanjem o nacionalnoj emancipaciji. Samo emancipovane suverene nacije su sposobne da garantuju ljudska prava.

Politička dinamika nacionalne države i nacionalizma u krajnjoj instanci razara i same pretpostavke na kojima nacionalna država počiva (princip jednakosti svih ljudi pred zakonom).

Hana Arent zagovara ideju o disagregaciji principa građanstva i principa nacionaliteta. Zato države ne bi trebalo da budu nacionalne, već tipovi građanskih konstitucija koje se zasnivaju na ideji građanstva izvedenog predominantno na legalnim principima i javnim građanskim vrlinama.

Status punog građanstva je u građanskoj republici, koja je bitno različita od građanske nacionalne države, jedini stvarni izvor prava i jedina njihova garantija. Otuda je i posjedovanje efektivnih prava kontigentno sa članstvom u političkoj zajednici.Legalna ličnost izjednačena je sa efektivnim građanstvom, pa, otuda, legalni status, a ne skup prirodnih obilježja, čine ljude jednakim.Politički identitet individue (građanstvo) je intrisična vrijednost koja dominantno oblikuje prirodu i kvalitet jedne političke zajednice.

Ključ za razumijevanje koncepta građanstva u političkoj filozofiji Hane Arent leži u koncepciji javne sfere.

Javna sfera je jedno otvoreno i pluralistički organizovano polje u kome individue istoga statusa i moći (građani) oblikuju osobitu vrstu horizontalnog konsenzusa i ugovora (opšte dobro).To je onaj prostor djelanja ljudi u kojem se oni pojavljuju i komuniciraju kroz medij govora i argumentiranja, ispoljavajući i oblikujući svoj sopstveni identitet.Javna debata je način na koji se dolazi do zajedničkih interesa i o njima odlučuje.

Javna sfera je jedan konstrukcijski i konceptualni okvir u kome građani oblikuju ustanove, procedure i okvir javne rasprave. Javna sfera, dalje, čini ono polje u okviru koga se oblikuje „zajednička koncepcija svijeta“, čime se ovaj prostor razlikuje od polja privatnosti i polja prirodnosti.

147

Ovaj pojam (zajednička koncepcija svijeta) ima dva osnovna značenja u teorijskoj konstrukciji Hane Arent:

1) to je prostor u kome se ljudi pojavljuju i ispoljavaju svoju javnu prirodu (publicitet);

2) to je prostor unutar koga se oblikuje i čini djelotvornim zajednička koncepcija života.

To je prostor u kome svako „može biti viđen i saslušan od drugog i imati najveći mogući publicitet. Za nas pojavljivanje – nešto što nas čini viđenim i saslušanim od drugih – konstituiše realitet“.

Javni (građanski) duh usmjerava čovjeka ne samo da napušta sferu privatnosti zarad javnog djelanja, već isto tako, kada je to neophodno, da svoje privatne interese podvrgne javnim interesima.Odsustvo javnog djelanja i javnog duha ima katastrofalne efekte na prirodu i kvalitet savremenih političkih poredaka.

Ulazak čovjeka (građanina) u sferu javnog ne znači da čovjek sasvim napušta individualni plan svoje egzistencije. Naprotiv, upravo javni plan čovjekove egzistencije (građanstvo) čini individualni plan čovjekove egzistencije bogatijim, otvorenijim i manje opresivnim.Javna sfera, dakle, povezuje ljude koji su međusobno izolovani; ona je jedna vrsta javnog foruma savremene zajednice.

Do ideje „zajedničke koncepcije svijeta“ Hana Arent dolazi kroz osobiti dijalog sa Rusoom. Osnovna poruka ovog dijaloga je sljedeća: ne „opšta volja“, nego zajednička koncepcija svijeta ujedinjuje ljude u političku zajednicu i od izolovanog mnoštva privatizovanih individua čini „političko tijelo“.Glavni problem Rusoove „opšte volje“ je što ona inherentno vodi ka ideji suvereniteta. Suverenitet je jedna antipolitička ideja koja u svojoj krajnjoj ekspresiji vodi ka tiraniji.

Nasuprot različitim verzijama opšte volje, Hana Arent smatra da nema potrebe da svi ljudi budu jednaki (opšta volja počiva na konstrukciji u kojoj se sve individualne, partikularne volje utapaaju u jednu) da bi ljudi živjeli zajedno sa ostalima u odnosima slobode i jednakosti.Ono što ujedinjuje građane republike jeste to što oni zaposijedaju isti javni prostor, dijele iste ideje zajedničkog dobra, prihvataju ista pravila i procedure i privrženi su njihovoj primjeni.

U teorijskoj konstrukciji Hane Arent značajna je republikanska ideja konsenzusa. Pristanak na kome počiva republikanska zajednica je pluralistički, i oblikuje se javnim djelanjem građana u horizontalnom polju jednakosti.

Hana Arent utvrđuje da konsenzus i pristanak u političkoj teoriji line sastavni dio jedne opštije teorije društvenog ugovora.

148

Moderna politička teorija je oblikovala tri dominirajuće koncepcije o utemeljenju političke zajednice („osnovni ugovor“):

1) istorijski, nejednaki ugovor, kojim se uspostavlja neka vrsta „nebeskog mandata“;

2) politički, vertikalni ugovor, čiju osnovu čini osobiti tip političke obligacije koji se utemeljuje na „razmjeni lojalnosti za sigurnost“;

3) horizontalni ugovor, koji je, za Hanu Arent, istinska forma političkog ugovora, koju ona označava pojmom „osnovnog ugovora“.

Razlika između pakta o pokoravanju i osnovnog ugovora izvodi se iz načina na koji se pristanak oblikuje.Kod pakta o pokoravanju individua čin pristanka čini u izoliranosti, dok je kod osnovnog ugovora to akt međusobnog osječanja koji se čini u uzajamnom prisustvu.

U izvođenju ideje pristanka Hana Arent naročito vrednuje iskustvo osnivača američke revolucije, koji su demonstrirali podjednako i „gramatiku akcije“ i „sintaksu moći“.Gramatika akcije: akcija je samo ona ljudska djelatnost koja zahtijeva pluralitet ljudi.Sintaksa moći: moć je samo onaj ljudski atribut koji se uspostavlja između uzajamno povezanih ljudi.I jedno i drugo traži vrlinu kako da se učini i održi obećanje.

Ovu vrstu horizontalnog konsenzusa Hana Arent otkriva u tradiciji republikanskog konstitucionalizma.

Bitno svojstvo ovog tipa pristanka jeste da se njegov duh ne izražava u vertikalnoj obavezi individue na poslušnost, već u horizontalnom značenju međusobne saglasnosti o republikanskom ustavu, u čijem je temelju aktivna podrška i stalna participacija u svim pitanjima od javnog interesa.U ovako razumijevanom polju horizontalne jednakosti oblikuje se politički identitet ljudi.Princip građanstva (legalni status plus politička kultura participacije) izraz je takvog političkog identiteta.

Uvijek kada smo usmjereni i uključeni u javno djelanje i politički diskurs, mi smo istovremeno uključeni i u konstrukciju našeg kolektivnog političkog identiteta, u oblikovanje „mi“ pomoću koga smo u stanju da identifikujemo i sebe i sopstvenu akciju.

Ovaj proces oblikovanja političkog identiteta nikada nije do kraja dovršen. Naprotiv, to je proces stalne redefinicije u kome akteri definišu i izražavaju različite koncepcije političke legitimnosti. To znači da se kolektivni (politički) identitet zajednice kao „političkog tijela“ oblikuje i ispoljava kao jedna samosvojna vrijednost koja izrasta iz jednog složenog procesa argumentiranja u okviru kojeg se konkurirajući ideali i identiteti i forme političke legitimnosti izražavaju, bore i redefinišu.

Ključni formativni princip oblikovanja političkog identiteta je politička uključenost i participacija građana.

149

Obnavljajući republikanske motive Tomasa Džefersona (građanin kao participant u vlasti), Hana Arent utvrđuje da je opasno za jednu političku zajednicu ako je ova moć naroda ograničena na njegovu privatnu sferu, a naročito ako je ostalo malo mjesta da čovjek afirmiše sebe kao građanina.Aktivno uključivanje građana u oblikovanje javnih poslova omogućava čovjeku ne samo osjećaj javne slobode, već isto tako i osjećaj javne sreće, javnog učinka i efikasnosti: to je upravo ono što čini ontičko jezgro politike.

Hana Arent pripada redu strogih kritičara reprezentativne demokratije. Dvije su ključne ideje Hane Arent koje podjednako dominiraju u kritici reprezentativne demokratije i „romantičarskim simpatijama“ prema idealu savjetske i participativne demokratije:

1) jedna se tiče iskustva totalitarnih režima (pogotovo Njemačke);2) druga se odnosi na sam republikanski pojam slobode.

Reprezentativna demokratija je efektivna u zaštiti negativne slobode i protektivnih prava, i to je zasigurno jedno od ključnih dostignuća moderne.Ograničena (konstitucionalna) vladavina ekspresija je civilnog građanstva. Međutim, uživanje civilnih prava od strane građana nije isto što i uživanje političke slobode. Politička sloboda znači participaciju u vladavini.

Ideju o osobitoj asimetriji između političkih i civilnih prava Hana Arent analizira na iskustvu američke revolucije, koja je osigurala ne samo civilna prava, već je oblikovala i snažnu sferu javnog unutar koje građani uživaju i praktikuju svoju slobodu.

Bez snažnih prava građanstva i osigurane sfere javnog, depolitizirano polje negativnih sloboda i civilnih prava u opasnosti je da bude razoreno, a sloboda čovjeka ugrožena.

Ovom problemu se Hana Arent vraća u eseju „O humanitetu u mračnim vremenima“.Ona upozorava na ograničenost i lomljivost „toplog humaniteta“ (povratak u intimno polje privatnosti), koje dolazi kao rezultat povlačenja ljudi iz javnog polja.Topli humanitet je cijena gubitka osjećanja za civilizovane javne vrijednosti i cijena gubitka osjećanja za zajedničku koncepciju svijeta (dobra).Ovaj otklon od javnog uvijek „popločava put u varvarizam“.

Poteškoća je, dakle, reprezentativne demokratije u tome što ona čuva interese, ali ne i političku slobodu.Otuda, smatra Hana Arent, republikanska politika traži drugačije strukture posredovanja koje bi povezale građane i vlast. Jedan takav tip čini sistem savjeta, koji je dio onih građanskih inicijativa koje prate sve velike revolucije. Ona tako ističe iskustvo Francuske revolucije, gdje su spontano formirana politička tijela došla u sukob sa jakobincima.

Odgovarajući na prigovore upućene konceptu savjetske i participativne demokratije, Hana Arent kaže da oni koji žele da budu samo građani participiraće u savjetima, a oni koji žele da budu samo buržuji i radnici ostaće izvan toga. No, građani koji razumiju i

150

dijele republikanske principe i republikansku političku kulturu predstavljaju jednu malobrojnu grupu.

U savremenoj političkoj teoriji građanski republikanizam se označava kao jedan od tri osnovna normativna modela građanstva.

Prema ovom modelu, princip građanstva pretpostavlja da je građanin samo onaj koji ima aktivnu ulogu u oblikovanju političke zajednice.Identitet građana u političkoj zajednici izražava se u oblikovanju opšteg dobra: građani kao „političko tijelo“ kroz javnu debatu, učešće i participaciju u javnom životu, mogu oblikovati određenu formu supstantivnog konsenzusa o pitanjima od zajedničkog interesa.

151

61. Radikalno-demokratski model građanstva Šantal Muf

Šantal Muf u svom radu „Povratak političkog“ smatra da je obnova interesa za koncept građanstva svojevrsni odgovor političke teorije ljevice na krizu i nedostatke političke strategije o klasnoj borbi.

Prirodu građanstva u uslovima radikalne i pluralističke demokratije moguće je izvesti samo iz pretpostavki na kojima se oblikuje moderna politička zajednica. To su „moderni demokratski uslovi“.

Ni liberalna ni klasična republikanska koncepcija, smatra Muf, nisu dale zadovoljavajuće odgovore na izmijenjene uslove pod kojima je moguće oblikovati model radikalne i pluralističke demokratije.

Muf redefiniše klasičnu republikansku ideju u uslovima postmoderne politike. Mada su, smatra Muf, prednosti republikanske koncepcije u odnosu na liberalnu evidentne, njena poteškoća ogleda se u jednom predmodernom značenju politike i neuvažavanju onih postignuća moderne koja su rezultat uticaja liberalne političke kulture (pluralizam, individualne slobode, sekularizacija, razvoj civilnog društva). Sve su to konstitutivni elementi moderne demokratije.S druge strane, nasuprot onome što zagovara komunitarna teorija, moderna politička zajednica ne može biti organizovana oko jedne (monističke) ideje opšteg dobra. Monistička ideja opšteg dobra nosi uvijek potencijalno totalitarna obilježja i predstavlja opasnost po individualnu slobodu ljudi (negativnu slobodu). Otuda, pravi poblem i jeste kako da se u modernoj političkoj zajednici „pomire“ imperativi pozitivne i negativne slobode.Pokazuje se, kako navodi Hana Arent, da ideje pozitivne i negativne slobode ne samo da nisu inkompatibilne, već da je pozitivna sloboda minimalna koncepcija dobra i kao takva predstavlja nužan uslov i neophodan garant uživanja negativnih sloboda.

Uporište interpretacije Šantal Muf leži u jednoj liberalnoj interpretaciji Isaije Berlina i njegovoj tezi o odnosu između negativne i pozitivne slobode. Berlin dopušta da se ovdje radi o „dva različita i podjednako važna dobra“.

Kventin Skiner, čije ideje Šantal Muf slijedi, u klasičnoj republikanskoj tradiciji (Makijaveli) nalazi uporište za ideju da sloboda razumijevana kao autonomija (negativna sloboda) uključuje participaciju i javne vrline.

Sloboda je negativna jer pretpostavlja odsustvo ograničavanja u realizaciji izabranih ciljeva. Međutim, samo u slobodnoj republici, u zajednici u kojoj građani participiraju aktivno u vladavini, takva sloboda može biti garantovana.Da bi se, dakle, osigurale negativne slobode i izbjeglo podaništvo prema vladavini i vlastodršcima, moraju se njegovati ne samo građanske vrline i hrabrost, već i osjećanje za opšte dobro zajednice.

152

Zato je ideja opšteg dobra, koja je iznad naših privatnih interesa, nužni uslov za uživanje individualnih sloboda.Ideja o paralelizmu negativne i pozitivne slobode, kao samosvojnih dobara jedne političke zajednice, čini važnu tačku analize Šantal Muf.

Kako je monistička koncepcija opšteg dobra potencijalno totalitarna (I. Berlin), javlja se problem kako koncipirati princip građanstva kao formu političkog identiteta kroz identifikaciju sa res publica, a istovremeno izbjeći potencijalno totalitarne implikacije supstantivne ideje opšteg dobra.Ovaj problem se u teoriji rješava uvođenjem u raspravu jedne minimalne koncepcije opšteg dobra.

Jednu takvu koncepciju moguće je izvesti iz pretpostavki redefinicije samog pojma političke zajednice. Šantal Muf osnovu za jednu takvu redefiniciju robusnog koncepta političke zajednice nalazi u političkoj teoriji Majkla Oukšota, koja uspostavlja jedan čvršći odnos između opšteg dobra i individualne slobode.

Polazna ideja Majkla Oukšota jeste da se u procesu oblikovanja modernih političkih društava oblikuju ne jedna, već dvije različite koncepcije političke zajednice. Jedna je oblikovana u pojmu universitas, a druga u pojmu societas.

Universitas predstavlja zajednicu u kojoj su članovi upućeni da slijede zajedničke ciljeve i interese.Konstitutivni element ovog tipa zajednice je ličnost razumijevana kao prirodna ličnost. Udruženost ličnosti čini veliku ličnost koja u osnovi predstavlja drugo ime za političku zajednicu.

Societas predstavlja građansku (civilnu) asocijaciju koja je uređena tipom depersonalizovanih normi i pravila. Ovdje su akteri izborom ili slučajnošću upućeni jedni na druge, tako da čine asocijaciju osobite vrste. Njih udružuje lojalnost jednih prema drugima.Dakle, ono što povezuje ljude nije ni individualni prosperitet, ni udruženost oko zajedničkog dobra, već skup uslova koji određuju njihove zajedničke i javne poslove. Skup ovako utvrđenih uslova Oukšot označava kao praksu civiliteta i to je ono što se može označiti kao res publica.

Ovako razumijevanu ideju opšteg dobra prihvata i Šantal Muf i iz nje izvodi jednu „mekšu“ republikansku koncepciju građanstva.

Pripadati političkoj zajednici ne znači ništa drugo do prihvatiti osobiti jezik građanskog prožimanja, res publica. Identifikacija sa ovim pravilima građanske povezanosti oblikuje zajednički politički identitet među ličnostima koje slijede različite ciljeve i aspiracije.Moderna forma političke zajednice nije ujedinjena supstantivnom idejom opšteg dobra, već zajedničkim poljem svog javnog interesa.

153

Ako razumijevamo građanstvo kao politički identitet koji se oblikuje kroz res publica, nova koncepcija građanina postaje moguća. Građanin nije neko ko je pasivan nosilac specifičnih prava i ko samo uživa zaštitu zakona; to je i zajednički identitet koji može biti uključen u različite ciljne projekte i sa različitim koncepcijama dobra, ali koje istovremeno prihvataju podvrgavanje pravilima koja su ustanovljena (res publica).Ono što ih povezuje jeste skup zajedničkih etičko-političkih vrijednosti. U ovom slučaju, dakle, građanstvo nije samo jedan identitet među ostalima, kao u liberalizmu, niti dominantan identitet koji natkriljuje sve druge, kao u građanskom republikanizmu.

Građanstvo je artikulacija principa koji utiču na različite subjektivne pozicije, čime se istovremeno dopušta pluralitet specifičnih lojalnosti i respektuje individualna sloboda.Dobro uređeni poredak pretpostavlja, dakle, mogućnost da individue slijede različite koncepcije dobra i demonstriraju različite načine života unutar ustanovljenih uslova zajedničke komunikacije i upućensoti jednih na druge („opšte dobro“).

154

62. Diskurzivno/deliberativno demokratska teorija građanstva

Jirgen Habermas smatra da i liberalni i republikanski koncept politike pretpostavljaju koncepciju društva koja je usmjerena ka državi. U prvom slučaju, država je garant tržišnog društva, a u drugom je samosvjesna institucionalizacija etičke zajednice.

Liberalno stanovište promoviše demokratski proces isključivo u formi kompromisa između konkurirajućih interesa.Pravičnost ustanovljenog poretka garantovana je „bazičnim strukturama društva“.

Republikansko stanovište je da se proces demokratskog formiranja volje odvija u formi etičko-političkog diskursa.Rasprava se ovdje odvija u formi kulturno utemeljenog konsenzusa koji „dijele“ građani jedne političke zajednice.

Diskurzivna teorija preuzima elemente i jedne i druge koncepcije i integriše ih u „koncept idealnih procedura za raspravljanje i odlučivanje“.U saglasju sa republikanizmom, ova teorija naglašava centralno mjesto procesa političkog mnjenja i formiranja i oblikovanja opšte volje, ali bez prihvatanja ustava kao nečeg što je sekundarno. U skladu sa diskurzivnom teorijom, uspješnost deliberativne politike ne zavisi od kolektivnog djelanja građana, već od institucionalizacije korespondirajućih procedura i uslova komunikacije.Tako proceduralizovani narodni suverenitet i politički sistem povezan sa perifernim okvirom političke javne sfer ide ruku pod ruku sa slikom decentralizovanog društva.

Kao i u liberalnom modelu, uvažavaju se granice između društva i države. No, uvođenjem u prostor posredovanja sfere civilnog društva, stvara se socijalna osnova za oblikovanje autonomne javne sfere koja ostaje podjednako udaljena i od ekonomskog i od vladavinskog sistema. To omogućava da se uz dva klasična izvora integracije modernih političkih društava (novac, administracija) u prostor integrisanja uvede princip solidarnosti, čije je ishodište civilno društvo i relativno autonomna sfera javnosti.

Koristeći Ofeovu ideju o tri nivoa političke integracije, Habermas, u osnovi, redukuje simboličku ravan na nivo racionalno-legalnih procedura, oslobađajući svoj koncept građanstva naslaga pretpolitičkog, simboličko-ekspresivnog kolektivnog pripadanja.

Mada će prvobitnu ideju „konstitucionalnog patriotizma“ unekoliko redefinisati, Habermas za zebnjom gleda na provalu novih organskih koncepata u kojima se narod konstituiše kao zajednica usuda, nacija kao lingvistička zajednica, ekonomski sistem kao djelujuća zajednica, a država blagostanja kao sigurnosna zajednica.

155

Sve su to vrijednosti koje zagovaraju romantičarski konzervativci, koji izražavaju veliku sumnju u to ima li konstitucionalni patriotizam „istorijsku političku dugovječnost“, kvalitet koji je nužni uslov istinskih simboličkih formi nacionalnog pripadanja.

Habermasova diskurzivna teorija implicira, dakle, da se opravdanje razrješenja moralnog konflikta u politici može tražiti kroz zadovoljavanje uslova raspravljanja.Otuda su kod Habermasa bazične slobode i šanse građana ugrađene u skup proceduralnih uslova raspravljanja.

Raspravljanje mora biti ne samo slobodno, već njegovi akteri isto tako moraju biti razumni, a rezultat raspravljanja mora biti takav da respektuje bazične slobode i šanse kao nužni uslov legitimnosti raspravljanja.Ovo rješenje je pomalo nalik Rolsovom: bazične slobode poštuju se kao osnovni konstitucionalni princip, ali se i ograničavaju da bi se napravio prostor za jednakost šansi.

Forma raspravljanja u umjerenim demokratijama odnosi se na svaku šemu u kojoj se građani nalaze zajedno na regularan način kako bi donijeli kolektivne odluke o javnim pitanjima.Ovakav tip konstitucije sastoji se od skupa proceduralnih uslova pomoću kojih se uređuje politički proces (reciprocitet, publicitet, odgovornost) i skupa supstantivnih vrijednosti (bazične slobode, jednake mogućnosti, jednake šanse) koje određuju sadržaj politike.

1. Prvi proceduralni princip jeste princip reciprociteta. Ovaj princip otkriva kako građani poštuju jedni druge i na koju politiku su spremni da se adaptiraju. Ako razumni građani recipročno raspravljaju, oni tragaju za poštenim uslovima socijalne kooperacije pokušavajući da nađu uzajamno prihvatljiv način razrješavanja moralnog nesaglasja.

2. Drugi proceduralni princip je princip publiciteta, koji pretpostavlja potrebu da se razlozi javno iznesu.

3. Treći proceduralni princip je odgovornost, odnosno svijest građana o tome da bi u procesu raspravljanja svako trebalo da računa na onog drugog (sugrađanina).

Ovim proceduralnim uslovima odgovaraju i tri supstantivne vrijednosti:

1. Princip reciprociteta usmjeren je na garantije bazičnih sloboda.

2. Princip publiciteta usmjeren je na garantije bazičnih šansi.

3. Princip odgovornosti usmjeren je na garantije poštenih mogućnosti.

Ova šema se po svojim bitnim obilježjima može označiti kao malo čvršća supstantivna nadgradnja Rolsovih liberalnih principa „nepristrasnosti“ i „javnog uma“.

156