Download - KRİZ ORTAMINDA VERGİ POLİTİKALARININ DEĞERLENDİRİLMESİmaliyesempozyumu.sakarya.edu.tr/sites/maliyesempozyumu/file/137… · MUSTAFA UYSAL (VERGİ KONSEYİ BAŞKANI) SERTAÇ

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ

MALİYE BÖLÜMÜ

2 5 . TÜRKİYE MALİYE SEMPOZYUMU

KRİZ ORTAMINDA VERGİ POLİTİKALARININ

DEĞERLENDİRİLMESİ

T.C. GAZI Ü N İ V E R S İ T E S İ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ MALİYE B Ö L Ü M Ü

25. TÜRKİYE MALİYE SEMPOZYUMU

KRİZ ORTAMINDA VERGİ POLİTİKALARININ

DEĞERLENDİRİLMESİ

Gazi Üniversitesi Maliye-Vergi Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi

Ankara, 2011

C O P Y R İ G H T © T Ü R K Ç E

Bu kitabın tüm yayın h a k l a n Gazi Üniversitesi taraf ından k o r u n m u ş t u r . Yazar ın ve yayıncın ın

izni o l m a k s ı z ı n , hiçbir a m a ç l a çoğal t ı lamaz, k o p y a e d i l e m e z , m a n y e t i k o r t a m a (Bi lgisayar,

C D , Disket vs.) aktar ı lamaz.

Yayıncı Kuruluş '• Gazi Üniversitesi Maliye-Vergİ Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi

ISBN

Sayfa Düzeni ve Yayına Hazırlama

Kapak Tasarımı ve Uygulama

Basımcı ve Basıldığı Yer

Basıldığı Tarih

; 978-975-507-250-0

: Cengiz ŞİMŞİR

: Elvan BAL

: Cem Web Ofset San. Tic. Ltd.Şti.

Alınteri Bulvarı No: 29 Ostim / ANKARA

Tel: 0 312 385 61 62

: 15.02.2011 -25.02.2011

Y A K L A Ş I M YAYINCILIK SAN. VE TİC. AŞ.

Y ı l d ı z e v l e r M a h . 7 3 6 . S k . N o : 7 Ç a n k a y a K o n a k l a n A B l o k

Ç a n k a y a - A n k a r a

Tel: ( 0 3 1 2 ) 4 3 9 4 3 4 3 p b x Fax: ( 0 3 1 2 ) 4 3 9 4 3 4 0

E-mail: y a k l a s i m @ y a k l a s i m . c o m

w w w . y a k l a s i m . c o m

SUNUŞ

Bilindiği üzere, geleneksel hale gelen Türkiye Maliye Sempozyumları, 1985

yılından itibaren gerçekleştirilmekte ve kendi alanındaki bilimsel bilgi üretimi

ni ve paylaşımını destekleyen en büyük akademik platformu oluşturmaktadır.

25. Türkiye Maliye Sempozyumu, Gazi Oniversitesi IİBF Maliye Bölümü tara

fından 24-28 Mayıs 2010 tarihleri arasında Belek/ANTALYA 'da gerçekleşti

rilmiştir. Üniversitelerimizin öğretim üye ve yardımcıları ile ilgili üst düzey bü

rokratların tebliğ, tartışma ve yorumlar şeklinde yapmış oldukları katkılar,

sempozyumun başarılı geçmesinin yegane sebebidir.

Üniversitelerimizden ve Maliye Bakanlığı'ndan gelen öneriler doğrultusunda

Sempozyum konusu olarak belirlenen "Kriz Ortamında Vergi Politikaları

nın Değerlendirilmesi", konusu, halen güncelliğini korumaktadır. Belirlenen

konunun güncel ve önemli olmasından dolayı, gerek Üniversitelerimizden

gerekse ilgili kurumlardan çok sayıda tebliğ önerisi gelmiştir. 25. Türkiye Ma

liye Sempozyumu Bilim Komitesi tarafından yapılan değerlendirmeler sonu

cunda, tebliğlerin bir kısmının Sempozyumda sunulmasına karar verilmiştir.

Sempozyumda sunulan tebliğleri ve yapılan tartışmaları içeren sempozyum

kitabını hazırlayarak sizlerin yararına sunmaktan mutluluk duyuyoruz.

Sempozyumun gerek bilimsel ve gerekse sosyal organizasyonun gerçekleş

tirilmesinde önemli katkılar aldık. Konunun şekillenmesi ve sunulacak tebliğ

lerin belirlenmesi aşamasındaki katkılarından dolayı 25. Türkiye Maliye

Sempozyumu Bilim Komitesi üyelerine, Sempozyumun başarılı bir şekilde

gerçekleştirilmesi için özverili çalışmalarından dolayı 25. Türkiye Maliye

Sempozyumu Düzenleme Komitesi üyelerine ve organizasyon çalışmalarıyla

bizleri rahatlatan GT Ltd. Şti. mensuplarına teşekkür ederiz.

Türkiye Maliye Sempozyumlarının 25 yıldır devam eden sürekliliği ve giderek

artan etkinliğinde Maliye Bakanlığının katkıları, ayrıca, özel bir teşekkürü ge

rektirmektedir.

Kitabın ilgili akademisyen, Maliye yöneticileri ve bürokratlara yararlı olmasını

diliyorum.

Saygılarımla...

P r o f . D r . Ş ü k r ü K I Z I L O T

G a z i Ü n i v e r s i t e s i İ İ B F

M a l i y e B ö l ü m ü B a ş k a n ı

mailto:[email protected]

http://www.yaklasim.com

25. TÜRKİYE MALİYE SEMPOZYUMU BİLİM KOMİTESİ

Prof. Dr. Turgay BERKSOY

Prof. Dr. Beyhan ATAÇ

Prof. Dr. Ahmet KİRMAN

Prof. Dr. Naci B. MUTER

Prof. Dr. Figen ALTUG

Prof. Dr. Kamil TÜGEN

Prof. Dr. Metin TAŞ

Prof. Dr. Nurettin BİLİCİ

Prof. Dr. Mustafa AKKAYA

Prof. Dr. Mircan TOKATLIOĞLU

Prof. Dr. Yusuf Ziya TAŞKAN

Prof. Dr. Abuzer PINAR

Doç. Dr. Ahmet KESİK

Doç. Dr. Ekrem KARAYILMAZLAR

Doç. Dr. Naci Tolga SARUÇ

Doç. Dr. Recep TEKELİ

Doç. Dr. Mustafa Ali SARILI

Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN

Yrd. Doç. Dr. Yasemin ÖZUĞURLU

Yrd. Doç. Dr. Neslihan Coşkun KARADAĞ

Yrd. Doç. Dr. Ufuk SELEN

Sait ARCAGÖK

(Marmara Üniversitesi)

(Anadolu Üniversitesi)

(Galatasaray Üniversitesi)

(Celal Bayar Üniversitesi)

(İstanbul Üniversitesi)

(Dokuz Eylül Üniversitesi)

(Gazi Üniversitesi)

(Hacettepe Üniversitesi)

(Ankara Üniversitesi)

(Uludağ Üniversitesi)

(Gaziosmanpaşa Üniversitesi)

(Harran Üniversitesi)

(Maliye Bakanlığı)

(Pamukkale Üniversitesi)

(Kocaeli Üniversitesi)

(Adnan Menderes Üniversitesi)

(Afyon Kocatepe Üniversitesi)

(Çanakkale Onsekiz Mart Ü.)

(Mersin Üniversitesi)

(Çukurova Üniversitesi)

(Uşak Üniversitesi)

(Maliye Bakanlığı)

25. T Ü R K İ Y E M A L İ Y E SEMPOZYUMU PROGRAMI

O T E L E G İ R İ Ş |

ı . ^ '">^*\^>M

9 . 3 0 - 1 0 . 3 0 i

A Ç İ L İ Ş K O N U Ş M A L A R I |

P R O F . D R . Ş Ü K R Ü K I Z I L O T ( M A L İ Y E B Ö L Ü M ! B A Ş K A N I )

P R O F . D R . R I Z A A Y H A N ( G A Z İ Ü N İ V E R S İ T E S İ R E K T Ö R Ü )

M E H M E T Ş İ M Ş E K ( M A L İ Y E B A K A N I ) |

1 0 . 3 0 - 1 0 . 5 0 ; K A H V E A R A S I j

I

I . O T U R U M

1 0 . 5 0 - 1 2 . 3 0

t.

i

O T U R U M B A Ş K A N I : P R O F . D R . K A M İ L M U T L U E R i

K O N U Ş M A C I L A R \

I

I . O T U R U M

1 0 . 5 0 - 1 2 . 3 0

t.

i

" G l o b a l K r i z i n E t k i l e r i n i n A z a l t ı l m a s ı A m a c ı y l a U y g u - i l a n a n H a r c a m a V e r g i l e r i O r a n İ n d i r i m l e r i n i n E t k i l e r i - j n i n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i "

- D O Ç . D R . S A Y G I N E Y Ü P G İ L L E R - Y R D . D O Ç . D R . F A T İ H S A R A Ç O Ğ L U

" K ü r e s e l F i n a n s K r i z i : S e b e p , S o n u ç v e E t k i l e r i n i n İ r d e l e n m e s i "

- Ö M E R Ç A K I C I ( B A Ş H E S A P U Z M A N I )

Ö Ğ L E A R A S I I

M. O T U R U M

1 4 . 0 0 - 1 5 . 3 0

O T U R U M B A Ş K A N I : P R O F . D R . H A L U K A N I L

K O N U Ş M A C I L A R

M. O T U R U M

1 4 . 0 0 - 1 5 . 3 0

" V e r g i l e r i n K a n u n i l i ğ i - K a n u n l a r ı n M e ş r u l u ğ u : Y ü z y ı l l a - ; r ı n S e r ü v e n i "

- P R O F . D R . H A K A N Ü Z E L T Ü R K

" P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i B i r Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e - , c e G e r i b i l d i r i m v e G e l i r İ d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı ' n d a U y g u l a n a b i l i r l i ğ i Ü z e r i n e B i r A r a ş t ı r m a "

- D O Ç . D R . K A D İ R A R D I Ç - Y R D . D O Ç . D R . H A L İ T Ç İ Ç E K

6

1 5 . 3 0 - 1 5 . 5 0 K A H V E A R A S I

I I I . O T U R U M

1 5 . 5 0 - 1 7 . 3 0

P A N E L ( K R İ Z V E K A Y I T D I Ş I L I K İ L İ Ş K İ S İ )

O T U R U M B A Ş K A N I : P R O F . D R . N E V Z A T S A Y G I L I O Ğ L U


M E H M E T K İ L C İ ( G İ B B A Ş K A N I )

P R O F . D R . Ş Ü K R Ü K I Z I L O T ( G A Z İ Ü N İ V E R S İ T E S İ )

M U S T A F A U Y S A L ( V E R G İ K O N S E Y İ B A Ş K A N I )

S E R T A Ç Ö Z İ N A L ( B A N K A L A R A R A S l K A R T M R K . G N .

M D . )

1 9 . 0 0 - 2 0 . 0 0 H O Ş G E L D I N I Z K O K T E Y L İ

I . O T U R U M

9 . 0 0 - 1 0 . 3 0

O T U R U M B A Ş K A N I : P R O F . D R . Ş E R A F E T T İ N A K S O Y


" T ü r k i y e ' d e V e r g i s e l T e ş v i k l e r i n İ s t i h d a m a E t k i s i n i n

S e k t ö r e l A n a l i z i ( 1 9 8 1 - 2 0 0 8 D ö n e m i P a n e l V e r i A n a l i z i ) "

- D O Ç . D R . S A L İ H B A R I Ş I K - Y R D . D O Ç . D R . Y U S U F

T E M U R

" M a l i K r i z e K a r ş ı G e t i r i l e n V e r g i s e l D ü z e n l e m e l e r i n E t

k i n l i ğ i n i n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i "

- Z İ H N İ K A R T A L ( B A Ş H E S A P U Z M A N I )

1 0 . 3 0 - 1 0 . 5 0 K A H V E A R A S I

I I . O T U R U M

1 0 . 5 0 - 1 2 . 3 0

O T U R U M B A Ş K A N I : P R O F . D R . B E Y H A N A T A Ç


" K ü r e s e l M a l i K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n V e r g i

P o l i t i k a s ı n a E t k i l e r i : K r i z i n F i n a n s m a n ı n d a A h l a k i R i z i k o

v e D e v l e t i n R o l ü "

- Y R D . D O Ç . D R . M U S T A F A Y I L D I R A N

" T ü r k V e r g i S i s t e m v e Y a p ı s ı n ı n E k o n o m i - P o l i t i k A n a l i z i

v e 2 0 0 8 F i n a n s a l K r i z i i l e E t k i l e ş i m i "

- A R Ş . G Ö R . F E R H A T A K B E Y

7

O T U R U M B A Ş K A N I : N A C İ A Ğ B A L ( M A L İ Y E B A K A N L I Ğ I | M Ü S T E Ş A R I )

K O N U Ş M A C I L A R l

I . O T U R U M

9 . 0 0 - 1 0 . 3 0

" U l u s l a r a r a s ı V e r g i R e k a b e t i n i n G e l i r B ö l ü ş ü m ü Ü z e r i n

d e k i E t k i l e r i : 1 9 9 0 - 2 0 0 8 T ü r k i y e Ö r n e ğ i "

- Y R D . D O Ç . D R . A Y Ş E G Ü L Y A K A R Ö N A L - Y R D . D O Ç . |

D R . S E Z A İ T E M E L L İ j i

" K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i P o l i t i ğ i : K u r a m s a l

S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p l a r ı A ç ı s ı n d a n A n a l i z i " İ

- Y R D . D O Ç . D R . Ö Z G Ü R S A R A Ç İ i s

1 0 . 3 0 - 1 0 . 5 0 K A H V E A R A S I |

O T U R U M B A Ş K A N I : P R O F . D R . F E T H İ H E P E R


I I . O T U R U M

1 0 . 5 0 - 1 2 . 3 0

" V e r g i C e n n e t l e r i i l e M ü c a d e l e d e B i l g i D e ğ i ş i m i A n l a ş

m a l a r ı " j

- Y R D . D O Ç . D R . R A M A Z A N K İ L İ Ç l

" D o ğ r u d a n Y a b a n c ı S e r m a y e Y a t ı r ı m l a r ı n ı n K u r u m l a r \

V e r g i s i G e l i r l e r i Ü z e r i n d e k i E t k i s i n i n E k o n o m e t r i k A n a l i -

z i "

- Y R D . D O Ç . D R . İ D R İ S S A R I S O Y - Y R D . D O Ç . D R . • S E L Ç U K K O Ç |

Ö Ğ L E A R A S I \

G E N E L K U R U L ( 1 4 . 1 5 - 1 5 . 4 5 ) j

G A L A Y E M E Ğ İ ( 2 0 . 0 0 - 2 4 . 0 0 ) \

1 " B o l o g n a S ü r e c i n d e M a l i y e B ö l ü m l e r i n i n G e l e c e ğ i " j

İ B A Ş K A N : P R O F . D R . N A C İ B . M Ü T E R j

P A N E L 1 P A N E L İ S T L E R !

9 . 0 0 - 1 1 . 0 0 | >

- P R O F . D R . A B U Z E R P I N A R j

| - D O Ç . D R . N A C İ T O L G A S A R U Ç I

_] - D O Ç . D R . M E H M E T Ş A H İ N

A Ç I L I Ş K O N U Ş M A L A R I

S u n u c u : Sayın Rektörlerim, Sayın Gelir İdaresi Başkan Yardımcım, Saym Vergi Konseyi Başkanım, Sayın Dekanlar, değerl i ö ğ r e t i m üye ve yardımcı lar ı . Gazi Üniversites i İ.İ.B.F. Mal iye b ö l ü m ü tara f ınd a n d ü z e n l e n e n 2 5 . Türkiye Mal iye S e m p o z y u m u n a h o ş geldiniz. Açılış k o n u ş m a l a r ı n a g e ç m e d e n ö n c e sizleri ulu ö n d e r Atatürk, s i lah arkadaş lar ı ve şeh i t ler imiz a d ı n a bir dakikalık saygı d u r u ş u n a d a v e t ediyoruz.

Teşekkür ed iyorum. Açılış k o n u ş m a s ı n ı y a p m a k üzere Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Mal iye Bölüm Başkanı Prof. Dr. Şükrü Kızılot Beyefendiyi d a v e t ed iyorum.

Prof. Dr. Ş ü k r ü KIZILOT: Saym Rektörüm, Mal iye Bakanl ığ ın ın Gelir İdaresi Başkan Yardımcısı, değerl i ö ğ r e t i m üyeleri ve ö ğ r e t i m e lemanlar ı , değerl i bas ın mensuplar ı , Gazi Ünivers i tes in in d ü z e n l e miş o l d u ğ u bu s e m p o z y u m a öncel ikle h e p i n i z e h o ş ge ld in iz diyerek saygıyla se laml ıyorum. Bu s e m p o z y u m u n konusu, hep in iz in de bildiği gibi kriz d ö n e m i ile ilgili. Kriz dönemindek i vergi pol it ikaları ve d iğer özellikli d u r u m l a r it ibariyle krizde en çok tar t ı ş ı lan krizde en çok tart ış ı lan, bu k o n u y u bel ir lediğimiz tar ih lerde d a h a d e r i n l e m e s i n e hissedi l iyordu. Güncel l iğ ini koruyabi leceğini d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z olay, m a a l e s e f h a l e n günce l l iğ in i koruyor, a m a bir 2 0 0 9 değil. Bektaşi 'ye 2 tane ş a r a p vermiş ler ve demiş ler k i h a n g i s i d a h a kötü. İlkini içt ikten s o n r a d e m i ş k i bu i ç t i ğ i m d a h a kötü. A m a d a h a ötekin i t a t m a d ı n k i deyince, va l la h içbir ş a r a p b u n d a n d a h a kötü o l a m a z demiş. Orada o l d u ğ u gibi ga l iba hiçbir d ö n e m 2 0 0 9 y ı l ından d a h a kötü o l a m a z . Bu s e m p o z y u m d a daha önceki lere ilave o larak bir de Türkiye e k o n o m i s in in üç t e m e l s o r u n u o l a n işsizlik, cari açık ve kayıt dişilik k o n u s u n da, y ine b u g ü n e le a l ınacak. O konudaki k o n u ş m a c ı l a r ı m ı z d a n birisi o l a n Sayın G.İ. Başkam şu a n d a yolda o l d u ğ u için açı l ış k o n u ş m a s ı n a işt irak edemeyecekler . Sağ o l sun lar vergi konseyi başkanı Sayın M u s tafa Uysal bu s e m p o z y u m içim İstanbul'dan geldi ler. Kendis ine t e şekkür ediyoruz, z a m a n ayır ıp geldiği için. Sizler a ç ı s ı n d a n bu s e m p o z y u m u n çok doyurucu g e ç e c e ğ i n e ve öneml i s o n u ç l a r o r t a y a ç ıkac a ğ ı n a inan ıyorum. Tekrar h o ş ge ld in iz diyor, sayg ı lar s u n u y o r u m .

S u n u c u : Konuşmas ın ı y a p m a k üzere Gazi Ünivers i tes i Rektörü Prof. Dr. Rıza A y h a n Beyefendiyi davet ed iyorum.

Prof. Dr. R ıza AYHAN: Sayın rektörlerim. Mal iye Bakanl ığ ımız ın değerl i temsi lc i ler i ve değerl i katı l ımcılar, han ımefend i ler , beyefendiler. Mal iye S e m p o z y u m u n u n 25.s ine h o ş geldiniz, se fa lar get ird in iz . Davet imiz i k ı rmayıp i c a b e t e t t iğ in iz için h e p i n i z e ayrı ayrı şükran larımı s u n u y o r u m .

10

E f e n d i m , b u sosya l b i l i m c i l e r o l a r a k biz, b e n d e h u k u k ç u o l d u ğ u m iç in s i z l e r d e n bir i s i o l a r a k i f a d e e d i y o r u m , b u nev i s e m p o z y u m l a r ı çok b e c e r e m i y o r u z , y a p a m ı y o r u z , ü s t e s i n d e d e d u r m u y o r u z . H a l b u ki. h a l l e d e m e y e c e ğ i m i z , ç ö z e m e y e c e ğ i m i z p r o b l e m l e r değ i l . Dünya çok d e ğ i ş i y o r , s ü r a t l i b i r şeki lde d e ğ i ş i y o r . S ü r a t l i d e ğ i ş e n Dünyada bilgi a y n ı şek i lde, o n a p a r a l e l b i r b i ç i m d e b ü y ü k b i r d e ğ i ş i m g ö s t e r i yor . E s k i d e n n e l e r yaz ı ld ı , h a n g i t e z l e r ç ıkt ı , h a n g i k o n u ü z e r i n d e h a n g i m e s l e k t a ş l a r ı m ı z ı n ç a l ı ş t ı ğ ı n ı y a k i n e n t a k i p e d e b i l i r d i k . H a l b u ki, a r t ı k b u g ü n d e , b u ç a l ı ş m a l a r ı n h e p s i n e b i r d e n u l a ş a b i l m e m i z , g ü n ü n 2 4 s a a t o l d u ğ u n u d ü ş ü n e c e k o l u r s a k , f e v k a l a d e g ü ç . Peki n e y a p m a k l a z ı m ? Bilgi ç a ğ ı n d a y ı z d i y o r u z , m a l u m a t ç a ğ ı n d a y ı z d i y o r u z . Bilgiyi p a y l a s a b i l m e m i z iç in n e y a p m a m ı z l a z ı m ? Böyle g ü n l e r d e d o s t l a r ı n bi lgi a l ı ş v e r i ş i n i , b u nev i t o p l a n t ı l a r d a y a p m a s ı s o n d e r e c e i s a b e t l i o l u y o r . A r k a d a ş l a r ı m ı z b u t o p l a n t ı y a k a t ı l m a d a n evvel t ü m m e s a i l e r i n i b u t o p l a n t ı y a y o ğ u n l a ş t ı r ı y o r l a r , b u t o p l a n t ı y a y o ğ u n l a ş t ı r ı r k e n h e r k e s i n y a z d ı ğ ı n ı , o k u d u ğ u n u , s ö y l e m e k i s t e d i ğ i n i d e r l i y o r l a r , t o p l u y o r l a r v e s iz le r in h u z u r u n a g e t i r i y o r l a r . T a b i p l e r , i laç f i r m a l a r ı n ı n s p o n s o r l u ğ u d a a r k a l a r ı n d a o l d u ğ u iç in b u t i p k o n g r e leri, s e m p o z y u m l a r ı , bilgi a l ı ş v e r i ş l e r i n i f e v k a l a d e g ü z e l y a p ı y o r l a r . M a l i y e n i n d e 2 5 . S e m p o z y u m u b e nevi b i r bilgi a l ı ş v e r i ş i n e ves i le o l a c a k t ı r u m u y o r u m . B u bilgi a l ı ş v e r i ş i n e vesi le o l m a k t a n d a ö t e , h e r ş e y d e n evvel T ü r k i y e ' d e k i m a l i y e c a m i a s ı n ı b i r araya g e t i r m i ş o l u y o r . H e m ü n i v e r s i t e v e m a l i y e v e verg i a l a n ı n d a ç a l ı ş a n d e ğ e r l i b i l im a d a m l a r ı n ı , h e m d e c e p h e d e , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b u l u n a n m a l i y e ç a l ı ş a n l a r ı n ı , m a l i y e n i n d e ğ e r l i u z m a n l a r ı n ı , p e r s o n e l i n i b i r araya g e t i r i y o r v e b u şekli ile b i r b i r l e r i n i t a n ı m a , b i r b i r l e r i ile g ö r ü ş m e i m k a n ı n ı buluyorsunuz. Bu toplantının da çok h a y ı r l ı o l d u ğ u n a , bu s e b e p t e n ö t ü r ü , c a n ı g ö n ü l d e n i n a n ı y o r u m .

Sevgili a r k a d a ş l a r , d e ğ e r l i k a t ı l ı m c ı l a r , h a n ı m e f e n d i l e r , b e y e f e n di ler . H e p b a h s e d i y o r u z a r t ı k 2 1 . Yüzyıl. D o ğ r u 2 1 . Yüzyı ldayız. Bilgi ç a ğ ı d i y o r u z . D o ğ r u bilgi ç a ğ ı n d a y ı z . H e p , h e l e h e l e s o n z a m a n l a r d a , g l o b a l l e ş e n Dünyadan b a h s e d i y o r u z . A r t ı k t e k b i r a i l e çatısı altına g e l m i ş b i r e k o n o m i d e n b a h s e d i y o r u z . Şöyle 2 0 . Yüzyıla b a k t ı ğ ı m ı z d a , 2 1 . Yüzyıla k a d a r n e l e r d e ğ i ş t i d iye b a k ı y o r u z . H e r ş e y d e n evvel 2 0 yüzy ı l ın n ü f u s u ile 2 1 . Yüzyılın b a ş l a n g ı ç n ü f u s u n u d e ğ e r l e n d i r e c e k o l u r s a k , 4 mis l i a r t t ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . Ü s t e l i k d e iki t a n e b ü y ü k D ü n y a s a v a ş ı o l m u ş , b u n a r a ğ m e n , y ü z b i n l e r c e i n s a n ö l m ü ş olmasına rağmen 4 mis l i a r t m ı ş . Dünyanın z e n g i n l i ğ i n e b a k ı y o r u z , 7 mis l i a r t ı ş söz k o n u s u . D e m e k ki, 2 0 . Yüzy ı ldan 2 1 . Yüzyıla e p e y c e b i r m a d d i a n l a m d a değ i ş ik l ik v a r a m a 2 1 . Yüzyılın t e m e l b i r özel l iğ i , b i l i m d e i l e t i ş i m d e o l a ğ a n ü s t ü b i r değiş ik l ik g e r ç e k l e ş m e s i . Bir 19. Yüzyıla, 2 0 . Yüzyıla s a n a y i yüzyı l ı d e n i l i y o r d u a m a 2 1 . Yüzyıla g i r d i ğ i m i z d e bilgi ç a ğ ı d e m e y e b a ş l a d ı k . A s l ı n d a bilgi çağ ı deyip h e m e n k e s t i r i p a t m a m a k l a z ı m . Bilgi ç a ğ ı n ı n d a nas ı l b i r bilgi ç a ğ ı o l d u ğ u n u n a y r ı c a t a h lili e d i l m e s i g e r e k i y o r . İ n s a n 2 1 . Yüzyıla g i r d i ğ i g ü n l e r d e 2 0 . Yüzyı lda

11

b u l a m a d ı k l a r ı n ı a r a m a k i s t e r . 20. Yüzyıla g i r d i ğ i m i z d e d e 19. Yüzyıld a b u l a m a d ı k l a r ı m ı z ı a r a m ı ş l a r d ı r . İnsanoğlu, n e d i r h e r yüzyı la , h e r y ı la g i r d i k ç e a r a m a k a r z u s u n d a o l d u ğ u şey,, i n s a n l a r m u t l u yaşamak i s t e r l e r , m ü r e f f e h y a ş a m a k i s t e r l e r , kavgadan d ö v ü ş t e n k a ç ı n m a k i s t e r l e r , a d a l e t i s t e r l e r , h a k i s t e r l e r . 2 0 . Yüzyıl b i r ç o k değ i ş ik l iğ i s e b e b i y e t v e r d i . 2 0 . Yüzyılda b ü y ü k i k t i s a d i , siyasi ve i lmi g e l i ş m e l e r o l d u a m a 2 0 . Yüzyı lda d e ğ i ş m e y e n , h a t t a 19., 18. V e 17. y ü z y ı l l a r d a d a d e ğ i ş m e y e n b i r şey v a r . İ n s a n ı n b u a r z u s u . H u z u r , m u t l u l u k , h a k , a d a l e t d u y g u l a n . 2 1 . Yüzyıla g i r d i ğ i m i z d e d e b u di leğ i , b u i s teğ i , y a n i i n s a n o ğ l u n u n h a k , a d a l e t , h a k k a n i y e t i s teğ i h i ç o r t a d a n k a l k m a m ı ş t ı r . Hatta ve hatta, bilgi çağında, a r t ı k i n s a n l a r ı m ı z d a h a çok ö ğ r e n m e i m k a n ı n a , d a h a ç o k m u k a y e s e e t m e i m k a n ı n a k a v u ş t u ğ u için, h a k v e a d a l e t k a v r a m l a r ı h e r şey in ö n ü n e g e ç i y o r . İ l e t i ş i m d e ö n e geçt ik , sanayide öne geç t ik , bi lgi ç a ğ ı n d a f e v k a l a d e iyi b i r k o n u m d a y ı z . A m a b u n l a r ı n t e k başına i ler i d o ğ r u g i t m e s i , i s t e n i l e n n e t i c e l e r i d o ğ u r m a z . E ğ e r siz b u t e k n o l o j i k bilgi g e l i ş m e l e r i n i n ç e r ç e v e s i n d e t o p l u m u iyi i d a r e e d e m e z , t o p l u m u n h u z u r u n u v e r e f a h ı n ı s a ğ l a y a m a z v e e n ö n e m l i s i h a k k ı , h a k k a n i y e t i , a d a l e t i s a ğ l a y a m a z s a n ı z y a p m ı ş o l d u ğ u n u z b u ç a l ı ş m a l a r b e y h u d e d i r , h e r h a n g i b i r h e defi g ö z e t m e z . 2 1 . Yüzyı lda da i n s a n l ı k bu m u t l u l u ğ u aramaya devam e d e c e k t i r . B u a d a l e t n a s ı l s a ğ l a n a c a k t ı r ? S a d e c e m a h k e m e l e r h u z u r u n d a m ı ? M a h k e m e l e r , e l b e t t e adaletsizliğin giderilmeye çalışıldığı e n ü s t m a k a m l a r d ı r . A m a m a h k e m e l e r i n a d a l e t i tes i s e d e c e k b i r a l t y a p ı y a k a v u ş m a s ı l a z ı m d ı r . S a d e c e k o l l u k k u v v e t l e r i n e , p o l i s e , j a n d a r m a y a g ü v e n e r e k y a h u t m a h k e m e y e g ü v e n e r e k a d a l e t t e m i n e d i l m e z . A d a l e t i n t e m i n edi leceği yer ler , a d a l e t l i n tes i s e d i l e c e ğ i y e r ler, k a m u d ü z e n i i ç i n d e k i çeşit l i m ü e s s e s e v e k u r u l u ş l a r d ı r . E lbet d e v le t d e d i ğ i m i z t ü z e l k i ş i n i n ç a r k ı d ö n m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . E l b e t t e i s t e y e n i , i s t e n i l d i ğ i k a d a r b i r b ü t ç e t a h s i s e d i l m e l i , T ü r k i y e C u m h u r i y e t i n i n g e l i ş e b i l m e s i için, k a l k ı n a b i l m e s i i ç in o l a ğ a n ü s t ü b i r g a y r e t g ö s t e r i l m e s i , b u g a y r e t i g ö s t e r e b i l m e k iç in v e r g i t o p l a n m a s ı , b u d a ğ ı l ı m ı n y a p ı l m a s ı vs. f e v k a l a d e ö n e m l i d i r . Niye? T ü r k i y e C u m h u r i y e t i g ü ç l ü o l m a l ı d ı r d iye . A m a e n ö n e m l i u n s u r i n s a n , devletin y a ş a t ı l a -b i l m e s i iç in i n s a n ı n y a ş a t ı l a b i l m e s i l a z ı m . İ n s a n d a , b e n s ı k ı n t ı y a d ü ş t ü ğ ü m z a m a n a d a l e t i t e m i n e d e c e k d e v l e t i n a n c ı n ı n b u l u n m a s ı l a z ı m . Eğer siz t ü m m ü e s s e s e l e r i n i z l e a d a l e t i , h a k k ı , h a k k a n i y e t i t e s i s e d e c e k m ü e s s e s e l e r i k u r a m a z s a n ı z , s a d e c e b i r c e p h e d e n b a k a r s ı n ı z . İ n s a n ı i h m a l e t m e k s u r e t i y l e , b i r c e p h e d e n b a k m a k s u r e t i y l e . İ ş te i k t i s a d i k a l k ı n m ı ş l ı ğ ı e l d e e d e l i m d e r s e n i z , y a p m ı ş o l d u k l a r ı n ı z insan a m u t l u l u k v e h u z u r v e r m e z . Devlet d e d i ğ i m i z t ü z e l k i ş i n i n as l i v a zifesi, o ü l k e s ı n ı r l a r ı i ç i n d e yaşayan i n s a n l a r a o m u t l u l u ğ u t a t t ı r m a k t ı r . O t o m o b i l i n i z o lab i l i r , y a t ı n ı z o l a b i l i r , k a t ı n ı z o lab i l i r , b ü t ü n b u n l a r o l a b i l i r . H a t t a y o l l a r ı n ı z , a s f a l t l a r ı n ı z f e v k a l a d e iyi o l a b i l i r . H a s t a n e l e r i n i z g ü z e l o l a b i l i r , o r d u n u z g ü ç t ü o l a b i l i r . A m a insanda a d a l e t , h a k k a n i y e t d ü ş ü n c e s i , a d a l e t e o l a n g ü v e n i n s a r s ı l m a s ı h a l i n -

1 2

d e b u y a p m ı ş o l d u k l a r ı n ı z p e k işe y a r a m a z . O s e b e p l e siz d e ğ e r l i m a liyeci a r k a d a ş l a r ı m ı z a f e v k a l a d e ö n e m l i b i r g ö r e v d ü ş ü y o r . B u ü l k e d e k a l k ı n m a ö n e m l i b i r u n s u r d u r a m a i n s a n ı y a ş a t a l ı m ki, d e v l e t y a ş a s ın. İ n s a n m u t l u olsun ki, d e v l e t m u t l u o l s u n . S i s t e m l e r i n i z i g ö z d e n g e ç i r i r k e n b u n a a z a m i dikkati s a r f e t t i ğ i n i z i b i l i y o r u z a m a adaleti v e h a k k a n i y e t i sağlayacak t e d b i r l e r , a d a l e t i v e h a k k a n i y e t i s a ğ l a y a c a k tekl i f ler iniz i m u t l a k a k a m u oyu ile p a y l a ş m a n ı z l a z ı m d ı r d i y e d ü ş ü n ü y o r u m . Sizler o a d a l e t i , h a k k a n i y e t i sağlayan d ü z e n i g e t i r i r s e n i z i n s a n ı m ı z m u t l u v e m ü r e f f e h o l a c a k t ı r .

H e p i n i z e b a ş a r ı l a r d i l i y o r u m , saygılar s u n u y o r u m , s a ğ o l u n .

S u n u c u : S o n k o n u ş m a y ı , M a l i y e B a k a n ı Saym M e h m e t Ş i m ş e k a d ı n a Gel i r İ d a r e s i B a ş k a n Y a r d ı m c ı s ı S a y m M e h m e t A t u ğ y a p a c a k l a r d ı r . B u y u r u n e f e n d i m .

M e h m e t ATUĞ: T a b i k o n u ş m a y ı b a ş l a n g ı ç t a S a y ı n M a l i y e B a k a n ı y a p a c a k t ı . K e n d i l e r i i ş l e r i n i n y o ğ u n l u ğ u do lay ı s ı ile b u r a y a t e ş r i f e d e m e d i l e r . Ben d e çok faz la b i r şey s ö y l e m e k i s t e m i y o r u m . S e m p o z y u m u m u z u n biz u y g u l a m a c ı l a r v e siz sayın a k a d e m i s y e n l e r e h a t ı r l ı o l m a s ı t e m e n n i s i ile h e p i n i z e s a y g ı l a r s u n u y o r , t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Sağ o l u n v a r o l u n .

S u n u c u : S a y m k o n u k l a r ı m ı z , aç ı l ı ş k o n u ş m a l a r ı m ı z sona e r m i ş t i r . K a h v e a r a s ı n ı n a r d ı n d a n b i r i n c i o t u r u m s a a t 1 0 : 5 0 ' d e b a ş l a y a c a k t ı r . T e ş e k k ü r e d e r i m .

O T U R U M BAŞKANİ: PROF. DR. KAMİL M U T L U E R

KONUŞMACILAR ş

"Global Kriz in Etk i ler in in A z a l t ı l m a s ı Amacıyla \ U y g u l a n a n H a r c a m a Vergi ler i O r a n İndir imler i

I. O T U R U M n i n Etk i l e r in in D e ğ e r l e n d i r i l m e s i "

10.50 - 12.30 ; - D O Ç . DR. SAYGIN EYÜPGİLLER - YRD. DOÇ. DR. \

f FATİH SARAÇOĞLU j

I

"Kürese l F i n a n s Krizi: S e b e p , Sonuç ve Etki ler inin) İ r d e l e n m e s i "

- Ö M E R ÇAKICI (BAŞ HESAP UZMANI) j

O t u r u m B a ş k a n ı : Saygı d e ğ e r r e k t ö r l e r i m , d e ğ e r l i h o c a l a r ı m , ç o k

sevgil i m e s l e k t a ş l a r ı m , b a ş l a r k e n h e p i n i z i s a y g ı y l a s e l a m l ı y o r u m .

O r g a n i z a s y o n g e r ç e k t e n z o r b i r i ş t i r . Böyle g ü z e l b i r o r g a n i z a s y o n u

h a z ı r l a y ı p bize s u n a n Gaz i Ü n i v e r s i t e s i n e , Gaz i Ü n i v e r s i t e s i İ.İ.B.F.'ye

v e M a l i y e B ö l ü m ü n e ş ü k r a n l a r ı m ı z ı s u n u y o r u z , t e ş e k k ü r l e r i m i z i i le

t i y o r u z .

Bize t a n ı n a n s ü r e 100 d a k i k a idi . B u n u n iç in b i r a z d a h a e r k e n

b a ş l a y a l ı m d e d i k a m a 5 d a k i k a geç b a ş l a d ı k . Ş i m d i 9 5 d a k i k a l ı k b i r

z a m a n ı m ı z v a r . O n u n iç in, z a m a n ı iyi k u l l a n m a k g e r e k i y o r . Bildiği

n i z gibi 2 k o n u ş m a c ı m ı z v a r . H e r k o n u ş m a c ı 3 a ş a ğ ı 5 y u k a r ı 25 d a

k ika k o n u ş u r s a 5 0 d a k i k a , 2 5 d a k i k a s o r u l a r ı a l ı r ı z 7 5 d a k i k a , 1 5

d a k i k a d a a r k a d a ş l a r ı m ı z s o r u l a r ı y a n ı t l a r l a r . E ğ e r zaman k a l ı r s a

b e n d e k ı s a c a g ö r ü ş l e r i m i a k t a r m a y a ç a l ı ş ı r ı m . Z a m a n k a y b e t m e d e n ,

e f e n d i m , ilk k o n u ş m a c ı y a söz v e r i y o r u m . B u y u r u n e f e n d i m .

14 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran __indirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

G L O B A L K R İ Z İ N E T K İ L E R İ N İ N A Z A L T I L M A S I A M A C I Y L A

U Y G U L A N A N H A R C A M A V E R G İ L E R İ O R A N İ N D İ R İ M L E R İ N İ N

E T K İ L E R İ N İ N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ

Doç. Dr. Saygın Eyüpgil ler Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu

Gazi Üniversitesi Gazi Üniversitesi

Giriş

2008 yılının son çeyreğinden itibaren global ekonomiyi, özell ikle 2009

yılı başından itibaren de Türkiye ekonomisini etkileyen fınansal krizin etki

lerinin azaltı lması amacıyla 2009 yılı Mart ayında üç aylık bir dönem için

uygulamaya konulan vergi indirimleri, bazı indirimlerin süresinin Eylül

2009 sonuna kadar uzatı lmasından sonra yürürlükten kalkmıştır.

Piyasalardaki durgunluktan en fazla etkilenen sektörlerin olağanüstü bü

yüyen stoklarının eritilmesi, likidite krizinin ortadan kaldırı lması suretiyle

istihdam üzerinde ortaya çıkabilecek yıkıcı etkilerin ortadan kaldırı lması ve

bu sektörlerin canlandırı lması konusunda söz konusu indirimlerin kısa vade

li hedeflen bakımından büyük ölçüde amacına ulaştığı noktas ında görüş

birliği olmakla birlikte; daha etkin bir düzenleme ile sağladığı faydaların

artırılabileceği ve orta dönemde ortaya çıkabilecek o lumsuz etkilerinin azal

tılabileceği ve daha adil bir uygulama yapılabileceği yönünde eleştiri lere de

konu olmuştur.

Çal ışmamızın amacı, global krizin bazı sektörler üzerindeki o lumsuz ve

yıkıcı etkilerinin azaltılması amacıyla 2009 yılı Mart - Eylül ay lan arasında

yaklaşık altı ay süreyle uygulanan harcama vergileri oran indirimlerinin

etkilerinin sektörler itibariyle belirlenmesi ve değerlendiri lmesidir.

Harcama vergilerinde oran indirimlerinin teorik çerçevesinin gözden ge

çiri lmesinden sonra, Ankara kentinde sektörler itibariyle yapılan anket ça

lışmaları ve Gelir İdaresi Başkanlığı verileriyle karşılaştırmalı olarak ampi

rik düzeyde indirimlerin piyasalara ve vergi tahsilatına olan etkisi değerlen

dirilmeye çalışılmıştır.

Doç. Dr. Saygın Eyüpgi l ler-Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 15

1. Vergi Oran İndirimlerinin Gerekçeleri ve Türleri

1 . 1 . Vergi Oranı İndirimlerinin Gerekçeleri

Vergi oranı indirimleri, fiyatları düşürme, talebi canlandırma, istihdam

yaratma, kayıtdışı ekonomiyi azaltma, üretim düşüşleri ve stok artışlarını

telafi etme gibi bir biriyle bağlantılı ekonomik nedenler le ve vergi direncini

azaltma ve mükellefin vergiye uyumunu teşvik etme gibi psikolojik neden

lerle belirli bir süre için (geçici) veya kalıcı olarak yürürlüğe konulmaktadır .

" R a m s e y kural ı " ya da " ter s esneklik kura l ı " olarak bilinen vergi lemede

etkinlik ilkesine göre (RAMSEY,1927: 47-61), belli bir vergi hasılatının

mallar üzerindeki vergiler yolu ile elde edilmesi gerektiğinde, tüketim vergi

si oranlarının tüm malların tazmin edilmiş taleplerinde eşit oransal azalma

sağlayacak şekilde seçilmesi ve talebi daha esnek olan malların daha düşük

oranlarda vergilendiri lmesi önerilmektedir. Bu y ö n d e bir düzenleme olarak

değerlendiri lebilecek olan vergi oranı indirimlerinin verginin etkinliğine

olumlu etkide bulunması beklenebilir.

1990'lı yıl lardan itibaren yaygınlaşan dolaysız vergilerde oran indirimle

riyle, vergi tabanının hem ulusal hem de uluslararası a landa (ihracat ve dış

sermaye hareketlerini ülkeye çekmek suretiyle) genişletmesi amaçlanmış ve

bu konuda amacına ulaşan en önemli iki örneği İrlanda ve Hollanda oluş

turmuştur. İrlanda'da aktif gelirlerdeki kurumlar vergisi oranının %12.5 'e

düşürülmesi, çok ciddi doğrudan yabancı sermaye girişinin başl ıca sebepleri

arasında görülmektedir. Hollanda ise uygun vergi rejimi ve başarılı çifte

vergi anlaşmaları ile, ülkesini holding yatırımlarının merkezi haline getir

miştir.

Vergi indirimlerinin mükellefin vergi a lgı lamasında sağlayabileceği

olumlu etkinin güçlü bir Gelir İdaresi ve uyuma olumlu etki sağlayacak di

ğer faktörlerle ile desteklenmesi halinde mükelleflerin vergi uyumunu artır

ması ve kayıt dişiliği azaltması beklenmektedir. Öte yandan vergi indirimle

rinin, yerli-yabancı özel sektörün kaynak verimliliği ve yatırım eğil iminin

yanı sıra kamu harcamalarındaki verimliliği de artıracağı ve böylece istih

dam ve büyüme üzerinde pozitif etki doğuracağı öngörülmektedir . Sosyal

amaçlı vergi indirimlerinin ise, gelir dağılımı ve kalkınma üzerinde olumlu

etkiler doğurabileceği ileri sürülmektedir ( U Y S A L , 2009) .

Dolaylı vergilerde ise, enflasyonu frenleme, talebi canlandırma, istihdam

kayıplarına engel olma, kayıtdışı ekonomiyi azaltma, üretim düşüşleri ve

stok artışlarını telafi etme gibi nedenlerle, özellikle emek yoğun sektörlere

yönelik K D V ve diğer harcama vergilerinde indirim uygulamaları giderek

daha yaygın destek görmeye başlamıştır.

16 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran İndirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

Doç. Dr. Saygın Eyüpgiller - Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 17

yoluyla vergi ödeme gücüne ulaşılması iken, Ö T V ' d e bu amaçların yanı sıra,

tüketicilerin harcama kalıplarının etkilenmesi amaçlanmışt ır

( Ç A K I R O Ğ L U , 2 0 0 5 : 37). Vergi oranı indirimlerinin etkileri incelenirken

Ö T V ' n i n ilke olarak zorunlu ihtiyaç niteliği taş ımayan mallara uygulandığı

nı göz Önüne almak yararlı olacaktır.

2 . 1 . Verginin Yansıt ı lması

2 . 1 . 1 . Verginin Yans ıma Mekanizması ve Belir leyen Etkenler

Verginin yansıması , mükel lef tarafından ödenen verginin, fiyat meka

nizması aracılığı ile gelir ve servetinde bir değişiklik olmaksızın, kısmen

veya t a m a m e n üçüncü şahıslara aktarılmasıdır. Bu nedenle yans ıma sorunu,

verginin nihayet inde kimin refahını artırdığı veya azalttığıdır. Vergi yansı

ması ile ilgili klasikleşen temel makalelerin ( P E C H M A N - O K N E R , 1974)

yanı sıra özellikle makro ekonomik boyutta birçok araşt ırma ve kitap yayın

lanmıştır. Bu çal ışmada, yansımanın mikro ekonomik boyutunun kısa bir

teorik incelemesinden sonra harcama vergilerinin yansımasının 2009 yılı

vergi oranı indirimleri çerçevesinde ampirik bir çal ışma ile karşılaştırılması

amaçlanmıştır .

Verginin yansıması, konulan veya kaldırılan bir verginin, nisbi fiyatlarda

neden olduğu değişikliklerin sonuçta kimlerin üzerinde kaldığının saptanma

sıdır. ( B U L U T O Ğ L U , 2008: 368) Vergi artışlarının fiyat artışına neden

olması halinde, tüketicinin az veya çok vergi yükünün artması söz konusu

olacaktır. Bu d u r u m d a verginin ileri doğru yansıması, fiyatlar hiçbir artış

göstermez ise üreticinin veya satıcının vergi yükünün artması, diğer deyişle

geriye doğru yansıması söz konusudur. Vergi artışının kısmen tüketici, kıs

men üretici üzerinde kalması halinde ise verginin hem ileri hem geri yansı

tılması, yani vergi yükünün paylaşılması söz konusudur. Geriye doğru yan

sıma hal inde de, üreticiler kendilerine yansıyan vergiyi işgücü veya ham

madde satın aldıkları kişilere (geriye doğru) yans ı tmaya devam edebil ir ler

( N A D A R O Ğ L U , 1996: 266).

Maliye l i teratüründe bir verginin yansımasının düzeyinin vergi konusu

malın dayanıklı mal veya tüketim malı olması, malın piyasasında, tekel re

j imi ya da serbest rekabet rejiminin geçerli olması, verginin genel veya özel

bir vergi olması, malın talep elastikiyeti, verginin oranının düzeyi ve tek

oranlı veya artan oranlı olması, malın tüketim ya da üretim (yatırım) malı

olması gibi birçok faktörden kaynaklandığı ve karmaşık bir mekanizmayla

ortaya çıktığı bel ir lenmektedir ( A K D O Ğ A N , 2008: 326).

2 . 1 . 1 . 1 . Verginin Mahiyet i ve Yansıma

Verginin mahiyeti (niteliği) ile yansıması arasında da sıkı bir ilişki var

dır. Verginin mahiyeti, dolaylı veya dolaysız nitelikte olmasını, kapsam ve

1 . 2 . Vergi Oran İndirimlerinin Türleri

1 . 2 . 1 . Kalıcı ve Geçici Vergi Oranı indirimleri

Vergi oranlar ında yasalarla veya yasaların Bakanlar Kurı ı lu 'na vermiş

olduğu yetkiye dayanılarak yapılan indirimler, önceden belirlenen bir sürey

le kısıtlı olabildiği gibi, süresiz, kalıcı olarak da düzenlenebi lmektedir . Özel

likle Bakanlar Kurulu yetkisinde düzenlenen oranların kalıcı olması halinde

de, bir süre sonra yeniden eski düzeyine getirilme olasılığına rağmen kalıcı

indirimlere benzer nitelikte oluşması söz konusudur.

Vergi oranlar ında yapılan değişikliklerin kalıcı olarak düzenlenmiş olma

sı, söz konusu mal ve hizmetlerin sunulduğu piyasalarda arz ve talep ilişkile

rinin kalıcı olarak etkilenmesi sonucunu ortaya koymaktadır. Geçici vergi

oranı indirimleri ise, piyasalara belirli bir etki yaratmak ve yeniden eski

oranlara d ö n m e taahhüdü ile uygulamaya konulmaktadır.

Kalıcı vergi artış ve indirimlerinin de önceden açıklanan kalıcı vergi ar

tış/indirimleri ve ani ( immediate) vergi artış/indirimleri şeklinde ikiye ayrı

larak etkilerinin incelenmesi söz konusudur. ( F U L L E R T O N - M E T C A L F ,

1838-1839).

1 . 2 . 2 . Genel ve Özel / Sektörel Vergi Oranı İndirimleri

Vergi oran indirimleri, genel(leştirilmiş) bir oran indirimi şekl inde dü

zenlenebildiği gibi. belirli mal vc hizmetlere ya da sektörlere yönelik olarak

da uygulanabilmektedir.

Genel vergi oran indirimleri piyasalara bütüncül canlılık sağlama ama

cıyla uygulanırken, özel olarak bir mal veya hizmete veya bir sektöre tanı

nan vergi oranı indirimleri ise söz konusu mal ve hizmetlerin talebini artırma

veya adaletsiz bir vergi yükünü düzeltme amaçlarıyla uygulamaya konula-

bilmektedir.

2. Vergi Oran İndirimleri ve Etkileri: Teorik Çerçeve

Herhangi bir vergi oranı indirimi uygulamaya konulmadan önce, düzen

leyici etki analizleri yapılarak indirimin vergi gelirleri üzerinde hangi dü

zeyde etkide bulunacağının öngörülmesi gerekmektedir, Bunun yanı sıra,

indirimlerin amacına ulaşabilmesi için, devletin vazgeçtiği verginin söz ko

nusu mal veya hizmetten yararlananlar, tüketiciler, üretici veya aracılar ara

sında ne şekilde paylaşıldığının bilinmesi önem taşımaktadır. Bu çerçevede,

çal ışmamızın konusunu oluşturan indirimlerin uygulandığı K D V ve Ö T V

konusunda kısaca aşağıdaki noktalara dikkat çekmek gerekir.

KDV, ekonomik aktivitenin her aşamasındaki tüm mal vc hizmetlerin

konu edildiği, genel nitelikli bir tüketim vergisi iken, Ö T V ise sadece malla

rın üretim ve yurtiçinden /yurtdışından ilk iktisap aşamasından al ınmaktadır.

K D V ' n i n amacı, gelir toplamanın yanı sıra, harcamaların vergilendiri lmesi

1 8 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran İndirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

oranını ifade etmektedir. Gelir üzerinden alınan vergilerin yansıt ı lmasının

imkansız olmasa da, güç olduğu genel kabul göı ürken, vergiyi doğuran olay

bir mübadele ise, verginin yansıt ı lmasının kolay olduğu bi l inmektedir

( N A D A R O G L U , 1996: 269). Vergileme konusu olan malın dayanıklı tüke

tim malı, yatırım malı ya da tüketim malı olması vergilemenin e tk i len bakı

mından büyük Önem taşımaktadır. Verginin konusu nihai tüketici piyasası

İşlemlerine ne kadar yakınsa yansıma olanağı da o kadar artmaktadır .

( Ç A K 1 R O Ğ L U , 2 0 0 5 : 65 - 66). K D V ve Ö T V alım-satım işlemi s o n u c u n d a

ortaya çıktığından vergi yansıtı labilmektedir. Özellikle ilk üretim aşamasın

da ödenen vergilerin fiyat yoluyla devredilmesinin çok kolay olduğu belir

ti lmektedir ( N A D A R O G L U , 1996: 269).

Geniş kapsamlı vergilerin, kural olarak dar kapsamlı vergilere göre ileri

ye doğru daha kolay yansıtılabildiği düşünülmektedir . ( N A D A R O G L U ,

1996: 270). Öte yandan geniş tabanlı vergilerin istisna ve muafiyetlerinin

kapsam ve sınırının, ikame imkanlarını etkilemesi nedeniyle yansımayı güç-

leştirdiği öngörülmektedir ( N A D A R O G L U , 1996: 271).

Vergi oranı yükseldikçe ileriye yansıtı lması ihtimali artmaktadır. Tüketi

ciler düşük fiyat artışlarına fazla tepki göstermezler. Bu nedenle düşük oran

lı vergi yüksek oranlı bir vergiye nazaran daha kolay yansıt ı lmaktadır

( A K S O Y , 1994: 325). Vergi oranı ne kadar yüksekse ve alışverişler ile fiyat

yükselmeleri karşısında ne kadar duyarlı ise (talep elastikiyeti ne kadar yük

sekse) verginin fiyat etkisinin ekonomik işlemleri azaltıcı rolünün de o kadar

büyük olacağı Öngörülmektedir ( B U L U T O Ğ L U , 2008: 368).

Araş t ınna konumuzu oluşturan geçici vergi oranı indirimlerinin sonlandı-

rılması aşamasında geçici olarak uygulanan vergi oranı indiriminin uygulan

dığı dönemin tam tersine bir yansıma gerçekleşeceği öngörülebil ir . Bu ne

denle, vergi oranı indirimlerinin "ters ine yans ımas ı " veya " y a n s ı r n a n ı n % e r ı

çeki lmesi" kavramlarının kullanılabileceği u görüşündeyiz.

2.1.1.2. Arz / Talep Esnekliği ve Yans ıma

Malın arz ve talep esnekliği yansımayı etkileyen en önemli faktör olarak

karşımıza çıkmaktadır. Fiyata göre arz esnekliği düşük olan mal larda yansı

ma olasılığı düşük, yüksek olan mallarda yansıma olasılığı yüksek olmakta

dır. ( M c K E N Z l E , 1991: 35). Öte yandan, talep ne kadar esneklikten uzak

olursa yansımanın gerçekleşmesi o kadar kolay olmaktadır. Zorunlu tüketim

maddeleri üzerinden alınan bir vergi lüks maddeler üzerinden alınan bir

vergiye kıyasla daha kolay yansıtı labilmektedir. Bir malın üret iminde kulla

nılan etkenler kolayca başka faaliyet alanlarına aktanlamıyorsa, malın arz

esnekliği o kadar düşük olmaktadır; uzmanlaşmayı gerektiren ve başka alan

larda verimli kul lanılamayacak üretim faktörlerini kullanan sanayi kollarm-


da üretim aşamasına konulan tüketim vergisi, bu faktörlere olan talebi

azaltmakta, vergi yükü söz konusu üretim faktörlerinin sahipleri üzerinde

kalmaktadır.

Ta lep esnekliğinin arz esnekliğinden küçük olması hal inde verginin yan

sıması ileriye (tüketiciye) doğru oluşmaktadır. Mal ın arzı talebe göre daha

esnek ise vergi tüketiciye yansımaktadır, sonuca Talep esnekliği arz esnekli

ğine eşit ise (artan/azalan) vergi yükü türetici ile tüketici aras ında eşit olarak

paylaşı lmaktadır.

Talep esnekliği sıfır olduğu takdirde verginin tamamını tüketici ödemek

tedir. Ta lep esnekliğinin sonsuz olması hal inde ise vergi artış-azalışı tümüy

le üreticiye yönelmektedir .

2.1.1.3. Piyasa Yapısı ve Yans ıma

Verginin yans ımas ında Önemli olan bir diğer husus, piyasanın yapısıdır.

Piyasada varolan rekabet koşulları, monopol ve oligopol durumları verginin

yans ımasında etkili o lmaktadır ( H E R E K M A N , 1989: 175). Özel tüketim

vergilerinin, tam rekabet piyasasında kanuni yerleşmesi üreticiler veya satı

cılar üzerine yoğunlaşmaktadır . Ancak Ö T V ' n i n f i i l i yerleşmesi, geniş ölçü

de vergili malların müşteri ler ine olmaktadır. Kısa d ö n e m d e , malın arzı sıfır

esnek ise vergi yükü üreticiler üzerinde kalabilmektedir. Ancak firmalar

vergiyi geriye yansıtabi lmeleri halinde üretimlerini sürdürürler; uzun dö

n e m d e ise marjinal f irmaların piyasadan çekilmesi sonucunda arzda aza lma

olacağından f iyat lar yükselecek ve vergilerin t a m a m ı n a yakını y a n s ı t a b i l e

cektir. Yani, talebin esnek olmadığı durumda fiyat yükselişlerine karşı vergi

yükünün tamamı yansıtı labilecek, talebin esnek olduğu durumda verginin bir

kısmı firma üzerinde kalacak bir kısmı yansıyacaktır.

Tekel piyasalarında özel tüketim vergisinin yansımasının teoride, vergi

sonrasında tekelci f irma üretiminin kısılması ve f iyatların artırılması yönün

de gerçekleşeceği öngörülmektedir . Verginin ne kadarının ileriye ya da geri

ye yansıyacağı arz ve talep eğrilerinin eğimine bağlı olacaktır

( E D İ Z D O Ğ A N , 1 9 8 1 : 9 9 ) .

Oligopol piyasalarında bir özel tüketim vergisi kolay bir şekilde tüketici

lere yansıyacaktır. Talebin yeter derecede esnek olmadığı ve firmaların ra

kiplerinin stratejilerini takip ettiği bir ortamda özel tüketim vergileri kolay

lıkla tüketiciye y a n s ı t a b i l e c e k t i r . Ancak, Nadaroğlu, oligopol d u r u m u n d a

firmaların karlarını vergiden sonra da maksimize etmek yolundaki karar ve

davranışlarının kamuoyunda tepkiyle karşılanması ve devletin müdahale

etmesi olasılığının bu yöndeki yansıtmayı kısıtlayacağı görüşündedir

( N A D A R O Ğ L U , 1996: 273).


Makro ekonomik yansıma ise, lek tek kişilerin ya da grupların gelirlerin

deki nihai değişiklikler yerine; fonksiyonel, kişisel, sektorel, bölgesel, vc

sosyolojik açıdan incelemekte bu arada gelirin yeniden dağılımını araştır

maktadır. Makro ekonomik yansımayı belirleyen unsurlar ise, ekonominin

içinde bulunduğu konjonktüre! durum, yükümlülerin vergileri f inansman

şekli, devletin vergi gelirlerini hemen devreye sokmasıdır ( Ç A K I R O G L U ,

2005: 66).

2.2. Vergi Oranı Değişiklikleri ve Talep- Fiyat Dinamikler i

Harcama vergileri, tüketicilerin harcanabilir gelirinin bir kısmını devlete

aktararak satın a lma gücünü azaltırlar. Harcama vergilerindeki artışlar, tüke

tim cesaretini (hevesini) kırıp tasarrufu özendirir (bu yönüyle anti-

enflasyonisttir). Öte yandan harcama vergilerindeki bir azalışın tüketim ce

saretini artırıp tasarrufu caydıracağı öngörülmektedir.

Çal ışmamızın konusunu oluşturan indirimlerin uygulandığı otomotiv

ürünleri, beyaz eşya ve mobilya, tümü dayanıklı tüketim malları olmasına

karşılık, söz konusu malların piyasasındaki rekabet koşulları farklı düzeyler

de oluşmakta, talep esnekliği de farklı olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz

konusu mallar üzerindeki harcama vergilerinin oranlarının farklı olmasının

yanı sıra, özellikle otomotiv ile diğer malların fiyatları karşılaştırı ldığında,

aile bütçesinde, tüketicinin toplam harcaması içindeki payları da farklı dü

zeylerde oluşmaktadır . Araştırmanın konusu olan malların ilke olarak genel

nitelikte vergiye tabi olması nedeniyle mükelleflerin vergisiz alandaki mal

lara yönelmesi söz konusu değildir. Yalnızca, otomotiv ürünlerinde ikinci el

otoların K D V ve Ö T V ' y e tabi olmaması nedeniyle, K D V ve Ö T V oranları

nın düşürülmesi sonucunda ikinci el otolardan sıfır araçlara talep kayması

söz konusu olduğu göz önüne alınmalıdır. İndirimlerin geçici (kısa süreli)

olması nedeniyle, çal ı şmamızda nisbi fiyatlardaki değişimin talep üzerinde

önemli bir etkisi olmadığı varsayılmıştır.

Sektörler itibariyle vergi ( indirimlerinin) yansıması önemli farklılıklar

göstermektedir. Örneğin, Avrupa Birliği Motorlu Araç Vergileri Araştırma

sı: motorlu araçlarda talebin elastikiyetinin, vergi artışlarında vergi yükünün

üretici ile alıcı aras ında paylaşılmasına neden olduğu, verginin ta lebe etkisi

nin ise beklenildiği düzeyde yüksek olmadığı belirlenmiştir ( E U S T U D Y ,

2002: 71-72). 2007 tarihli Avrupa Birliği araştırması (Copenhagen

Economic Report) ise, K D V oranı artışlarının yüzde 100'ün üzerinde fiyat

lara yansıtıldığını, K D V oranı indirimlerinin ise farklı ülkelerde, piyasa

yapısı (tekelleşme, rekabet vb.) ve diğer şartların farklılaşması nedeniyle 0

ile % 82 aras ında fiyatlara yansıtıldığını ortaya koymuştur. Artış ve azalış

durumlarında simetrik bir ampirik sonuçla karşılaşılmadığı vurgulanmakta

dır. Örneğin Portekiz için yapılan araştırma, restoran hizmetlerine tanınan


%5 oranındaki K D V indiriminin fiyatlara sadece % 1 9 oranında yansıdığını

belirlemiştir ( M A L T A V A T I M P A C T S T U D Y : 18).

3. Global Krizin Etkileri ve Krize Karşı Mali Önlemler

3 . 1 . Global Kriz v e Etkileri

Global krizde ekonomiyi dengelemek ve canlandırmak için hükümetler

çeşitli önlemler uygulamaya koydular. T o p l a m talebin artırı lması için yeter

siz görülen para polit ikasının yanı sıra gelir vergisi iadesi gibi olağandışı

yöntemleri içeren mali canlandırma paketleri yasalaştırıldı (BAT1REL,

2008 : 2). Söz konusu paketler, kamu harcamalarını gerektiren düzenlemeler

ve vergi mevzuat ında yapılan değişiklikler şeklinde karşımıza çıktı.

O E C D ve Ernst and Young denetim şirketi araşt ırmalarına göre, kamu

harcamaları a lanında yapılan yenilikler, vergi mevzuat ında yapılan düzen

lemelere kıyasla çok d a h a kapsamlı olmuş, vergide değişikliklerin destek

paketlerinin toplam net etkisi içindeki payı ortalama % 5 6 ' y a ulaşmıştır

( O E C D , www. oecd.org./documan).

Söz konusu önlemler diğer bir tasnifle, para politikası araçları, piyasa re-

gülasyonlarında yapılan değişiklikler ve mali destek paketleri olarak sınıf-

landırı labilmektedir ( G Ö K Ç E , 2009: 2).

3.2. Global Krize Karşı Alman Mali Önlemler

Global krize karşı önlem niteliğindeki mali destek paketleri, mükellefle

rin zarar naklinde, amort i sman uygulamalarında, Kurumlar vergisi oranında,

araşt ırma gelişt irme teşviklerinde ve dolaylı vergiler a lanında yapılan deği

şiklikler şeklinde karşımıza çıkmaktadır.

Söz konusu mali destek paketleri incelendiğinde, aralar ında Türk iye 'n in

de bulunduğu dünyanın 24 önemli ekonomisi üzerinde yapılan bir araştır

maya göre, bu ülkelerden yalnızca ikisi, Macaris tan ve İrlanda, kriz döne

minde K D V artışına giderken, bazı ülkeler (Hol landa ve İsviçre) K D V oran

larında d a h a önce açıklamış oldukları K D V artışlarını kriz nedeniyle ertele

miş; Brezilya, Çin ve Çek Cumhuriyet i otomotiv sektörüne yönelik, İngiltere

ise genel K D V oranı indirimini belirli sürelerle uygulamıştır. Fransa ve

Rusya ise K a t m a Değer Vergisi iadelerinde mükellefe kolaylaştırıcı usuller

le destek olmayı öngörmüşlerdir . Söz konusu vergisel değişiklikler, devletin

bütçe gelirlerinin nisbi olarak en az düzeyde etki lenmesine karşılık; reel ve

finansal sektörde canlandırıcı etkisi en üst düzeyde olması beklenen atanlar

da uygulanmıştır. Bu anlamda, otomotiv sektörü ön plana çıkarken, elektro

nik ve diğer dayanıklı tüketim maddelerine yönelik önlemler ikinci planda

kalmıştır. Diğer sektörlere yönelik indirimlerin g ü n d e m e gelmediği dikkat

çekmiştir.

22 * Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran İndirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

Özellikle 2004 yılında cari açık sorununa müdahale niteliğinde otomotiv ürünleri ÖTV oranının yükseltilmesi dikkate değerdir.

Doç. Dr. Saygın E y ü p g i l l e r - Y r d . Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 23

midibüslerde %4'den l'e, minibüslerde %9'dan 2'ye, motosiklet lerde de

%22'den 1 l'e çekilmiştir.

- Elektronik eşya ile beyaz eşyadan alınan %6,7 oranındaki Ö T V sıfır

lanmıştır.

- Net alanı 150 metrekare ve üzeri konut tesl imlerinde K D V oranı

%18'den %8'e indirilmiştir.

- Konut, işyeri ve diğer gayrimenkullerin alım satımlarından alıcı ve satı

cının her birinden binde 15 oranında alınan tapu harcı binde 5'e düşürülmüş

tür.

İkinci aşamada, 31 Mart 2009 tarihinde yürürlüğe konularak (2009/14812

S. B K K ; R.G. T: 16.3.2009 ve S: 27171), 30 Haziran 2009'a kadar uygula

nan indirimler ise:

- Ev ve ofis mobilyasında % 1 8 oranındaki K D V ' n i n %8'e indirilmesi,

- Bilgisayar, bilişim ve büro makinelerinden alınan %18 oranındaki

K D V ' n i n %8'e çekilmesi,

- KOBÎ'lerin kullandığı bazı sanayi ve iş makinelerinin al ımında uygula

nan % 1 8 oranındaki K D V ' n i n %8'e düşürülmesi şeklinde ortaya çıkmıştır.

Ayrıca bazı indirimler değişiklik yapılarak da olsa 30 Eylül 2009 tarihine

kadar sürdürülmüştür (2009/15081 S. BKK; R.G. T: 16.6.2009 ve S. 27260

Mük.) :

- Motorlu taşıt larda Ö T V oranı; ticari araçlarda % 1 0 ' d a n % 3 ' e , motor si

lindir hacmi 1600m3'ü geçmeyen otomobil lerde % 3 7 ' d e n 27 'ye, otobüsler

de % 1 ' d e n sıfıra, midibüslerde % 4 ' t e n % 1 ' e , minibüslerde % 9 ' d a n 4 'e ,

motosiklet lerde de % 2 2 ' d e n 16'ya çekilmiştir.

- Beyaz eşyadan al ınan %6,7 oranındaki Ö T V oranı %2 olarak belirlen

miştir.

- Mobi lya ve bilgisayarda %18den % 8 ' e çekilen K D V oranının uygulama

süresi uzatılmıştır.

4.1. H a r c a m a Vergileri Oran İndirimlerinin Beklenen Etkileri

Harcama vergilerinde oran indirimlerinin fiyatları aşağı çekerek istihda

mı destekleyeceği, ekonomide etkinlik üzerinde ve verimlilik yönünde olum

lu etkileri olacağı t e o n d e yaygın kabul görmekle birlikte farklı ürünler ve

sektörler için birçok çekinceler söz konusudur (EU Study on reduced VAT,

2007: 10).

Global finansal krizden ekonomisi en fazla etkilenen ülkelerin başında

gelen ülke olan İngiltere. Aralık 2008 - Ocak 2010 tarihleri arasında 13 aylık

dönemde genel K D V oranını % 1 7 . 5 ' d e n %15.7 'ye indirerek talebin canlan

dırılmasını amaçlamışt ır .

Brezilya, otomobil alımlarında, katma değer vergisi oranlarını 1000

ce 'n in alt ında motor hacmindeki araçlarda % 7 ' d e n den sıfıra indirirken,

2000 c e ' y e kadar motor hacminde % 1 3 ' d e n % 6 . 5 ' c indirdi. 2000 ce 'n in

üzerindeki m o t o r hacmindeki araçlarda ise vergi oranını %25 olarak koru

muştur.

Çin, 1.6 litrenin altındaki otolarda alım vergisini 2009 yılı için % 1 0 ' d a n

% 5'e indirirken, aynı dönemde 1.3 litrenin alt ında hacimde oto satın alan

çiftçilere sübvansiyon uygulamıştır. Çek Cumhuriyet i , binek otolarının K D V

oranını indirmesinin yanı sıra amortisman süresini 5 yıldan 2 yıla (ilk yıl

için % 60 hızlandırı lmış amortisman oranıyla) indirmiştir.

Almanya, K D V oranında bir değişiklik uygulamazken, 9 yıldan yaşlı

araçlarını trafikten çeken mükelleflere yeni araçlarında 2500 avro hurda

indirimi, ayrıca yeni oto alımlarında 6 ay süreyle bir yıllık Motorlu Taşıt lar

Vergisi istisnası uygulamıştır ( E R N S T & Y O U N G , 2009)

(wwvv.ey.com/stimulus).

4. 2009 Yılı H a r c a m a Vergileri İndirimlerinin Beklenen ve Gerçekle

şen Etkileri

Harcama vergilerinden özel tüketim vergisinde 2000'I i yıllar sürekli artış

yönünde düzenlemeler ortaya ç ıkar ı rken! , katma değer vergisinde 2007 yı

lında 2007/12143 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla gıda ve tur izm gibi bazı

sektörlere yönel ik kalıcı oran indirimleri gerçekleştirilmiştir. Bu yönden,

2009 yılı harcama vergileri düzenlemeleri ilk kez geçici K D V indirimi dü

zenlemesi şeklinde uygulamaya konulmuştur.

2008 Kasım ayından itibaren piyasaların girdiği sıkıntılar nedeniyle sek

törlerin ciddi bir beklenti ve hükümet üzerinde baskı oluşturduğu oran indi

rimleri 15 Mart 2009 tarihinde üç aylık süre için uygulanmak üzere yürürlü

ğe konulmuş ve aşağıdaki malları kapsamıştır:

- Ö T V oranı, ticari araçlarda % 10'dan %1'e, motor silindir hacmi 1600

cnı3'ü geçmeyen otomobil lerde %37'den 18'e, 1600 c m 3 ' ü aşan 2000 cm3'ü

geçmeyen otomobil lerde %60'dan %54'e, 2000 cm3'ü geçen otomobil lerde

de %84'den %80'e düşürülmüştür. Ö T V oranı otobüslerde %1'den sıfıra,

http://wwvv.ey.com/stimulus

2 4 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran İndirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

Harcama vergilerinin oran indirimlerinin arz vc talep üzerinde hangi dü

zeyde etkili olacağı, piyasaların ve indirimin uygulandığı mal ve hizmetlerin

özelliklerinin yanı sıra söz konusu harcama vergisinin opt imum düzeyden

vüksek olup o lmamasından Önemli ölçüde etkilenmektedir ( F U L L E R T O N ,

1982: 3 -22) tarafından gösterildiği gibi vergi yükü marjinal vergi oranının

düzeyi ile birlikte hızlı bir şekilde anmaktadı r ( L I N D B E C K , 1994: 3).

Özellikle K D V oran indirimlerinin üretim ve istihdama etkisinin süresi

de söz konusu mal ve hizmetlerin teknolojisinin ve emek piyasasının özellik

lerine göre farklı zaman boyutunda ortaya çıkmaktadır (EU S T U D Y ON

R E D U C E D VAT, 2002: 11).

Yukarıda belirtilen çalışma, yüksek oranlı vergilerin, hizmetleri (tamirci

lik, bahçıvanlık, hizmetçilik vb.) piyasa ekonomisinden ev ekonomis ine

yönlendirdiğine ve bu hizmetlerin vergi geliri sağlamadığına işaret etmiştir.

Bu bulgular hem yüksek ortalama vergi ve hem de yüksek vergi oranı uygu

layan Kuzey Avrupa ülkeleri ve Hollanda gibi bazı küçük Avrupa ülkeleri

için büyük ölçüde geçerlidir.

Opt imum vergi düzeyinin belir lenmesindeki güçlükler bir yana, devletin

bütçe açıklarını harcama vergileri ile kapatma pragmatizmi de vergi oranı

indirimleri ile ilgili olarak vergi politikası kararı almayı zorlaştırmaktadır.

Harcama vergilerinde oran indirimleri uygulandığında vergi tahsilatı yö

nünden beklenen etki, vergi harcamasının üzerinde bir gelir etkisi sağlanma

sı, en azından vergi harcamasını telafi edecek düzeyde bir talep canlanması

sağlanarak gelir kaybına yol açılmamasıdır.

4.2. H a r c a m a Verg i len Oran indirimlerinin Gerçekleşen Etkileri

2009 Mart ayında yapılan KDV ve Ö T V düzenlemeleri sonucunda mad

de grupları üzerindeki toplam vergi yükü aşağıdaki şekilde değişmiştir.

Ö T V ve K D V İndirimleri M a d d e Grupları Toplam Vergi Yükü De

ğişimi

— ,

ÖTV Oranı (%)

KDV Oranı %

ÖTV +

KDV (%)

Vergi Oranı

İndirimi (%)

Vergi Yükü

Değişimi (%)

Fiyata Etkisi

(%)

— , Eski Yeni Eski Yeni Eski Yeni

Otomobil 1600 cc 37.0 18.0 18.0 180 61J 39.2 22.5 -36.5 • 13.9 1601-2000 cc 60.0 54 0 18.0 180 88 8 81 7 7 1 - 8.0 -3 8 2001 cc* 84.0 80.0 180 '8.0 1171 112.4 4,7 - 4.0 - 2.1 Beyaz Eşya 6.7 0.0 180 18.0 25.9 18.0 7.9 -30 5 - 6.3 Mobilya 0.0 0.0 18.0 8.0 18.0 8.0 10.0 -55 6 - 8.5

_Bilgisayar 0.0 0.0 18.0 8.0 18.0 8.0 10.0 -55.6 - 8.5


4.2.1. Vergi İndirimlerinin Fiyatlar ve Talep Üzerindeki Etkileri

Vergi oranı indirimlerinin fiyatlar ve talep üzerindeki etkilerinin belirle

nebilmesi için sözkonusu mallardaki azami fiyat indiriminin hesaplanması

gerekmektedir. Örneğin, fiyatlar üzerinde etki edebilecek diğer koşulların

sabit kaldığı varsayımı altında, sadece vergi yüklerindeki değişiklikler ince

lendiğinde, motor hacimlerine göre otomobil lerde %2.1 ile %13.9 aras ında

potansiyel azami fiyat indirimi sağlanabileceği belir lenmektedir. Beyaz eş

yada % 6 . 3 , mobilya ve bilgisayar ürünlerinde ise %8.5 azami fiyat indirimi

hesaplanabilmektedir .

İndirime konu olan malların hanehalkı tüketimi içerisindeki ağırlığı göz

önüne alınarak T Ü F E endeksindeki payları üzerinden, vergi indirimine tabi

olan maddelerin de yer aldığı mal gruplarının %9.52 düzeyinde T Ü F E üze

rinde etkisi olduğu hesaplanmaktadır. ( T Ü R K A N . 2 0 0 9 : 7) Özellikle araç

satın alımı 2009 itibariyle %4.34; mobilya, mefruşat %2.2 ile T Ü F E endek

sinde önemli ölçüde ağırlık taşımaktadır.

Vergi oranı indirimlerinden kaynaklanan fiyat etkilerinin tam anlamıyla

Nisan 2009 itibariyle T Ü F E endeksine yansıdığı kabulü altında, Mart

2 0 0 9 ' d a tüketici f iyat lar ında otomobil fiyatlarında % 6 . 5 , beyaz eşyada

%3.9, mobi lyada %0.8 ekonomik şartlardan kaynaklanan düşüşler görülmüş

tür. Bilgisayar ürünlerinde ise %1.1 artış söz konusudur.

İndirimi izleyen Nisan 2009 ayında ise, otomobil fiyatlarında % 4.95 fi

yat düşüşü görülmüştür. Mobi lya ve bilgisayar gruplarında vergi indirimleri

% 8,8 olarak belirlenmiştir.

Mart-Nisan 2009 dönemi kümülatif TÜFE değişimleri ile vergi oranı in

dirimlerinin fiyata etkisi yüzde olarak karşılaştırı ldığında indirimlerin tüke

ticiye yansıma derecesi hesaplanabilmektedir ( T Ü R K A N , 2009: 7). S ö z

konusu araşt ırmaya göre, Mart - Nisan 2009 aylar ında vergi indirimlerinin

tüketiciye yans ıma derecesi aşağıdaki şekilde ortaya çıkmıştır:

Vergi İndir imlerinin Tüketic iye Yans ıma Oranı (Mart - Nisan 2 0 0 9 )

M a l G r u b u Y a n s ı m a D e r e c e s i (%)

Otomobil 80.0

Beyaz Eşya 100.0

Mobilya 112,2

Bilgisayar 140.2

Kaynak: TÜRKAN: 2009.

26 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran m d i n ' m 1 e f m i n Etkilerinin Değerlendirilmesi

2009 Yılı T Ü F E Ana H a r c a m a Grubu Endeksleri Karşı laşt ırması

Aylar Mobilya Endeks

Artış/Azalış (%)

Araç Endeks

Artış/Azalış (%)

Giyim Endeks

Artış/Azalış

(%)

Ocak 143,45 109,32 111,67

Şubat 142,02 (1.0) 111,74 2.2 105,44 (5.6)

Mart 139,97 (1.4) 104,82 (6.2) 105,51 0.1

Nisan 136,73 (2.3 99,75 (4.8) 117,06 10.9

Mayıs 136,47 (0.2) 100,9 1.2 130,48 11.5

Haziran 136,39 (0.1) 104,82 3.9 129,45 (0.8)

Temmuz 137,61 0.9 107,37 2.4 121,74 (6.0)

Ağustos 137,85 0.2 107,99 0.6 115,38 (5.2)

Eylül 138,11 0.2 108,13 0.1 114,21 (1.0) Ekim 141,57 2.5 113,7 5.2 123,79 8.4 Kasım 140,53 (0.7) 115,19 1.3 129,42 4.5

Araiık 140,02 (0.4) 113,19 (1.7) 125,81 (2.8)

Kaynak: www. tuik, gov.tr.

Mobilya ve ev aletleri, araç alım satımı ve (vergi indirimleri yapı lmamış

olan) giyim ve ayakkabı ana harcama grubu endekslerinin 2009 yılı aylık

trendinin incelenmesinden, Mart ve Nisan aylar ında endekste önemli azalış

lar kaydedilen araç alım satımında, stokların erit i lmesinden sonra fiyat artış

ları görüldüğü, özellikle vergi oranlarının indirim öncesi düzeye çekildiği

Ekim 2009 ayında %5.2 artış kaydedildiği gözlemlenmektedir . M o b i l y a ve

ev aletleri ana harcama grubunda da Mart ve Nisan aylarındaki vergi indiri

mi kaynaklı fiyat düşüşlerinin daha düşük oranda fiyatlara yansıtı ldığı, bu

fiyat azalışlarının hızının azalarak 2009 T e m m u z ayından itibaren yerini

fiyat artışlarına bıraktığı görülmektedir. Vergi indirimi uygulanmayan giyim

ve ayakkabı ana harcama grubu ise mevsimsel fiyat azalışları gerçekleşen

Şubat - Mart aylarından sonra fiyat artışlarını sürdürmüştür.

İndirimin sona erdiği Ekim 2009 ayında mobilya ve araç sektörlerinde

endeks artışları görülürken Aralık 2009 ayında endeksteki hareket yönünü

tekrar düşüşe çevirmiştir.

Doç. Dr. Saygın Eyüpgiller - Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 2 7

Dayanıklı tüketim m a l l a n sektöründe toplam arz içinde ithalatın payının

görece yüksek olmasına bağlı olarak döviz kuru ve ithalat fiyatlarının güçlü

etkisi söz konusudur ( Ö Ğ Ü N Ç , 2009: 1 8 - 19). A B D dolarının TL karşıs ında

göreli olarak değer kaybettiği bir dönemde fiyatlarda meydana gelen artışla

rın kısmen Tüketici Güven Endeksinde meydana gelen yükselmeyle paralel

olduğu dikkati çekmektedir .

T C M B Tüketici Güven Endeksi (Aralık 2008- Aral ık 2009)

12-08 01-09 02-09 03-09 04-09 05-09 06-09 07-09 08-09 09-09 10-09 11-09 12-09

69.9 71.6 74.0 74.8 80.8 83.3 85.3 82.4 81.3 81.9 80.5 78.4 78.8

Kaynak: T C M B , tcmb.gov.tr

2009 Nisan ayında Tüketici Güven Endeksinde %8 düzeyinde, hissedilir

bir artış kaydedilmiş, tüketici güvenindeki artış Haziran 2 0 0 9 ' a kadar art

maya devam ettikten sonra Eylül ve Ekim aylarından itibaren Mart 2009

seviyesine gerilemiştir.

İzmir Ticaret Odası tarafından, otomotiv, beyaz eşya, mobilya, bilişim,

tabldot yemek ve servis taşımacılığı alanında faaliyet gösteren 410 firma

üzerinde uygulanan anket çalışması, Ö T V ve K D V indirimlerinin piyasalara

hareketlil ik getirdiğini, vergi indirimleri sonrası satışların beyaz eşyada %

56, bil iş imde % 26, mobi lyada % 33 ve otomotivde % 66 oranında arttığını

ortaya çıkarmıştır. Aynı alan araşt ırmasında katılanların % 72'sinin Ö T V

indirimi süresinin yıl sonuna kadar uzatı lmasını istediği açıklanmıştır ( I Z T O

Başkanının 5.5.2009 tarihli Basın Toplantısı , Referans Gazetesi , 6.5.2009).

İş dünyasının da vergi indirimlerinin yanı sıra kendi önlemlerini alarak

satışlarını art ı rmaya çalıştığım ifade eden İ Z T O Başkanı, f irmaların

%39,3 'ünün ürün fiyatlarını düşürerek, %37,6'sının müşteri lerine vade fark

sız taksit imkanı sağlayarak, %31,7'si K D V indirimi uygulayarak ve

%22,7'sinin ise farklı promosyon ve kampanyalar ile satışlarını artırdıklarını

açıklamıştır.

4.2.1.1. Otomot iv S e k t ö r ü

2009 yılı başı itibariyle Türk vergi s isteminde binek otomobil alımların

da, motor hacimlerine göre %61.6 ile %117.1 aras ında K D V ve Ö T V toplam

vergi yükü oluşmaktaydı. Finlandiya 'nın %1157 D a n i m a r k a ' n ı n % 1 0 0 ora

nında oto alımlarını vergilemesinin dışında, AB ülkelerinde % 1 6 ile % 6 0

arasında (orta lama % 2 0 ) vergi yükü doğmaktadır (BİLİCİ, 2008 : 239 - 240) .

Otomotiv sektöründe AB ülkelerine oranla oldukça yüksek düzeyde olan

Ö T V oranlarının indirilmesi sonrasında, döviz kurlarının ve rekabetin etki

siyle bazı araç model ler inde 2003 yılı, bazı model lerde ise 2000 ' l i yılların

başındaki f iyat düzeyleri (düşüş) gerçekleşmiştir ( A L P T Ü R K ; 2009). B u n u n

Mart ve Nisan 2009 aylarının yansı tma oranlarının karşı laştırı lmasından,

Nisan ayında stok er i tme imkanı sağlayan satıcıların Nisan 2009 ayında

vergi oranı İndirimlerini daha düşük oranda yansıttıkları sonucuna varılmış

tır. ( T Ü R K A N , 2009: 7)

Diğer bir analiz yöntemiyle TÜİK 2009 Yılı T Ü F E Ana Harcama Grubu

Endeksleri indirimden yararlanan mobilya ve araç sektörleri ile indirimin

söz konusu olmadığı giyim sektörleri bakımından indirim öncesi ve sonrası

dönemleri kapsayacak şekilde tarafımızdan karşı laştın İm ıştır.

http://gov.tr

http://tcmb.gov.tr

28 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran j g j ^ l ^ j ^ ^ ^ ^ j ^ " Değerlendirilmesi

Doç. Dr. Saygın E y ü p g i l l e r - Y r d . Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 2 9

neredeyse ' 'mal iyet ine" satış yaptığı Öne sürülen Türk otomotiv sektörü

2008"İn son iki ayında, beklenti ve söylentilerle adeta kilitlenmiş, özellikle

2008 Kasım ayında Ö T V indirimi söylentisiyle 10 gün satış yapamayıp ayı

Önceki yıla göre yüzde 50 'ye varan satış kaybıyla kapatmıştır.

Genel bir değer lendirme yapılacak olursa, indirim öncesinde oluşan (bi

nek ve hafif ticari araçta oluşan 157.000 adet) araç s toklan erimiş, ancak bu

indirimin iç üretimi desteklemeye olan etkisi zayıf olmuştur. Vergi indirimi

ne konu olmayan ticari araçlarda üretim tesislerinin k a p a n m a noktasına gel

mesi ve istihdam açısından olumsuz sonuçlara yol açması , geçici / süreli

vergi indiriminin ne derece etkili olduğunu göstermesi bakımından anlamlı

dır.

O D D (Otomotiv Distribütörleri Derneği) verileri incelendiğinde (Bkz.

Tablo), Mart-Haziran 2009 döneminde yüksek satış düzeyleri yaşandıktan

sonra Hazi ran-Temmuz 2009 aylarında tekrar durgunluk yaşandığı, Eylül

2 0 0 9 ' d a bu dönemin zirve rakamları yaşandıktan sonra Ekim-Kasım ayla

rında durgunluk görüldüğü, Aralık 2009 ayında ise uygulanan fiyat indirim

leri sayesinde rekor rakamlara ulaşıldıktan sonra Ocak 2010 rakamlarının bir

önceki yılın düzeyine döndüğü gözlemlenmektedir.

Aynı tablonun incelenmesinden İthal ürünlerin vergi oranı indiriminden

daha yüksek oranda etki lenmiş olduğu belir lenmektedir. Bu indirimden ithal

otoların karlı çıkmalarını iki yönüyle değerlendirmek mümkündür : Diğer

ülkelerin üretimlerini destekliyor olmamız ve Ödemeler dengemizin o lumsuz

etkilenmesi " n e g a t i f unsur olarak karşımıza çıkarken; stokların erimesi ve

genel olarak küresel krizin aşı lmasında iç piyasa dinamiklerini canlandırma

sı " p o z i t i f unsur olmuştur.

sonucunda, otomotiv sektöründe özel tüketim vergisinin, motor hacimlerine

göre farklı oranlarda İndirilmesi, özellikle düşük motor hacimli binek oto

larda ertelenen talepte hızlı bir artışa yol açmış; 2009 ilk sekiz aylık döne

minde toplam pazar %6 oranında gerilerken otomobil pazarı %6 artarak

228.000 adete ulaşmıştır. Bu indirim. % 7 0 oranında ithal otomobil lerin lehi

ne sonuçlanmış; sözgelimi ÖTV'ye tabi olmayan ağır ticari araçlarda % 4 8

gibi çok büyük bir oranda daralma yaşanmıştır.

Binek otolarda 2008 - 2009 yılı satışları aylar itibariyle karşılaştırıldığın

da, satış adedi bakımından T e m m u z 2 0 0 9 ' d a %34.8, Ağustos 2009 da %13.7

azalmaya karşılık, Eylül 2 0 0 9 ' d a %92,8 artış kaydedilmesi, vergi oranı indi

rimini " k a ç ı r m a m a " gayretinin satış yoğunluğunu Eylül ayına kaydırdığı

sonucuna varılmaktadır. Ocak - Eylül 2009 dönemindeki adet artışı %15,6

düzeyinde oluşmuştur. İndirimin sonuçlanmasını izleyen Ekim 2009 ayında

da satış adedi binek otolarda %30,1 önceki yıla göre düşüş kaydetmiştir .

Buna karşılık, yılsonu fiyat indirimlerinin etkisiyle Aralık 2009 da % 122

gibi rekor sayılabilecek bir artış kaydedilmiştir.

Binek otomobil pazarı motor hacmi bazında incelediğinde, 2009 yılı

Ocak - Eylül döneminde toplam % 1 6 artış yaşanırken, en yüksek paya sahip

olan 1600 cc altındaki araçların payının % 8 0 den %83'e yükseldiği, Önceki

yılın aynı dönemine göre bu araçların satışında % 2 0 artış yaşandığı, 2000 cc

üzerinde motor hacmine sahip araçların ise önceki yıla göre % 4 1 azalışla

toplam içindeki payının % 2 ' y e düştüğü görülmüştür. Bu gel işmelerde, son

yıl larda artış gösteren petrol fiyatlarının yanı sıra, finansal kriz nedeniyle de

talebin daha az yakıt tüketen araçlara yönelmesinin etkisi olduğu söylenebi

lir. Paralel gel işme Ocak-Haziran 2009 verilerinde de gözlemlenmektedir

(Kaynak: Otomotiv Distribütörleri Derneği ver i le rv 'Otomot iv Pazarı,

Ocak/Eylül 2009, odd.org.tr") .

2009 yılı Ocak-Aralık döneminde ise binek otomobil satışları özellikle

Aralık ayındaki rekor %121 artışın etkisiyle geçen yılın aynı dönemine oran

la %20,86 artarak 369.819 adete ulaşmıştır (Otomotiv Pazarı, Ocak/Aralık

2009). Eylül 2009 sonu itibariyle Ö T V indiriminin yürürlükten kalkmasına

rağmen fiyat indirimlerinin sürdürülmesi nedeniyle Aralık 2009 ayında ola

ğanüstü satış sağlanabilmiştir.

Otomotiv sektöründe Ö T V indiriminin talep üzerindeki etkileri incele

nirken, Kasım 2 0 0 8 ' d e n itibaren krizin doğrudan etkilerinin yanısıra, piyasa

larda Ö T V indirimi beklentisi oluşmasından kaynaklanan ciddi duraklama

nın göz önüne alınması gerekmektedir. Otomotiv sektöründeki büyümenin

durmasında, düşük döviz kuruna bağlı kredili oto al ımından kaynaklanan arz

fazlasının sonraki aşamada talep düşüşü ve durgunluğa yol açması dikkat

çekmiştir. (BATIREL,2008:5) Arz fazlası nedeniyle sorunlar yaşayan ve

http://odd.org.tr

30 Gfobal Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran

N İndirimlerinin Etkilerinin DeğerlendiriImesi

Binek Oto Satışları Adet) Aralık 2008-Ocak 2010

• B i n e k O t o S J t ı ^ l a r ı Y e r l i Ü r e t i m -«.— ..- B i n e k O t o S a t ı ş l a r ı i t h a l

* 35.223 /. 34.338

79.948 "\ 2 5 . 8 3 4 22.787 \

1 8 (S

16.286 5

& & j & J * & & ^ # # N ° f ° c f ' ^ ^ ^ ^ ^ o<?'

K a / " a k ' otomotiv Distribütörleri Derneği (odd.org.tr)

G ^ n ^ ^larak motorlu taşıtlardan tahsil edilen Ö T V rakamlarına bakıldı

ğında" 2009 'da 178.2 milyon TL, Şubat 2 0 0 9 ' d a 164.5 milyon TL

olarak Ş?Çekleşen gelir; indirimlerin devreye girdiği Mart 2 0 0 9 ' d a 263.0

mi iyc 1 " , k Nisan 2009'da 253.1 milyon TL, Mayıs 2 0 0 9 ' d a ise 270.5 mil

yon yükselmiştir. Buna karşılık, toplamda 2009 yılının ilk sekiz ayın

daki * geliri geçen yılın aynı dönemine göre % 32 oranında azalmıştır.

T t f Sdi s i ve otomobil satışları verilerinin son yıllardaki seyri incelen-

diğirr ' \r iki serinin birlikte hareket ettiği gözlenmektedir. Benzeri bir

eğil ir^. 5 0 * 1 krizle birlikte kendini göstermiştir. Yıllık binek otomobil satışla

rının eğilimine girdiği T e m m u z 2008 ayından itibaren TL cinsi birey

sel ti1 . !?i kredileri de azalmaya başlamıştır. Her iki serideki düşüş trendi,

vergi 1 1 ' imler inin başladığı Mart ayına kadar devam etmiştir. Mart ayın

dan d o n r a iSe otomobil satışları artarken, taşıt kredisi stoku düşmeye devam

e t m i ^ ' r - ^1.12.2007 itibariyle 7.6 milyar TL, 31.12.2008 itibariyle 5.7 mil

yar 1 ' °\ taşıt kredileri stoku 30.9.2009 itibariyle 4.7 milyar TL seviyesi

ne d i ^ m V ı r (T.C. MERKEZ BANKASI: 2009, tcmb.gov.tr). T E P A V Poli

tika » İ h t i d a kredilerdeki daralmaya rağmen krizde vergi indirimini fırsat

olara'*" der lendiren tüketicilerin bir önceki yılın aynı dönemine göre % 19

artan Ot°^obil satışları nedeniyle 2,5 milyar TL düzeyinde olan harcamala-


rının f inansmanında, bankaların kredi koşullarını iyileştirmemeleri nedeniy

le, çoğunlukla tüketicilerin kişisel birikimlerini ve/veya satıcı kredilerini

kullandıklarını göstermiştir (TEPAV,2009; 1-2) İstanbul Altın Borsas ında

15 Mart- 15 Nisan 2009 tarihleri arasında rekor altın satış hacimleri sağlan

mıştır (iab.gov.tr/av_veri.asp)2.

2009 yıl ında tüketim malları ithalatı yıllık bazda geri lemeye devam eder

ken, mevsimsell ikten arındırı lmış verilerle Mart ve Nisan aylarında artış

göstermiştir. Alt kalemler incelendiğinde, ithalat artışının büyük ölçüde

otomobil sektörüne yönelik vergi indirimlerinin tetikleyici etkisiyle yüksek

oranda artış kaydeden binek oto ithalatından kaynaklandığı belir lenmiş-

t i r(TCMB,IIaziran 2009:2).

Mal iye Bakanlığı tarafından Haziran 2009 itibariyle açıklanan Vergi in

dirimleri analiz çal ı şmasında da vergi indirimlerinin yurtiçi üretim araçlar

dan daha çok araç ithalatını artırdığı değerlendirmesi yapılmıştır. Bu tespit,

indirimin amaçlar ından biri olan istihdamı koruma konusunda yeterli fayda

sağlanamadığını ortaya koymaktadır ( Ç O L A K ; Yaklaşım).

4.2.1.2. Dayanıkl ı Tüket im Malları

16 Mart ' ta %6.7'lik Ö T V oranının sıfırlandığı dayanıklı tüketim malları

grubunda; Ocak ve Şubat 2009 aylarında satışlarda % 3 0 seviyesinde aza lma

ile ortaya çıkan düşüş eğilimi, 2009 Nisan ayında %5 azalma şeklinde ger

çekleşmiş; bu düşüşü takiben Mayıs ayında % 2 1 , Haziran ayında %11 artış

gerçekleşmiştir. Dolayısıyla, vergi indiriminin satışlar üzerinde olumlu etki

si görülmüştür. Öte yandan, dayanıklı tüketim mallar ında da ilk sekiz aydaki

Ö T V gelirleri geçen yılın İlk sekiz ayma göre % 3 2 azalış göstermiştir.

4.2.1.3. Bil işim Sektörü

Bilişim sektörünü doğrudan etkileyen K D V oranının bilgisayar ürünle

rinde %18 'den %8'e düşürülmesi, 2009 yılının Nisan-Haziran döneminde

masaüstü ve dizüstü bilgisayar satışlarını geçen yılın aynı dönemine göre

% 5 5 oranında artırarak 545 bin adetten 850 bin adede yükseltmiştir.

K D V indiriminin perakendeci ler tarafından fiyatlara ne ö lçüde yansıtıl

dığını inceleyen Intel - G f K Araşt ırmasında ( K D V İndiriminin Tüketici lere

Sağladığı Faydalar Raporu, Haziran 2009, INTEL-GfK), Mart ve Nisan

dönemlerini birebir karşılaştırabilmek için her iki d ö n e m d e de ortak satılan

model ler göz ö n ü n d e bulundurulduğunda; model ler in ortalama fiyatlarında

2 Tüketiciler Birliği Başkanı Nazım Kaya, taşıttaki ÖTV oranlarının indirildiği günlerde 8 milyar TL değerinde altın birikiminin nakde dönüştürülerek taşıt alımına yöneldiği açıklamasını yapmıştır. (5.6.2009).

j ^ ^ t n S g t ^ r ı (Yerli -İthal ) 2008-2009

http://odd.org.tr

http://tcmb.gov.tr


% 9 ' l u k bir düşüş yaşandığını ortaya koymuştur. Herhangi başka bir indirim

uygulanmaksızın K D V n i n % 1 8 ' d e n % 8 ' e düşmesi fiyatlarda % 9 ' l u k azal

maya karşılık geldiği gözönüne alınarak pazardaki oyuncuların K D V indiri

mini tüketiciye doğru şekilde yansıttıkları sonucuna ulaşılmıştır.

Ancak, bu yansı tmada, teknoloji marketlerinin ortalama % 1 1 , bilgisayar

mağazalarının ise ortalama %6 fiyatı tüketiciye yansı tma yoluna gitmeleri,

sektördeki firmaların ölçeği ile yansı tma oranı arasındaki farklılaşmayı orta

ya koymuştur.

Intel G F K araşt ırmasında 1 Nisan 2 0 0 9 ' d a n itibaren bilgisayarlardan alı

nan K D V oranı % 1 8 ' d e n % 8 ' e indirilince, bilgisayar satış larında Mart ayına

göre %25 büyüme kaydedildiğini, bir önceki yılın Nisan ayına göre ise dü

şüşün % 7 ' d c kaldığı yorumlanmışt ır . Birinci ve ikinci çeyrek dönemler arası

karşı laştırmadaki yüzde 30 ' luk düşüş göz önünde bulundurulduğunda, 2008-

2009 Nisan ayları arasındaki %7' l ik düşüş seviyesi de göz ö n ü n e alınarak

K D V indiriminin piyasayı canlandırdığı sonucuna vanlabi lmektedir, Ancak,

Mart 2009 başında K D V indiriminin yapılacağının duyurulması ve beklenti

oluşturulması nedeniyle tüketici talebinde erteleme oluşması da bir sonraki

ayda %25 oranında artışın nedenini oluşturmaktadır.

"Bi lgisayar ürünlerinin diğer tüketim mallarından ayrı bir özelliği oldu

ğunu; özellikle bilgi toplumuna geçiş süreci açısından bu alandaki yaygın

laşmanın, ekonomide çok yönlü katma değerler oluşturacağını ayrıca dikkate

almak gerekir. Bu yönüyle, bilgisayar ve bilişim hizmetleri, pozitif dışsallık

etkileri dikkate alınarak, "eğitim aracı" olarak düşünülmeli ve K D V oranının

kalıcı olarak % 8'e indirilmesinin etki analizi detaylı olarak yapı lmal ıdır"

( K D V İndiriminin Tüketici lere Sağladığı Faydalar Raporu, Haziran 2009,

INTEL-GfK)

4.2.2. Vergi İndirimlerinin Üretime Etkisi

İmalat Sanayi Üretim endeksi alt gruplarının 2009 Mayıs ayında 2008 yı

lının aynı ayına göre değişim oranlarının incelenmesi, en yüksek düşüş ora

nının %41.9 ile Motorlu kara taşıtları İmalatında görüldüğünü, üçüncü en

büyük düşüş oranının ise Elektrikli Makina ve Cihazlar imalatında %28.9 ile

otaya çıktığını belir lemektedir. Buna göre, Ö T V oran indirimlerinin üretim

üzerinde kısa d ö n e m d e olumlu bir etki sağladığının belir lenmesi m ü m k ü n

olmamaktadır ( G Ö N C Ü , 2009: 133).

Vergi oranı indirilen sektörlerden mobilya sektöründe kapasite kullanım

oranlan %50'den % 7 0 seviyelerine yükselmiş; önceki yılın aynı dönemine

göre, Nisan-Ağustos 2009'da üretimde % 2 0 , satışlarda % 3 0 oranında artış

gerçekleşmiştir. Mobi lya sektörü kayıtdışı üretimin yaygın olması nedeniyle

haksız rekabetin yaşandığı bir faaliyet kolu olmasının yanı sıra, istihdam-


yoğun bir sektör olarak da ön plana çıkmaktadır. Vergi indiriminin küresel

kriz döneminde istihdam üzerindeki olumlu etkisini de göz ardı e tmemek

gerekir.

4.2.3 Vergi İndirimlerinin Vergi Tahsilatı Üzerindeki Etkileri

Belirli bir mal veya hizmete ilişkin harcama vergilerinde oran indirimi

uygulanmasının vergi tahsilatına etkisini mikro ekonomik açıdan özet lemek

gerekirse;

a) Söz konusu mal veya hizmete olan talep artar, vergi öncesi fiyat art

maz ise;

i) vergi indirim oranını telafi edecek ölçüde talep artar ise vergi tahsilatı

artar;

ii) vergi indirim oranının altında talep artışı olursa vergi tahsilatı azalır.

b) Talep artar vergi öncesi fiyat da artar ise, vergi tahsi latında vergi indi

rim oranının altında bir gelir kaybı yaşanır.

c) Talep artmaz, vergi öncesi fiyat artar ise,

i) fiyat artışı vergi indirim oranı düşüşünün altında ise vergi tahsi lat ında

düşük bir kayıp yaşanır,

i i) fiyat artışı vergi indirim oranının üzerinde ise vergi tahsilatı artar.

d)Talep sabit kalır, vergi öncesi fiyat da sabit kalır ise, vergi tahsilatı

vergi indirim oranı kadar düşüş kaydeder.

e) Hem talep de de vergi öncesi fiyat artar ise;

i) Artışların toplam etkisi vergi indirimini telafi edecek düzeyde olursa

vergi tahsilatı artar,

ii) Artışların toplam etkisi vergi indiriminin alt ında olur ise vergi tahsilatı

düşer.

Makro ekonomik açıdan ise, vergi gelirleri ile ekonomik büyüme arasın

da, konjonktüre bağlı olarak değişen bir ilişki bulunmaktadır . Geniş leme

dönemler inde ekonominin %1 büyümesine karşılık vergi gelirlerinde ancak

%0.28 artış sağlanırken, global kriz döneminde % l ' i ik bir azalışın vergi

gelirlerinde daha da yüksek oranda (%1.14) düşüşe neden olması, vergi indi

rimleri yoluyla talebin canlandırı lması konusunda vergi politikasını belirle

y e n l e r i ' ö z e n d i r m e k t e d i r ( B U L U T , ÇEVİK, 2009:28-29) . Bu çerçevede,

yukarıda belirttiğimiz talep ve fiyat gelişmeleri bağlamında vergi tahsilatın

da 2009 yılının ilgili döneminde meydana gelen gelişmeler aşağıda incelen

miştir.


Doç. Dr. Saygın Eyüpgilfer- Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 35

Ö T V T A H S İ L A T I : O c a k - Eylül 2009 (Milyon T L )

GERÇEKLEŞEN TAHSİLAT

VARSAYİM 1 VARSAYIM 2

(İndirim

Uygulamalı)

İndirimsiz Gerçek Satış Tutarlanyla

İndirimin Vergi

Harcaması

İndirimsiz ve Canlandırıcı Etkisinden

Arındırılmış

İndirimin Gelir Etkisi

Motorlu Taşıtlar 2.259.000 3.349.000 1.090.000 1.969.000 290.000

Beyaz Eşya ve Elektronik

122.090 226.629 104.539 199.044 -76.954

K a y n a k : M a l i y e B a k a n l ı ğ ı , G e l i r İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı , V e r g i İndirimi ö z e l R a p o r u .

Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı, harcama vergileri oran indi

rimlerinin vergi harcaması ve gelir etkilerini V E D O P veri tabanına dayana

rak ayrıntılı bir araştırmayla ortaya koymuştur. Söz konusu istatistiklere

dayanılarak tarafımızdan yapılan hesaplamalarla sektörler itibariyle vergi

oranı indirimlerinin neden olduğu vergi harcaması ve indirimin uygulanma

mış olması varsayımı alt ında durgun olması beklenen talebin beklenen vergi

tahsilatı ile indirim uygulaması ile gerçekleşen tahsilatın gelir etkisi ayrı ayrı

incelenmiştir.

|

Mctorhi Taklar Beyaı Efya «e Beüror*

Özel Tüket im Vergisi gelir etkisinin vergi harcamasının çok alt ında ger

çekleşmiş olduğu dikkat çekerken beyaz eşyada negati f gelir etkisinin yanı

sıra 104 539 TL vergi harcaması ortaya çıktığı görülmektedir.

4.2.3.1. Özel Tüket im Vergisi Tahsi lat ına Etkisi

Önceki yıl ile yapılan vergi tahsilatı karşılaştırmaları Ocak-Kasım 2009

döneminde, özel tüketim vergisinde %2.6 ' l ık bir artış, reel bazda ise %3.1

oranında geri leme yaşandığını ortaya koymaktadır. Özel tüketim vergisi

tahsilatı 2008 yılının Ocak-Kasım döneminde 38 milyar 511.7 milyon TL

olarak gerçekleşirken, 2 0 0 9 ' u n aynı döneminde 39 milyar 519.4 milyon TL

olmuştur. Özell ikle her iki canlandırma paketinde de yer alan motorlu taşıt

lar ve dayanıklı tüketim maddeler inden alınan Ö T V gelirinde önceki yıla

göre geri leme dikkat çekmiştir. Motorlu taşıt lardan alınan Ö T V , yılın 11

aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre cari fiyatlarla %22.6 ora

nında düşerken, söz konusu gelir enflasyondan arındırı ldığında geri leme reel

bazda % 2 7 ' y e ulaşmıştır. Geçen yıl 11 ayda motorlu taşıt lardan yapılan

Ö T V tahsilatı 3 milyar 506.3 milyon TL iken, 2 0 0 9 ' u n aynı d ö n e m i n d e 2

milyar 712.6 milyon T L ' d e kalmıştır. Söz konusu d ö n e m d e dayanıklı tüke

tim mallarından alınan Ö T V geliri de geçen yıla göre %22.1 azalmıştır. Da

yanıklı tüketim mallarından yapılan vergi tahsilatı enflasyondan arındırıldı

ğında, geçen yıla göre vergi gelirindeki azalış %26.4 düzeyindedir . 2008

yılının Ocak-Kasım döneminde dayanıklı tüketim mal lar ından alınan

Ö T V ' d e n 928.1 milyon T L ' l i k gelir elde edilirken 2 0 0 9 ' u n aynı d ö n e m i n d e

723 milyon TL gelir elde edildiği açıklanmıştır.

Ocak - Eylül 2009 döneminde motorlu taşıt araçları Ö T V tahsilatı 3.805

milyon TL olarak önceki yılın aynı dönemine oranla %40.7 düşüş göstermiş

tir. Dayanıklı tüketim mal lan Ö T V tahsilatı ise aynı d ö n e m d e 544 milyon

TL olarak gerçekleşerek önceki yılın aynı dönemine oranla %50.1 düşüş

kaydetmiştir (Eylül 2009 Bütçe Gerçekleşmeleri (Gelir-Detay)

(bumko.gov.tr).

2 0 0 9 ' u n Ocak - Kasım döneminde motorlu taşıtlardan yapılan Ö T V tah

silatı 3 506,3 milyon TL iken, 2009'un aynı döneminde 2 712,6 milyon TL

düzeyinde kalmıştır. Söz konusu d ö n e m d e dayanıklı tüketim mal lar ından

alman Ö T V geliri de geçen yıla göre %22.1 azalmıştır. Dayanıklı tüketim

mallarından vergi tahsilatı, enflasyondan arındırıldığında, geçen yıla göre

vergi gelirindeki azalış %26.4 'e ulaşmaktadır. 2008 yılının Ocak-Kasım

döneminde dayanıklı tüketim mallarından alınan ÖTV'den 928,1 milyon

TL'lik gelir sağlanırken 2009'un aynı döneminde 723 milyon TL gelir elde

ettiği belir lenmektedir. Oysa, talep daralması nedeniyle ithalatın azalmasına

rağmen petrol ve doğal gaz ürünlerinden elde edilen Ö T V geliri, vergi artış

ları nedeniyle geçen yıla göre %5.5 oranında yükselmiştir.

http://bumko.gov.tr


Ö T V T A H S İ L A T I : Ocak-Eylül 2009 (Milyon TL)

Fiili Tahsilat

(İndirim Uygulamalı)

VARSAYİM 2 İndirimin Canlandırma Etkisinden Arındırılmış

İndirimin

Gelir Etkisi

Motorlu Taşıtlar 2 259.000 1.969.000 290.000

Beyaz Eşya ve Elektronik

122.090 199.044 - 76 954

Kaynak: Maliye Bakanlığı. Gelir idaresi Başkanlığı, Vergi İndirimi Özel Raporu.

4 . 2 . 3 . 2 . K a t m a Değer Vergisi Tahsilatına Etkisi

Katma değer vergisi, Mart 2009 ayında açıklanan canlandırma paketinin

etkisiyle 922.9 milyon TL iken, Nisan 2 0 0 9 ' d a %148 artışla 2.290,5 milyon

T L ' y e yükselmiştir. 2009 vılı 11 aylık K D V tahsilatı ise önceki yılın aynı

dönemine göre % 1 1 . 4 (reel'%5.25) artış göstererek 15.486,9 milyon T L ' d e n

17.255,7 milyon TL oldu.

FiiliTahsilat (indirim

Uygulamalı)

VARSAYIM 1

İndirimsiz Gerçek Satış Tutarlarıyla

İndirimin Vergi

Harcaması indirimin

Gelir Etkisi

Motorlu Taşıtlar 1538.000 2.734.000 196.000 802.000

Beyaz Eşya ve Elektronik 190.385 190.985 - 113.430

Bilgisayar Sektörü 64 382 84.445 20.063 - 6.459

Mobilya Sektörü 31.336 94.734 63.398 - 43.864

Kaynak: Maliye Bakanlığı, Gelir idaresi Başkanlığı, Vergi İndirimi Özel Raporu.

3 0 0 0 0 0 0

2.500 (JOO

2 ÜOO.000

1 500 00Ü

1.000 .DÜO

500 000

a (İndirim Uygulamalı)

•İndirimsiz Gerçek Satış TıiartarıyİB

• indirimin Vergi Harcaması

Motorlu B e y a ı Bilgisayar Mobilya

Taşıtlar Eşya ve Sektörü Sektörü

Elektronik

Katma Değer Vergisi İndirimi Vergi Harcaması

Oran indiriminin u y g u l a n m a m ı ş olması varsayımı altında K D V tahsilatı

nın hangi düzeyde oluşacağına dair yapılan Gelir İdaresi Başkanlığı çalışma-

Doç. Dr. Saygın E y ü p g i l l e r - Y r d . Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 37

sı ise indirimin yapılmış olması sonucunda sağlanan gelir etkisini ortaya

koymaktadır.

Gelir etkisinin yüksekliği özellikle Motorlu Taşıt lar ve Beyaz eşya ve

elektronik konusunda yüksek bir verim sağlandığını ortaya koymaktadır.

Mobi lya ve bilgisayar sektöründe indirimin gelir etkisi sağlamadığı anlaşıl

maktadır. İki varsayımın karşılaştırılmasından, Motorlu taşıtlarda vergi har

camasının oldukça üzerinde bir gelir etkisi sağlandığı görülmektedir.

K D V T A H S İ L A T I : Ocak- Eylül 2009 (Milyon T L )

Fiili Tahsilat

(İndirim Uygulamalı)

VARSAYIM 2 İndirimin Canlandırıcı

Etkisinden Arındırılmış İndirimin Gelir

Etkisi

Motorlu Taşıtlar 2.538.000 1.736.000 802.000

Beyaz Eşya ve Elektronik 190.985 77.555 113.430

Bilgisayar Sektörü 64.382 70.841 - 6.459

Mobilya Sektörü 31.336 75.200 -43.864

Kaynak: Maliye Bakanlığı, Gelir İdaresi Başkanlığı, Vergi indirimi Özel Raporu.

5. Vergi İndirimleri Üzerinde Alan Araştırmaları (Ampirik Çalışmalar)

5.1. Vergiye Karşı Mükel le f Davranışı Hakk ında Araşt ırmalar:

Mükelleflerin vergi oranlar ında yapılan indirimlerinin vergi ödemeyi teş

vik edip etmeyeceği yönündeki tutumlarının araştırıldığı Gelir İdaresi Baş

kanlığı Mükel lef Eğilimleri Anketine katılanların yalnızca % 8 . 8 ' i indirimle

rin vergi ödemeyi teşvik etmeyeceği görüşünü ortaya koyarken %19.5 ' i ka

rarsız kalmış, %73,6 oranında vergi indirimlerinin vergi Ödemeyi teşvik

edeceği görüşü belirtilmiştir. (Gelir İdaresi Başkanlığı, 2009: 30).

Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından açıklanan diğer bir araşt ı rmada

(TUAY - G Ü V E N Ç , 2007: 82), vergi oranlarında meydana gelen artışların

vatandaşın lüks tüketimini kısmasına neden olduğu görüşünü belirtenlerin

oranı %55,2 olurken, sadece 23.2 oranında katıl ımcılar bu görüşe katılma

dıklarım belirtmişlerdir (TUAY - G Ü V E N Ç , 2007: 82).

Aynı araştırmada, yapılan K D V indirimlerinin kayıt l ıhk oranı üzerinde

etkisi olmadığı görüşünü belirtenlerin oranı % 5 1 . 0 ' e ulaşırken, bu görüşe

katı lmayanların oranı %23,3 düzeyinde ortaya çıkmıştır ( T U A Y -

G Ü V E N Ç , 2007: 72). Bu soruya verilen cevapların mükelleflerin aylık gelir

düzeyleri ve yaşadıkları coğrafi bölgenin ortak etkisine maruz olduğu, aylık

gelir düzeyi 5000 TL üzeri olanların özellikle gelir düzeyi yüksek olan coğ

rafi bölgelerde K D V oranlarının yüksekliğinin kayıt dişiliği etkilemediği

görüşüne daha fazla katıldıkları belirlenmiştir (TUAY - G Ü V E N Ç , 2007:

116-117).


3 Evrenin 100 olması halinde %5 hala payı ile 80 mükellefe, %10 hata payı ile 49 mükellefe ankei uygulanması gerekmektedir. Evrenin 200 olması halinde %5 hata payı ile 132 mükellefe, %10 hata payı ile 65 mükellefe anket uygulanması gerekmektedir.


Anketimizin C r o n b a c h ' s Alpha geçerlilik ve gerçekçilik testi yapılarak,

ölçeklendiri lmiş soruların ölçek geçerliliği ve güvenilirliği sınanmıştır4.

Uygulanmış olan anket için güvenilirlik -- geçerlilik katsayısı 0,875 ola

rak hesaplanmıştır. Bu durum testin güvenilir olduğunu göstermektedir.

Soru bazında güvenilirlik katsayıları aşağıda görülmektedir.

S o r u No. C r o n b a c h ' s A l p h a K a t s a y ı s ı

1 0,861

2 0,865

3 0,863

4 0,867

5 0,868

6 0,866

7 0,857

8 0,867

9 0,883

10 0,864

11 0,862

12 0,872

13 0,864

14 0,863

15 0,869

16 0,859

17 0,874

18 0,891

19 0,883

Araştırma, tanımlayıcı araşt ırma modeliyle kantitatif araşt ırma teknikleri

kullanılarak, çal ışmanın amacı doğrultusunda geliştirerek A n k a r a ' d a 2009

yılı Kasım- Aralık ve 2010 yılı Ocak aylarında uygulamış o lduğumuz yüz

yüze anketlerle sağlanan veriler esas alınarak aşağıdaki hipotezlerin test

edi lmesinden oluşmuştur.

4 Test sonuçlarının değerlendirilmesinde; Cronbach's Alpha katsayısının değerine göre testin güvenilirliğine karar verilmektedir. Buna göre;

0,00 < C.A. < 0.40 Güvenilmez

0,41 < C.A. < 0.60 Orta derecede güvenilir

0.61 < C.A, < 0.80 Güvenilir

0,81 < C.A. < 0.1,00 Yüksek derecede güvenilir

olarak değerlendirilmektedir.

Aynı araştırmada, mükelleflerin sektörler arası KDV oranı farklarının

kayıt dışı alım satımları teşvik ettiği görüşüne katılıp katılmadıkları soruldu

ğunda, sadece % 9 . 1 . farklı K D V oranlarının kayıl dışı alım satımı teşvik

etmediği görüşünü belirtirken, %68.9 bu görüşe katıldıklarını belirtmişlerdir

(TUAY - G Ü V E N Ç . 2007: 86).

Î S M M M O tarafından İstanbul ilinde yaptırılan diğer bir araşt ırma ise

(ÇİÇEK. 2006); mükelleflerin vergi oranlarının düşürülmesine göstermeleri

beklenen etkiyi vergi kaçakçılığını azaltma yönünde olacağını ortaya koy

muştur. Vergi oranlanın düşürülmesinin vergi tahsilatını düşüreceğini tah

min eden mükelleflerin oranı % 17.7 düzeyinde ortaya çıkmıştır (ÇİÇEK.

2006: 65).

5.2. Vergi Oranı İndirimleri Ankara Alan Araştırması

5.2.1. Araşt ırmanın Amacı ve Kapsamı

Vergi oranı indirimlerinin alıcıya yansıtı labilmesi, önceki fiyatla indirim

sonrası fiyat arasındaki fark konusunda açık ve net bir bi lgi lenme olması

halinde söz konusu olabilmektedir. Alıcıya açıklanan fiyat hemen her zaman

vergi dahil fiyat olduğundan, ancak alıcının ilgi ve duyarlılık göstermesi

halinde oran indirimi öncesi vergisiz fiyatla indirim sonrası fiyat karşılaştırı-

labilmektedir. Bu tür bilgilendirme talebi olmadığı durumda, stok birikimi

ve ciddi talep durgunluğu yaşamayan üretici ve satıcı firmaların, vergi oranı

indirimini devletin piyasalara tanımış olduğu bir fiyat artış olanağı olarak

görmeleri eğilimi ön plana çıkmaktadır ( Ç O L A K ; 2009).

Araşt ırmanın amacı, K D V ve ÖTV oran indirimlerinin uygulandığı sek

törlerin oyuncular ından satış - dağıtım kanal ında yer alanların anket imize

verdikleri yanıt lara dayanılarak harcama vergileri oran indirimlerinin ne

ölçüde talebin canlandır ı lmasına yarar sağladığı ve indirimlerin hangi ölçü

de tüketiciye yansıtı ldığının belirlenmesi olarak belirlenmiştir.

5.2.2. Araşt ırmanın Yöntemi ve Orneklem Seçimi

Toplam mükellef sayısının (evrenin) kaç olduğu, belirli bir hata payı (ör

neğin %5 ya da %10) ile doğru sonuçlara ulaşılabilmesi için kaç mükellefe

anket uygulanması gerektiğini belirlemektedir. Evrenin 1.000.000'dan bü

yük olması hal inde ise %5 hata payı ile en az 384 mükellefe, % 1 0 hata payı

ile 96 mükellefe anket uygulanması g e r e k m e k t e d i r (BALCİ, 2004: 95).

40 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran 'n.d i r i m l.e r i n i t 1 E t k i l e r m i n Değerlendirilmesi


sının tamamlanmasından sonra soru formlarının bilgisayara girişleri yapıl

mış, frekans ve çapraz tablo dökümleri alınarak, talep edilen diğer analiz

tabloları ve grafikleri raporlanabilir hale getirilmiştir.

5.2.3. Araşt ırmanın Bulguları

Konunun kapsamının genişliği, sektör ve soru sayısının fazlalığı nedeniy

le çal ışmamızın anket değerlendirmeleri Tebliğ metnine sınırlı olarak yansı

t a b i l m i ş t i r .

5.2.3.1. Oran İndirimi Uygulanan Sektörlerin Karşı laştırmalı Anket

Sonuçları

Oran indirimlerinin uygulandığı mobilya/Siteler, sıfır araç ve beyaz eşya

sektörleri katıl ımcılarının anketimize vermiş oldukları cevaplar aşağıda de

ğerlendirilmiştir.

Size göre geçici o larak uygulanan K D V ve Ö T V indirimlerinin tüke

ticiler üzerinde talep açısından etkileri hangi yönde olmuştur?

«n 1 ,->lnp a r n ^ ı .-.IcUı — I^li'pl«:> -ı*-ı lr^o ,ıtrimi -* 1 . 1 1 1 » J •

Grafikten anlaşıldığı üzere; geçici olarak uygulanan K D V ve Ö T V indi

rimlerinin farklı sektörlerde genel olarak talep artışı ile neticelendiği görül

mektedir. Sektörlerin tümüne bakıldığında; % 9 3 oranla en yüksek talep artı

şının yaşandığı sektör, beyaz eşya sektörüdür. Beyaz eşya sektörünü, %89,8

ile sıfır araç sektörü, %86,2 ile mobilya sektörü takip etmektedir. Ta lep artı

şının en az yaşandığı alt sektör ise %59,7 ile Siteler 5 olmuştur. Ankete katı

lanların bir kısmı talepte herhangi bir değişiklik yaşanmadığını ifade etmiş

tir. Özellikle Mobi lya sektörünün kendine mahsus profili olan bölgesi olan

Siteler 'de uygulanan ankette; katılımcıların %32,8 ' i vergi indirimlerinin

talebi etkilemediğini belirtmişlerdir. Mobi lya sektöründe; katıl ımcıların

%13,8 ' i , sıfır araç sektöründe; %10,2's i ve beyaz eşya sektöründe; %7,0 's i

5 Siteler, Ankara'da mobilyacılık işiyle uğraşanların bulunduğu bölge olup, kayıt dişiliğin yaygın olma olasılığı ve kurumsallaşmadan uzaklığı dikkate alınarak diğer mobilyacılardan ayrı değerlendirilmiştir.

Hj: 2009 yıl ında uygulanan geçici K D V ve Ö T V oran İndirimleri ("indi

rimler"), vergi oranı indirilen malların talebini (satış adetlerini) ve fiyatlarını

önemli ölçüde etkilemiştir.

H 2 : İndirimlerin satış fiyatlarını düşürmek suretiyle talebi (ve dolayısıyla

ekonomiyi) canlandırması sağlanmıştır.

H:,: İndirimler sayesinde düşen fiyatların yarattığı ek talep, bir sonraki

aşamada fiyatları yukarı doğru etkilemiştir.

H 4 : İndirimlerin uzun süre uygulanması, hatta kalıcı olması y ö n ü n d e üre

tici ve satıcıların talep ve beklentileri mevcuttur.

H 5 : İndirimlerin fiyat ve talep üzerindeki etkisi, oran indirimi uygulanan

malları üreten sektörlerin piyasa yapısına, malların talep elastikiyetine ve

diğer seklörcl özelliklerine göre farklılaşmıştır.

M6: İndirim yürürlükten kalktıktan sonra fiyatlar tekrar indirim öncesi

düzeyine yükselmcmiş, vergi artışı tüketiciye değil üretici ve satıcılara yan

sımıştır.

H 7 : Geçici olarak sağlanan talep canlanması, indirim sonrası göreli olarak

durgunluğa neden olmuştur.

Anketin örnek kitleye uygunluğu (geçerlilik ve güvenilirliği) bir ön ça

lışma ile test edilmiştir. Anket verileri toplandıktan sonra, verilerin işlenme

si ve hipotezlerin analizinde " S P S S lor W i n d o w s " programından yararlanı

larak Frekans analizi ve Ki kare testi kullanılmıştır.

Uygulamış o lduğumuz ki-kare testi, iki değişken arasında ilişki olup ol

madığını belir lemektedir. Veri setindeki değişkenlerin farklı ölçütlere ya da

belirli bir amacı göre iki ya da çok yönlü çapraz tablo halinde sınıflandırıl

ması halinde değişkenlerin belirlenen özellikleri arasında bir bağımlılık olup

olmadığı test edilebilmektedir. Testin uygulaması sonucunda ortaya çıkan p

değerinin 0,001 ile 0.005 arasında olması halinde iki durum arasında anlamlı

bir ilişki olduğu belirlenebilmektedir.

Araşt ırmanın ana kitlesini Ankara Büyükşehir kent merkezinde bulunan

otomotiv, mobi lya ve beyaz eşya ticareti yapan kurumların fiilen satışla ilgili

şirket ortağı, satıcı ve satış yöneticileri oluşturmuştur. A n k a r a ' n ı n İstan

bul 'dan sonra ticaret sektörünün ölçek ve çeşitlilik bakımından en canlı Ör

neğini oluşturan kent olması tercihimize temel oluşturmuştur.

Araştırma. Ankara 'da, ilgili sektörlerin yoğun olduğu bölgelerden kotala

ra uygun denekler üzerinde uygulanan yüzyüze anketlere dayandırı lmıştır.

Amaçlanan konulan içeren soru formları, karşılıklı ön görüşmelerle ihti

yaçları karşılayan hale getirilmiştir. Alan çalışmasının veri toplama aşama-


vergi indirimlerinin talepte bir değişikliğe yol açmadığını belirtmiştir. Sitc-

lcr 'de uygulanan ankete katılanların %7,5 'I ik kısmı ise vergi indirimleri

sonucunda talepte azalma kaydedildiğini dile getirmiştir. Grafik üzerinden

genel bir değer leme yapacak olursak; indirimlerin uygulandığı sektörlerin

hepsinde vergi indirimleri tüketicilerin satın alma davranışlarını olumlu

yönde etkilemiş ve dolayısıyla talep artmıştır.

Geçici o larak uygulanan K D V ve Ö T V indirimlerinin fiyat üzerin

deki etkileri hangi yönde olmuştur?

Geçici olarak uygulanan KDV ve ÖTV indirimlerinin fiyat üzerindeki

etkileri araştırı ldığında, vergi indirimlerinin genel olarak fiyat indirimi ile

neticelendiği görülmektedir. İndirimlerin uygulandığı sektörlerin t ü m ü n d e

farklı tepkiler ve sonuçlarla karşılaşılmıştır. Sektörlerin t ü m ü n e bakıldığın

da; %83,7 oranla fiyatlarda indirimin en yoğun yaşandığı sektör beyaz eşya

sektörüdür. Beyaz eşya sektörünü. %70,0 ile mobilya sektörü, %63,7 ile

Siteler takip etmektedir. Fiyat indiriminin en az yaşandığı sektör ise %53,1

ile sıfır araç sektörü olmuştur. Ankete katılanların bir kısmı fiyatlarda her

hangi bir değişiklik yaşanmadığını ifade etmiştir. Özellikle Si te ler 'de uygu

lanan ankette katılımcıların %33,1 ' i vergi indirimlerinin sonucunda fiyatla

rını değişt irmediklerini belirtmişlerdir. Mobi lya sektöründe katıl ımcıların

%26,7's i , sıfır araç sektöründe % 1 4 , 3 ' ü ve beyaz eşya sektöründe % 1 4 , 0 ' ü

vergi indirimlerinin fiyatlarda bir değişikliğe yol açmadığını belirtmiştir.

Sıfır araç sektöründe uygulanan ankete katılanların %32,7 ' l ik kısmı, mobil

ya sektöründeki katılımcıların %3,3 'ü , Siteler 'dekilerin %3,2 ' s i ve beyaz

eşya sektöründekilerin ise %2.3 'ü vergi indirimlerinin uygulandığı d ö n e m d e

fiyatlarını artırdıklarını dile getirmiştir. Genel bir değerleme yapacak olur

sak; indirimlerin uygulandığı sektörlerin hepsinde fiyatlarda indirim yapıla

rak, tüketici talepleri harcketlendiri lmcye çalışılmıştır. Ancak özellikle sıfır

araç sektöründe, vergi indirimlerinin uygulamaya konulma amacına ters

düşecek davranışlar sergilenmiş ve %32,7 gibi küçümsenmeyecek bir grup

tarafından araç fiyatları yükseltilmiştir.

Doç. Dr. Saygın Eyüpgil ler- Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 43

Ekonomik krize karşı K D V ve Ö T V ' d e yapılan geçici indirimlerin

yararlı bir uygulama olduğuna inanıyor musunuz?

Ekonomik krize karşı K D V ve Ö T V ' d e geçici olarak uygulanan indirim

lerin yararlı bir uygulama olup olmadığı araştırı ldığında, genelde yararlı bir

uygulama olarak nitelendirildiği görülmektedir. İndirimler; uygulandığı sek

törlerde genel olarak talepte artışa ve fiyatlarda düşüşe sebep olduğu için

yararlı bir uygulama olduğu ifade edilmektedir. Sektörlerin t üm ün e bakıldı

ğında; %93,0 oranla vergi indiriminin en yararlı bulunduğu sektör, beyaz

eşya sektörüdür. Beyaz eşya sektörünü, %83,7 ile sıfır araç sektörü, %80,0

ile mobilya sektörü takip etmektedir. Vergi indirimlerinin en az yararlı bu

lunduğu sektör ise %72,9 ile Siteler olmuştur. Ankete katılanların bir kısmı

vergi indirimlerinin yararlı bir uygulama olduğu fikrine katılmadığını ifade

etmiştir. Özellikle Si te ler 'de katılımcıların %20,7 's i , bu şekilde düşündükle

rini belirtmişlerdir. Mobi lya sektöründe katıl ımcıların %13,3 'ü , sıfır araç

sektöründe %10,2 ' s i ve beyaz eşya sektöründe %7,0 ' s i vergi indirimlerinin

yararlı bir uygulama olduğunu düşünmediklerini belirtmiştir. Mobi lya sektö

ründe katılanların %6,7 ' l ik kısmı, sıfır araç sektöründe %6,1 ' i ve Site

ler 'dekilerin %6,3 'ü vergi indirimlerinin yararlı bir uygulama olup olmadığı

konusunda kararsız olduklarını dile getirmiştir. Ancak genel olarak; indirim

lerin uygulandığı sektörlerin hepsinde, geçici vergi indirimi uygulamasının

yararlı bir uygulama olduğu düşüncesi hakimdir.

Vergi indirimlerinin asıl hedefi talebi canlandırmak mı. fiyatları dü

şürmek mi olmal ıdır?


Grafikle de görüldüğü üzere geçici vergi indirimlerinin ilave talep ya da

yeni talep yaratt ığına inananlar, bütün sektörlerde ankete katılanların büyük

çoğunluğunu oluşturmaktadır . Beyaz eşya sektöründe ilave talep yaratıldığı

na olan inanç %88,4 ile tüm sektörlerdeki en yüksek oranı oluşturmaktadır .

Sıfır araç sektöründe bu oran %87,8, mobilya sektöründe % 6 0 ve Si te ler 'de

%59,9 olarak hesaplanmıştır .

Doç. Dr. Saygın Eyüpgi l ler-Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 45

Vergi indiriminin bekleyen/ertelenen talebi hareketlendirdiğine ina

nıyor musunuz?

Grafikte görüldüğü üzere geçici vergi indirimlerinin bekleyen/ertelenen

talebi hareketlendirdiğine inananlar, bütün sektörlerde katılanların büyük

çoğunluğunu oluşturmaktadır . Beyaz eşya sektöründe talebin hareketletıdi-

rildiğine olan inanç %95,3 ile tüm sektörlerdeki en yüksek orandır. Sıfır araç

sektöründe bu oran %89,8, mobilya sektöründe % 6 9 ve Si te ler 'de %57,4

olarak kaydedilmiştir.

Vergi indirimi öncesinde satışlarınızda/müşteri talebinde önceki yı

lın aynı dönemine göre belirgin bir farklılık söz konusu muydu?

Grafik incelendiğinde vergi indirimleri önces inde satışlarda/müşteri tale

binde önceki yılın aynı dönemine göre genel bir azalma yaşandığı gözlen

mektedir. Vergi indirimleri sonucunda fiyatlar genel olarak düşürülmüştür

ve bu durum taleplerde olumlu yönde bir değişikliğe, yani talep artışına yol

açmıştır. Anket katıl ımcılarının verdiği bilgilere göre, sektörlerin t üm ün e

bakıldığında; %86,0 oranla vergi indirimleri önces inde satışlarda önceki

yılın aynı dönemine göre en belirgin düşüşün yaşandığı sektör, beyaz eşya

sektörüdür. Beyaz eşya sektörünü, %75,5 ile sıfır araç sektörü ve %66,7 ile

mobilya sektörü takip etmektedir. Ankete katılanların bir kısmı, vergi indi

rimleri öncesi dönem ile vergi İndirimlerinin uygulandığı dönem arasında

satışlarda belirgin bir farklılık olmadığını savunmaktadır. Si te ler 'de katılım

cıların %30,5 ' i , mobi lya sektöründe katılımcıların %26,7 's i , sıfır araç sektö

ründe %16,3 'ü vc beyaz eşya sektöründe % 1 4 ' ü aynı görüşü savunmaktadır.

K D V ve Ö T V ' d c geçici olarak uygulanan indirimlerin asıl hedefinin ta

lebi canlandırmak mı, fiyatları düşürmek mi olduğu araştırı ldığında; vergi

indirimlerinin asıl hedefinin talebi canlandırmak olması gerektiği ifade

edilmektedir. Vergi indiriminin asıl hedefinin talebi canlandırmak olduğunu

en yüksek oranda ifade eden sektör %76,7 ile beyaz eşya sektörüdür. Onu

%63,3 ile mobilya sektörü ve % 6 I , 6 ile Siteler takip etmektedir. Vergi indi

rimlerinin asıl hedefinin talebi canlandırmak olduğunun en az oranla savu

nulduğu sektör ise: %59,2 ile sıfır araç sektörü olmuştur. Ankete katılanların

bir kısmı vergi indirimlerinin asıl hedefinin fiyatları düşürmek olduğunu

ifade etmiştir. Özellikle mobilya sektöründe katılımcıların % 3 0 . 0 ' ı vergi

indirimlerinin asıl hedefinin talebi canlandırmak değil, fiyatları düşürmek

olduğunu düşündükler ini belirtmişlerdir. Beyaz eşya sektöründe katılımcıla

rın %16,3 'ü, Si te ler 'de %13,1 ' i ve sıfır araç sektöründe %8,2's i aynı görüşü

savunduklarını dile getirmişlerdir. Sıfır araç sektöründe ankete katılanların

%32.7 ' l ik kısmı, Siteler 'deki katılımcıların %25,3 'ü, beyaz eşyada %7,0 ' s i

ve mobilya sektöründekilerin %6,7'si vergi indirimlerinin asıl hedefinin

hem fiyatları düşürmek hem de talebi artırmak olduğunu dile getirmiştir.

Grafikte yer alan bilgiler baz alınarak genel bir değer leme yapı ldığında;

indirimlerin asıl hedefinin talebi canlandırmak olması gerektiğinin düşünül

düğü görülmektedir.

Vergi indiriminin ilave talep va da yeni talep yaratabi ldiğine inanıyor musunuz?

46 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran İ n d i ı i m l e r i n i n Etkilerinin Değerlendirilmesi

Vergi indirimlerinin uygulandığı dönemde f iyatlarınızda herhangi bir değişiklik yaptınız mı?

Ekonomik krize karşı K D V ve Ö T V ' d e geçici olarak uygulanan indirim

lerin amacı; tüketiciye sunulan fiyatın indirilmesi ve satın a lma gücünün

artırılarak, talebin canlandırı lmasıdır. Bu şekilde piyasaya para akışı sağla

nacak ve ekonomiye can verilerek, krizin o lumsuz etkilerinden kurtulmak bir

ölçüde m ü m k ü n kılınacaktır. Vergi indirimlerinin uygulamaya konulduğu

sektörlerin mensuplar ıy la yapılan anketlerin sonuçlan değerlendir i ldiğinde;

beyaz eşya sektöründe, mobilya sektöründe ve Siteler 'de katı l ımcıların bü

yük bir çoğunluğu fiyatlarında indirim yapmıştır. Beyaz eşya sektöründe

katıl ımcıların %97,7 's i fiyatlarını indirdiklerini ifade etmişlerdir. Beyaz

eşya sektörünü %76,7 ile mobilya sektörü ve %62,1 ile Siteler takip etmek

tedir. Ancak vergi indiriminin yeni talep sağladığına, satışları art ırdığına

inandığını beyan eden sıfır araç sektörü mensuplarının, % 4 4 , 9 ' u fiyatlarında

indirim yaptıklarını ve %44,9 'u ise fiyatlarında artış yaptıklarını beyan et

mektedirler. Vergi indirimi döneminde fiyatlarını artırdıklarını ifade eden

ler; Si te ler 'de %4,6, mobilyacılarda % 3 , 3 , beyaz eşya sektöründe %2,3 gibi

azınlık gruplardan oluşmaktadır. Katı l ımcıların bir kısmı ise vergi indirimle

rinin uygulamaya konulduğu dönemde fiyatlarında herhangi bir değişiklik

yapmadıklarını belirtmişlerdir. Bu oranlar; Siteler 'de % 3 3 , 3 , mobi lyacı larda

%20 ve sıfır araç satanlarda %10,2 'den oluşmaktadır.

Eğer vergi indirimi döneminde f iyatlarınızı artırdıysanız, f iyat artı

şına neden gerek duydunuz?

Doç. Dr. Saygın Eyflpgiller - Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 4 7

Yukarıdaki grafikte de görüldüğü üzere; vergi indirimi süresince sektör

lerde fiyat artışları da yaşanmıştır. İndirimlerin uygulandığı d ö n e m d e fiyat

larını artıran katı l ımcılara fiyat artışına neden gerek duydukları sorulduğun

da, sektörlerin her birinde farklı sonuçlarla karşılaşılmıştır. Fiyat artışının en

yoğun yaşandığı sektör olan sıfır araç sektöründe; uygulanan fiyat artışları

nın sebebi %66,7 oranla talep artışı olarak belirtilmiştir. Mobi lya sektörün

deki f iyat artış sebebinin de %66,7 oranla talep artışı olduğu ve Siteler 'deki

fiyat artışının sebebinin %37,7 oranla talep artışı olduğu ifade edilmiştir.

Beyaz eşya sektöründe yaşanan fiyat artışının sebebinin; %75,0 oranla ana

bayi/distribütörün f iyat artırması, mobilya sektöründe %33,3 oranla ana

bayi/distribütörün fiyat artırması, Siteler 'de %28,3 oranla ana ba

yi/distribütörün fiyat artırması olduğu ifade edilmiştir. Fiyat artışının sebep

leri araştırı ldığında karşılaşılan son seçenek ise; maliyet lerde meydana gelen

artıştır. Sitelerde yaşanan fiyat artışının sebebi %34,0 oranla maliyet artışı

olarak ifade edilmiştir. Fiyat artışlarının sebebi beyaz eşya sektöründe

%25,0 ve sıfır araç sektöründe ise %12,5 oranla maliyet artışları olarak kay

dedilmiştir.

Vergi indiriminin yürürlüğe girmesiyle satışlarda/müşteri talebinde

belirgin bir artış kaydedildi mi?

Vergi indirimlerinin yürürlüğe girmesiyle satışlarda/müşteri ta lebinde

genel bir artış yaşandığı gözlenmektedir. Vergi indirimleri sonucunda fiyat

lar genel olarak düşürülmüştür ve bu durum ta lep artışına yol açmıştır. Vergi

indirimlerinin yürürlüğe girmesiyle müşteri ta lebinde en belirgin artışın

yaşandığı sektör, %90,5 oranla beyaz eşya sektörüdür. Beyaz eşya sektörü

nü, %87,8 ile sıfır araç sektörü ve %73,3 ile mobi lya sektörü takip etmekte

dir. Müşteri ta lebinde en az artışın yaşandığı alt sektör, %51,5 ile Siteler

olmuştur. Ankete katılanların bir kısmı, vergi indirimlerinin yürürlüğe gir

mesiyle satışlarda/müşteri ta lebinde belirgin bir farklılık olmadığını savun

maktadır. Si te ler 'de katılımcıların %41,2 's i , mobi lya sektöründe katılımcıla

rın %23,3 'ü, sıfır araç sektöründe %10,2 's i ve beyaz eşya sektöründe %9,5 ' i

talepte belirgin bir farklılık olmadığı görüşünü dile getirmişlerdir. Si te ler 'de

uygulanan ankete katılanların %7,3 ' lük kısmı, mobilya sektöründeki katı-


100

Yukarıdaki grafikler incelendiğinde; geçici olarak uygulanan K D V ve

Ö T V indirimlerinin uygulandığı sektörlerde talep artışı o lduğu görülmekte

dir. Taleple yaşanan artışın hızlı satış y ö n ü n d e mi, fiyat artışı y ö n ü n d e mi

değerlendirildiği sorulduğunda, talep artışının genel olarak hızlı satış yö

nünde değerlendiri ldiği belirtilmiştir. Ta lep artışım en yüksek oranla hızlı

satış yönünde değerlendiren sektör %88,4 oranla beyaz eşya sektörüdür.

Beyaz eşya sektörünü, % 8 3 ile sıfır araç sektörü, %82,1 ile mobi lya sektörü

takip etmektedir.

Ankete katılanların bir kısmı talepte herhangi bir değişiklik yaşanmadı

ğını ifade etmiştir, ö z e l l i k l e S i te ler 'de katı l ımcıların %32,6 ' s ı vergi indirim

lerinin talebi etki lemediğini belirtmişlerdir. Mobi lya sektöründe katılımcıla

rın %17,9 'u, sıfır araç sektöründe % 10,6'sı ve beyaz eşya sektöründe

%2,3 'ü vergi indirimlerinin talepte bir değişikliğe yol açmadığını belirtmiş

tir. Si te ler 'de uygulanan ankete katılanların; %6.7 ' l ik kısmı İse vergi indi

rimlerinden dolayı talepte yaşanan artışı, fiyat artışı yönünde değerlendirdik

lerini ifade etmiştir. Beyaz eşya sektöründeki katılımcıların % 9 , 3 ' ü ve sıfır

araç sektöründeki katılımcıların %6,4 'ü de talep artışını fiyat artışı yönünde

değerlendirdiklerini belirtmişlerdir. Genel bir değer leme yapı ldığında indi

rimlerin uygulandığı sektörlerin hepsinde vergi indirimleri tüketicilerin satın

alma davranışlarını olumlu yönde etkilemiş ve dolayısıyla talep artışı ya

şanmıştır ve yaşanan talep artışı yüksek oranlarla hızlı satış y ö n ü n d e değer

lendirilmiştir.


V e r g i i n d i r i m i n i h a n g i o r a n d a s a t ı ş f i y a t ı n ı z a y a n s ı t t ı n ı z ?

10

m r a . f . i . ı . " i . at K. •..-!. e t. w v . ı n v r ı ı ı . K l ı k

Ekonomik krize karşı K D V ve Ö T V d e geçici olarak uygulanan indirim

lerin amacı ; fiyatın indirilmesi ve satın a lma gücü artırılarak talebin canlan

dırı lmasıdır. Vergi indirimlerinin uygulamaya konulduğu sektörlerin men

suplarıyla yapılan anketlerin sonuçları değerlendiri ldiğinde; beyaz eşya sek

töründe katı l ımcıların %76,7 ' s i vergi indirimlerinin t a m a m ı n ı f iyatlarına

yansıttıklarını ifade etmişlerdir. Beyaz eşya sektörünü %59,2 ile sıfır araç

sektörü ve %53,3 ile mobi lya sektörü takip etmektedir . Vergi indiriminin

tamamını f iyatlarına yans ı tma oranı Site ler 'de, %48,1 ile diğer sektörlere

göre daha düşüktür. Bazı katıl ımcılar vergi indiriminin tamamı yer ine bir

kısmını fiyatlarına yansıtmayı tercih etmişlerdir. Bu oran; sıfır araç sektö

ründe %40,8, S i te ler 'de %34,5 , mobilya sektöründe %26,7 ve beyaz eşya

sektöründe %23,3 ' tür . Bazı katılımcılar ise vergi indirimlerini fiyatlarına

hiçbir şekilde yans ı tmadıklar ım ifade etmişlerdir. Bu oran; mobi lya sektö

ründe % 2 0 ve Si te ler 'de %17,5' t ir . Sonuçta, genel olarak vergi indirimleri

nin satış fiyatlarına yansıtı ldığı görülmektedir.

Vergi indirimi yürürlükteyken aylık satış miktarınızda artış oldu

mu?

Vergi indirimlerinin yürürlüğe girmesiyle aylık satış miktarında genel bir

artış yaşandığı gözlenmektedir. İndirimler sonucunda fiyatlar genel olarak

düşürülmüştür ve bu durum talep artışına yol açmıştır. Satış tutarında en

belirgin artışın yaşandığı sektör, %95,3 oranla beyaz eşya sektörüdür. Beyaz

lımcıiarın % 3 , 3 ' ü ve sıfır araç sektöründekilerin %2 ' s i vergi indirimlerinin

yürürlüğe girmesiyle satışlarda/müşteri talebinde belirgin bir artış yaşanıp

yaşanmadığı konusunda kararsız olduklarını dile getirmişlerdir. Grafikte yer

alan bilgiler kı lavuzluğunda genel bir değerleme yapıldığında; indirimlerin

uygulandığı dönemde, talepte ve satışlarda belirgin bir artış meydana geldiği

görülmektedir.

Eğer bir talep artışı yaşandı ise, bu artışı hızlı satış yönünde mi, fiyat

artışı yönünde mi değerlendirdiniz?


K D V ve Ö T V indirimlerinin son zamanlarında talep üzerinde yarattığı

etkiler araştırı ldığında, genel olarak talep artışı yaşandığı görülmektedir.

İndirimlerin uygulamaya konulduğu sektörlerin tümünde farklı sonuçlarla

karşılaşılmıştır. Uygulamanın son zamanlarında en yüksek talep artışının

yaşandığı sektör. %89,8 oranla sıfır araç sektörüdür. Sıfır araç sektörünü,

%75,9 ile mobilya sektörü, %65,1 ile beyaz eşya sektörü takip etmektedir.

Talep artışının en az yaşandığı sektör ise %48,7 ile Siteler olmuştur. Ankete

katılanların bir kısmı indirimlerin son zamanlarında talepte herhangi bir

değişiklik yaşanmadığını ifade etmiştir. Özellikle Siteler 'de katılımcıların

%45.5 ' i vergi indirimi uygulamasının son zamanlarında talepte bir yoğunluk

yaşanmadığını belirtmiştir. Beyaz eşya sektöründe katıl ımcıların %34,9 'u ,

mobilya sektöründe %13,8 ' i , sıfır araç sektöründe %8,2*si vergi indirimleri

nin son d ö n e m i n d e talepte bir değişiklik yaşanmadığını belirtmiştir. Mobil

yacılarda katılanların; %10,3 ' lük kısmı, Siteler 'dekilerin %5,8 ' i ve sıfır araç

satıcılarının %2 ' l ik kısmı bu konuda kararsız olduklarını ifade etmişlerdir.

Doç. Dr. Saygın Eyüpgil ler- Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 5 1

Vergi indirimlerinin sona ermesini izleyen ayda satışlarınızda belir-

Vergi indirimlerinin sona ermesini izleyen ayda satışlarda genel bir

azalma yaşandığı gözlenmektedir . Vergi indirimi uygulaması doğal olarak

beraberinde talep artışını getirmiş, indirimler hem yeni ve ilave talep yarat

mış hem de bekleyen/ertelenen talebi hareketlendirmiştir . Vergi indirimi

uygulamasının sona ermesinden sonraki ayda da talepte azalma yaşanması

bu durumun doğal bir sonucudur. Sektörlerin t üm ün e bakıldığında; %85,7

oranla vergi indirimlerinin sona ermesini izleyen ayda müşteri talebinde en

belirgin azalışın yaşandığı sektör, sıfır araç sektörüdür. Sıfır araç sektörünü,

%63.3 ile mobilya sektörü ve %62,8 ile beyaz eşya sektörü takip etmektedir.

Vergi indirimlerinin sona ermesiyle müşteri ta lebinde en düşük azalışın

yaşandığı sektör. %52.3 ile Siteler olmuştur. Ankete katılanların bir kısmı,

vergi indirimlerinin sona ermesiyle, satışlarda/müşteri ta lebinde belirgin bir

farklılık olmadığını savunmaktadır. Siteler 'de katıl ımcıların %39,4 'ü , beyaz

eşya sektöründe % 3 4 , 9 ' u , mobi lya sektöründe % 2 3 , 3 ' ü ve sıfır araç sektö

ründe %14,3 'ü talepte belirgin bir farklılık olmadığı görüşünü dile getirmiş

lerdir. Dört sektörde de katılımcıların küçük bir kısmı indirimlerin sona er

mesiyle satışlarda/müşteri talebinde belirgin bir azalma yaşanıp yaşanmadığı

konusunda kararsız olduklarını dile getirmişlerdir.

Vergi indiriminin yeniden başlatı lmasının yararlı olacağına inanıyor

musunuz?

eşya sektörünü, %85,7 i!e sıfır araç sektörü ve mobilya sektörü takip etmek

tedir. Vergi indirimlerinin yürürlüğe girmesiyle satış miktarında en az artışın

yaşandığı sektör, %58. l ile Siteler olmuştur. Ankete katılanların bir kısmı,

vergi indirimlerinin yürürlüğe girmesiyle aylık satış miktarlarında belirgin

bir farklılık olmadığını savunmaktadır. Siteler 'de katıl ımcıların %41,9 'u,

mobilya ve sıfır araç sektöründeki katılımcıların %14,3 'ü ve beyaz eşya

sektöründeki katılımcıların %4,7's i satış miktarlarında belirgin bir farklılık

olmadığı görüşünü dile getirmişlerdir.

Vergi indiriminin sona ermesine doğru satışlarınızda/müşteri tale

binde bir yoğunlaşma yaşandı mı?

52 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran İrtdirimrerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

K D V ve Ö T V ' d e geçici olarak uygulanan vergi indirimlerinin tekrar uy

gulanmasının yararlı bir uygulama olup olmayacağı araştırı ldığında, ankete

katı lanların büyük bir çoğunluğu uygulamayı yararlı bulduklarını ifade et

mişlerdir. Vergi indiriminin yararlı bulunma oranı sektörlere göre farklılık

göstermektedir. Bu oranlar sıfır araç sektöründe % 8 1 , 6 ; b e y a z eşya sektö

ründe % 7 9 . 1 , mobilya sektöründe %76,7 ve Siteler 'de %67,6 olarak karşı

mıza çıkmaktadır. Uygulamayı yararlı bulmayanların oranı Si te ler 'de %22,4,

beyaz eşyada %11,6, sıfır araçta %8,2 ve mobilya sektöründe %6,7 'd i r . Ka

tılımcıların bir kısmı vergi indirimlerinin yararlı bir uygulama olup olmadığı

konusunda kararsız olduklarını ifade etmişlerdir. Mobilyacı lar ın %16,7 ' s i ,

sıfır araç satıcılarının %10.2 's i , Siteler 'deki mobilyacıların % 1 0 ' u ve beyaz

eşya satıcılarının %9,3 'ü bu görüşü savunmaktadır.

Vergi indiriminin sona ermesinden sonra f iyatlarınızı art ırdınız mı?

Yoksa vergi artışını telafi edici f iyat politikası mı uyguladınız?

m t>r:0>>5T]Hfviııoıi

Vergİ indirimlerinin sona ermesinden sonra satış fiyatları yeniden düzen

lenmiştir. Satıcıların bir kısmı fiyatları artırırken, bir kısmı fiyatları artır

mamış telafi edici fiyat politikası uygulamıştır. Grafikten görüldüğü üzere

beyaz eşya sektöründe katıl ımcıların %86 ' s ı , sıfır araç sektöründe % 6 7 , 3 ' ü ,

Siteler 'de %37,7 ' s i ve mobilya sektöründe %33,3 'ü vergi indirimlerinin

sona e r m e s i n d e n sonra satış fiyatlarını ar t ı rmamış telafi edici fiyat politikası

uygulamışlardır. Mobilyacıların % 4 0 ' ı , sıfır araç satıcılarının %24,5"i, Site

ler 'deki mobi lyacı lar ın %13,5 ' i ve beyaz eşya satıcılarının % 9 , 3 ' ü indirim

uygulamasının sona ermesinden sonra fiyatlarını artırdıklarını ifade etmiş

lerdir. Vergi indirimi uygulamasından sonra fiyatlarını değişt i rmeyenler ise

Siteler 'deki mobilyacıların %48,8 ' inden, mobilyacıların % 2 6 , 7 ' s i n d e n . sıfır

araç satıcılarının % 8 , 2 ' s i n d e n ve beyaz eşya satıcılarının % 4 , 7 ' s i n d e n oluş

maktadır.

Doç. Dr. Saygın Eyüpgil ler- Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 53

Vergi indiriminden önceki f iyatı soran ya da karşı laştıran oldu mu?

m fv.-< • K, V ı ' . ı«k«i>"»' ' .-»(••<• fa.liynıriıı a..ı.ı.ı'.n'.I.<ıl.-ıl.--...ıılııı..ı ..İttii

Tüketici lerin satın alma davranışı sergileyeceği zamanı, satın alacağı

ürünleri ve yeri yeniden değerlendirmelerini sağlamıştır. Tüketiciler, vergi

indirimlerinin f iyata yansıtı lması hususunda yeter ince hassas ve araştırmacı

bir tavır sergilemiştir. Beyaz eşya sektöründeki tüketicilerin %97,7 's i , sıfır

araç sektöründekilerin %81,6 's ı , mobilya sektöründekilerin %73,3 'ü ve

Siteler anketine katılanların % 7 1 ' i vergi indiriminden önceki fiyatla yakın

dan ilgilenildiğini ifade etmiştir. Tüketicilerin bir kısmı vergi indirimleri

konusunda kendileri gerekli araştırmayı yapmış ve bu konuda satıcılardan

f ikir a lma gereği duymamışlardır . Mobilya sektöründeki tüketicilerin

%16,7 's i , sıfır araç sektöründekilerin %16,3 'ü, sitelerdeki tüketicilerin

%11,7 's i ve beyaz eşya sektöründekilerin %2,3 'ü vergi indiriminden önceki

fiyatları kendileri araştırmışlardır. Bazı tüketiciler ise vergi indirimi konu

sunda duyarlı davranmamış, vergi indirimlerine önem vermemiş ve uygula

maya ilgi göstermemişlerdir.

Talebi canlandırmak olmalıdır

Fiyatları düşürmek olmalıdır

Her ikisi de

Toplam

5.2.3.2. Anket Sorularının Çapraz Değer lendirme Sonuçları

Çalışmanın bu k ı smında elde edilen bulgulardan sadece ikisine ilişkin

değerlendirmelere y e r verilmektedir.

1- Vergi indirimlerinin asıl hedefi talebi canlandırmak mı, fiyatları dü

şürmek mi olmalıdır? Geçic i olarak uygulanan K D V ve Ö T V indirimlerinin

tüketiciler üzerinde talep açısından etkileri hangi yönde olmuştur?

2- Vergi indiriminin ilave talep ya da yeni talep yaratabildiğine inanıyor

musunuz? Geçici olarak uygulanan K D V ve Ö T V indirimlerinin tüketiciler

üzerinde talep açısından etkileri hangi yönde olmuştur?


Ankete katılanların %61,40 'mın indirimin hedefini, fiyatları düşürmek

değil talebi canlandırmak olarak algılamış olmaları vergi indirimlerine yöne

lik yanlış bakış açısının yansıtı lması bakımından önemlidir.

T a l e p Artışı

O l d u T a l e p

A z a l d ı T a l e p

D e ğ i ş m e d i T o p l a m

Talebi c a n l a n d ı r m a k olmal ıdır İBllHRi % 1 p , 5 0 Fiyatları d ü ş ü r m e k olmal ıdır % 6 , 3 0 % 2 , 0 0 % 4 , 9 0 % 13,20 Her ikisi de % 1 5 ; 2 0 ' - % 1 , 2 0 % 9 , 0 0 % 2 5 , 4 0 T o p l a m % 6 0 , 0 0 %7,60 % 3 2 , 4 0 % 1 0 0


Mobilyacı lar açısından, katılımcıların %86,2 ' s i vergi indirimleri sonu

cunda talebin arttığını. % I 3 , 8 ' i değişmediğini belirtmektedir. Talebin arttı

ğını ifade edenlerin %55,2 ' s i vergi indirimlerinin asıl amacının talebi can

landırmak olması gerektiğini, %24,1 ' i f iyatları düşürmek olması gerektiğini,

% 6 . 9 ' u da hem fiyatları düşürmek hem de talebi canlandırmak olması gerek

tiğini belirtmiştir. Vergi indirimleri neticesinde talepte herhangi bir değ i şme

olmadığını ifade eden %13,8 ' l ik kısmın yarısı vergi indirimlerinin asıl ama

cının talebi canlandırmak olması gerektiğini, yarısı ise fiyatları düşürmek

olması gerektiğini ifade etmiştir.

T a l e p artışı o l d u T a l e p d e ğ i ş m e d i T o p l a m

Talebi c a n l a n d ı r m a k olmal ıdır WSBKBSHBB W . 2 0 _

Fiyatları d ü ş ü r m e k olmal ıdır 1

Her ikisi de

T o p l a m %89,80 | %10,20 %100

Sıfır araç satıcıları açısından, %89,80 ' l ik talebin arttığını ifade eden

kısmın %59,20 ' s i vergi indirimlerinin asıl amacının talebi canlandırmak

olması gerektiğini, %24,50 ' s i vergi indirimlerinin asıl amacının hem fiyatla

rı düşürmek hem de talebi canlandırmak olması gerektiğini, %6,10 'u da

fiyatları düşürmek olması gerektiğini belirtmiştir. Vergi indirimleri sonu

cunda talepte herhangi bir değişme olmadığını ifade eden %10,20 ' l ik kıs

mın; %8,20's i vergi indirimlerinin asıl amacının talebi canlandırmak ve

fiyatları düşürmek olması gerektiğini, %2,00's i ise fiyatları düşürmek olma

sı gerektiğini ifade etmiştir.

Bu değer lendirmelerden ikincisine, yani "Vergi indiriminin ilave ta

lep ya da yeni talep varatabi ldiğine inanıyor m u s u n u z ? " "Geçic i o larak

uygulanan K D V ve Ö T V indirimlerinin tüketici ler üzerinde talep açı

sından etkileri hangi y ö n d e o lmuştur?" sorularına ilişkin bulgular sek

törler bazında aşağıdaki gibidir:

Beyaz eşva sektörü acısından,

T a l e p artışı o ldu T a l e p d e ğ i ş m e d i T o p l a m

Evet

Hayır 0/ A ~7f\ 1 v 7 n n 1 °/11 6 0

T o p l a m •' WBSBSSBM Katılımcıların % 9 3 , 0 ' ü vergi indirimleri sonucunda talebin arttığını,

%7.0 ; ı vergi indirimleri sonucunda talebin değişmediğini belirtmektedir.

Talebin arttığını ifade edenlerin %88,4 'ü vergi indirimlerinin ilave talep ya

da yeni talep yaratabildiğine inandığını, %4,7 's i indirimlerin ilave talep

veya yeni talep yaratt ığına inanmadığını belirtmiştir. Talepte herhangi bir

Bu değerlendirmelerden ilkine; yani "Vergi İndirimlerinin asıl hede

fi talebi canlandırmak mı, f iyatları düşürmek mi o lmal ıd ı r?" "Geçic i

olarak uygulanan K D V ve Ö T V indirimlerinin tüketici ler üzerinde ta

lep açıs ından etkileri hangi yönde o lmuştur?" sorularına ilişkin bulgu

lar sektörler bazında aşağıdaki gibidir:

Beyaz eşya sektörü açısından, tabloda da görüldüğü üzere katıl ımcıların

%93,0 ' ı vergi indirimleri sonucunda talebin arttığını belirtmektedir. Bunla

rın % 7 4 , 4 ' ü vergi indirimlerinin asıl amacının talebi canlandırmak olması

gerektiğini, %11,6 ' s ı f iyatları düşürmek olması gerektiğini, %7,0 ' ı da vergi

indirimlerinin asıl amacının hem fiyatları düşürmek hem da talebi canlan

dırmak olması gerektiğini belirtmiştir. Vergi indirimleri net icesinde talepte

herhangi bir değ i şme olmadığım ifade eden %7,00' l ik k ısmın: %4,7ÖM vergi

indirimlerinin asıl amacının f iyatları düşürmek olması gerektiğini, % 2 , 3 0 ' u

ise talebi canlandırmak olması gerektiğini ifade etmiştir.

Siteler açıs ından tabloda da görüldüğü üzere katılımcıların %60,0 ' ı vergi

indirimleri sonucunda talebin arttığını, %32,4 'ü değişmediğini ve %7.6 ' s ı

talepte aza lma yaşandığını belirtmiştir. Talebin arttığını ifade eden

%60,0 ' l ık kısmın % 3 8 , 5 ' i vergi indirimlerinin asıl amacının talebi canlan

dırmak olması gerektiğini, % I 5 , 2 ' s i hem talebi canlandırmak hem de f iyat

ları düşürmek olması gerektiğini, % 6 , 3 ' ü da vergi indirimlerinin asıl amacı

nın fiyatları düşürmek olması gerektiğini belirtmiştir. Vergi indirimleri neti

ces inde talepte herhangi bir değişme olmadığım ifade eden %32,4 ' lük kıs

mın %18,5 ' i vergi indirimlerinin asıl amacının talebi canlandırmak olması

gerektiğini, %9,0T f iyat ları düşürmek ve talebi canlandırmak olması gerek

tiğini, %4,9 'u İse fiyatları düşürmek olması gerektiğini İfade etmiştir. Vergi

indirimleri dolayısıyla talebin azaldığını ifade eden %7,6' l ık kısmın %4,4 'ü

vergi indirimlerinin asıl amacının talebi canlandırmak olması gerektiğini,

%2,0 ' ı f iyatları düşürmek olması gerektiğini, %1,2'si de hem fiyatları dü

şürmek hem de talebi canlandırmak olması gerektiğini belirtmiştir.


Talebi canlandırmak olmalıdır

Fiyatları düşürmek olmalıdır

Her ikisi de

Toplam

Katıl ımcıların %59,8 ' i vergi indirimleri sonucunda talebin arttığını,

%32,7 's i talebin değişmediğini, %7,6 's ı ise talebin azaldığını belirtmektedir.

Talebin arttığını ifade eden %59,8 ' i ik kısmın %48,3 'ü vergi indirimlerinin

ilave talep ya da yeni talep yaratabi İd iğine inandığını, %7,8 ' i indirimlerin

ilave ta lep veya yeni talep yarattığına inanmadığını, %3,7 ' s i de bu konuda

kararsız olduklarını belirtmiştir. Vergi indirimleri net ices inde talepte her

hangi bir değişme olmadığını ifade eden %32,7' l ik kısmın %19,0 ' ı vergi

indirimlerinin ilave talep ya da yeni talep yaratabildiğine inanmadığını,

%4,1 ' i ise bu konuda kararsız o lduğunu ifade etmiştir. Vergi indirimlerinin

ilave talep yaratt ığına inananlar ise grubun %9,5 ' ini oluşturmaktadır .

Katı l ımcıların yaklaşık % 7 5 ' i uygulamanın faydalı o lduğunu belirtirken,

uygulamanın talebi canlandırıcı etkisine yönelik cevabın % 6 0 T a r dolayında

kalması, talep artışı olmadığı halde indirimi tüketiciye yansı tmayan satıcı

kesimin vergi indiriminden yararlanması ile açıklanabilir.

T a l e p artışı

o ldu T a l e p azaldı T a l e p d e ğ i ş m e d i T o p l a m

Evet • S 9 H H H İ 3 %Q 50 *" .

Hayır % 7 ; 8 0 % 3 , 9 0 % 1 9 , 0 0 % 3 0 , 7 0

Kararsızım i " « - en,*»-' 5*1*3 " M a i l

Toplam % 5 9 , 8 0 % 7 , 6 0 % 3 2 , 7 0 % 1 0 0

M o b i l y a c ı l a r a ç ı s ı n d a n .

Talebin arttığını ifade eden %86,2 ' l ik kısmın % 7 2 , 4 ' ü vergi indirimleri

nin ilave talep ya da yeni talep yaratabildiğine inandığını, % 1 0 , 3 ' ü inanma

dığını, %3,5 ' i de bu konuda kararsız olduklarını belirtmiştir. Vergi indirim

leri net icesinde talepte herhangi bir değişme olmadığını ifade eden

%13,8' l ik kısmın %10,3 'ü vergi indirimlerinin ilave talep ya da yeni talep

yaratabildiğine inandığını, %3,5 ' i ise bu konuda kararsız o lduğunu ifade

etmiştir.

Doç. Df. Saygın E y û p g M e r - Y r d . Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 5 7

S ı f ı r a r a ç s a t ı c ı l a r ı a c ı s ı n d a n ;

Katılımcıların %89,80*i vergi indirimleri sonucunda talebin arttığını,

% I 0 , 2 0 ' s i vergi indirimleri sonucunda talebin değişmediğini belirtmektedir.

Bu %89,80 ' l ik kısmın %87,80 ' i vergi indirimlerinin ilave ta lep ya da yeni

talep yaratabildiğine inandığını, %2,00 ' s i inanmadığını belirtmiştir. Vergi

indirimleri s o n u c u n d a talepte herhangi bir değ i şme olmadığını ifade eden

%10,20' l jk kısmın %8,20 ' s i vergi indirimlerinin ilave ta lep ya da yeni ta lep

yaratabildiğine inandığını, %2,00 ' s i bu konuda kararsız o lduğunu ifade et

miştir.

Evet

Hayır

Kararsızım

Toplam

değişme olmadığını ifade edenlerin tamamı vergi indirimlerinin ilave talep

veya yeni talep yarattığına inanmadıklarını ifade etmişlerdir.

Siteler acıs ından.

5 8 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran

İndirimlerininı Etkilerinin Değerlendirilmesi

S O N U Ç

Mart - Eylül 2009 döneminde uygulanan harcama vergileri oran indirim

leri global f î n a n s a l krizden etkilenen Türkiye ekonomis inde talep sorunu

yaşayan bazı sektörlerde geçici bir çözüm olarak beklenen işlevi görmüştür.

Özell ikle otomotiv sektöründe, indirimin uygulanması nedeniyle sağlan

dığı hesaplanan gelir etkisi, devlet bütçesinden yapılan vergi harcamasının

üzerinde gerçekleşmiştir. Özellikle motorlu taşıtlara uygulanan Ö T V ve

K D V indirimlerinin gelir etkisinin vergi harcamasının bir kaç katına ulaşmış

olması olumlu bir etki olarak gözlemlenmektedir . Diğer sektörlerde aynı

belirgin olumlu etkinin görülmemesinde (hatta negatif gelir etkisi görülme

sinde) kriz nedeniyle talep düşüşünün otomotiv sektörü kadar yüksek olma

ması etken olmuştur.

Söz konusu indirimlerin talebi canlandırma fonksiyonu özellikle, piyasa

larda uzun bir bekleyiş süresinden sonra yürürlüğe girdiği 2009 Mart ayını

İzleyen Nisan ayında etkisini gösterdikten sonra giderek azalmış, üç aylık

olarak Öngörülmüş olması nedeniyle Haziran 2009 sonunda tekrar bir talep

canlılığı olarak piyasalara yansımıştır. İlk dönemin sonunda bazı oran deği

şiklikleri ve bazı sektörlerde indirimin sona erdiri lmesinden sonra, uygula

manın nihai olarak sona erdiği Eylül 2009 ayında önemli bir talep artışı ile

etkisini göstermiştir. İndirimlerin fiyat dinamikleri üzerindeki etkisi aynı

zamanda tüketici güven endeksinin yükselmesine paralel olarak ortaya çık

mıştır.

İndirimin sürdürülmesi ve kalıcı hale getirilmesi yönünde ilgili sektörler

den gelen taleplerin kabul görmemesinden sonra, vergi oranının eski düzeyi

ne getiri lmesinin sonucu fiyat artışları olarak kısmen tüketiciye yansıtı lması

şeklinde ortaya çıkmıştır. Ancak; Aralık 2009 ayında (indirimi kaldırılmış

eski oranlara dönülmesine karşılık) Özellikle otomotiv sektöründe, önemli

fiyat indirimleri uygulanarak stokları eritecek olağanüstü bir satış patlaması

gerçekleştirilmiştir. Ocak 2010 ayında satışlarda yeniden bir durgunluk göze

çarpmıştır. _____

Otomotiv sektörünün, geçici oran indirimlerinin yeni talep yaratmadığı,

bekleyen talebi öne çektiği ve izleyen dönemde durgunluğa dönüştüğü konu

sundaki görüşlerinin yerinde olduğu anlaşı lmakla birlikte, Nisan 2009 ayın

da indirimlerin yürürlüğe girmesinin ardından altın satışlarının piyasaya kısa

süreli de olsa ilave talep niteliğinde bir canlılık getirdiği kaydedilmiştir.

Çal ı şmamızın ülke istatistikleri ve Ankara alan araştırmasının da doğru

ladığı bir sonuç, harcama vergisi oran indirimlerinin her bir sektördeki piya

sa yapısının rekabetçilik düzeyine ve müşteri talebinin elastikiyetine doğru-

poç. Dr. Saygın E y ö p g i l l e r - Y r d . Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 5 9

dan bağlı olarak önemli farklılıklar gösterdiğidir. Her bir sektörün bünyesin

de de indirimlerin fiyata ve talebe yansıtılması yönünden farklı etkiler gö

rülmüştür.

Anket sonuçlarına uygulamış olduğumuz ki-kare testi, değişkenler ara

sında ilişki bulunduğunu belirlemiştir. Testin uygulaması sonucunda ortaya

çıkan p değerlerinin 0,001 ile 0.005 arasında olması nedeniyle anlamlı bir

ilişki olduğu belir lenmiş ve ki-kare testi katsayıları değerlendiri lmesi sonu

cunda hipotezlerimizin tümü kabul görmüştür.

Buna göre, 2009 yıl ında uygulanan geçici K D V ve Ö T V oran indirimle

rinin vergi oranı indirilen malların talebini (satış adetlerini) ve fiyatlarını

Önemli ölçüde etkilediği, indirimlerin satış fiyatlarını düşürmek suretiyle

talebi (ve dolayısıyla ekonomiyi söz konusu dönem içinde) canlandırdığı

belirlenmiştir.

İndirimler sayesinde ilk aşamada düşen fiyatların yarattığı ek talebin, bir

sonraki aşamada fiyatları yukarı doğru etkilediği anlaşılmıştır. İndirimlerin

fiyat ve talep üzerindeki etkisi, oran indirimi uygulanan malları üreten sek

törlerin piyasa yapısına, malların talep elastikiyetine ve diğer sektörel özel

liklerine göre farklılaşmıştır.

İndirim yürürlükten kalktıktan sonra fiyatlar tekrar indirim öncesi düze

yine yükselmcmiş, bu defa vergi oranı artışı tüketiciye değil üretici ve satıcı

lara yansımıştır. Geçici olarak sağlanan talep canlanması, indirim sonrası

göreli olarak durgunluğa neden olmuştur.

Harcama vergileri oran indirimlerinin uzun süre uygulanması, hatta kalıcı

olması yönünde üretici ve satıcıların talep ve beklenti lerinin devam ettiği

anlaşılmıştır. Vergi oranlar ında yapılan geçici değişiklikler bir yandan ilgili

sektörlerin fiyat bel ir leme aşamalarında bir maliyet avantajı olarak göz önü

ne alınırken tüketiciye talebi tetikleyici reklam aracı olarak da etkin olarak

kullanılmaktadır. Vergi oran indirimlerinin yürürlükten kaldır ı lmasından

sonra da " Ö T V ve K D V indirimlerini devam ett irdikleri" yönünde, otomotiv

ve mobilya sektöründe yaygın olarak reklam sloganları kul lanılmaya devam

etmiştir. Piyasa mekanizmaları ve tüketici bilinci vergi indiriminin tümüyle

f iyata yansıtı l ıp yansıt ı lmadığını belirleyebilecek ve bunu güvence altına

alacak şekilde oluşmadığından, talebin canlanması ve sektörün stok birikimi

problemini aşması noktasında, fiyatta yapılan vergi indiriminin üretici ve

satıcı kesim tarafından geri çekildiği gözlemlenmektedir . Döviz kurlarının

ve girdi maliyetlerinin dinamik olarak artış azalış kaydettiği bu piyasalarda

üreticilerin maliyetlerinin, özellikle stok birikim maliyetlerinin fiyata etkisi

nin tüketici tarafından tam olarak belirlenmesinin ve izlenmesinin de müm

kün olmadığı gerçektir.

60 Global Krizin Etkilerinin Azaltılması Amacıyla Uygulanan Harcama Vergileri Oran indirimlerinin Etkilerinin Değerlendirilmesi

Doç- Dr. Saygın Eytipgiller - Yrd. Doç. Dr. Fatih Saraçoğlu 61

AKDOĞAN, Abdurrahman (2008)

AKSOY,Şerafeffin(1994)

ALPTÜRK, Ercan (2009)

BALCI, A. (2004)

BATIREL, Ömer Faruk (2008)

BİLİCİ, Nurettin (2008)

BULUT, Mustafa & KIRCI ÇEVİK Nuket (2009)

BULUTOĞLU, Kenan (2008)

ÇAKIROĞLU,Tülay,(2005)

ÇİÇEK, Hatit (2006)

ÇOLAK, Mustafa (2009)

EU

EU

EDİZDOĞAN, Nihat (1981)

ERNST AND YOUNG (2009)

FULLERTON Don., (1982)

FULLERTON Don & METCALF, Gilbert, (Mart 2002)

GELİR İDARESİ BAŞKANLIĞI (2009)

GÖKÇE, Can Ender (2009)

GÖNCÜ, Hasan Ali (2009)

HEREKMAN, Aykut (1989)

lNTEL-GfK(2009)

K A Y N A K Ç A

Kamu Maliyesi, Gazi Kitabevi, Ankara.

Kamu Maliyesi, Filiz Kitapevi, istanbul.

"Yeni Ekonomik Paket İçinde Otomobil Satışına ÖTV İndirimi Yeterli Olacak mı?", Yaklaşım Dergisi, Nisan, Sayı: 196.

Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem, Teknik ve İlkeler, Pegem Yayıncılık, Ankara.

Global Ekonomik Knz ve Türk Kamu Maliyesi, istanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 13, Bahar 2008, s.1 -9.

"Özel Tüketim VergısineTabi Ürünler Üzerindeki Vergi Yükü- Türkiye AB Üyesi Ülkeler Karşılaştırması", 23. Türkiye Maliye Sempozyumu, Türk Vergi Sisteminin Küresel Bağlamda Değerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Yayını, Ankara.

"Ekonomik Konjonktürün Vergi Gelirleri Üzerine Etkisi", Vergi Dünyası, Kasım, Sayı 339, s.24-30.

Kamu Ekonomisine Giriş, İstanbul.

Özel Tüketim Vergisi ve Ekonomik Etkileri, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

Psikolojik ve Sosyal Yönden Yükümlülerin Vergiye Karşı tutum ve Tepkileri (İstanbul İli Anket Çalışması), İSMMMO, Yayın No. 65, İstanbul.

"Vergi İndirimleri Ne Getirdi7,Yaklaşım dergisi, Mayıs 2009, Sayı:197.

Study on Vehide TaxaÖon in tfıe Member States of the European Union, Final Report, January2002.

Study on Reduced VAT Applied to Goods and Services in the Member States of the European Union, Final report, June 2007.

Teoride ve Uygulamada Özel Tüketim Vergileri, Bursa.

Worldwide Rscai Stimulus — Tax pdicy pfays a majör role; A guide to understanding opportunities and challenges in 24 key jurisdietions, vww.ey.com/stimulus

'On the Possibility of an Inverse Relationship between Tax rates and Government Revenues', Journal of Public Economics, s. 3-22.

Tax Incidence, National Bureau of Economic Research (NBERJNo. 8829.

Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı, 2008-2010, , Ankara, Nisan, Strateji Başkanlığı, Yayın No. 87, s.30.

"Ekonorryi Canlandırmaya Yönelik Küresel Vergi Teşviklerinin Bir Değerlendirmesi'', Emst& Young, Mayıs.

'Türkiye Ekonomisindeki %13.8'lik Rekor Küçülmenin Yapısı, Nedenleri ve Büyümeye ilişkin Beklentiler1, Vergi Dünyası, Ağustos, s. 126-144.

Kamu Maliyesi, Sevinç Matbaası, Ankara.

KDV indiriminin Tüketicilere Sağladığı Faydalar Raporu, Haziran 2009.

Vergi oranı indirimlerinin geçici olması nedeniyle üretim (kapasite kul

lanımları) üzerinde etkisi gözlemlenememiştir . Bazı sektörlerde vergi oranı

indirimi taleplerinde, global krizin etkisiyle işçi çıkarma ( is t ihdam kaybına

neden olma) gerekçesi vurgulanmış olmakla birlikte, indirimin üretime olan

etkisi stokların erit i lmesi nedeniyle fabrikaların geçici olarak durdurdukları

üretime devam etmeleri şeklinde ortaya çıkmıştır. Otomotiv sektöründe indi

rimin sağladığı satış artışlarının büyük ölçüde ithal otolara yans ımış olduğu

nun belir lenmesi üretim artışının sağlanamamasının nedenini ortaya koy

maktadır.

Vergi oranı indirimlerinin kalıcı hale getirilmesi yönündeki üretici kesim

talebinin ülkemizin güncel fiskal gerçekleri karşısında gerçekleşmesi müm

kün görülmediği gibi, kayıt dişiliğin kontrol alt ında Unutabildiği sektörlerde

vergi oranlarının yerleşmesinden sonra yapı lacak oran indirimlerinin etkisi

nin bir defalık olduğu ve tüketiciden çok üreticiye yansıdığı göz Önüne

alınmalıdır.

http://vww.ey.com/stimulus


LINDBECK A., et al. (1993)

Malta Ministry of Finance (2009)

MALİYE BAKANLIĞI

McKENZlE, Richard B. 1991)

NADAROGLU, Halil (1996)

OECD

ÖĞÜNÇ, Fethi (2009)

PECHMAN, Joseph & OKNER, BenjaminA.(1974)

RAMSEY, Frank, P,(1927)

TCMB

TEPAV

TUAY Elif & GÜVENÇ Tuay (2007)

TÜRKAN, Ercan (2009)

UYSAL, Mustafa (2009)

UYSAL, Mustafa (2009)

"Options for economic and polıtical reform in Sweden", Economic Policy 17October), s. 219 - 264.

The Impact of a Reduced Raie of VAT on Restaurants, November 2009.

Eylüi 2009 Bütçe Gerçekleşmeleri (Gelir-Detay) (bumko.gov.tr.

"Rational Addiction, Lagged Demand and the Effîciency of Excise Tax: Revisions of Standart Theory", Public Cfıoice, Vol: 71, ss.: 3 1 4 1 .

Kamu Maliyesi Teorisi, İstanbul.

www. oecd.org.

Dayanıklı Tüketim Malı Fiyat Dinamikleri, T.C. Merkez Bankası, Aralık, s.18-19.

Who Bears the Tax Burden?, Brookings Institutbn, Washington D.C.

"ContribuSon to The Theory of Taxation", Economic Journal, No:37.

Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti, 26 Haziran 2009; tcmb.gov.tr.

"Otomotivde Vergi İndirimleri", TEPAV Küresel Kriz Çalışma Grubu Politika Notu, 4 Haziran 2009, tepav.org.tr, s.1-2.

Türkiye'de Mükelleflerin Vergiye Bakışı, Gelir İdaresi Başkanlığı, Yayın No. 51, Kasım.

Son Vergi Düzenlemeleri iie Ortaya Çıkan Fiyat İndirimleri Tüketiciye Yansıtıldı mı?, T.C. Merkez Bankası, Mayıs.

"Vergi İndinmleri ve Etki Analizi -1", [email protected], 06.10.2009.

"Vergi indirimleri ve Etki Analizi -2", mustafa.uysal@dunya com, 07.10.2009.

KÜRESEL F İ N A N S KRİZİ: SEBEP, S O N U Ç VE ETKİLERİNİN

İ R D E L E N M E S İ

Ö m e r Ç A K I C I

G İ B Grup B a ş k a n ı

G İ R İ Ş

1970 yılından sonraki en büyük kriz olduğu konusunda hemfikir olunan,

hatta bazı ekonomist lerce küreselleşen dünya ekonomisinin de etkisiyle

1930 büyük ekonomi buhranından sonraki en büyük küresel kriz olarak da

kabul edilen son fınansal kriz, gelişmiş ülkelerden, öncelikle A B D ' d e n baş

layarak bütün dünyayı sarmalına almıştır. A B D ' d e k i konut f iyatlarında ve

ipotekler yoluyla oluşturulan menkul kıymetler sayesinde de likiditede olu

şan balonların, mortgage kredilerinin geri ödemeler inin aksaması sonucu

patlamasıyla başlayan kriz, öncelikle uluslararası finans kuruluşları eliyle,

daha sonra da gelişmiş ülkelerdeki talep daralmaları yoluyla tüm dünyaya

yayılmıştır.

Mevcut küresel fınansal krizin temelleri A B D , Avrupa ve diğer gelişmiş

ülkelerdedir. Krizin muhtemel sebepleri, bu ülkelerdeki kötü krediler, yanlış

dağıtım modelleri , sürdürülemez fınansal altyapı ve fınansal türevlerin kul

lanımı, yanlış kredi derecelendirmesi ve geniş global dengesizl ikler olarak

sıralanabilir. Fakat krizin temel sebebi 2002-2004 arasında A B D ve diğer

gelişmiş ülkeler tarafından izlenen gevşek (genişletici) para politikalarıdır.

21 Kasım 2 0 0 2 ' d e verdiği bir konferansta, A B D ' d e deflasyon riskini ve

deflasyona yol açabi lecek fınansal sorunların yaşanma ihtimalini h e m e n

hemen yok sayan Ben S. Bernanke ( B E R N A N K E , 2002), 2 0 0 7 ' n i n ortala

rında başlayan bu krizi A B D M e r k e z Bankası Başkanı olarak yönetmek du

rumunda kalmıştır. Bu da göstermektedir ki, başta A B D olmak üzere, geliş

miş ülkelerde uygulamaya konulan genişletici para polit ikalarının ekonomik

krize neden olabileceği öngörülememişt ir .

Krizin ortaya çıkış süreci ve etkileri dikkate alınarak, ülke grupları ve

bölgeler itibariyle dünyayı nasıl etkilediği ve bu krizden ne tür dersler çıka

rılması gerektiği tartışı lmaktadır. Bu sırada, krizin tüm dünyaya yansıyan en

hayati sonuçlarından biri olan işsizliğin hızla ar tmasına karşı, tüm dünyada

bazı tedbirler uygulamaya konulmuştur.

Dünya yüzeyinde krize karşı para politikaları ile birlikte maliye politika

ları da uygulanmaktadır . Özellikle, likidite sıkışıklığının gideri lmesi ve tale-

http://bumko.gov.tr%7d

http://oecd.org

http://tcmb.gov.tr

http://tepav.org.tr

mailto:[email protected]

64

bin canlandırı lması için piyasaya likidite enjekte edilmesinin yanısıra, taİz

oranlarının neredeyse 0 düzeylerine çekilmesi para politikası olarak uygula

nırken, kamu harcamalarının artırılması suretiyle hem istihdamın artırılması,

hem de talebin artırılmasına yönelik mali>c politikaları da uygulama alanı

bulmaktadır. Vergi indirimleri de talep daralmasına karşı uygulanan politi

kalar arasında \er almıştır.

Nitekim. A B D . İngiltere, Almanya, Japonya, Çin gibi dünyanın önde ge

len ekonomileri dc küresel krizin etkisiyle azalan tüketim talebini canlan

dırmak, hızla artmakta olan işsizlik oranlarını düşürmek ve üretimi canlan

dırmak için para politikasına ek olarak, hem harcamaların artması hem de

gelirin azalması suretiyle bütçe açığını artıracak maliye politikası önlemleri

ni de devreye sokmuşlardır.

A B D ' d e ve Avrupa ülkelerinde krize karşı alınan hızlı ekonomik tedbir

ler, finans sektörünün toparlanma sürecine girmesine, krizin etkilerinin de

sınırlandırı lmasına yardım etmiştir. Bundan sonraki süreçte muhtemeldir ki

krize karşı a lman ve temelde deflasyonist baskıyı önlemeye yönelik önlem

lerin eni lasyonist riskleri tartışma konusu yapılacaktır. Şöyleki. A B D ' d e ve

Avrupa ülkelerinde finansal sisteme enjekte edilen toplamda 2 trilyon dolar

dolaylarındaki likiditenin bundan sonraki süreçte cnflasyonist baskı yaratma

riski tartışılacaktır.

Türkiye açısından bakıldığında, her ne kadar krizin 2001 'de yaşadığımız

ve ülkeyi ciddi anlamda fakirleştiren kriz kadar negatif etkileri görülmese

de, bu krizin de ekonomimizi ciddi anlamda daralttığı ve küçülmeye neden

olduğu aşikârdır. 2001 krizi ile bu kriz oluş şekillerinin yanısıra. sonuçları,

etki alanları ve alınabilecek karşı tedbirler açısından kıyas kabul e tmeyecek

derecede farklıdır. 2001 nispeten yerel bazda kalan vc kamu ekonomisinin

yanısıra, bankacıl ık sektörünün yönetiminin son derece kötü olmasından

kaynaklanan bir kriz iken; hâlihazırda yaşadığımız ekonomik kriz ise ulusla

rarası finansal s istemde yaşanan ve açık ekonomilere başta A B D ekonomisi

olmak üzere gelişmiş ekonomilerden ithal edilen bir krizdir. Bu nedenledir

ki, 2001 krizinin sonucunda kamu sektörü borçlanmada olağanüstü sıkıntılar

yaşarken, bu d ö n e m d e bu risk oldukça sınırlı kalmıştır.

Krizin T ü r k i y e ' v e etkileri irdelenirken 2002 yılından 2008 yı lma kadar

Türkiye 'n in artan oranda cari açık verdiği ve bunun ağırlıklı olarak sıcak

para ile karşılandığı, \ani ekonominin ürettiğinden daha fazlasını tükettiği,

dola\ıs i) la ekonomik kalkınmada tüketim ve sıcak paranın ciddi paya sahip

olduğu dikkate alınmalıdır. Bu nedenledir ki, uluslararası piyasalardan gel

mekte olan sıcak paranın azalması, durması ve halta terse dönüşün başlaması

fürkiye ekonomis ine önemli ölçüde etki etmiştir. Bu durum Türkiye içi

talebi ciddi anlamda daraltırken, ihracat yaptığımız başla AB üyesi ülkeler

6 5

olmak üzere diğer ülkelerdeki talep daralması da ihracatımızı önemli ölçüde

azaltmış, bu da ülke içi üretim ve istihdamın ciddi yara almasına neden ol

muştur.

Krizlere karşı alınabilecek önlemler şüphesiz krizin niteliği ve sonuçla

rıyla doğru orantılıdır. Yaşadığımız ekonomik kriz gibi kapsamlı ve küresel

ekonomik krizlere karşı alınabilecek önlemleri ekonomi politikalarının sade

ce bir alt koluna sığdırmak olanaklı değildir. Dolayısıyla alınabilecek Ön

lemler gelir ve gider (harcama) politikalarını kapsayan maliye politikaları ile

para politikasını da kapsayacak şekilde geniş çerçevede ele alınmalıdır.

Şüphesiz krizin türü ve etkileri dikkate alınarak politika tercihlerinde bir

alan asli kabul edilerek, diğer politika argümanlarının da yardımcı unsurlar

olarak dikkate alınması doğaldır. Bu kapsamda fınansal kuruluşları iflasla

karşı karşıya gelen ülkeler bu kuruluşlara yönelik doğrudan yardım paketleri

açıklarken, Türkiye gibi krizi ithal eden ülkeler daha ziyade maliye politika

larına ağırlık vermişlerdir.

Bu çalışmada, öncelikle krizin nedenleri üzerinde kısaca durulacak, daha

sonra krizin dünya üzerindeki etkileri ve algılanma biçimi tartışılacak, orta

gelirli ülkelere etkilerinin haricinde, Çin ve Hindistan'a etkileri de ayrı ola

rak değerlendirme konusu yapılacak ve krize karşı alınan önlemler irdelene

cektir.

1 . Krizin Sebepleri

A B D ' d e başlayarak tüm dünyayı etkisi altına alan küresel finansal krizin

temelinde, fınansal sistemin konut kredileri faiz oranlarındaki aşırı düşüş

sonucu reel konut sektörüne yönelik kredi çabalarının artması, kredi tabanı

nın genişletilmesinin yanısıra, konut kredilerine bağlı fınansal türev ürünle

rin artırılması suretiyle para tabanının genişlemesi yatmaktadır.

Başlangıçta A B D ve devam eden süreçte AB ülkeleri faiz oranlarını ciddi

oranlarda düşürüp, tüketimi daha da cazip hale getirmişlerdir. Mayıs

2000'den Kasım 2 0 0 l ' e kadar Amerikan Merkez Bankası FED faiz oranla

rını %6,5'ten % 1 . 7 5 ' e düşürmüş, Haziran 2003' te ise % 1 ' e indirmiştir. Bu

süreci destekleyecek şekilde, ABD'nin yanısıra İngiltere ve Almanya gibi

Avrupa ülkeleri de 2000 sonrasında bütçelerinde açık vermek suretiyle kamu

harcamaları yoluyla toplam tüketim harcamalarını artırmışlardır. A B D ' d e

faiz indirimleriyle teşvik, kamu harcamalarıyla doğrudan müdahale edilen

tüketim harcamaları, vergi teşvikleriyle de desteklenmiştir.

Faiz indirimlerine ilk ve en önemli tepki konut sektöründen gelmiştir.

Ayrıca, bankalarla birlikte ipoteğe dayalı finansman kuruluşları da konut

kredisi satma çabalarını artırmışlardır. Alıcı tarafında ise, kredibilitesi yük

sek kişiler kredi aldığı gibi, işi ve geliri olmayanlar da mevcut düşük mali-

66

yetli kredi imkânlarından yarar landır ı lmalardır . Kredi hacminin genişleme

sinde, ilk iki yıl çok düşük ödemeli veya hiç ödemesiz uzun vadeli kredilerin

büyük etkisi olmuştur.

Bu yolla kredi hacmi genişlerken, hanehalkı kredi borçlan da ciddi oran

larda artmıştır. Şöyleki, hane halkı kredi borçları 2 0 0 0 - 2 0 0 7 aralığında

A B D ' d e harcanabil ir kişisel gelirin % 9 8 ' i n d e n % 1 3 6 ' s ı n a , İngi l tere 'de

% 1 2 0 ' s i n d e n % 1 8 0 ' i n e , avro bölgesinde ise %7 T inden % 9 1 ' i n e çıkmıştır.

( E R D Ö N M E Z , 2009: 86)

Mortgage piyasası, ana kredinin düzenlenip kullanıldığı birincil piyasalar

ile bu kredilere dayalı menkul kıymetlerin alınıp satıldığı ikincil piyasalar

dan oluşmaktadır . Gel işmiş ülkelerde, ipoteğe dayalı menkul kıymetler ola

rak gösterilen ikincil piyasadaki menkul kıymetler vasıtasıyla kredi tabanı

nın para tabanına etkisi oldukça genişlemektedir.

A B D ' d e Ginnie M a e (tamamen kamusal), Fannie Mae ve Freddie M a c

(kamu tarafından destekli) gibi şirketler ikincil piyasada ipoteğe dayalı men

kul kıymetler piyasasını oldukça geliştirmişlerdi. Bu kurumların uyguladığı

menkul kıymet o luşturma yöntemleri özel sektör kuruluşları tarafından da

örnek alınmıştır. Bu kuruluşlar tam olarak bankaların ipotekli konut kredile

rini alıp menkul kıymet oluşturmaktaydı. Bunun yanışım, emekli l ik fonları

gibi risk derecesi belirli bir notun altında olan yatırım araçlarına yatırım

yapamayan fonlar için de, altta esasen riskli olan fonların bi leşiminden, alt

taki tahvil ve benzeri finansal enstrümanlar teminat a l ınmak suretiyle C D O

(collaterized debt obligation) gibi yeni fonlar oluşturulmuştu. Riskli fakat

getirişi yüksek alanlara yatırım yapan hedge fonlara ek olarak, artık altta

riskli olsa da yeni türev enstrümanla kredibilitesi artırılmış yeni yatırım ala

nı oluşturulmuştu.

Monol ine, yani konut kredileri ile kredi kartına bağlı krediler gibi kredi

leri s igortalayan finansal kurumlar, birincil piyasa açısından önemli olsa da,

tümüyle ana banka verilerine dayanmaktaydılar.

Hedge fonlar da, 2000 yılındaki 400 milyar dolarlık hacimden, 2 0 0 6 ' d a

1,4 trilyon dolar işlem hacmine ulaşarak, piyasada önemli yatırım araçların

dan biri haline gelmişti . Dolayısıyla, riskli menkul kıymetler üret i lmekte ve

bunlara da alıcılar bulunabilmekteydi.

Düşük faiz oranlı ve oldukça uygun koşullu mortgage kredileri sayesinde,

konut sektöründe olan talep olağanüstü artarken, konut fiyatları da ciddi

Ölçüde artmıştı . Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere, menkul kıymetleş

tirme sürecinin de katkısıyla balonlaşan likidite ve kredi genişlemesiyle

beraber artan talep, konut fiyatlarını da ciddi anlamda artırarak balon oluş

turmuştur.

67

Ş e k i l 1: K ü r e s e l D e n g o s î / I i k , L i k i d i t e v e A I Î D l i v F i y a t l a r ı ( V V I f O , 2 Ü 0 9 )

K ü r v s a l Dengesiz l ik . Likidite ve A B D Ev Fiyatları

Şekil l 'den anlaşılacağı üzere; 1998'den 2 0 0 5 ' e rezervlerle birlikte para

tabanı iki katından fazla artarken, aynı süreçte A B D ev fiyatları dört katın

dan fazla artmıştır. Para tabanının genişlemesi, aynı zamanda arz talep den

gesizliğine yol açarken, global dengesizliği de artırmıştır.

Özet olarak, son yıllarda A B D ve Avrupa ükelerinde uygulanan aşırı

gevşek (genişletici) para politikaları sonucunda toplam talep, üretim mikta

rını aşmış, Çin'de büyük cari fazlaya yol açan bu süreç, gelişmiş ülkelerde

ise cari açıklara neden olmuştur. Finansal kurumlarda artan gevşek yönetim

tarzı ve 2007'de FED'in borç verme faiz oranlarını aşırı düşürmesi, petrol

fiyatlarındaki hızlı tırmanış, emtia ve varlık fiyatlarındaki yükselişler hep

birlikte kriz için gerekli sahneyi hazırlamışlardır.

Özellikle sub-prime, yani kredibilitesi yetersiz kişilere verilen kredilerin

geri dönüşlerinde sorunların başlamasıyla birlikte, konut sektöründe talep

yerini arza bırakmış ve ipotek olarak finansal kuruluşlar tarafından konut

satışları hızla artmıştır. Bu süreç, konut fiyatlarının gerilemesine ve hatta

ipotek tutarının da çok altına inmesine neden olmuş, dolayısıyla evin satıl

ması karşılığında elde edilen bedel kredi anaparasını bile karşılayamaz du

ruma gelmiştir. Buna ek olarak, konut sektöründe olağanüstü artan arz mik

tarına karşılık düşen talep de düşük fiyatlı bile olsa alıcı bulunmasını zorlaş

tırmıştır. Dolayısıyla, konut kredilerinden ve buna bağlı ipoteklerden hare

ketle oluşan birincil ve ikincil piyasa çökmeye başlamış, dev fınans kuruluş

ları dev zararlar açıklamaya başlamışlardır. Yani, fınans sektöründe oluştu

rulan balonlar bir bir patlamaya başlamıştır.

Avrupa'da da benzer sistemin uygulanması, Avrupa ülkelerinin de ciddi

patlaklar vermesine yol açmış, A B D fınans sektöründe faaliyet gösteren

6 8

fınansal kuruluşlarının uluslar arası niteliği de krizin eş zamanlı olarak dün

yanın diğer bölgelerine yansımasına neden olmuştur. Sonraki süreçte, A B D

başta olmak üzere gelişmiş ülkelerdeki talebin düşmesi, diğer ülkelerden bu

ülkelere ihracatın önemli ölçüde azalmasına, üretimin azalması yoluyla ihra

catı azalan ülkelerdeki işsizliğin artmasına neden olmuştur.

2.Krizin Küresel Etkileri

Aşağıdaki şekilden de anlaşılacağı üzere, 2 0 0 9 ' d a kriz nedeniyle dünya

G S Y H ' s i küçülmüş, gelişmiş ülkelerin G S Y H ' sinde keskin düşüş (negatif

büyüme) yaşanırken, az gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomiler in G S Y H

büyüme hızı pozitif kalmakla birlikte düşmüştür. Kriz öncesi talepteki can

lanmaya bağlı olarak zirve yapan tüketici fiyatları ile reel emtia fiyatları da

krizin etkisiyle keskin düşüşler yaşamıştır. Dünya ticaret hacmi de, % 10'ıın

üzerinde küçülerek 1970'den sonraki en yüksek küçülmeyi yaşamıştır . Aynı

şekilde, krizin etkisiyle gelişmiş ülkelerin küresel G S Y H büyümesine katkı

ları negaif olurken, Ç i n ' i n ve diğer gelişmekte olan ekonomiler in pozitif

etkisi oransal olarak azalmakla birlikte devam etmiştir.

6 9

Gelişmiş ülkelerdeki kredi piyasalarının Eylül 2 0 0 8 ' d e n sonra ciddi

oranda zarar görmesi ve iç talebin ciddi şekilde azalması, dünya üzerinde

reel ekonomiye o ldukça negatif şekilde yansımıştır. Sanayi üretimi, t icaret

ve istihdam krizin patlak verdiği Eylül 2 0 0 8 ' d e n bu yana olağanüstü gerile

miştir. Gerek fiyatlardaki düşüş, gerekse talepteki azalmaya bağlı olarak

dünya ticaretinin parasal değeri azalırken, ticaret hacmindeki gelişmeyi gös

teren ticaret hacmi endeksi de ciddi düşüş göstermiştir. Şekilden de görüle

ceği üzere, A B D ' d e işsizlik olağanüstü artarken, AB ülkeleri ile Japonya'da

istihdamdaki azalma nispeten sınırlı kalmıştır. D ü n y a t icaretindeki azalmaya

paralel olarak, gel işmekte olan ekonomilerde perakende satışların artış hızı

azalırken, gelişmiş ekonomilerde perakende satışlar % 5 ' i n üzerinde azalmış

tır. Satın a lma yönetici lerinin tekrar satışa ilişkin güvenlerini gösteren en

deks de, tüketici güven endeksine paralel olarak 2009 yı l ında keskin düşüş

yaşamıştır. 2010 yılına ilişkin veriler, dünya ekonomisinin tekrar toparlan

maya başladığını göstermektedir .

Şekil 4 ' ten de anlaşılacağı üzere, talep düzeyindeki geri lemeye bağlı ola

rak, enflasyon baskısı o luşmamış, gerek ana enflasyon rakamlarında, gerekse

çekirdek enflasyon rakamlarında ciddi geri lemeler olmuştur. G ı d a fiyatla

rındaki artış oranı pozitif o lmakla birlikte düşerken, gel işmiş ekonomilerdeki

enerji fiyatları gerilemiş, gelişmekte olan ekonomilerde de enerji fiyatların

daki artış oranı azalmıştır. Bu durum da, dünya enerji f iyatlarında geri leme

ye yol açmıştır.

70

Kriz önces inde üretim ve talep pat lamasına bağlı olarak fiyatları olağa

nüstü artan ve krizle birlikte yine olağanüstü düşen petrol ve emtia fiyatları,

kriz sonrasında topar lanmaya başlamış görünmektedir. Orta vadeli projeksi

yonlar da, fiyatların kriz öncesi fiyatlar seviyesinin altında, d ü z çizgi hal inde

devam edeceğini öngörmektedir .

Şt?kil fi; B * 7 J Ci*»lişmiş Ülkelerdi» I'.iı.1 Polîtiltiisı v e LîfcidHo ( % ) ( I M F W E O , 2 0 1 I 1 )

Şekil 6 'da ise, gelişmiş ülkelerdeki para piyasalarına ilişkin gel işmeler

yer almaktadır. Enflasyon baskısındaki hızlı geri leme ve ekonomik görü

nümdeki ciddi bozulmalara paralel olarak, gelişmiş ülkeler faiz oranlarını

keskin bir şekilde düşürmüştür. Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere,

gelişmiş ülkelerde gerek nominal gerekse reel kısa vadeli faiz oranlan önem

li ölçüde gerilemiş, hatta AB ve A B D ' d e reel kısa vadeli faiz oranı sıfırın

altına düşürülmüştür. Faiz oranlan sıfır düzeyine yaklaştıkça, merkez banka

ları kredi mekanizmasına daha doğrudan müdahil olmaktadır. Talebi artır-

71

maya yönelik tüm bu çabalara rağmen, Özel sektörün kredi büyümesi ciddi

şekilde düşmüş, para tabanı ve rezervlerdeki ger i leme ise tümüyle telafi

edilememiştir. Merkez bankası rezervlerindeki düşüş de dikkate değerdir.

T ü m gelişmiş ekonomiler arasında, Japonya 'n ın kriz önces inde ve kriz süre

cinde para politikaları anlamında görünümünün normale yakın olduğu dikkat

çekmektedir .

Dikkate değer bir diğer gösterge ise, Taylor Kural ından sapmadır. Taylor

Kuralı, bir para politikası aracı olarak, gerçekleşen enflasyonun hedeflenen

enflasyondan farklı çıkması ve gerçekleşen G S Y H ' n i n potansiyel

G S Y H ' d e n sapması karşısında, merkez bankasının nominal faiz oranını

hangi oranda değiştirmesi gerektiğini; dolayısıyla nominal faiz oranlarıyla

enflasyonu ve büyümeyi etki lemenin mümkün olduğunu ortaya koyan bir

kuraldır. Kriz öncesi d ö n e m d e , özellikle A B D ' d e Taylor Kuralından negatif

yönde önemli ölçüde sapma olduğu görülmektedir.

Şekil 7 'de ülke ve ülke grupları itibariyle daha detaylı görüleceği üzere,

küresel ekonominin 2009 yı l ında derin bir durgunluğa girdiği ve tekrar pozi

tif büyüme trendine ancak güçlü politikalarla 2010 yı l ında d ö n m e y e başladı

ğı görülmektedir. 2009 yı l ında A B D , Japonya ve AB ülkeleri gibi gelişmiş

ekonomiler küçülürken, Hindistan ve Çin gibi gel işmekte olan ekonomiler in

büyüme oranlan düşmüştür . Gel işmekte olan Avrupa ülkeleri, Latin Ameri

ka ülkeleri, Brezilya, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Rusya 'da gelişmiş

ülkeler kadar büyük bir daralma yaşanmasa da, 2 0 0 9 ' d a büyüme oranları

negatif olmuştur. Orta Doğu ve Güney Afrika ülkeleri ise büyüme oranların

da düşüş yaşamıştır.

72

Küresel büyüme bütün bölgeler itibariyle tekrar yakalanmaya başlansa

da, kısa ve orta vadede kriz öncesinden daha düşük seviyelerde olacağı anla

şılmaktadır.

Yaşamakta o lduğumuz ciddi küresel krizin en önemli negatif etkisi,

belkide gelişmiş ülkelerde daha fazla olmak üzere üretim üzerinde olmakta

dır. Bu üretim boşluğunun ancak orta vadede düzelmeye başlayacağı dikkate

alındığında, üretim miktarındaki azalmanın istihdam üzerine çok ciddi baskı

yapacağı açıktır.

Şekil 8 'de görüleceği üzere, gerek gelişmekte olan ülkeler, gerekse ge

lişmiş ülkeler 2009 yılında potansiyel büyüme oranlarının oldukça al l ında

kalmışlardır. Bu da doğal olarak, gerek gelişmiş ülkelerde gerekse gelişmek

te olan ülkelerde ciddi üretim açığına neden olmuştur.

Ş e k i l 8 : P o t a n s i y e l B ü y ü m e v e Ü r e t i m d e B o ş l u k ( I M F W E O , 2 0 0 9 )

Reel ve Potansiyel GSYH Büyüme

Üretim AÇı£ı: Gelişmiş Ekonomiler tmorgıım

1 *r*l-JO fl f .

_ Üretim Açığı: Gelişmiş Ekonomiler

X M H > < ' . I * "

. Üretim Açığı: Gelişen Ekonomiler

~~ < IIHIIIJİI KJ

"î"O*30 ll'İl 0« 1X1 İ t ) \Z İ f l -?OC«> OJf <»•* fX"

j — - a

Kriz sonrası ülkelerin bütçe göstergeleri de pek iç açıcı görünmemekte

dir. Özell ikle, zor durumdaki fınansal kuruluşları kurtarmak için piyasaya

ciddi likidite enjekte eden gelişmiş ülkelerde bütçe açığı ve borç miktarı

önemli ölçüde artmıştır. Aynı zamanda kamu harcamalarını artırmak suretiy

le işsizlğin azalmasına karşı koymaya çalışan ülkelerde de bütçe açıkları ve

kamu borçları artmıştır. Şekil 9 'da görüleceği üzere kamu harcamalarını

işsizliği azaltmanın ve talebi artırmanın temel mekanizmalar ından biri ola

rak kullanan gelişmiş ülkelerde kamu borcu ciddi oranda artarken, kamu

7 3

harcamalarını bu amaçla daha az kullanan az gelişmiş ve gelişmekte olan

ekonomilerde kamu borcu artmamıştır.

Dünya genelinde toplam borç artış oranı G S Y H ' n i n % 3 5 ' i düzeylerinde

gerçekleşmiştir. Otomatik düzenleyiciler için harcanan kaynak, fınansal

canlandırma ve destek paketleri ve yüksek faiz ödemeleri bu borç artışının

nedenleri aras ında sayılırken; kriz nedeniyle oluşan gelir kaybı da bu borç

artışının önemli sebeplerinden biri olarak görülmektedir.

Şekil 9: Bütçe Dengesi, Kamu Borcu ve Borç Artış

Nedenleri (GSYH'nin yüzdesi olarak) (IMFWEO,2010)

. Mali Denge E m e ı g ı n g a n d

Kamu Borcu

X .

JO İS 1950 60 70 SO 90 2000 1013

Borç Arif] Madenleri, 2 0 0 M 4 (Toplam Borç ArtSı : GJ VKnİn %35^'İ)

u m u k ı ı

•lan •« M » «M Irr

a n d r • m I t i | M f

• Bütçe dengesi, temelde gelirdeki

azalmaya bağlı olarak kötüleşmiştir.

Mali canlandırma paketleri, özellikle

gelişmiş ekonomilerde borçlanmayı

önemli ölçüde artırmıştır.

Kriz öncesi süreçte, küresel anlamda cari denge sorunlarının yanısıra, ge

lişmekte olan ülkelere sermaye akışlarının ciddi oranlarda artması da fınan

sal piyasalardaki dengeyi o lumsuz etkilemiştir. Gel i şmekte olan ekonomi-

lerdeki devasa cari açıklar ( G S Y H ' n i n yüzdesi olarak) krizin daha da ağır

laşmasına neden olmuştur. Ç i n ' i n cari fazlası 1994' te G S Y H ' n i n

% 1 , 4 ' ü n d e n 2 0 0 8 ' d e G S Y H ' n i n % 1 0 ' u n a ulaşmıştır. Aynı d ö n e m d e söz

konusu oran, petrol fiyatlarındaki artışın etkisiyle Suudi Arabis tan 'da %-

11,7'den %28,9 'a , Birleşik Arap Bmirlikleri 'nde % 8 , 3 ' t e n % I 5 , 8 ' e yüksel

miştir. Oysa aynı d ö n e m d e A B D ' n i n cari dengesinin G S Y H ' s i n e oranı %-

1 'den %-4,7'ye gerilemiştir. (M OH AN, 2009)

1980 ile 1990 arasında gelişmekte olan ekonomilere A B D ' d e n gelen

sermaye akışı (doğrudan sermaye yatırımı ve özel portföy yatırımları) mak-

74

simum 25 milyar dolardı. 1990-2003 aralığında ise A B D ' d e n söz konusu

sermaye çıkışı yıllık 200 miKar dolar dolaylarına yükselmiştir. 2 0 0 7 ' d e ise

bu tutar ani bir s ıçramayla 600 milyar dolar civarına çıkmıştır. ( M O H A N ,

2009) Tabiki, finansal krizle birlikte gelişmekte olan ekonomilerden ani

olarak ç ıkmaya başlayan sermaye (özellikle sıcak para) bu ülkelerde

travmatik etki yaratmıştır, Tabi ki, bu süreç, gelişmekte olan ülkelerin para

yönetimlerine ve finansal istikrarına ciddi etki etmiştir.

3. Finansal Kriz ve Orta Gelirli Ülkeler

3 . 1 . Genel Açık lama

Mevcut küresel krizin yıkıcı etkilerini giderme konusunda hiçbir ülkenin

elinde iksir o lmasa da. aslında benzer sayılabilecek 1982'de Şi l i 'de, 1994 'te

Meksika 'da, 1998 'de Doğu A s y a ' d a ve 2 0 0 1 ' d e Türk iye 'de yaşanan krizler

den dersler çıkarılabilirdi. Yine de, mevcut krizin ortaya çıkardığı önemli

dersler olduğu ve bu dersleri çıkararak yoluna devam eden gel işmekte olan

ülkelerin ekonomilerini daha sağlam temellere oturtacakları tabidir.

Kriz gel işmiş ülkeleri vurduğunda, özellikle gelişimini ihracat eksenli

sürdüren Doğu Asya ülkeleri gibi gel işmekte olan ülkeler, ağırlıklı olarak

dayandıkları dış, özellikle gelişmiş ekonomilerdeki talebin düşmesiy le ciddi

yara almışlardır. Dolayısıyla, dış ve iç talebin dengeli bir şeki lde arzı karşı

laması gerekliliği açıkça ortaya çıkmıştır. Türkiye 'nin ihracatta AB piyasa

sına yoğunlaşması gibi, bazı ülkelerin ihracatlarında ürün veya piyasa açı

sından belirli ürün ve piyasalara yoğunlaştıkları görülmektedir. Bu açıdan

çeşitliliği sağlayan ekonomiler dış şoklara karşı daha az kırılgan ve ihracat

açısından da bilgi temelli ekonomiler daha avantajlı görünmektedir .

Son küresel krizden Önce, tüm yorumlar gelişmekle olan ekonomiler in

çok başarılı olduğu üzerine kurutuydu. Örneğin, Latin Amerika, Doğu Asya

ve Doğu Avrupa ülkelerinin 2 0 0 3 - 2 0 0 7 araiığındaki ortalama büyümeler i

sırasıyla % 5 . 5 , 5.7 ve 6.6 olarak gerçekleşmiştir. Tablo l ' d e de görüleceği

üzere, bu ülkelerin pek çoğu ciddi bütçe fazlaları vererek borçlarını azalt

mışlardır. Latin Amerika ülkelerindeki borcun G S Y H ' y e oranı 2003 'dek i

% 6 5 seviyesinden 2 0 0 7 ' d e % 3 5 ' e düşürülmüştür. Aynı d ö n e m d e Doğu As

y a ' d a bu oran % 5 3 ' t e n % 4 5 ' e düşerken. Doğu Avrupa 'da zaten düşük olan

%31 ' l ik oran sürdürülmüştür. Benzer şekilde, aynı peryotta işsizlik oranı.

Latin Amer ika 'da %1 1 'den 7.5'e, Doğu Avrupa'da ise % 1 2 ' d e n 8 'e düşer

ken. Doğu A s y a ' d a %5-6 aralığında tutulmuştur. (FOXLLY, 2009:1)

75

Tahin 1: Ekonomik Gösterqeler, 2003-2007 (FOXLEY, 2009:1)

Bölge

Reel GSYH Büyüme Oranı,

2003-2007 (Yıllık Yüzde Ortalama)

Kamu Borcu/ GSYH (Yüzde)

İhracatta Büyüme, 2003-2007

(Yıllık Yüzde Ortalama)

İşsizliğin Toplam İşgücü

İçindeki Payı (Yüzde)

Bölge

Reel GSYH Büyüme Oranı,

2003-2007 (Yıllık Yüzde Ortalama)

2003 2007

İhracatta Büyüme, 2003-2007

(Yıllık Yüzde Ortalama) 2003 2007

Latin Amerika 5,5 65 35 7 11,0 7,5

Doğu Asya 5 7 53 45 10 5,8 5,3

Dogu Avrupa 6,6 32 31 11 12,0 8,0

Orta gelirli ülkelerin katkıları küresel ekonominin istikrarı için oldukça

önemlidir . Açık ekonomi uygulamaları ve internetin de yoğun olarak kulla

nı lmaya başlandığı 1995 sonrasında, küresel t icaret hacmi iki kattan fazla

artmıştır. Örneğin, düşük gelirli ülkelerin ihracat lanndaki artış oranı 2 0 0 3 -

2 0 0 7 d ö n e m i n d e yıllık %7 - 11 dolaylarında gerçekleşmiştir .

Orta gelirli ülkeler, hem gelişmiş ekonomiler in özelliklerini göstermekte,

hem de gelişmekte olan ülkelere özgü nitelikler taş ımakta o lduğundan; bu

ülkelere " ik inci d ü n y a ü lke ler i " de denmektedir . Ancak, yoğun o/arak kulla

nılan şekliyle, bu ülkeler de gelişmekte olan ekonomiler kategorisinde sa

yılmaktadır. Orta gelirli ülkeler, belirli süreçlerle bir büyüme trendi yakala-

yabi İseler bile, sık sık bu büyümenin kesildiği, sosyal gerginliğin yaşandığı

ve siyasi istikrarsızlığın asıl olduğu ülkeler olarak bil inmektedirler. Yani, bu

ülkelerde ekonominin gidişatını etkileyen faktörler arasında, ekonomi dışı

etkenler önemli yer tutmaktadır .

Bu genel açıklamalardan sonra, şimdi kısa başlıklar itibariyle kriz ve orta

gelirli ülkeleri değerlendirebil ir iz.

3.2. Güçlü Ekonomi Politikaları ve Kriz

Orta gelirli ülkelerin geçmişte takip ettiği güçlü ve sürekli ekonomi poli

tikaları ve alınan başarılı neticeler, bu ülkelerin krizden etki lenmeler ine

karşı kalkan olabilir mi? Birkaç ülkeyi irdeleyerek bu soruya cevap arayabi

liriz. Şili son zamanlarda Economist tarafından dünyanın en iyi yöneti len

ekonomiler inden biri olarak tanımlanmaktaydı . Gerçekten de Şili son yıllar

da ciddi ekonomik atıl ımlar gerçekleştirmiş, sat ınalma gücü parkes ine göre

kişi başı milli geliri 20 yıllık süreçte 4.500 dolardan 15.000 dolara çıkmış,

Noksul luk oranı ise % 4 5 ' t e n % 1 3 ' e gerilemiştir. Ekonominin dış dünyayla

entegrasyonu, yani dışa açıklık derecesi çok gel işmiş ve son 20 yı lda Şili

^iddi bütçe fazlaları vererek kamu borcunun G S Y H ' y e oranını % 1 1 4 ' t e n

% 2 7 ' y e düşürmüştür ki, bu d u r u m ek olarak Şili Hükümet ine G S Y H ' n i n

76

% 1 5 ' i tutarında bir parayı yurtdışında ülkenin egemenliğine yönelik garanti

para olarak biriktirmesine İmkân sağlamıştır. Aktif sosyal politikalar da

vergi gelirleri ile kişisel birikim hesaplarının karışımından oluşan yaratıcı

bir birikimden karşılanmıştır.

Bu noktada can alıcı soru, gerçekten de ciddi başarılar getiren bu ekono

mi politikaları, Şili ekonomisini küresel krize karşı daha az kırılgan mı yap

mıştır? Bunu söylemek için erken olmakla birlikte, İşsizlik oranının 201 (Tda

%] l ' e ulaşacağına ilişkin tahminler, Şili ekonomisinin halen oldukça kırıl

gan olduğunu göstermektedir. ( F O X L E Y , 2009:4) Ancak, geçmişte uygula

nan söz konusu başarılı politikalar uygulanmamış, en basit inden borç G S Y H

oranı olağanüstü oranlarda düşürülmemiş olsa idi, şüphesiz Şili ekonomisi

nin mevcut küresel krize duyarlılığı daha fazla olurdu. Bu açıdan, Şili eko

nomisi bakımından geçmişte uygulanan başarılı politikaların Şil i 'yi cari

krize karşı daha az kırılgan yaptığı söylenebilir.

İrlanda, diğer ilginç ve bir o kadar da ders alınabilecek bir örnektir. 20 yıl

öncesine kadar orta gelirli ülkeler kategorisinde sayılan ve Avrupa 'daki en

düşük milli gelire sahip ülkelerden biri olan İrlanda, "Cel t ic Kaplanı (Celtic

T iger ) " süreciyle en yüksek kişi başı gelire sahip ülkelerden bir haline gel

miştir. Celt ic Tiger; İ r landa 'da 1995-2007 aralığında gerçekleştiri len olağa

nüstü büyüme sürecini tanımlamak için kullanılmaktadır, ki bu peryottaki

büyümeyle İrlanda Avrupa 'nın en düşük kişi başı milli gelirine sahip ülkele

ri arasından sıyrılarak, en yüksek kişi başı gelire sahip ülkeler arasına gir

miştir. ( K İ E R A N , 2000) Özellikle 1995-2000 aralığında İrlanda ekonomisi

% 6 - l l aral ığında büyümüştür. Bu süreçte AB üyesi olmanın avantajlarını

kullandığı tabidir. Bu 'İr landa formülü' olarak incelenen etkileyici başarı

öyküsü üzerine pek çok ülke politikacıları ve ekonomist ler tarafından araş

tırmalar, incelemeler yapılmıştır. T ü m bu başarı öyküsüne rağmen, 2 0 0 9 ' d a

%8 oranlarında küçülen İrlanda ekonomisinin, 2010 yı l ında da % 3 ' i e r düze

yinde küçülmeye devam etmesi ve işsizlik oranının da 2010 s o n u n d a % 1 3

seviyelerine ulaşması beklenmektedir. ( F O X L E Y , 2009:4)

İspanya da 20 yıllık süreç içerisinde orta gelirli ülkeler grubundan geliş

miş ekonomiler seviyesine yükselen bir diğer örnektir. Fakat İ spanya 'da da

işsizlik oranı % 1 7 seviyelerine ulaşmış ve 2 0 1 0 ' d a %20 'y i aşması beklen

mektedir. Avrupa 'daki iş kayıplarının hemen hemen yarısı İ spanya 'da ol

muştur.

Şüphesiz, ülkelerin krizden etkilenmeleri, o ülkelerin geçmişte uygula

dıkları doğru ve başarılı ekonomi politikalarının kötü olduğu anlamına gel

memekledir. Ancak, şu bir gerçektir ki, ekonomik kalkınma için sihirli bir

formül, kısayol, mucize veya model yok. Önemli olan, uygulanan politikala

rın doğru ve uygun olmasıdır. Ekonomik büyüme de, tutarlı ve uygun politİ-

7 7

kakırın uygulanmasının gerekli olduğu, ekonominin şoklara ve değiş imlere

karşı koyma yeteneğinin geliştirildiği ve politika yanlışlarını zamanında

düzeltmeyi gerektiren uzun vadeli bir süreçtir.

3.3. Kriz Öncesi Ekonomi Politikalarını Ö n e m i

Tartışması yapılabilecek önemli konulardan birisi de, geçmişte yaşanan

çok sayıda benzer krizlere rağmen, neden aynı yanlışları yapmaya devam

ettiğim izdir?

A B ' y e yeni üye o lmuş Doğu Avrupa ülkelerinde, bütçe açıklarının

yanısıra cari açıklarda önemli problem olarak göze çarpmakta ve bu açıkla

rın kısa vadeli dış borçlarla kapatılması da ek sorun olarak görünmektedir .

Geri ödemelerin yüklü tutarlarda olması, buna karşın döviz rezervlerinin

oldukça yetersiz kalması, bu ekonomilerin sermaye hareketler inde yaşana

cak ani iniş çıkışlara karşı kırılganlığını ciddi ölçüde art ırmaktadır.

Tablo 2 ' d e de görüldüğü üzere, Latin Amerika ve Doğu Asya 'daki orta

gelirli ülkelerle kıyaslandığında, Doğu Avrupa ülkeleri çok daha kırılgan

görünmektedir. Gerçekten de, Uluslar arası Finans K u r u m u ' n u n tahminleri

ne göre, Doğu Avrupa ülkelerine net sermaye girişi 2008 'dek i 254 milyar

dolar düzeyinden 2 0 0 9 ' d a 30 milyar dolar düzeylerine gerilemiştir.

Tablo 2: Cari Hesap ve Borç Oranları, 2003-2007 (FOXLEY, 2009:7)

Bölge

Cari Denge (GSYH'nin yüzdesi olarak)

(yıllık ortalama)

Dış Borcun GSYH'ye

oranı, 2008 (%)

Özel Sektör Dış Borçlarının Toplam Dış

Borca Oranı, 2008

(%)

Rezervlerin Kısa Vadeli Dış

Borca Oranı, 2007

(%) Bölge 2003-2007 2008-2010

Dış Borcun GSYH'ye

oranı, 2008 (%)

Özel Sektör Dış Borçlarının Toplam Dış

Borca Oranı, 2008

(%)

Rezervlerin Kısa Vadeli Dış

Borca Oranı, 2007

(%)

Doğu Avrupa -9,2 -7,2 89,4 85,6 102

Latin Amerika 2,7 -0,9 26,6 63,6 341

Doğu Asya 7,5 6,0 32,0 83,3 285

Şil i 'nin 1982 'de yaşadığı fınansal kriz de benzer özellikler göstermekte

dir. Yine Meksika 'da 1990' ların ortalarında yaşanan "Tequi la K r i z i " de

benzerlikler içermektedir. Doğu Avrupa ülkelerinde olduğu gibi, Meksi

ka 'nın da Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması ( N A F T A ) ' y a üye ol

ması bu ülke için "güvenl ik ağ ı " oluşturmuş ve ülkenin artan cari açığı ve

bütçe açığı özellikle A B D ' d e n gelen sermaye girişleriyle finanse edilmiştir.

1998 Asya krizinde ise özel sektörün çok yüksek oranlarda borçlu olması,

krizi tetikleyen en önemli sebeplerden biriydi. Dolayısıyla, fınansal krizlerin

'emel inde finansal dengesizliklerin yattığı açıktır.

Uluslar arası kuruluşların krize karşı Doğu Avrupa ülkelerine gerekli fi

nansmanı sağlama konusunda hızlı davranmaları iyi belirti olsa da, nihai

7 8

sonucun alınabilmesi yatırımcıların ve tüketicilerin beklentileri ve davranış

eğilimlerine bağlıdır.

Açıkçası, geçmiş krizlerden ders alma konusunda yetenekli olduğumuz

söylenemez. Örneğin, daha önce yaşanan krizlerin etkileri halen orta gelirli

ülkelerin hafızalarında dururken, bu ülkelerin çoğu son krizde aynı negatif

etkilerle tekrar karşılaşmışlardır. Krize maruz kalan ülke, kendi içinde kriz

den ders çıkarmak ve aynı yanlışla tekrar karşılaşmamak için politika kapa

sitesini artırma ve gerekli düzenlemeleri, reformları veya uygulamaları yap

ma konusunda bilinçli hale gelmektedir. Ancak, diğer ülkeler açısından,

kendi ülkesinde meydana gelmemiş krizlerden ders çıkarma kültürü maale

sef yeterince gelişmemiştir. Dolayısıyla, bu anlayış çerçevesinde, finansaî

krizlerin gerçekleştikleri ülkelere önemli ölçüde dersler vereceğini, fakat

diğer ülkelerde tekrar ve tekrar yaşanmaya devam edeceğini söyleyebiliriz.

3 . 4 . İ h r a c a t Eksenli B ü y ü m e ve Kriz

Küreselleşen dünyada ihracattaki başarı, bir ekonominin rekabet gücü,

üretimde verimlilik ve girişimcilik kapasitesi açısından önemli bir gösterge

olarak kabul edilmektedir. Bu kapsamda örnek gösterilen ülkeler ise Asya

Kaplanları olarak da bilinen Doğu Asya ülkeleridir.

Orta gelirli ülkeler açısından, ekonomik krizden en çok etkilenen ülkele

rin Doğu Asya ve Latin Amerika ülkeleri olduğu söylenebilir. Bu ülkeler,

cart açık - bütçe açığı ikilisinden veya finansal krizden doğrudan etkilenme

diler. Burada, ihracata toplam talebin bir unsuru olarak bakmak doğru ola

cakta-. Yani, krizin gelişmiş ülkeleri vurması ve resesyon nedeniyle bunlar

daki talebin önemli ölçüde azalması, en başta bu ülkelere ihracat yapan ülke

leri etkilemiştir. 2009 yılma ilişkin veriler de bu tezi doğrular niteliktedir, i

Ortalama olarak, Doğu Asya ülkelerinin GSYH'si %4.3 küçülmüş, Latin;

Amenka'daki büyüme oranları ise sıfıra yakın gerçekleşmiştir. (FOXLEY '

2 0 0 * 8 )

Tablo 3'den anlaşılacağı üzere, dış talebe aşırı bağlılık ve iç talebin yete-nrtce kullanılamaması, Doğu Asya ekonomilerinin krize duyarlılığını önemli ölçüde artırmıştır.

7 9

Tablo 3: Özel Tüketim ve İhracat (GSYH'nin yüzdesi olarak, 2008)(FOXLEY, 2009:8)

Ülke Özel Tüketim Harcamalarının GSYH İçindeki Payı İhracatın GSYH İçindeki Payı

Çin 33 42

Güney Kore 54 46

Malezya 45 110

Singapur 38 230

Arjantin 59 24

Brezilya 61 14

Şili 55 47

Kolombiya 63 17

Meksika 65 2 8

ABD 70 11

ingiltere 63 26

Almanya 57 4 7

Bu durum, IMF'nin son raporlarında da vurgulanmaktadır. (IMF REO,

2009) Gerçekten sürpriz olarak algılansa da, IMF, Doğu Asya ülkelerine

altyapı yatırımları, sağlık ve konut, eğitim ve iş eğitimi, hane halkı tüketim

harcamalarının artırılması ve tasarruflarının azaltılması için teşvikler gelişti

rilmesi konularına eğilmelerini tavsiye etmektedir.

Dolayısıyla, ihracat eksenli büyüme stratejisi belirleyen Doğu Asya ülke

lerinin son finansal krizden ciddi ölçüde etkilenmesi de göstermektedir ki,

büyüme stratejisi sadece dış talebe dayandınlmamah, iç talep de dengeli bir

şekilde bu süreçte kullanılmalıdır.

3.5. S e r b e s t T i c a r e t v e K r i z

Son yirmi yıldır serbest ticaret, yani ticarete yönelik sınırların kaldırılma

sı yönündeki eğilim artmaktadır.

Bazı ülkeler, serbest ticaret imkânlarını ihracat yapacakları ülke veya ül

ke gruplarını tespit için kullanmakta ve serbest ticaretin geçerli olduğu böl

geye yoğunlaşmaktadır. Diğer ülkeler ise "açık bölge" yöntemiyle, fırsat

doğduğu anda eş zamanlı olarak farklı bölge bloklarıyla veya birebir ülkeler

le müzakereler yapmaktadır. Birinci yönteme Meksika, ikinci yönteme ise

Brezilya ve Şili örnek olarak gösterilebilir.

Örneğin, Meksika ihracat açısından ağırlıklı olarak N A F T A üyesi ülkele

re, özellikle A B D ' y e yoğunlaşmıştır. Aşağıdaki tablodan da görüleceği üze

re, Meksika ihracatının % 8 7 ' s i Kuzey Amerika pazarına giderken, sadece

%2's i Asya, %5' i Avrupa ve diğer %5' i ise Latin Amerika'ya gitmektedir.

8 0

(FOXLEY, 2009:10) Aşağıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere, Brezilya ve

Şili ise ihracat açısından çok daha dengeli bir dış talep oluşturmuş görün

mektedir.

Tablo 4: İhracatta Farklı Piyasaların Payı, 2006 (%) (F0XLEY, 2009:11)

İhracat Yapılan Piyasa

İhracatçı Ülke Kuzey Amerika Avrupa Birliği Latin Amerika Asya

Şili 18 27 17 35 Brezilya 20 23 24 20 Meksika 87 5 5 3

Bu stratejinin sonucu olarak, Meksika ekonomisi 2 0 0 9 ' d a % 4 ' t e n fazla

küçülerek, A B D ekonomisinin fınansal kriz neticesinde durgunluğa girme

sinden en fazla etkilenen ekonomilerden biri olmuştur. Hâlbuki dış piyasalar

açısından ihracatım daha fazla çeşitlendirebilen ve dengeleyebilen Brezilya

ve Şili, krizden çok daha az etkilenmişlerdir.

Şili açısından dikkat çeken başka bir nokta daha vardır. Şöyle ki, Şili,

Avrupa 'dan Kuzey Amerika ve Pasifik Asyaya, dünya çapında 58 ülke ile

serbest ticaret anlaşması imzalayarak, 3.5 milyar potansiyel müşteriye ser

bestçe ulaşma imkanına sahip olmuştur. Tabi ki, bunun temel inde yatan,

Şil i 'nin ihracatının da büyük bölümünü oluşturan doğal kaynaklar açısından

oldukça zengin olmasıdır. Bu özellik de, pek çok Latin Amerika ülkesinin

taşıdığı bir özelliktir. Aşağıdaki tabloda yer alan, ülkelerin ihracatının ürün

bazlı yoğunluğunu ölçen Heirfîndahl-Hİrschman Endeksinden de anlaşılaca

ğı üzere. Doğu Asya ve Doğu Avrupa ülkeleri ihracatını çeşi t lendirme açı

sından Latin Amerika ülkelerinden çok daha ileridedirler. Gerçekten de,

ihracat yapan 19 temel Latin Amerika ülkesinden 7'si doğal kaynaklar üze

rine yoğunlaşmışlardır. (FOXLEY, 2009: 11)

Tablo 5: İhracat Yoğunlaşma Endeksi, 2006 (FOXLEY, 2009:12)

İhracat Yapan Bölge veya Ülke

Latin Amerika

Şili_

Venezııela

Doğu Asya

Doğu Avrupa

Herfindahl- Hİrschman Endeksi *

31

39

91

21

13

" Herfindahl- Hİrschman Endeksi, bir ülkenin ihracatta ihraç edilen mal grupları itibariyle yoğunlaşmasını göstermektedir. Endeks 0 ile 100 arasında değerler almakta ve 0 yoğunlaşmanın olmadığını. 100 ise maksimum düzeyde olduğunu göstermekledir

8 1

Şüphesiz ihracatta emtiaya dayalı büyümenin kısa ve uzun vadeli etkileri

olacaktır. Kısa vadede, durgunluk olduğu da dikkate al ındığında, emtia fiyat

ları düşecektir. Dolayısıyla, durgunluk sona erene kadar, emtia ihracatına

dayalı olarak büyüyen Latin Amerika ülkelerindeki büyümenin azalması

veya küçülme bu kapsamda açıklanabilir. Uzun vadede ise, ihracat yapısının

ürün bazında çeşit lendir i lememesinin mutlaka incelenmesi gerekmektedir.

Şi l i 'nin ihracatının % 8 5 ' i n i n geleneksel ihracat olarak geleneksel piyasa

lara ulaştığı, sadece % 1 0 ' u n u n serbest ticaret anlaşması vasıtasıyla ulaşılabi

lir olan yeni piyasalara gittiği ve sadece % 5 ' i n i n daha önce ihracata konu

edi lmeyen yeni ürünlerden oluştuğu görülmektedir. ( F O X L E Y , 2009:12) Bu

özellik, çoğu Latin Amerika ülkesi için müşterektir.

Bunun aksine, Doğu Asya ekonomileri ise ihracatlarını çeşi t lendirme ko

nusunda başarılı olmuşlar, doğal ürünleri işleyerek ve değer katarak satışa

konu etmişler ve üret imde gittikçe daha aktif hale gelmişlerdir. Şüphesiz bu

süreç, iş gücüne, araşt ırma geliştirmeye, bilgi teknoloji lerine ve altyapıya

ciddi yatırım yapılmasıyla doğrudan ilgilidir.

Tablo 6: Yıllık Ortalama Reel Büyüme Oranı (%) (FOXLEY, 2009:12)

Bölge 1973-1989 1990-2007

Latin Amerika 3,3 3,1

Doğu Asya 7,4 7,5

Dünya 3,3 2,9

İhracatını gerek ürün gerekse ülke bazında çeşit lendirebilen ekonomiler

dış şoklara karşı daha az duyarlı ve kırılgandırlar. Tablo 6 açıkça göstermek

tedir ki, ihracatta çeşitliliği sağlayabilen Doğu Asya ekonomiler i aynı za

manda çok daha yüksek büyüme oranı yakalamışlardır.

3.6. Kriz ve İşsizlik

Hâlihazırda önemi tart ış ı lmaz olan istihdam sorunu, işgücü verimlil iğinin

artırılması ve yeni iş alanları yaratmak suretiyle ist ihdamın artırılması, gele

cekte de orta gelirli ülkeler açısından çok önemli bir sorun olarak görünmek

tedir. Mevcut kriz, çoğu ülkede toplam talebi azaltmak suretiyle negatif etki

göstermiştir. Aniden tüket ime ve ihracata yönelik kredilerin durması, enf

lasyonun düşmesi , toplam talebin düşmesi işsizliği artıracağı gibi, artan iş

sizlik de talebin düşmesini besleyecektir. Bu kısır döngü nedeniyle, işsizlik

oranının orta gelirli ülkelerde % 1 0 ' u n üzerine çıkacağı ve 4-5 yıl normal

seviyenin üzerinde kalacağı tahmin edilmektedir. ( F O X L E Y , 2009:13)

8 2

İşsizlik oranının uzun süre yüksek seviyelerde kalması, siyasi iktidarları

oldukça zor d u r u m d a bırakacaktır. Siyasi istikrar tehlikeye girecek ve sorun

ları çözüyor görünmeye yönelik popülist yaklaşımlar değer kazanacaktır .

Bu nedenle, kriz sonrası orta gelirli ülkelerin en önemli sorunu yeni iş

alanları yaratarak işsizliği azaltmak ve işgücü yeteneğini art ırmak olacaktır.

Bunun için de işgücü piyasasına yönelik ciddi reformlar yapı lması gereke

cektir. İşgücü piyasasını reforme etmeden bu sorunları aşmak m ü m k ü n ol

mamakla birlikte, bu alanda reform yapmakta politik açıdan en riskli işlem

lerden biri olarak değerlendirilebilir. Fakat, bu reformların mut laka yapılma

sı gerekecektir.

N e d e n ? Orta gelirli ülkelerin ortak problemlerinden birisi de "ikili işgücü

p i y a s a s ı n a sahip olmalarıdır. Örneğin, Latin Amerika ekonomiler inde işgü

cü piyasasının bir kısmı, kamu sektöründe veya büyük firmalarda çalışan ve

sürekli, süresiz işe sahip, sağlık ve işsizlik risklerinin yanısıra sosyal güven

lik ağıyla da koruma altına al ınmış " resmi sektöre" bağlı i şgücünden oluş

maktadır. " K a y ı t d ı ş ı " olarak değerlendiri len diğer kısmı ise kısa süreli iş

kontratına tabi çalışan, işler arasında sürekli rotasyon yapan işgücü, herhan

gi bir kontrat türüne tabi olmayan işgücü ve kendi kendini is t ihdam eden

işgücünden oluşmaktadır . Bu grup genelde dışlanmış kesimi oluşturmakta

dır. ( F O X L E Y , 2009: 13) Çünkü bu grup, genellikle işçi sendikalar ına üye

olmadığı gibi, sosyal güvenlik, sağlık ve işsizlik sigortalarından da faydala

namamaktadır . Tablo 7 'de görüldüğü üzere, kayıtdışı ekonomi gel işmiş eko

nomilerde G S Y H ' n i n yaklaşık % 1 0 ' u n u teşkil ederken, gel işmekte olan

ekonomilerde bu oran % 3 0 ' u n üzerine çıkmaktadır.

Tablo 7: İşgücü Piyasasında Kayıtdışılık, 2003 (F0XLEY, 2 0 0 9 : 1 4 )

Bölge veya Ülke Kayıtdışı Ekonominin GSYH'ye Oranı (Yüzde)

Latin Amerika 38,0 Doğu Asya 31,0 Doğu Avrupa 33,0 ABD 8,4

Japonya 11,0

İşverenler de kısa süreli kontrat yapan ve yükü az olan işgücü istihdam

etmek isterler. Kayıtlı sektör ise yeni katıl ımlara çok o lumlu bakmaz. Bu

nedenle, dış lanmış kesim üzerine yapılacak reformlara ciddi direnç olacağı

açıktır.

Orta gelirli ülkelerdeki bu yapısal özellik aynı zamanda büyümeyi de

doğrudan etkilemektedir. Zira çok sık iş değiştiren işgücünün nitelikli olma

sı zor olduğu gibi, işverenler de bu işgücüne "iş eğ i t imi" anlamında yatırım

yapmaya gönüllü değildirler.

8 3

Orta gelirli ülkelerdeki bir diğer sorun da, özellikle kadın ve genç nüfu

sun işgücüne katılımında yaşanmaktadır. Dolayısıyla yapılacak bir işgücü

reformunun üç açıdan tatmin edici olması önemlidir:

Birincisi, reform işe alma ve işten çıkarmanın maliyetlerini azaltacak ve

böylece işgücü piyasasını esnekleştirecek önlemler içermelidir.

İkincisi, kadın ve genç nüfusun işgücüne katılımı artırılmalıdır.

Üçüncüsü de, mevcut çalışanların becerileri geliştirilmeli ve güncellen-

meüdir. İstatistiki açıdan oldukça ilginç bir veriden bahsedebiliriz. A B D ve

İngiltere, işgücünün yeteneklerini artırmak için, G S Y H ' y e oranı olarak,

Latin Amerika'dan 5 kat fazla çaba sarfetmekte, AB ise iş eğitimi program

larına 10 kat daha fazla yatırım yapmaktadır.

Konuyla doğrudan bağlantılı olmamakla birlikte, işgücü piyasasının iyi

leştirilmesinin gerekliliği, bu krizden çıkarılabilecek önemli derslerden biri

olarak değerlendirilebilir. Ayrıca, kriz sonrası politika üretiminde bu sorun

ların öncelikli olarak dikkate alınacağı tabidir. (FOXLEY, 2009: 14,15)

3 . 7 . Çıkarı lacak Ders ler v e Geleceği P lan lamak

Yukarıda da belirtildiği üzere, ülkelerin krizden etkilenimleri farklı farklı

olmuştur. Kriz neticesinde bazı ülkeler için ciddi politika değişiklikleri

yapma gereği ortaya çıkarken, bazı ülkelerin de ciddi yapısal değişim geçir

mesi gereği öne çıkmıştır.

3.7.1. Sürekli B ü t ç e Disiplini

Latin Amerika ülkeleri, kültürlerinde olmamakla birlikte, krizden önceki

yıllarda bütçe fazlası vermişlerdir. Fakat bu bütçe fazlasının temel nedeni,

emtia fiyatlarında meydana gelen yüksek artışlardı. Krizle birlikte durgunlu

ğa giren ekonomilerde net olarak anlaşılmıştır ki, ekonomiyi tekrar canlan

dırmak için başarılı bir canlandırma paketine ihtiyaç duyulmaktadır. İşte, bu

canlandırma paketini bütçe imkânlarıyla finanse edemeyen ülkeler, borç

lanmak zorunda kalmışlardır. Bu kapsamda Şili, GSYH'sinin %15' inden

fazlasına karşılık gelen bir tutarı, bütçe fazlaları yoluyla biriktirdiği için, bu

konuda borçlanmadan ekonomiye müdahale edebilecek ülkeler arasında yer

almaktadır.

Kamu borcunun G S Y H ' y e oranı %60 ' ın üzerinde olan ülkelerde, borç

lanma gittikçe zorlaşmakta, ülke riskinin artması da sermaye girişlerine cid

di darbe vurmaktadır. Latin Amerika ekonomilerinde daha önceleri yaşanan

bu durum, Doğu Avrupa ülkelerinde halihazırda yaşanmaktadır. Bu ülkeler

de, sermaye girişi GSYH'nin %10 'u seviyelerinde iken, 2009 yılında

GSYH'nin %1' i dolaylarında sermaye çıkışı yaşanmıştır. (FOXLEY,

2009 :18)

Son krizle birlikte, ülkelerin bu tür büyük iniş ve çıkışların olduğu dö

nemler için fonlar ayırmaları, tasarruflarda bulunmaları tavsiye edilebilir.

Tabi ki, ülke gelir gider dengesinin son derece bozuk olduğu, yoksulluğun

ve gelir dağılımı eşitsizliğinin nispeten yüksek olduğu orta gelirli ülkelerde,

sık sık seçim yaşayan hükümetlerin bu tarz tedbirler alması oldukça zor gö

rünmektedir.

3.7.2. Finansal Reform veya Düzenlemeler

Doğu Avrupa ülkelerinde hane halkı, şirketler ve kamu sektörü borçlan

malarına ilişkin yeterli düzenleme olmaması, bu ülkeleri borca batık hale

getirmiştir. Yasaklayıcı veya sınırlandırıcı herhangi bir düzenlemenin ol-

ısı, kriz öncesi süreçte olduğu gibi, ucuz fonların bol olarak bulunduğu

piyasalar da, ülkeleri borçlanmaya teşvik etmektedir. Bu süreçte AB ülkele

rinin de sorumluluğu bulunmaktadır. Örneğin, Avusturya bankaları, Avus-

'.îü-ya GSYH'sinin %70 ' i tutarında krediyi, herhangi bir risk analizi yapma-

b geri ödeme zorluklarını düşünmeden bu ülkelere vermiştir.

İF, 2009 yılında yayımladığı "WorId Economic Outlook" da, orta gelir

l e r i n finansal düzenlemelerinin asgari dört temel kriteri içermesi ge-

ini söylemektedir: (IMF WEO, 2009)

'Tüm fınansal kurumların (bankaların yanısıra, sigorta şirketleri, yatı

rım fonları ve konut kredileri ile bunların türevleri gibi fınansal ens

trümanları üreten ve kullanan tüm kurumlar) kapsayıcı gözetim altın

da tutulması (sistematik düzenleme),

- Uluslar arası arenada faaliyet gösteren finansal holdingler, uluslar

arası bankalar, bölgesel bankalar ve benzer diğer fınans kuruluşlarının

sadece merkezlerinin bulunduğu ülke çapında değil, konsolide olarak

uluslarası düzeyde de gözetimde tutulması (konsolide gözetim),

Sermaye yeterliliği ve karşılık tutarlarının ekonominin iyi olduğu dö-

laXnmLr i n l m a S 1 S U r e t İ y l e P r o b l e m l i kedilerin yönetiminin kolay-

trn ı r ve 2 rUk? k a l a n t a r a f l n d a n v a r l l k fiyatlarındaki değişime bağlı gözel e r e *,« ı ' n o r t a > ' a Çıkması durumunda olayın yönetilmesi ve düzenleme yapılması.

y g u l a m a l a r 1

Ç

n

l k n i a S m d a k i g e v $ e k v e s o n d e r e c e genişletici para politi-

ı.lnuısı gerekli görM . ^ n l e n e b ' l m e s i »Çİn bu gibi finansal düzenlemeler ya-

hiç d e kolay d e ^ ^ y ö n e t m ı l e r t a r a f ı n d a n uygulamaya konul-

8 5

3.7.3. İhracat Merkezl i B ü y ü m e

Özellikle Doğu Asya ülkeleri tarafından bir büyüme modeli olarak uygu

lanan ihracata dayalı büyümenin de, son krizde olduğu gibi, ekonomik şok

lara karşı dayanıklı olmadığı ve ülkelerin kırılganlıklarının bu gibi kriz sü

reçlerinde ortaya çıktığı görülmüştür. İhracat merkezli pek çok orta gelirli

ülkeler için, özellikle Doğu Asya ülkeleri için, iç piyasada masrafı karşılana

rak yapılan çok fazla ihracat, yani verilen yüksek cari fazlalar, ihracat yapı

lan ülkelerde ekonomik durgunluk yaşandığında krizden korunmak için ye

terli olmamakta, tam aksine bu ülkelerin de krizden ciddi boyutlarda etki

lenmelerine neden olmaktadır. Örneğin Nisan 2008'den Nisan 2009 'a ihra

cat tutarları, Güney Kore ve Malezya'da % 8 , Tayvan'da % 1 8 ve Singa

pur'da % 1 3 oranında azalmıştır. (FOXLEY, 2009:20)

Bu sorunun çözümü için, bu ülkelerdeki hane halkının daha az tasarruf,

daha fazla tüketime özendirilmesi önemlidir. Bunu yapmanın yöntemi, sade

ce hâlihazırdaki geliri artırmakla ilgili değildir. Halkın mevcut varlıklarına

ve geleceğe güven duyması, tasarrufunu tüketime dönüştürmesine katkı sağ

layabileceği gibi, gelecek gelirlerinden de tüketime yönelik harcama yapma

sına yol açacaktır. Fakat geleceğe güvenin tesis edilmesi, iş güvenliğinden,

sağlık ve sosyal güvenlik düzenlemelerine ve geleceğe yönelik beklentilere

kadar oldukça fazla bileşeni olan bir kavramdır. Dolayısıyla, Doğu Asya

ülkelerinde bu alanlarda hükümetlerin yapacağı düzenleme ve harcamalar, iç

tüketimi de ekonomik büyümenin bir bileşeni olarak devreye sokabilir. Buna

ek olarak, iç piyasanın liberalleştirilmesi de önemli bir adım olarak görülebi

lir.

İhracat merkezli büyümedeki bir diğer sorun da, ülkelerin ihracatlarında

ürün açısından oldukça kısıtlı sayıda ürüne yönelmeleri (Latin Amerika için

emtia ihracatı, Doğu Asya için elektronik ürünler ve diğer dayanıklı tüketim

malları gibi) veya ihracat varış noktasının son derece sınırlı tutulması (Mek

sika için A B D ve Doğu Avrupa ülkeleri için AB üyeleri) olarak gösterilebi

lir. Bu sorunun çözümü için de, ihracatın hem ürün hem de varış yeri anla

mında çeşitlendirilmesi önemlidir.

Orta gelirli ülkeler açısından ihracatta bir diğer önemli husus da, bilgi

temelli ekonomik yapıya geçilmesi ve bu suretle ihraç ürünlerinin katma

değerinin artırılmasıdır. Orta gelirli ülkeler temel itibariyle, düşük gelirli

ülkelerle gelişmiş ülkeler arasında sıkışmış bir görüntü sergilemektedirler.

Üretim, özellikle işgücü yoğun sektörler için, düşük gelirli ülkelere yönelir

ken, bilgi temelli ekonomik uygulamalar da (teknoloji ve bilgi) gelişmiş

ülkelerde uygulama alanı bulmaktadır. Dolayısıyla, ekonomik altyapısını

düzeltip değiştirerek üretim bazlı modelden, bilgi temelli ekonomiye geçen

orta elirli ülkeler, gelişmiş ekonomiler arasına katılacaklardır. Bu durum

da, ihracatta katma'değeri yüksek alanlara yönelmeyi sağlayacaktır.

Bunun başarılmasında şüphesiz işgücünün eğitilmesi, nitelikli işgücünün

artırılması önemli rol oynayacaktır.

Son ekonomik ve finansal krizin önceden tahmin edilememesi ve piyasa

"zmasının aksaması nedeniyle oluşması, ekonomik anlamda yeni söy-

ortaya çıkarabilir. Herşeyden önce, artık liberal "piyasa düzeltir"

ı önemli ölçüde darbe yemiştir. Son kriz göstermiştir ki, piyasanın

i çalışması için daha az değil, daha çok düzenleme yapılması gerek-

vneku-dir. Durgunluk sonucunda üretimin azalmasına paralel olarak, ağırlıklı

kalifiye olmayan işgücünün işini kaybettiği dikkate alındığında, nite

ye işçi kavramı yeniden ön plana çıkmıştır. İşsizliğin çok hızlı artma-

zamanda, işgücü piyasasının esnekliğini de gündeme getirmiştir,

ı ders çıkarıp geleceğe yönelik gerekli reform veya düzenlemelerin

öi da önemli bir diğer husustur.

inansal Krizin Ç i n ' e Etkileri ( Z H A N G , 2009)

.!. Gesel Açıklama

>al finansal kriz şüphesiz Çin'i de ihracatını, yabancı para rezervleri-

apısal uyumunu kötüIeştirerek etkilemiştir. Çin hükümeti de krizin

ai azaltmak için etkili önlemler almıştır. Ancak, bu önlemlerin kısa

ekonomik büyümeyi olumlu etkileyeceğine yönelik kanı kesin iken,

K t e d e v e yeni riskler karşısında bu politikaların yeterli olup olmadığı

saktadır. Politika önerileri temelde iç tüketim potansiyelini de dikka-

k, hane halkı tüketim harcamalarının nasıl artırılacağı, krizin işsizlik

eki etkilerinin nasıl azaltılacağı ve Çin'in yabancı para portföyünün

şrtlendırıleceği üzerine kurulmaktadır.

^ ^ d e 2007 yazında patlak veren ve "subprime" krizi olarak da adlan-

T ı n a n s a l kriz Ekim 2008 'de Lehman Brothers'ın iflasıyla global kriz

r e k o n 0

V e - k e V a n i m d a k İ ' İ k İ d İ î e s l k l Ş ' k l l 6 1 v e k r e d i s o r u n l a r ı dünya ne krediT y a v a S l a m a y a , ve hatta gerilemeye neden olmuştur.

amayacakT' g e ç i T l i ş i V1 o l m a v a n v e aslında mevcut şartlarda

da ABD'de ? l l e r e m o r t g a § e k r e d ' s i verilmesini ifade etmektedir. Bu

^ b u k r e d e | 1 Ş l ' 0 İ m a y a n k i ş i l e r e d a i l i k o n u t k r e d i s i verildiği v e doğal

birlikle Euro böl ' ^ g e r i d ö l l u V e r i m n olmadığı bilinmektedir. A B D ile

"ğun i ç i n | e S I V S J a P ° n > a d a 2008 'de, 2009 'a d a sarkan ekonomik

- Ç,Jt>Şİanyialrmi?tir' G e l ' ^ m e k t e o l a n ekonomiler ise büyük çaplı

ir. ' ^ 1 C e hızlanan ekonomik küçülmelerle karşı karşıya

8 7

Şüphesiz en büyük gelişmekte olan ülke ve ihracat eksenli ekonomi ko

numundaki Çin'in bütün dünyayı kasıp kavuran bu ekonomik krizden etki

lenmemesi mümkün değildi. Öncelikli olarak, dış piyasalardaki talebin

azalması, ekonomik kalkınmasını üretim ve ihracat üzerine kuran Çin'i ciddi

anlamda etkilemiştir. İkinci olarak, 2008' in sonunda Çin Merkez Banka

s ı n ı n (Orijinal adı the People's Bank of China) ağırlığı A B D dolan, özellik

le A B D Hazine kâğıtlarından oluşan 1,95 trilyon dolar düzeyinde yabancı

para rezervi vardı. Tabi ki, A B D Hazine kağıtlarında meydana gelebilecek

bir değer azalması, devalüasyon olasılığı doğrudan Çin Merkez Bankası

rezervlerinin satın alma gücünün azalması anlamına gelmekteydi. Üçüncü

olarak, ekonomik durgunluğu önlemek için, Çin hükümeti sürdürülebilir

ekonomik büyüme için gerekli olan ve daha önce uygulamaya koyduğu gay

rimenkul sektörüne yönelik fiyat balonlarım önlemeye yönelik çalışmalar ve

RMB'nin esnekliğini artırma mekanizması gibi yapısal önlemleri erteleyebi

lir veya tümüyle iptal edebilirdi.

Çin hükümeti krizin etkilerini azaltmak için zamanında ve ciddi önlemler

almıştır. 2008' in üçüncü çeyreğinden sonra, Çin'li yetkililer aktif maliye

politikaları ve genişletici para politikası kombinasyonunu uygulamaya koy

muştur. RMB'nin dolar karşısında değer kazanması 2008 ' in ikinci çeyreğin

den sonra durmuştur. Çin'in şüphesiz ihracat eksenli ekonomik kalkınma

modelini yumuşatması ve iç talebi canlandırıcı ve ekonomik büyümeyi yön

lendirici pozisyona sokması önemli görünmektedir.

4 . 2 . Çin ' in İhracat ına Etkisi

Çin'in ekonomik büyümesi temel itibariyle net ihracatının artmasına bağ

lı görünmektedir. 2 0 0 8 ' d e ihracatın GSYH'ye oranı % 3 2 ' y e ulaşmış ve ih

racat - ithalat toplamının oranı ise % 5 9 olarak gerçekleşmiştir. Net ihracatın

(mal ve hizmetler) Çin'in büyümesine katkısı 2 0 0 7 ' d e %20'nin üzerinde

gerçekleşmiştir. Dahası, ihracat içindeki payı en fazla olan işgücü yoğun

sektörlerde daha ziyade kırsal kesimden gelmiş niteliksiz işçiler çalışmakta

dır.

Çin'in ihracatının çok büyük bir bölümünü yaptığı A B D , Euro bölgesi ve

Japonya da ekonomik durgunluğu derinden yaşayan ekonomiler konumun

dadır. Diğer ihracat yaptığı Hong Kong, Tayvan, Güney Kore ve A S E A N

ülkeleri de dramatik ekonomik düşüşler yaşamıştır. Sonuç olarak, 2008' in

dördüncü çeyreğinden sonra Çin'in ihracatı ciddi şekilde düşüş göstermiştir.

Fakat, global enerji ve emtia fiyatlarındaki düşüşle birlikte, Çin'in iç tale

bindeki daralma neticesinde, ithalat ihracattan çok daha hızlı gerilemiş ve bu

da dış ticaret fazlasını artırmıştır.

8 8

Bu küresel kriz neticesinde, Ç i n ' i n sahil kesimindeki ihracat eksenli pek

çok firma iflas ederken, 20 milyon civarında niteliksiz işçi de işini kaybet

miştir. Bunun yanısıra, ihracattaki azalmayla birlikte gayrimenkul sektörün

deki geri leme sonucunda, Ç i n ' i n büyümesi 2007 'deki % I 3 seviyelerinden

2 0 0 8 ' d e % 9 . 5 , 2 0 0 9 ' d a da %8.5 seviyelerine gerilemiştir.

Şüphesiz Çin Hükümetinin ihracat eksenli üretim sektörlerindeki büyüme

stratejisinin temel inde, bu sektörlerin çok fazla istihdam alanı yara tma yete

neği yatmaktadır. Fakat, son krizle birlikte bu sektörlerde de yoğun iş kayıp

larının yaşanması, Ç i n ' i n işsizlik rakamını da oldukça yukarılara çekmiştir.

Bütün bu olumsuzlukları gidermek amacıyla, Çin ihracata yönel ik vergi

iadelerini devam ettirirken, R M B ' n i n dolar karşısında değer lenmemesi için

döviz piyasasına müdahale etmekte ve çevresel ve enerji tüket imine yönel ik

kriterlerini azaltmaktadır. Fakat tabidir ki, yurt dışı talebin kontrol edi lemez

şekilde değişken oluşu, Çin ' in önündeki en Önemli sorun olarak görünmektedir.

4 .3 . Çin ' in Yabancı Para Rezervlerine Etkisi

2008 ' in sonunda Çin ' in yabancı para rezervleri 1,95 tri lyon dolara ulaş

mıştı. Bu rezervlerin para cinsleri itibariyle oranları belli o lmamakla birlikte,

IMF nin C O f E R istatistiklerine göre, 2008 ' in üçüncü çeyreği itibariyle ge

lişmekte olan ülkelerin rezervleri ağırlıklı olarak dolar ve eurodan (%61

o ar, /o28 euro) oluşmaktadır. Çin ' in rezervlerinin de bu ortalamayla doğru

8 9

orantılı olduğu tahmin edilmektedir. A B D Hazinesi'nin yayınladığı verilere

göre ise, Haziran 2008 sonu itibariyle Çin 1.2 trilyon doların üzerinde bir

rezervini Amerikan borçlanma senetlerinde tutmaktadır. Dolayısıyla, Çin'in

yabancı para rezervleri ağırlıklı olarak A B D dolarından, özellikle A B D

borçlanma senetlerinden oluşmaktadır.

Krizin devamında A B D Hükümeti oldukça genişletici para ve maliye po

litikaları uygulamaya koymuştur. Paulson'un 700 milyar dolarlık TARP

programı, Obama'nm 789 milyar dolarlık yardım paketi ve Geithner'in 2

trilyon dolarlık finansal istikrar planı, 2009'da bütçe açığının GSYH'nin

%12'sini de aşarak 1,75 trilyon dolar seviyelerine çıkmasına neden olmuş

tur. 2010 mali planı da benzer şekilde oldukça yüksek bütçe açığı öngörmek

tedir. A B D Merkez Bankası da faizleri %5.25'ten %0-0.25 seviyelerine in

dirmiş ve ekonomiye değişik yollarla para ve kredi pompalamaya başlamış

tır. Lehman Brothers'm iflas ettiği Ekim 2008 ortasından 2008 sonuna kadar

A B D Merkez Bankası'nın bilanço büyüklüğü 950 milyar dolardan 2.27 tril

yon dolara ulaşmıştır.

Bu kurtarma paketini finanse etmek için iki yol takip edilebilirdi. Birinci

si, 2009'da asgari 2 trilyon dolarlık olmak üzere daha fazla borçlanma kağı

dı ihraç etmek. Bu alternatifte, borçlanma senetlerine talep yeterli olmazsa,

hazine kağıtlarının değeri düşecek ve elinde en çok A B D Hazine kağıdı bu

lunduran Çin de bu süreçte ciddi zarar edecekti. İkinci alternatif ise, A B D

Merkez Bankasının para basması idi, ki bu da kaçınılmaz olarak enflasyona

ve doların diğer temel para birimleri karşısında değer kaybetmesine neden

olacaktı. Yani, her iki alternatifte de Çin'in elindeki dolar cinsinden portfö

yün satın alma gücü ciddi şekilde düşecekti.

4 . 4 . Çin ' in Yapısal Programlar ına Etkisi

Yapısal uyum politikaları sürdürülebilir büyüme için gerekli olsa da, fi

nansal krizin iç piyasadaki etkilerini hafifletmek ve kısa vadede ekonomik

büyümeyi tetiklemek için Çin Hükümeti bazı yapısal uyum politikalarını

erteleyebilir, hatta iptal edebilirdi.

Gayrimenkul sektöründeki yatırımlara ilişkin uygulanan politikalar, ikin

ci ev alımında faiz oranlarının düşürülmesi gibi politikalardan ödün verilebi

lirdi. Aynı zamanda, Çin'in dış ticaret fazlasının en önemli nedeni olarak

görülen RMB'nin değerlenmesinin önlenmesi amacıyla Çin Hükümeti

2005' te döviz kuru politikası uygulamaya başlamıştır. Bu politika ile,

RMB'nin değeri dolar cinsinden değil, yabancı paralardan oluşan bir sepete

göre belirlenmekteydi. Bununla birlikte RMB dolara karşı ciddi anlamda

değer kazanmıştır. Krizin en önemli sonuçlarından birisi de Çin'in ihracatını

önemli ölçüde azaltması olmuştur. Buna karşın Çin de, uluslararası rekabet

9 0

gücünün korunması amacıyla RMB'nin daha fazla değer kazanmasını önle

mek amacıyla döviz piyasasına müdahalesini artırmıştır. Dış talebin azaldığı

ve ticaret duvarlarının arttığı böyle bir ortamda, RMB'nin değerlenmesine

izin verilmemesi veya değersizleştirilmesi Çin'in ihracatını artıracak olmak

la birlikte, şüphesiz dış ticaret dengesini kendi lehine daha da fazla bozacak

tır.

4.5. Çin ' in Krize Karşı Uyguladığı Polit ikalar

Lehman Brothers'ın iflasından sonra, Çin Hükümeti politik önceliğini

enflasyondan, ekonomik büyümeye çekmiştir. Makro bazda uyguladığı poli

tikalar, aktif maliye politikası, genişletici para politikası ve sabit döviz kum

politikasını içermekteydi. Maliye politikası olarak, dünya çapında en büyük

kurtarma paketlerinden biri olan 4 trilyon RMB (588 milyar dolar) tutarında

yatırım paketi uygulamaya konmuştur. Para politikasında da, mevduat ve

kredi faiz oranlarını sırasıyla %4.14 ve %7.47 'den %2.25 ve % 5 . 3 1 ' e indir

miştir. Zorunlu karşılık oranı da %17,5'ten %13 ,5 'e indirilmiştir. Merkez

Bankası tarafından ticari bankalara uygulanan kredi kotası da 2008 ' in son

çeyreğinde kaldırılmıştır. Bu politikalarla iç talepte canlılık yaratılmış ve

Ocak 2009 'da banka kredileri 1.62 trilyon RMB tutarında, bir önceki yıla

göre üçte bir oranında artmıştır. Aynı zamanda. Merkez Bankası döviz kuru-

*na aktif müdahale politikası uygulamıştır.

4 trilyon dolar RMB tutarındaki yatırım paketinin % 8 0 ' i altyapı ve mül

kiyet yatırımlarına tahsis edilmiş ve 2009'un ikinci yarısı ile 2010 'da ciddi

sonuçları alınmaya başlanmıştır. Aynı zamanda, 2008' in son çeyreğinden

2009'un son çeyreğine banka kredilerindeki olağanüstü artışlar da bu yatı

rımları kolaylaştırmıştır. Bu genişletici makro ekonomi politikaları sayesin

de Çin ekonomisi, 2009'da da %8.5 dolaylarında büyümüştür.

Bununla birlikte, söz konusu politikalar sürdürülebilir büyümeyi garanti

etmeyeceği gibi, bazı riskleri de ortaya çıkarabilir. Birincisi, Çin ekonomik

kalkınma modelini ihracat eksenli olmaktan çıkarmalı ve dünyanın hemen

hemen dörtte bir nüfusunu barındırdığından hareketle iç talebe daha fazla

önem vermelidir. Yani, iç tüketimi artırmalıdır. Fakat, hanehalkı gelirini

artırmak ve sosyal refahı sağlamak için mali imkanlar oldukça sınırlı. İkinci

olarak, altyapı ve mülkiyete ilişkin yatırımlara fazla kaynak ayrılması da

bazı riskler doğurabilir. Altyapı açısından, otoban ve hidroelektrik gibi bazı

alanlarda yatırım fazlalığı ve aşırı kapasite varken; mülkiyete, özellikle ko

nut sektörüne ilişkin de sahil kesiminde fiyat balonları oluşmuş durumdadır.

Üçüncü olarak, aşırı derecede kredi artışları ticari bankaların bilançoların-d a ^ . " . s k İ 1 ^«di lerin artmasına ve bankaların mali zorluğu düşmelerine yol

aça ı ir. Dördüncüsü, dolar cinsinden yatırımlar orta ve uzun vadede ciddî

anlamda riskli olmasına karşın, Çin Merkez Bankası yabancı para portföyü-

9f1

nü çeşitlendirememiştir. Bu da Bankanın rezervlerinin satın alma gücünde

ciddi düşüşlere neden olabilecektir.

4.6. Sonuç

Mevcut finansal kriz Çin için ciddi sorunlara neden olsa da, bu avantaj

olarak da değerlendirilebilir. Çin, yapısal reformlarını hayata geçirebileceği

gibi, yatırımlarını denizaşırı ülkelere de genişletebilir. Zira, dünya üzerinde

ciddi rezervlere sahip olup alım yapabilecek güce sahip ülke fazla olmadığı

gibi, krizin etkisiyle özellikle gelişmiş ülkelerdeki yatırım fiyatları olağanüs

tü ölçüde düşmüştür. Dolayısıyla, Çin Hükümeti kısa vadeli büyüme planla

rına, uzun vadeli büyüme stratejileri de eklemelidir.

Kısa vadeli ekonomik büyüme ve yapısal reformların hızlandırılması

için, Çin ülke içi hane halkı tüketimini artırmalıdır. Bunun da öncelikli yön

temi, hane halkı gelirinin artırılmasıdır. Bakıldığında, 1995'lerden bu yana

milli gelir içindeki hane halkı gelirinin oranı azalırken, hükümetin ve şirket

lerin gelirlerinin payı artmaktadır. Bu noktada, gelir üzerinden alınan vergi

lerde indirime gidilebileceği gibi, dolaylı vergilerde indirim yapılmak sure

tiyle de tüketim özendirilebilir. Aynı zamanda devlet teşekküllerinin gelirle

rinden paydaşlara, ortaklara ve hükümete pay verilmesi sağlanmak suretiyle,

bu gelirlerden de tüketime gidecek tutar artırılabilir. Ayrıca, tüketime engel

olarak görülen geleceğe yönelik belirsizliklerin azaltılması, beklentilerin

iyileştirilmesi suretiyle tüketimin arıtırılması için de Çin Hükümeti eğitim,

sağlık ve sosyal güvenlik gibi alanlara daha fazla yatırım yapmalıdır.

İhracat eksenli büyüme stratejisi bu finansal krizle çok ciddi darbe yedi

ğinden, Çin işsizlikle mücadelede hizmet sektörüne daha fazla önem verme

lidir. Bu kapsamda, hizmet sektöründeki kamu şirketleri özelleştirilebilir ve

bu sektöre ilişkin yatırımları artırmak için gerekli tedbirler alınabilir. Döv iz

kurunun daha esnek yönetilmesi de, kaynakların dağılımında dahili ekono

minin daha ciddi pay almasına neden olabilir.

Bunlara ek olarak, Çin hükümeti ivedi olarak yabancı para rezervlerini

çeşitlendirmelidir. Buna bağlı olarak, A B D Hazine borçlanma senetlerinin

alımını durdurmalı, enerji ve doğal kaynaklar gibi daha çeşitli alanlara yatı

rım yaparak riski yaymalı ve RMB'nin uluslararası alanda konvertibl para

olması için çalışmalıdır.

5. E k o n o m i k Kriz ve Hindistan

5 . 1 . Genel Aç ık lama

Krizin ülkeler ve coğrafi bölgeler itibariyle farklı etkileri görülmekle bir

likte, halen kesin sonuçlarını ortaya koymak zor görünmektedir. Finansal

kriz, gelişmiş ülkeler üzerinde çok ciddi sonuçlar ortaya çıkarırken, Çin ve

92

Hindistan gibi yeni vc önemli oyuncuları da daha güçlü şekilde ortaya çı

karmaktadır. Bununla birlikte, krizin iyi yönetilememesi vc etkilerinin uzun

vadeye yayılması durumunda bu fırsat kaçabileceği gibi, ekonomik anlamda

daha negatif sonuçlarla da karşılaşılabilir.

1929'daıı beri dünya üzerinde yüzlerce kriz oldu. Dünya Bankasfnın

2001*dc yaptığı bir çalışmaya göre, 1970'lerin sonundan 2 0 0 1 ' e kadar 112

bankacılık krizi gerçekleşmiştir. Mevcut finansal kriz de dâhil olmak üzere,

bunların çoğunun ortak bazı özellikleri var: Bu krizler, düzenleme açısından

ciddi reformlar içermekle birlikte, çok fazla yabancı para akışına sebep olan

ve sonunda yatırımcıların beklentilerinde değişmelere ve fınansal sektörde

karışıklığa neden olan fınansal sektör reformları sürecinde başlamışlar. Son

kriz de aslında bu özelliği taşımaktadır. Fakat bu son krizi daha ağır ve etkili

yapan neden, globalleşmenin olağanüstü derecede arttığı bir dünyada mey

dana gelmesi ve tüm dünyaya hızla yayılmasıdır. Hindistan da, giderek glo

bal ekonomiyle entegrasyonunu güçlendiren bir ülke olarak, krizden etki

lenmiştir.

5 . 2 . Kriz ve Hindistan

Krizin Hindistana etkileri üç farklı açıdan değerlendirilebilir:

• Finansal sektöre doğrudan etkileri;

• Ekonomik aktiviteiere dolaylı etkileri ve

• Uzun vadede oluşabilecek potansiyel jeopolitik etkileri.

Finansal istikrarı sağlamak amacıyla, Hindistan bankalar ve diğer finan

sal kurumları likidite ve sermaye yeterliliği açısından sıkı kurallara tabi tut

muştur. Bu kapsamda Hindistan Merkez Bankası, bilanço İçi ve dışı unsurla

rın takibi amacıyla varlık-yükümlülük yönetimine ilişkin kurallar yayımla

mıştır. Artı olarak Basel II ölçütlerini de, fınansal piyasalardaki operasyon

ları sürekli takip etmek için kural olarak yayımlamıştır. Banka dışı fınansal

kuruluşlar açısından ise, sıkı düzenlemelere gitmiştir. (MOHAN, 2009)

Dolayısıyla birinci etki açısından, Hindistan bankaları kötü geçmişe sa

hip kişilere kredi vermeye bağlı sorunlu kredi problemi yaşamamışlardır Bu

durumla karşılaşan geniş özel sektör bankalarından birisi de, İCICI, güçlü

bilanço verileri ve hükümetin zamanında attığı adımlarla krizden kısmen

etkilenmiştir. Tüm dünyada bankaların devasa zararlar beyan ettiği 2008' in

uçuncü çeyreğinde, Hindistan bankaları karlarındaki etkileyici artışları be

yan etmişlerdi. (VASHISHT/ PATHAK, 2009)

t a h n ü ^ . ^ " Z ı n Hindistan ekonomisine dolaylı etkilerinin fazla olduğunu 1,1 e t m ° k zor değil. Lehman Brothers'ın iflasından sonra küresel serma-

9 3

ye piyasalarında meydana gelen likidite sıkışıklığı, darlığı Hindistan ekono

misi üzerinde oldukça ciddi etkiler doğurmuştur. Şöyleki, bu durum bir yan

dan kurumsal yabancı yatırımlarda devasa para çıkışlarına neden olurken,

diğer yandan Hindistan bankaları yoğun olarak iç kredi taleplerine yönelme

ye başlamışlardır.

Diğer taraftan, gel işmiş ülkelerdeki durgunlukla beraber, Hindistan'ın ih

racat yaptığı temel ülkelerde talebin aşın derecede düşmesi de ekonomiyi

çok etkilemiştir. Mal ihracatı Ekim 2008'den Mayıs 2 0 0 9 ' a kadar %17'n in

üzerinde azalırken, Mayıs 2009'da da Mayıs 2 0 0 8 ' e göre % 2 9 , 2 düşmüştür.

Benzer şekilde, hizmet ihracatındaki artış 2009'un ilk çeyreğinde 2008' in ilk

çeyreğine göre % 5 . 9 oranında artarken, bir önceki yılki artış oranı olan

%34'ün oldukça gerisinde kalmıştır. Turizm, seyahat, sigorta ve bankacılık

sektörleri daralırken, Hindistan'ın en önemli ihracat kalemlerinden olan

yazılım ihracatına ilişkin artış oranı %21'den fazla azalmıştır. 2008 ve

2009*un son çeyrekleri kıyaslandığında da, hizmet ihracatı yine %6,6 azal

ma göstermiştir. (VASHISHT/ PATHAK, 2009)

Hindistan ekonomisi 20Û8'in ikinci çeyreğinden 2009 'un ikinci çeyreği

ne kadar %5,8 büyüyerek, bir önceki %9 oranının oldukça altında kalmıştır.

Şüphesiz bu veriler küresel krizin ekonomi üzerindeki etkilerinin net olarak

görülmesini sağlamıştır. Sektörel bazda, sosyal ve personel hizmetlerde

%17,5 ve gayrimenkul ve iş hizmetlerinde de %8,9'luk büyüme, ticaret, otel,

seyahat ve telekomünikasyon hizmetlerindeki keskin düşüşe rağmen sağlıklı

büyümenin devamını sağlamıştır. İkincil sektör olarak, genel ve üretim sek

törünün performansı oldukça kötü gerçekleşmiştir. İç ve dış talepte meydana

gelen azalma ile birlikte, üretim sektörü %0,3 küçülürken, inşaat da

%8.3'ten % 5 . 5 ' e gerileyek, ciddi oranda yavaşlamıştır. (VASHISHT/

PATHAK, 2009)

Krizin Hindistan ekonomisi üzerindeki jeopolitik etkileri açısından kesin

birşeyler söylemek zor. Küresel kriz, aynı zamanda uluslararası sistemin

güvensiz olduğuna ilişkin inancın artmasına neden olmuştur. Uluslararası

finans hareketlerindeki güçlü gel-gitler, giriş çıkışlar, gelişmekte olan ülke

ler için en ciddi sorunlardan biri olarak görülmektedir. Gelişmekte olan top

lumların uluslararası para hareketlerinden daha düşük pay almaları, şüphesiz

ülke hükümetlerinin sağlık, eğitim, ekonomik kalkınma ve diğer alanlar ara

sındaki kaynak dağılımını gözden geçirmelerine neden olacaktır. Bu tür

problemler şüphesiz ülkenin geriye gitmesine, görünümünün değişmesine ve

yolsuzlukların ve kötü yönetimin artmasına yol açabilecektir.

Küresel kriz, herşeyden önce Hindistan'a sermaye akışım etkilemektedir.

2008-2009 döneminde Hindistan'ın çektiği doğrudan yabancı sermaye tuta

rında artış olurken, toplam yabancı sermayede, bir önceki yılın aksine ciddi

94

çıkışlar yaşanmıştır . Ayrıca, aynı dönemde, dış ticari borçlanmalar ve kısa

vadeli ticari krediler önemli ölçüde azalmıştır,

A B D ve Avrupa 'n ın aksine. Hindistan kötü krediler, toksik finansal türev

ürünler, sermaye kaybına yol açan banka kayıpları, kredi problemleri ve

bankalar arasında güvensizlik gibi problemlerle karşı laşmamıştır. Hindis

tan ' ın problemi, sermaye girişlerindeki azalma nedeniyle ö d e m e l e r dengesi

üzerinde oluşan baskı, borsanın zayıflaması gibi dış kaynaklıydı. Bunlar

tabiki Hindis tan ' ı özellikle dış fiyatlarda (petrol, emtia ve gıda fiyatları gibi)

meydana gelen artışlar ve mali desteklerin artması nedeniyle mali baskı altı

na sokmuş ve bu da daha fazla borçlanma, piyasayı canlandırmak için ciddi

paketler hazır lama gereğini ortaya çıkarmıştır.

Krizin özellikle sermaye hesapları ve finans sektörüne olan etkilerini

azaltmak için, Hindistan; açık ekonomiye yönelik daha ölçülü ve dereceli bir

yaklaşım göstermeyi benimsemiştir. Bu yaklaşım kapsamında, aşamalı ola

rak sermaye çıkışlarının liberalleştirilmesi, sermaye girişlerini teşvikle bir

likte ele al ınmaktadır.

5.3. Çıkarı lacak Dersler ve Geleceğe Yönel ik Pol it ikalar

Son yıl larda, Hindis tan ' ın G S Y H rakamlarında artarak devam eden bü

yüme ile tasarruf - yatırım arasındaki fark kademeli olarak daralmış ve %-

1.5'ten %-0.3 'e gelmiştir. Bunun sonucu olarak da, Hindistan iç tasarruf ve

yatırımda ciddi yükselişlere şahit olmaktadır. Bu da, iç tasarruflarla yatırım

larını finanse e tme imkanı tanımaktadır. Halihazırda da, Hindis tan ' ın iç

tasarruf miktarı ar tmaya devam etmektedir. ( M O H A N , 2009)

Orta vadede kilit politika, enflasyon beklenti lerinde uluslararası seviyele

re doğru bir azalma ve uzun süreli faiz oranını devam ettirmektir. Aynı şe

kilde, orta vadede, para yönetiminin hızlı büyüyen ve açık ekonomi niteliği

gelişen piyasadaki ihtiyaçlara uyarlanmaya, finansal derinliğin ve parasal-

laşmanın gel işmesine ihtiyaç vardır. Bu kapsama, finansal istikrar ve fiyat

istikrarı bozulmadan toplam para hacminin genişlemesi dahil edilebilir.

Bu doğrultuda, Merkez Bankası 'n ın orta vadeli konular açıs ından uygun

değer lendirmeler yapması ve aşağıdaki sorulara cevap araması gerekmekte

dir: ( M O H A N , 2009)

• Uygun döviz kuru seviyesinin değerlendiri lmesi için cari denge iyi bir

ölçü olarak dikkate alınabilir mi?

• Sermaye hesapları döviz kurunu ne kadar etkilemekledir?

• Geniş cari açığın reel ekonomi üzerine etkileri nelerdir?

^ 9 5

Orta vadede, geniş ve oynak sermaye akımlarına karşı veri lecek en uygun

karşılık: sağlam m a k r o ekonomik politikalar, basiretli borç yönet imi, döviz

kuru esnekliği, etkili sermaye hesabı yönetimi, kendi kendine sigorta olarak

uygun seviyelere kadar rezervleri güçlendirmek ve esnek iç finansal piyasa

ların gelişiminin kombinasyonu olacaktır. Bu kombinasyon daima ülkeye

Özgüdür, yani her ülkeye uyan bir ölçü yoktur. Borç akımındaki l iberal leşme

arbitraj akışlarına neden oldukça, borçlanmada uygun sabit bir tavan belir

lenmesi gerekli olacaktır.

5.4. Sonuç

Hindis tan ' ın temelleri ve finansal sektörü halen güçlü ve sağlam yapısını

korumaktadır. Para politikası esnek ve yeterli ens t rümana sahip görünmek

tedir. Hindis tan ' ın şirketleri çok fazla yükümlülükle boğulmamış ve yeniden

yapı lanmada ikinci raundu, verimlilikten kaynaklanan kazanımlar la tecrübe

etmektedirler.

Hindis tan 'a gelen doğrudan yabancı sermaye yatır ımları çok yoğun ol

masa da, devamlıl ığını korumaktadır . Tarım sektöründeki verimlil ik artmak

tadır. T ü m bunlar arasındaki en cesaret verici şey ise H i n d i s t a n ' ı n e k o n o m i k

büyümesinin neredeyse tamamının iç piyasa tarafından finanse edilmesidir.

Sonuç olarak, Hindistan ekonomisi hızlı bir şekilde krizin etkilerini gidere

cek ve kısa süre içerisinde yine %9 ve üzerinde büyüme oranlarını yakalaya

cak altyapıya sahiptir. ( M O H A N , 2009)

6. Krize Karşı Uygu lanan Polit ikalar

Son finansal kriz, daha ziyade dünya üzerindeki üretim miktarından,

özelde A B D ' d e k i konut miktarından fazla talep yaratı lması ve likidite bollu

ğu suretiyle arz-talep dengesinin talep yönünde bozulması net icesinde ortaya

çıkan bir kriz olarak değerlendirilebilir. Bunun neticesinde, krizin reel etki

leri olacağı gibi. güven duygusunun erimesi nedeniyle psikolojik etkileri de

olacaktır. Bu doğrultuda, a lman tedbirler, küresel f inansal sisteminin tümüy

le çökebileceği düşüncesiyle iflasa giden finansal kuruluşları kurtarma pro

jeleri ve akabinde talebi artırma ve krizin negati f sonuçlarını ortadan kal

dırmaya yönelik tedbirler olarak sıralanabilir.

Krize karşı a lman tedbirleri de aslında iki ayrı boyutta ele a lmak gerekli

dir. Birincisi, krizin gerçekleşmesi esnasında krizi hafifletmeye veya ortadan

kaldırmaya yönelik tedbirler, ağırlıklı olarak para politikası uygulanmak

suretiyle alınmıştır. Türkiye gibi krizi ithal eden bazı ülkeler de, talebi ar

tırmak için vergi politikası da uygulanmıştır. Krizin neticesinde bütün dün

yada ortaya çıkan özellikle işsizlik gibi negatif sonuçlarını ortadan kaldır

maya yönelik tedbirler de ağırlıklı olarak maliye politikası, özellikle kamu

yatırım ve harcamalarının artırılması yolu ile alınmıştır.

96

Kriz öncelikli olarak A B D ' d e doğmuş ve aynı enstrümanları uygulayan

diğer gelişmiş ülkelere de "benzer ü lke" psikolojisiyle sıçramıştır. A B D ' d e

krize ilişkin olayların gerçekleşmesini müteakip, öncelikli olarak Merkez

Bankası F E D etkin para politikaları uygulayarak piyasayı ciddi anlamda

fonlamış veya borçları garanti altına almıştır. Bu süreçte fonlanan Fınansal

kuruluşlar olduğu gibi, A I G gibi tümüyle devletin kontrolüne geçen şirketler

de olmuştur. Bu politikaların yanısıra, en önemlisi Ekonomiyi Canlandı rma

Yasası olan ve pek çok politika tedbirini içeren değişik politikalar da uygu

lamaya konulmuştur .

Diğer gel işmiş ülkelerde de benzer politikalar uygulama alanı bulmuş,

hükümetler banka borçlarını garanti altına almaktan, mevduat güvence sını

rım yüksel tmeye ve doğrudan finansman teminine kadar pek çok polit ika

uygulamışlardır. Bu kapsamda; Almanya, Fransa, İngiltere, Japonya gibi

diğer gel işmiş ülkelerin uyguladığı politikaları dört ana başlık a l t ında irde

lemek mümkündür . Birincisi, banka borçlarına garanti veri lmesidir ki, piya

saya güven aş ı lamak amacıyla öncelikle başvurulan bir yöntem olarak öne

çıkmıştır. İkinci olarak, artık kurtarma imkanı sadece likidite takviyesine ve

finansman sağ lanmasına bağlı şirketlere doğrudan finansman teminidir ki,

özellikle AB ülkelerinde yoğun uygulama alanı bulmuştur. Ü ç ü n c ü y ö n t e m

de, yenilikçi para politikası olarak sınıflandırılan, asıl olarak M e r k e z Banka

larının öze ! sektörün elindeki borç kağıtlarını satın almasını içeren politika

lardır. Bunların haricinde, kamu harcamalarının yatırım yoluyla artırı lması,

borsalarda işlemlerin durdurulması gibi önlemler de alınmıştır ki, bu önlem

leri de diğer müdahale ler olarak sınıflandırmak mümkündür .

Tüm bu süreç sonucunda, gelişmiş ülkelerin piyasaya 2 trilyon dolar do

laylarında para enjekte ettiğini, pek çok büyük finans kuruluşunun kriz so

nucunda devletleştiri ldiğini görmekteyiz. Bundan sonraki süreçte belki de en

büyük sorun, paraya boğulan ekonomiler in enflasyona karşı direnimlerinin

kırılması, yani talep yönünün dengesiz şekilde arzı aşması olarak değerlen

dirilebilir.

9 7

S O N U Ç

Gelişmekte olan ekonomiler in rol model olarak aldığı ve seviyelerine

yükselmek için çaba sarfettiği gelişmiş ülkeler, A B D başta o lmak üzere,

1930'dan sonraki en büyük krize sebep olmuşlardır. Krizin muhtemel sebep

leri, bu ülkelerdeki kötü krediler, yanlış dağıt ım modelleri , sürdürülemez

finansal altyapı ve fınansal türevlerin kullanımı, yanlış kredi derecelendir

mesi ve geniş global dengesizlikler olarak sıralanabilir. Fakat krizin temel

sebebi 2 0 0 2 - 2 0 0 4 arasında A B D ve diğer gelişmiş ülkeler tarafından izle

nen gevşek (genişletici) para politikalarıdır. En basitinden, reel sektörde

100 birimlik karşılığı olan bir varlığın, para tabanında birincil ve ikincil

piyasalardaki hacimlerle 200 birime yaklaşan bir değere ulaşması, parasal

sektörün reel sektörden kopmasına, parasal iş lemlerde balonlar o luşmasına

neden olmuştur. Yani, reel sektör öncü olacak yerde, parasal boyut ön plana

çıkmıştır. .

Uluslararası platformda en fazla kullanılan para bir iminin sahibi olan

A B D ' n i n uyguladığı gerek genişletici, gerekse daraltıcı para politikaları,

yıllar içerisinde gelişmekte olan ülkelerde olağanüstü istikrarsızlıklar getir

miştir. A B D M e r k e z Bankası F E D ' i n uyguladığı faiz polit ikalarım bu kap

samda değer lendirmek mümkündür .

A B D para polit ikasındaki temel kaymaların her biri, aynı anda ve özellik

le kırılgan niteliği yüksek gelişmekte olan Latin Amerika, Orta Amerika,

Doğu Asya Ülkeleri ile Çin ve Hindistan gibi ekonomilerde global bir pat

lama ve akabinde depresyona neden olmaktadır. A B D ve diğer gel işmiş

ülkelerin para polit ikalarındaki aşırı oynaklık, aynı şekilde gel işmekte olan

ekonomilere para ve sermaye akışlarında aşırı oynamalara neden olmakta ve

sermaye piyasalarına zarar vermektedir.

Halihazırdaki küresel krizde de benzer özell ikler görülmüştür. Yani, son

yıllarda A B D ' d e ve Avrupa ülkelerinde uygulanan aşırı gevşek (genişletici)

para politikaları sonucunda toplam talep, üretim miktarını aşmış, Ç i n ' d e

büyük cari fazlaya yol açan bu süreç, gelişmiş ülkelerde ise olağanüstü cari

açıklara neden olmuştur. Finansal kurumlarda artan gevşek yönetim tarzı ve

F E D ' i n borç verme faiz oranlarını aşırı düşürmesi, petrol f iyatlarındaki hızlı

t ırmanış, emtia ve varlık fiyatlarındaki yükselişler hep birlikte kriz için ge

rekli sahneyi hazırlamışlardır. Bunun yanısıra, bu ülkelerin bütçe açıkları

vermeleri de " m a k r o dengesiz l ik" yaratmış ve para politikasının reel ekono

mi üzerindeki etkilerinin artmasına neden olmuştur. Bu süreçte, petrol ve

emtia fiyatlarında yaşanan ciddi artışların da katkısı olduğu tabidir.

Kriz, öncelikle ortaya çıktığı gelişmiş ekonomileri doğrudan vurmuş, bu

ülkelerdeki finans sektörü ciddi darbe alırken, ülke ekonomileri de

98

durgunlğa girmiştir. Küresel leşmenin etkisiyle söz konusu kriz dünyanın

diğer bölgelerine de sıçrarken, ilk etapta cari açığı olan ve sıcak paraya ihti

yaç duyan ülkeleri ciddi etkilemiştir. Krizin bütçe fazlası ve cari fazlası olan

ülkelere doğrudan etkisi sınırlı kalmıştır. Fakat, devam eden süreçte, geliş

miş ülkelerdeki durgunlukla birlikte, talep gerilemiştir. Bu durum da, doğal

olarak bu ülkelere ihracat yapan ülkeleri negatif etkileyerek üretimlerini

düşürmüş ve işsizliğin artmasına neden olmuştur.

Şüphesiz bu kriz bütün dünyayı etkileyen ve işsizliği artıran yönüyle cid

di irdelenmelidir. Bu kapsamda, gerek krizin ortaya çıkışında yapı lan hata

lar, gerek krizin parasal işlemler yoluyla hızla eriştiği ülkeler, gerekse kriz

sonucunda talep azalması nedeniyle negatif etki gören ülkeler kr izden ders

ler ç ıkarmak zorundadır . Krizin belkide geleceğe dönük en önemli kazanımı

bu olacaktır.

9 9

K A Y N A K Ç A

KİTAPLAR

FOXLEY, Alejandro (2009)

KIERAN, Ailen. (2000

NANTO, Dick K. (2009)

The Global Financial Crisis and Mİddle-Income Countries, Washington DC, Carnegie Endowment

"The Celtic Tiger - The myth of social partnership in Ireland". ManchesterUniversity Press, Manchester, UK

"The Global Financial Crisis: Analysis and Policy Implications", Congressional Research Service Report, Washington DC

SHIRAKAVVA, Masaaki (2009) International Policy Response to Financial Crisis, Japan, Bank of Japan

STEIL, Benn (2009) "Lessons of the Financial Crisis", Council on Forefign Relations, New York

YAZARI BELLİ OLMAYAN R E S M İ , ÖZEL YAYINLAR,

RAPORLAR VB.

ASIAN DEVELOPMENT BANK. (2009)

IMF WEO. (Nisan 2009)

IMF WEO. (Nisan 2010)

IMF REO. (Mayıs 2009)

Asia Economic Monitör, Asian Development Bank, Manila

World Economic Outlook: Crisis and Recovery, IMF, Washington DC

World Economic Outlook: Rebalancing Growth, IMF, Washington DC

Regional Economic Outlook: Asia and Pacific, IMF,Washington DC

IMF (Mart 2009)

UNITED NATIONS (2009)

The Implications of the Global Financial Crisis for Low-lncome Countries, IMF,Washington D.C. ABD

World Economic Situation and Prospects 2010. Global Outlook, United Nations, New York, 2009

I N T E R N E T KAYNAKLARI

YAZARI BELLİ OLAN İ N T E R N E T KAYNAKLARI

AUERBACH, Alan J. / GALE, "The Economic Crisis and the Fiscal Crisis: 2009 and Beyond", William G. (2009) httD://www.taxpolicvcenter.ora/UDİoadedPDF/411843 economic cr

isis.pdf (Erişim: 31.01.2010)

BERNANKE, Ben S. (2002) "Deflation: Making Sure T Doesn't Happen Here", http://www.federaireserve.gov/boardDocs/speeches/2002/2002112 1/default.htm, Erişim: 03.03.2010)

http://www.taxpolicvcenter.ora/UDoadedPDF/411843

http://www.federaireserve.gov/boardDocs/speeches/2002/2002112

100

MOHAN, Rakesh (2009)

VASHISHT, Pankay / PATHAK, Srİparna (2009)

ZHANG,Zhang (2009)

"India and Global Crisis - The Worst is Över for India' 9% plus Grow1h Soon, Says", http://www.imcnet.org/PDF/lndia and Global Crisis Rakesh. Moh an Speech.pdf, (Erişim: 10.02.2010)

"The Global Economic Crisis and India An Analysis (ARI)", http://realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano_eng/Content7WCM _GLOBAL_CONTEXT=/elcano/Elcanojn/ZonasJn/ARI129-2D09, (Erişim: 10.02.2010)

"The Impact of the Global Crisis on China and its Reaction (ARI)", ARI 62/2009 - 14/4/2009, http7/www.fealinslitutoelcano.org/wps/wcm/connecti7f3587804f018 af4aad8ee 3170baead1/ARI62-2009„Ming^Global_Crisis^China_Reaction.pdf?MOD=AJPERES& CACHEID=7f3587804f018af4aad8ee3170baead1, (Erişim: 20.01.2010)

YAZARI BELLİ OLMAYAN İ N T E R N E T KAYNAKLARI

Çin Ticaret Bakanlığı internet http://english.mofcom.gov.cn/statistic/statistic.html sitesi

"Kriz Kronolojisi", http://www.newyorkfed.org/research/global economy/Crisis Timeli ne.pdf, (Erişim:10.02.2010)

"Krize Karşı Uluslar arası Tedbirler Kronolojisi", http://www.newvorkfed.org/research/qlobal economv/IRCTimelineP ubiic.pdf, (Erisim:10.02.201Q)

T A R T I Ş M A L A R

O t u r u m B a ş k a n ı : S a y m k o n u ş m a c ı l a r k u s u r a b a k m a s ı n b i r k a ç

kez i k a z e d i y o r u z , z a m a n ı n d a y e t i ş t i r m e k iç in . İk inc i k o n u ş m a c ı 3 5

d a k i k a l ı k s ü r e i ç e r s i n d e t a m a m l a d ı , s i m d i s o r u l a n a l a c a ğ ı z . E ğ e r

u y g u n g ö r ü r s e n i z z a m a n o l s a d a y o r u m l a b i r l i k t e a l s a k a m a y o r u m

s u z şek i lde m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r v e s o r a n a r k a d a ş ı m ı z k i m e s o r d u

ğ u n u b e l i r t e r e k , ç ü n k ü c e v a p l a r ı a y ı r a c a ğ ı z b i r d e s o r u s o r a n a r k a

d a ş ı m ı z i s m i n i v e r i r s e , ç ü n k ü k a y d a a l ı n a c a k , o n l a r ı r i c a e d i y o r u m

e v e t s o r u s o r m a k isteyen a r k a d a ş ı m ı z .

M u s t a f a D U R M U Ş : T e ş e k k ü r e d i y o r u m Saym b a ş k a n . Önce l ik le

k o n u ş m a c ı l a r a t e ş e k k ü r e d i y o r u m . H e r n e k a d a r , çok k ı sa s o r u l a r

olsun d e n s e d e s a n ı y o r u m b u r a y a g e l e n l e r i n d e s o r u s o r m a h a k l a

r ı n d a n yo la ç ı k a r a k çok k ü ç ü k b i r t e s p i t l e b a ş l a y a c a ğ ı m v e s o n r a h e r

iki k o n u ş m a c ı y a d a b i r e r s o r u m o l a c a k .

Ö n c e l i k l e ş u n u b e l i r t m e k t e f a y d a v a r , b i l imse l l ik g ö r ü n ü r o l a n l a

g e r ç e k o l a n ı b i r b i r i n d e n a y ı r m a y ı g e r e k t i r i y o r . B u anlamda s e m p

t o m l a r l a b u n l a r ı n a r d ı n d a yatan f a k t ö r l e r i ç o k iyi b e l i r l e m e k g e r e k i

yor . S a y m Ö m e r Ç a k ı c ı n ı n k o n u ş m a s ı n a i l i şk in o l a r a k b u k o n u d a

söy leyeb i leceğ im; k ü r e s e l f i n a n s a l kr iz o l a r a k b e t i m l e d i . B u r a d a g ö

r ü n ü r d e o l a n şey, e v e t m e n k u l k ı y m e t l e ş t i r i l m i ş b i r b o r ç y ı ğ ı l m a s ı

v a r . B u n u n s o n u ç l a r ı n ı d a g ö r ü y o r u z t ü r e v a r a ç l a r b i ç i m i n d e . B u n u n

d e t a y l a r ı n a g i r m e y e g e r e k yok. A m a b u n u n a r k a p l a n ı n d a b a ş k a b i r

şey v a r . B u d a a ş ı r ı s e r m a y e b i r i k i m i y a d a aş ı r ı k a p a s i t e y a t ı r ı m l a r ı ,

a ş ı n s e r m a y e y a t ı r ı m l a r ı b i ç i m i n d e k i b i r olguydu. B u b a ğ l a m d a b a k

t ı ğ ı m ı z d a , ö r n e ğ i n m e n k u l k ı y m e t p i y a s a s ı n d a k i y a d a m o r t g a g e

p i y a s a s ı n d a k i k r i z d e n ö n c e z a t e n ABD bi r k r i z i n iç ine g i r m i ş d u r u m

d a y d ı . Biz b u n u n e zaman n e z a m a n y a k a l a d ı k . 2 0 0 9 ' u n b a ş l a r ı n d a

y a k a l a d ı k . G e n e r a l M o t o r s u n (GM) iflas b a ş v u r u s u ile o r t a y a ç ıkt ı .

GM Dünyanın en b ü y ü k t e k e l l e r i n d e n b i r t a n e s i ve h a z i n e y e b a ş v u r

d u ğ u z a m a n k u r t a r ı l m a s ı iç in o z a m a n a n l a ş ı l d ı ki, y ı l l a r d ı r z a t e n

o t o m o t i v s e k t ö r ü n d e çok c i d d i b i r d ü ş ü ş s ö z k o n u s u o l m u ş v e 6 0 m i l

y a r $'lık b i r k u r t a r m a p a k e t i ile % 60 ABD, % 12 de K a n a d a h ü k ü m e t i

GM'yi k u r t a r d ı . A r k a s ı n d a n C r y s l e r v e F o r d a y n ı ş e k i l d e k u r t a r ı l d ı .

D i k k a t i n i z i ç e k e r i m bu üç ş i r k e t Dünyanın en b ü y ü k teke l le r i idi ve

o t o m o t i v s e k t ö r ü k r i z s o n r a s ı n d a , T ü r k i y e d e d a h i l alman ö n l e m l e r i n

b ü y ü k k ı s m ı n ı n o d a k l a n d ı ğ ı s e k t ö r o l d u . B u s e k t ö r k u r t a r ı l d ı . B u n e

d e n d e n d o l a y ı , h e r n e k a d a r f i n a n s a l k r i z g ib i g ö z ü k s e de , k i ş u a n a

k a d a r D ü n y a n ı n h e r t a r a f ı n d a ç ı k m ı ş o l a n , 1858'den ber i kr iz ler ,

ö n c e f i n a n s s e k t ö r ü n d e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . D a h a s o n r a b u n u n d e r i n l e

r i n d e ree l s e k t ö r krizi, b i r ü r e t i m t a r z ı kr iz i o l d u ğ u o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r .

O n e d e n l e b a k t ı ğ ı m ı z d a g ö r d ü ğ ü m ü z şey, a s l ı n d a 1973 ' lü y ı l l a r d a n

http://www.imcnet.org/PDF/lndia

http://realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano_eng/Content7WCM

http://www.fealinslitutoelcano.org/wps/wcm/connecti7f3587804f018

http://english.mofcom.gov.cn/statistic/statistic.html

http://www.newyorkfed.org/research/global

http://www.newvorkfed.org/research/qlobal

102

b u yana b u ü r e t i m t a r z ı n d a o r t a y a ç ı k a n k a r o r a n l a r ı n d a b i r a z a l m a eğ i l imi o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . B u b a ğ l a m d a k r i z e d o ğ r u ç ö z ü m l e r ö n e -r e b i l m e k iç in t e ş h i s i d e d o ğ r u y a p m a k g e r e k i y o r . S e m p t o m l a r l a u ğ r a ş t ı ğ ı m ı z t a k d i r d e b i z i m g e r ç e k t e k a n s e r i a s p i r i n l e t e d a v i e t m e k gibi b i r a ç m a z l a k a r ş ı k a r ş ı y a k a l a c a ğ ı m ı z ı d ü ş ü n ü y o r u m . B u b a ğ l a m d a b u n u n yeniden t a r t ı ş ı l ı p d ü ş ü n ü l m e s i g e r e k i y o r .

Sayın k o n u ş m a c ı y a b e n b u b a ğ l a m d a ş u n u s o r m a k i s t i y o r u m : Ö r n e ğ i n 2 0 0 9 y ı l ı n d a k i bu G M ' n i n k u r t a r ı l m a s ı ile k r i z i n arasında nasıl bi r ilişki k u r u y o r v e k u r t a r m a p a k e t l e n v e b u n l a r a i l i şk in o l a r a k otomotiv sektörüne v e r i l e n verg ise l d e s t e k l e r i n a s ı l y o r u m l u y o r l a r ? H e m e t k i n l i k h e m d e verg i y ü k ü n ü n d a ğ ı l ı m ı b a k ı m ı n d a n . Yani kr iz y ü k ü n ü n d a ğ ı l ı m ı n ı n kr iz le h i ç b i r ilgisi o l m a y a n i n s a n l a r ü z e r i n e ç ı k a r ı l m a s ı b a k ı m ı n d a n n a s ı l b i r ç ö z ü m ö n e r m e k t e d i r . B u n u m e r a k e d i y o r u m , k r i z i n d e r i n d e yatan s e b e p l e r i ile de ü i ş k i l e n d i r e r e k .

Saygm hocaya da s o r a c a ğ ı m şey a s l ı n d a , a n k e t y ö n t e m i n e b e n bu

t ü r ç a l ı ş m a l a r d a çok s ı c a k b a k m ı y o r u m . Ç ü n k ü a n k e t l e ilgili o l a r a k

b ü y ü k t a r t ı ş m a l a r söz k o n u s u . Ç o ğ u kez d e b u n l a r l a b i r y e r e v a r a

b i l m e k m ü m k ü n değ i l . A c a b a b i r v e r g i ç o ğ a l t a n ı k a v r a m ı ü z e r i n d e n

h a r e k e t l e t a l e p c a n l ı l ı ğ ı ilişkisi k u r u l a b i l i r m i y d i ? Böyle b i r şey d ü ş ü

n ü l e b i l i r m i , b u k o n u d a n e d ü ş ü n ü y o r b u n u m e r a k e d i y o r u m . Çok

t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

O t u r u m B a ş k a n ı : B a ş k a A r k a d a ş ı m ı z , b u y u r u n .

F e r h a t AKBEY ( D o k u z Eylül Ü n i v e r s i t e s i , M a l i y e B ö l ü m ü A r a ş t ı r m a

Görevl is i) : D e ğ e r l i t eb l iğ s a h i p l e r i n e çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Saygm

h o c a y a b i r s o r u m o l a c a k . Vergi i n d i r i m l e r i s o n u c u t a l e b i c a n l a n d ı

r a n f i n a n s m a n ı n k a y n a ğ ı k o n u s u n d a a l t ı n b o r s a s ı n ı i ş a r e t e t t i l e r

k e n d i l e r i . S a n k i , h a n i o r t a s ınıf v e o r t a - a l t ı t ü k e t i c i g r u b u , a l t ı n

b o r s a s ı n a g i d i p a l t ı n l a r ı n ı b o z d u r d u l a r , b u n u d a \600cc a l t ı a r a b a

l a r a , b e y a z eşya v e m o b i l y a y a t a l e p o l a r a k s u n d u d iye a n l a d ı m . Y a n

lış a n l a d ı y s a m d ü z e l t i n . Ç ü n k ü f i n a n s m a n k o n u s u n d a ç a l ı ş m a d a

b a ş k a t ü r l ü b i r a ç ı k l a m a yok. T a b i a l t ı n b o r s a s ı ve r i l e r i b i r a z d a h a

u l u s l a r a r a s ı s p e k ü l a s y o n l a r a ç ı k değ i l m i d i r ? T a l e b i n f i n a n s m a n ı

a ç ı s ı n d a n a l t ı n b o r s a s ı n ı i ş a r e t e t m e k n e k a d a r d o ğ r u , b u ilk s o r u m

d u . D i ğ e r i , o t o m o t i v s e k t ö r ü n d e r e e l s ü r e c i i lüze e t m e k söz k o n u s u .

U l u s a l h e s a p l a r ı m ı z y a p ı l ı r k e n b i r çift h e s a p l a m a söz k o n u s u . Ç ü n k ü

b i r i n c i s i , a r a b a s a t ı l ı r k e n , ikinci o l a r a k d a a r a b a y ı a l a n ı n b a n k a d a n

a ld ığ ı k r e d i u l u s a l ge l i r h e s a p l a r ı n a d a h i l ed i l i r . O b a n k a n ı n a y n ı

z a m a n d a s u n d u ğ u k a s k o d a u l u s a l g e l i r e a r t ı o l a r a k k a y d e d i l i r . Bu

r a d a u l u s a l e k o n o m i n i n ş i şk in g ö s t e r i l m e s i n e y ö n e l i k b i r d u r u m söz

k o n u s u o l m u y o r m u ? Ç ü n k ü mil l i ge l i r h e s a p l a r ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a

m a l i s e k t ö r ç o k ağ ı r l ık l ı ki, e n ö n e m l i k a l e m b a n k a l a r d a , b a n k a k a r

lar ı c o ş m u ş durumda. T a b i siz o t o m o t i v i ö r n e k v e r d i ğ i n i z iç in b e n b u

ö r n e k t e n g i t t i m . B u r a d a b i r çifte s a y ı m söz k o n u s u d e ğ i l m i ? Çifte

103

s a y ı m o l m a s a bi le mi l l i g e l i r i n ş i şk in h e s a p l a n m a s ı söz k o n u s u d e ğ i l m i ? B u şek i lde mil l i g e l i r d e , mi l i ge l i r h e s a p l a n ı r k e n t a b i siz i s t i h d a m a y ö n e l i k k a t k ı s ı o l m a d ı ğ ı n ı söy led in iz . İ s t i h d a m ı n g e l i ş e m e m e s i normal deği l m i ? Bu ç e r ç e v e d e g e n e l b i r d e ğ e r l e n d i r m e y a p a r s a n ı z çok s e v i n i r i m .

Bir s o r u m d a Ö m e r Bey'e. İ h r a c a t a d a y a l ı b ü y ü m e m o d e l l e r i n d e n v a z g e ç i l m e s i g e r e k t i ğ i n i s ö y l e d i n i z . Ö m e r Bey, K e y n e z y e n p o l i t i k a l a r m ı ö n e r i y o r s u n u z . Yoksa a l t e r n a t i f ö n e r i l e r i n i z v a r m ı ? N a s ı l a d l a n d ı r ı y o r s u n u z b u p o l i t i k a l a r ı ? Yani d e v l e t d a h a m ı ç o k m ü d a h a l e e t m e l i ? B u k o n u d a a y d ı n l a t ı r s a n ı z s e v i n i r i m .

M u s t a f a ÇELEN ( M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i , D o ç . Dr.): B U K O N U Ş M A C I N I N M İ K R O F O N U N D A S O R U N O L D U Ğ U İÇİN BELLİ YERLER ATLANARAK KAYDEDİLMİŞ. (....) NOTASYONU BU ATLAMALARI GÖSTERMEKTEDİR Saygm Bey 'den b a ş l a m a k i s t i y o r u m . Vergi teşv iğ i g e l e c e k t e k i t a i e b i ö n c e l i y o r s a (....) t a m etk iy i , t e ş v i ğ i n e t k i s i n i g ö r e b i l m e k iç in i leri t a r i h t e k i t a l e b i n b i r k ı s m ı n ı n b u r a y a ç e k i l d i ğ i n i v e i leri t a l e b i n d e b u k a d a r d a r a l d ı ğ ı n ı g ö r m e m i z l a z ı m (....) b u b a ğ l a m d a b i r şey s ö y l e n e b i l i r m i ? Bence b u i ler iki d ö n e m d e k i t a l e b i n b i r k ı s m ı n ı d a b u r a y a ç e k e r e k (....) t a m b ize f o t o ğ r a f ı v e r e c e k b i r e tk i meydana g e t i r (....) a r a c ı n b u n d a n e t k i l e n m e d ü zeyi çok a r t (....) y u r t i ç i n d e k i sanayi ü r e t i m i n i mi t e ş v i k ed i (....) Bu b a ğ l a m d a o t o m o t i v e u y g u l a n a n b u t e ş v i ğ i n (....) d o ğ r u b i r p o l i t i k a o l d u ğ u k o n u s u n d a " b e n i m ş ü p h e l e r i m v a r . G ö r ü ş l e r i n i a l m a k i s t i y o r u m .

Ö m e r Bey d e (....) İspanya'yı g ö s t e r d i . B u k o n u d a e m i n m i y a n i y a

r a r (....) t a r i h i i t i b a r i y l e ş u anda b u ü l k e l e r i n d u r u m u çok d a iyi

p o l i t i k a ö r n e k l e r i o l a r a k y a n s ı m ı y o r . Bir d e T ü r k i y e i h r a c a t ı n ı n %

7 0 ' n i n AB'ye o l d u ğ u n u söy ledi . R u s y a b u k a l i f i k a s y o n u n d ı ş ı n d a d ı r .

Rusya 'y ı k a t s a k bi le b u r a k a m a u l a ş m a m ı z m ü m k ü n değ i l g a l i b a

y a n l ı ş h a t ı r l a m ı y o r s a m ş u a n d a ikisi d e % 5 0 ' n i n a l t ı n d a y a n i A v r u

p a ' y a y a p t ı ğ ı m ı z i h r a c a t % 50'n'm altında. T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

Ü s t ü n DİKEÇ: H e r iki k o n u ş m a c ı y a d a y a p t ı k l a r ı k o n u ş m a l a r d a n d o l a y ı t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Ben y o r u m y a p m a y a c a ğ ı m , sadece İki k ı s a t e s p i t v e b i r s o r u m v a r .

Ö m e r Bey z a n n e d i y o r u m , u l u s l a r a r a s ı y a y ı n l a r ı g a y e t iyi t a k i p

e t m i ş v e o n l a r ı b ize a k t a r d ı . Keşke y o r u m k a t s a y d ı . K o n u ş m a s ı n ı n

b a ş ı n d a d a o r t a gel i r l i ü l k e l e r k a v r a m ı y e n i d e d i , g a l i b a g e ç m i ş e f a z

l a g i t m e d i . 1980'î i y ı l l a r d a n i t i b a r e n D ü n y a B a n k a s ı r a p o r l a r ı n a b a

k a c a k o l u r s a k , z a t e n o r t a gel ir l i ü l k e l e r i s a y a r , a l t - o r t a - ü s t d i y e

d e ü ç e a y ı r ı r , o r a d a b i r a t l a m a o l m u ş .

B e n d e n ö n c e k i k o n u ş m a c ı n ı n t e s p i t i de d o ğ r u . İhracat %50 civa

rında AB b ö l g e s i n d e ve ABD ile de % 24 c i v a r ı n d a . B u n l a r ı d i k k a t e

104

a l d ı m ı b u n u ö ğ r e n m e k i s t i y o r u m . H i ç b i r y o r u m d a y a p m a d ı b e n i m a n l a d ı ğ ı m k a d a r ı y l a , acaba T ü r k i y e ile ilgili y o r u m u n e d i r ? T a b i b u b i l g i s a y a r a n a s ı l s ı n ı z diye s o r m a k gibi b i r şey o l u y o r a m a b u k a d a r a k t a r m a d a n s o n r a T ü r k i y e ile ilgili özel l iği b e l i r t t i m i ? M e s e l a b a n kacı l ık s e k t ö r ü n ü n 2 0 0 1 k r i z i n d e n s o n r a k i T ü r k i y e v e Kanada'da, D ü n y a d a iki ö r n e ğ i v a r b u n u n s a ğ l a m k a l m a s ı n ı n n e d e n l e r i n i n e y e b a ğ l ı y o r , o n u g ö r m e k i s t e r d i m .

Bir de saygm beye çok kısa b i r s o r u , y a p t ı ğ ı a n k e t ç a l ı ş m a s ı s ı r a

s ı n d a , b e n d e M u s t a f a Bey'le a y n ı f ik i rdeyim, h a t t a b e n i k t i s a t t a e k o

n o m e t r i v e i s t a t i s t i ğ e yalan b i l imi d i y o r u m . Ç ü n k ü v a r s a y ı m l a r a

d a y a n ı y o r . B ü t ü n yabancı i k t i s a t k i t a p l a r ı n a b a k a r s a n ı z , d a h a ik inci

c h a p t e r ' m b a ş ı n d a d o ğ r u veri , v a r s a y ı m v e t e o r i d e r . Dolay ı s ı ile b u

n u k e n d i n i z k u r g u l u y o r s u n u z . B e n i m s o r m a k i s t e d i ğ i m s o r u , özel l ik le

k a h v e r e n g i eşya d e d i ğ i m i z s i t e l e r grubuna y a p t ı ğ ı n ı z a n k e t s ı r a s ı n

d a , b u k i ş i l e r i n c e v a p l a r ı n ı n s a m i m i y e t i n e i n a n ı y o r m u s u n u z ? Ç ü n k ü

T ü r k i y e ' d e k i i ş D ü n y a s ı ile a l a k a l ı o l a n h e r k e s g a y e t iyi bi l i r , b i z d e

p e k d o ğ r u y u s ö y l e m e a l ı ş k a n l ı ğ ı y o k t u r . T e ş e k k ü r e d e r i m .

O t u r u m B a ş k a m : T e ş e k k ü r e d i y o r u m . Başka s o r u s o r m a k isteyen a r k a d a ş ı m . B u y u r u n .

M u s t a f a UYSAL (Vergi K o n s e y i B a ş k a n ı ) : H e r iki k o n u ş m a c ı y ı da t e b r i k e d i y o r u m . Çok d e ğ e r l i ç a l ı ş m a l a r , a k a d e m i k a l t yapıları da

g ü ç l ü . B e n i m s o r u m S a y g m Beye o l a c a k . Bu, verg i h a r c a m a s ı ile ilgili

y a p ı l a n h e s a p l a m a l a r d a e ğ e r v e r g i i n d i r i m i y a p ı l m a s a idi n e s a t ı l ı r

d ı ? R a k a m l a r b u n a m ı d a y a n ı y o r ? Yoksa v e r g i i n d i r i m i n d e n s o n r a k i

y a p ı l a n s a t ı ş l a r l a eski v e r g i o r a n l a r ı ç a r p ı l a r a k m ı d e ğ e r l e n d i r i l i y o r ?

S a n ı y o r u m ikincis i y a p ı l ı y o r . Böyle o l u n c a , b u verg i i n d i r i m i n i n e t k i

s i n i n h e s a p l a n m a s ı n d a s a n k i p i y a s a n ı n n o r m a l k o ş u l l a r ı d e v a m e t

seydi a y n ı s a t ı ş yakalanacak m ı y d ı ? Öyle olunca belki o v e r g i m i k t a

r ı n ı y a k a l a y a m a y a b i l i r d i k . O b a k ı m d a n b u n u çok iyi t e s p i t e t m e m i z

g e r e k i y o r . B u k o n u y a b i r aç ık l ık r i c a e d i y o r u m S a y g ı n Bey 'den.

Ben çok k ü ç ü k b i r a n e k d o t l a , b u k o n u y l a ilgili o l a r a k m ü s a a d e

e d e r s e n i z a n l a t m a k i s t i y o r u m . Bir d e f a verg i i n d i r i m l e r i n i n p s i k o l o

j ik e t k i s i n i n , özel l ikle k ü r e s e l k r i z i n T ü r k i y e ' y e o l a n e t k i l e r i n i n kır ı l

m a s ı n d a çok ö n e m l i r o l ü o l d u ğ u n a i n a n ı y o r u m . Kürese l k r i z a lg ı s ı

n ı n T ü r k i y e ü z e r i n d e k i z i h i n s e l d e ğ i ş i m ü z e r i n d e çok b ü y ü k f a y d a s ı

o ldu v e b u n u n y a n s ı m a e t k i l e r i n i n de, s a d e c e b u verg i i n d i r i m l e r i n i n

s a ğ l a d ı ğ ı alanlarda deği l , b i r çok d i ğ e r a l a n l a r d a da yansıma e t k i l e

r ini g ö r d ü ğ ü m ü z ü d ü ş ü n ü y o r u m . O n u b e n i lave e t m e k i s t e d i m .

İkincis i v e r g i i n d i r i m l e r i ile ilgili, m o t o r l u t a ş ı t l a r d a k a r a r a l ı n c a h ü k ü m e t , Gel ir İ d a r e s i n e de d i y o r ki; bu k o n u y l a ilgili d ü z e n l e m e l e r i y a p ı n . D ü z e n l e m e y i yapan b ü r o k r a t a r k a d a ş ı m ı z k a r a r n a m e y i h a z ı r l a r k e n c a m çok s ıkkın, yazıyor k a r a r n a m e y i f a k a t . Yanma a r k a d a ş ı ge l iyor, d i y o r ki; " n e d i r hu c a n s ık ınt ı s ı , h a y ı r d ı r b i r şey mi o l d u ? "

105

"Ya, h i ç s o r m a 3 g ü n ö n c e a r a b a a l d ı m " d i y o r . Ş i m d i t a b i b u , k a r a r n a m e y i yazan a r k a d a ş iç in çok z o r b i r şey. Yani 3 g ü n ö n c e a r a b a a l ı y o r , a r a b a l a r d a k i v e r g i l e r i n d i r i l i y o r . Sonunda t e k r a r b a y i e g i d i yor. "Ben b u r a d a n a r a b a a l m ı ş t ı m , y a n i f i y a t ı n ı m e r a k e t t i m " d i y o r . Bayi; " M e r a k e t m e s e n , f i y a t l a r ı biz k r i z d e n ö n c e o k a d a r d ü ş ü r m ü ş t ü k ki, e l i m i z d e ç o k s t o k v a r d ı , do lay ı s ı ile i n d i r i m d e n s o n r a b i z i m f i y a t l a r ı m ı z d a s iz in b e k l e d i ğ i n i z a n l a m d a b i r d ü ş ü ş o l m a d ı " d e y i n c e b u b ü r o k r a t a r k a d a ş ı m ı z d a sev in iyor .

Bir d i ğ e r k o n u d a , I n t e l ' i n ik inci a d a m ı o l a n b a ş k a n y a r d ı m c ı s ı

T ü r k i y e ' y e ge ld i . D ü n y a d a i n c e l e m i ş l e r , b i l g i s a y a r s a t ı ş l a r ı n d a iki ü ç

ü l k e d e k r i z d ö n e m i n d e a r t ı ş v a r v e b u n l a r d a n b i r t a n e s i d e T ü r k i y e .

Nas ı l o l d u , n e l e r y a p t ı l a r d iye a r a ş t ı r m a y a g e l d i v e b u r a d a özel b i r

k o n f e r a n s d a d ü z e n l e d i l e r . Dolay ı s ı ile D ü n y a d a d a b i l g i s a y a r s a t ı ş

l a r ı n d a b u v e r g i i n d i r i m i n i n etkis i o n l a r t a r a f ı n d a n d a t e s p i t e d i l m i ş

d u r u m d a b u n u d a b e n b i r bi lgi o l a r a k a k t a r m a k i s t e d i m . T e ş e k k ü r

e d e r i m .

M u r a t ASLAN (Osmangazi Ü n i v e r s i t e s i , Yrd. D o ç . Dr.): B e n i m

Saygm Beye bir s o r u m v a r d ı . A n k e t s o n u ç l a r ı n ı n b u l g u l a r ı n d a o t o

m o t i v , b e y a z e ş y a v e o r g a n i z e m o b i l y a s e k t ö r ü ile s i t e l e r e s n a f ı a r a

s ı n d a c i d d i b i r f a r k v a r r a k a m l a r d a . Ş i m d i , b i l i m s e l ç a l ı ş m a be l i r l i

b i r d ü z e y e g e t i r i l m i ş a m a t a m a n a l i z y a p ı l a c a ğ ı y e r d e b ı r a k ı l m ı ş d i y e

d ü ş ü n ü y o r u m . A c a b a b u n u ş u şek i lde y a p a b i l i r m i y i z ? S i t e l e r e s n a f ı

n ı d a h a e m e k y o ğ u n b i r s e k t ö r o l a r a k k a b u l e d i p , d i ğ e r s e k t ö r l e r i d e

s e r m a y e y o ğ u n s e k t ö r l e r k a b u l e d i p , v e r g i i n d i r i m l e r i n i n b u e m e k v e

s e r m a y e y o ğ u n s e k t ö r l e r d e etk is i ş e k l i n d e a n a l i z e d i l e b i l i r m i ? İz leyen

b i r ç a l ı ş m a o l a r a k . Z a t e n , h o c a m k e n d i s i ç a l ı ş m a y ı a n l a t ı r k e n t a l e p

y ö n l ü a n k e t i d e y a p a c a ğ ı z d e d i . O n u n d a y a p ı l m a s ı g e r e k b i l i m s e l

ç a l ı ş m a n ı n o l g u n l a ş t ı r ı l m a s ı iç in.

Bir ü ç ü n c ü ö n e r i o l a r a k d a k a y ı t içi v e k a y ı t dış ı s e k t ö r l e r o l a r a k ;

y a n i , o t o m o t i v , b e y a z e ş y a v e o r g a n i z e m o b i l y a s e k t ö r ü k a y ı t içi, s i t e

ler de k a y ı t dış ı g ibi Proxy - yakınsal b i r d e ğ i ş k e n o l a r a k k a b u l e d i l i p

a n a l i z b i r a z d a h a z e n g i n l e ş t i r i l e b i l i r m i d iye d ü ş ü n ü y o r u m . T e ş e k k ü r

e d e r i m .

O t u r u m B a ş k a n ı : B u y u r u n . Bi raz d a h a a z y o r u m l a s o r a b i l i r m i

yiz? Z a m a n ç ü n k ü ç o k a z a l d ı .

S e z a i Temel l i ( İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i ) : Çok k ı s a c a s o r a c a ğ ı m , s ü r e u z a d ı . Aynı z a m a n d a Gazi Ü n i v e r s i t e s i ' n e d e çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m b u z e n g i n , g ü ç l ü o r g a n i z a s y o n d a n d o l a y ı . Ö n c e Saym E y ü p g i l l e r h o c a m a k ı s a c a ş u n u s o r m a k i s t i y o r u m : S ö z ü n ü z ü n b i r y e r i n d e şöyle g e ç t i , b u i n d i r i m l e r i n t ü k e t i c i l e r i n s a t ı n a l m a g ü ç l e r i n e b i r e t k i y a p m a d ı ğ ı gibi b i r c ü m l e k u l l a n d ı n ı z . B u ü r ü n l e r i k i m l e r a l d ı o z a m a n . B u b a ğ l a m d a b a k t ı ğ ı m ı z d a verg i yap ı s ı ile u y g u l a m a y a s o k u l a n t e ş v ik ler a r a s ı n d a k i ilişki v e b u vergi y a p ı s ı n ı n n a s ı l b i r ge l i r b ö l ü ş ü m ü

106

ve n a s ı l b i r t ü k e t i c i profi l i ile n a s ı l i ü ş k i l e n d i r i l e b i l e c e ğ i a n l a m ı n d a t?unu d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z d e , a s l ı n d a b i r i l e r i n i n s a t ı n a l m a g ü c ü y a d a b i r i l e r i n i n s a t ı n alamama g ü ç l e r i n i n b i r d e ğ i ş i m e u ğ r a y ı p u ğ r a m a m a s ı k o n u s u n d a n e d e r s i n i z .

S a y ı n Ç a k ı c ı y a d a k ı s a c a b i r k a ç t a n e s o r u . N e d e n faiz o r a n l a n d ü ş ü r ü l ü y o r , n e d e n k r e d i l e r g e n i ş l i y o r v e n e d e n b o r ç l a n m a t r e n d l e r i y ü k s e l i y o r ? B ü t ü n b u n e d e n s e l l i k l e r b i r f i n a n s a l l a ş m a s ü r e c i o l a b i l i r

m i ? M a k a l e n i z i o k u d u m , k o n u ş m a n ı z ı d i n l e d i m , h i ç k a p i t a l i z m s ö z ü n ü k u l l a n m a d ı n ı z . Dolayıs ı ile böyle b i r i l i ş k ı l e n d i r m e d e f i n a n s a l l a ş m a v e s i s t e m , k ü r e s e l kr iz g ib i k a v r a m l a r y a n yana g e l d i ğ i n d e b u n a nas ı l bir, s i s t e m d e n b a h s e t m e d e n , y a n ı t ü r e t e b i l i r s i n i z ?

Son b i r şey, ü r e t i m t e m e l l i e k o n o m i d e n , bi lgi t e m e l l i e k o n o m i y e geçiş d i y e b i r k a v r a m k u l l a n d ı n ı z . Bu, ç o k g e ç k a l m ı ş d e ğ i l m i ? Ö z e l likle 1 9 7 0 ' l e r i n kr iz i ile k a r ş ı l a ş t ı r d ı ğ ı m ı z d a b u ü r e t i m t e m e l l i e k o n o m i d e n b i lg i t e m e l l i e k o n o m i y e g e ç i ş s ü r e c i n i n b a y a ğ ı yol a l d ı ğ ı m d ü ş ü n ü y o r u m . S o n b i r şeyle, A r r i g g h i ö l m e d e n ö n c e v e r d i ğ i b i r r ö p o r t a j d a şöyle d i y o r : GM iç in iyi o l a n ABD i ç i n iyidir . Bu i f a d e n i n a r t ı k g e ç e r l i o l m a d ı ğ ı n ı söylüyor v e L e h m a n B r o t h e r s i ç in iyi o l a n ABD için iy id i r d i y e r e k b i t i r i y o r . T e ş e k k ü r e d e r i m .

Hasan ATILGAN (Mal iye T e f t i ş Kurulu): S o r u m Sayın Ç a k ı c ı y a . Küresel f i n a n s a l k r i z i n d e r i n l e ş m e s i s ü r e c i n d e m u h a s e b e v e v a r l ı k l a r ı n d e ğ e r l e m e s i i ş l e m l e r i n d e D ü n y a ' d a k i g e l i ş m e l e r n e l e r d i r ? Kr iz in d e r i n l e ş m e s i ü z e r i n d e k i e t k i l e r i özel l ikle. B u k o n u d a n e l e r y a p ı l d ı Dünyada ve özel l ikle de g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e . Geçici ya da kal ıc ı o l a r a k .

İkinci s o r u m k ü r e s e l finansal k r iz le ilgili o l a r a k , h e r h a n g i b i r d e n e t i m v e g ö z e t i m d e ğ e r l e n d i r m e s i n i ç a l ı ş m a d a g ö r e m e d i m . B u k o n u da c iddi anlamda piyasalar ü z e r i n d e g ö z e t i m ve d e n e t i m y e t e r s i z l i ğ i k o n u l a r ı n d a k i d e ğ e r l e n d i r m e l e r i n i z n e l e r d i r ? T e ş e k k ü r e d e r i m .

Sibel AYBARS (Celal B a y a r Ü n i v e r s i t e s i , A r a ş t ı r m a Görev l is i ) : S o r u m Ö m e r Beye o l a c a k . K ü r e s e l f i n a n s a l k r i z i n ö n l e n m e s i k o n u s u n d a ş u a n g ü n d e m d e o l a n f i n a n s a l i ş l e m v e r g i l e r i v a r . B u k o n u h a k k ı n d a k i g ö r ü ş l e r i n i a l m a k i s t i y o r u m v e T o b i n V e r g i s i n i n t e k r a r d a n g ü n d e m e g e l i p g e l m e d i ğ i n i ö ğ r e n m e k i s t i y o r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

O t u r u m B a ş k a n ı : E f e n d i m s o n o l a r a k siz b u y u r u n .

Ş e n n u r ÖZTÜRK (Anadolu Ü n i v e r s i t e s i ) : S o r u m Ö m e r Beye o l a cak. A s l ı n d a Ö m e r Beye değ i l h e r k e s e o l a c a k , ç ü n k ü k o n u m u z u n b a ş lığı k ü r e s e l f i n a n s kr iz i . A m a b e n d ü ş ü n ü y o r u m ki, Ç i n g ibi , H i n d i s t a n gibi, R u s y a g ib i , Afr ika ü l k e l e r i n i n b ü y ü k b i r k ı smı g i b i b u k r i z d e n e t k i l e n m e y e n h a t t a k a r l ı ç ı k a n ü l k e l e r i n o l d u ğ u b i r d u r u m d a b u n a g e r ç e k t e n k ü r e s e l kr iz d e m e k d o ğ r u m u d u r ? Ben b u n u n l a ilgili bilgi a l m a k i s t i y o r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

107

O t u r u m B a ş k a m : E f e n d i m b e n d e t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Ş imdi a r k a

d a ş l a r , b i r l e ş t i r e r e k t a b i , c e v a p v e r e c e k l e r . Ö n c e S a y g m h o c a m , b u

y u r u n .

S a y g ı n EYÜPGİLLER: A n k e t y ö n t e m i n i n g ü v e n i l i r o l m a m a s ı n e

d e n i y l e v e r g i çoğaltanına dayalı bir çalışma yapılabilir miydi? Yapı

l a b i l i r d i . B u n u b i l i m k u r u l u m u z bize d a h a m i k r o b i r ç a l ı ş m a yapıl

ması yönünde y ö n l e n d i r d i ğ i i ç i n bu tarz bir çalışmayı d ü ş ü n m e d i k

a m a ç a l ı ş m a m ı z ı çeş i t l i y ö n l e r i y l e g e l i ş t i r i y o r u z . M u s t a f a Ü s t a d ı n

b e l i r t t i ğ i e t k i a n a l i z l e r i n e b u ç a l ı ş m a d a d a d e ğ i n d i k . D ü z e n l e y i c i e t k i

a n a l i z l e r i y a p ı l m a s ı g e r e ğ i ; a s l ı n d a b u b a h s e t t i ğ i m i z m a k r o p l a n d a k i

ç a l ı ş m a l a r ı d a , v e r g i ç o ğ a l t a n ı ü z e r i n d e n y a p ı l a c a k ç a l ı ş m a l a r ı d a

kal ıc ı v e r g i d e ğ i ş i k l i k l e r i i ç in özel l ikle KDV'deki g e ç m i ş t e % 1 8 ' d e n %

S'e i n d i r i l i r k e n y a p ı l a n d e ğ i ş i k l i k l e r i n e t k i l e r i n i n n e o l d u ğ u k o n u

s u n d a b i l d i ğ i m i z k a d a r ı y l a g e ç m i ş t e y a p ı l m ı ş b i r ç a l ı ş m a yok. A B iç in

b u ç a l ı ş m a l a r y a p ı l m ı ş t ı . T ü r k i y e ' d e d e b u n l a r ı n y a p ı l m a s ı g e r e ğ i

k a r ş ı m ı z a ç ık ıyor .

F e r h a t A k b e y a r k a d a ş ı m ı z , ö n c e v e r g i i n d i r i m i s o n u c u geç ic i b i r

f i n a n s m a n s a ğ l a n d ı ğ ı , b u n u n a l t ı n b o r s a s ı n d a k i k ı s m ı n ı n , b o r s a d a k i

h a r e k e t l e r d e n o l u ş t u ğ u n u b e l i r t t i . B u r a d a b i r yanlış anlama olma

sın. S o n u ç t a v a t a n d a ş g i t t i b o r s a d a s a t t ı d iye b i r bi lgi söz k o n u s u

d e ğ i l . Vatandaşın y a s t ı k a l t ı n d a k i altınlarını ciddi bir ş e k i l d e k u y u m

c u l a r a a k t a r m a s ı n e d e n i y l e o d ö n e m d e fi i len a l t ı n l a u ğ r a ş a n k u y u m

c u l a r d e r n e ğ i b a ş k a n ı n ı n , b o r s a d a k i h a r e k e t l i l i ğ i n t a m a m e n hız l ı b i r

şek i lde a l t ı n ı n a k d e ç e v i r m e e ğ i l i m i n d e k a y n a k l a n d ı ğ ı y ö n ü n d e k i

açıklamalarına d a y a n d ı r d ı k b u bi lgiyi . A l t ı n b o r s a s ı n d a d a b i l i y o r

s u n u z , çok çeşit l i e t k e n l e r l e in i ş ç ı k ı ş l a r o l u y o r , y a l n ı z o d ö n e m e ö z g ü

o l a r a k . T a m a r t ı r ı m ı n i l a n edi ld iğ i d ö n e m d e g ö z l e m l e n m i ş b i r e t k i

d e n b a h s e t m i ş t i k .

İk inci s i b u o t o m o t i v s e k t ö r ü n d e u l u s a l g e l i r d e b i r ç i f te s a y ı m söz k o n u s u m u d e d i a r k a d a ş ı m ı z . B e n i m b i l d i ğ i m k a t m a d e ğ e r y ö n t e m i

ile y a p ı l a n mil l i g e l i r h e s a p l a m a l a r ı n d a b u , k r e d i y a d a sigortadan k a y n a k l a n a n h a r e k e t l i l i ğ i n çi f te s a y ı m ı s ö z k o n u s u değ i l . Y a n l ı ş ı m

v a r s a i k t i s a t b i l e n a r k a d a ş l a r d ü z e l t s i n l e r .

M u s t a f a Ç e l e n h o c a m ı z , i leriki d ö n e m e e t k i l e r i , g e l e c e k t e k i t a l e b i ö n e ç e k m e ş e k l i n d e b i r e t k i v a r m ı d e d i . H a k l ı d ı r . B u r a d a d a e n ç o k ş i k a y e t e d i l e n b u i l a n e d i l e n i n d i r i m i n h e m e n a r k a s ı n d a n b i r c a n l ı l ı k yaşanıyor, a r k a s ı n d a n d u r g u n l u k ge l iyor . İk inc i b i r u z a t m a o l d u ğ u n d a t e k r a r b i r c a n l ı l ı k o l u y o r , o n u n s o n u n d a t e k r a r d u r g u n l u k . B u r a d a n a n l a d ı ğ ı m ı z ü z e r e aslında b u n l a r bell i b i r d ö n e m d e f ı r s a t y a r a t m a y ö n ü n d e b i r t ü r p a z a r l a m a a r a c ı gibi ç a l ı ş a n m e k a n i z m a l a r . Bir i n s a n ı n a r a b a a l ı p a l m a m a s ı y a d a araba alım g ü c ü n ü n %8'lik ya da %10 'Iuk b i r a r t ı ş l a e t k i l e n m e s i söz k o n u s u değ i l . Dolay ı s ı ile b i r a n i e t k i , b i r ı s ı t m a e t k i s i d i y e b i l e c e ğ i m i z b i r e t k i g ö r ü l ü y o r . B u

108

yı l ın s o n u n d a n b a h s e d e y i m . Ara l ık a y ı n d a çok c iddi i n d i r i m l e r y a p ı l d ı v e çok c i d d i s t o k e r i t m e p o l i t i k a s ı y ü r ü t t ü y u r t içi o t o m o t i v s e k t ö r ü . O c a k a y ı n d a a n i b i r d ü ş ü ş yaşandı. Ç ü n k ü a r a l ı k t a k i i n d i r i m n e d e n i y l e o c a k t a k i o t o m o t i v a l ı m l a r ı n ı öne ç e k e n kişi ler, b i l i n e n a m o r t i s m a n a y ı r m a , g i d e r y a z m a f a k t ö r ü ile b e r a b e r , o c a k a y ı n d a Önceki y ı l l a r ı n d a çok a l t ı n d a b i r s a t ı ş a d ü ş t ü . B u n a k a r ş ı l ı k biz t a b i a r a ş t ı r m a m ı z ı d e v a m e t t i r d i ğ i m i z iç in i n c e l e m e y e d e v a m e d i y o r u z . B u yı l ın nisan a y ı n d a , g e ç e n yılki ÖTV i n d i r i m i n d e yaşanan c a n l ı l ı ğ a çok y a k ı n b i r c a n l ı l ı k y a ş a n d ı . T a m a m e n d ö n ü p d o l a ş ı p t ü k e t i c i g ü v e n i n e ge ld ik . T ü k e t i c i g ü v e n i n d e k i h a r e k e t l i l i k de , i ler iye y ö n e l i k p i y a s a l a r ı n d ü z e l e c e ğ i n e y a d a e k o n o m i n i n canlanacağına i l i şk in b e k l e n t i d e n o l u ş a n b i r e t k i o l a r a k g ö r ü l ü y o r .

Yine M u s t a f a Ç e l e n A r k a d a ş ı m ı z teşv ik u y g u l a m a l a r ı n d a i t h a l i m i teşvik e t t i k d e d i l e r . B u d a çok t e n k i t e d i l e n b i r k o n u , h a k l ı d ı r . As l ınd a i t h a l a r a ç t a , i n d i r i m a ç ı k l a n d ı ğ ı a n d a s i p a r i ş v e r e m e d i k l e r i i ç in d e z a v a n t a j l ı b i r t a r a f ı d a v a r . Yani i ç e r i d e s t o k b i r ik iyor , c i d d i b a s k ı l a r g e l i y o r "bu b i z i m işçi ç ı k a r m a m ı z a n e d e n o l a c a k , i s t i h d a m d a yıkıcı b i r e t k i y a r a t ı y o r " ş e k l i n d e . O e r i d i k t e n sonra iç p i y a s a n o r m a l s a t ı ş a d ö n d ü ğ ü n d e , d e m i n M u s t a f a Ü s t a d ı n söylediğ i g ib i , f i y a t l a r eskisi g ib i a y a r l a n ı y o r . T ü k e t i c i n i n b u n u , f iyatı , t a k i p e t m e i m k a n ı d a , t ü k e t i c i y i k o r u m a y a s a l a r ı n ı n ye ter s iz l iğ i n e d e n i y l e i m k a n s ı z . Dolay ı s ı ile i t h a l a t ç ı n ı n özel b i r a v a n t a j ı yok a m a a r z e s n e k l i ğ i y i n e n i s p e t e n y u r t i ç i n e nazaran yüksek . T a l e b i n s i p a r i ş i n i i p t a l e d e b i l i r ya da ek t a l e p t e b u l u n a b i l i r . Dış piyasalarda da ciddi b i r d u r g u n l u k o l d u ğ u iç in b iz g e r ç e k t e n i t h a l a t ı f i n a n s e e t t i k v e b u n u n yanında ithal oto ü r e t e n ü l k e l e r i n p r o b l e m l e r i n e de d e r m a n o l m u ş o l d u k . O y ö n ü y l e h a k l ı s ı n ı z .

Ü s t ü n Dikeç h o c a m ı z ı n k a h v e r e n g i e ş y a g ib i çok kay ı t l ı v e o r g a n i z e o l m a y a n s e k t ö r l e r d e a n k e t l e r i n s a m i m i y e t i n e inanıyor m u s u n u z s o r u s u n a şöyle c e v a p v e r e c e ğ i m . A n k e t ö r l e r i m i z i y ü k s e k lisans yapan a r k a d a ş l a r ı m ı z d a n seç t ik ağ ı r l ık l ı o l a r a k . K e n d i m i z d e i ç i n d e b u l u n d u k . B u r a d a , b a z ı k o n t r o l s o r u l a n ile b u n l a r ı d o ğ r u l a d ı k . Ç o k s a m i m i y e t s i z c e v a p l a r d a çıkt ı , a m a g e n e l i t i b a r i y l e b u s e k t ö r d e n a l d ı ğ ı m ı z c e v a p l a r ı n s a m i m i o l d u ğ u n a i n a n ı y o r u m ; ç ü n k ü , s o r u l a r d a b u n u d o ğ r u l u y o r . Yani b i z i m t a l e b i m i z i d e f iyat ımız ı d a e t k i l e m e z biç im i n d e , k o n t r o l g r u b u olan o r g a n i z e z i n c i r m a ğ a z a l a r a g ö r e o l d u k ç a farklı y a n ı t l a r ç ıkt ı . A s l ı n d a a n k e t y a d a i s t a t i s t i ğ i n g e r ç e k dış ı o l d u ğ u n u y a d a g ü v e n i l i r o l m a d ı ğ ı n ı s a v u n m a k d a yanlış, ç ü n k ü m i k r o ö l ç e k t e k i ç a l ı ş m a l a r ı b a ş k a t ü r l ü yapma o l a n a ğ ı n ı z yok. M ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r a n k e t l e r i k a r ş ı l a ş t ı r ı l a b i l i r k o n t r o l g r u p l a r ı ile y a p a r a k v e s o r u l a r ı k e n d i i ç i n d e k o n t r o l s o r u l a r ı ile d e s t e k l e y e r e k b u n u çözm e y e ça l ı ş t ık .

M u s t a f a Ü s t a t , v e r g i i n d i r i m i y a p ı l m a s a y d ı b u s a t ı ş o l m a y a c a k t ı , b u b i lg ide ö l ç ü l e b i l i r l i k a ç ı s ı n d a n b i r h a t a o l a b i l i r m i d e d i . Ü s t a t ,

1 0 9

b u r a d a k i verg i h a r c a m a s ı , i n d i r i m i n canlandırma e t k i s i n d e n i k i n c i s i n d e a r ı n d ı r ı l m ı ş , b i r i n c i s i n d e ise i n d i r i m s i z o l d u ğ u t a k d i r d e g e r ç e k s a t ı ş l a r t u t a r ı n d a . D e d i ğ i n i z f a k t ö r v a r t a b i , b u k a d a r s a t ı ş o l m a y a c a k t ı e ğ e r i n d i r i m o l m a s a y d ı . B u iki etkiyi , y a n i b iz b u s a t ı ş l a r ı n c a n l a n d ı r m a etk is i ile o l m a d ı ğ ı o r t a m l a etkiyi y a n yana k o y a r a k b i r a n l a m d a e l m a y l a a r m u t u k ı y a s l a m ı ş d a o l u y o r u z a m a M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n ı n ç a l ı ş m a s ı v e VEDOP v e r i l e r i b u n a dayandığı i ç in b u k o n u d ı ş ı n d a b i r ç a l ı ş m a y a p m a i m k a n ı o l m a d ı . A m a y a p ı l m a s ı i ç in b a z ı v a r s a y ı m l a r l a b a z ı ö l ç ü l e r i n o t u m u z a a l d ı k .

M u r a t A s l a n a r k a d a ş ı m ı z , s i t e l e r v e s e r m a y e y o ğ u n s e k t ö r , k a y ı t

dışı k a y ı t içi o l a r a k a n a l i z y a p ı l a b i l i r m i d e d i . D o ğ r u d u r . Bizim d e

ç a l ı ş m a l a r ı m ı z b u y ö n d e b i r k a t e g o r i l e ş t i r m e y l e d e v a m e d i y o r . D ü

zenley ic i e t k i a n a l i z l e r i d e g e r e k i y o r . i n d i r i m l e r i n t ü k e t i c i l e r i n s a t ı n

a l m a g ü c ü n e ka l ıc ı e tk i s i o l u p o l m a d ı ğ ı k o n u s u n d a . Yani v e r g i o r a n ı

i n d i r i m i n i n f i y a t a e tk i s i , k i ş i n i n o n u s a t ı n a l m a g ü c ü n ü n s ı n ı r ı n d a

o l m a s ı h a l i n d e z a m a n z a m a n etki l i o l a b i l i y o r . A m a n e y a p ı l m a y a c a k

b i r a l ı m ı ö n e ç e k i y o r n e d e a l a m a y a c a k b i r kişi fark l ı b i r ü r ü n e d ö

n ü y o r . Özellikli o t o m o t i v i d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z d e ik inc i e le y ö n e l m e s ö z

k o n u s u o l u y o r . N i t e k i m ş u n u v u r g u l a y a l ı m ; Ö T V ' n i n ç o k y ü k s e k o l

d u ğ u D a n i m a r k a ' d a , T ü r k i y e ' d e k i b i r g e n e l m ü d ü r ü n y a d a b i r m a l i

y e d e k i b i r d a i r e b a ş k a n ı n ı n k u l l a n m a y a c a ğ ı e s k i l i k t e a r a ç l a r k u l l a n ı

l ıyor. Ç ü n k ü , v e r g i o k a d a r y ü k s e k ki, g e l i r d ü z e y i y ü k s e k i n s a n l a r

bi le 1 0 1 2 yıllık a r a b a l a r k u l l a n ı y o r l a r . D a n i m a r k a ' y a g i d e n i n i z v a r

s a eski a r a ç l a r ı n ç o k l u ğ u n u g ö r m ü ş t ü r . Dolay ı s ı ile h a k i k a t e n ç o k

y ü k s e k ÖTV o l d u ğ u iç in T ü r k i y e ' n i n s a t ı n a l m a g ü c ü p a r i t e s i o n a

g ö r e o l u ş u y o r . Ö r n e ğ i n z e n g i n , m a l i g ü c ü y ü k s e k , mil l i g e l i r i n d a ğ ı

lımı d a m ü m k ü n o l d u ğ u n c a e ş i t l e n m i ş b i r ü l k e o i a n D a n i m a r k a ' d a

bi le sıfır a r a ç t a n z i y a d e ik inci e a r a ç l a r ı n y a y g ı n o l a r a k k u l l a n ı l m a s ı

b u n a ö r n e k o l a r a k g ö s t e r i l e b i l i r .

U m a r ı m c e v a p l a r ı m , s o r u l a r ı n ı z ı k a r ş ı l a m ı ş t ı r . Eğer y e t e r s i z ise

i lave a ç ı k l a m a l a r y a p a b i l i r i m .

O t u r u m B a ş k a n ı : T e ş e k k ü r E d e r i m . Evet B u y u r u n

Ö m e r ÇAKICI: T e ş e k k ü r l e r Saym b a ş k a n . Bir incis i bu GM ile k r i z

a r a s ı n d a k i b a ğ l a n t ı . A s l ı n d a G M ' n i n iflas b a ş v u r u yok, y a l n ı z y a r d ı m

t a l e b i v a r . GM ile ilgili k ı s a b i r bi lgi v e r i p sonra (....) g e ç e l i m a r z u

e d e r s e n i z .

2 0 0 0 y ı l ı n a k a d a r b ü y ü m e s t r a t e j i s i v e b u l d u ğ u h e r alana y a t ı r ı m y a p m a s t r a t e j i s i iz leyen b i r G M . 2 0 0 4 , 2 0 0 5 , 2 0 0 6 m a l i t a b l o l a r ı n ı i n c e l e m i ş t i m . S i g o r t a s e k t ö r ü n ü k e s i p a t ı y o r l a r . B u d a 5 0 0 m i l y a r $ o l a n c i r o s u n u 2 4 0 m i l y a r $ sev iyes ine çek iyor . 2 0 0 0 s o n r a s ı n d a G M ' i n a n a p o l i t i k a l a r ı n d a n b i r t a n e s i v e r i m s i z a l a n l a r ı k a p a t p o l i t i kas ı . B u n u n i ç e r i s i n e s i g o r t a d a d a h i l . A m a b u n a r a ğ m e n y e t i ş m e d i ğ i için, t e m e l d e a s l ı n d a A m e r i k a n ü r e t i m s e k t ö r ü n ü n h a n t a l l ı ğ ı n d a n

110

b a h s e d i l i y o r . Bu a y r ı b i r t a r t ı ş m a k o n u s u . Yeni v e r i m l i l i k t e . ABD içer i s i n d e ü r e t i m yapan Toyota ile r e k a b e t e d e m e m e s i t a r t ı ş ı l ı y o r . Ver i m l i l i k a n l a m ı n d a d a r e k a b e t e d e m i y o r , s a t ı ş f i y a t l a r ı a l a n ı n d a d a . Dolay ı s ı ile b u r a d a k i a n a s o r u n u , bu 3 - G d e d i ğ i m i z üç d e v o t o m o b i l f i r m a s ı n ı n t e m e l d e y o ğ u n l a ş t ı ğ ı e n ö n e m l i alan i şç i l e r in s i g o r t a m a l i y e t l e r i n i n o l d u k ç a y ü k s e k o l u ş u . B u a l a n d a h ü k ü m e t l e p a z a r l ı k y a p ı y o r l a r . B u b a ş k a b i r t a r t ı ş m a k o n u s u a m a k r i z i n s o n u ç l a r ı n ı d a e t k i l e d i k l e r i kes in . S o n u ç o l a r a k k r i z h e m ABD'de h e m d e D ü n y a g e n e l i n d e , c i d d i a n l a m d a t a l e p d a r a l m a s ı n a yol a ç t ı .

E k o l a r a k v e r g i teşv ik ler i d e b izdek i v e r g i te şv ik ler i g ib i , o t o m o t i v s e k t ö r ü n e y ö n e l i k t a l e b i c a n l a n d ı r m a y a yönel ik . H e m p a r a p o l i t i k a s ı a r a ç l a r ı n ı k u l l a n a r a k , y a n i k r e d i i m k a n l a r ı n ı n g e n i ş l e t i l m e s i , faiz o r a n l a r ı n ı n d ü ş ü r ü l m e s i vs. h e m d e a r t ı o l a r a k v e r g i t e ş v i k l e r i ile s a t ı l a n ü r ü n ü n m a l i y e t i n i d ü ş ü r m e ç a l ı ş m a l a r ı . B u d a k r i z e a r ş ı a l ı n a n t e d b i r l e r d e n b i r t a n e s i . Dolay ı s ı ile b u r a d a s ö y l e n e b i l e c e k şey çok a ç ı k o l a r a k g ö r ü l ü y o r a s l ı n d a . K o n u t f i y a t l a r ı n d a k i b a l o n l a r l a , l ik id i te - p a r a p i y a s a s ı n d a o l u ş a n b a l o n l a r ı n p a t l a m a s ı d ı r . B u n u çok d e t a y l a n d ı r d ı ğ ı m ı z d a ş i r k e t l e r b a z m a i n d i r g e r , ş i r k e t l e r e e t k i l e r i n i i r d e l e y e b i l i r i z . Ş i r k e t l e r i n b u n a k a t k ı s ı n ı i rde leyeb i l i r i z . A m a e n b a s i t i n d e n , y i n e z a m a n kısıdı y ü z ü n d e n b i r t a n e ö r n e k v e r i p g e ç e y i m . S u b - p r i m e k r e d i l e r d e n e n , n e r e d e y s e k ö p r ü a l t ı n d a yatan i n s a n l a r a ABD'deki k o n u t f i n a n s m a n ı s e k t ö r ü n ü n k r e d i v e r i r h a l e g e l m e s i v e d a h a i l g i n c i n i söyleyeyim, b u k ö p r ü a l t ı n d a y a t a n kişiye k r e d i v e r e n , k o n u t f i n a n s m a n ı sağlayan f i n a n s a l ş i r k e t l e r a y n ı z a m a n d a b u n l a r ı n k a r ş ı l ı ğ ı n d a a l d ı k l a r ı i p o t e k l e r e d a y a l ı o l a r a k m e n k u l k ı y m e t l e r y a r a t t ı l a r v e d a h a i ler i s in i söy leyey im n o r m a l d e e m e k l i l i k f o n l a r ı n ı n , k r e d i b i l i t e s i d ü ş ü k , bel ir l i b i r k r e d i b i l i t e n i n a l t ı n d a k i a r a ç l a r a y a t ı r ı m y a p m a l a r ı y a s a k t ı r . A m a , o r t a y a ü ç ü n c ü d ö r d ü n c ü t ü r e v ü r ü n de, y e n i b i r m e n k u l k ı y m e t o l u ş t u r m a k v e b u n u n k r e d i b i l i t e s i n i d e y ü k s e k g ö s t e r m e k s u r e t i y l e , b u n l a r ı n d a y a t ı r ı m y a p a b i l e c e k l e r i m e n k u l k ı y m e t l e r o l u ş t u r d u l a r . B u n l a r d a l ik id i te b a l o n l a r ı o l a r a k o r t a y a ç ı k t ı . Aynı z a m a n d a y a n ı l m ı y o r s a m , 2000 - 2006 arasında bu h e d g e f o n l a r d a k i olağan ü s t ü a r t ı ş , b u b a l o n l a r ı n p a t l a m a n e d e n l e r i n d e n bir i s i o l a r a k k a b u l ed i leb i l i r . 4 0 0 m i l y a r S ' d a n 1 4 0 0 m i l y a r S'a ç ı k m ı ş . Yani l ik id i te s e k t ö r ü n d e k i b a l o n l a r l a k o n u t s e k t ö r ü n d e k i b a l o n l a r ı n p a t l a m a s ı . T e m e l i t i b a r i y l e k r i z i n a n a n e d e n i n i n f i n a n s a l s e k t ö r d e o l d u ğ u n u u n u t m a m a k l a z ı m .

K ı s a c a d e v a m e d i y o r u m . İ h r a c a t a dayalı b ü y ü m e m o d e l l e r i n d e n v a z g e ç m e k t e n b a h s e t m e d i m . T e m e l i t i b a r i y l e ş u n u s ö y l e d i m : T a m a m i y l e ü l k e n i n e k o n o m i k k a l k ı n m a s ı n ı i h r a c a t a o d a k l a y a n , y a n i s a d e c e i h r a ç e d e r e k b ü y ü y e n . H a l i h a z ı r d a g e ç e m e m i ş a m a 2009 ö n c e s i n d e k i Ç i n m o d e l i g ibi . Ü l k e l e r i n d ı ş t a l e p t e m e y d a n a g e l e c e k c i d d i d a r a l m a l a r l a b i r l i k t e b u n u telaf i e d e c e k a l t e r n a t i f l e r i n i n o l m a s ı g e r e k t i ğ i n i s ö y l e d i m . Bu da iç t a l e p . Yani iç t a l e p l e d ış t a l e b i n e k o n o -

111

m i k k a l k ı n m a d a a l t e r n a t i f l i v e h a t t a d e n g e l i o l a r a k d i k k a t e a l ı n m a s ı g e r e k i r . S ö y l e d i ğ i m b u y d u . B u n l a r a yönel ik p o l i t i k a ö n e r m e l e r i , çok d e t a y l ı b i r t a r t ı ş m a k o n u s u . O y ü z d e n çok fazla g i r m i y o r u m ş i m d i .

D a h a faz la m ü d a h a l e m i s o r u s u v a r . F i n a n s a l s e k t ö r d e b u t ü r e v

ü r ü n l e r i n o l u ş t u r u l m a s ı ABD'de de , i s i m l e r i ç a l ı ş m a d a g e ç e n , ü ç t a n e

b ü y ü k m e n k u l k ı y m e t l e ş t i r m e işi y a p a n ş i r k e t v a r . B u n l a r ı k a m u d e s

t e k l i y o r . D e s t e k l e y e r e k y a p t ı ğ ı s i s t e m i ç i n d e ciddi anlamda göz y u m

d u ğ u v e b u n e t i c e d e o l u ş a n b i r l ik id i te b a l o n u söz k o n u s u . D a h a faz

l a düzenlemeden z i y a d e , n e d i r ö r n e ğ i n , b u n l a r a y ö n e l i k t e ş v i k l e r i

g e r i ç e k e b i l i r s i n i z . Yeni f i n a n s a l s i s t e m d e h e r g ü n y e n i b i r b u l u ş y a p ı

labi l iyor , yeni e n s t r ü m a n l a r o r t a y a ç ı k a b i l i y o r . A m a t e m e l i t i b a r i y l e

b u n l a r ı n r i s k l e r i n i iyi ö l ç e b i l i r v e d e v a m ı n d a d a g ö z e t i m i n i iyi y a p a

b i l i r s e n i z ş ü p h e s i z d a h a b a ş a r ı l ı e k o n o m i k m o d e l l e m e o l u r d iye d ü

ş ü n ü y o r u m . Bu kapsamda finansal s e k t ö r ü n 2 0 0 1 k r i z i n d e n sonra

T ü r k i y e ' d e y a k ı n d a n t a k i p e d i l d i ğ i n i h e r k e s b i l iyor . D a h a y a k ı n d a n

t a k i p e d i l m e s i v e d a h a c iddi , d a h a d e t a y l ı a l a n l a r d a d a b o ş l u k b ı

r a k m a y a c a k şek i lde r e g ü l e e d i l m e s i g e r e ğ i t a r t ı ş ı l ı y o r .

Bir d i ğ e r i , M u s t a f a Ç e l e n Beyin İ s p a n y a , İ r l a n d a k o n u s u . B u ö r

n e k l e r i b e n iyi ö r n e k o l a r a k v e r m e d i m . O r a d a ş u n u t a r t ı ş t ı k a s l ı n d a ,

s u n u m k ı s a g e ç t i ğ i i ç in o a n l a m d a d a ö z ü r d i l i y o r u m , b a z ı şeyler i

a ç a m a d ı ğ ı m iç in . D a h a ö n c e b a ş a r ı l ı politika uygulamış olmaları

veya daha ö n c e u y g u l a d ı k l a r ı p o l i t i k a l a r ı b a ş a r ı l ı o l a r a k k a b u l e d i l e n

ü l k e l e r i n , k r i z d e n e t k i l e n m e l e r i d a h a m ı a z o l m u ş t u r ? Y a d a d a h a

ö n c e k i b a ş a r ı l ı p o l i t i k a l a r b u ü lke ler i k r i z d e n k o r u m u ş m u d u r ? İs

panya a s l ı n d a b u a n l a m d a d e t a y ı n ı n i n c e l e n m e s i g e r e k e n , özel l ikle

i ş g ü c ü piyasası, çok ciddi i n c e l e n m e s i g e r e k e n b i r ü l k e . D o l a y ı s ı ile

b a ş a r ı l ı o l d u ğ u n u değ i l d e d a h a ö n c e k i p o l i t i k a l a r l a d a h a ö n c e k i

g i d i ş a t ı d i k k a t e a l a r a k " b e n ç o k b a ş a r ı l ı y ı m " p s i k o l o j i s i n e g i r m e n i n

y a n l ı ş o l d u ğ u n u v u r g u l a m a y a ç a l ı ş t ı k o r a d a . D o l a y ı s ı ile İ r l a n d a v e

İspanya bu a n l a m d a iyi Ö r n e k deği l .

AB'ye y a p ı l a n i h r a c a t l a r , o n u n i ç e r i s i n d e s e r b e s t b ö l g e l e r e y a p ı l a n

i h r a c a t l a r ı d a k o y d u m . B u n u n için, b u n l a r g e n e l i h r a c a t r a k a m l a r ı

i ç i n d e d i k k a t e a l ı n m a z . Bizde a l ı n ı y o r . Yani b u ç o k b a s i t b i r şey. Av

r u p a ü l k e l e r i n e - A B Değil , d i ğ e r ü l k e l e r i d e d a h i l A v r u p a ' y a y a p ı l a n

i h r a c a t da bu kapsamda dikkate a l ı n a b i l i r . Y a p ı l a n ihracatı toplama

b ö l d ü ğ ü n ü z d e %68,6 g ib i b i r r a k a m çıkıyor . Y a p ı l a n i h r a c a t ı n y a k l a

şık %18'i de bu BDT ile Asya t a b a n ı n a g i d i y o r . Dolay ı s ı ile bu a n l a m

d a b i r y o ğ u n l a ş m a n ı n o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u m .

Ü s t ü n h o c a m ı n y o r u m k a t m a şeyi v a r d ı . M a l u m u n u z k o n u çok g e n i ş v e 2 5 - 3 0 d a k i k a l ı k b i r s ü r e d e b u n u t a m a m l a m a y a ç a l ı ş t ı k . O n u n iç in s o n d e r e c e yüzeyse l g i t m e y e g a y r e t e t t i m . S ü r e n i n y e t m e s i için. Açıkças ı b e n I s a a t c i v a r ı n d a rahat bir sunum süresinin o l a b i leceğini d ü ş ü n e r e k b i r h a z ı r l ı k y a p m ı ş t ı m . A m a h e r h a l v e k a r d a bu,

112

2 5 , 30 d a k i k a y a s ı ğ a c a k b i r şey değil Bir de s o r u y u c e v a p v e y a y o r u m l a m a , k o n u ş m a ş e k l i n d e k i y o r u m l a n d e v r e y e s o k a b i l e c e ğ i m i z i d ü ş ü n ü y o r u m .

O r t a gel i r l i ü l k e l e r k a v r a m ı n a , b i r inc i s i , yeni d e m e d i m . P o p ü l e r d e d i m . İkincis i , y e n i d e y e r i n e o t u r u y o r . A s l ı n d a I M F ' n i n y a p t ı ğ ı t a n ı m l a m a d a 3'lü b i r a y r ı m v a r d ı r : D ü ş ü k - o r t a - y ü k s e k ge l i r l i ü l k e l e r d i r b u n l a r . B u n l a r ı n kar ş ı l ı ğ ı a z ge l i şmiş , g e l i ş m e k t e o l a n v e g e l i şmiş e k o n o m i l e r d i r . Bu, yeni d e d e m e y e y i m a m a , b u o r t a gel i r l i ü l k e l e r g e l i ş m e k t e o l a n e k o n o m i l e r i ikiye a y ı r ı y o r . Yani d i y o r ki; T ü r k i y e Çin ' le a y n ı değ i l . Çin g e l i ş m e k t e o l a n ülke, T ü r k i y e o r t a ge l i r l i ü lke. Yani b u n u , p o z i s y o n u o r t a y a k o y a b i l m e k için, özel l ik le k u l l a n d ı m . İk i s in in a r a s ı n d a , ç ü n k ü ü r e t i m i n g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r e , i ş g ü c ü d a h a u c u z ü l k e l e r e k a y d ı ğ ı n ı , y ü k s e k k a t m a d e ğ e r l i ü r e t i m i n d e a ğ ı r lıklı o l a r a k g e l i ş m i ş e k o n o m i l e r d e o l d u ğ u n u , do lay ı s ı ile g e l i ş m e k t e o l a n e k o n o m i l e r i n a r a d a s ı k ı ş t ı ğ ı m b e l i r t m e k için k u l l a n m ı ş t ı m o n u . B u n u d a b e l i r t e y i m .

T ü r k i y e ile ilgili ö n e r i . T ü r k i y e n e d e n sağlam kaldı. S a ğ l a m l ı k an

layışına göre d e ğ i ş i r t a b i . %5 o r a n ı n d a k ü ç ü l d ü k . Ar t ı T ü r k i y e ' n i n en

ö n e m l i a r t ı s ı ş u o l m u ş t u r , b e n n e t o l a r a k b u n u n h e s a b ı n ı d a y a p t ı m .

T ü r k i y e s ı c a k p a r a y a v e yabancı k r e d i l e r e b a ğ ı m l ı b i r ü l k e . Yani b u n

l a r l a t ü k e t i m i n i f i n a n s e e d e r e k t ü k e t i m bazl ı v e i t h a l a t b a z l ı b ü y ü

yen b i r ü l k e . Dolay ı s ı ile 2 0 0 8 ' i n eylül ayı ile 2009'un nisan aylan

a r a s ı n d a p i y a s a y a 2 t r i l y o n $'a y a k ı n b i r p a r a n ı n e n j e k t e ed i leceğ i

k o n u ş u l u y o r d u v e çok ciddi m i k t a r d a d a e n j e k t e ed i ld i . B u n l a r ı n d o

ğ a l o l a r a k b i z i m gib i ü l k e l e r e d e y a n s ı m a s ı o l u y o r . S ıcak p a r a a z a l d ı

2009'un b a ş l a r ı n d a ancak o r t a l a r ı n d a ve as ı l o l a r a k ey lü l ayından

i t i b a r e n s ı c a k p a r a t e k r a r d a n a r t m a y a b a ş l a d ı . B u n l a r ı t e s p i t e d e b i

liriz. B u n u m e r k e z b a n k a s ı v a r l ı k l a r ı n d a n d a t e s t e d e b i l i r i z . Ar t ı

T ü r k i y e ' y e g i r e n h a z i n e k a ğ ı d ı n d a k i faiz o r a n ı n d a d a t e s t e d e b i l i r i z .

Faiz o r a n l a r ı d a çok d ü ş ü k , y a n i b a n k a l a r , finans ş i r k e t l e r i y u r t d ı

ş ı n d a n g i d i p r a h a t l ı k l a b o r ç l a n a r a k çok d ü ş ü k m a l i y e t l e r l e b o r ç l a

n ı p , T ü r k i y e ' d e g e t i r i p p a r a s a t a b i l i y o r l a r . Dolay ı s ı ile T ü r k i y e b u

g e l i ş m i ş e k o n o m i l e r i n piyasaya para e n j e k t e e t m e s i n d e n k a y n a k l a

n a n r a h a t l ı ğ ı y a ş ı y o r . Yani o p a r a l a r T ü r k i y e ' y e d e ge ld i . Dolay ı s ı ile

T ü r k i y e o a n l a m d a l ik id i te s ık ış ık l ığ ını a ş m ı ş o l d u .

Bir d i ğ e r i Sezai Beyin s o r u s u . N e d e n faiz o r a n l a r ı d ü ş ü r ü l ü y o r ? Ş imdi piyasaya f i n a n s a l k u r u l u ş l a r a r a c ı l ı ğ ı ile 2 t r i l y o n $ c i v a r ı n d a , k a m u l a ş t ı r m a , y a r d ı m y a d a o r t a k o l m a s u r e t i y l e p a r a e n j e k t e e d i y o r s u n u z . B u n u n e k o n o m i y e y a n s ı m a s ı iç in t ü k e t i c i y e g i t m e s i g e r e k i yor . Yani t ü k e t i c i n i n b u paradan k r e d i o l a r a k y a r a r l a n m a s ı g e r e k i y o r . D o ğ a l o l a r a k ree l faiz o r a n l a r ı n ı 0 ' m a l t ı n a d ü ş ü r m ü ş l e r . Yani b u r a d a d a ö l ç ü m l c m e l e r vs. y a p ı l ı y o r . N o m i n a l faiz o r a n l a r ı n ı %1'ler sev iyes ine t u t u p , ree l faiz o r a n l a r ı n ı 0 ' m a l t ı n d a t u t m a k s u r e t i y l e tüket ic iy i k r e d i a l m a y a teşvik e d i y o r l a r . Yan p a r a var , g e l i n h a r c a y ı n

113

m a n t ı ğ ı . Ç ü n k ü b u k r i z i n e n ö n e m l i s o n u c u t a l e b i n d ü ş m e s i v e o n u n

t ü r e v l e r i ; y a n i o n e d e n l e o l u ş a n e t k i l e r .

I - i n a n s a l l a ş m a , b e n a s l ı n d a ş u n u d ü ş ü n ü y o r u m : Yani p a r a s a l sekt ö r ü n ree l s e k t ö r k a r ş ı s ı n d a o l d u k ç a g ü ç l ü k o n u m a g e l d i ğ i n i d ü ş ü n ü y o r u m . Yani b u a s l ı n d a t a r t ı ş m a m ı z ı n b a ş ı n d a k r i z i n s e b e p l e r i i t i b a r i y l e d e s ö y l e d i ğ i m i z d e ; k o n u t , r e e l s e k t ö r e i l i şk in b i r e n s t r ü m a n k e n o n u n k a r ş ı l ı ğ ı o l a n p a r a n ı n o k o n u t u n d e ğ e r i n i n çok çok ü z e r i n d e b i r n o k t a y a g e t i r i l m e s i , k o n u t u n f i y a t ı n ı n d a b a l o n l a ş m a o l d u ğ u iç in d ü ş m e s i . Yani b u n l a r aslında parasal s e k t ö r ü n c iddi a n l a m d a ree l s e k t ö r ü d o m i n e e t t i ğ i n i g ö s t e r i y o r . B u a n l a m d a d a d e n g e g ö z e t i l m e l i d i r . A m a b u n l a r ı y a p a r k e n adına k a p i t a l i z m d e r s i n i z , fi-nansallaşma d e r s i n i z . Yani i s i m l e n d i r m e n i n ç o k ö n e m l i o l d u ğ u n u d ü ş ü n m ü y o r u m .

Ü r e t i m t e m e l l i e k o n o m i d e n bi lgi t e m e l l i e k o n o m i y e geç i ş . B a k ı n

çok ö n e m l i b i r ö r n e k v e r e y i m . T ü r k i y e ' d e e n ö n e m l i ş i r k e t l e r d e n b i r i s i

Vestel. D ü n y a n ı n e n ö n e m l i e l e k t r o n i k ş i r k e t l e r i n d e n b i r i s i S a m s u n g .

Birincis i , S a m s u n g ç a l ı ş a n l a r ı n ı n y a k l a ş ı k % 1 0 ' u n u a r - g e p e r s o n e l i

o l a r a k i s t i h d a m e d i y o r . Yıllık c i r o s u t r ü k i y e i h r a c a t ı n ı n 2,5 - 3 k a t ı

o l a r a k 3 0 0 m i l y a r $'hk sev iyede. Vestel ise 2,5 - 3 m i l y a r $'lık b i r c i

r o y a s a h i p . K a t m a d e ğ e r i ç o k d ü ş ü k . D a h a ziyade f a s o n ü r e t i m yap

maya y ö n e l i k b i r ş i r k e t v e T ü r k i y e ' n i n ö n d e g e l e n b i r e l e k t r o n i k ş i r

ke t i . Ş i m d i bi lgi t e m e l l i e k o n o m i y e geçiş d e r k e n k a t m a d e ğ e r i a r t ı r

m a k t a n b a h s e d i y o r u m . Yani n e d i r , e l e k t r o n i k , b i l i ş i m y a d a y a z ı l ı m

s e k t ö r l e r i n i n Dünyaya ş a m i l h a l e g e t i r i l m e s i n d e n b a h s e d i y o r u m . B u

k o n u l a r a ç o k e r k e n b a ş l a d ı ğ ı m ı z değ i l b u r a l a r d a ç o k g e ç k a l d ı ğ ı m ı z

g ö r ü ş ü n d e y i m .

GM iç in iyi o l a n ABD iç in de iy idir vs. : y a n i o b i r a z mi l l iyetç i l ik

k o k u y o r . O t a r z b i r y a p ı d a ABD h a l k ı n d a v a r . V a r l ı k l a r ı n d e ğ e r l e n

m e s i y a n i çok c i d d i a n l a m d a v a r l ı k l a r ı d e ğ e r l e n d i r e n f i r m a l a r v e

b u n a k a r ş ı l ı k i p o t e k o l u ş t u r a n f i n a n s m a n ı sağlayan ş i r k e t l e r . T a b i

ki, v a r l ı k l a r ı d e ğ e r l e r i b a l o n o l a r a k o l u ş u r s a , a t ı y o r u m , 5 0 l i r a l ı k

k o n u t 1 0 0 l i r a y a ç ık ıyor, ü z e r i n d e 80, 9 0 l i r a l ı k i p o t e k v a r . D o ğ a l

o l a r a k r e e l s e k t ö r d e k i k a r ş ı l ı ğ ı n ı b u l a m a m ı ş o l u y o r . Bu anlamda ç o k

c i d d i s ı k ı n t ı y a n e d e n o l d u ğ u d o ğ r u .

D e n e t i m v e g ö z e t i m d e n b a h s e t t i k . T e k r a r d a n b a h s e t m e y e g e r e k

yok a m a ş u b i r g e r ç e k ki; u ç u c u s e k t ö r l e r d e , y a n i e l le t u t u l u r ü r ü n ü

faz la olmayan s e k t ö r l e r d e , özel l ikle f i n a n s a l s e k t ö r ü n r e e l s e k t ö r ü

d o m i n e e t t i ğ i n i s ö y l e d i ğ i m i z e g ö r e , d e n e t i m v e g ö z e t i m i n iyi o l m a s ı

g e r e k t i ğ i b i r g e r ç e k . 2 0 0 1 ' d e n s o n r a BDDK eliyle özel l ikle b a n k a l a r

ü z e r i n d e ç o k c i d d i b i r t a k i p m e k a n i z m a s ı k u r u l d u . B u n u n ö t e s i n d e

t a b i ki, n e y i n d o ğ r u , n e y i n y a n l ı ş o l d u ğ u k a r a r ı n ı v e r m e k v e b u n u

z a m a n ı n d a v e r m e k ö n e m l i .

114

Sibel H a n ı m ı n s o r u s u : F i n a n s a l i ş l e m v e r g i l e r i , T o b i n Vergis i . Yani l o b i n v e r g i s i a s l ı n d a Dünyanın p e k çok ü l k e s i n d e k a b u l g ö r e n v e D ü n y a d a d a f i n a n s a l h a r e k e t l e r e t e m e l d e b i r t a b a n o l u ş t u r u l m a s ı ö n g ö r ü l e n b i r v e r g i a m a T ü r k i y e n e d e n s e b u n a çok s ıcak b a k m ı y o r . Dünyanın p e k çok ü l k e s i n d e u y g u l a m a alam b u l a n b i r v e r g i . Yani, Brezi lya y e n i g e ç t i v e T o b i n V e r g i s i n i n çok c i d d i b i r t a r t ı ş m a k o n u s u y a p ı l a c a ğ ı a l a n v a r . Bu vergiyi k o y d u ğ u n u z anda 5 -6 ayl ık b i r s ü r e , y a n i B r e z i l y a ' n ı n a ç ı k l a m a s ı böyleydi , 5 - 6 ayl ık geç i ş s ü r e c i . Yani b u d ö n e m d e , n e d i r , i ş te f i n a n s a l s e k t ö r d i r e n e c e k , "sana b o r ç v e r m i y o r u m " diyecek, b a n k a c ı l ı k s e k t ö r ü n ü d e v r e dış ı b ı r a k m a y a ç a l ı ş a c a k vs. B u n l a r ı n y a n ı n d a f i n a n s a l s i s t e m d e k i c i d d i o y n a k l ı k l a r a k a r ş ı d a h a z ı r o l m a k g e r e k i y o r . 5 - 6 ayl ık b i r s ü r e y i g ö z e a l m a k g e r e k i y o r . Biz d e b i r a r a d e n e d i k b i l i y o r s u n u z , 1 a y s o n r a g e r i k a l d ı r d ı k . Yani n e d e n i , b u o y n a k l ı k l a r a k a r ş ı h a z ı r l ı k l ı o l m a m a m ı z d ı .

Evet, a s l ı n d a Çin, Afrika gibi ü l k e l e r i n k a r l ı ç ı k t ı ğ ı n ı s ö y l ü y o r . Bu

y o r u m t a b i , k a r l ı ç ıkt ı m ı s o r u s u a y r ı b i r s o r u . Şöyle b i r k a r l ı ç ı k a n

l a r a ç ı s ı n d a n d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z d e b e n ş u n u d ü ş ü n ü y o r u m : G e l i ş m i ş

ü l k e l e r d e n b i r k a ç t a n e s i o l i g d e n d ü ş e c e k . O l i g d e n d ü ş e n l e r i n y e r i n e

o l ige ç ı k m a y a a d a y l a r ı n b u n u d e ğ e r l e n d i r e b i l e c e ğ i d o ğ r u a m a Ç i n ' i n

bu anlamda y a r a r l a n d ı ğ ı b i r n o k t a v a r : Krizle b i r l i k t e özel l ik le g e

l i şmiş ü l k e l e r d e k i y a t ı r ı m f i y a t l a r ı o l d u k ç a d ü ş t ü . B u k a p s a m d a Vol

vo'yu Çin l i l e r s a t ı n a ld ı . B u n u n h a r i c i n d e d e g e l i ş m i ş ü l k e l e r e y a t ı r ı m

y a p t ı k l a r ı m b i l i y o r u m . Yani bu anlamda kara ç e v i r m e y e ç a l ı ş a n ü l

k e l e r o l a c a k t ı r . T ü r k i y e d e b u a n l a m d a , b u l i g d e n d ü ş e n b i r t a n e

ü l k e n i n y e r i n e b iz d e a d a y o l s a k n o k t a s ı n a ge leb i l sek iyi o l u r t a b i .

T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

O t u r u m B a ş k a m : Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . B u t ü r t o p l a n t ı l a r ı n iki

a m a c ı n ı n o l m a s ı g e r e k i r . Birincisi g e ç m i ş t e k i u y g u l a m a l a r ı d e ğ e r

l e n d i r m e k . İkincis i ise g e l e c e k t e n e y a p ı l a b i l i r , n a s ı l b i r p o l i t i k a iz

l e n m e s i g e r e k i r o n u ele a l m a k . T a b i s ü r e geç t i , e ğ e r i z in v e r i r s e n i z 4

- 5 d a k i k a i ç e r i s i n d e a n a h a t l a r ı ile n e y a p ı l m a s ı g e r e k i r k o n u s u n a

d e ğ i n m e k i s t i y o r u m .

B i l i y o r s u n u z g e ç e n yüzyı l ın s o n l a r ı n d a D ü n y a ü l k e l e r i n d e k a m u m a l i y ö n e t i m i v e b ü t ç e k o n u s u g ü n d e m e ge ld i v e b u b i r çok ü l k e d e k o n u ş u l d u . Ş i m d i , çeşit l i a n a h a t l a r ı v a r b u k o n u l a r ı n . E n ö n e m l i h u s u s l a r d a n b i r t a n e s i d e p l a n p r o g r a m b ü t ç e il işkisi. N i t e k i m , b i z i m d e 5 0 1 8 sayı l ı k a n u n b u h u s u s u d ü z e n a l t ı n a a l m a k i s t e m i ş . V e h e r yıl b ü t ç e y e o r t a vade l i p r o g r a m ile b a ş l a n a c a ğ ı n ı s ö y l ü y o r . D a h a sonra h a z i r a n a y ı n ı n 15 ' ine k a d a r o r t a v a d e l i m a l i p l a n k o n u s u n u ele a l ı y o r . Ş i m d i b u r a d a iki h u s u s a çok d i k k a t e t m e k l a z ı m . Bir incis i ,

115

ç ü n k ü p o l i t i k a y ı b u n l a r d ü z e n l e y e c e k , o r t a v a d e l i p r o g r a m v e o r t a v a d e l i m a l i p l a n d a h a b i l imsel , d a h a ü l k e ş a r t l a r ı n a u y g u n o l a r a k h a z ı r l a n m a l ı . İk incis i v e r g i k a n u n l a r ı n ı n y a p ı l m a s ı n d a m ü m k ü n o l d u ğ u n c a o r t a v a d e l i p r o g r a m v e o r t a v a d e l i m a l i p l a n a u y u l m a s ı g e r e k i r . A m a ş i m d i s ize, i z n i n i z o l u r s a , 1700 ' lü y ı l l a r ı n s o n u n d a , İ n g i l t e r e A v a m K a m a r a s ı n d a y a p ı l m ı ş k o n u ş m a n ı n ç o k k ı s a b i r ö z e t i n i v e r e c e k v e y o r u m u size b ı r a k a c a ğ ı m . A c a b a v e r g i k a n u n u yapma t e k n i ğ i n e u y u y o r m u y u z ? R i c h a r d S h e r i d a n d iye b i r A v a m K a m a r a s ı ü y e s i n i n 1700'lü y ı l l a r ı n sonunda y a p t ı ğ ı k o n u ş m a : " . . . B u n d a n ö n c e k i h ü k ü m e t z a m a n ı n d a p a r l a m e n t o d a n ç ı k a r ı l a n v e r g i k a n u n l a r ı n ı n sayısı öylesine a r t m ı ş , b i l h a s s a y ü r ü r l ü k t e k i v e r g i k a n u n l a r ı n a i l a v e e d i l e n e k l e r ö y l e s i n e m u ğ l a k h a l e g e l m i ş t i ki; v e r g i l e r i n t a t b i k i n d e n s o r u m l u o l a n h a k i m l e r i n d a h i i ç i n d e n ç ı k ı l a m a y a n b i l m e c e l e r k a r ş ı s ı n d a e l l e r i n d e n h a y r e t v e ş a ş k ı n l ı k l a k a ş l a r ı n ı ç a t m a k v e k ı z g ı n l ı k l a b a ş l a r ı n ı sallamaktan b a ş k a b i r şey g e l m i y o r d u . B a ş k a n e y a p a b i l i r lerdi ki; b a k ı y o r u z ö n c e b i r v e r g i k a n u n u ç ı k a r ı l ı y o r , a r d ı n d a n a l e l a cele p a r l a m e n t o d a n h e n ü z ç ı k m ı ş b i r k a n u n u n b a z ı m a d d e l e r i n i n t a d i l i ile ilgili, y e n i b i r k a n u n teklifi ö n ü m ü z e k o n u y o r d u . N i h a y e t b u d a k a n u n l a ş ı y o r d u . F a k a t ç o k ş ü k ü r d e m e y e v a k i t k a l m a d a n h ü k ü m e t y ü r ü r l ü k t e k i k a n u n u t a d i l e d e n k a n u n u n k u s u r l u v e h a t a l ı t a r a f l a r ı n ı d ü z e l t e n ik inc i b i r k a n u n u n e k s i k l i k l e r i n i t a m a m l a y a r a k y e p y e n i b i r k a n u n tekl i f ile k a r ş ı m ı z a d i k i l i y o r d u . İ ş b u n u n l a d a b i t m i ş o l m u y o r d u . Bir m ü d d e t sonra b i r d e b a k ı y o r u z k i y ü r ü r l ü k t e k i verg i k a n u n u t a d i l e d e n k a n u n u n k u s u r l u y ö n l e r i n i d ü z e l t e n e n s o n k a n u n u n eks ik t a r a f l a r ı n ı t a m a m l a y a c a k y e n i b i r k a n u n tekl i f ed i l i y o r d u . V e böylece d e v a t a n d a ş l a r , h i ç s o n u gelmeyen v e r g i k a n u n l a r ı f a s i t d a i r e s i n d e b o c a l a y ı p d u r u y o r . . . " . H e p s i n i o k u m a y a c a ğ ı m , z a m a n çok kıs ı t l ı . A c a b a b i z d e k a n u n y a p m a t e k n i ğ i 2 0 0 yıl ö n c e İ n g i l t e r e ' d e yaşanan b u o l a y l a r a u y u y o r m u ? T a k d i r l e r i , y o r u m l a n s iz le re b ı r a k ı y o r u m .

O t u r u m u b u d ü ş ü n c e l e r l e k a p a t ı r k e n h e p i n i z e , b iz ler i d i n l e d i ğ i n i z iç in s a y g ı l a r ı m ı s u n u y o r u m .

II. O T U R U M

14.00 - 1 5 . 3 0

O T U R U M BAŞKANI: PROF. DR. HALUK ANIL

KONUŞMACILAR

"Vergi ler in K a n u n i l i ğ i - K a n u n l a r ı n M e ş r u l u ğ u :

Yüzyı l lar ın S e r ü v e n i "

- PROF. DR. HAKAN ÜZELTÜRK

" P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Gerib i ld ir im v e Gelir İ d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı ' n d a U y g u l a n a b i l i r l i ğ i Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a "

- DOÇ. DR. KADİR ARDIÇ - YRD. DOÇ. DR. HALİT

ÇİÇEK

O t u r u m B a ş k a n ı : M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n ı n d e ğ e r l i t e m s i l c i l e r i , sevgil i

m e s l e k t a ş l a r ı m , h e p i n i z e h o ş g e l d i n i z d i y o r u z . B u g ü n ö ğ l e d e n sonra

nın b i r i n c i o t u r u m u n u a ç ı y o r u z . E s a s ı n d a iki t e b l i ğ söz k o n u s u . B u n

l a r d a n b i r t a n e s i "Vergi ler in k a n u n i l i ğ i , k a n u n l a r ı n m e ş r u l u ğ u v e

100 y ı l l a r ı n s e r ü v e n i " . Prof. D r . H a k a n U z e l t ü r k t a r a f ı n d a n s u n u l a

cak. H a k a n U z e l t ü r k M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i H u k u k F a k ü l t e s i n d e n

m e z u n . Yüksek l i s a n s ı m , y i n e , M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i S.B.E.'de y a p

m ı ş . E d i n b u r g Ü n i v e r s i t e s i H u k u k F a k ü l t e s i n d e d e d o k t o r a s ı n ı t a

m a m l a m ı ş . H a l e n Galatasaray Ü n i v e r s i t e s i n d e ö ğ r e t i m üyes i v e a y n ı

zamanda, e s k i l e r i n belki h a t ı r l a y a b i l e c e ğ i , ş u a n d a a r a m ı z d a o l m a

y a n . S e l i m K a n e t i v e A d n a n Tezel Vergi H u k u k u M e r k e z i M ü d ü r ü .

D i ğ e r t e b l i ğ e s a s ı n d a p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e s i n d e y e n i b i r y a k l a

ş ı m : 3 6 0 d e r e c e g e r i b i l d i r i m . Gel i r İ d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı n d a u y g u l a n a

bi l ir l iği ü z e r i n e b i r a r a ş t ı r m a . B u t e k n i k b i r k o n u , i ş l e t m e y l e i ç içe

g e ç m i ş b i r k o n u . Tebliği h a z ı r l a y a n iki kişi v a r : Bir t a n e s i D o ç . Dr.

K a d i r A r d ı ç . D i ğ e r i Yrd. Doç. D r . H a l i t Çiçek. K a d i r A r d ı ç a r k a d a ş ı

m ı z aslında İTÜ, Sakarya m ü h e n d i s l i k f a k ü l t e s i n d e e n d ü s t r i m ü h e n

dis l iğ i l i s a n s ı y a p m ı ş . D a h a sonra y ü k s e k l i s a n s ı n ı y i n e Sakarya Ü n i

v e r s i t e s i n d e i ş l e t m e d a l ı n d a y a p m ı ş . D o k t o r a s ı d a yönetim v e o r g a

n i z a s y o n a l a n ı n d a o l m u ş v e S a k a r y a Ü n i v e r s i t e s i n d e h a l e n y ö n e t i m

v e o r g a n i z a s y o n a n a b i l im d a l ı b a ş k a n ı . H a l i t Çiçek m a l i y e b ö l ü m ü

ö ğ r e t i m üyes i , m a l i y e t e o r i s i a n a b i l im d a l ı b a ş k a n ı . L i s a n s ı n ı SBF'de

t a m a m l a m ı ş . Yüksek l i s a n s ı n ı H a c e t t e p e Ü n i v e r s i t e s i SBE'de y a p m ı ş .

D o k t o r a s ı n ı ise İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i S.B.E.'de t a m a m l a m ı ş . Heps i

m a l i y e d a l ı n d a .

Evet, b e n b u kısa g i r i ş t e n s o n r a a r k a d a ş l a r ı m a s ö z ü v e r e y i m . Sa

y m H a k a n U z e l t ü r k k e n d i t e b l i ğ i n i s u n s u n . Y a r ı m ş a r s a a t c i v a r ı n d a

o l a c a k s u n u m l a r , g e r i k a l a n s ü r e y i de , v a k t i a ş m a m a k k a y d ı y l a , t a r

t ı ş m a l a r a a y ı r a c a ğ ı z .

117

VERGİLERİN K A N U N İ L İ Ğ İ - K A N U N L A R I N M E Ş R U L U Ğ U :

YÜZYILLARIN S E R Ü V E N İ

Prof. Dr. H a k a n Uzeltürk

Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi

"Tarih ile efsanenin amacı birdir: Geçici insanda ebedi insanı anlatmak."

Victor Hugo

Giriş

Vergi tarih boyunca çeşitli iktisadî, sosyal ve siyasi şartlara bağlı olarak

sürekli değişikliklere uğradığından' bu tarihi değişimleri bilmek gerekmek

tedir. Aksi halde günümüz uygulamalarındaki hataları ve eksikleri tam ola

rak görebilmek mümkün olmayacaktır. Bu değişimlerin fazlalığı sebebiyle

sadece tarihten bazı yansımalar bu sayfalarda ifade edilmeye çalışılacaktır.

Bu yansımalar günümüze vergi prensipleri olarak gelmiştir. Uygulamadaki

bazı örnekler aslında tarihten gönderilen mesajların anlaşılmadığını göster

mekte, bu nedenle tarihin bilinmesi zarureti mutlak bir biçimde kendini his

settirmektedir. Zira Voltaire'in söylediği gibi, "Tarih, milletlerin tarlasıdır.

Her toplum, geçmişte bu tarlaya ne ekmişse, gelecekte onu biçer." Bİz de bu

eksik ve hatalarımızı görmez ve düzeltmezsek gelecek nesillere de sadece bu

kötü örnekleri aktarmış oluruz.

I. M a g n a Carta 'n ın Sırları: Robin H o o d ' d a n Edward Coke'as İngil

tere-! 189

Tarih ve efsane İngiltere'de yaklaşık 800 yıl önce birleşti2. Shenvood

ormanlarının çok bilinen ismi Robin Hood zenginlerden çalıp fakirlere ver

mesiyle ünlenmesine rağmen bugün bu efsanenin doğruluğu hala tartışıl

maktadır. O dönemin şartlarında ağır vergi yükü altında ezilen halkın deste

ğiyle toplanan vergilerin de bir boyutuyla halka dönmesini sağlaması, vergi-

Fritz Neumark, "Verginin Tarifi ve Mahiyeti", İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 1 (1940), s.371. Bu bolümde yararlanılan eserler; Stephen Poole, 'Kirtg John and the Interdict", from Austin Larte Poole, Domesday Book to Magna Carla 1087-1216, Oxford University Press, Oxford-1993; Christopher Harper-Bill, "John and the Church of Rome" İn Stephen D. Church, King John

New Interpretations, Boydell and Brewer, Woodbridge-1999; Frederick P o l l o c k - Frederick VVilliam Maitland, History ofEnglish Law, The Lawbook Exchange, New Jersey-1996; Stephen Invvood, A History of Landon, Macmillan, London-1998; Ann Lyon. Constitutional History of the United Kingdom, Cavendish Publishing Ltd, Portland-2003.

1 1 8

lerdeki keyfi uygulamalara karşı çıkması kendisini bugün de konuşulan bir

kişi haline getirmiştir. Kendisinin gerçekten Sherwood ormanında yaşayıp

yaşamadığının ise belki de tek tanığı ormanın en eski meşe ağacı olan ve

yaşının 800 ile 1000 yıl arasında olduğu tahmin edilen " T h e Majör Oak'Mur.

Ağaca ismi veren ise "Majör Hayman R o o k e " .

Efsaneye göre Robin Hood mücadeleleri sırasında bu ağacın içine sakla

nıyor, buradan hedeflerine saldırıyordu. İçine saklanabilecek kadar büyük

olan bu ağacın yüksekliği 10 metre, dallarının uzunluğu 30 metre, ağırlığının

23 ton, ortalama genişliği ise 337 cm. idi. Bugünün bu yaşayan efsanesinin

geçmişteki bir başka efsaneyi görüp görmediği bil inmiyor ama bil inen Robin

Hood hikâyelerindeki Nottinglıaın Şerifi 'nin emirleri aldığı Prens JohrTun

gerçekten var olduğu ve insan özgürlüklerinde bir d ö n ü m noktası olan

Magna Carta Libcr ia tum'da Kral John olarak temel rol aldığıdır.

II. Henry 1189 senesinde öldüğünde J o h n ' u n büyük kardeşi Richard ya

da bilinen diğer adıyla 'Aslan Yürekli Richard ' İngiltere Kralı oldu. Krallık

süresinin yaklaşık on yılım İngi l tere 'den ayrı, savaşlar, seferler ve turnuva

larda mücadeley le geçirdiğinden ihtiyacı olan gelirler de ağır vergilerle ger

çekleştiri ldi. Bir keresinde düşmanlar ınca kaçırılıp yüklü bir fidye karşılı

ğında serbest bırakıldı. Bu fidyenin bulunması için çok büyük meblağlarda

vergiler toplandı. Buna rağmen dönüşünde ülkede bir kahraman olarak karşı

landı. R i c h a r d ' ı n 1199'da ölümünden sonra kardeşi John kral oldu. John

kardeşinin aksine İngil tere 'de kalmayı tercih etti. Fakat ağır vergiler almayı

sürdürdü. Bu durum halk arasında Richard gibi bir kahraman olarak görül

meyen J o h n ' a karşı nefret uyandırdı. Görülen o ki vergi alanların kişilikleri

top lumda vergiye olan tepkileri de rahatlıkla azaltıp çoğaltabilmektedir.

John vergilerden s-onra din alanında da yeni düşmanlar kazandı. Bunun

temel sebebi ise Stepnen Langton 'u İngiltere Katolik Kilisesinin en önemli

görevi olan Canterbury Başpiskopos 'u olarak atamamasıydı . Böylece Ro-

ma'daki Papa III. Innocent 'm otoritesine karşı meydan okumuş oluyordu.

Karşı l ığında Papa tarafından aforoz edilen John tepkisini İngiliz Kilisesini

vergilendirip, topraklarına el koyarak ve birçok papazı görev yerlerinden

ayrılmaya zorlayarak gösterdi.

John ile Papa arasında bu problem devam ederken güçlü İngiliz toprak

sahipleri baronları kendisine karşı başkaldırmaya çağırdı. Ağır vergiler ve

yetkilerin kötüye kullanılması sebebiyle başlayan ayaklanmaya karşı John da

beklenmeyen bir hamle yaparak 1212'de Stcphen Langton 'u Canterbury

Başpiskopos 'u olarak atadı. Ayrıca Kilisenin para ve toprakları için de yar

dım etmeyi vaat etti. İngiltere'ye Papa 'nın önderl iğinde yeni bir toprak ve

yönetim sistemi getirdi. Bunun sonucunda hem Papa hem de John Avru-

1 1 9

p a ' d a itibar kazandı. Böylece John 1213 senesinde Kilisenin koruması alt ına

girmiş oldu. Dolayısıyla İngiltere tahtı yeniden güvenli hale gelmiş oldu.

Bu güçle yeniden atalarının kaybettiği toprakları a lmak isteyen John eski

projelerini hayata geçirmeye başladı. 1200 senesinde Fransa ile uzun süre

cek savaşlara başladığında yeni vergi taleplerine de başlamıştı . Fransa 'ya

düzenlediği seferlerde birçok savaş kazanmasına rağmen Fransa kralını ke

sin olarak mağlup edememişt i . Bu d ö n e m d e bir çok yerin kontrolü de kay

bedildi. 1205 senesinde kontrolü kaybedilen yerler N o r m a n d y , Brittany,

Anjou and M a i n e ' d i . 1213 seferi de aynı a m a ç doğrultusunda yeni askerler

ve yeni paralar gerektir iyordu. Baronlardan ve kendisini destekleyenlerden

asker ve altın talep etti. Baronların büyük bir bölümü bu savaşla ilgilenme

diğinden bu talebi reddetti ler. Bunun üzerine Kral John Baronların kaleleri

ne saldırarak kendilerini cezalandırmak istedi. Fakat 1214 senesinde bundan

vazgeçerek kendisine sadık olan Baronlar ve paralı askerlerle Fransa 'ya

doğru yola çıktı. Yine birçok savaş kazanmasına rağmen Bouvines savaşının

kaybedilmesiyle tam bir kontrol sağlayamadı.

Ekim-1214 'de İngi l tere 'ye döner dönmez kendisini reddeden Baronlar

dan £40,000 ' i ateşkes bedeli olmak üzere N o r m a n d y ve Poitou 'yu ele ge

çirmek üzere yine para istedi. J o h n ' u n Fransa 'da İstediğini elde edememesi

ni fırsat bilen Baronlar da kendi taleplerini ortaya koyarak Ocak-1215 tari

hinde daha önceki kralların kendilerine vaat ettiği yazılı belgelere dayanan

özgürlükleri talep ettiler. Cevabını geciktiren John bu arada Papa ile yaptığı

yazışmalarda bağlılığını belirterek bir paralı ordu oluşturmaya başladı. Bu

rada aslında temel belge M a g n a Carta 'ya da öncülük eden ve 1100 senesinde

I. Henry tarafından kabul edilen "Char ter of Libert ies" ya da "Coronat ion

C h a r t e r " olarak bilinen ve Kralın soylulara ve kiliseye karşı davranışlarını

sınırlayan ve bazı temel haklar sağlayan Özgürlükler Anlaşması 'd ı r . Bunun

la birlikte temsilsiz vergi olmayacağı yönündeki düzenlemenin bu belgede

yer a lmaması M a g n a Car ta 'y ı vergi alanında öncü k o n u m a getirmektedir 3 .

Kral John Nisan ayında verdiği cevapla Baronların taleplerini reddetti.

Bunun üzerine Baronlar K r a l ' a bağlılıklarını sona erdirerek kendi ordularını

kurmaya başladılar. John Papa 'n ın konuyu çözümlemesini istediyse de açık

olarak taraf bulunmasından dolayı bu öneri Baronlar tarafından reddedildi.

Bunun üzerine Baronların üzerine yürüyen ve Londra 'y ı işgal edeceğini

bildiren J o h n ' a karşı Baronlar kendi kaleleri yanında Londra 'y ı da savun

maya aldılar. İki tarafın karşı karşıya gelmesi sebebiyle Başpiskopos

Langton önderl iğinde bir uzlaşma toplantısı yapı lması kararlaştırıldı. Bu

3 Danny Danziger-John Gillingham, 1215: The Year of Magna Carta, Simon&Schusler, New York-2005.

120

toplantı L o n d r a ' n ı n batısında R u n n y m e d e ' d e 15 Haziran 1 2 1 5 tar ihinde

yapıldı. Windsor ve Staines arasında kalan Runnymede ' in seçilme sebebi

hem bu tür bir toplantı için büyüklüğü, hem de Kral ' ın Windsor Kales i 'nden

Baronların da Staines 'deki merkezlerinden gelme kolaylığıydı. Burada Ba

ronlar ile birlikte Canterbury Başpiskoposu Stephen Langton ve diğer yedi

piskopos d a hazır bulunmaktaydı.

Burada hazır lanan ve Kral John tarafından onaylanan "Baronlar ın Mad

deleri^ daha sonraki birkaç gün içinde hukuk ifadeleriyle düzenlenip yeni

den yazılmış, büyük bir ihtimalle de bugün M a g n a Carta Libertatum ya da

Büyük Özgürlükler Sözleşmesi dediğimiz belge 19 Haziran 1 2 1 5 tar ihinde

onaylanmıştır . Böylece Baronların yeniden Krala bağlılıkları sağlanmış ve

iç savaş ihtimali önlenmiştir . John 1 2 1 6 senesinde ö lümüne kadar bu anlaş

manın bozulması için uğraşmış ve yeni saldırılarda bulunmuş olsa da M a g n a

Carta varlığını devam ettirmiş ve İngiliz hukukunun kaynağını o luşturmuş

tur. Ayrıca daha sonraki zamanlarda başka birçok hukukî belge, çal ışma ve

olaya kaynaklık etmiştir. Fransız Devrimi ile Amerikan Devr imi en önemli

örneklerdir. Vergiler konusunda ise temsilsiz vergi o lmayacağı h ü k m ü ya da

kanunilik ilkesi günümüzün temel i lkelerinden bir tanesidir.

M a g n a Car ta 'n ın 1 2 . maddesi bu prensibi göstermektedir. "Nuttum.

sculagium vel auxi\ium ponatur in regno nostro, nisi per commune,

consilium regni nostr'û"\ "No scutage nor aid shall be imposed on o ur

kingdom, ımless hy common counsel of our kingdom". M a g n a Carta etkileri

ni sonraki zamanlara da taşımış gücünden bir şey kaybetmemişt ir . Zira

Magna Carta sadece bir metin değil bir felsefedir. Bugün hala bu felsefenin;

toplumlarda tam olarak anlaşılamadığı görülmektedir. Bu da insanlığın iler

lemesinin ne kadar yavaş ve zahmetli olduğunu göstermektedir.

İngiliz Par lamentosunun ilk şeklini oluşturan Ortak Konsey 1 2 . ve 14:,

maddeleri de M a g n a Carta düzenlemesine atıf yapmaktaydı . Buna göre, 14.,

madde: " A n d for obtaining the c o m m o n counsel of the k ingdom anent the ;

assessing of an aid or of a scutage..."; 1 2 . madde ise: " N o scutage nor a id

shall be imposed on our kingdom, unless by c o m m o n counsel of ouf

kingdom..." 7 şeklindeydi. Amerikan Devrimi sırasında 1 7 6 5 tarihli Stamp

Act ' in oluşumu sırasında Britanya Parlamentosunda Amerikalı ların temsil

edi lmemesi Magna Carta hükümlerine de aykırılık teşkil etmiş bu nedenle

temsilsiz vergiye tepki doğmuştu. Keza bu düzenlemede olmayan örneğin

ç a y bakımından alınan vergiler ise 2 0 . 1 1 . 1 7 6 7 tarihli " T h e Tovvnsend Act"

i i e yapılmıştı . Burada da aynı problem olduğundan vergilere tepki olarak

çayların toplanıp yakıldığı meşhur ''Boston Tea Party" ile Amerikan Devri

mi de başlamış oluyordu. Bununla birlikte 1 6 4 1 tarihinde Nathanie l Ward

121

tarafından oluşturulan " T h e Massachusetts Body of Libert ies"de 4 M a g n a

Carta İzlerini görmek mümkündür .

Magna Car ta 'n ın imzalanmasından sonra geçen dört yüzyıl sonrasındaki

dönemde Par lamento denilen grubun vergi koyma konusunda çok önemli

kararlar alabilecek bir gücü taşıdığı görülmektedir. Bununla birlikte I.

Charles döneminde bu yetkilerin kullanılmasının engel lenmesi ve Kralın

mutlak güçlerinin ön plana çıkarılması hevesi, kendisini hukukun üzerinde

görme çabası yeni bir isyana yol açmıştır. Bunun sonucunda 1628 senesinde

'Tetition ofRîghts" denilen Haklar Dilekçesi ortaya çıkmıştır. Bu di lekçeyle

Par lamentonun vergi konusundaki yetkisi bir kez d a h a bütün açıklığıyla

vurgulanmış ve Kralın bu d u r u m a ne yapacağı sorularak uygulamada Parla

mento onayı o lmadan konulan vergiler ve buna karşı gelenlerin hapisle ceza

landırı lmasına m ü d a h a l e edilmesi talep edilmiştir. Bu belir lemeler ve talep

ler yapılırken temel referans noktası M a g n a Car ta olmuştur. Dilekçeciler

için M a g n a Carta özgürlüklerin başlangıcı olarak kabul edilmiştir.

Edward Coke Haklar Di lekçes i 'n in yazarlar ından en bi l inenlerindendir.

Başyargıçlık görevinden alınıp hapse atılması sonrasında el konulan M a g n a

Carta konusundaki çal ışması ancak ö lümünden sonra 1642 'de yayınlanmış

tır. Yaptığı yorumlar M a g n a Carta 'n ın bütün dünyada tanınmasını sağlamış

tır. Daha sonra 1606 tar ihinde Virginia C o m p a n y belgesine de destek ver

miştir 5 . Bundan sonra, 1689 senesinde hazırlanan "Bil i of R i g h t s " " H a k l a r

Bildirisi" ile P a r l a m e n t o ' n u n sadece vergiler a lanında değil diğer konular

daki yetkisi de vurgulanmış, Krallık ve Par lamento 'nun birlikte devam ede

ceği ve Par lamento izni o lmadan kanun konulamayacağı ve kaldırı lamaya

cağı ortaya konmuştur . Bununla birlikte M a g n a Car ta 'n ın yeniden keşfedil

mesi aslında Haklar Dilekçesi ve Edward Coke ile olmuştur.

IL Sened-i İttifak: Tarihe Yolculuk: İstanbul-1808

Magna Carta ile ülkemizdeki gelişmelerdeki benzerlik bakımından kıyas

lama yapılacak ilk belge Sened-i İttifak olmaktadır. 1807 senesinde İstan

bul 'daki Kabakçı Mustafa isyanında Üçüncü Se l im' in tahtan indirilmesi ve

yerine Dördüncü Musta fa 'n ın geçirilmesi sonrasında Üçüncü Sel im' i tekrar

tahta oturtmak isteyen Alemdar Mustafa Paşa 'n ın İs tanbul 'a yürümesi tarih

te de değişiklik yaratmıştır . Bu hamle üzerine Üçüncü Selim öldürülünce

Oid South Leafîets (Boston: Directors of the Old South Work), 7: 261-267. Bu belge Boston Athenaeum'da Francis C. Gray tarafından bulunmuş ve T h e Coilections of the Massachusetts Historical Society, Third Series, Volume Vlll'de 1843 senesinde basılmıştır. (http://history.hanover.edu/texts/masslib.html).

Peter Linebaugh, "The Secret History of the Magna Carta", Boston Revievv, Vol.28, Nos. 3-5, Summer 2003. (http://bostonreview.net/BR28.3/linebaugh.html).

http://history.hanover.edu/texts/masslib.html

http://bostonreview.net/BR28.3/linebaugh.html

122

tahta İkinci M a h m u t geçirilmiştir 6. Sadrazamlığa getirilen Alemdar Mustafa

Faşa başkanlığında 29 Eylül I 8 0 8 ' d e Kâğıthane 'de yapılan toplantıda ayan

lar ve devletin ileri gelenleri arasında Sencd-i İttifak kabul edi lerek imza

lanmıştır. Daha sonra da Padişah tarafından onaylanmıştır*. Böylece Osman

lının zor zamanları olan o dönemin vergi problemlerinin ayan tarafı ile padi

şah arasında M a g n a Carta benzeri bir sonuca ulaşılmıştır. Her ne kadar olay

lar ve gelişmeler bakımından farklar olsa da vergi yetkisi konusunun ortaya

çıkması sebebiyle her iki belge arasında bir bağ kurulabilmektedir.

Sened-îttifak metninde yer alan 7. şart vergilerle İlgilidir. B u n a göre,

"fukara ve reayanın himayet ve siyanetinin esas olduğu" bel irt i lmekte, bun

ların vergi lendir i lmesinde "hadd~i itidale riayet1' olarak belirtilen ölçülülük

esasına göre hareket edileceği belirtilmektedir. Ayrıca, aynı m a d d e d e vükelâ

ve memleket hanedanları zulmün kaldırılmasını (ref'i mezalim ve taaddı)

amaçlamaktadır lar . Bu kapsamda vergilendirme konusunda ayan ve padişah

temelinde yapılacak görüşmeler belirleyici olarak kabul edilmiştir.

Ülkemiz bakımından ilk Magna Carta benzeri belge olarak Sened-i İttifak

kabul edi ldiğinde dahi arada yaklaşık 600 senelik bir z a m a n dilimi

sözkonusu olduğu unutulmamalıdır . Bu farkın kapanıp kapanmadığ ı konu

sunda varı lacak sonuç ancak günümüz uygulamalarının inceleneceği bundan

sonraki açıklamalardan sonra net olarak anlaşılabilecektir.

III. Vergi Tepkileri: Beatles'd un Poet ik Express ions , Iara: Abbey

Road, Londra-1966

Dönemin bir başka efsanevi topluluğu Beatles, " R e v o l v e r " a lbümündeki i T a x m a n ' 1 isimli şarkısında şunları söylüyor:

If yotı drive a car, Fil tax the street;

If you try to sit, I'll tax your seat;

If you get too cold, Fil tax the heat;

If you take a walk, I'll tax your feet.

Sözleri George Harrİson tarafından yazılan parça asl ında vergiler konu

sundaki yaşanmış olayların bir sonucudur. Beatles ' ın ünlü olup çok para

kazandığı d ö n e m d e bu gelirleri kendilerinin vergi listelerinde de en üst sevi-

6 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Üçdal Neşriyat, istanbul-1994, Cilt 4, s.2180-2200.

7 Çoğul kullanma bakımından Tüccarlar gibi Ayanlar ifadesi de hatalıdır, Doğrusu Tüccar ve Ayan olacaktır.

8 Bülent Tanör, Osmanh-Türk Anayasal Gelişmeleri: 1789-1980, istanbul, Der Yayınları, 1995, s.35.

123

yelerde olmasına yol açmıştır. Dönemin i larold VVilson başkanlığındaki

hükümeti tarafından % 95 oranına kadar ulaşabilen super-tax getirilmiş,

bunun üzerine servet sahipleri servetlerini İsviçre'deki bankalara götürmüş

lerdir. Bunlardan bir kısmı ise ülkeyi terk ederek Avrupa 'n ın diğer yerlerine

ve Amerika Birleşik Devle t le r i 'ne göç etmişlerdir.

George Harrison 1991 senes inde Eric Clapton ' la birlikte T a x m a n ' i söy

lerken şu sözleri de eklemiştir:

lf you get a head, I'll tax y o u r hat;

If you get a pet, Pi l tax your cat;

If you wipe your feet, Fil tax the mat;

If you move your vveight, Fi l tax your fat.

Geçmiş in izlerini taşıyan ve 1763 Amer ika ' s ında bir s logana dönüşen

"No taxalion without representation" günümüzde farklı biçimlerde de ifade

edilmektedir. Bunlardan bir tanesi Fletcher K n e b e l ' e ait: "Whal they should

have fought for is representation without taxation"\ Oysa Benjamin

Frankl in ' in tespiti daha gerçekçi : "Nothing is certain but death and taxes,

but at least death does not get worse year on year".

Beat les 'dan g ü n ü m ü z e doğru uzanırsak asl ında zamanın geçmesinin bu

tür yaklaşımları önlemediğini ve vergi ödeyenlerin de her zaman yeni sözler

üreterek bundan sonra da devam edecek bu mücadelede yer aldıklarını gör

mekteyiz 9 .

Tax his land, tax his vvage,

Tax his bed in vvhich he lays.

Tax his tractor, tax his mule,

Teach him tax is the rule.

T a x his cow, tax his goat,

Tax his pants, tax his coat.

T a x his ties, tax his shirts,

Tax his vvork, tax his dirt.

9 http://www. poeticexpress ion s .co.u k.

http://www

124

Tax İ ı İ s chew. tax his smoke.

Teach hiın taxes are no joke.

Tax his car, tax his grass,

Tax the roads he must pass.

Tax his food, îax his drink,

Tax him if he tries to thînk.

Tax his sodas, tax his beers,

If he cries, tax his tears.

Tax his bills, tax his gas,

T a x his notes, tax his cash.

Tax hiın good and let him knovv

That after tax, he has no dough.

If he hollers, tax him more,

Tax him until he's good and sore.

Tax his coffın, tax his grave.

Tax the sod in which he lays.

Put these words upon his tomb.

"Taxes drove m e to my d o o m ! "

And when he's gone. we vvon't re!ax.

We'll stili be after the inheritance tax.

IV. M a g n a Carta 'n ın Yansımaları : Hayal-i Muhal : T ü r k i y e - 2 0 1 0

Geçmiş g ü n ü m ü z e önderlik etmelidir. Hem iyi hem de kötü yönleriyle.

Hangisinin egemen olacağı ise tercihlere bağlıdır. İnsanoğlu yapısı gereği

farklı amaçlar la doğruyu tercih edebildiği gibi yanlışı da tercih edebilmekte

dir. Hemen her konuda bu böyledir. Vergiler de aynı kapsamdadır . Vergi ve

1 2 5

hukuk konusunda hangisinin tercih edildiği konusunda bazı örnekler verile-

bıhr .

Temel olarak vergi lendirme ilkeleri çerçevesinde üzerinde durulması ge

reken ilke kanunil ik ilkesidir. Devletin vergi lendirme y e t k i s i n i " kullanması

vergiyi alanla ödeyen arasında doğal olarak bazı çat ışmaları da beraberinde

getirir. Bu nedenle oluşturulacak vergi kanunlarının vergi ödevi ile yükümlü

bulunanlar için hukuki güvence sağlayıcı nitelikte eksiksiz olarak yapı lması

gerekir 1 2 .

Anayasa M a h k e m e s i bazı kararlarında verginin kanuniliğini aşağıdaki

şekilde açıklamışt ır 1 3 : "Anayasa koyucunun her çeşit mali yükümler in ka

nunla konulmasını buyururken, keyfî ve takdiri uygulamaları önleyecek

ilkelerin kanunda yer alması gereğini güttüğünden kuşku yoktur. K a n u n

koyucunun yalnızca konusunu belli ederek bir mali yükümün ilgililerine

yüklet i lmesine izin vermesi, bunun kanunla konulmuş sayılabilmesi için

yeterli neden olamaz. Mali yükümün matrah ve oranı, tarh ve tahakkuku,

tahsil usulleri, müeyyideleri , zamanaşımı gibi çeşitli yönleri vardır. Bir mali

yüküm, bu yönleri dolayısıyla, kanunla yeterince çerçevelenmemişse, kişile

rin sosyal ve iktisadi durumlarını , hatta temel haklarını etkileyecek keyfi

uygulamalara yol açabi lmesi mümkündür . Bu bakımdan mali yükümler, belli

başlı öğeleri de açıklanarak ve çerçeveleri kesin çizgilerle belirtilerek mut

laka kanunla düzenlenmel idir . "

Anayasanın 73. m a d d e s i n d e yer alan bu düzenlemeler yanında vergilen

dirme yetkisinin uluslararası sınırlamaları da mevcuttur. Devletlerin taraf

oldukları uluslararası ve uluslarüstü anlaşma ve sözleşmelerle, bu çerçevede

oluşturulan mahkemeler in aldıkları kararlar çerçevesinde vergi lendirme

yetkisi s ınır lanabümektedir . Bütün bu prensipler hukuk devleti kavramı ile

hukukun üstünlüğü ilkesinin hayata geçirilmesi yoluyla kişi temel hak ve

özgürlükleri a lanında güvenceler sağlamaktadır.

Hukuk devleti bir Anayasa Mahkemesi Karar ında şöyle ifade edilmiştir:

" H u k u k devletinin, A n a y a s a ' n m açık hükümler inden önce hukukun bilinen

ve tüm uygar ülkelerin benimseyip uyduğu ilkelere uygun olması gerekir.

Hukuk devleti, her eylem ve işlemi hukuka uygun, insan haklarına saygı

10 Hakan Uzeltürk, "Taxing Power v. Taxpayers: Turkish Experience", 10th Mediterranean Meet-ing, Florence, Montecatini Terme, Italy, 25-28 March 2009 in Bridging a Sea, Constitutional and Supranational Limitations to Taxing Povvers of The States Across the Mediterranean Sea, Edited by Joseph Edrey and Marco Greggi, Aracne Editrice, Rome-2010.

11 Nami Çağan, Vergilendirme Yetkisi, Ankara-1982.

12 Gülsen Güneş, Verginin Yaşattığı İlkesi, İstanbul-1998, s. 14.

13 Anayasa Mahkemesi, 29.11.1977 tarih, E: 1977/109, K: 1977/131 (RG 8.3.1978,16222).

126

gösteren, bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, her a landa adaletli bir

hukuk düzeni kurup bunu geliştirerek sürdüren, Anayasa 'ya aykırı durum ve

tutumlardan kaçınan, hukuku tüm devlet organlarına egemen kılan, Anayasa

ve hukukun üstün kurallarıyla kendini bağlı sayıp yargı denet imine açık

olan, yasaların üstünde yasa koyucunun da bozamayacağı temel hukuk ilke

leri ve Anayasa bulunduğu bil incinden uzaklaştığında geçersiz kılacağını

bilen devlet t i r" ' 4 .

Vergi konusunda bütün bu prensipler, kurallar ve kararlar varlığını de

vam ett irmesine rağmen hukuka aykırı uygulamalar da yapı lmaktadır . Sade

ce hukuka aykırılıklar değil hukuktan beklentilere uygun düzenlemeler de

doğal olarak mevcuttur. Fakat hukuka aykırı uygulamalar ortadan kaldırıl

madığı sürece problemler sürecektir. Bu nedenle burada bazı örnekler verile

rek ülkemizdeki M a g n a C a r t a ' d a yer alan kanunil ik ve hukuki güvenlik ilke

siyle bağlantılı belirlilik, geriye yürümezlik ve kıyas yasağı kapsamında

yakın geçmişle ilgili bazı değerlendirmeler yapılacaktır.

1 . Verg i Z i y a ı Cezas ı

Vergi lendirme yetkisinin kullanımında ihlal edilen vergi i lkelerinden bi

risi ve daha sık yapılanı geriye yürümezlik ilkesidir. Bunun da tipik örneği

vergi ziyaı cezalarıyla ilgili olarak Türk iye 'de yaşanan hukuka aykırılıklar

dır 1 5 . Bilindiği üzere Anayasa Mahkemesi , 20 Ekim 2005 tarihinde 25972

sayılı Resmi G a z e t e ' d e yayımlanan 06.01.2005 tarih ve E. 2001/3, K.

2005/4 sayılı iptal kararı ile Vergi Usul K a n u n u ' n u n 344. maddes inde yer

alan vergi ziyaı cezasının hesaplanmasını düzenleyen ikinci fıkrasını iptal

ederek, hükümete yeni düzenleme için 20 Nisan 2006 tarihine kadar altı ay

zaman tanımıştır .

Anayasa M a h k e m e s i ' n e göre, A n a y a s a ' n m 38. maddesinin birinci fıkra

sında, "Kimse, İşlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı

bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman kanunda o

suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez", üçüncü fık

rasında da "Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla

konulur" dendiğinden ve itiraz konusu kuralda düzenlenen vergi ziyaı ceza

sı, vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülük karakteri taş ımayan, ancak

vergi ziyaı suçu işleyenlere öngörülen bir yaptırım olduğundan cezanın he

saplanmasında esas alınacak olan oranların yasayla belir lenmesi gerektiği

kuşkusuzdur. Bu durumda, kuralda ziyaa uğratılan verginin bir ka tma ekle-

14 22.12.1964 tarih ve E. 1963/31, K. 1964/76 sayılı Kararı (AMKD, Sayı: 2, s. 291).

15 Hakan Üzeltürk, "Vergi Ziyaı Cezasının İptali: Birkaç Not", Legal Mali Hukuk Dergisi, Aralık-2005, s. 3292.

127

necek olan cezanın hesaplanmasında esas alınacak olan gecikme faizi oranı

nın Bakanlar Kurulu tarafından ne zaman belir leneceğinin bi l inmemesi ve

bu durumun sonuçta öngörülecek ceza miktarında belirsizliğe yol açacak

olması, A n a y a s a ' n m , 38. maddes inde sözü edilen ceza ve ceza yerine geçen

güvenlik tedbirlerinin ancak kanunla konulacağına ve 2. maddesindeki " h u

kuk devle t i " i lkelerine aykırılık oluşturmaktadır.

Anayasa Mahkemes i , kendisine 2000 yılında yapılan Anayasa 'ya aykırı

lık itirazını başvurudan itibaren beş seneye yaklaşan bir sürede karara bağ

lamıştır. Karar veri lmesinden sonra bu kararın Resmi G a z e t e ' d e yayınlanma

süresi ve Anayasa M a h k e m e s i ' n c e verilen altı aylık süre yeni düzenleme

yapma süresi de toplanırsa karar süresine on beş ay daha eklenmektedir . Bu

yavaş işlem sebebiyle A n a y a s a ' y a aykırılığı bariz olarak görülen bir m a d d e

yedi yıldan fazla bir süre uygulamada kalmaya devam etmiştir. Bu durumu

bir hukuk devlet inde kabul e tmek m ü m k ü n değildir.

Anayasa M a h k e m e s i ' n i n vergi ziyaı cezasını iptal e tmes inden sonra veri

len altı aylık düzenleme süresi içerisinde 30.3.2006 tar ihinde Türkiye Büyük

Millet Meclis i tarafından kabul edilen ve 8.4.2006 tar ihinde Resmi Gaze

t e ' d e yayınlanarak yürürlüğe giren 5479 sayılı K a n u n ile vergi ziyaı cezaları

bakımından, "Vergi ziyaı suçu işleyenlere, z iyaa uğrattıkları verginin bir

k a t ı tutarında vergi ziyaı cezası kesilir." düzenlemesi getirilmiştir. Bunun

yanında 5479 sayılı K a n u n ' l a Vergi Usul K a n u n u ' n a eklenen geçici 27.

maddeye göre: "01.01.2006 tarihinden önceki dönemlere ilişkin olarak bu

tarihten sonra ortaya çıkan ve vergi ziyaı cezası kesilmesini gerektiren

fiiller için ziyaa uğratılan verginin bir katı tutarında vergi ziyaı cezası

kesilir. Bu ceza; vergi ziyama 359. maddede yazılı fiillerle sebebiyet veren

lere üç kat, bu fiillere iştirak edenlere bir kat, vergi incelemesine veya

takdir komisyonuna sevk edilmesinden sonra verilenler hariç olmak üze

re, kanunî süresi geçtikten sonra verilen vergi beyannameleri için de yüz

de elli oranında uygulanır." hükmü getirilmiştir. . Ayrıca, 5479 sayılı Ka-

nıın 'un yürürlük maddes inde 5479 sayılı K a n u n ' u n vergi ziyaı ile ilgili olan

maddelerinin 01.01.2006 tar ihinden geçerli o lmak üzere yayımı tar ihinde

yürürlüğe gireceği belirtilmiştir.

Anayasa Mahkemes i kararı ile iptal edilen vergi ziyaı cezası hükmü şek

len bir kanun maddes inde yer almasına rağmen içeriğindeki temel unsurların

eksikliği sebebiyle hukuka uygun olarak oluşturulmuş gerçek bir kanun

hükmü olarak kabul edi lmemekte kanunilik unsuruna uygun olmayan bir

düzenleme olarak nitelendiri lmektedir. Böyle bir düzenleme maddi olarak

kanunilik ilkesinin temel niteliklerini bünyesinde taşımıyorsa, şeklen adı

kanun olsa bile, artık bir hukuk devletinde temel al ınması gereken bir metin

kabul edi lemez.

128

Bu d u r u m d a yeni düzenlemede vergi ziyaı cezası ziyaa uğratılan verginin

bir katı olarak kabul edilip lehe olan hüküm yolundan gidi lmeye çalışılsa

bile eski madde hükmünün kanunilik ilkesine aykırı olması sebebiyle bu

madde gerçek anlamda bir başka ifadeyle maddi bir kanun hükmü olarak

kabul edi lemeyeceğinden ve bu durumda Anayasa 'n ın 38. maddesindeki

"...kanunda o suç için konulmuş bir ceza*.." ifadesinde yer alan kanun da

mevcut olmayacağından, yeni getirilecek düzenlemenin " lehe düzen leme"

olarak kabul edi lememesi ve geriye yürürlü olarak uygulanamaması gerekir.

Aksi halde şeklen adı Kanun olan fakat içerik olarak Kanun niteliği taşıma

yan bir düzenleme temel alınarak hukuk devletinin içi boşalt ı lmış olmakta

dır.

5479 sayılı K a n u n ' d a yer alan 01.01.2006 tarihinden önceki dönemlere

ilişkin olarak bu tarihten sonra ortaya çıkan ve vergi ziyaı cezası kesilmesini

gerektiren fiiller için ziyaa uğratılan verginin bir katı tutarında vergi ziyaı

cezası kesilir ifadesi farklı sorunları da ortaya çıkarmaktadır. Her şeyden

önce bu düzenleme ile vergi cezaları geçmişe yürütülmektedir. Oysa kanun

ların geriye yürümemesi , geriye dönük ceza getiri lememesi esastır. Aksine

bir uygulama Anayasa 'ya aykırıdır. Burada dikkat çeken bir başka husus

kanun metninde yer alan ifadelerdir. 01.01.2006 tarihinden önceki dönemle

re ilişkin olarak bu tarihten sonra ortaya çıkan ifadesi sebebiyle 01.01.2006

tarihinden önceki dönemlere ilişkin olarak bu tarihten Önce ortaya çıkan

fiiller bakımından ise bir ceza kesilmeyecektir. Bu K a n u n ' u n kendi ifadesi

dir. Zaten yukarıda da belirtmiş o lduğumuz cezaların geçmişe yürümemesi

sebebiyle bu sonuç öngörülmekteydi.

Ayrıca Anayasa M a h k e m e s i ' n i n 2005/4 sayılı Kararıyla da bu sonuca

ulaşılmaktadır. Bu durumda 01.01.2006 tarihinden önce ortaya çıkarılan

fi i l ler bakımından ceza kesilmesi m ü m k ü n olmadığı gibi, 01.01.2006 tari

hinden sonra ortaya çıkan ve 01.01.2006 tarihinden önceki dönemlere ilişkin

fii l lere de geriye yürümeme ilkesi gereğince ceza kesi lemeyecektir. Ayrıca

böyle bir d u r u m d a aynı suçu işleyen mükelleflerin bir kısmının ceza alması

bir kısmının ceza almaması da hukuken kabul edilemez. A n a y a s a ' d a yer alan

eşitlik ilkesi de bu sonucu gerektirmektedir.

Yukarıdaki ihtimaller sonucunda İdare sadece 01.01.2006 tar ihinden iti

baren işlenen bir fiile ceza kesebilir düşüncesiyle hareket edebilir. Bu durum

ise yine cezalar bakımından geçmişe yürüme teşkil edeceğinden hukuka

aykırı olacaktır. Kişileri fiilin gerçekleşmesi sırasında var o lmayan cezalara

muhatap kılma imkânı bir hukuk devletinde bulunmamaktadır . Suçun işlen

diği tarihte hangi kural yürürlükte ise o kurala göre ceza veri lecektir 1 6 .

16 Anayasa Mahkemesi'nın. 07.06.1999 tarih ve E. 1999/10, K 1999/22 sayılı Kararı

129

Bütün bu örnekte bahsedilen hukuka aykırılıklar bugün mevcuttur ve uy

gulanmaya devam etmektedir. 5479 sayılı K a n u n ' l a ilgili olarak bugün Ana

yasa Mahkemesi tarafından karara bağlanan birçok Anayasa 'ya aykırılık

maalesef vergi ziyaı bakımından yapılamamıştır . Zira bi l inmeyen bir sebeple

bu konuda ilgili parti başvuruda bulunmamayı tercih etmiştir. Bu d u r u m d a

belki de başvurular aras ında en fazla hukuka aykırı olabi lecek bir konu gele

cek nesiller için tipik bir hukukun nasıl olmaması gerektiği yönündeki örnek

olarak varlığını devam ettirmektedir.

2. Avans Kâr Dağıt ımı

Vergi lendirme yetkisinin kullanımında bir başka problem bir kanun dü

zenlemesinin aksine Mal iye Bakanlığı tarafından düzenlemeler getiri lmesi

dir. Buna iyi bir örnek avans kâr dağıtımıdır. Buna göre, Kurumlar vergisi

mükellefleri, 3.4.2007 tarihli Resmi G a z e t e ' d e yayınlanan 1 seri numaral ı

Kurumlar Vergisi K a n u n u Genel Tebl iğİ 'nin 15.6.6. b ö l ü m ü n e göre, geçici

vergi dönemleri İtibarıyla doğan ticari karları üzerinden avans kar payı dağı

tabilecekler. Avans kâr payı dağıtımı bakımından Kurumlar Vergisi K a n u n u

yanında dikkate al ınması gereken bir başka Kanun Ticaret K a n u n u ' d u r .

Avans kâr dağıtımı yapmak isteyen bir şirketin ana sözleşmesinde değişiklik

yapması gerekecektir. Oysa şu anda yürürlükte olan Ticaret K a n u n u ' n d a bu

konuda bir düzenleme bulunmamaktadır . Dolayısıyla şirket 1 seri numaral ı

Kurumlar Vergisi T e b l i ğ i ' n d e yer alan bir düzenlemeye göre hareket ederek

avans kâr payı dağıtımı yapamayacakt ır 1 7 .

Uygulamada avans kâr payı dağıtımı ile ilgili sorunlar hemen yaşanmaya

başlamıştır. Bu Tebl iğ sonrasında bazı şirketler Tebliği esas alarak avans kâr

dağıtımı başvurusunda bulunmuş bunların bir kısmı kabul edi lmiş bir kısmı

ise, bu konudaki hukuki d u r u m u n zamanla tart ış ı lmaya başlanması üzerine,

kabul edilmemiştir . Maliye Bakanlığı ise Tebliği yürürlükten kaldırmak

istememiş fakat bir kanun düzenlemesi için adım da atmamışt ır .

Bu konuda problem yaşayan şirketler sebebiyle Vatandaşın Vergisini Ko

ruma Derneği ( V A V E K ) tarafından yargı yoluna başvurulması sonrasında

Danıştay 4. Dairesi örnek bir karara imza atarak avans kâr dağıtımı konu

sunda yürütmeyi durdurma kararı verdi 1 8 . Böylece 1 numaral ı Kurumlar

Vergisi Kanunu Genel Tebl iğİ 'nin konuyla ilgili 15.6.6. bö lümünün yürüt

mesi durdurulmuş oldu. Kararda şu önemli noktalar belirlenmiştir:

17 Hakan Uzeltürk, "Avans Kâr Dağıtımında Yeni Problemler", Dünya Gazetesi, 20.4.2007.

18 Danıştay 4. Dairesi, T, 18.10.2007, E.2007/2323, K.2007/2364.

130

19 Danıştay 4, Dairesi, T. 30,04,2008, E.2007/2323, K.2008/1612.

1 3 1

tahsilatın devam edeceği belirtilmiştir. Bunu hukuk mantığıyla anlamak

mümkün görünmemektedir .

Bugün K K D F l. 1.2002 tarihinden beri hukuka aykırı olarak tahsil edil

mekte olup tahsilat rakamları da önemli boyutlardadır. Bu konuda yargı

kararları da mevcuttur. Ankara l . Vergi Mahkemesi bu fonun yürürlükte

olmadığını 2003 senesinde h ü k m e bağlanmışt ır 2 0 . Kararda 1.1.2002 tarihin

den itibaren Bakanlar Kurulu kararı ile yeniden kurulmuş ve yürürlükte bu

lunan bir fon müessesesi olmadığından, davaya konu olayda Kaynak Kulla

nımı Destekleme Fonu kesintisi yapı lmasında hukuka uyarlık görülmemiştir .

Bu karar Ankara Bölge İdare Mahkemesi onanmak suretiyle kesinleşmişt ir 2 1 .

Ayrıca karara karşı yapılan karar düzel tme talebi de reddedi lmişt ir 2 2 . Bu

kararın yanında Ankara 5. Vergi M a h k e m e s i ' n i n de aynı yönde kararı mev

cuttur 2 3 . Bütün bu açıklamalar bugün hukuka aykırı bir yetki kullanılmak

suretiyle fon tahsilatı yapıldığını göstermektedir.

4. Yurtdışına Çıkış Yasağı

Vergi Hukuk bakımından konuya yaklaşıldığında, belirli bir rakamın üze

rinde vergi borcu olan mükelleflerin Maliye Bakanlığı tarafından yurtdışı

çıkış noktalarına yazdığı yazısıyla seyahat etmeleri engel lenebilmektedir .

Böylece vergi borcu olanların bunu ödemek yerine yurt dışına kaçmalarının

önlenmesi amaçlanmakta, bu sayede vergi borcu olanların borçlarını ödeye

cekleri düşünülmektedir . Anayasa Mahkemesi , 18 Ekim 2007 tarihinde ver

diği K. 2007/81 sayılı kararla Pasaport Kanunu ve Bankalar Kanunlar ında

yer alan bazı hükümleri iptal etmişt ir 2 4 . Böylece geniş an lamda kamu borçlu

ları k o n u m u z açısından ise Mal iye Bakanlığı 'nın bu kararla vergi borçluları

nı yurtdışına ç ıkarmaması yolu kapanmaya başlamıştır. Bununla birlikte

doğacak problemler kamu yararını ihlal edici nitelikte görüldüğünden, iptal

hükmünün, kararın resmi gazetede yayımlanmasından başlayarak altı ay

sonra yürürlüğe girmesi kararlaştırılmıştır.

Bu düzenleme ile Anayasa Mahkemesi geç de olsa kişi özgürlüklerinin

en önemli anayasal hükümlerden olduğunu teyit etmiştir. Vergi mükellefle

rinin vergi borçlarını ödememeler i sebebiyle yurtdış ına gönderi lmemeler i

vergi borcunun ödenmes i bakımından ciddi sıkıntılar yaratmaktadır . Kendi

sine yasak uygulanan kişiler yurtdışı faaliyetlerinde de bulunamamakta,

20 Ankara 1. Vergi Mahkemesi, T. 24.12.2003, E.2004/727, K.2004/1054.

21 Ankara Bölge İdare Mahkemesi, T. 13.5.2004, E. 2004/1093, K.204/1385.

22 Ankara Bölge İdare Mahkemesi, T.7.10.2004, E. 2004/2842, K.204/3078,

23 Ankara 5. Vergi Mahkemesi, T. 17,9,2004, E.2004/631, K. 2004/866.

24 Anayasa Mahkemesi, T. 18.10.2007, K. 2007/81.

• 5520 sayılı Kurumlar Vergisi K a n u n u ' n d a avans kâr payı dağıtımı

konusu düzenlenmemiş, bu konuda Maliye Bakanl ığ ı 'na düzenleme

yapma yetkisi de tanınmamıştır.

• Bu durumda K a n u n ' d a açıkça verilmiş bir yetki olmadığı halde Ka

n u n ' d a düzenlenmemiş olan bir konuda ve yorumu aşıp, bir verginin

konulması, kaldırılması veya değiştirilmesi sonucunu doğurabi lecek

şekilde düzenleme yapma yetkisi bulunmayan davalı idare tarafından

bu konunun tüm sermaye şirketlerini de kapsayacak şekilde düzen

lenmesinde hukuka uyarlık görülmemiştir .

• Konuyla ilgili karşı oy yazısında ise karar farklı gerekçeyle doğru bu

lunmuş, Kurumlar Vergisi K a n u n u ' n d a öngörülmeyen bir konunun bu

Kanuna ilişkin bir tebliğle düzenlenmesi mümkün görülmemişt ir .

Danıştay 4. Dairesi, davayla İlgili olarak daha sonra nihai kararını vere

rek Tebliğin ilgili bölümünü yukarıdaki sebeplere temel alarak iptal etmiş

tir 1 9 . Görüldüğü üzere K a n u n tarafından düzenlenmediği halde bir idari iş

lemle kanuna aykırı olarak yapılan düzenleme yargı tarafından iptal edilmiş

tir. Oysa bir hukuk devletinde bu işlemin baştan yapı lmaması gerekirdi. Bu

işlem yapıldıktan sonra gelen eleştirilere rağmen ilgili tebl iğde düzenleme

yapı lmaması ise ayrıca düşündürücüdür.

3 . Kaynak Kullanımını Destek leme F o n u

Bu örnek herhalde bir hukuk sistemi bakımından en ilginç örneklerden

birisi olacaktır. K K D F olarak bilinen Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu,

Bakanlar Kurulu 'nun 88/12944 sayılı kararı ile Merkez Bankası nezdinde

kurulmuş olup, hukuki dayanağı 3182 sayılı Bankalar K a n u n u ' d u r . Bu fonun

uygulaması, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tebliğleri uyarınca yürü

tülmüştür. Bu K a n u n ' u n yerini alan 4389 sayılı K a n u n ' d a Bakanlar Kuru

lu 'nun yetkisi devam etmiştir. Daha sonra 2001 senesinde çıkarılan 4684

sayılı Kanun ' la Bakanlar K u r u l u ' n a verilen bu yetki kaldırı lmış ve bu yeni

düzenleme 1.1.2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Fakat aynı K a n u n ' u n

geçici 3/a maddesi ile K K D F kesintilerinin bu konuda yeni bir başka düzen

leme yapılıncaya kadar yürürlükten kaldırılan hükümlere göre tahsil edile

ceği belirtilmiştir, Bugünkü K K D F uygulaması hukuka aykırı bir şekilde

2 0 0 U r l U k t e ° ' m a y a n b u m a d d e v e Merkez Bankas ın ın 31.12.2001 tarih ve

.. s a > ' h genelgesine göre yapılmakladır . Bir başka ifade ile Kanunla

ktTT'•^ ten a l d ı r ı l m ı ş ° ' a n bir madde esas al ınmak suretiyle bir mali yü-

m a d d ^ ' k * a ' 1 S ' ' e c n ' lmektedir . Burada önce fonun tahsil edilebileceği kanun e s ı daldırılmış, sonra geçici madde koyularak kaldırılan m a d d e y e göre

Hemen izleyen yılda ise bu defa kamuoyunda Torba Kanun Tasarısı ola

rak bilinen "İşsizlik Sigortası Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişikl ik Ya-

ılması Hakkında" kanun tasarısı T.B.M.M. 'nde kabul edi lmiş bulunmakta-

d ı r " 1 ^ ^ sayıl" bu Torba Kanun ile getirilen düzenlemelerde en fazla dikkat

çeken hususlardan bir tanesi de af getiren madde ifadeleriydi. İlginç olan

husus artık Şubat aylarında adında vergi affı ifadesi geçmeyen vergi afları

ç ıkarmanın bir adet olduğunu belirten Dünya Gazetes i 'ndeki 26.2.2008 ta

rihli yazımızdaki örnekte yer alan 20.2.2008 tarihli 5736 sayılı "Bazı Kamu

Alacaklarının Uzlaşma Usulü ile Tahsili Hakkında K a n u n " üzerinden yine

bir yıl geçmesi ve yine 2009 Şubat ayında bir af kanunu çıkmasıdır.

Afla ilgili açık düzenlemeler sebebiyle tasarının kanunlaşması için

T .B .M.M. üye tam sayısının 3/5 çoğunluğu olan 330 milletvekilinin oyu

gerekmekteydi. Yapılan oylama neticesinde kullanılan 241 oydan sadece

2 2 0 tanesi kabul yönünde olmuş, gereken 330 sayısına ulaşı lamamıştır . Bu

nedenle sözkonusu K a n u n ' u n kabul edi lmesinde bir hukuka aykırıl ık oluş

muş bulunmaktadır . Bu durumda bu hukuka aykırılığın Cumhurbaşkanı tara

fından belirtilmesi ve yeniden oylama yapılması için M e c l i s ' e iadesi gerek

mekte iken bu yapılmayarak Kanun maalesef onaylanmıştır . Oysa afla ilgili

düzenlemeler çok açık olarak Kanun metninde yer almaktadır.

6. H u k u k a Aykırı Alınan Vergi lerde Mükel lef in Korunmas ı

Hukuk devletinde vergilerin de hukuka uygun olması gerekir. Anayasa

mızın 73. maddesinde belirtilen ilkeler çerçevesinde oluşturulmayan bir

vergi sisteminin hukuka uygun olduğundan bahsetmek de m ü m k ü n değildir.

Verginin iki tarafı olan devletle mükellefin de bir hukuk devlet inde oluşan

hukuka aykırı işlemlerde uğradıkları kayıplar bakımından dengenin sağlan

ması gerekmektedir. Vergiler a lanında devletin kayıpları sözkonusu oldu

ğunda mükellefin gecikme faizi ödemesi ile bu denge kurulmak is tenmesine

karşılık, devlet tarafından mükelleften hukuka aykırı olarak al ınan vergiler

bakımından bu dengenin mevzuat y ö n ü n d e n kurulmamış olduğu görülmek

tedir. Bu nedenle vergilerini geciktiren mükellef bakımından müeyyide

sözkonusu iken hukuka aykırı alınan vergilerin yargı kararı sonrası ödenme

sinde bu denge mükellef aleyhine bozulmaktadır. Bu durum adalet duygusu

nu reneı e ettiği gibi, bu haksızlık vergi kaçırma konusunda mükellefin de

gerekçesi olabilmektedir.

lefe bu ^ î " ^ U ^ U ^ a a y k ı n olarak aldığı bu vergilerin iadesi s ırasında mükel-

mektedir B ^ ° ' a y ı uğradığı zararın devlet tarafından ödenmes i gerek-

Anavas^M ^° n U t ^ a m e v z ı ı a t eksiklikleri yargı kararlarıyla giderilmelidir,

n davram l a e m e S ' n ' n 1 9 9 8 / 7 9 s a y ı 1 1 k a r a r m a S ö r e > idarenin hukuka aykı-

tazminat T* ^ ' "Ş ' smda uğranılan zararlar hukuk devleti ilkesi kapsamında

yoluyla giderilmelidir.

1 3 5

Bu kapsamda Danıştay 7. Daires i 'n in 2005/239 sayılı karan yanında, 7.

ve 9. Dairelerinin müşterek kurulunda verilen 2005/968 sayılı kararda şu

hususlara değini lmektedir 2 5 :

• Ekonomilerde paranın sahibi dışındaki kişi ve kuruluşlarca kullanıl

ması sahibinin bu ekonomik değerden m a h r u m kalması sonucunu ya

ratır.

• Hukuk s is temlerinde paranın sahibinden başkası tarafından kullanıl

masının neden olduğu bu zarar, faiz adı alt ında yapılan ek ödemeler le

karşı lanmaktadır.

• Bu durumda faiz, paranın sahibinden başkası tarafından kullanılması

nın sahibine vermiş olduğu zararın karşılığı yani tazminattır.

• Hukuk devletlerinde, açıklanan nitelikteki zararın faiz ya da başka bir

ad alt ında ödenecek tazminat la karşı lanabilmesi için açık yasa h ü k m ü

aranması düşünülemez.

• Hizmet kusuru oluşturacak hukuka aykırı vergi lendirme iş lemlerinden

vergi mükellefleri için doğan zararların, işlemi yapan vergi idaresi ta

rafından karşı lanması açıklanan anayasal kuralın ve hukuk devleti il

kesinin gereğidir.

Ç o k açık bir b iç imde ortaya konan bu görüş d a h a önceden verilen Danış

tay kararlarındaki yasal dayanak gerektiği yönündeki kararlar da dikkate

alındığında özellikle mükellefler bakımından doğru açı l ımlar getirmiştir.

Danıştay 4. Dairesi tarafından verilen 2005/2261 sayılı karar da bu yönde

dir.

Vergi Usul K a n u n u ' n u n 112. maddesinin son fıkrasında yer alan hüküm

devlet ve mükel lef arasındaki hukuki dengenin kurulamadığını ve mükel lef

a leyhinde olduğunu açıkça göstermektedir: "Fazla veya yersiz olarak tahsil

edilen veya vergi kanunları uyarınca iadesi gereken vergilerin, ilgili mevzu

atı gereğince mükellef tarafından tamamlanması gereken bilgi ve belgelerin

tamamlandığı tarihi takip eden üç ay içinde iade edilmemesi halinde, bu

tutarlara üç aylık sürenin sonundan itibaren düzeltme fişinin mükellefe teb

liğ edildiği tarihe kadar geçen süre için aynı dönemde 6183 sayılı Kanuna

göre belirlenen tecil faizi oranında hesaplanan faiz, 120. madde hükümleri

ne göre red ve iadesi gereken vergi ile birlikte mükellefe ödenir.''''

M a d d e d e yer alan şartların gerçekleşmesindeki adaletsizlikler bir yana

oranlar bakımından da eşit değildir. Mükel le f devlete hangi şartlarda ve

25 Turgut Candan, Vergilendirme Yöntemlen ve Uzlaşma, Ankara-2006.

136

oranlarda ödüyorsa devle! de mükellefe onu ödemelidir. Bu nedenle

sözkonusu madde anayasaya ve hukuka aykırıdır.

7 . Özel T ü k e t i m V e r g i l e r i n d e G e r i y e Y ü r ü m e

Maliye B a k a n l ı ğ r n ı n , 2004 yılında haziran ile ağustos ayları aras ında sa

tılan yaklaşık 20 bin otomobilden geriye dönük vergi alma niyeti ile yeni bir

hukuka aykırılık ve mükellef hak lan ihlali yaratılmıştır. Buna göre, Ekim

2003'te Mal iye B a k a n l ı ğ r n ı n Ö T V oranlarını artırması sonucunda 1.6 İt

altındaki otolar için ÖTV oranı % 27'den % 30'a, 1.6 İt üzerindeki otolarda

% 46'dan % 52'ye, 2 İt üzerindeki otolarda ise % 50'den % 75'e çıktı. Ö T V

oranlarındaki artışlar eşit olmadığı gerekçesiyle Tüketiciyi Koruma Derneği

( T Ü K O D E R ) konuyu yargıya taşıdı. M a h k e m e sonucunda artışlardaki eşit

sizlik kabul edildiğinden, Ö T V oranı 1.6 İt üstü araçlar için % 51.11'e, 2

It'nin üzerindeki araçlar için ise % 55.5'e çekildi. İdare, Ağustos 2004'te

Bakanlar Kurulu Kararı ile ilgili vergi oranlarını eski haline getirdi. Daha

sonra T Ü K O D E R ' i n davayı Danıştay'a taşıması sonucunda Danıştay

T Ü K O D E R ' i haklı buldu. Ekim 2008 tarihinde % l l . l l ' i n üzerindeki artışla

rın kabulüne ve üstündeki artışların reddine karar verdi. Bakanlık da konuyu

temyiz etmek için bir üst mahkemeye gitti. Dava henüz sonuçlanmadı ancak

Gelirler İdaresi konunun zaman aşımına uğramaması için vergi cezalarını

2009 sonu itibarıyla bayilere göndermeye başladı. Bu durum yine bir hukuk

zaafiyeti ve mükel lef haklarının ihlalinin tipik bir örneği olarak karşımıza

çıkmaktadır.

8. 5479 sayılı Kanun' la ilgili Anayasa Mahkemes i Kararı

Anayasa M a h k e m c s i ' n i n 15 Ekim 2009 tarihli değerlendirmesi sonucun

da vergi mükelleflerini ilgilendiren önemli kararlar alındı. Karar daha sonra

8.1 .2010 tarihli resmi gazetede yayınlandı. İdare 'ye yeni düzenleme için 6

aylık sürenin verildiği, bünyesinde birçok hukuka aykırılık bulunan 5479

sayılı K a n u n ' l a ilgili olan bu karara göre:

1. Gelir Vergisi K a n u n u ' n u n 103. maddesinde yer alan ve 5479 sayılı

Kanunla değişikliği gerçekleştirilerek halen uygulanan gelir vergi tari

fesinin üst dilimi ücretliler bakımından kararın Resmi G a z e t e ' d e ya

yınlanmasından 6 ay sonra yürürlüğe girmek üzere iptal edildi. İptal

ta lebinde ücret dışı gelirlerin ilk di l iminde ücretlilerle eşitlik sağla

mak amacı ile gerçekleştirilen %5 oranındaki İndirimin üsl dil im ba

kımından eşit olarak gerçckleşmemesİnin ücretlilerin vergi yükünü ar

tırması sebebiyle Anayasa m.73 'e av kırı olduğu ileri sürülmüştü.

2. Gel ir Vergisi Kanununun geçici 69. maddesinde yer alan L tsadece

2006, 2007 ve 2008 yıllarına ait"' ibaresi de aynı kararla, kararın Res

mi G a z e t e ' d e yayınlanması ile birlikte yürürlüğe girmek üzere, iptal

137

edilmiştir. Bu kararla bu konuda önceden kazanılan haklar gözetilerek

mükelleflerin hukuki güvenliği sağlanmıştır. Böylece vergi hukuku

nun temel prensiplerin bir tanesinin 5479 sayılı K a n u n ' l a ortadan kal

dırılması Anayasa Mahkemesi tarafından Önlenmiş, yatırımlar bakı

mından ortadan kalkan güven sorunu da maalesef ancak yargı kararıy

la sağlanabilmiştir. Bu hukuki güven eksikliği sonraki dönemlerde de

yatırımcıların kararlarını o lumsuz etkilemiş bulunduğundan yeni yargı

kararının olumlu etkileri de bundan sonraki yatır ımlar bakımından sı

nırlı olacaktır.

3. Anayasa Mahkemes i bu çerçevede 5479 sayılı K a n u n ' d a yer alan yatı

rım indirimi hükümlerini l . 1.2006 tar ihinde yürürlükten kaldıran dü

zenlemeyi de iptal etmiştir. Bu durumda mükellefler 5479 sayılı Ka

n u n ' u n yürürlük tarihi olan 8.4.2006 tar ihine kadar yaptıkları yatır ım

lar bakımından d a y a t ı r ı m indiriminden yararlanabileceklerdir.

4. Aynı karar kapsamında iptal edilen bir başka düzenleme Gelir Vergisi

K a n u n u ' n u n geçici 67. maddesine 5227 sayılı Kanunla eklenen " d a r

mükellef gerçek kişi ve kurumlar için bu oran yüzde sıfır olarak uygu

lanır" ifadesi olup bu iptal kararı da kararın Resmi G a z e t e ' d e yayın

lanmasından itibaren 9 ay sonra yürürlüğe girecektir. Ç o k açık bir bi

çimde özellikle eşitlik ilkesi kapsamında hukuka aykırı olan ve ülke

miz bakımından uzun süredir birçok probleme yol açan bu durumun

getirdiği olumsuzluklar da uzun zaman ülke gündeminden düşmemiş

tir. Mevcut düzenleme sebebiyle yatırımcıların buldukları ara formül

ler yeni hukuk ihlallerine yol açmış, hatalı uygulama başka hatalı dav

ranışlarla düzelt i lmeye çalışılarak bundan sonra da etkisini sürdürecek

olan yeni sorunlar ortaya çıkmıştır. Bütün bunların sebebi içinde hu

kuk olmayan düzenlemelerdir .

5. Vergi Usul K a n u n u ' n u n 114. maddesinde yer alan ve "vergi dairele

rince matrah takdiri için takdir komisyonuna müracaat edilen hal lerde

takdir komisyonunda geçen sürede zamanaşımı sürelerinin duracağı

n a " ilişkin düzenleme de, kararın Resmi G a z e t e ' d e yayınlanmasından

6 ay sonra yürürlüğe girmek üzere iptal edilmiştir. Böylece mükellef

lerin kendi kusurları olmadan gereksiz bir şekilde yüksek gecikme fai

zi ödemeleri gerçeği de karar altına alınmıştır.

Yargı kararlarıyla da bugüne kadar açık olarak ortaya konulduğu üzere

hukuka aykırılığı kabul edi lmiş düzenlemelerin uygulanmaması gerektiği

gerçeği bulunmaktadır . Sağduyulu bir İdare 'nin buna aksine aykırı uygula

malara girişmemesi gerekmekte ve beklenmektedir. Bununla birlikte kararın

hemen ardından yapılan açıklamalarda Gelir Vergisi Kanunu 'nun bazı hü

kümleriyle ilgili iptal kararlarının sıkıntı oluşturmayacağını, yeni bir düzen-

138

lemcye kadar mevcut uygulamaların devam edeceğini söylemesi, bunun

yanında Gelir İdaresi Başkanlığı açıklamasında gerekçeli karar beklenilmek

le birlikte bu kararlar yayınlansa bile yeni düzenleme yapı lma sürelerinin

sonuna kadar mevcut uygulamayı aynen devam ettireceğinin belirtilmesi

hukuk açısından talihsizliktir. Eğer hukukun üstünlüğü bi l inmek ve uygu

lanmak isteniyorsa özellikle bu konudaki çok sayıdaki Danıştay kararlarının

ve gerekçelerinin çok iyi anlaşılması gerekmektedir.

Anayasa M a h k e m e s i n i n E. 2006/95 K, 2009/144 sayı ve 15.10.2009 ta

rihli kararı 8 Ocak 2009 tarihli ve 27456 sayılı Resmi Gazete 'de yayınlandı.

Bu kararla birlikte 2009 senesinde uygulanan gelir vergisi kanunundaki tari

feye göre brüt ücret gelirleri 50.000 TL'yi aşan ve bu nedenle ücretlerinin bu

rakamı aşan kısmı % 35 oranında vergilendirilen ücretlilerin dava açarak bu

kendilerinden % 27'ı ı in üzerinde olarak fazla kesilen vergileri a lma haklan

o n a y a çıkmıştır. Burada uygulamada tereddüt edilen noktalardan bir tanesi

dava yoluyla alınması düşünülen iadelerin ne kadar geriye gideceğidir. Ön

celikle bu davaları sözkonusu Anayasa Mahkemes i 'n in açıklandığı 15 Ekim

2009 önces inde veya sonrasında ihtirazı kayıtla dava açmayanlar ın yarar

lanması m ü m k ü n değildir. 8.1.2010 tarihi sonrasında yine dava a ç m a imkânı

bulunmaktadır . Bu konuda en önemli husus vergi ziyaı cezası kapsamında da

değindiğimiz hukuka aykırılığı bir Anayasa Mahkemesi k a r a n ile belirlen

miş bir uygulamanın bulunmasıdır. Hukukun üstünlüğü ilkesi gereğince

İdare tarafından bu durumun gereğini yapmak gerekmektedir. Bu konuda

düzeltme hükümleri de bu çerçevede değerlendiri lmelidir.

Bir başka önemli konu yatırım indirimi konusudur. Bu kadar açık Anaya

saya aykırı olan bir konunun üstelik hukuken kazanılmış hakları da yok ede

rek uygulanmasının bir hukuk devletinde mümkün olamayacağı uzun za

mandır aşikârdı. Sözkonusu Anayasa mahkemesi kararı sonras ında bu durum

netleşmiştir. Karar sonrasında 5479 sayılı Kanunla 1.1.2006 tar ihinden itiba

ren kaldıran düzenleme iptal edilmiştir. Bu durumda 5479 sayılı K a n u n ' u n

yürürlüğe girdiği 8.4.2006 tarihine kadar olan yatırım indirimleri ile birlikte

2006 öncesi yatırım indirimleri de kapsamda bulunmaktadır . Bu d u r u m d a

mükellefler 8.1.2010 tarihinden sonra verecekleri beyannameler inde bu hak

larını kullanabileceklerdir. Bu hakkını kullananlara karşı eğer İdare bir tar-

h i > a t uygulaması yaparsa bu hukuka aykırı olacaktır. Uygulamada bu yönde

- D 0 9 gelirleri bakımından tarhiyat olabileceği söylenmekte ise de bu düşün-

hukuka aykırıdır. Zira bu tür bir uygulamaya dayanak teşkil edecek bir

hukuki zemin bulunmamaktadır . Bu konuda elektronik beyanname bakımın

dan İdare 'nin mükelleflere bu haklarını kullanmalarına olanak veren bir

P r o g r a m değişikliği yapmamaları yoluyla hukuka aykırı davranmalar ı durıı-n H ı n d a A n a y a s a ' d a yer alan dilekçe hakkını kullanmak suretiyle yatırım i n di r imi imkânından faydalanmak her zaman mümkündür. Mükellef ler Ana-

1 3 9

yasa çerçevesinde dava haklarını da kullanabilirler. Burada kanunen verilen

bir hakkın yürütme organının işlemleriyle değiştirilmeye çalışılması kabul

edilemez bir hukuka aykırılıktır.

İdare bakımından, hukuk anlayışı Anayasa Mahkemesi'nin iptal ettiği bir

kararın hukuka aykırı olduğunu bile bile uygulamaya yol açıyorsa artık hu

kuka ve mükellef haklarına saygıdan bahsetmemek gerekir. Fakat İdare,

verilen kararla mevcut durumun hukuka aykırılığı tespit edilmiştir, bu du

rumda ben bunu uygulayamam diyorsa hukukun üstünlüğüne inandığını ve

mükellef haklarına saygılı olduğunu gösterir. Bu bir tercihtir.

S O N U Ç

Görüldüğü üzere ülkemizde 1215 Magna Carta ruhu ile çatışan birçok

uygulama bulunmaktadır. Bunlardan sadece bir kısmına burada yer verdik.

Vergi hukukuna egemen olan ve tarihi kökleri bulunan prensipleri hayata

geçirmek başta İdare'nin görevidir. İdare bu görevini yerine getirmez ve

hukukun üstünlüğü ilkesine uymazsa mükelleflerin de uymasını beklemek

hayalperestlik olur. Bunca zamandır şekillenerek günümüze ulaşan ve çağ

daş vergi hukuka uygulamalarında yer bulan temel ilkelerin artık 800 yıl

sonrası Türkiye'sinde uygulanmasını beklemek büyük bir umut olmamalıdır.

Türkiye Magna Carta'lar yaratarak öncü ülke konumunda olmalıdır. Yoksa

hukuksuz vergi olmayacağı gibi mükellef güveni de hiçbir zaman sağlana

mayacaktır. O zaman da bunca zaman sonra Adam Smith'in tespiti doğru

olarak kalmaya devam edecek ve Magna Carta da ülkemiz insanları bakı

mından bir hayal olarak kalacaktır.

"There is no art which one Government İearns guickerfrom another

Ihan t hat of draining money from the pockets of the people "

Adam Smith

140

Ahmed Cevdet Paşa

Çağan Namı

Candan Turgut

Danziger Danny - Gillingham John

Güneş Gülsen

Harper-BİH Christopher

lnwood Stephen

Lİnebaugh Peter

Lyon Ann

Neumark Fritz

Old South Leaflets (Boston: Directors of the Old South Work) in Francis C. Gray

Pollock Frederİck-Maitland Frederick VVillİam

Poole Stephen

Tanör Bülent

Üzeltürk Hakan

Üzeltürk Hakan

Üzeltürk Hakan

K A Y N A K Ç A

Tarih-i Cevdet, Üçdal Neşriyat, istanbul-1994

Vergilendirme Yetkisi, Ankara-1982.

Vergilendirme Yöntemleri ve Uzlaşma, Ankara-2006.

1215: The Year of Magna Carta, Simon&Schuster, New York-2005.

Verginin Yaşattığı İlkesi, İstanbul-1998.

"John and the Church of Rome" in Stephen D. Church, King John New Interpretations, Boydell and Brewer, vVoodbridge-1999.

A History ot'London, Macmillan, London-1998.

"The Secret History of the Magna Carta", Boston Review, Vo1.28,Nos. 3-5, Summer 2003.

Constitutional History of the United Kingdom, Cavendish Publishing Ltd, Portland-2003.

"Verginin Tarifi ve Mahiyeti", iktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 1 (1940).

"The Collections of the Massachusetts Historical Society, Third Series, Volume VIII", 1843.

History of Engtish Law, The Lawbook Exchange, New Jersey-1996.

"King John and the Interdict", from Austin Lane Poole, Domesday Book to Magna Carta 1087-1216, Oxford University Press, Oxford-1993.

Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri: 1789-1980. istanbul, Der Yayınları, 1995.

"Vergi Ziyaı Cezasının iptali: Birkaç Not", Legal Mali Hukuk Dergisi, Aralık-2005

"Avans Kâr Dağıtımında Yeni Problemler, Dünya Gazetesi, 20.4.2007.

"Taxing Power v. Taxpayers: Turkish Expeıience", 10* Mediterranean Meeting, Florence, Montecatini Terme, Italy, 25-28 March 2009 in Bridging a Sea, Constitutional and Supranational Limitations to Taxing Povvers of The States Across the Mediterranean Sea. Edited by Joseph Edrey and Marco Greggi, Aracne Editrice, Rome-2010.

P E R F O R M A N S D E Ğ E R L E M E D E YENİ BİR YAKLAŞIM: 3 6 0

DERECE GERİ BİLDİRİM VE GELİR İ D A R E S İ B A Ş K A N L I Ğ I N D A

UYGULANABİLİRLİĞİ Ü Z E R İ N E BİR ARAŞTIRMA

D o ç . Dr. Kad i r Ardıç Yrd. D o ç . Dr. Hal i t Çiçek

Gaz iosmanpaşa Üniversitesi İİBF Gaz iosmanpaşa Üniversitesi İ İ B F

İş letme B ö l ü m ü Mal iye B ö l ü m ü

G İ R İ Ş

însan kaynakları işlevleri içerisinde en problemli işlevlerden birisi

işgörenin performansının değerlendirilmesi olduğu söylenebilir (Murplıy ve

Cleveiand, 1995: 3). Bu işlevin hem değerleyiciler hem de değerlendirilenler

tarafından sevimsiz algılanmasının pek çok nedeni bulunmaktadır. Bun lana

başında işgörenin kişisel özellikleri, yetenekleri, iş çıktıları, davranışlar»

vb... özellikleri değerlendirilirken çeşitli hataların ve yanlı davranışlarla

olabileceği düşüncesidir (Ergin, 2002: 137). .<

İnsan Kaynakları Yönetimi (İKY), özellikle son 30 yıl içerisinde btirt

Özel hem de kamu sektörü içerisinde önemli bir işletme fonksiyonu olmuş

tur. Tarihsel gelişim açısından incelendiğinde İKY mantığının işletmelerde

hâkim olması ile birlikte performans değerleme sistemli bir şekilde efe akıt

mış olsa da işgörenlerin performanslarının gözlemlenmesi yüzyıllardır de

vam etmektedir (Camgöz ve Alperten, 2006: 192).

Ülkemizde 2003 yılında yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanunu esnek çar

Iışma şekilleri, eşitlik, özel istihdam büroları, iş güvencesi, işçi sağlığı ve İŞ

güvenliği gibi konulardaki yeni düzenlemeleri ile İKY fonksiyonları çeşitli

şekillerde etkilemiştir. Özellikle adil ücret dağılımı sağlamak, yeni koşulla^*

uygun performans kriterlerinin belirlenebilmesi, iş güvencesi kapsamında

işten çıkarmalarda haklı ve nesnel gerekçelerin ortaya konabilmesi gibi

amaçların gerçekleştirilmesi açısından bu kanun, performans değerlendirme

fonksiyonun sistematik hale gelmesini gerektirmiştir (Bayraktaroğlu ve Öz-

demir, 2007: 276). Bu nedenle performans değerlendirme, işletmeler için

d a h a önemli ve zorunlu bir fonksiyon olarak gündeme gelmiş bu nedenle

pek çok işletmenin bu sistemleri örgüt yapısına yerleştirmesi ihtiyacı doğ

muştur (Bayraktaroğlu vd., 2007: 186).

142 Performans Değerlemede Yeni Bir Yaklaşım: 360 Derece Geri Bildirim ve Gelir İdaresi Başkanlığında Uygulanabilirliği Üzerine Bir Araştırma

DoÇ- D r K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 143

Bu amaçlar doğrul tusunda sistem işletildiğinde değerlendiren, değerlen

dirilen ve organizasyon için çeşitli yararlar sağlar. Tablo i ' d e performans

değerlemenin yararları kısaca verilmiştir.

Tablo 1 : Per formans Değer lemenin Yararları

Değerlendirenler

(Yöneticiler) İçin Yararları

Değerlendirilenler (Astlar)

İçin Yararlan Organizasyon İçin Yararları

Planlama ve kontrol işlevlerinde daha etkili olur. Böylece astlarının ve birimin performansı gelişir.

Üstlerinin kendilerinden neler beklediğini ve performanslarını nasıl değerlendirdiklerini öğrenirler,

Organizasyonun etkinliği, karlılığı artar ve Hizmet/ üretim kalitesi gelişir

Astları ile aralarındaki iletişim ve ilişkiler daha olumlu hale dönüşür. Astların güçlü ve zayıf yönlerini daha kolay belirler ve bu doğrultuda onlara yardımcı olurlar.

Güçlü ve geliştirilmesi gereken yönlerini öğrenirler.

Kısa dönemli beşeri ihtiyaçların giderilmesinde esneklik sağlanmış olur (devamsızlık, işgücü devri vb...).

Astlarını değerlendirirken kendi güçlü ve zayıf yönlerini de tanırlar.

İşletme içindeki üstleri rol ve sorumluluklarını daha iyi anlarlar.

Eğitim ihtiyacı ve eğitim bütçesi daha kolay ve doğru biçimde belirlenir. Bireylerin gelişme potansiyelleri daha doğru belirlenir.

Yönetsel becerilerini geliştirirler ya da bu becerileri rahatlıkla uygulayabilecekleri koşulları elde ederler.

Performanslarına ilişkin elde ettikleri olumlu geri bildirim yolu ile iş tatmini ve kendine güven duygularını geliştirirler.

insan kaynaklan planlaması için gerekli bilgiler daha güvenilir bir biçimde elde edilir.

1 . 2 . Per formans Değer lemenin Diğer İnsan Kaynaklar ı İşlevleri İle

İlişkisi

Performans değer lemenin birçok ÎKY işlevi ile ilişkisi bulunmaktadır .

Performans değer leme neticesinde elde edilen bilgiler, insan kaynakları

planlamasında, tedarik ve seçim, eğitim ve geliştirme, kariyer geliştirme,

ücret ve işten ayrı lma kararlarının alınması gibi insan kaynakları işlevleri ile

ilişkisi bulunmaktadır .

İnsan Kaynakları Planlaması; işletmelerin amaçlar ına ulaşabilmeleri

için gerekli nitelik ve nicelikte personelin belir lenmesi amacıyla yapılan

insan kaynakları planlaması faaliyetlerinde, personellerin performans düzey

lerine ilişkin elde edilen veriler gerekli olacaktır. İnsan kaynakları p lanlama

sürecinde işgücü arzının bel ir lenmesinde kullanılan personellerin terfi ya da

nakil kararları personel değer leme sonuçlarından elde edilen bilgilerden elde

İnsan kaynağının etkinlik ve verimliliğinin çok daha fazla ö n e m kazandı

ğı kriz ortamlarında işgörenlerin performansının değerlendiri lmesi de önem

kazanmaktadır. Bu çalışmada, son zamanlarda ön plana ç ıkmaya başlayan

bir performans değer leme yöntemi olan 360 derece geribildirim yönteminin

vergi gelirlerinin artırılması ile en fazla ilgili bir kamu idare birimi olarak

Gelir İdaresi Başkanl ığ ı 'nda uygulanabilirliği değerlendiri lmeye çalışılacak

tır. Böylece, kriz ortamları gibi olağandışı dönemlerde insan kaynağının

daha etkin ve verimli bir şekilde kullanılması suretiyle, olağandışı dönemle

rin o lumsuz etkilerinin azaltılması hedefine bir adım daha y a k l a ş a b i l e c e k

tir.

1 . Kuramsal Çerçeve

Bu bölümde performans değer leme kısaca tanıtıldıktan sonra performans

değer lemede yeni bir yaklaşım olarak ifade edebileceğimiz 360 derece geri

bildirim yöntemi detaylı bir şekilde anlatılacaktır.

1 . 1 . Per formans Değer leme Tanımı, Önemi, Amacı ve Yararları

Performans değer leme, çalışanların iş performansını ortaya koymak ama

cıyla yapılır (Davis ve Wertner; 1994: 338). Genel anlamda, performans

değerlendirme, kişinin yeteneklerini, gizil gücünü (potansiyeli), iş alışkan

lıklarını, davranışlarını ve benzeri niteliklerini diğer kişilerle karşı laşt ırmak

sureliyle yapılan sistematik ölçmedir. Kısaca İşgörenlerin görevlerini ne

ölçüde iyi yaptıklarını, eksikliklerini ve gel işme potansiyellerini saptamaya

ilişkin çabaların tümü olarak tanımlanmaktadır (Bingöl, 2008: 322).

Örgütlerin hayatiyetini sürdürmesi tüm işgörenlerin üstün performans

göstermelerine bağlıdır. Ancak işgörenlerin bu performansı gösterip göste

remediklerinin incelenmesi ve ölçülmesi gerekmektedir.

Değerlendir i lmedikçe ve değerlendirme sonuçlarından yarar lanamadıkça,

tek başına kavram olarak "başarı (per formans)" fazla bir anlam taşımayacak

tır (İlleez ve Güner, 2006; 325). İşgörenlerin performansını sürekli olarak

değer lemek ve elde edilen performans sonuçlarına göre iyileştirmek, işlet

melerin verimliliğini art ırmada ve gerekli önlemleri a lmas ında oldukça

önemli olacaktır.

Değer lendirme sonuçlarından işgörenlere ait çeşitli kararların al ınmasın

da yararlanılır. Ancak ana a m a ç l a n çalışanları olan ödül lendirme ve geliş

tirmenin yanında, söz konusu sistem, değerlendiren ile değerlendiri len ara

sında iyi bir İletişim, işbirliği ve dayanışmayı öngören özellikler de içermek

tedir (Uyargil . 2008: 245).

1 4 4 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e G e r i B i l d i r i m v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

p o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 145

dartları ile neyin yapılacağı ile yapılacak işin nasıl yapı lması gerektiği belir

lenir. Dördüncü a ş a m a d a işgörenlerin performansını kimin değerleyeceği

ortaya konur. Değerleyici ler belirlendikten sonra bu değerleyicilerin eğitimi

aşaması gerçekleştirilir. Altıncı aşamada performans değer leme dönemine

karar verilir. Dönem belirlendikten sonra hangi performans değer leme yön

teminin uygulanacağı yani performans değer leme yönteminin seçimi yapılır.

Performans değer leme işlemi bittikten sonra astlarla üstlerin performans

değer leme sonuçlarının tartışıldığı performans değer leme görüşmesi yapılır.

En son aşamada ise, performans değerleme sisteminde ya da sürecinde bir

hatanın olup olmadığının anlaşılması için performans değer leme denet imi

nin gerçekleştiri lmesi yapı larak süreç son bulur.

1.4. Performans D e ğ e r l e m e Yöntemleri

İşgörenlerin performansını ölçmek üzere pek çok yöntem bulunmaktadır .

Karşı laşt ırma, kontrol listesi, grafik dereceleme, kritik olaylar, sonuçlara

göre değerleme, değer leme merkezleri, takım bazlı değer leme, 360 derece

geri bildirim gibi pek çok yöntem bulunmaktadır . Bu yöntemler aras ından

360 derece geri bildirim yöntemi detayları ile anlatı lacaktır.

1.5. 3 6 0 Derece Geri Bildir im Yöntemi

Örgütlerde pek çok personelin birlikte çal ı şmaya başlaması ve

işgörenlerle ilgili farklı perspektiflerden daha kapsamlı ve doğru geribildi

rim alma gereksinimin ortaya çıkması 360 Derece Ger i Bildirim sistemini

gerekli kılmıştır (Mil l iman vd., 1994: 99).

360 derece geri bildirim sistemi, bir işgörenin davranışları ve bu davra

nışların etkileri hakkında o işgörenin üstlerinden, çal ışma arkadaşlarından,

müşteri lerden, tedarikçi lerden ve içinde bulunduğu proje takımlarının diğer

üyelerinden bilgi toplandığı bir sistemdir. İşgören performansının her türlü

değerlendirici tarafından incelenmesi nedeniyle işgören perförmansının d a h a

geçerli ve güvenilir bir şekilde ölçüleceği u m u t edi lmektedir (Woods, 1997:

202-203; Aktaran Helvacı, 2002: 167)

"360 Derece Performans Değerlendirme ve Geri B e s l e m e " , " 3 6 0 Derece

Geri Bildir im", " 3 6 0 Derece Performans Geri Bi ldir imi", " Ç o k Kaynakl ı

Performans D e ğ e r l e n d i r m e " gibi isimlerle de anılan bu sistem, performans

değerlendirme metodolojisi içinde sistemi çok yönlü olarak sürekli bir anla

yışla sorgulamayı ve çalışanların performansı hakkındaki bilgiyi, çalışan ile

farklı ilişkilere sahip değişik perspektiflerden toplamayı amaçlamaktadır .

(Camgöz ve Alperten, 2006: 192).

360 derece geri bildirim sisteminin temel amacı , performans değerleme

nin ötesinde kişiye farklı kaynaklar tarafından geribildirim verilmesini ola-

edilmektedir. Dolayısıyla personellerin performanslarının değer lemesi sonu

cu elde edilen bilgiler insan kaynakları planlamasında kullanılmaktadır.

Tedarik ve Seçim, personellerin performanslarının değerlendiri lmesi ne

ticesinde hali hazırda çalışan personellerin performans düzeyleri bel ir lenmiş

olacaktır. Performans sonuçlarından yola çıkarak tedarik ve seçim sürecinin

etkinliğini de değer lendirme imkânı sağlanmış olacaktır.

Ücret-maaş Yönetimi; İşletmeler performansa dayalı ücret sistemi kul

landıkları zaman bireysel performans değer leme sisteminden elde edilen

veriler çok önemli olmaktadır. Dolayısıyla personellerin başarı larının değer

lendirilmesi ücret artışları ve diğer ödüllerin dağıt ımına ilişkin kararlara

temel teşkil edecektir.

Kariyer Geliştirme Sistemi; personellerin başarılarının değerlendir i lme

sinde dikkate alınan niteliklerden birisi de personelin gel işme potansiyelidir.

Dolayısıyla performans değer lendirme suretiyle potansiyeli olan personelle

rin ortaya konması ve onların kariyer basamaklar ında i ler lemelerine imkân

tanıyan bir sistemin alt yapısı da oluşturulmuş olacaktır.

Eğitim İhtiyaçlarının Belirlenmesi; üst astının performansını değerlen

dirmek suretiyle güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koymaktadır . Böylelikle

hem değer lendirme dönemine hem de geleceğe ilişkin astın hangi konularda

eğitime ihtiyacının olduğunu belirleyerek eğitim ve gelişt irme bir imine astın

durumunu bildirir. Diğer bir ifade ile astın ihtiyacı olan konuların neler ol*

duğu bilgisi personelin performans değer leme sonuçları ile ortaya konmak

tadır.

İşten Ayırma Kararları; personellerin başarılarının değerlendir i lmesi su-'

retiyle, personel ler hakkında alınacak olan işten ayırma kararı objektif ölçüt

ler net icesinde elde edilmiş olacaktır. Eğitim ve geliştirme faaliyetlerine

katıldığı ve istenen performansı elde edememiş personellerin performansla

rının değerlendiri lmesi suretiyle çeşitli dönemlerde performans sonuçlar ına

göre uyarılmış personellerin işten ayırımla kararları hem işletmede kalan

personeller üzerinde hem de işten uzaklaştırılan personeller üzerinde olumlu

bir etkiye sahip olacaktır.

1.3. P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e S ü r e c i

Performans değer leme süreci, performans değerleme planın oluşturulma

sı ile başlar. Bütün yönetsel faaliyetlerde olduğu gibi etkili bir performans

değerleme gerçekleştirebilmek için planın oluşturulması ve sürecin bu plan

doğrultusunda yürütülmesi gerekmektedir. Performans değer leme planı oluş

turulduktan sonra performansa temel teşkil edecek kriterlerin neler olması

gerektiği hususunun ortaya konması lazımdır. Bu aşamada performans stan-

1 4 6 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Doç. Dr. K a d i r Ardıç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 1 4 7

Müşteriler

İç ' Müşteriler

Kişinin Kendisi ,

Üstü

./ Direk \ Raporlar

Şeki l 1 : 3 6 0 Derece Geri Bildirim (Edvvards, 1 9 9 6 : 8 )

360 derece geri bildirim sisteminin uygulanması hem işletme, hem astlar

hem de yönetici ler açısından bir takım a m a ç l a n gerçekleşt irmek üzere uygu

lanmaktadır.

360 derece geri bildirimin amaçlarını şu şekilde sıralamak mümkündür :

(İlleez ve Güner, 2 0 0 6 : 3 2 6 )

• Çalışanlarınızın performans değerlendirmelerini yapmak,

• Çalışanlarınıza kapsamlı ve objektif geri bildirim vermek,

• Çalışanların kritik başarı faktörlerine odaklanmalar ını sağlamak,

• Yönetim ekibinizin etkinliğini ölçmek,

• Çalışanlarınızın güçlü ve gelişmeye açık yönlerini belirlemek,

• Eğitim ve gelişim ihtiyaçlarını netleştirmek,

• Eğitim ve gelişim faaliyetlerinin etkinliğini ölçmek,

• Takım çalışmasını ve takım içinde iletişimi güçlendirmek,

• Değişim ihtiyacını belir lemek ve değişimi hızlandırmak

Amir pozisyonundaki yönetici geri bildirim verecektir ancak, aynı İşi ya

pan çalışma arkadaşları, astları, kendisi ve hatta müşteri ler de değerlendir

meye dâhil olacaklardır. Bu kapsamda, "360 Derece Geri Bi ld i r im" yönte

minin geleneksel yöntemlerden ayrıldığı nokta, çalışanların performansı

nakli kılarak, kişisel gelişimi sağlamaktır. Bu sistem, tüm bireylerin güçlü ve

zayıf yönlerini anlamasına yardımcı olur. Dolayısıyla, 360 derece geribildi

rim, organizasyonda form el olarak kullanılan performans değer leme siste

minin yerine geçen bir araç değil, formel performans değerlendirme sistem

lerinin bir tamamlayıcıs ı olan bir araç niteliğindedir. G ü n ü m ü z d e , 360 dere

ce geribildirim sistemi, çok ve çeşitli kaynaklardan bilgi sağlandığı için daha

nesnel bulunmakta, tek bir yöneticinin bakış açısına dayalı olarak geliştirilen

geleneksel değerlendirmelere göre daha bütünleşik ve etkili olması sebebiyle

yöneticiler ve çalışanlar açısından çalışanların performansını iyileştirmede

oldukça etkili bulunmaktadır (Yıldız vd. . . , 2007: 561).

Bir başka tanıma göre ise, 360 derece geri bildirim sistemi, bir İsgörenin

etki leşimde bulunduğu kişilerden veya oylamacılardan performansına yöne

lik geri bildirim aldığı bir süreçtir (AIexsander, 2006). Bu sistem, kişilerin

birbirlerine geri bildirim vermesine olanak sağlamakta, liderlik veya takım

çalışması durumlar ında gelişimi izlemek için bir ölçüm aracı olarak kulla

nılmakta, davranış değişikliğini motive etmektedir (Miltenyi, 1998, s.36;

Aktaran. Gümüştek in vd..., 2010: 2)

Klasik performans değerlendirme yöntemlerinden farklı olarak, 360 de

rece geri bildirim sisteminde isgörenin iş hayatında, iletişim içinde bulundu

ğu tüm kaynaklardan geribildirim almasını sağlayarak değerlendirme sorum

luluğunu, tek bir kişinin üstünden alıp, klasik yöntemlerde meydana gelen

hataları azaltma imkânı sunmaktadır.

360 derece geri bildirim sistemi, isgörenin performansının; iş arkadaşla

rından, yönetici ler inden, kendisine doğrudan rapor verenlerden (astlardan),

iç ve uygun olduğu takdirde dış müşteri lerden derlenen sipariş performansı

bilgilerinin ışığında değerlendirildiği yaklaşımdır (Bayraktaroğlu, 2006:

124; Borman, 1997: 299). Şekil l ' d e 360 derece geri bildirim sisteminin

nasıl işlediği ve değerleyicilerin kimlerden oluşabileceği görülmektedir.

1 4 8 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i B i r Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e G e r i Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l i r l iğ i Ö z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

D o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 1 4 9

1 .6. 3 6 0 Derece Geri Bildirim Yönteminin D i ğ e r Yöntemlere Göre

Avantajları

360 Derece Geri Bildirim Yönteminin avantajlarını şu şekilde Özetlemek

mümkündür (İlleez ve Güner, 2006: 327):

Kapsamlı ve objektif geri bildirim: Birden fazla değerlendirme grubunun

olması, verilen geri bildirimin daha kapsamlı ve objektif olmasını sağlamak

tadır.

Yönetim ekibinin etkinliğini ölçmek: Yöneticilerin yetkinliklerinin, ast

ları ve iş arkadaşları tarafından değerlendirilmesine olanak vermesi, yöneti

cilerin gelişimini daha etkin bir şekilde izlemeye ve planlamaya olanak ver

mektedir. Organizasyon içindeki liderin ortama uymasını ve kendini geliş

tirmesini kolaylaştıracak ve organizasyonun liderden ne beklediğini ortaya

koyacaktır.

Çalışanın ya da belli bir takımın güçlü ve gelişmeye açık alanlarını be

lirlemek: Belirli takımlar temelinde güçlü ve gelişime açık alanların tespit

edilmesine ve bölümler, fonksiyonlar, ekipler vb. bazında gelişim planları

oluşturulmasına olanak vermektedir. Geri bildirim sağlayarak, çalışanların

sistem içindeki yerlerini ve yaptıkları işin çevrelerindekiler tarafından nasıl

algılandığını görmesini sağlar.

Gelişim ve eğitim ihtiyaçlarını belirlemek ve gelişim planlamasına gir

di sağlamak: Değerlendirme sonuçları, performans değerlendirmeleri ve

eğitim ihtiyaç analizleri doğrultusundan yapılan gelişim ve eğitim planlarına

kapsamlı veri sağlamaktadır.

Astların yöneticilere geri bildirim verebilmesi: Özell ikle, astların, üstler

tarafından değerlendirildiği performans değerlendirme sistemlerinin yaygın

olarak uygulamada olduğu göz önünde tutulduğunda, 360 Derece Geri Bildi

rimde astların üstlere geri bildirim vermesine olanak sağlamakta ve bu an

lamda bu iki grup arasındaki iletişimi güçlendirmektedir. Ayrıca amirler

çalışanların kabiliyetleri ve yetenekleri konusunda daha geniş bilgi sahibi

olurlar.

Organizasyonda gelişim kültürünün oluşmast:360 derece geri bildirim

lerle çalışanların birbirlerine geri bildirim sağlaması, çalışanlar arasındaki

iletişimi geliştirirken, aynı zamanda gelişim odaklı bir kültürün oluşmasına

da yardımcı olmaktadır.

Değişik değerlendiricilerden alınacak fikirler, çalışanın kişisel kariyer ge

lişimi hakkında yol gösterici olabilir. Birçok çalışan 360 Derece Geri Bildi

rim Yöntemini, tek bir yöneticinin kariyer gelişimi hakkındaki yardımlarına

göre çok daha net, geliştirici ve ikna edici olduğunu düşünmektedir.

hakkındaki bilgiyi çalışan ile çalışanı gözlemleyebilirle olanağı bulan değişik

değerlendirici lerden toplamasıdır (Fox ve Klein, 1996:20-25). T ü m bunlar

göz önüne alındığında, 360 Derece Geri Bildirim Sisteminin çal ışana ve

organizasyona sağlayacağı yararlar aşağıda sıralanmıştır (Bayram, 2 0 0 5 : 55-

56):

• 360 derece uygulamasında, birden fazla değer lendirme grubunun ol

ması, verilen geribildirimin daha kapsamlı ve daha objektif olmasını

sağlamaktadır.

• 360 derece uygulamasının, özellikle yönetici lerin yetkinliklerinin, ast

ları ve iş arkadaşları tarafından değerlendiri lmesine o lanak vermesi,

yönetici lerin gelişimini daha etkin bir şekilde izlemeye ve planlamaya

olanak vermektedir .

• Başkalarının bakış açılarını daha iyi anlamak, çalışanın kendi güçlü ve

zayıf yönlerini daha açık görmesini sağlar. Çalışanın kendisini geliş

t i rme çabaları daha da odaklanmış ve etkinlik kazanmış olur.

• 360 derece değerlendirme sonuçları, performans değerlendirmeleri ve

eğitim ihtiyaç analizleri doğrultusundan yapılan gelişim ve eğitim

planlarına kapsamlı veri sağlamaktadır.

• Özell ikle, astların üstler tarafından değerlendirildiği per formans de

ğer lendirme sistemlerinin yaygın olarak uygulamada olduğu göz

ö n ü n d e tutulduğunda. 360 derece değer lendirme astların üstlere geri

bildirim vermesine olanak sağlamakta ve bu anlamda bu iki grup ara

sındaki iletişimi güçlendirmektedir.

• Çalışanların yaptıkları işin çevresindekiler tarafından nasıl algılandı

ğını görmesini sağlamaktadır.

• Amirler, çalışanların kabiliyetleri ve yetenekleri konusunda daha ge

niş bilgi sahibi olurlar.

• Örgüt içindeki liderin ortama uymasını ve kendini gelişt irmesini ko

laylaştırır.

• Gel i şme ihtiyaçları (eksik kalan bilgi, yetenek ve davranış lar vs.) or

taya çıkmaktadır.

• Gel i şme iş leminde diğer takım üyelerini de takıma dahil ederek takım

ruhunu destekler.

• Ç o k sayıda değerlendiriciye olanak sağlandığından, tek kişinin duygu

sallığı önlenmiş olmaktadır.

150 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e G e r i Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Tablo 2: Geleneksel Performans Değerlendirme Yöntemi İle 360 De

rece Geribi ldir im Yöntemi Arasındaki Farklar (McCharty ve Garavan,

2001:10; aktaran, Kara, 2010:90)

Ölçütler Geleneksel Performans

Değerleme Yöntemi 360 Derece Geri Bildirim Yöntemi

Amaç Astlara geçmiş performansları ve gelecek potansiyellerine ilişkin tek bir perspektiften geri bildirim sağlanmaktadır.

Performans, davranışlar ve gelişim ihtiyaçları hakkında farklı perspektiflerden veri sağlanmaktadır.

Veri Kaynağı Tek bir değerlendirmeci vardır. Yönetici Değerlendirmeciler farklıdır: astlar, üstler, takım arkadaşları ve müşteriler

Kaynağın Kimliği Geribildirim kaynağının kim olduğu bellidir.

Geribildirim, değerlendirmeci gruplarından kolektif olarak toplanır. Değer-lendirmecinin bireysel kimliği belirsizdir.

Geribildirimin İçeriği

Davranışa ve iş performansına ilişkin değerlendirmeler tipik olarak iş biriminin ulaştığı sonuçlara göre oluşmaktadır.

Değerlendirmeler iş biriminin ulaştığı sonuçlara ve gelişimi istenen boyutlara göre yapılmaktadır.

Ölçümleme Yöntemi

Ukert ölçeğinin yanında niteliksel değerlendirmeler yer almaktadır

Temel olarak likert ölçeği ile niceliksel veri toplanmaktadır.

Diğer İK Kararlan İle İlişkisi

Performans değerlendirme genellikle, ücretle, görev tasarımı, terfi ve transferler ile eğitim ve geliştirme kararlarına temel oluşturmaktadır.

Veriler tipik olarak sadece eğitim ihtiyacının tespiti ve kariyer gelişimi için kullanılmaktadır.

Süreci Şekillendiren Felsefe

Süreçlere odaklanılmaz, bireylerin değerlendirilmesi esastır. Otorite ve yöneticinin görüşünü kabul etme söz konusudur.

İşgöreni değerlendirme değil geliştirmek esastır. Kendini değerlendirme söz konusudur.

Sürecin İçeriği

Yıllık genel sonuçlar çoğu kez ücretleme kararlarını etkilemektedir.

Değerlendirme yılın belli zamanlarını değil sürekli izlemeyi öngörmektedir.

Hedeflenen İşgörenler

Organizasyondaki tüm işgörenler. Tipik olarak yönetsel kademelerde işgörenler.

1.7. 3 6 0 Derece Geri Bildirim Süreci

360 Derece Geri Bildirim süreci 5 aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşa

mada, değerlendirici konumunda olan kişilerin seçimi yapılır. İkinci aşama

da hem değerlendiricilerin hem de değerlendiri len kişilerin eğitimi yapıl

maktadır. Üçüncü aşamada 360 Derece Geri Bildirimde kullanılacak verile

rin toplanması aşamasına geçilir. Dördüncü aşamada toplanan verilerin de

ğerlendirildiği aşamadır. Son aşamada ise, değerlendiri len veriler ışığında

sonuçların geri bildirimi yapılır.

D o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 151

1.7.1. Kişilerin Seçimi

360 derece geri bildirim sürecinin temel özelliği çok kaynaktan verilerin

gelmesiyle değer lendirme yapılmasıdır. Değerlendiri len kişinin, doğru de

ğerlendiri lebilmesi için özenle seçilmiş kişiler tarafından değerlendiri lmesi

gerekir.

Değer lendirme yapı lacak kişilerin seçimi, 360 derece geri bildirim süre

cinin en önemli parçasıdır. Değerlendirme sürecinin güvenirli l iğinin artması

ve değerlendiri len kişilerin, geri bildirimi kabul etmesi bu seçime bağlıdır.

Kişilerin seçi lmesinde en önemli iki unsur, uzmanlık ve güvenilirliktir.

Değerlendiri len çalışan, değerlendiricinin, iş or tamına ve kendi iş perfor

mansına olan yakınl ığına inanmalıdır (Yüncü, 2002: 62).

Değerleyici ler kim/kimler olursa olsun bu kişilerin sahip olması gereken

bir takım nitelikler bulunmaktadır . Bu nitelikleri şu şekilde sıralamak m ü m

kündür:

• Değerlendiri len isgörenin işini bilmeleri

• İşletmeyi tanımaları

• Nesnel değer leme yapabilecek özelliklere sahip olmaları

• Personel değer lendirme sistemini tanımaları

• Performans değer lemede karşılaşılabilecek değer leme hatalarını bil

meleri

360 Derece Geri Bildirim mantığı içerisinde değerlendirmeyi yapacak ki

şiler şu şekilde grupiandırılabilir. Üstler, iş arkadaşları, astlar, müşteri ler ve

kişinin kendisi.

İsgörenin bağlı olduğu en yakın üst; en yaygın kullanım isgörenin ilk

üstü tarafından yapılan değerlemedir. İşgöreni en yakından gözlemleyen,

onunla sürekli beraber olan ve onu en iyi tanıyan üstü tarafından değerleme

nin yapılması İsgörenin performansının doğru tespit edi lmesinde en sağlıklı

sonucu verebilecektir. Ancak üstün değerleme yapmasının bir takım sakınca

ları da vardır. Bunların başında üstün astla çok yakın ilişkisinin bulunması

onun değer leme sırasında öznel öğelerin etkisi altında kalıp sağlıklı değer

leme yapamayacağı endişesidir.

Çok yaygın kullanılmasına karşın, değerlendirmenin ilk üst tarafından

yapılması d u r u m u n d a bazı sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bu sorunlar şöyle

özetlenebil ir (Uyargil, 2008: 249):

Geleneksel performans değerleme yöntemleri ile 360 derece geribildirim

yöntemi arasındaki farklar tablo T d e gösteri lmektedir.

152 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l i r l iğ i Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Doç. Dr. Kadir Ardıç - Y r d . Doç. Dr. Halİt Ç i ç e k 153

de duyarlı davrandıklar ına ağırlık vererek, organizasyon hedeflerini dikkate

a lmadan değer lendirme y a p m a k istemeleridir. Bazen de, üstü İle çat ı şmaya

girmekten çekinenler, değerlendirmelerinde olumlu puanlara yönelmektedir

ler. Bu tür eğil imler de yöntemin uygulamada güçlüklerle karşı laşmasına

neden olmaktadır (Uyargi l , 2008: 252).

Ayrıca, bir astın üstünün performansını değerlendirirken, hangi kriterle

rin s isteme dâhil edileceği konusu en önemli husustur. İşin yapı lmasına iliş

kin bilgi ve becerileri içeren kriterlerin ast tarafından değerlendiri lmesi sa

kıncalı olup, sağlıklı veriler sağlanamayacaktır . Çünkü bir astın üstünün

yaptığı işler hakkında genel bir kanaati olabilse de, örgütsel yapı içinde ken

dinden daha üst düzeyde görev yapan bir kişinin performansını doğru bir

biçimde değerlendirebi lmesi bilgi, beceri ve deneyimleri açısından m ü m k ü n

olmayacaktır. Bu d u r u m d a ast üstünün, kendisi ile ast-üst ilişkileri çerçevesi

ile sınırlı kalacak şekilde, ancak bazı yönetsel özelliklerini değerlendirebile

cektir (Uyargil, 1994: 35).

Bireyin kendi performansı ve kendisi hakkındaki düşünceleri değerlen

dirmeye yansıtılır. Burada birey kendi değer leme sonuçları ile diğer kaynak

lardan gelen veriyi karşı laştırma fırsatı bulur. Bunun sonucu olarak da iş

performansı hakkında daha doğru bir görüşe sahip olabilir.

İşgörenin kendisi; işgörenlerin kendi kendilerini değerlendirmeleri kişi

sel planlama yapmayı kolaylaştıracak ve işgörenleri buna özendirecektir

(Bingöl, 2008: 337). Bu yaklaş ımda amaç, işgörenlerin kendi iş başarı larına

yönelik düşüncelerini belirlemesidir. İşgörenlere kendi performanslarını

değer lendirme şansı veri ldiğinde, işgörenler dürüst ve açık sözlü olma, yö

neticilerin göremedikler i zayıflıkları ortaya ç ıkarma eği l iminde olabilirliler.

Kişilerin ortak kriter ve standartlarla değerlendiri ldiği, örneğin, değer

lendirme skalalarının kullanıldığı sistemlerde, kişinin kendilerini değerlen

dirmeleri hususu kritik bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Uygulamada

sadece kişinin kendini değerlendirmesine dayanan sistemlere organizasyon

larda rast lanılmamaktadır. Ancak, ilk üstünün yaptığı değerlendirmelerin

yanı sıra, kişiye kendini değerlendirtmek pek çok yöneticinin başvurduğu

yollardan birisidir (Uyargil, 2008 : 250).

Yöneticilerin bu noktada ortak kanaatleri böyle bir uygulamanın faydalı

olduğu ve kendi değer lendirme sonuçları ile astların kendilerini nasıl algıla

dıklarını görme ve karşı laştırma yapma imkânı tanımasından dolayıdır. G e

nelde performansı orta ve üst olan astlar böyle bir değer lendirmede kendile

rini üstlerinin verdikleri puanlardan daha düşük, başarısız olan astların ise,

kendilerini üstlerin gördüklerinden daha başarılı olarak algıladıkları görül

müştür.

• Asılar ilk üstün ceza ve ödül yetkisini açık seçik görmekten ve bu yet

kiyi performans değerlendirme sistemi yolu ile kullanıyor olmasından

rahatsız olabilirler.

• Eğer değerlendirme süreci tek yönlü İşliyor, gerekli yönlendirme ve

geri-bildirim üst tarafından sağlanmıyorsa, değer lendirme sonuçları

nın o lumsuz olması halinde ast savunmaya geçerek, davranışlarının

haklılığını kanıtlamaya çalışabilir.

• İlk üst, asta geri bildirim sağlama konusunda gerekli beceri lere sahip

olmayabilir,

• Cezalandırma durumunda ast ile üstün ilişkileri bozularak, verimlilik

o lumsuz etkilenebilir.

Ancak bu ve benzeri sakıncalar nedeniyle işgörenin performansını değer

lemeye birden fazla kişinin katılması görüşü de benimsenmeye baş lanmış ve

360 derece geri bi ldirimde diğer değerlendirici ler devreye girmiştir.

Değer lendirme sürecinde yönetici lerin her zaman gözlemleme imkanı bu

lamayacağı bazı davranışları değerlendirmek için en uygun k o n u m d a bulu

nan kişinin aynı seviyedeki iş arkadaşları olduğu bil inmektedir.

İş arkadaşları: bu tür değerlendirmelerin temelinde, aynı ya da birbiri ile

ilişkili işleri yapan ve birlikte çalışan kişilerin birbirlerini iyi tanıyacağı ve

performanslarını en iyi gözlemleyebileceği varsayımı yatmaktadır . Bu konu

da yapılan bilimsel araştırmalar da eşitlerin birbirleri hakkında geçerli ve

güvenilir veriler sağladığını göstermiştir. Ancak sıralama yapmalar ı istendi

ğinde, eşitlerin birbirlerin performansları hakkında aynı derecede objektif

kalmadıkları gözlemlenmiştir . Bu nedenle, terfi ve ücret artışı konular ında

verilecek kararların bu tür değerlendirmelere dayandır ı lmaması öneri lmek

tedir. Geniş kapsamlı değerlendirme yapmayı arzulayan işletmeler, eşitler

den görüş alma yolu ile üstler tarafından yapılan değerlendirmeleri pekişt in-

ci ve destekleyici nitelikte veriler sağlama imkânına sahip olacaklardır

(Uyargil, 1994: 34).

360 derece geribildirim sürecinin veri kaynaklarından bir diğeri astlardır.

Bu yöntemle çalışanlar üstlerini değerlendirme imkânı bulacaklardır.

Astları: astların kendilerini nasıl algıladıklarını görmeleri açısından ya

rarlı bir yol olarak düşürıülebilirse de. yöneticiler çoğunlukla astları tarafın

dan değerlendir i lmekten hoşlanmamakta ve bu gibi uygulamaları tepki ile

karşı lamaktadırlar. Çeşitli sorunlar içeren bu yaklaşımda işletmelerin konu-

>a duyarlıl ıkla yaklaşmaları ve çok sayıda faktörü ele alarak uygulama kara

rı vermeleri gerekmektedir. Bu sorunlardan çok rastlanan biri de astların

yöneticilerin daha çok kişilik özellikleri ve kendi ihtiyaçlarına karşı ne ölçü-

154 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri B i l d i r i m v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ö z e r i n e Bir Araştırma

Tablo 3: Performansa İlişkin Verilerin Sağlandığı Çeşitli K a y n a k l a n

(Uyargil, 2008: 253)

K u B a m n t

Atanı

Veri Kaynaklan K u B a m n t

Atanı İ!k

Üst Eşitler Astar ~ Kendisi Müşteri KOV :

Terfi X X X x

Ücret X X X X

Nakit X X X X •<

Disiplin X X X X

işten Çıkarma X X X X

Kişisel Gelişim X X X X X X

Personelle ilgili yürütülecek araştırmalar (işgücü devri, devamsızlık, şikayetler vb...)

X X X X X

1.7.2. Kişi lerin Eğitimi

360 derece geri bildirim sürecine katılan kişilere eğitim veri lmesi, kişile

rin etkili şekilde ilerleyişini sağlamaktadır. Eğitim sayesinde, tüm katılımcı-

Doç. Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 155

lar sürecin aşamalarının nc o lduğuna ve nasıl kul lanı lacağına dair genel bir

yargıya sahip olurlar.

Değerlendirme Yapılacak Kişilerin Eğitimi

Değerlendirme yapacak kişilere eğitim veri lmesi, değerlendirmelerin da

ha objektif olmasını sağlar. Yapılan araştırmalar değer lendirme yapan kişile

rin birçok farklı hataya düştüklerini açıkça göstermiştir. Performans değer

leme hataları olarak bilinen bu hatalar bütün performans değer leme yöntem

lerinde karşı laşı labilecek hatalardır. Bu nedenle değerlendirici lerin eğitimi,

değerlendirmelerin doğru ve hatadan uzak olması için önemlidir .

360 derece geri bildirim sürecinin amaçlar ına ulaşabilmesi için, değer

lendirme yapan kişilere şu konularda eğitim verilebilir (Edvvards ve Evven,

I996: 103):

• 360 derece geri bildirim süreci nedir?

• Örgüt neden bu yeni modele adapte olmuştur?

• Değer lendirme yapıl ırken gizlilik nasıl sağlanacak?

• Sonuçları kimler görecek ve sonuçlar nerede kul lanı lacak?

• Nası l geribildirim sağlanacak?

• Sorumluluk ve kurallar ne?

• Süreç ne kadar sürecek?

• Sürecin güvenilirliği için ne gibi önlemler al ınacak?

Değerlendirilen Kişilerin Eğitimi

360 derece geri bildirim sürecinde geribildirim verecek kişinin eğitimi

kadar, bu geri bildirimi alacak kişilerin eğitimi de önemlidir . Değerlendiri

len kişi değer lendirme sonuçlarının nerelerde ve nasıl kullanılacağını verilen

eğitim sayesinde öğrenir. B u n u n yanında kişiler geribi ldir imden gelen bilgi

leri nasıl kabul etmesi gerektiğini de öğrenir. Değerlendiri len kişiler dört a landa eğit ime ihtiyaç duyarlar. Bunlar

(Yüncü, 2002: 74):

• Bilgileri anal iz e tme ve gelişim hedeflerini bel ir leme

• Beklenmedik o lumsuz geri bildirim konusunda ne yapılması gerektiği

• Gelen geribildirimi yönetici ile tartışabilme

Müşteri, bazı işletmeler müşterilerinin, personelin performansına ilişkin

değerlendirmelerinden de terfi, ücret artışı, eğitim ihtiyacının belirlenmesi

vb. . . kararlarda yararlanmaktadırlar. Değerlendirmede müşterinin amaçlan

ve bakış açısı organizasyonun temel amaçları ile uyuşmasa da, yukarıda

belirtilen hususlarda müşteri lerden geçerli ve güvenilir veriler elde edebil

mektedir (Uyargil, 2008: 252).

360 derece geri bildirim sürecinde müşteriler, birey hakkında doğru ve

kullanışlı bilgi sağlayabilir (Edvvars ve Ewen, 1996: 42). Müşteri ler, örgütün

ürettiği mal ve hizmetin alıcısı olarak değil çalışanlar hakkında geribildirim

alınabilecek bir kaynak olarak algılanmalıdır. Performans değer lemede özel

likle müşterilerle ilişki içerisinde olan işgörenlerin müşteri lerce değerlendi

rilmesi, müşteri lerin örgüte daha iyi bağlanmasına ilişkilerin d a h a sağlam

temellere oturtulmasına imkân sağlar. Ayrıca böyle bir yaklaşım işgörenlerin

müşteri bağlılığını ve memnuniyetini sağlama adına daha fazla sorumluluk

yükleyerek örgütün değişime uymasını kolaylaştıracaktır.

360 derece geri bildirim sistemi kullanıldığında birden fazla değerlendi

rici devreye girmektedir. Ancak bu değerleyicilerin yapmış oldukları değer

lemeler net icesinde elde edilen veriler insan kaynakları işlevleri açısından

bazı a lanlarda kullanılması daha sağlıklı sonuçlar vermektedir . Tablo 3 d e

veri kaynaklar ından elde edilen verilerin nerelerde kullanılabileceği görül

mektedir.

156 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e G e r i B i l d i r i m v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l i r l iğ i Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Doç. Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . Doç. Dr. Halit Ç i ç e k 157

• Davranış: Gözlemlenebi l i r eylemlerdir.

Örneğin; insanları plana dâhil edebilme, yönetimsel kararlar a lma v.b.

Toplanan bu veriler sayesinde personelin temel 8 yetenek alanında çok

yönlü izlenmesini kolaylaşacaktır. Bu alanlar (Uğurlu, 2007: 3-6):

• İletişim (başkalarını dinlemek, süreçler hakkında bilgi sahibi olmak,

etkili bir yazılı ve sözlü iletişim becerisine sahip olmak, vb. . . )

• Liderlik (güven yara tma ve dürüst olmak, lider olmak, yetki ve sorum

luluk dağıtmak, vb . . . )

• Değiş ime uyabilirlik (çevreye ve şartlara uyabilmek, yaratıcı düşün

mek ve uygulamak, değişim dinamiklerini önceden fark edebi lmek

vb . . . )

• İnsanlarla ilişkiler (personel ilişkilerini geliştirmek, takım başarısını

yönlendirmek ve özendirmek vb. . . )

• Görevin yönet imi (etkili çalışmak, teknolojiyi s isteme katma değer

yaratacak şekilde kullanabilmek, iş k o n u s u n d a gayretli ve yetenekli

olmak, vb. . . )

• Üretim ve iş sonuçları ( ne kadar planlayacağını ve ne zaman uygula

yacağım bilmek, başarılı sonuçlar a lmak ve ısrarcı olmak, vb . . . )

• Başkalarının yetiştiri lmesi (bireysel yeteneklerin keşfedilip yetiştiril

mesi, sabırlı, yardımsever ve etkili bir lider olunması , başarılı bir m o

tivasyon politikası izlenmesi, ekstra çabanın ödüllendiri lmesi, vb . . . )

• Personelin geliştiri lmesi (uygulamalarda sorumlu ve kararlı bir örnek

gösterilmesi, iyileştirme için arayış içinde o lunması , o lumlu d ü ş ü n m e

sistemine sahip o lunması vb . . . )

Dünyadaki 360 derece geri bildirim uygulamalarına genel olarak bakıldı

ğında yukarıdaki temel kriterler ışığında bölgesel ve Örgütsel farklılıklar da

dikkate alınarak değer lendinne ölçeklerinin hazırlandığını ve alt kriterlerin

belirlendiğini söyleyebiliriz.

Toplanacak verilerin içeriği belirlendikten sonra, bu verilerin hangi yön

temlerle toplanacağı belirlenir.

Veri toplama yöntemleri; 360 derece geri bildirim sürecinde en çok kul

lanılan iki tür veri toplama yöntemi bulunmaktadır . Bunlar anket ve görüş

me yöntemleridir .

Anket yöntemi; anket yöntemi, kağıt kalem şeklinde veya elektronik ola

rak online veya disk şeklinde, önceden hazırlanan soruların ilgili tarafından

• Ayrıntılı hedef ve hareket planlarının belirlenmesi

Görüldüğü üzere değerlendirici ve değerlenenlere gerekli eğit imin veril

mesi, çalışanların 360 derece geribildirim süreci hakkındaki bil inç düzeyinin

artmasına, dolayısıyla sistemin örgütteki işlerliğinin hız kazanmasına neden

olacaktır.

1.7.3. Veri lerin Toplanması

Verilerin toplanma aşaması, bireyler hakkında hangi tür verilerin ve bu

verilerin nasıl toplanacağına ait kararlardan oluşmaktadır. Etkin bir geribil

dirim sürecinin oluşabilmesi için bu aşamada alınacak kararların önemli bir

yeri vardır. Bu aşamada ilk önce toplanacak verilerin İçeriği belirlenir (Boz-

kurt, 2 0 0 7 : 4 5 - 4 6 ) .

Toplanacak verilerin içeriğinin belirlenmesi; 360 derece geri bildirim

sürecinde, geleneksel performans değer lendirme yöntemlerinin aksine bire

yin yetenek, bilgi ve çal ışma şekilleri ile ilgili verilere ağırlık verilir. Topla

nacak bilgilerin içeriğine karar verilirken çeşitli unsurlar göz ö n ü n d e bulun

durulur. Bunlar geri bildirim verilecek kişinin organizasyon içindeki yeri ve

rolü, örgütün yapısı, kişisel değerlerdir. Bireye performansı ile ilgili daha

geniş bir bakış açısı sunabilmek jçin, toplanacak veriler genel bir ifadeden

çok ayrıntılı konulan içermelidir. Aynı zamanda 360 derece geri bildirim

yönteminde, toplanacak bilgilerin hangi değerlendirici grubundan toplana

cağına ve kriterlerin ağırlıklarının ne olacağına dair tasnif de önem arz et

mektedir.

360 derece geribildirim sürecinde toplanacak bilgilerin içerikleri şunlar

dır (Jones ve Bearley, 1996: 98-99).

• Beceri : Belirgin standartlar doğrultusunda şekillenen davranış grubu

dur,

Örneğin; makineyi tamir edebi lme, toplantı düzenleme v.b.

• Yetenek: Gelişebilen kabiliyetlerdir.

Örneğin; zor bir durumla başa çıkabilme, stratejik planlama yapabil

me v.b.

• Kişisel Özellik/Karakter: Karakter olarak değerlendiri len kişinin ta-

nımianmasıdır .

Örneğin; zeka, güvenirlilik, duygusall ık v.b.

• Tutum/Duygular : Bir olay karşısındaki davranış eğilimidir,

Örneğin; sabır, kızgınlık, kötümserlik, iyimserlik v.b.

1 5 8 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e G e l i İ d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l i r l iğ i Ö z e r i n e Bir A r a ş t ı r ı m

D o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 1 5 9

• Kişinin kendi kendisini değerlendirme puanlarını bir ortalaması bu

lunmalıdır.

• Kişinin her bir ifade İçin verdiği puan bulunmalıdır .

Böylel ikle kişinin kendi kendis ine verdiği puanlar ile diğer veri kaynak

larının verdiği puanları karşı laşt ırmak kolaylaşmaktadır.

Geribi ldir im sürecinde, hazır lanan bu rapor sayesinde bireyin performan

sına geniş bir bakış açısı sağlanmış olur, aynı z a m a n d a birey güçlü ve zayıf

yönlerini d a h a açık şekilde algılama fırsatı bulur.

1.7.5. Sonuçlar ın Geri Bildirimi

360 derece geri bildirim sürecinde, bireye performans hakkında geribildi

rim verilmesi sürecin en gerekli ve en önemli aşamasıdır. Geribildirim saye

sinde birey eksikliklerini görme ve bu eksikliklerini giderme fırsatı bulacaktır.

Etkili bir geri bildirimin sağlanması için öncelikle, geribildirim genel de

ğil özel olmalıdır . İkinci olarak kişiden çok, davranışa odaklı olmalıdır. Bir

diğeri geribi ldir imde sadece değerlendirmeyi yapanın ihtiyaç ve beklentileri

yer a lmamalı aynı z a m a n d a değerlendiri len kişinin ihtiyaçları da geribildi

r imde yer almalıdır (Kaynak ve Bülbül; 2008: 271).

Değer lendi rme sonuçlarının geribildirim hal inde aktarı lması için çeşitli

yöntemler kullanılır. Bu yöntemler seçilirken yine, örgütteki çal ışan sayısı

na, zamana, örgütün bütçesine, bireyin konum ve ulaşılabilirliği göz önüne

al ınmalıdır (Lepsinger ve Lucia, 1997: 149). Bu yöntemler birebir toplantı,

grup sunumu ve kişisel ça l ı şma şeklinde ifade edilebilir.

2. Gelir İdaresi Başkanl ığ ında 360 Derece Geri Bi ldir im Yönteminin Uygulanabi l i r Olup Olmadığını Bel ir lemeye D ö n ü k Bir Araşt ırma

Geniş anlamıyla mali idare, hem devletin yüklenmiş olduğu mali fonksi

yonları, hem de bu fonksiyonların yerine getirilmesi için o luşturulmuş olan

kuruluşları kapsamaktadır . Devlet, bu kuruluşlar vasıtasıyla her yıl milli

gelirin bir kısmını ülke ekonomis inden çekerken, aynı z a m a n d a harcamalar

yapmak suretiyle yeniden ekonomiye katmaktadır. Bu yönüyle mali idare

kamunun ekonomik politikalarının yürütülmesinde en önemli kuruluşudur.

Kuruluş tarihi olarak kayıt larda 1838 yılının belirtildiği Mal iye Bakanlığı

(Öner, 2005:771), tarihsel süreç içerisinde devlet anlayış ında meydana gelen

değişmelere paralel bir gelişim göstererek günümüzdeki yapıs ına kavuşmuş

tur. G ü n ü m ü z d e , Maliye Bakanlığı insan kaynağı bakımından (Gelir İdaresi

Başkanlığı hariç) ele a l ınacak olursa, Aralık 2008 itibariyle merkez, taşra ve

yurt dışı bir imlerinde toplam 44.431 kişinin çalıştığı bir teşkilat haline gel

miştir.

1838 yı l ında kurulan Mal iye Bakanlığı bünyesinde yer alan dairelerden

Baş Vergisi veya Haraç Dairesi, "Avarız" ve "Bedeli N u z i l " deni len ve kent

lerden mahal le ler itibariyle alınan resimlerle ilgili dairedir ki; bir anlamda

bugünkü Gelir İdaresi Başkanl ığı 'nın görevlerinin bu daire tarafından yürü-

cevaplanmasıdır (Yıldız, 1989: 145). Genel l ik le çoktan seçmeli sorulardaı

oluşur ancak, bazı anketler açık uçlu sorularla da değerlendiren kişiye, bire;

hakkında gözlemlerini aktarma ve yorum y a p m a şansı da verir. Anket soru

larının önceden belir lenmiş hedefler doğrultusunda hazırlanması 360 derect

geri bildirim sürecinin etkinliğini artırır.

360 derece geribildirim sürecinde doğru ve kesin veriler elde edebilmel

için dikkat edilmesi gereken bir konuda uygulanacak olan anket süresinin v<

soru sayısının belir lenmesidir. Anket hazırlanırken, anketi cevaplama süre

sinin çok fazla o lmamas ına dikkat edilmelidir (Garavan, Morley ve Flynn

1997: 139).

Görüşme yöntemi; belirli durumlarda bireye neden böyle bir değerlen

dirine yapıldığının açıklanması gerekebilir. Bunun için anket sorusuna açıl

uçlu sorular eklenebil ir ya da görüşme yoluyla veri alınabilir. G ö r ü ş m e yön

teminde genel olarak yapılandırı lmış mülakat, yarı yapılandırı lmış mülakal

yapı landır ı lmamış mülakat ve grup görüşme ve tartışmaları izlenebilecei

yollar arasındadır.

Yukarıda bahsedi len her iki yönteminde kendi içinde zayıf ve güçlü yön

leri bulunmaktadır . Önemli olan örgütümüzün kültürüne, yapısına, büyüklü

güne uygun yöntemi seçerek değerlendirme sürecinin objektifliğini m ü m k ü

olduğu kadar arttırmaktır.

1.7.4. Veri lerin Değerlendir i lmesi

360 derece geri bildirim sürecinde, veri toplama yöntemi hazırlandıkta

sonra belirlenen veri kaynaklarına uygulayarak, yönet im, değerlendiri le

kişinin performansı hakkında çok çeşitli ve ayrıntılı veri elde eder. Yönetil

bu verileri değerlendirerek, değerlendiri len bireyin geribildirimleri kola

şekilde anlaması, zayıf ve güçlü yönlerini ve gelişim ihtiyaçlarını ortay

çıkarabilmesi için düzenli hale getirilmesi gerekir (Antonioni, 1996: 29

Hazır lanacak bir rapor sayesinde elde edilen verilerin bireye düzenli b

şekilde geri bildirimi sağlanabilir.

Bu rapor hazırlanırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlard

(Milyenti , 1998: 82);

• Veri top lama yöntemler inde değinilen, veri kaynakları için ayrı ay

düzenlenmiş anket veya görüşme formlarında kullanılan bütün ifadı

ler ve veri kaynaklarının bu ifadelere verdikleri ortalama puanlar r;

porda bulunmalıdır . Böylelikle değerlendiri len kişide hangi kriterleı

göre kim tarafından değerlendirildiğini açıkça görebilir.

• Veri kaynaklarının her bir ifade için verdiği puan bulunmalıdır .

160 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Doç. Dr. K a d i r Ardıç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 161

2.2.2. Araşt ırmanın Evren ve Örnekleni l

Araşt ırmanın ana kütlesini Gelir İdaresi Başkanlığı merkez teşki lat ında

görev yapan tüm çalışanlar oluşturmaktadır. G İ B merkez teşkilatında 1 başkan, 5 başkan yardımcısı ve 12 daire başkanlığı ve diğer çalışanlardan olu

şan toplam 1487 kişi çal ışmaktadır. 1487 kişilik ana kütleyi % 5 örnekleme

hatası ile temsil eden örneklem büyüklüğü 198'dir (Baş, 2 0 0 1 : 46) .

Tablo 4: Gelir İdaresi Başkanl ığındaki Personel in Unvanlara Göre

Dağıl ımı (Merkez Teşki lat)

Unvanlar ; S a y ı , Unvanlar

Gelir İdaresi Başkanı 1 Gelirler Kontrolörü 94

Gelir idaresi Başkan Yardımcısı 5 Stajyer Gelirler Kontrolörü 55

Gelir İdaresi Daire Başkanı 12 İç Denetçi 0

Gelir İdaresi Grup Başkanı 24 Devlet Gelir Uzmanı 126

Basın ve Halkla iiişkiler Müşaviri 1 Devlet Gelir Uzman Yardımcısı 30

1,Hukuk Müşaviri t Mali Hizmetler Uzmanı 9

Başkanlık Müşaviri 4 Mali Hizmetler Uzmanı Yardımcısı 0

Hukuk Müşaviri 6 Şef 40

Müdür 62 Memur Ve Diğer Personel 816

Gelirler Başkontrolörü • 201 TOPLAM 1.487

2.2.3. Veri T o p l a m a Aracı

Araşt ırmada veriler, işgörenler için hazır lanmış anket soruları ile toplan

mıştır. Anket sorularından önce l sayfalık 360 derece geri bildirim yöntemi

ni açıklayan bir metin veri lmiş ve bu metin okutulduktan sonra anket sorula

rının cevaplandırı lması istenmiştir.

Araşt ırmada kullanılan anket formu iki bölümden oluşmaktadır . Birinci

bö lümde işgörenlerin demografik özelliklerini bel ir lemeye yönel ik sorular,

ikinci bö lümde ise, işgörenlerin performansının değerlendir i lmesinde kimle

rin değerlendirici olabileceği ve bunlar hakkındaki görüşlerini içeren sorular

yer almaktadır. Birinci bölüm kapalı uçlu sorular, ikinci bölüm ise, hem

kapalı uçlu hem de açık uçlu sorulardan oluşmaktadır .

2.2.4. Araşt ırmanın Sınırlılıkları

Zaman ve maliyet kısıtları göz önüne al ındığında araşt ı rma Mal iye Ba

kanlığına bağlı G İ B ' i n merkez teşkilatında çalışan personel ile sınırlıdır.

2.2.5.Verilerin Değerlendir i lmesi ve Kullanı lan Anal iz ler

Araşt ırmadan elde edilen veriler SPSS istatistiksel paket programı ile de

ğerlendirilmiştir. Açık uçlu soruların değerlendir i lmesinde içerik analizi

tekniği kullanılmıştır.

tüklüğü anlaşı lmaktadır. 1881 yılında Maliye Nezareti "Heyet-i Merkez iye"

ve "Heyei-i M ü l h a k a " olarak iki ayrı kuruluş haline getirilmiştir. Bunun

önemi. Heyeti Vlerkeziyc'de (Merkez Teşkilatı) ilk kez Gelir ler Genel Mü

dürlüğü nüvesinin oluşturulmuş olmasıdır. 1936 yılında kurulan Varidat

Umum Müdürlüğü, 10.08.1942 tarih ve 4286 sayılı Kanun'la yapılan deği

şiklikle kaldırılmış, yerine Vasıtasız Vergiler ve Vasıtalı Vergiler Umum

Müdürlükleri kurulmuştur. Daha sonra, 29.05.1946 tarih ve 4910 sayılı

Kanun'la söz konusu U m u m Müdürlüklerinin yerini Gelirler Genel Müdür

lüğü almıştır. 05.05.2005 tarihinde, 5345 sayılı Kanun ile Gelir ler G e n e !

Müdürlüğü kaldırılarak, Maliye B a k a n h ğ f na bağlı Gel ir İdaresi Başkanlığı

kurulmuştur ( G İ B , 2009: 1-2).

Bir başkan, beş başkan yardımcısı ve on iki daire başkanlığından oluşan

Başkanlık teşkilatında Aralık 2008 itibariyle, 1487'si merkez, 41.508 ' i de

taşra teşki lat ında olmak üzere toplam 42.995 kişi çalışmaktadır.

Şüphesiz ki, toplam kamu gelirleri içerisinde % 80-90'Iar düzeyinde bir

yer kaplayan vergi gelirleri ile en fazla ilgili birimin başında Gelir İdaresi

Başkanlığı (GİB) gelmektedir. 5345 sayılı kanun ' la kurulan G İ B , aynı ka

nunun 4. maddes inde sayılan görevlerinden bazıları; Bakanlıkça belirlenen

devlet gelirleri politikasını uygulamak, mükelleflerin vergiye uyumunu ko

laylaştırmak ve vergi hizmetlerini yerine getirmek, mükellef haklarının ko

runması ve idare-mükellef ilişkilerini karşılıklı güven temeline oturtmak,

devlet alacaklarının tahsilini sağlamak ve bu konuda gerekli tedbirleri almak,

vergilendirme ile ilgili bilgileri toplamak ve bilgi-işlem faaliyetlerini yürüt

mek, vergi inceleme ve denetimini gerçekleşt irmek.. .GİB bu görevlerini ya

parken merkez ve taşra teşkilatı şeklinde örgütlenmiştir. Çal ışmada zaman ve

maliyet kısıtları nedeniyle merkez teşkilatı çalışanlarının görüşleri alınmış,

taşra teşkilatı çalışanları ile ilgili görüşler bir başka çalışmaya bırakılmıştır.

2.1. Araşt ırmanın Amacı, Önemi ve Kapsamı

Bu çal ı şmada a m a ç : 360 derece geri bildirim yönteminin Mal iye Bakan-

lığf na bağlı GİB merkez teşkilatında çalışan işgörenler üzerinde uygulana

bilir olup olmadığını belirlemektir.

2.2. Araşt ırmanın Yöntemi

Araşt ırma yönteminde araştırmanın modeli , evren ve örneklem, veri top

lama aracı, araşt ırmanın sınırlılıkları ve kullanılan istatistiksel yöntemler

anlatılacaktır.

2.2.1. Araşt ırmanın Model i

Çalışma, GİB merkez teşkilatında görev yapan işgörenlerin performansı

nın bel ir lenmesinde. 360 derece geribildirim yönteminin uygun olup olma

dığını bel i r lemece vönelik olması nedeni ile tanımlayıcı bir çalışmadır.

1 6 2 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Geli

' d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabil ir l iği Ü z e r i n e Bir Araştırın,

Tablo 5: Denekler in Görev Yaptıkları Daire

DAİRE F % Geçerli % Toplam % Gelir Yönetimi 45 21.8 21.8 21.8 Mükellef Hizmetleri 13 6.3 6.3 28.2 Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler 19 9.2 9.2 37.4 Uygulama ve Veri Yönetimi 24 11.7 11.7 49.0 Gelirler Kontrolörleri 13 6.3 6.3 55.3 Denetim ve Uyum Yönetimi 10 4.9 4.9 60.2 Tahsiiat ve İhtilaflı İşler 15 7.3 7.3 67.5 Strateji Geliştirme 20 9.7 9.7 77.2 İnsan Kaynaklan 22 10.7 10.7 87.9 Destek Hizmetler 25 12.1 12.1 100.0 TOPLAM 206 100.0 100.0

Tablo 5 'de araşt ı rmaya katılan deneklerin görev yaptıkları da i re başkan

lıkları görülmektedir . Sırasıyla Gelir Yönetimi Daire Başkanl ığında toplan:

45 kişi, Destek Hizmetleri Daire Başkanlığı 25 kişi, Uygulama ve Veri Yö

netimi Daire Başkanl ığında 24 kişi ve İnsan Kaynakları Daire Başkanlığın

dan araşt ı rmaya 19 kişi katılmıştır. Diğer birimlerden katı lanlar ve oranları

tabloda görülmektedir .

Tablo 6: Denekler in Unvanları

İDARİ GÖREV F % Geçerli % Toplam % : Daire Başkanı 1 .5 .5 .5 Grup Başkanı 6 2.9 2.9 3.4 Müdür 24 11.7 11.7 15.0 Uzman 82 39.8 39.8 54.9 Uzman Yardımcısı 53 25.7 25.7 80.6 Şef 4 1.9 1.9 82.5 Personel 36 17.5 17.5 100.0 TOPLAM 206 100.0 100.0

Araşt ı rmaya 1 Daire Başkanı, 6 Grup Başkanı, 24 Müdür, 82 U z m a n . 53

Uzman Yardımcısı , 4 şef ve 36 personel olmak üzere toplam 206 kişi katıl

mıştır. Örneklemin yaklaşık % 40' l ık kısmını uzmanlar ve % 25.7 ' l ik kısmı

nı uzman yardımcıları oluşturmaktadır.

G İ B ' e bağlı daire başkanlıkları bünyesinde toplam 87 müdürlük bulun

maktadır. Bu 87 müdürlükten toplam 47 müdürlükten katılım sağlanmıştır.

Doç. Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 163

Tablo 7 : Deneklerin Mal iye Bakanl ığında Toplanı Çal ışma Süreleri

~~~~~ MALİYE BAKANLIĞINDA

ÇALİŞMA SÛRESİ F Geçerli % Toplam %

1-5 60 29.1 29.3 29.3

fi-10 39 18.9 19.0 48.3

11-15 37 18.0 18.0 66.3

16-20 13 6.3 6.3 72.7

21-25 34 16.5 16.6 89.3

26-30 8 3.9 3.9 93.2

30+ 14 6.8 6.8 100.0

TOPLAM 205 99.5 100.0

Cevap Yok 1 .5

TOPLAM 206 100.0

Deneklerin Mal iye Bakanl ığ ında çal ışma sürelerinin dağıl ımı Tablo 7 ' d e

görülmektedir. Araşt ı rmaya Katı lanların % 29.1 ' l ik kısmı (60 kişi) " 1 - 5 "

yıllık çal ışma süresine sahip oldukları görülmektedir. Arkasından sırasıyla

% 18.9 (39 kişi) " 6 - 1 0 " yıllık çal ışma süresine, % 18Mik kısmı (37 kişi) " 1 1 -

15", % 16.5 ile (34 kişi) " 2 1 - 2 5 " yıllık çal ışma süresine sahiptir.

Tablo 8: Denekler in Cinsiyetleri

CİNSİYET : F Geçeri! % • T o p l İ l f i

Erkek 108 52.4 52.4 52.4

Kadın 98 47.6 47.6 100.0

TOPLAMI 206 100.0 100.0

Tablo 8 'de denekler in cinsiyetlerine göre dağıl ımları yer almaktadır. Er

kek ve kadınların dağıl ımları birbirine yakın görülmektedir. Erkeklerin oranı

% 52.4 iken, kadınların oranı % 47.6 olmuştur.

Tablo 9: Denekler in Yaşları

YAŞ F % 6 e İ H 20-25 8 3.9 3.9 3.9

26-30 45 21.8 22.1 26.0

31-35 53 25.7 26.0 52.0

3 6 4 0 34 16.5 16.7 68.6

41-45 35 17.0 17.2 85.8

46-50 13 6.3 6.4 92.2

51-55 8 3.9 3.9 96.1

56-60 4 1.9 2.0 98.0

60+ 4 1.9 2.0 100.0

TOPLAM 204 99.0 100.0

Cevap Yok 2 1.0

TOPLAM 206 100.0

2.3. Araşt ırma İle İlgili Bulgular

2.3.1. Demograf ik Sorulara İlişkin Bulgular

1 6 4 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri B i l d i r i m v e G e l i r

İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a U y g u l a n a b i l i r l i ğ i Ö r e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

EĞİTİM ilköğretim

Lise

Myo

1.5

Lisans

lisans üstü

TOPLAM

Cevap Yok

TOPLAM

13

162

23

205

1.9

6.3

Geçerli %

1.5

2.0

6.3 78.6

11.2

9.5

206 100.0

Toplam %

1.5

3.4

9.8 79,0

11.2

100.0 100.0

Denekler in eğit im düzeylerine ilişkin bilgiler tablo 10 'da görülmektedir .

% 90 gibi büyük bir kesiminin Lisans ve Lisansüstü eğit ime sahip olması,

Gel ir İdaresi Başkanlığı merkez teşkilatı çalışanlarının niteliklerinin çok iyi

o lduğuna İşaret etmektedir . 2 yıllık Ön Lisans eğit imini de dâhil ett iğimizde

bu oran % 9 7 ' l e r e varmaktadır .

2.3.2. 3 6 0 Derece Geri Bi ldir ime İlişkin Bulgular

Tab lo 1 1 : Katı l ımcı Gruplar ın Kabul E t m e vc E t m e m e Oranlar ı

Gruplar

Üstler

iş Arkadaşları

Astlar

Müşteriler

Kendisi

Kabul Edenler

193

111

105

129

128

%

93,7

53,9

51,0

Kabul

Etmeyenler

13

95

62,6

62,1

79

64

71

%

6,3

46,1

38,3

31,1

Cevap

Vermeyenler

22

34,5

13

%

10,7

6,3

3,4

Araştırmaya katılan deneklere ayrı ayrı üstler, iş arkadaşları, astlar, müş

teriler ve kişinin kendisi hakkında performans değer lemede değerlendir ici

olarak ne düşünüyorsunuz diye sorulduğunda e lde edi len sonuçlar Tablo

11 'de görülmektedir .

Örnek olarak ifade şu şekilde sorulmuştur. "Üstlerinizin sizin performansınızı değerlendirmesi hakkında ne düşünüyorsunuz?'"

( ) Evet uygun buluyorum ( ) Hayır uygun bu lmuyorum

Araştırmaya katılan katılımcıların bu sorulara verdikleri cevaplar Tablo

1 l ' d e görülmektedir. % 93.7 ' l ik bir kesim üstlerin performans değer lemede

D o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 165

söz sahibi olmasını uygun bulurken sadece % 6.3 ' lük bir kesim uygun bul

mamışt ır . Klasik performans değerlemede zaten performans değerleyici

olarak bulunan " ü s t " katı l ımcılar tarafından da onaylanmışt ır . Sırasıyla " i ş

arkadaş lar ı " nın performans değer lemede değerleyici olarak kabul edenlerin

oranı % 54, ast larda % 5 1 , müşteri lerde % 63 ve bireyin kendis inde % 62

olarak görülmektedir. Bu sonuçlardan sonra katıl ımcıların yarısından fazla

sının değerleyici olarak (360 derece geri bildirim mantığ ına uygun) bu 5

grubun değerleyici olması gerektiğini ifade etmişlerdir.

Deneklere değerleyici olarak bu 5 grubu uygun bulma ve uygun b u l m a m a

nedenleri sorgulandığında aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir.

Üstlerinizin sizin performansınızı değerlendirmeyi uygun bul

ma/bulmamanızın sebepleri nelerdir?

Araştırmaya katılanların açık uçlu olarak verilen bu soruya verdikleri ce

vapları şu şekilde sıralanmıştır.

Tablo 12: Üstlerin Performansı Değer lemesin i Uygun Bul

ma/Bulmama Nedenler i

İFADELER Uygun

B u l a n l a ^ Astın performansını en iyi bağlı olduğu üst

değerlendirir ve çalışmalarını sürekli gözlemleyen

+ 61 -

Şahsi değerlendirme (sübjektif olma) - + 15

Objektif ve adil davranmama endişesi - + 35

Yapılan tüm işlerin üstler tarafından değerlendirilmesi gereği + 19 -

Hiyerarşik bir düzeyde planlama yapılması gerekliliği + 7 -

Motivasyon açısından gerekli + 3 -

Çalışanların gerçek performansının ölçülebilmesi için + 23 -

Kurumun yapısı bunu gerektirdiği için + 9 -

Üstlerle astlar arasında yeterli iletişim olmaması nedeniyle - + 15

Yükselebilmede amirin (üstün) etkisi olduğu için + 3 -Farkındaltğın artması ve eksik yönlerin giderilebilmesi için + 5 -

Performansı değerlendirecek bağımsız birim olmaması nedeni ile + 3

Tablo I 2 ' d e performans değer lemede üstlerin bulunması

nı/bulunmamasını ifade edenlerin ileri sürdükleri nedenler görülmektedir .

Üstleri değerlemeci olarak uygun bulanların en fazla üzerler inde durdukları

konu (61 kişi) "per formans değer lemede astın performansını en iyi gözlem

leyen kişi o l m a " dır. Sonra sırasıyla (23 kişi) "çal ışanların gerçek perfor

manslarının ölçülebilmesi için", (19 kişi) " t ü m işlerin üstler tarafından de

ğerlendiri lmesi gereğini" ifade etmişlerdir. Uygun bulmayanlar ise, 35 kişi

ile "objekt i f ve adil o l m a m a " ve I 5 ' e r kişi ile "sübjekt i f o lma" , yeterli ileti

şimin o l m a m a s ı " nedenlerini dile getirmişlerdir.

Denekler in yaşları incelendiğinde, yaklaşık % 70' l ik bir kesiminin 40 yaş altında olduğu görülmektedir. Bu da G İ B ' d e çalışan işgörenlerin oldukça genç işgörenler olduğunu göstermektedir.

Tablo 10: Denekler in Eğit im Düzeyleri

166 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Gelir

İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Tablo 13: İş Arkadaşların Performansı Değerlemesini Uygun Bul

ma/Bulmama Nedenleri

İFADELER Uygun

Bulanlar

Uygun

Bulmayanlar Kişisel menfaatlerin ön plana çıkabilmesi - + 23 Haksız rekabet - + 3 Sübjektif değerlendirme olacağı için - + 83 Bizi tanıyan ve gözlemleyen en yakındaki kişiler olması nedeni ile + 89 Hiyerarşik düzene aykırı - + 5 Sübjektif olabilirler ama yine de en iyi değerlendirme yapacak kişiler olması nedeni ile

+ 23 -

Görüş alınabilir ama değerlendirme yapmamalıdırlar - + 3 Tüm paydaşların değerlendirme katılmaları gerekmekle + 5 -

Çalışma etiğine uygun olmaz + 5 -

Tablo 13'de iş arkadaşlarının değerleyici olarak uygun bulma nedenleri

ile uygun b u l m a m a nedenleri sıralanmıştır. "Çal ışanlar ı tanıyan ve gözlem

leyen en yakın kişiler olması nedeni i le" ifadesi 89 kişi ile en fazla dile geti

rilen ifade olmuştur.

Katıl ımcılar, iş arkadaşlarını değerleyici olarak bulmama nedeni olarak

da "sübjektif değer lendirme olabi leceği" endişesini dile getirmişlerdir. An

cak 23 kişi "sübjekti f olabilme ihtimaline rağmen yine de en iyi değerlen

dirmeyi iş arkadaşlarının yapacağı" görüşünü neden etmişlerdir.

Astlarınızın sizin performansınızı değerlendirmeyi uygun bul

ma/bulmamanızın sebepleri neferdir?

Tablo 14: Astların Performansı Değerlemesini Uygun Bul


İFÂDELER Uygun

Bulanlar

Uygun

Bulmayanlar ; Performansımı ve işimi değerlendirme yetkisine sahip değiller - + 13 Objektif davranmayabilirler - + 25 Gözden kaçan hususların görülmesine katkı sağlayabilir + 31 Astların üstünü değerlendirmesi üstüne çeki düzen verir + 21 Astlar daha objektif gözlem yapabilirler + 19 Empati yapılmasını sağlar + 13 _

Yeterli bilgi ve deneyimleri yoktur - + 5 Tüm hiyerarşik birimler belli oranda birbirini değerlendirebilirler + 23 -

Doç. Dr. K a d i r Ardıç - Y r d . Doç. Dr. Halit Ç i ç e k 167

Katıl ımcılardan, astların performans değer lendirmede değerleyici grupta

olmasını uygun bulanlar 31 kişi ile "gözden kaçan hususların görülmesine

katkı sağlayabilir", 23 kişi ile " t ü m hiyararşik birimlerin belli oranda birbir

lerini değerlendirmesi gerekir", 21 kişi ile "ast lar üstlerini değerlendirecek

olurlarsa üstler kendilerine çeki düzen verebil ir ler" şeklinde ifade etmişler

dir. Uygun bulmayanların nedenleri arasında dikkati çeken ifade "objekti f

davranmayabi l i r ler" ifadesidir. Araşt ırmaya katılan 25 kişi bu endişe nede

niyle uygun bir değerleyici olamayacağını bildirmişlerdir.

Müşterilerinizin sizin performansınızı değerlendirmeyi uygun bulma /

bulmamanızın sebepleri nelerdir?

Tablo 15: Müşteri ler i Performansı Değer lemesin i Uygun Bul

ma/Bulmama Nedenler i

İFADELER Uygun

Bulanlar

Uygun

Bulmayanlar

Vergi mükelleflerinin performansımızı değerlemesi önemlidir + 47 -

Mükellefler eksikliklerimizi görmede katkı sağlayabilirler + 37 -

GİB merkez teşkilatı personeli geniş mükellef kuleleriyle muhatap değildir

- + 21

Karşılıklı menfaat ilişkileri değerlendirmeyi olumsuz etkileyebilir - + 5

Mükellefler bizi değerlemede daha tarafsız olabilirler + 13 -

Mükellefler bizi değerlemede sübjektif olabilirler - + 17

Mükellefler bizi değerlemek için yeterli ve gerekli bilgi düzeyine sahip değiller

- + 15

Mükelleflerin performansımızı değerlemesi performansımıza katkı sağlamaz

- + 9

İletişim ve mükellef hizmetlerine katkı sağlar + 27 -

Müşter i k o n u m u n d a olan vergi mükelleflerinin değer lemede söz sahibi

olmasını uygun bulan katılımcılar, uygun bulma nedeni olarak öne çıkardık

ları 3 nokta bulunmaktadır . 47 kişi ile "mükellef lerin değer lemesine ö n e m

atfetmeleri", 37 kişi " i şgörenler in eksikliklerini görmede katkı sağlayabile

cekler in i" ve 27 kişi de "mükel le f ile iletişim ve idarenin hizmetlerine katkı

sağlayacağını" ifade etmişlerdir. Uygun bulmayanların nedenleri olarak

dikkat çeken husus " G İ B ' i n merkez teşkilatının geniş mükellef kitlesiyle

muhatap o lmadıklar ım", 17 kişi "mükelleflerin sübjektif olabi lecekler i" ve

15 kişi de "mükelleflerin değer leme konusunda yeterli ve gerekli bilgi düze

yine sahip o lmadık lar ım" dile getirmişlerdir.

Iş arkadaşlarınızın sizin performansınızı değerlendirmeyi uygun bul

ma/bulmamanızın sebepleri nelerdir?

1 6 8 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Yeni Bir Y a k f a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Tablo 16: Kendilerinin Performansı Değerlemesini U y g u n Bul


İFADELER Uygun

Bulanlar Uygun

Bulmayan!» Sınırlı olması daha uygun + 5 İlerleme ve kendisini geliştirmesi için gerekli + 33 Objektif olması çok zor + 85 Objektif olması halinde yararlı + 25 Çalışana güveni göstermesi yönüyle faydalı + 5

K a t ı l ı m c ı l a r ı n 85 ' i k i ş i n i n k e n d i s i n i d e ğ e r l e n d i r i r k e n o b j e k t i f o l a m a y a

c a ğ ı n ı v e b u y ü z d e n k e n d i s i n i d e ğ e r l e n d i r m e s i n i n u y g u n o l m a y a c a ğ ı n ı i f a d e

e t m i ş l e r d i r . A n c a k 3 3 k i ş i " i l e r l e m e v e k e n d i n i g e l i ş t i r m e s i i ç i n g e r e k l i "

d e r k e n , 2 5 k i ş i d e " o b j e k t i f o l u n d u ğ u t a k d i r d e y a r a r l ı o l a c a ğ ı " n ı s ö y l e m i ş

l e r d i r .

Sizin performansınızı değerlendirecek üst grubunda kimlerin olmasını

istersiniz?

( »Başkan ( ) Başkan Yard. ( ) Daire Başkanı ( ) Grup Başkanı

( J Müdür ( ) Uzman ( ) Uzman Yardımcısı ( ) Şef ( ) Personel

s o r u s u n a d e n e k l e r i n v e r d i k l e r i c e v a p l a r a ş a ğ ı d a k i t a b l o d a g ö r ü l m e k t e d i r

Tablo 1 7 : I J s t Grubunda Kimlerin Olmasını İstersiniz

G R U P L A R F

B a ş k a n 20

B a ş k a n Yrd 33

Daire Başkanı 145

G r u p Başkanı 173

M ü d ü r 150

U z m a n 9

U z m a n Yardımcısı 1

Şef 1

T o p l a m 532

Araştırmaya katılan 206 denek olmasına rağmen denekler birden fazla

seçenek işaretledikleri için toplam frekans 532 olmuştur. Tablo I 7 'de görü

leceği gibi katıl ımcılar performanslarının değerlendiri lmesinde görmek iste

dikleri üst grubu içerisinde en fazla grup başkanını (173 kişi) daha sonra

p o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Halit Ç i ç e k 169

s ı r a s ı i l e m ü d ü r ( I 5 0 k i ş i ) v e d a i r e b a ş k a n ı n ı n ( 1 4 5 k i ş i ) o l m a s ı n ı i s t e m e k t e

d i r l e r .

D e n e k l e r d e n b u ü s t g r u b u n d a g ö r m e k i s t e d i k l e r i k i ş i l e r e 1 0 0 p u a n üze

r i n d e n a ğ ı r l ı k l a n d ı r m a l a r ı i s t e n d i ğ i n d e , e l d e e d i l e n s o n u ç l a r a ş a ğ ı d a k i t a b l o

d a g ö r ü l m e k t e d i r .

Tablo 1 8 : Personel in Üst Grubunda Olmasını İstediği Kişi lerin Ağır

lıklı Ortalaması

Üst G r u b u n d a k i Kişi lerin Ağır Ağırl ıkl ı

l ıkları O r t a l a m a s ı

Başkan 1,79

Başkan Yardımcısı 3,74

Daire Başkanı 1 9 , 0 9

Grup Başkanı 3 2 , 0 2

Müdür 4 2 , 2 6

U z m a n 0,98

U z m a n Yardımcısı 0,11

T a b l o 1 8 ' d e g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , ü s t g r u b u n d a d e ğ e r l e y i c i o l a r a k ö n p l a n a ç ı

k a n 3 g r u p b u l u n m a k t a d ı r . B u n l a r % 4 2 i l e m ü d ü r , % 3 2 i l e g r u p b a ş k a n ı v e

y a k l a ş ı k % 2 0 i l e d a i r e b a ş k a n ı d ı r . D i ğ e r ü s t g r u b u i ç e r i s i n d e B a ş k a n , b a ş

k a n y a r d ı m c ı s ı , u z m a n v e u z m a n y a r d ı m c ı l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e d ı ş ı b ı r a k ı l a b i

l ir.

Sizin performansınızı değerlendirecek iş arkadaş/art grubunda kimle

rin olmasını is/ersiniz?

) A y n ı H i z m e t B i r i m i n d e n ( ) F a r k l ı H i z m e t B i r i m l e r i n d e n

Tablo 1 9 : İş Arkadaşları Grubunda Kimlerin Olmasını İstersiniz

G r u p l a r F

Aynı Hizmet Biriminden 1 1 2

Farklı Hizmet Biriminden 2 8

K a t ı l ı m c ı l a r d a n 1 1 2 k i ş i , i ş a r k a d a ş l a r ı g r u b u n d a a y n ı h i z m e t b i r i m i n d e n

o l m a s ı n ı i s t e r k e n 2 8 k i ş i d e f a r k l ı h i z m e t b i r i m l e r i n d e n o l m a s ı n ı i s t e m i ş t i r .

İ ş a r k a d a ş l a r ı n ı n d e ğ e r l e n d i r m e s i n i u y g u n b u l a n l a r ı n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı n

d e ğ e r l e n d i r i c i g r u p i ç e r i s i n d e a y n ı h i z m e t b i r i m i n d e n o l m a s ı n ı i s t e m e l e r i

m a n i d a r d ı r .

Kendi performansınızı kendinizin değerlendirmesini uygun bulma bulmamanızın sebepleri nelerdir?

1 7 0 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri B i l d i r i m v e Gelir

- I d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

İş A r k a d a ş l a r ı G r u b u n d a k i Ağır l ık l ı . I Kişilerin AgırJıklan O r t a l a m a s ı

Aynı Hizmet Biriminden 87,05 ~] Farklı Hizmet Biriminden 13,06 J Katılımcıların iş arkadaşları grubunda verdikleri puan ağırlıkları tabk

2 0 ' d e görülmektedir . Aynı hizmet biriminin ağırlığı % 87, farklı hizme biriminin ağırlığı % 13 olmuştur.

Sizin performansınızı değerlendirecek ast grubunda kimlerin olmasını istersiniz?

) Başkan Yard. ( ) Daire Başkanı ( ) Grup Başkanı ( ) Müdür

( ) Uzman ( ) Uzman Yard. ( ) Şef ( ) Personel

T a b l o 2 1 : A s t G r u b u n d a K i m l e r i n O l m a s ı n ı İ s t e r s i n i z

G r u p l a r F

Daire Başkanı 2

Müdür 5

Uzman 2 2

Uzman Yardımcısı 4 9

Şef 3 8

Personel 6 2

Katıl ımcılardan 62 kişi personelin, 49 kişi uzman yardımcıs ının. 38 k i ş şefin ve 22 kışı de uzmanın ast grubu içerisinde performans değerlemedi bulunmasını ifade etmişlerdir

T a b l o 2 2 : A s t G r u b u n d a O l m a s ı n ı İ s t e d i ğ i K i ş i l e r i n A ğ ı r l ı k l ı O r t a l a m a s ı

A S T L A R Ağırl ıkl ı O r t a l a m a s ı

Başkan Yardımcısı 0

Daire Başkanı 0,44

Grup Başkanı 1,18

Müdür 2,21

Uzman 9,63

Uzman Yardımcısı 26,62

Şef 15,59

Personel 44,34

Tablo 2 2 ' d e görüldüğü gibi, ast grubunda değerleyici olarak ön plana çı

kan 3 kesim bulunmaktadır . Bunlar % 44 ile personel, % 27 ile uzman yar-

p o c . Dr. K a d i r Ardıç - Y r d . D o ç . Dr. Hal i t ç i ç e k 1 7 1

dmıcısı ve yaklaşık % 16 ile şeflerdir. Diğer ast grubu içerisinde uzman %

10 ağırlıkla dördüncü değer lemeci grup olarak düşünülebil ir .

Sizin performansınızı değerlendirecek müşteri grubunda kimlerin ol

masını istersiniz?

( ) Mükellefler ( ) Serbest Muhasebeciler-Malİ Müş. ) Yeminli Mali Müşavirler

T a b l o 2 3 : M ü ş t e r i G r u b u n d a K i m l e r i n O l m a s ı n ı İ s t e r s i n i z

G r u p l a r

Mükellefler 1 2 0

Serbest Muhasebeciler-Mali Müşavirler 6 8

Yeminli Mali Müşavirler 5 6

Katıl ımcılardan 120 kişi mükelleflerin, 6 8 ' i serbest muhasebeci ler ve

mali müşavirlerin ve 56 ' s ı ise yeminl i mali müşavirlerin performans değer

lemede söz sahibi olmasını istemektedirler.

T a b l o 2 4 : M ü ş t e r i G r u b u n d a O l m a s ı n ı İ s t e d i ğ i K i ş i l e r i n A ğ ı r l ı k l ı

O r t a l a m a s ı ____„„,

MÜSTİİSÖİtlİİIl A ğ ı r l i k l ı O r t a l a m O T r

Mükellefler 7 0 , 0 0

Serbest Muhasebeciler-Mali Müşavirler 17,14

Yeminli Mali Müşavirler 1 2 , 9 3 I

Tablo 2 4 ' d e araştırmaya katı lanların % 70 ' i müşteri ler grubu içerisinde

mükelleflerin bulunmasını arzu etmektedirler. Serbest muhasebeciler-mali

müşavir ler ile yeminli mali müşavir lerin ağırlıklı ortalaması sırasıyla % 17

v e % 13 olarak gerçekleşmiştir .

Personeli Değerlendirecek Grupların Ağırlıkları Hakkında Ne Düşü

nüyorsunuz?

T a b l o 2 5 : D e ğ e r l e y i c i l e r i n A ğ ı r l ı k l ı O r t a l a m a s ı

DEĞERLERLER Ağırlıklı Ortalaması jj 5 3 , 4 2 Üstler

Ağırlıklı Ortalaması jj 5 3 , 4 2

İş Arkadaşları 14,11

Astlar 9,84

Müşteriler 11,79

Kendisi 10,79 L— , ~ • , , •

Tablo 2 5 ' d e 360 derece geri bildirim sisteminde olduğu gibi 5 değerleyi

ci g rup gözükmektedir . Bunlar içerisinde % 53.42 ile üst ler en ağırlıklı g rup

gözükmektedir. Diğer grupların ağırlıklı ortalamalarının birbirine yakın ol

duğu görülmektedir. Katı l ımcılar kendi performanslarının değerlendiri lme

sinde üstleri öncelikli tutmuş ancak diğer gruplarında kendi performansları

hakkında az da olsa ağırl ıklarının olmasını istemişlerdir.

T a b l o 2 0 : P e r s o n e l i n Ü s t G r u b u n d a O l m a s ı n ı İ s t e d i ğ i K i ş i l e r i n A e ı r l ı k l ı O r t a l a m a s ı K

1 7 2 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e G e r i B i l d i r i m v e G e l i r

İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabil ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

S O N U Ç v e Ö N E R İ L E R

360 derece geri bildirim sistemi, merkezinde çalışan kişinin kendisi ol

mak üzere değerlenen kişiyle birlikte bütün iş bağlantılarından geri bildirim

almayı amaçlamaktadır . Her seviyedeki personelin aynı sorular ile sorgu

lanması geçerli l ik açısından çok doğru olmayan bir yaklaşımdır, Dolayısıyla

her iş letmenin kendi yapı ve gerçekleri doğrultusunda geliştirilen kriterler,

geri bi ldirim al ınacak grubun ya da kişilerin özelliğine göre özelleştiri lmeli

dir. Bu durum objektifliği arttıracaktır.

360 derece geribildirim sisteminin işletmelerde sağlıklı olarak uygulana

bilmesi ve güvenilir sonuçlar yaratması için gerekli ilk koşul kurumun böyle

bir uygulamaya hazır olmasıdır. Başka bir deyişle, kurumun içeris inde bir

güven ortamının var olması, şirket yönetiminin bu uygulamayı desteklemesi

ve çal ışanların bu yaklaşımın kendi ve kurumunun geliş imine katkı sağlaya

cağını algı laması gerekmektedir.

360 derece geri bildirim sisteminin merkez ya da taşra teşkilat larından

hangis inden başlayacağı üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir husustur.

Kanaat imize göre merkez teşkilatında çalışan personelin nitel ikleri ve üst

düzey yönet imin bulunması bu sistemin merkez teşkilatında bir pilot uygu

lama ile başlayabileceğini daha sonra sistem benimsendikçe diğer bir imlere

ve taşra teşki lat ında uygulanabileceği söylenebilir.

Sistemin uygulanabilmesi için hem çalışanların hem de yönetici lerin per

formans değer leme sistemine özelde 360 derece geri bildirim sistemine iliş

kin bilgi lendirmelerin yapılması ve gerekli hukuki düzenlemeler in t a m a m

lanmasından sonra başlanması faydalı olacaktır. Bu yöntemin uygulanması

ile birlikte personel in objektif ölçütler çerçevesinde değerlendiri ldiği inancı

hem kurumun hem de personelin gelişimine katkı sunarak verimliğin ve

performansın daha da yükselmesine neden olabilecektir.

1487 işgörenin çalıştığı Mal iye Bakanl ığ ı 'na bağlı Gel ir İdaresi Başkan

lığı merkez teşkilatında uygulanan bu çal ı şmada 360 derece geribildirim

yönteminin uygulanabil ir bir performans değer leme yöntemi olup olmadığı

sorgulanmıştır. Araşt ı rmadan elde edilen sonuçları şu şekilde özet lemek

mümkündür .

• Gelir İdaresi Başkanlığında çalışan işgörenlerin eğitim seviyeleri ol

dukça yüksek olup % 9 0 : m Lisans ve lisansüstü eğitimi bulunmakta

dır. % 70 ' ine yakım da 40 yaş altındadır. Maliye Bakanlığı 1 nda çalış

ma süreleri incelendiğinde % 65'Iik bir oran ile 15 yıl ve daha aşağı

sında bir süredir çalıştıkları görülmektedir.

D o ç . Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . D o ç . Dr. Hatit Ç i ç e k 1 7 3

• 360 D e r e c e Geribi ldirim sistemi mant ığ ında birden fazla değerlendiri

ciye genel olarak olumlu bakıldığı söylenebilir. Değerleyici grup içe

risinde sırasıyla üstler (%93) , müşteri ler (%63), kendileri (%61), iş

arkadaşları (%54) ve astlar (%51) oranlar ında kabul görmüşlerdir .

• Üstleri değerleyici olarak uygun bulanlar, uygun b u l m a nedeni olarak

"ast ın performansını en iyi gözlemleme imkânına sahip oldukları iç in"

demişlerdir . Bu sonuç yazında da bu şekilde ifade edilmektedir.

• İş arkadaşlarını değerlendirici olarak uygun bulanlar, " t a n ı m a ve ça

lışma ortamı içerisinde yakın o l m a " nedenini ifade ederlerken 83 kişi

" i ş arkadaşlarının sübjektif değer lendirme o l a c a ğ ı n d a n " iş arkadaşla

rının değerlendirici olarak uygun olmayacağı görüşündedir . H e r iki

durum y ine performans değerleme yazınında karşılaşılan sorunlardan

gözükmektedir .

• Araşt ı rmaya katı lanlar astların da performans değer lemede söz sahibi

olması gerektiğini belirtmişler ve bunun nedeni olarak da " g ö z d e n ka

çan hususlar ın görülmesine imkân tanır" şeklinde görüş beyan etmiş

lerdir.

• Müşteri ler (ağırlıklı olarak mükellefler) konusunda ise katı l ımcıların

görüşleri söyle ifade edilebilir. Katı l ımcılar müşteri lerin değerlendir

mesi net icesinde işgörenlerin eksiklikleri d a h a iyi göreceği görüşün

dedirler. Ancak katılımların bir kısmı müşterileri sübjektif değerlendi

rebilecekleri ve G İ B ' i n merkez teşkilatının geniş mükel lef kitlesiyle

muhatap olmadıklarını söylemişlerdir.

• Araşt ırmaya katılan katı l ımcılardan 85 ' i kişinin kendi performansını

kendis inin değer lemesinin objektif o lunamayacağı için uygun olmadı

ğını belirtmişlerdir.

• Ü s t g rubunda değerleyici olarak ön p lana çıkan 3 g rup gözükmektedir .

Bu 3 grubun ağırlıkları Müdür (%40), G r u p Başkanı (%32) ve Daire

Başkanı (%20) 'd i r . Diğer kişilerin aldıkları ağırlıklı puanlar incelen

diğinde değer leme dışı bırakılması gerektiği söylenebilir.

• İş arkadaşları grubundan değerleyici olarak görmek istedikleri grubun

ağırlığı % 87 ile aynı hizmet bir imindeki iş arkadaşları olurken % 13

ağırlıkla farklı hizmet birimindeki iş arkadaşlarının olabileceğini ifade

etmişlerdir. Dolayısıyla iş arkadaşlarından değerleyici grup olarak ay

nı hizmet birimindeki kişilerin uygun olduğu söylenebilir.

174 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i B i r Y a k l a ş ı m : 3 6 0 DermrGerl B i l d i r i m v e G e l i r İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l l r l lğf Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

K A Y N A K Ç A

Alexsander, D. (2006)

Antonioni, D. (1996)

Baş, Türker, (2001)

Bayraktaroğlu, Serkan, (2006)

Bayraktaroğlu, Serkan & Yasemin Özdemir, (2007)

Bayraktaroğlu, S., & Balaban, Ö. & Özdemir, Y. (2007)

Bayram, L (2005)

Bingöl, Dursun, (2008)

Borman, VValter C.

Bozkurt, Gamze, (2007)

Camgöz Selin Metin & İ. Nurdan AJperten, (2006)

Davis K., VVertner W.B. (1994)

Edvvards, M. R. & Ewen, A J. (1996)

Edwars, M. R. (1996)

Ergin, Canan. (2002)

How do 360 degree performance reviews affect employee attitudes, effectiveness and performance? University of Rhöde Island, Schmidt Labor Research Center Seminar Research Series.

Designing an Effective 360-degree Appraisal Feedback Process. Organizational Dynamics, 25,24-38.

Anket, Seçkin Yayıncılık, Ankara.

İnsan Kaynakları Yönetimi, 2. Baskı, Sakarya Yayıncılık, Sakarya

'İnsan Kaynaklarında Yaşanan Dönüşümler", edit. M. Kurt,, ve S. Bayraktaroğlu, içinde Türkiye'de İşletmecilikte Yeni Perspektifler, Gazi Kitabevi, Ankara.

360 derece geri bildirim sistemine eleştirel bir bakış: Bir örnek olay. Afyon Kocatepe Üniversitesi iktisadi ve İdari Bitimler Fakültesi Dergisi, 4(11), 1 8 5 - 2 0 1 . :"'

Geleneksel performans değerleme yöntemlerine yeni bir alternatif: 360 derece performans değerleme. Sayıştay Dergisi, 62, 65.

însan Kaynaklan Yönetimi, 6. Baskı, Akıkan yayınları, İstanbul.

"360 Degree Ratings: An Analysıs of Assurnpöons and. .a* Research Agenda for Evaluating Their Validity", Human Resource Management Review, Volume 7, Number 3 , 1 9 9 7 , p. 299-315 '

360 Derece Feed-Back Performans Değerleme Yöntemi ve Bir Uygulama, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal bilimler Enst^ tüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat.

"360 Derece Performans Değerlendirme ve Geri Bildirim: Bir Üniversite Mediko-Sosyal Merkezi Birim Amirlerinin YörietÖ# Yetkinliklerinin Değerlendirilmesi Üzerine Pilot Uygulama Örneği" Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Yıl: 2006, Cilt:13, S a f i ^ ss.191-212.

Human Resource and Personel Management, istanbul, Ins; Effi Literatür Yayıncılık.

Providing 360-degree feedback: An approach to enhancing ındividual and organizational performance, USA: Amerieâl Compensatİon Association.

"Improving Performance with 360 Degree Feedback", Career Development Intrenational, 1 (3): 120-130.

insan Kaynaklan Yönetimi Psikolojik Bir Yaklaşım, Ankara: Academyplus Yayınevi.

• Müşter i lerden mükelleflerin ağırlığı % 70 gerçekleşirken serbest mu

hasebeci ler-mali müşavirlerin ağırlı % 17, yeminl i mali müşavir lerin

ağıriı ise % 13 olarak gerçekleşmiştir .

• 360 derece geri bildirim mantığı içerisinde 5 değerleyici üstler, iş ar

kadaşları, astlar, müşteriler ve bireyin kendisinin genel ağırl ıklarına

bakı ldığında en büyük oran % 53 ile üstler grubunda gerçekleşmiştir .

Sırasıyla, iş arkadaşlarının ağırlığı % 14, astların ağırlı % 10, müşteri

lerin % 12 ve kişinin kendisinin ağırlığı ise % 11 olmuştur. Elde edi

len bu sonuçtan görüleceği gibi değerleyici grup içerisinde üst grubu

hariç diğer gruplar birbirlerine yakın oranlarda puan almışlardır. Do

layısıyla katıl ımcılar bu 5 grubun değerleyici o lmasını uygun bulmuş

lar ama ağırlığın yine üstlerde olması kanaatlerini belirtmişlerdir.

Sonuç olarak, Gel ir İdaresi Başkanlığında yeni bir performans değer leme

sistemi olarak 360 derece geri bildirim sisteminin katıl ımcıların görüşleri

doğrul tusunda uygulanabileceğini söy lemek mümkündür . A n c a k katıl ımcıla

rın değerleyici gruplara ilişkin sorulan sorulara (hem açık uçlu hem de kapa

lı uçlu) verdikleri cevaplar doğrultusunda bir takım endişeler inin bulunduğu

görülmüştür.

176 P e r f o r m a n s D e ğ e r l e m e d e Y e n i Bir Y a k l a ş ı m : 3 6 0 D e r e c e Geri Bi ldir im v e Gelir İdaresi B a ş k a n l ı ğ ı n d a Uygulanabi l ir l iği Ü z e r i n e Bir A r a ş t ı r m a

Fox, James & Charles Klein. (1996)

Garavan, T., & M. Morley, & M. Flynn (1997)

Gelir İdaresi Başkanlığı (2009)

GümüşteKin Gülten Eren & Derya Ergun Özler & Fatma Yılmaz, (2010)

Helvacı, Akif (2002)

İlleez A. Aslı & Mücella Güner, (2006)

Jones, J. & Bearley, W. 1996

Kara, Derya, (2010)

Kaynak, R. & Bülbül, M. (2008)

Lepsinger, R.,A. D. Lucia (1997)

McCharty, A. M., & Gravan,T. N. (2001)

Milliman, John.F., Zawacki, Robert.A., Norman, Carol., Powel, Lynda. ve Jay Kirksey. (1994)

Miltenyi, G. (1998)

Murphy, Kevİn.R., & Jeanette. N. Cleveland (1995)

Öner, Erdoğan (2005)

"The 360-degree evaluation", Pubüc Management 78, 20-25

"360 Degree Feedback: Its Role m Ernployee Development", Journal of Management Deve'opmenı, 16(2): 134-147

Faaliyel Raporu-2008, Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı, Ankara.

'360 Derece Performans Değerleme Sisteminin Örgütsel Bağlılık Üzerindeki Etkisinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma", işletme ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı:1, ss.1-20.

Performans Yönetimi Sürecinde Performans Değerlendirmenin Önemi", Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:35,Sayı:1-2,ss.155-169.

"Personele Performans Değerlendirme ve 360 Derece Performans Değerlendirme Yöntemi", Tekstil ve Konfeksiyon, Sayı:1, ss.325-327.

360deg feedback: strategies, tactics and techniques tor developing leaders. Amherst, MA' HRD Press.

"Performans Değerlendirme yöntemi Olarak 360 Derece Geribildirim Sürecinin Orta Kademe Yöneticilerin iş Başarısına Olan Etkisi: 5 Yıldızlı Otel işletmelerinde Bir Uygulama", Doğuş Üniversitesi Dergisi, 11 (1), ss.87-97.

360 derece geri bildirim sisteminde değerleme farklılıkları. Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi. 13(1), 269 - 292.

The Art and Science of 360 Dogree Feedback, Jossey Bass Publishers. San Francisco.

360 feedback process. perfonmance ımprovement and ernployee career development. Journal of European Industrial Training, 25(1) , ss. 5-32.

"Companies evaluate empioyees from alt perspectives", Personnei Journal, 73, 99-103

360 degree feedback manual: Implemenling a mullisource performance management system in your organisation. Australia: Business and Professional Publishing

Understanding performance appraısai: Social. Organizational and goal-based perspectives. Thousand Oaks, California' Sage Pubications.

Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Dönemi'nde Ma'ı idare, İkinci Baskı, T.C. Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayınları, Ankara.

Doç. Dr. K a d i r A r d ı ç - Y r d . Doç. Dr. Halit Çiçek 1 7 7

Uğurlu, Oya (2007)

Uyargil, Cavide (2008)

Uyargil, Cavide (2008)

Ed., Cavide Uyargil & Zeki Adal & A. Oya Özçelik & Ömer Sadullah & Gönen Dündar & İsmail Durak Atay & Lale Tüzüner & Ahmet Cevat Acar,

Woods, R.H. (1997)

Yıldız Gültekin & Serkan Bayraktaroğlu & Özlem Balaban & Yasemin Özdemir, (2007)

Yıldız, G. (1989)

Yüncü, H. R. (2002)

360 derece geri bildirim sistemi. Paradoks, Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Yıl: 3. Sayı 1 , 1 - 1 1 .

işletmelerde Performans Yönetimi Sistemi, İ.Ü. işletme Fakültesi Yayın No: 262, istanbul.

"Performans Değerleme", ss.243-303

insan Kaynaklan Yönetimi, Beta Yayıncılık, İstanbul.

Human resources Management, Educational Institute, American Hotel and Moyel Association, Second Edition.

"360 Derece Geribildirim Sistemine Eleştirel Bir Bakış", 15. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, s. 561-568, Sakarya.

İşletmelerde İşgören Yönetimi, İTÜ, Sakarya Mühendislik Fakültesi.

Bir Performans Değerleme Modeli Olan 360 Derece Geribildirimin Beş Yıldızlı Otellerde Uygulama Denemesi, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.

T A R T I Ş M A L A R :

O t u r u m B a ş k a n ı : Ben d e t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Biraz d e ğ i ş i k g e l m i ş o l a b i l i r a m a e s a s ı n d a y ö n e t i m bi l imi v e k a m u m a l i y e s i n i n g e ç i ş m e a l a n d a d ı r b u k o n u v e a y n ı P.P.B.S.'de o l d u ğ u g ib i e t k i n l i k d e n e t i m i , m a l i y ö n e t i m gibi k o n u l a r l a çok y a k ı n d a n b a ğ l a n t ı l ı d ı r . V e a r t ı k yavaş y a v a ş k a m u i d a r e s i n i n d e e t k i n l i k ö l ç ü l e r i i ç i n d e m e s e l e l e r e ç ö z ü m b u l m a s ı g e r e k m e k t e d i r . Neyse, biz lafı faz la u z a t m a y a l ı m . Ş i m d i i ş in t a r t ı ş m a k ı s m ı n a g e l i y o r u z . F a z l a b i r v a k t i m i z yok. B u n d a n s o n r a b i r d e p a n e l v a r . Lüt fen çok u z u n b i r şey h a l i n e g e t i r i l m e m e s i n i v e k i m e s o r u l d u ğ u n u n b e l i r t i l m e s i n i r i c a e d i y o r u m .

Ü s t ü n D İ K E Ç : Saym U z e l t ü r k ' e b i r s o r u m o l a c a k . Kesin b i r y a n ı t a l ı r s a m d a çok m e m n u n o l a c a ğ ı m . K a n u n i l i k ilkesi b ü t ü n k a m u sekt ö r ü n d e çok ö n e m l i b i r o l g u ve do lay ı s ı ile bu ilke ç i ğ n e n d i ğ i zaman d e v l e t d e ç i ğ n e n m i ş o l u y o r . Ben, e n a z ı n d a n o ş e k i l d e a l g ı l ı y o r u m . Siz, 2 1 3 sayı l ı V.U.K. ' taki b a z ı u y g u l a m a l a r ı n , b a ş t a v e r g i z iya ı o l m a k ü z e r e b u k a n u n i l i k i lkes ine t e r s o l d u ğ u n u di le g e t i r d i n i z y a d a b e n öyle a n l a d ı m . K a n u n i l i k i lkes ine t e r s ise v e k a n u n l a r d a u y g u l a m a y a s o k u l u y o r s a b u r a d a b i r çifte u y g u l a m a s i s t e m i v a r . Öyleyse d e v l e t k e n d i k a n u n l a r ı n ı u y g u l a m ı y o r d e m e k t i r v e d e v l e t s u ç l u d e m e k t i r . Ben b ö y l e a n l a d ı m . D o ğ r u m u ? A ç ı k l a r s a n ı z m e m n u n o l u r u m .

M u s t a f a S U S A M (E. B a ş H e s a p U z m a n ı ) : Gel ir İ d a r e s i n d e k i p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e s i n i n 3 6 0 d e r e c e u y g u l a n a b i l i r l i ğ i ile ilgili k ı s a b i r g ö r ü ş b i l d i r m e k i s t i y o r u m . B u a s l ı n d a t ü m k a m u i d a r e l e r i n e u y g u l a n a b i l e c e k ç a ğ d a ş b i r s i s t e m , k a m u b i r i m l e r i n e u y g u l a n a b i l i r l i ğ i t a r t ı ş ı l ab i l i r . Gel i r İ d a r e s i n e ö z g ü o l m a s ı n ı g e r e k t i r e c e k b i r ge l i r i d a r e s i y a p ı s ı n ı n b u l u n d u ğ u n u d ü ş ü n m ü y o r u m . G.İ . 'n in y e n i d e n y a p ı l a n d ı r ı l m a s ı ile ilgili b u n d a n b i r k a ç yıl ö n c e k i t a r t ı ş m a l a r d a belki d a h a faydası o l a b i l i r d i a m a b e n i m ş a h s i g ö r ü ş ü m k a m u n u n g e n e l y a p ı i ç e r i s i n d e G . İ . ' n i n g e n e l y a p ı s ı i ç e r i s i n d e böyle b i r p e r f o r m a n s d e ğ e r l e n d i r m e s i s i s t e m i n i n i m k a n s ı z o l a c a ğ ı m d ü ş ü n ü y o r u m . Z i r a , b i r çok d e n g e n i n g ö z e t i l m e s i g e r e k i r k e n böyle b i r p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e s i s t e m i n i n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i n i n y a p ı l m a s ı , özel s e k t ö r a n l a y ı ş ı ile b a k ı l m a s ı k a m u iç in çok z o r . İ ç e r i d e k i l e r a ç ı s ı n d a n d a ç o k z o r . B u şek i lde d ü ş ü n ü y o r u m .

Hakan h o c a m a d a b i r s o r u s o r a y ı m h e m e n . Ş i m d i ÖTV ile ilgili o l a r a k d e ğ i ş i k l i k l e r i n g ö r m e z d e n g e l i n e r e k y e n i d e n a y n ı k a n u n l a r ı n , k a r a r n a m e l e r i n ç ı k a r ı l d ı ğ ı île ilgili b i r t a k ı m o l a y l a r o l d u g e ç m i ş t e . F a k a t orada n e r e y e g e l i y o r u z ? Bir t a n e ÖTV k a r a r n a m e s i i p t a l edi ldi D a n ı ş t a y t a r a f ı n d a n . B u n u n k e e n n e m y e k u n g e ç e r s i z o l d u ğ u n a i l i şkin b i r k a r a r ç ık t ı . Yüne a y n ı h ü k ü m l e r i b e l i r l e y e n y e n i b i r k a r a r n a m e ç ı k a r ı l m ı ş t ı o i p t a l d e n sonra. O n d a n sonra onun da i p t a l i n e k a r a r v e r d i D a n ı ş t a y . Ü ç ü n c ü b i r k a r a r n a m e d a h a ç ı k a r ı l d ı . Sizce böyle b i r d u r u m d a b a ş k a n e g ib i b i r y a p t ı r ı m u y g u l a n a b i l i r i d a r e ü z e r i n d e y a d a n e r e y e g i d i l e b i l i r b i r g ö r ü ş e s a h i p m i s i n i z ?

179

Hasan BAŞ ( S a y ı ş t a y 3 . D a i r e B a ş k a n ı ) : Önce l ik le U z e l t ü r k h o c a m ı z a , ö z g ü n t e b l i ğ i iç in t e ş e k k ü r l e r i m i a r z e t m e k i s t i y o r u m . T ü r k k a m u y ö n e t i m i n i n , özel l ikle d e T ü r k ge l i r y ö n e t i m i n i n M a n g a C a r t a r u h u n u u y g u l a m a l a r ı n ı n e n k ı sa z a m a n d a g e r ç e k l e ş m e s i d i l e k l e r i m i b e l i r t t i k t e n s o n r a s o r u m u A r d ı ç Beyefendiye s o r a c a ğ ı m e f e n d i m .

M a l u m o l d u ğ u ü z e r e T ü r k K a m u Y ö n e t i m i n d e s t a t ü h u k u k u g e ç e r l i d i r . N i t e k i m a n a y a s a m ı z d a b u ilke m e m u r l a r ı n v e d i ğ e r k a m u g ö r e v l i l e r i n i n n i t e l i k l e r i , a t a m a l a r ı , g ö r e v v e y e t k i l e r i , h a k l a r ı v e y ü k ü m l ü l ü k l e r i , ay l ık ö d e n e k l e r i v e d i ğ e r ö z l ü k h a k l a n , kananla d ü z e n leni r , e m r e d i c i h ü k m ü n ü i ç e r m e k t e d i r . A n a y a s a n ı n b u ü s t ü n k u r a l ı k a r ş ı s ı n d a z a t ı a l i n i z i n i leri s ü r d ü ğ ü , t a r t ı ş m a y a a ç t ı ğ ı p e r f o r m a n s d e ğ e r l e n d i r m e s i s t e m i n i n k a m u b a k ı m ı n d a n geçer l i l iğ i n e d i r ? Bir a n iç in g e ç e r l i o l d u ğ u n u v a r s a y d ı ğ ı m ı z d a , Gel ir i d a r e s i B a ş k a n l ı ğ ı (Bund a n sonra GİB) iç in acaba, m ü ş t e r i d e n söz edi l iyor, m a d e m ö r n e k G.İ.B. 'den, G.İ.B. a ç ı s ı n d a n m ü ş t e r i k i m d i r ? K a m u h u k u k u n d a m ü ş t e r i y o k t u r . Y u r t t a ş v a r d ı r , vatandaş v a r d ı r . V a t a n d a ş l a r ı n t e m e l h a k v e ö z g ü r l ü k l e r i v a r d ı r . Oysa m ü ş t e r i , ü r ü n s a t ı ş ı y a p ı l a n kişi, i s t e d i ğ i b i ç i m d e a n l a ş m a y a p a b i l i r . Bu, t a R o m a H u k u k u n d a n b e r i b i l i n e n , h u k u k u n e v r e n s e l k u r a l l a r ı n d a n b i r i d i r . O y s a s t a t ü h u k u k u n d a böyle d e ğ i l d i r . H a l b ö y l e olunca, m a d e m k i m ü ş t e r i o l s a o l s a mükel le f , y ü k ü m l ü olacak, öyle a l g ı l ı y o r u m b e n , b u d u r u m k a r ş ı s ı n d a u y g u l a n m a olas ı l ığ ı k a m u d a b u s i s t e m i n , özel l ikle d e b e l i r t t i ğ i b i r 3 6 0 d e r e c e g e r i b i l d i r i m y ö n t e m i n i n u y g u l a n a b i l e c e ğ i n e s a m i m i o l a r a k i n a n ı y o r m u s u n u z ? T e ş e k k ü r e d e r i m .

F e r h a t AKBEY: Tebl iğ s a h i p l e r i n e t e ş e k k ü r e d e r i m , çok g ü z e l v e b o ş l u k d o l d u r a n t e b l i ğ l e r d i . H a k a n h o c a m a b i r s o r u m o l a c a k . H o c a m d a m g a v e r g i s i n i n o n t o l o j i k o l a r a k verg i h u k u k u n d a v e v e r g i felsefe-s i n d e k i yer i h a k k ı n d a n e d ü ş ü n ü y o r s u n u z . H u k u k i m i d i r ? O n t o l o j i k açıdan d e ğ e r l e n d i r i r s e n i z çok s e v i n i r i m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : ( K o p u k l u k ) : A ç ı s ı n d a n s ö y l ü y o r u m , o r a d a iki s o r u v a r d ı . Biri d i y o r d u ki, h o c a l a r a d e r s anlatan u z m a n l a r a siz k a ç n o t v e r i r s i n i z . Biz d e r s a l a n l a r h o c a l a r ı (....) İk incis i siz k e n d i n i z e k a ç n o t v e r i r s i n i z . B u e ğ i t i m d e n d o l a y ı . Bize belki y a b a n c ı o l d u ğ u için, belki ş u a n a k a d a r u y g u l a m a d ı ğ ı m ı z için, b u n l a r u y g u l a n a m a z gibi ge l iyor . M ü ş t e r i ke l imes i d e öyle. Yani k a m u d a k a r u n s u r u yok d i y o r u z , m ü ş t e r i b i r a z itici ge l iyor, k a v r a m d e ğ i ş t i r i l e b i l i r . H i z m e t a l a n l a r ş e k l i n d e d e o l a b i l i r . A m a b u ç a l ı ş m a n ı n çok y e r i n d e o l d u ğ u n u , h e l e h e l e ş u a n d a b i r t a s a r ı v a r b a ş b a k a n l ı k t a , sicil r a p o r l a r ı k a l d ı r ı l ı y o r v e o n u n y e r i n e y e n i b i r şey g e t i r i l m i y o r . Belki b u s i s t e m , g e t i r i l m e s i g e r e k e n , d ü ş ü n ü l e n s i s t e m e u y g u n b i r ö r n e k t e ş k i l e d e b i lir. Ben h a z ı r l a y a n l a r a t e ş e k k ü r e d e r k e n ş u n u h a t ı r l a t m a k i s t i y o r u m : T e b l i ğ l e r l ü t f e n B a ş b a k a n l ı k v e Dev le t P e r s o n e l B a ş k a n l ı ğ ı ile p a y l a ş ı -l ı r sa çok f a y d a l ı o l u r . Özellikle d e b u t a s a r ı g ü n d e m d e y k e n . Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

A b d ü l k e r i m ÇALIŞKAN (Afyon K o c a t e p e Ü n i . , Yrd. D o ç . ) : Tebliğ s u n a n h o c a l a r ı m a çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Biz T ü b i t a k ' t a p e r f o r m a n s y ö n e t i m i ile ilgili b i r p r o j e h a z ı r l a d ı k ve k a b u l ed i ld i . Bu k a p s a m d a

180

3 6 0 d e r e c e p e r f o r m a n s s i s t e m i n i u y g u l a y a n T u z l a Belediye 's ini i n c e l e m e f ı r s a t ı b u l d u k . Ö n c e k ı s a c a t e o r i k o l a r a k s ö y l e m e k i s t i y o r u m . B u 3 6 0 d e r e c e g e r i b i l d i r i m y ö n t e m i , s a d e c e k u r u m u n s u r l a r ı n d a n p e r s o n e l u n s u r u n u d e ğ e r l e n d i r i y o r . H a s a n Baş b u n u i z a h e t t i . Ben b i r a z d a h a s o m u t l a ş t ı r m a k i s t i y o r u m . S a d e c e işçi lerle ilgili b i r şey y a p a b i l i y o r s u n u z . Ö d ü l - c e z a o l m a d a n 3 6 0 d e r e c e n i n h i ç b i r a n l a m ı yok. B u n d a d a cezayı zaten u y g u l a y a m ı y o r s u n u z . Yani b i r ü c r e t y a p t ı r ı m ı g e t i r e m i y o r s u n u z . S a d e c e p e r f o r m a n s ı y ü k s e k k i ş i l e re t o p l u sözleşm e y e k o y d u ğ u n u z m a d d e ile i lave b i r ü c r e t v e r e b i l i y o r s u n u z . M e m u r l a r l a ilgili h i ç b i r ge l i r o y n a m a s ı z a t e n y a p a m ı y o r s u n u z . Bir m ü d d e t sonra p e r f o r m a n s ö l ç ü m ü , h i z m e t i n y e r i n e g e ç i y o r . E n b a ş a rıl ı v e a n b a ş a r ı s ı z i şç i le r in a d l a r ı n ı be lediyeye a s ı y o r l a r . E n b a ş a r ı l ı i ş ç i y e s o r u l d u ğ u n d a , k i m ö d ü l ü a l d ı y s a g i t s i n işi de o y a p s ı n diye b a ş a r ı l ı i ş ç i l e r i n s ü r e k l i s ı k ı ş t ı r ı l d ı ğ ı n ı ö ğ r e n d i k . Bir a s f a l t b i r i m i n d e k i s i l id i r u s t a s ı b i r t e k n i k e l e m a n h a l k l a i l i şki ler n o t u çok d ü ş ü k o l d u ğ u iç in ayın en b a ş a r ı s ı z işçisi seçi lmiş, i s y a n e d i y o r . Z a b ı t a bir i m i n i n n o t u n u n y a r ı s ı n ı v a t a n d a ş ver iyor . K a l a n % 2 5 i b i r i m k e n d i s i n e , d i ğ e r %25'i ise d i ğ e r b i r i m l e r v e r i y o r . Vatandaş en k ö t ü b i r i m o l a r a k z a b ı t a y ı oy luyor . F a k a t b e l e d i y e n i n d i ğ e r b i r i m l e r i e n b a ş a r ı l ı o l a r a k z a b ı t a y ı g ö r ü y o r . Ben k a m u d a p e r f o r m a n s a r a y ı ş l ı n m b a ş l a m ı ş o l m a s ı n d a n m e m n u n i y e t d u y u y o r u m a m a b u 3 6 0 d e r e c e s i s tem i n i n , H a s a n Baş d a b u n u b e y a n e t t i , k a m u iç in u y g u n o l m a d ı ğ ı n ı d ü ş ü n ü y o r u m . Yani v u r g u n u n , p e r s o n e l d e n h i z m e t i n k e n d i s i n e kaym a s ı l a z ı m . H i z m e t i n p e r f o r m a n s ı n ı n ö l ç ü l m e s i d a h a sağl ık l ı o l u r . B u n u sağlayacak y ö n t e m l e r d e s ü r e ç y ö n e t i m i y a d a i ş a k ı ş ş e m a l a r ı g i b i , h e r b i r i m i y a d a h e r h i z m e t i k e n d i i ç i n d e a n a l i z e d e n d i ğ e r y ö n t e m l e r o l m a l ı d ı r . Yani b a ş l a m a m ı ş b i r p r o j e g ib i g ö z ü k ü y o r . Uygul a m a d a çok b ü y ü k s o r u n l a r o l d u ğ u n u T u z l a B e l e d i y e s i n d e n ö r n e k v e r e b i l i r i z . Ç ü n k ü be led iye b a ş k a n ı b u k o n u y u y ü k s e k l i s a n s tezi o lar a k h a z ı r l a m ı ş v e u y g u l a m a s ı n ı d a b e l e d i y e s i n d e y a p m ı ş f a k a t son u ç l a r çok p a r l a k deği l . Tek söylediği ş u y d u : Belediyede, k u r u m d a bir p e r f o r m a n s h a v a s ı e s m e y e b a ş l a d ı , o l u m l u b i r a t m o s f e r m e y d a n a g e t i r d i . B u bile b i z i m iç in ye ter l i d i y o r d u a m a b i l e m i y o r u m . B u k o n u d a K a d i r Bey n e d ü ş ü n ü r ?

A b d u l l a h . ( 9 Eylül Üni. , Yrd. D o ç ) : T e b l i ğ l e r i ç in t e ş e k k ü r e d i y o r u m . B e n i m H a k a n U z e l t ü r k h o c a m a y ö n e l t m e k i s t e d i ğ i m b i r s o r u m v a r . Ş i m d i b i l d i ğ i m i z gibi k u v v e t l e r ayr ı l ı ğ ı ilkesi g e r e ğ i 3 kuvv e t b i r b i r i n i d e n e t l i y o r . E n ö n e m l i s i b u r a d a y a r g ı k u v v e t i . Y a s a m a o r g a n ı n ı n ç ı k a r m ı ş o l d u ğ u k a n u n l a r b u g ü n p e k çok ü l k e d e anayasc m a h k e m e l e r i t a r a f ı n d a n d e n e t l e n m e k t e v e h u k u k a u y g u n l u k l a r ı sorg u l a n m a k t a . Yani yasamanın y e t k i s i n i k ö t ü y e k u l l a n m a s ı , anayasG m a h k e m e s i t a r a f ı n d a n ö n l e n m e s i g e r e k e n b i r o l g u . Mese ley i vergj h u k u k u n a g e t i r d i ğ i m i z d e , verg i k a n u n l a r ı n ı n d e n e t i m i b a k ı m m d a r T ü r k i y e ' d e anayasa m a h k e m e s i d e n e t i m i a ç ı s ı n d a n p e k çok s ı n ı r l a m a o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Ö r n e ğ i n , y a s a k l ı d ö n e m l e r d e ç ı k a r ı l m ı ş verg> k a n u n l a r ı v a r v e b u n l a r ı n ö n e m l i b i r k ı s m ı n ı n y a s a k l ı d ö n e m l e r d e ç ı k a r ı l d ı ğ ı n a ş a h i t o l u y o r u z . U z u n s ü r e d e n e t l e n m e m e s i söz k o n u s u . Anayasa m a h k e m e s i n i n ö n ü n e g e t i r i l e n k a n u n l a r b a k ı m ı n d a d a ko-

181

n u y u d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z z a m a n , anayasa m a h k e m e s i n i n k e n d i n d e n b e k l e n e n i p e k v e r e m e d i ğ i n e ş a h i t o l u y o r s u n u z . Ç ü n k ü vergi k a n u n l a r ı n ı n d e n e t i m i ile ilgili anayasa m a h k e m e s i k a r a r l a r ı n ı n i n c e l e n m e s i n d e p e k çok v e r g i k a n u n u h u k u k a a y k ı r ı o l d u ğ u ha lde, anayasa m a h k e m e s i n c e i p t a l e d i l m e d i ğ i n i g ö r ü y o r u z v e anayasa m a h k e m e s i b u k a n u n l a r ı i p t a l e t m e z k e n , b a ş v u r u l a r ı r e d d e d e r k e n , çeşit l i hakl ı n e d e n l e r e d a y a n ı y o r . Özell ikle e k o n o m i k k r i z d ö n e m l e r i n d e f inansm a n i h t i y a c ı n ı g i d e r m e k a m a c ı y l a ç ı k a r ı l a n v e r g i k a n u n l a r ı n ı n çeş i tl i h a k l ı n e d e n l e r l e , b u r a d a k u l l a n ı l a n e n ö n e m l i h a k l ı ibare "ekonom i n i n i ç i n d e b u l u n d u ğ u d u r u m " , g i b i b a ş v u r u l a r ı n reddedi ldiği y e b u k a n u n l a r ı n i p t a l e d i l m e d i ğ i g ö r ü l ü y o r . Ç a r p ı c ı b i r ö r n e k vermek g e r e k i r s e , ç ı k a r ı l a n v e r g i k a n u n l a r ı n ı n g e r i y e y ü r ü d ü ğ ü gerekçes iy le y a p ı l a n b a ş v u r u l a r d a v e r g i k a n u n u g e r ç e k g e r i y e y ü r ü m e gös terd iğ i h a l d e anayasa m a h k e m e s i n i n v e r g i k a n u n u n u n ger iye y ü r ü d ü ğ ü g e r e k ç e s i y l e h i ç b i r verg i k a n u n u n u i p t a l e t m e d i ğ i n i görüyoruz . Yani verg i k a n u n l a r ı ile ilgili d e n e t i m l e r d e b ö y l e ç a r p ı c ı bir s o n u ç var, t e k r a r e d i y o r u m , g e r ç e k t e g e r i y e y ü r ü y e n v e r g i k a n u n l a r ı o l d u ğ u h a l d e . Ş i m d i b u r a d a k a r ş ı m ı z a b i r t a r t ı ş m a a l a n ı ç ık ıyor : Vergilerde a d i l v e r g i l e m e m i , e t k i n v e r g i l e m e m i ç a t ı ş m a s ı . Verg i le r y a adi ldir y a d a e t k i n . A d a l e t v e e t k i n l i k b i r b i r i n i n z ı d d ı d ı r . Aynı şeki lde anayasa m a h k e m e s i n d e d e h u k u k u n i lke ler i v e a d a l e t m i y o k s a hakl ı n e d e n l e r m i ç a t ı ş m a a l a n ı . Ben H a k a n h o c a m ı n b u k o n u d a k i g ö r ü ş ü n ü merak e d i y o r u m . Yani anayasa m a h k e m e s i h u k u k u n i lkeler inden, vergi h u k u k u n u n i l k e l e r i n d e n , a d a l e t i l k e s i n d e n , k a r a r l a r ı n d a belirttiği" neflâj n e d e n l e r l e v a z g e ç e b i l m e l i m i d i r , yoksa salt h u k u k s a l karar lar rriı v e r m e l i d i r ? T e ş e k k ü r e d e r i m . -" • *'

O t u r u m B a ş k a n ı : Ben d e s i z d e n b i r ş e y r i c a e d e c e ğ i m . Biz 1 5 d a kika geç b a ş l a d ı k . O s ü r e y i d o l d u r d u k . P r o g r a m ı m ı z d a bir de pafteî v a r . E ğ e r s ö y l e m e n i z çok ş a r t değ i l se , l ü t f e n s ö z a l m a y ı n ı z . Aksi takd i r d e b ü t ü n a k ş a m ı b u r a d a g e ç i r e c e k s i n i z . Evet t e k r a r ı srar ediyor m u s u n u z ? O z a m a n b u y u r u n e f e n d i m . •

Mustafa D U R M U Ş : T e ş e k k ü r e d e r i m . B e n i m s o r u m H a k a n h o c a m a o l a c a k . H a k a n h o c a m 1 2 1 5 - 1 6 8 8 ' e v e o r a d a n d a g ü n ü m ü z e verg i l e r i n k a n u n i l i ğ i v e k a n u n l a r ı n m e ş r u i y e t i n i ç o k güze l bir $ e k ü ^ | t a r t ı ş m a a l a n ı o l a r a k ortaya k o y d u . A m a b u n u y a p a r k e n d e s a l t T?jr verg i h u k u k ç u s u p e r s p e k t i f i n d e n olaya y a k l a ş t ı . Bu noktada bîr takım s ı k ı n t ı l a r d iye d ü ş ü n ü y o r u m . O anlamda f a rk l ı b i r soru s o r m a k için ı s r a r e t t i m .

S ık ın t ı ş u ; b i z d e s o n 3 0 - 4 0 y ı ld ı r y a z ı l a n k a m u mal iyes i kitaplarına b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , v e r g i d e v l e t i n b i r t a k ı m h i z m e t l e r i yer ine getir e b i l m e s i i ç in yapacağı h a r c a m a l a r ı k a r ş ı l a m a k iç in a l m a n karşılıksız k a y n a k l a r o l a r a k y o r u m l a n m a k t a d ı r . Y a n i çok yüzeyse l bir t a n ı m söz k o n u s u . B u r a d a ge l i r y a r a t m a i h t i y a c ı ö n p l a n a ç ı k a r t ı l ı r . B u n i m b i r t e k i s t i s n a s ı 1 9 6 0 l ı y ı l l a r d a M u s g r a v e t a r a f ı n d a n 3'lü fonksiyonlar , v e r g i n i n e k s t r a f i s k a l a m a ç l a r ı vs. d e ğ i ş i k y o r u m l a r l a g ü n d e m e g e l m i ş t i r . Bu, m a l i y e v e i k t i s a t t a k i a n a a k ı m ı n b i r s o n u c u d u r . BÖyîe y a k l a ş ı r s a n ı z v e r g i l e m e y e , v e r g i l e m e d e m e ş r u i y e t i d e kanuni l iğ i d e b u s ı n ı r l a r i ç i n d e t a r t ı ş m a k z o r u n d a k a l ı r s a n ı z . A m a vergi lemeyi

182

b a ş k a t ü r l ü ele a l a n l a r d a v a r . Biz a k a d e m i s y e n l e r i b u n l a r ı d a t a r t ı ş m a s ı , b u n l a r ı d a b i lmes i g e r e k i y o r . İş te b u n o k t a d a k ö k l e r i R i c a r d o y a k a d a r g i d e n v e d a h a s o n r a 19. Yüzyılda Kar i M a r x t a r a f ı n d a n g ü n d e m e g e t i r i l e n b i r e m e k - d e ğ e r t e o r i s i p e r s p e k t i f i v a r . B u r a d a e m e k b ü t ü n d e ğ e r i n t e k y a r a t ı c ı s ı d ı r . A m a h i ç b i r ş e k i l d e b u d e ğ e r i n e s a h i p ç ı k a m a z . Özel m ü l k i y e t h a k l a r ı n d a n d o l a y ı , ö r g ü t s ü z -l ü ğ ü n d e n d o l a y ı , i ş s iz l ik ten d o l a y ı v e s o n u ç o l a r a k d a s a h i p ç ı k a m a dığı k ı s ı m i ş v e r e n e k a r o l a r a k g e r i d ö n e r . İ ş v e r e n b u k a r ı ü z e r i n d e n K u r u m l a r Vergisi ö d e r y a d a i ş v e r e n b u k a r ü z e r i n d e n s e r m a y e ku ll a n m ı ş s a faiz b i ç i m i n d e b i r ö d e m e y a p a r v e faiz ü z e r i n d e n v e r g i ö d e r veya r a n t ü z e r i n d e n verg i ö d e r . Yani v e r g i n i n k a y n a ğ ı n ı o l u ş t u r a n m a t r a h , b u y a k l a ş ı m d a , s a d e c e v e s a d e c e e m e k t i r . Ş i m d i b ö y l e b a k ı l d ığ ı zaman b e n H a k a n hocanın b u k o n u d a k i c e v a b ı m b e k l i y o r u m . A c a b a b u b a k ı ş çerçeves i i ç i n d e k a n u n i o l s a bi le a l m a n v e r g i l e r m e ş r u m u d u r ? Şöyle b i r s o r u y l a g e n i ş l e t m e k m ü m k ü n . B u g ü n b i l i y o r s u n u z ö z e l l e ş t i r m e l e r y a p ı l ı y o r . D ü n y a n ı n p e k çok y e r i n d e k a m u l a ş t ı r m a l a r a g e r i d ö n ü l m ü ş k e n , biz ı s r a r l a h i d r o e l e k t r i k s a n t r a l l e r i n i ö z e l l e ş t i r m e y e ç a l ı ş ı y o r u z . V e b u ö z e l l e ş t i r m e l e r i n y a p ı l a c a ğ ı k u r u m l a r d a a s l ı n d a h a l k ı n v e r g i l e r i ile o l u ş t u r u l m u ş k u r u m l a r . F a k a t h i ç b i r şek i lde s o r u l m a d a n ö z e l l e ş t i r m e l e r y a p ı l ı y o r . B u n l a r m e ş r u m u d u r veya bu m e ş r u i y e t h a l k g ö z ü n d e g e ç e r l i m i d i r ? Bu anlamda da tek b a ş ı n a b i r v e r g i h u k u k u p e r s p e k t i f i ile m e ş r u i y e t k o n u s u t a r t ı ş ı lab i l i r m i yoksa çok lu d î s i p l i n e r b a ş k a şey lere i h t i y a ç d a v a r m ı d ı r ? Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

O t u r u m B a ş k a n ı : Bir kişi ve s o n .

A y ş e g ü l YAKAR ÖNAL ( İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i ) : Bu s e m p o z y u m u n t e m a s ı kr iz o r t a m ı n d a verg i p o l i t i k a l a r ı n ı n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i . S u n u ş a b a ş l a d ı ğ ı n ı z d a siz d e kr iz o r t a m ı n d a p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e n e a n l a m a ge l i r d iye s o r d u n u z . Ben d e ş u n u e k l e m e k i s t i y o r u m . S a b a h y a p ı l a n o t u r u m l a r d a d a çok n e t b i r şek i lde o r t a y a k o n d u ğ u gibi , kr iz d ö n e m l e r i n d e işsizl ik o r a n l a n çok c i d d i b i r b i ç i m d e s ı ç r a m a yapıyor. Kriz o r t a m ı n d a , i ş s iz l iğ in böyle b i r s ı ç r a m a y a p t ı ğ ı b i r o r t a m d a , g e r ç e k t e n p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e n e a n l a m a ge l i r y a d a p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e n i n k r i z o r t a m ı n d a g e r ç e k t e n d e b i r a n l a m ı v a r m ı d ı r ? T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

O t u r u m B a ş k a n ı : B u y u r u n E f e n d i m .

H a k a n UZELTÜRK: T e ş e k k ü r e d e r i m . S ı r a y l a g i d e c e ğ i m . Sayın Ü s t ü n D i k e ç ' i n s o r u s u . T a b i k i h u k u k a a y k ı r ı l ı k l a r ı t e s p i t e d i y o r u z , d o ğ r u . Devlet s u ç u d e n i r m i ? D e n e b i l i r t a b i ki. Yani d e v l e t i n h u k u k a a y k ı r ı d a v r a n ı ş l a r ı b a ş k a i s i m l e r d e a l a b i l i r . Yani a n a y a s a d a y e r a l a n h u k u k d e v l e t i T ü r k i y e ' d e yok d iyebi l i r iz . Y a d a h u k u k u n ü s t ü n l ü ğ ü u y g u l a n m ı y o r d iyeb i l i r s in iz . D e v l e t i n de a s l ı n d a , anayasal i l k e l e r d e n yo la ç ı k t ı ğ ı m ı z d a b u n l a r ı u y g u l a m a , h u k u k a u y g u n o l a n ı u y g u l a t m a g ö r e v i o l d u ğ u için, b u d e v l e t b a k ı m ı n d a n b i r s u ç d a teşki l e d i y o r , d o ğ r u . T a b i ç ö z ü m v a r m ı ? B u r a d a h e r k e s s u ç l u a s l ı n d a y a l n ı z c a dev le t deği l . M e s e l a b u k o n u d a ç a l ı ş m a l a r y e t e r i n c e y a p ı l m ı y o r s a , m e s e l a v e r g i z iya ı ö r n e ğ i n i v e r d i n i z . Vergi ziyaı k o n u s u n d a k a ç t o p -

183

l a n t ı y a p ı l d ı acaba, kaç kişi yazı y a z d ı b u n l a r a b a k m a k l a z ı m . İ s t a n b u l B a r o s u n u n b i r t o p l a n t ı s ı n d a s ö y l e d i m , b a r o d a n h i ç ses ç ıkmadı b u k o n u y l a ilgili o l a r a k . D a n ı ş t a y ' ı n k a r a r l a r ı n d a b u h u k u k a aykırılığı g ö r e m i y o r u z . S e b e p l e r i n i b e n b i l i y o r u m , b u r a d a s ö y l e y e m e y e c e ğ i m a m a m a a l e s e f D a n ı ş t a y ' d a d a h a t a v a r . Keza mükel lef ler bakım ı n d a n d a g e r e k l i t e p k i l e r i n k o n m a s ı l a z ı m . T a r i h t e böyle yap ı lmış . G ü n ü m ü z d e t e p k i l e r belki b u şeki lde g ö s t e r i l m i y o r a m a farklı şekill e r d e ortaya konma i m k a n ı v a r . A s l ı n d a h e p i m i z s u ç l u y u z bu a ç ı d a n . F a k a t s o r d u ğ u n u z s o r u y a k e s i n c e v a p i s t e r s e n i z : e v e t dev let suçlu.

M u s t a f a S u s a m ' ı n s o r u s u . Tabi , s ü r e k l i h u k u k a aykırılık var. N e o l a c a k ? Bu, h e r z a m a n s ö y l e d i ğ i m i z g ibi , e ğ i t i m k o n u s u n a b a ğ l a n ı y o r . Yani s iyas i a h l a k d iyeb i l i r s in iz , o r a d a d a v a r . Hukuka aykırılıkl a r ı n g i d e r i l m e s i i ç in m u t l a k a e ğ i t i m k a l i t e s i n i n art ı r ı lması gerekiyor . B u n u s i y a s e t ç i l e r i n e ğ i t i m s e v i y e l e r i n i n y ü k s e l t i l m e s i anlamında da s ö y l ü y o r u m . Sadece s i y a s e t i ö n p l a n a ç ı k a r m a , hukuku ö n p l a n a ç ı k a r m a m e s e l e s i n e d e g e l i y o r z a m a n z a m a n . Y a d a tercih imkanı gel iyor . F a k a t b u r a d a , s a n k i s ü r e k l i y a r a m a z l ı k y a p a n ç o c u ğ u nası l d ü z e l t e b i l i r i z , o n a n e y a p m a s ı n ı söy leyebi l i r iz g i b i hukuk d a b a z e n b a ğ l a n ı y o r . B u n u n ö t e s i n d e h u k u k i l la ş u n u yapacak diyebil ir fakat, b i z i m ü l k e m i z d e o l d u ğ u gibi s ü r e k l i i h l a l l e r o l u r s a b u n a bir ç ö z ü m yolu yok. İ ş te g ö r e v d e n a l m a l a r ı b i l i y o r s u n u z . 2 0 k e r e g ö r e v d e n al ın ı y o r 2 0 k e r e i a d e e d i l i y o r y a r g ı t a r a f ı n d a n , 2 1 . D e f a a lmıyor . Yani b u n u n s o n u yok. B u h u k u k u k ö t ü y e k u l l a n m a k t ı r . Asl ında y i n e kan u n l a r ç e r ç e v e s i n d e s u ç d u y u r u s u n d a b u l u n d u ğ u n u z d a bir yere kad a r . Yani h u k u k h e r t ü r l ü şeyi ç ö z e m i y o r . A h l a k v e s iyasi a n l a y ı ş bazı şeyler i ç ö z e c e k m a a l e s e f .

H a s a n B e y i n t e ş e k k ü r l e r i n e k a t ı l ı y o r u m .

F e r h a t Bey, d a m g a verg i s i h u k u k i m i d i r d iye s o r d u . Hukuki o l u p o l m a d ı ğ ı z a t e n fa rk l ı b a k ı ş a ç ı s ı n a bağ l ı , y a n i damga verg i s in in a l ı n m a s ı g e r e k i r m i ? G e r e k m e y e b i l i r . Bazı ü l k e l e r a lmıyor çünkü yXt d a b a z ı l a r ı n ı n d a v a z g e ç m e y e n i y e t i v a r . F a k a t d a m g a vergis i eğer a l m a c a k s a , b u n u n h u k u k i p r o s e d ü r ü n ü n d e d o ğ r u ç iz i lmesi laz ım. B u g ü n d a m g a vergis i ile ilgili pek çok aykır ı l ık v a r . İşte, faydalanma diyor m e s e l a . F a y d a l a n m a n ı n ö l ç ü s ü n e d i r ? H e r vergi ince leme rapor u n d a , h e r vergi i n c e l e m e e l e m a n ı n a g ö r e f a y d a l a n m a farklı şekilde o r t a y a çıkıyor. Yani özellikle y u r t d ı ş ı n d a y a p ı l a n i ş lemlerden a l m a n v e r g i l e r d e T ü r k i y e ' d e faydalanma m e s e l e s i n e g i r i n c e t ıkanıyor ama m e s e l a h e r şey f a y d a l a n m a o l a c a k a m a süb jekt i f o l u y o r yine maalesef. A l ı n m a m a s ı d a h a d o ğ r u o l u r belki, ç ü n k ü b u y ö n d e b i r eğ i l im var.

M u s t a f a Bey h u k u k a ayk ı r ı l ık k o n u s u n a d e ğ i n d i . Haklısınız, ben b u r a d a h e p s i n e d e ğ i n e m e d i m . B e n i m b u r a d a ç ı k a r d ı ğ ı m 5 0 y a d a 5 2 t a n e t e m e l o l a n l a r s a d e c e , k ü ç ü k l e r i y a z a m a d ı m . Tebl iğ o l d u ğ u iç in k o n u y u s ı n ı r l a n d ı r m a m g e r e k t i . Bütçe k a n u n l a r ı n ı n d u r u m u içler acıs ı t a b i u z u n y ı l l a r d a n b e r i . H e r s e n e anayasaya a y k ı r ı bulunur, h e r s e n e i p t a l edi l i r , h e r s e n e d e b ü t ç e d ö n e m i g e ç t i ğ i iç in b u n u n bir a n l a m ı o l m a z . Yani b o ş a g e ç e n b i r şey a m a b ü t ü n h ü k ü m e t l e r d e b u n u y a p ı y o r l a r m a a l e s e f . Yani ç ö z ü m ü o l u r m u o l m a z m ı o n u bile^

184

m i y o r u m . Ç ü n k ü b u d e v l e t i n t u t u m u ile ilgili b i r şey. B u g ü n f i lmler in i i z l i y o r u z M a d d i s o n d a v a s ı n ı n , 2 0 0 yüzyıl faz la s ü r e ö n c e k i , n e g ü zel h u k u k d e r s l e r i ve rd iğ i k o n u s u n d a t e l e v i z y o n d a s ü r e k l i t e k r a r e d e n f i lmler v a r . B u n l a r d a a y r ı b i r e r f i lm h e p s i a s l ı n d a a m a biz k e n d i f i lmler imiz i g ö r m ü y o r u z . Dış ü l k e l e r d e k i f i lmlere b a k ı y o r u z . H u k u k a ayk ı r ı l ık a ç ı s ı n d a n çok faz la şey ler v a r . B ü t ç e k a n u n l a r ı b u n l a r d a n sadece b i r k a ç t a n e s i a m a d o ğ r u , h u k u k a a y k ı r ı .

A b d u l l a h Bey anayasa m a h k e m e s i d e n e t i m i v e b u y a s a k l ı d ö n e m l e r d e n b a h s e t t i . Bu, anayasa m a h k e m e s i n i n y a p ı s ı n d a n k a y n a k l a n ı yor . B u g ü n anayasa m a h k e m e s i n e g i d e n p e k çok k o n u v a r . Ç o ğ u v e r gi ile ilgili. Bir d ö n e m d e yayınlanan b i r r a p o r d a %50 o r a n ı te la f fuz e d i l m i ş t i . Ş u a n d a k a ç a k a ç o r a n o l a r a k b i l m i y o r u m a m a anayasa m a h k e m e s i n d e v e r g i h u k u k ç u s u yok, p r o b l e m b u r a d a . Y a n i h u k u k ç u l u ğ u n t a r t ı ş ı l d ı ğ ı , h u k u k ç u l a r a ğ ı r l ı k t a o l s u n o l m a s ı n m e s e l e s i n d e n z i y a d e v e r g i b i l e n h u k u k ç u l a r ı n o r a d a o l m a s ı l a z ı m . Y a d a verg i b i l e n k i ş i le r in . B e n i m b i l d i ğ i m o r a d a k i s o n u z m a n ı Yı lmaz A l i e f e n d i o ğ l u idi. O b i r a z h u k u k a ayk ı r ı l ık t e s p i t e d e b i l i y o r d u a m a d e d i ğ i m gib i o d a çok s ı n ı r l ı y d ı . Y a p ı s ı n ı n d e ğ i ş m e s i l a z ı m . Bir incis i m a h k e m e n i n y a p ı s ı n ı n d e ğ i ş m e s i l a z ı m . İkincis i d e b i reyse l b a ş v u r u h a k k ı n ı n t a n ı n m a s ı l a z ı m . Ç ü n k ü b u g ü n m a h k e m e l e r e g id i l iyor f a k a t b u n l a r ı n k o n u y u anayasa m a h k e m e s i n e g ö t ü r m e s i için c i d d i b u l m a s ı l a z ı m . A n c a k b u m a h k e m e l e r i n d e öy le g a y r i c iddi k a r a r l a n v a r ki. A n a y a s a m a h k e m e s i n e n i y e g i t m e d i ğ i k o n u s u n d a h i ç b i r a ç ı k l a m a o l m a d ı ğ ı gibi, b a z e n d i l e k ç e d e anayasaya ayk ı r ı l ı ğ ı aç ık b i r şek i lde y a z m ı ş o lm a n ı z a r a ğ m e n c e v a p d a h i v e r i l m i y o r .

E k o n o m i k s e b e p l e r m i yoksa a d a l e t m i ? T a b i î k i a d a l e t . Yani b u r a d a e k o n o m i k s e b e p l e r i g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r a c a k o l u r s a n ı z z a t e n h u k u k D ü n y a s ı n d a n ç ı k m ı ş o l a c a k s ı n ı z . Fark l ı b i r D ü n y a d a k a r a r v e r e c e k s i n i z . H e r z a m a n h u k u k u n ü s t ü n l ü ğ ü n ü n o l m a s ı l a z ı m . Ç ü n k ü b ü t ü n k o n u ş t u ğ u m u z k o n u l a r d a eş i t l ik - adalet d i y o r u z . M e m l e k e t f a y d a s ı f i lan, t ü m b u n l a r ı h u k u k ç e r ç e v e s i n d e y a p m a z s a n ı z o z a m a n z a t e n eş i t l ik d e a d a l e t d e o l m u y o r .

M u s t a f a Bey verg i h u k u k u p e r s p e k t i f i n d e n b a k t ı ğ ı m ı z ı d i le g e t i r di . D o ğ r u d u r . Fark l ı p e r s p e k t i f l e r d e n d e b a k ı l a b i l i r . K a m u m a l i y e s i a ç ı s ı n d a n b a k a b i l i r s i n i z . Ben k a n u n l a r ı n m e ş r u l u ğ u n u b i r h u k u k b i l imci o l a r a k h u k u k a ç ı s ı n d a n i n c e l e d i m . M a l i açıdan b a k t ı ğ ı n ı z d a , h u k u k i a ç ı d a n t a m a m e n m e ş r u o l a r a k g ö r ü l e n b i r d ü z e n l e m e n i n h a t a l ı y a n l a r ı o l a b i l i r . Bu, s o n s u z s a y ı d a k i i h t i m a l i d e b e r a b e r i n d e g e t i r i r . Bu k a m u m a l i y e s i n i n ilgi a l a n ı . M e s l e ğ i m g e r e ğ i oraya g i rm e d i m . B u r a d a b u k a d a r h a t a v a r s a , z a t e n t e o r i k o l a r a k b a h s e t t i ğ i niz, i ş te R i c a r d o ki, o n u n d a u ç g ö r ü ş l e r i v a r b i l i y o r u m a m a , fark l ı k i ş i l e r i n fark l ı g ö r ü ş l e r i n e b a ğ l ı . Yine yanlış s o n u ç l a r da ç ı k a b i l e c e k . Ç ü n k ü o z a m a n b i r a z d a h a g e n e l k a v r a m l a r a y a d a h a y a t fe lsefes ine b a k a r a k k a r a r v e r m e n i z d e g e r e k e c e k . H u k u k a a y k ı r ı l ı k t a n b a h s e d e r k e n , y a n i b u r a d a s u ç l u l u k m e s e l e s i n d e (.... Ç a ğ l a r ' ı n l a f ı d ı r o , eski dönemde s o k a k l a r d a d o l a ş a n b i r h a h a m v a r m ı ş , s o r u soran var mı, c e v a p l a r ı m v a r d iye . Bize l i s a n s d e r s l e r i n d e a n l a t ı r d ı . H a k i k a t e n

n k n d n r r n k rpunn var k i . soru soracak kiş i ler o l m a s ı l a z ı m . B u a Ü n

185

ü l k e m i z d e s o r u s o r a c a k k i ş i ler yok. Bu k o n u d a inanın ben ü n i v e r s i t e l e r i n d e ü z e r i n e d ü ş e n i y a p t ı k l a r ı n a i n a n m ı y o r u m . Ç ü n k ü h u k u k f a k ü l t e l e r i b a z ı k o n u l a r d a h i ç t e p k i g ö s t e r m i y o r l a r . Tepki g ö s t e r m e -y i n c e d e baz ı ş e y l e r m e ş r u i m i ş g ib i d e v a m e d i y o r . O y ü z d e n s o r u n d e v a m e d i y o r . B a k a l ı m n e r e y e k a d a r .

Kadir ARDIÇ: (....) v a r m ı , h a t t a d a h a faz la a n l a m ı v a r . Şöyle bir ö r n e k l e b e l i r t e y i m : İ ş t e n ç ı k a r m a d u r u m u söz k o n u s u m u ? Evet. İ ş t e n ç ı k a r ı r k e n bel i r l i k r i t e r l e r i g ö z e t i y o r m u s u n u z ? Siz y ö n e t i c i o l a r a k y a d a i ş l e t m e s a h i b i o l a r a k , b i r k u r u m u n b a ş ı n d a k i kişi o l a r a k p e r f o r m a n s ı y ü k s e k olanı mı yoksa d ü ş ü k o l a n ı mı i ş t e n ç ı k a r ı r s ı n ı z ? B u b i r d e ğ e r l e n d i r m e k r i t e r i o l a b i l i y o r . Y a d a k ı d e m i y ü k s e k o l a n ı m i d ü ş ü k o l a n ı m ı ; g e n ç o l a n ı m ı yaş l ı o l a n ı m ı ? F a r k l ı d e ğ e r l e n d i r m e k r i t e r l e r i v a r , f a k a t g e r ç e k anlamda b i r p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e s i st e m i i n ş a e d i l d i ğ i n d e ki, d i ğ e r h o c a l a r ı n s o r d u ğ u s o r u l a r i le s iz in s o r d u ğ u n u z s o r u b i r a z ö r t ü ş m ü ş o l a c a k , o n o k t a d a ş u n u söyleyebi l ir i m . P e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e k r i z o l s u n , o l m a s ı n h e r d ö n e m d e g e ç e r l i . Bizim b i l d i r i m i z i n b a ş l ı ğ ı kr izi i n s a n l a a ş m a k t ı v e o n d a n s o n r a d e v a m e d i y o r d u . Sonra baş l ı ğ ı h a k e m l e r d e n g e l e n ö n e r i l e r l e d e ğ i ş t i r dik. Ş i m d i d i ğ e r h o c a l a r ı m ı z a v e r d i ğ i m c e v a p l a r d o ğ r u l t u s u n d a perf o r m a n s d e ğ e r l e m e n i n k r i z d ö n e m i n d e d e , k r i z dönemi d ı ş ı n d a d a ö n e m l i b i r i ş l e v i n i n o l d u ğ u n u söy leyeb i l i r im.

Ç a l ı ş k a n Bey T u z l a b e l e d i y e s i n i ö r n e k o l a r a k v e r d i . Ben, k ö t ü e m sal, e m s a l teşki l e t m e z d i y o r u m . O r a d a ü ç t a n e k a v r a m d a n b a h s e t t i n iz . C i r c u a l d e d i n i z k i 1 9 8 5 t e ç o k t e k n i k b i r bilgi, pazarlamacıların J o u r n a l o f R e t a i l i n g a d l ı b i r d e r g i d e y a z d ı k l a r ı b i r h i z m e t k a l i t e ö lç ü m a r a c ı . D i ğ e r i i ş a k ı m ş e m a l a r ı , b i r d i ğ e r i s ü r e ç i y i l e ş t i r m e ç a l ı ş m a l a r ı . B u n l a r k a v r a m s a l o l a r a k b i r b i r i n d e n fark l ı şey ler . Dolay ı s ı ile t a b i t a r t ı ş m a y ı s o n r a d a y a p a b i l i r s i n i z . S ü r e ç i y i l e ş t i r m e ç a l ı ş m a l a r ı , i ş a k ı m ş e m a l a r ı d a h a iyi h i z m e t ü r e t e b i l m e k iç in a d ı n a yapılan u y g u l a m a l a r , k a b a c a b u şeki lde i f a d e e d e b i l i r i z . C i r c u a l d a b u ü r e t i l e n h i z m e t i ö l ç m e d e k u l l a n ı l a n b i r t e k n i k o l a r a k i f a d e e d i l e b i l i r . Perf o r m a n s d e ğ e r l e m e , p e r f o r m a n s ö l ç ü m ü , b i reyse l b a ş a r ı d iye g e ç e n p e r f o r m a n s ö l ç ü m ü ise, h e m ş i r k e t p e r f o r m a n s ı n ı h e m b i r e y p e r f o r m a n s ı ş e k l i n d e ikili o l a r a k m ü t a l a a e d i l i y o r . Bizim b u r a d a o d a k l a n d ı ğ ı m ı z b i r e y d i r . Siz i ş ç i l e r d e n ö r n e k v e r d i n i z T u z l a B e l e d i y e s i n d e . Bilakis b e n t e b l i ğ i m i a n l a t ı r k e n b i r şeyi a t l a d ı m . B u d a h a z i y a d e a l t k a d e m e l e r iç in deği l , o r t a v e ü s t k a d e m e l e r iç in ç o k d a h a u y g u n bir d e ğ e r l e m e y ö n t e m i o l a b i l i r d e m e y i u n u t t u m . Dolayı s ı ile T u z l a işe t e r s i n d e n b a ş l a m ı ş , b u b i r . İkincis i , b i r şey d a h a s ö y l e m e k m ü m k ü n p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e h a k k ı n d a . M e s e l a H a s a n Bey, k a m u d a g e ç e r l i o l a b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n ü y o r m u s u n u z ? M ü ş t e r i vatandaş a y r ı m ı , k a m u d a uygulama o las ı l ı ğ ı k o n u l a r ı n a d e ğ i n d i l e r . Ş i m d i , 3 6 0 d e r e c e g e r i b i l d i r i m s i s t e m i n i h e r h a n g i b i r k u r u m d a u y g u l a m a y a b a ş l a m a d a n ö n c e g e r ç e k a n l a m d a p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e s i s t e m i n i n u y g u l a n ı y o r o l m a s ı l a z ı m . 3 6 0 d e r e c e g e r i b i l d i r i m s i s t e m i , b i l d i ğ i m i z p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e m a n t ı ğ ı m a y a r d ı m c ı b i r a r a ç o l a r a k m ü t a l a a ed i leb i l i r . Dolayıs ı ile evet , b u b i r p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e y ö n t e m i d i r . K u l l a n ı l a bil ir . A m a d a h a p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e s i s t e m i i n ş a e d i l m e m i ş , o t u r -

186

t u l m a m ı ş . Sicil r a p o r l a r ı n d a n M u s t a f a Bey b a h s e t m i ş t i . Sicil r a p o r l a r ı p e r f o r m a n s d e ğ e r l e m e değ i l ki. Bizim b a h s e t t i ğ i m i z k r i t e r l e r b e l i r l e n e c e k , p e r f o r m a n s s t a n d a r t l a r ı o l u ş t u r u l a c a k , d ö n e m l e r e k a r a r ver i lecek . B u b i r m a n t ı k . B u m a n t ı k o t u r t u l m a d ı ğ ı t a k d i r d e Hasan h o c a m a k a t ı l ı y o r u m . Gerekl i y a s a l d ü z e n l e m e l e r , k a f a değiş ik l iğ i o l m a d a n b u s i s t e m l e r i i n ş a e t m e k çok k o l a y deği l . Bir Ö r n e k l e söylem e k i s t i y o r u m : B u l u n d u ğ u m ü n i v e r s i t e d e 3 6 0 d e r e c e g e r i b i l d i r i m s i s t e m i ö ğ r e t i m ü y e l e r i n e u y g u l a n a b i l i r m i diye b i r a r a ş t ı r m a y a p tık. Hoca a r k a d a ş l a r ı m ı z a s o r u y o r u m , ö ğ r e n c i s e n i n p e r f o r m a n s ı n d a söz s a h i b i olsun m u ? M ü ş t e r i d iye a ç ı k l ı y o r s u n , i ş te d e r s a n l a t ı y o r s u n , y a n i m ü ş t e r i k i t l e n i ç i n d e m ü t a l a a ed i leb i l i r . H a y ı r d i y o r b i r k ı smı . İ ş a r k a d a ş l a r ı n d e ğ e r l e n d i r s i n m i ? Ç e k i n c e l e r i v a r . Dolay ı s ı ile s i s t e m i i n ş a e t m e k öyle çok k o l a y deği l . A m a e n a z ı n d a n ş u n u söyley e b i l i r i m : K a m u d a d a , ö z e l d e o l d u ğ u g ib i ki, ö z e l d e d e u y g u l a m a l a r ı t a r t ı ş m a l ı , özel s e k t ö r d e o l d u ğ u g ib i k a m u d a d a b u i ş l e r i n y a v a ş y a v a ş e n azından k o n u ş u l m a s ı v e b i r m ü d d e t s o n r a d a belki y a s a l d ü z e n l e m e l e r i n s a ğ l a n d ı k t a n sonra u y g u l a m a y a b a ş l a n m a s ı n ı n g e r e k l i o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r u m . H e r k e s e t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

O t u r u m B a ş k a n ı : E f e n d i m d e ğ e r l i m e s l e k t a ş l a r ı m a k a t k ı l a r ı n d a n d o l a y ı ç o k t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Yalnız, y e t e r i n c e g e r i b i l d i r i m a l a m a dık h e r h a l d e b e n d e b u n d a n d o l a y ı ö z ü r d i l i y o r u m .

III. O T U R U M

1 5 . 5 0 - 1 7 . 3 0

PANEL (KRİZ VE KAYITDIŞILIK İLİŞKİSİ)

O T U R U M BAŞKANI: PROF. DR. NEVZAT

SAYGILIOĞLU

KONUŞMACILAR

M E H M E T KİLCİ (GİB BAŞKANI)

PROF. DR. ŞÜKRÜ KIZILOT (GAZİ ÜNİVERSİTESİ)

MUSTAFA UYSAL (VERGİ KONSEYİ BAŞKANİ)

SERTAÇ ÖZİNAL (BANKALARARASI KART MRK. GN.

JuMD.)

S U N U C U : Sayın k o n u k l a r p a n e l i m i z i n "Kriz ve Kayı t dişil ik İlşkisi" a d l ı b ö l ü m ü b a ş l ı y o r v e b u b ö l ü m b a ş l a m a d a n ö n c e Gaz i Ünivers i tes i İ.İ.B.F. D e k a n ı Sayın Kadir A r ı c ı y ı , k ı s a b i r k o n u ş m a y a p m a k üzere b u r a y a d a v e t e t m e k i s t i y o r u m . B u y u r u n h o c a m .

Kadir ARICI: 2 5 . T ü r k i y e M a l i y e S e m p o z y u m u ' n u n çok değerl i kat ı l ı m c ı l a r ı . Ö n c e l i k l e e l i m i z d e olmayan n e d e n l e r l e s a b a h aç ı l ı ş Otur u m u n a k a t ı l a m a d ı m . Onun iç in s i z l e r i n a f f ına i s t i y o r u m . A m a f a -k ü l t e m i z i n b ö y l e b i r o t u r u m d a , böyle b i r s e m p o z y u m d a e v sahipHşji y a p m a s ı v e T ü r k m a l i y e s i n i n b ü t ü n d u a y e n l e r i n i ağ ı r lamas ı , h e m b a k a n l ı ğ ı n ilgili y ö n e t i c i l e r i n i h e m d e maliye b i l i m i n e e m e k veren, y ı l l a r ı n ı v e r e n u z m a n l a r ı n ı , ö ğ r e t i m ü y e l e r i n i b i r a r a d a g ö r m e k İbi-z i m iç in b ü y ü k b a h t i y a r l ı k .

Biz f a k ü l t e o l a r a k d a b u n o k t a d a b ö y l e b i r o t u r u m a e v sahip l iğ i y a p m a k t a n ç o k b ü y ü k g u r u r d u y u y o r u z . B u n a vesi le o l a n , b a ş t a m a liye b ö l ü m B a ş k a n ı m ı z o l m a k ü z e r e , f a k ü l t e m i z e böyle bir şerefi k a z a n d ı r a n h e r k e s e ç o k t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

F a k ü l t e m i z l e ilgili çok k ı s a b i r iki şey s ö y l e m e k i s t i y o r u m . İ.İ.BlF. y a ş i t i b a r i y l e G a z i Ü n i v e r s i t e s i n i n ü ç ü n c ü e n yaşl ı fakültesi. 1 9 5 5 ' t e A n k a q r a İ k t i s a d i v e T i c a r i İ l i m l e r A k a d e m i s i o larak kurulmi iş b i r f a k ü l t e y i z . B u s e n e 5 5 . K u r u l u ş yıl d ö n ü m ü m ü z ü k u t l u y o r u z . M e z u n l a r ı m ı z ı n say ı s ı 75 .000 ' i g e ç t i . F a k ü l t e o l a r a k Türk e ğ i t i m v e Mlim h a y a t ı n a ç o k b ü y ü k h i z m e t l e r v e r d i ğ i m i z e i n a n ı y o r u z . Ş u a n d a 8000'e yakın l i s a n s ö ğ r e n c i m i z ve 1500 'e y a k ı n da yüksek l i s a n s ve d o k t o r a ö ğ r e n c i m i z v a r . 7 b ö l ü m ü m ü z v a r . B u n l a r d a n bir t a n e s i m a liye b ö l ü m ü . M a l i y e , i k t i s a t , e k o n o m e t r i , k a m u y ö n e t i m i , u lus lar a r a sı i l i şki ler ç a l ı ş m a e k o n o m i s i ve i ş l e t m e b ö l ü m l e r i n d e n oluşan 7 hol ü m . Bu 7 b ö l ü m ü n 6 ' s ı n d a 2 . Ö ğ r e t i m y a p m a k t a y ı z . D o l a y ı s ı i le büy ü k l ü k v e t a ş ı d ı ğ ı m ı z y ü k i t i b a r i y l e b i r ü n i v e r s i t e h a c m i n e s a h i p bir fakü l tey iz . M e z u n l a r ı m ı z ı T ü r k i y e ' n i n h e r a l a n ı n d a ; m a l i y e ' d e , k a m u y ö n e t i m i n i n h e r a l a n ı n d a , i ş l e t m e a l a n ı n d a g ö r m e n i n v e o n l a r ı n

1 8 8

b a s a n l a r ı n ı yaşamanın m u t l u l u ğ u n u h i s s e d i y o r u m . A r a m ı z d a d a b u n o k t a d a , h e m b i z i m b ö l ü m ü m ü z ü n d u a y e n h o c a l a r ı , e m e k l i h o c a l a r ı , o n l a r d a f a k ü l t e m i z i n a d ı m v e b a y r a ğ ı n ı y a ş a t ı y o r l a r . B u b a k ı m d a n t e k r a r h e p i n i z e h o ş g e l d i n i z d e m e k i s t e d i m . S a y g ı l a r s u n u y o r u m . Şeref v e r d i n i z . Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

S U N U C U : K o n u ş m a s ı iç in Gazi Ü n i v e r s i t e s i İ.İ.B.F. D e k a n ı Sayın

Prof. D r . K a d i r Ar ıc ıya t e ş e k k ü r e d i y o r u z v e o t u r u m B a ş k a n ı o l a r a k

Prof. D r . N e v z a t S a y g ı l ı o ğ l u ' n u b u r a y a d a v e t e d i y o r u z .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Sayın d e k a n ı m , d e ğ e r l i h o c a l a r ı m , sevgil i

m e s l e k t a ş l a r ı m . Ben d e h e p i n i z i saygıyla s e l a m l a y a r a k d o ğ r u d a n

p a n e l e g e ç m e k i s t i y o r u m v e d e ğ e r l i p a n e l i s t l e r i m i z i h u z u r u n u z a d a

v e t e d i y o r u m . B a n k a l a r a r a s ı K a r t M e r k e z i G e n e l M ü d ü r ü Sayın Ser-

t a ç Ö z i n a l . Vergi Konseyi B a ş k a n ı S a y ı n M u s t a f a U y s a l . G a z i Ü n i v e r

si tesi İ.İ.B.F. M a l i y e B ö l ü m ü B a ş k a m Sayın Prof. Dr. Ş ü k r ü Kızı lot ve

Gel ir İ d a r e s i B a ş k a n ı Sayın M e h m e t Kilci.

A s l ı n d a g ü n ü n i l e r leyen s a a t l e r i n e h e m k o n u ş m a c ı l a r ı n prof i l i i t i

b a r i y l e , h e m d e k o n u n u n ö n e m i i t i b a r i y l e fark l ı b i r k o n u y u b i r a t ö l y e

ç a l ı ş m a s ı g i b i d e v r e y e s o k a r a k ele a l m a y a ça l ı ş t ık . Ç ü n k ü b u s e n e k i

s e m p o z y u m u n a n a t e m a s ı ile ilgili o l a r a k özel l ikle k r i z s o n r a s ı v e r g i

p o l i t i k a l a r ı ç e r ç e v e s i n d e , k r i z v e k a y ı t dış ı e k o n o m i i l i şk is ini d e ele

a l m a d a n o l a m a z d ı . H e p i m i z i n t e o r i k ç e r ç e v e d e d e ç o k iyi b i ld iğ i ü z e

r e k r i z m i k a y ı t dişi l iği e tk i le r , y o k s a k a y ı t diş i l ik m ı k r i z i ? B u n l a r

a s l ı n d a b i r b i r l e r i ile e t k i l e ş i m i ç i n d e o l a n k o n u l a r d ı r . S o n d e r e c e

ö n e m l i b i r k o n u b u . B u k o n u n u n ş u a n d a m a s a n ı n e t r a f ı n d a i lgi l i leri

v a r . F i n a n s a ç ı s ı n d a n , b a n k a c ı l ı k k e s i m i a ç ı s ı n d a n k a y ı t d i ş i l iğ i ö n

l e m e d e k i r o l l e r i n e d i r , n e o l a b i l i r ? Aynı şek i lde y ö n e t i m a n l a m ı n d a

vergi i d a r e s i y ö n e t i m i a n l a m ı n d a i ş in i ç i n d e b i r kişi o l a r a k y a d a

u n v a n o l a r a k Gel i r İ d a r e s i n i n k o n u y a y a k l a ş ı m ı n e d i r ? M a l i y e ile

o r g a n i k ç a l ı ş m a i ç i n d e olan v e b i r sivil t o p l u m k u r u l u ş u n i t e l i ğ i n d e

çeşi t l i s e k t ö r l e r i n g ö r ü ş l e r i n i y a n s ı t a n b i r k u r u l g ö r e v i n i y e r i n e g e

t i r m e y e ç a l ı ş a n Vergi K o n s e y i n i n b a k ı ş ı n e d i r ? Ve a y n ı zamanda bi

limsel a ç ı d a n d a k o n u n u n g e r ç e k t e n d e y a n s ı m a l a r ı n e d i r ? B u n l a r ı

b u m a s a d a ele a l m a y a , b i r l i k t e i r d e l e m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı z .

Kayıt diş i l ik t a b i çok özel, k o r s a n b i r teb l iğ s u n m a y a c a ğ ı m , g ü z e l

d e n o t l a r ı m v a r e l i m d e , a m a k a y ı t diş i l ik çok ö n e m l i b i r k o n u . H e r

z a m a n h e r k e s i n , özel l ikle d e k a m u o y u n u n , s o k a k t a k i i n s a n ı n , i ş d ü n

y a s ı n ı n , ç a l ı ş m a h a y a t ı n ı n , b ü r o k r a s i n i n , h e r k e s i n ilgi a l a n ı n ı o l u ş

t u r a n b i r k o n u . Ben s a d e c e ş u n u söyleyeyim: D e n e t i m e l e m a n l ı ğ ı m

s ı r a s ı n d a i ş in d e n e t i m b o y u t u n d a b u l u n d u m . Bir 9 - 1 0 yıl G e l i r İ d a

r e s i n d e d a i r e B a ş k a n ı , g e n e l m ü d ü r y a r d ı m c ı s ı v e g e n e l m ü d ü r o l a

r a k b u l u n d u m . D e n e t i m g ö z ü y l e g ö r d ü m , b a ş k a ş e y l e r h i s s e t t i m .

Y ö n e t i m g ö z ü y l e g ö r d ü m , b a ş k a şey ler h i s s e t t i m . H a z i n e ' y e g e ç t i m ,

m ü s t e ş a r y a r d ı m c ı s ı v e m ü s t e ş a r vekili o l a r a k g ö r e v a l d ı m . O r a d a d a

1 8 9

d a ğ ı t a n m e k a n i z m a n ı n n e r e l e r e n e d a ğ ı t t ı ğ ı n ı b i z z a t y a ş a d ı m . Dış T i c a r e t M ü s t e ş a r l ı ğ ı t a r a f ı n d a d a olayın d ı ş t i c a r e t t a r a f ı n ı e le a ld ı m . T u r i z m B a k a n l ı ğ ı n d a g ö r e v a l d ı m . Orada da o l a y ı n t u r i z m sekt ö r ü açısından özel l ik le k a y ı t dış ı l ık la o l a n iç içe i l işkis ini b i zzat g ö r e b i l m e i m k a n ı b u l d u m . S o n o l a r a k , b ü r o k r a t i k h a y a t ı m ı n s o n noktasında G ü m r ü k M ü s t e ş a r l ı ğ ı n d a k a y ı t d i ş i l i ğ in n e o l d u ğ u n u bir b a ş k a c e p h e d e n g ö r d ü m . G e r ç e k t e n b u n l a r ı n heps in i bir a r a y a g e t i r m e dikçe, b i r l i k t e d e ğ e r l e n d i r m e d i k ç e , ver i le r iy le , yak laş ımlar ı i le Gelir İ d a r e s i B a ş k a n ı M e h m e t k a r d e ş i m k u s u r a b a k m a s ı n . Tek b a ş ı n a zat e n b u i ş in s a v u n u c u s u y a d a s o r u m l u s u o l a m a z , o l m a m a l ı da, i s in g e r ç e k t e n çok b o y u t l u b i r y ö n ü v a r . Sosyal boyutu, sosyo kültürel b o y u t u , p o l i t i k b o y u t u , e k o n o m i k boyutu. . . G e r ç e k t e n çok s u kaldır a n b i r p i l a v . O n u n iç in b e n iz in v e r i r s e n i z fazla müdahj l olmadan 20 ş e r d a k i k a s ü r e y l e p a n e l i s t a r k a d a ş l a r ı m ı z a s ö z ver iyorum. İlk s ö z ü B a n k a l a r a r a s ı K a r t M e r k e z i G e n e l M ü d ü r ü Sayın Sertaç Özinal Beyefendiye v e r i y o r u m . B u y u r u n .

S e r t a ç ÖZİNAL: T e ş e k k ü r ediyorum Sayın Başkan. Değerl i konukl a ö n c e l i k l e b ö y l e d e ğ e r l i b i r p a n e l d e y e r a l d ı ğ ı m için g e r ç e k t e n çok b ü y ü k b i r o n u r d u y u y o r u m . Çok, çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Ben ilk o l a r a k , B a n k a l a r a r a s ı K a r t M e r k e z i ile ilgili çok k ı s a bir filmi, a r d ı n d a n d a k o n u y l a ilgili çok k ı s a c a d ü ş ü n c e l e r i m i s iz ler le p a y l a ş a c a ğ ı m .

F i l i m d e a s l ı n d a b i r çok bilgiyi v e r m e y e ç a l ı ş t ı k a m a kısa bir s layt la b u g ü n k ü k a r t l ı ö d e m e s e k t ö r l e r i , b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n ö r n e ğ i n p o s say ıl a r ı n d a A v r u p a ' d a b i r i n c i s ı r a d a , 6 7 m i l y o n b a n k a kartı sayıs ı Ü e ikinci s ı r a d a , 45 m i l y o n k r e d i kartıyla ü ç ü n c ü s ırada, 18 mi lyar TL cirosuyla d ö r d ü n c ü s ı r a d a , en büyük p a z a r l a r d a n bir tanes i ; ikinci y a d a ü ç ü n c ü o l a r a k t a n ı m l a n ı y o r u z . A r t ı ş ı m ı z , o r a n l a r ı m ı z gerçekt e n y ü k s e k o r a n l a r d a . T a b i b u r a d a s a d e c e r a k a m l a r değil, a l t yap ı o l a r a k d a o l a r a k d a g e r ç e k t e n çok iyi bir d u r u m d a o l d u ğ u m u z u söy-l e y e b i l i y o r u z . AB'de b i r çok ülke, b i r ç o k B a n k a Türkiye'deki bir çok u y g u l a m a y ı , ö d ü l s i s t e m i n i , t a k s i t u y g u l a m a s ı n ı , t e m a s s ı z k a r t g ib i b i r ç o k u y g u l a m a y ı ö r n e k o l a r a k a l m a k t a . G e r ç e k t e n ö v ü n ç duyab il e c e ğ i m i z b i r noktada o l d u ğ u m u z u s ö y l e y e b i l i r i m . Tabi b ü t ü n b u n l a r ı n b i r a n l a m ı o l a c a k , b i r a z s o n r a d e ğ i n m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m . Şimdi e k o n o m i k k a t k ı l a r k o n u s u n d a n e gibi b i r içer iğ i v a r . Bizim yapt ığ ım ı z d e ğ e r l e n d i r m e l e r e g ö r e , 2 0 0 1 y ı l ı n d a , ö r n e ğ i n , n iha i tüketirnin s a d e c e % 1 1 ' i n i n k a r t l a y a p ı l d ı ğ ı b i r o r t a m d a n , b u g ü n i t ibariyle % 3 8 ' l e r e ç ı k m ı ş d u r u m d a y ı z . Dolay ı s ı ile h ı z l a a r t a n bir c iro o r a n ı g ö r ü y o r u z . B u d a y i n e GSYH'ın % 6 ' l a r ı n d a n %22 ' le re k a d a r g e l i ş e n bi r t r e n d i b u r a d a g ö r ü y o r u z . Dolayıs ı ile g e l i n e n noktada kartlı ö d e m e s i s t e m l e r i n i n b u l u n d u ğ u n o k t a iyi a n c a k , y i n e d e p o t a n s i y e l o l a r a k ö n ü m ü z d e g e n i ş b i r a l a n o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z .

B u g ü n b e n özel l ik le, az ö n c e b a s ı n lansmanı da yapılan ç o k değerl i b i r ç a l ı ş m a n ı n b i r k a ç b u l g u s u n u s iz ler le p a y l a ş a c a ğ ı m . B u ç a l ı ş m a

190

Gazi Ü n i v e r s i t e s i İ.I.B.F. ö ğ r e t i m ü y e l e r i n d e n Prof. D r . Ş ü k r ü Kızıiot, Prof. Dr. C e m Kılıç, Doç Dr. İ b r a h i m T o k a t l ı o ğ l u ' n u n e k i p ç a l ı ş m a s ı h a l i n d e g e r ç e k l e ş t i r d i k l e r i , 2 d e ğ e r l i r a p o r u n b u l g u l a r ı n ı s iz ler le p a y l a ş a c a ğ ı m . E n a z ı n d a n ö z e t i n i ; ç ü n k ü , S a y ı n Ş ü k r ü Kızı lot çok d a h a d e t a y l ı b i l g i l e r v e r e b i l e c e k t i r b u k o n u d a . B u iki r a p o r , " K a r t l ı Ö d e m e S i s t e m l e r i E k o n o m i k K a t k ı l a r R a p o r u " ile "2008 K r i z i n d e K a r t l ı Ö d e m e S i s t e m l e r i n i n O l u m l u Etki ler i " r a p o r l a r ı n d a n o l u ş m a k t a d ı r . B e n i m iç in şöyle ö n e m l i o l d u b u r a p o r : B u g ü n e k a d a r k a r t l ı ö d e m e s i s t e m l e r i n i n e k o n o m i k e t k i l e r i y a d a k r i z e e t k i l e r i g ib i b i r çok noktada o l u m l u e t k i l e r i n i n o l d u ğ u n u b i l i y o r d u k a m a a ç ı k ç a s ı b u k a d a r k a p s a m l ı , s o m u t b i lg i le re dayanan b i r r a p o r e l i m i z d e y o k t u . Dolayıs ı ile b u t i p b i lg i ler i ilgili t ü m k e s i m l e r l e p a y l a ş t ı ğ ı m ı z z a m a n b i r a z s o y u t b i lg i l e r v e r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u k . A n c a k b u g ü n d e n i t i b a r e n e l i m i z d a h a d a g ü ç l e n d i . A r t ı k çok d a h a n e t r a k a m l a r ı , s o m u t bi lg iler i İlgili t ü m m e r c i l e r l e p a y l a ş m a i m k a n ı m ı z o l d u . Dolay ı s ı i le k a t k ı l a r ı n e d e n i y l e k e n d i l e r i n e çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m s e k t ö r ü m ü z adına.

B u r a d a ö n e m l i b u l g u l a r d a n b a h s e t m i ş t i k . Kayıt d i ş i l ik g e r ç e k t e n

e k o n o m i n i n e n ö n e m l i k o n u l a r ı n d a n b i r t a n e s i . Ş u b u l g u l a r o r t a y a

ç ıkt ı : k r e d i k a r t ı h a r c a m a l a r ı n d a k i %1'Uk b i r a r t ı ş , v e r g i g e l i r l e r i n i

%0,85 o r a n ı n d a a r t ı r ı y o r . B e n z e r şek i lde 1 0 0 0 TL'lik n a k i t k u l l a n ı m ı

y e r i n e , 1000 TL'lik k r e d i k a r t ı k u l l a n ı m ı v e r g i g e l i r l e r i n i 2 0 T L a r t ı r ı

yor . G e r ç e k t e n ö n e m l i b i r b u l g u . Yine 2 0 0 8 y ı l ı n d a k a y ı t dış ı e k o n o

m i n i n %50 o l d u ğ u d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , h a t t a %60 o l d u ğ u d a i d d i a edi l i

yor, k a y ı t dış ı i ş l e m l e r i n k r e d i k a r t ı y l a y a p ı l m ı ş o l m a s ı d u r u m u n d a

vergi g e l i r l e r i n i n 8 5 m i l y a r T L a r t m ı ş o l a c a ğ ı m ı b u r a d a g ö r ü y o r u z .

Kredi k a r t ı n d a k i a r t ı ş k a y ı t dişi l iği a z a l t a c a k v e b ö y l e c e v e r g i ge l i r le

r i n d e %33 ' lük b i r a r t ı ş s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı . Say ın B a ş k a n ı m d a h e r h a l

d e d i k k a t l e bizi i z l iyor b u r a d a . K e n d i l e r i n i n d e b i r ç o k konuda d e s t e ğ i

v a r b ize. Bir l ikte b i r çok p r o j e y i k o n u ş u y o r u z . A n c a k b u s o m u t r a

k a m l a r d a n s o n r a e m i n i m b u p r o j e l e r b a y a ğ ı h ı z l a n a c a k t ı r .

İk inci b u l g u y i n e i ş i m k a n ı k o n u s u n d a b u g ü n b i l i y o r s u n u z işsizlik

o r a n ı %14 s e v i y e s i n d e . 3 m i l y o n k i ş i n i n bu k a p s a m d a olduğu d ü ş ü

n ü l ü y o r . Kredi k a r t ı h a r c a m a l a r ı n d a k i h e r %1'lik a r t ı ş s o n r a s ı istin-:

damda ilk yıl 1800 kişilik, ik inc i yıl 9000 kişi l ik y e n i i s t i h d a m y a r a t ı l

d ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . Ş u n u b i l i y o r u z k r e d i k a r t l a r ı n d a yıllık, a ş a ğ ı y u k a

r ı 9610 - 20 c i v a n a r t ı ş o l u y o r . Dolayıs ı ile bu k o n u d a k i k a t k ı n ı n

100.000 ve 200.000 a r a s ı n d a d e ğ i ş t i ğ i n i g ö r ü y o r u z . İ s t i h d a m k o n u

s u n d a d a ö n e m l i b i r k a t k ı s ı o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z .

T a b i k i b ü y ü m e k o n u s u n d a d a çok o l u m l u b i r ilişki o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Kredi k a r t ı h a r c a m a l a r ı ile GSYH a r a s ı n d a i s t i k r a r l ı v e yüksek b i r ilişki o l d u ğ u b u r a d a g ö z l e m l e n i y o r . Kredi k a r t ı h a r c a m a l a * n n d a k i 1 TL'lik a r t ı ş , GSYH'ı 1,42 TL a r t ı r ı y o r . Kredi k a r t ı h a r c a m a l a r ı n o m i n a l ay l ık 9610 a r t t ı ğ ı m d a GSYH 5 m i l y a r 2 0 0 m i l y o n T L ^ 'H

1 9 1

b i r a r t ı ş s a ğ l a d ı ğ ı m y i n e b u r a p o r d a g ö r m ü ş o l d u k . G e r ç e k t e n h e r b i r b u l g u s u çok ç o k ö n e m l i .

Ş imdi , e n f l a s y o n k o n u s u d a g e r ç e k t e n i l g i n ç ç ü n k ü , b i z i m zaman zaman be l i r l i m e r c i l e r l e y a p t ı ğ ı m ı z g ö r ü ş m e l e r d e g e n e l d e ş u g ö r ü ş l e r o r t a y a ç ı k ı y o r d u : Evet k a r t l ı ö d e m e s i s t e m l e r i n i n k a y ı t d i ş i l ik d a h i l b i r ç o k k o n u y a o l u m l u etk is i o l d u , b i l i y o r u z a m a b i r d e ş u e n f l a s y o n u körük ley ic i e t k i s i o l m a s a d iye z a m a n z a m a n b u t i p k o n u ş m a l a r g e ç i y o r d u a r a m ı z d a .

A n c a k ş u n u g ö r d ü k , k r e d i k a r t ı ile y a p ı l a n a l ı ş v e r i ş l e r i n e n f l a s y o n ü z e r i n d e d ü ş ü r ü c ü e tk i s i o l d u ğ u n u b u r a d a ç o k s o m u t o l a r a k g ö r d ü k . Ş u g e r ç e k t e n ö n e m l i , p a r a a r z ı n d a b i r a r t ı ş a y n ı d ö n e m d e e n f l a s y o n u %0,17 o r a n ı n d a a r t t ı r ı r k e n , k r e d i k a r t ı h a r c a m a l a r ı n d a k i a r t ı ş a y n ı d ö n e m d e k i e n f l a s y o n u %0,017 o r a n ı n d a d ü ş ü r ü y o r . T a b i ş u n u b i l i y o r u z a r t ı k , k r e d i k a r t ı n ı n b i r ç o k Özelliği n e d e n i y l e t a k s i t g ib i , k r e d i k a r t ı i le y a p ı l a n h a r c a m a l a r ı n 6 ay l ık b i r d ö n e m s o n u n d a g e r çek e t k i s i n i g ö s t e r d i ğ i n i g ö r ü y o r u z . D o l a y ı s ı ile n a k d i n b i r a y s o n r a g ö s t e r d i ğ i e tk iy i k r e d i k a r t l a r ı 6 a y s o n r a g ö s t e r i y o r . Dolay ı s ı i le b u d a e n f l a s y o n l a mücadele k o n u s u n d a bize iyi b i r z a m a n s ü r e c i o l u y o r b iz lere .

Ben çok detaya g i r m e y e c e ğ i m . S a d e c e belli b a ş l ı k l a r ı s iz ler le p a y l a ş a c a ğ ı m . A m a s a n ı y o r u m b u d e ğ e r l i k i t a b ı s ize e n k ı s a z a m a n i ç i n de, hocamın da d e s t e ğ i ile, b i r e r k o p y a h a l i n d e u l a ş t ı r m a y a ç a l ı ş a c a ğız. Ç ü n k ü h e r b i r b a ş l ı ğ ı n ç o k k a p s a m l ı a ç ı k l a m a l a r ı o l d u ğ u n u b i l i y o r u z .

İ ş l e m m a l i y e t i ç o k d a h a u c u z . B u D ü n y a d a b i r ç o k ü l k e d e d e a r a ş t ı r m a y a p ı l ı r k e n ortaya ç ık t ı . E l e k t r o n i k ö d e m e s i s t e m l e r i y ü k s e k h ı z a s a h i p o l m a l a r ı , i h t i l a f l a r ı a z a l t m a l a r ı , v e m a l i y e t a v a n t a j ı n a s a h i p o l m a l a r ı n e d e n i y l e k a ğ ı t baz l ı ö d e m e s i s t e m l e r i n e n a z a r a n c iddi b i r t a s a r r u f a v a n t a j ı s a ğ l ı y o r . Yine u l u s l a r a r a s ı b i r ö d e m e k u r u l u ş u n u n y a p t ı ğ ı a r a ş t ı r m a y a g ö r e , GSYH'nın 961 ' i k a d a r t a s a r r u f s a ğ l a m a s ı ö n g ö r ü l ü y o r ki, b u g e r ç e k t e n ö n e m l i b i r o r a n .

İkinci r a p o r d a d a özel l ikle 2 0 0 8 k r i z i n d e k a r t l ı ö d e m e s i s t e m l e r i n i n o l u m l u e t k i l e r i i n c e l e n d i . Ç ü n k ü b u r a d a d a y a y g ı n şöyle b i r k a n ı v a r : İ ş t e k r e d i k a r t l a r ı k r iz i t e t i k l i y o r , o l u m s u z e t k i l i y o r g i b i . B a z e n m a a l e s e f öyle b i r i n a n ı ş o l u y o r . A n c a k b u raporda g e r ç e k t e n d e o r t a y a k o n u l d u ki, t a m a k s i n e b i r e t k i s ö z k o n u s u . T ü k e t i m h a r c a m a l a n -n ı n e r t e l e n m e s i n i e n g e l l e y e r e k , k r i z i n d a h a d a d e r i n l e ş m e s i n i e n g e l l e d i ğ i n i g ö r ü y o r u z . Kriz d ö n e m i n d e h a n e h a l k l a r ı , 9 2 T L o l a n k r e d i k a r t ı i ş l e m b a ş ı n a h a r c a m a t u t a r ı n ı n , 105 TL'ye ç ı k t ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . Kriz döneminde k r e d i k a r t ı h a r c a m a l a r ı , m a l t a l e b i i s t i k r a r ı n ı n d a h a fazla b o z u l m a s ı n ı ö n l ü y o r . Dolayıs ı ile k r e d i k a r t ı k u l l a n ı m ı k r i z d ö n e m i n d e n i h a i t a l e p d ü ş ü ş ü n ü o r t a l a m a %20 o r a n ı n d a e n g e l l i y o r . B u n u p e r a k e n d e s e k t ö r ü ki, b u g ü n b u s e k t ö r ü n y a k l a ş ı k %70'i k r e d i

192

k a r t ı ö d e m e s i s t e m l e r i ile y a p ı l ı y o r . K e n d i l e r i n e b u n u s ö y l ü y o r d u k biz. 2001 k r i z i n d e de bu o l m u ş t u ve k r e d i k a r t l a r ı s a y e s i n d e aşmayı b a ş a r d ı k . A n c a k b u n u n l a ilgili s o m u t b i r bi lgi e l i m i z d e y o k t u . S a d e c e b u n a b e n z e r g ö r ü ş l e r v a r d ı . Dolayıs ı ile b u r a p o r u n b u k o n u l a r d a d a bize çok ö n e m l i k a t k ı s ı n ı n o l d u ğ u n u v u r g u l a m a k i s t i y o r u m .

F i n a n s a l h ı z l a n d ı r a n e tk i s in i y a v a ş l a t ı y o r . Kriz z a m a n ı n d a t e k e t

kin ç a l ı ş a n k r e d i kanalının k r e d i k a r t l a r ı o l d u ğ u n u b i l i y o r u z . M a a l e

sef b a z ı e k o n o m i k g e r e k ç e l e r g e r e ğ i bell i k a n a l l a r ı n k e s i l d i ğ i n i , a z a l -

d ı ğ ı n ı b i l i y o r u z . H a n e h a l k ı v e f i r m a l a r k r i z d ö n e m i n d e i h t i y a ç d u y

d u k l a r ı k r e d i n i n y a k l a ş ı k % J O ' u n u k r e d i k a r t l a r ı n d a n s a ğ l a d ı k l a r ı m

b i l i y o r u z . Yine kr iz d ö n e m i n d e k r e d i k a r t ı n d a n n a k i t ç e k i m i n i n t o p

l a m b a n k a i ç i n d e k i p a y ı %2'ye k a d a r y ü k s e l d i v e k r e d i k a r t ı n a k i t

ç e k m e m i k t a r ı n ı n k r i z d ö n e m i n d e v e r i l e n t a z e k r e d i l e r i ç i n d e k i p a y ı

n ı n %10 o l d u ğ u n u b u r a d a g ö r m ü ş o l d u k .

Kredi k a r t ı k a b u l e d e n f i r m a l a r ı n t a l e p d a r a l m a s ı d a h a d ü ş ü k ol

d u . B u r a d d a ö n e m l i bi lg i ler söz k o n u s u . Ö r n e ğ i n k r e d i k a r t ı k a b u l

e t m e y e n f i r m a l a r ı n t a l e b i n d e %40 d a r a l m a y a ş a n ı r k e n , a y n ı s e k t ö r d e

k r e d i k a r t ı k a b u l e d e n f i r m a l a r ı n y a ş a d ı ğ ı t a l e p d a r a l m a s ı s a d e c e 969

o l m u ş t u r . G e r ç e k t e n çok ö n e m l i b i r i s t a t i s t i k b u . D a h a s ı k r e d i k a r t ı

k a b u l e d e n f i r m a l a r ı n d a y a k l a ş ı k % 9 ' u n d a %27 o r a n ı n d a t a l e p a r t ı ş ı

y a ş a n d ı ğ ı n ı b i l i y o r u z . Dolayıs ı ile k r i z k o n u s u n d a k i o l u m l u e t k i s i n i

b u r a d a b i r kez d a h a g ö r m e f ı r s a t ı m ı z o l d u . Kredi k a m k a b u l etme

yen h i ç b i r f i r m a d a t a l e p a r t ı ş ı y a ş a n m a d ı ğ ı n ı g ö r m ü ş o l d u k .

O r t a l a m a s a y ı s ı n ı n y i n e a r t m ı ş o l d u ğ u n u g ö r m ü ş o l d u k . Kriz ö n

cesi d ö n e m d e o r t a l a m a t a k s i t sayıs ı 4,6 i k e n , k r i z d ö n e m i n d e a y n ı

S a y ı n ı n 6,5 e ç ı k t ı ğ ı n ı g ö r d ü k . T ü k e t i c i l e r k r i z d ö n e m i n d e o r t a l a m a

t a k s i t s a y ı s ı n ı a r t ı r a r a k , t ü k e t i m h a r c a m a l a r ı n ı n g e l i r ü z e r i n d e k i

b a s k ı s ı n ı a z a l t m a y a ç a l ı ş t ı l a r .

Ayr ıca t a k s i t s a y ı s ı n d a k i a r t ı ş t a l e p d a r a l m a s ı n ı d a e n g e l l e m i ş t i r .

Dolay ı s ı ile b u n l a r ı n t ü m ü n ü t o p a r l a d ı ğ ı m ı z zaman kriz konusunda

g e r ç e k t e n çok ö n e m l i k a t k ı s ı n ı n o l d u ğ u n u g ö r m e ş a n s ı n a s a h i p o l

d u k .

T ü m b u n l a r ı n k a p s a m ı n d a , b u g ü n d e ilgili b ir çok kişiyle g ö r ü ş t ü k v e b i r t a k ı m d e s t e k b e k l e y e n k o n u l a r o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Ben b u n l a r a d a çok k ı s a c a d e ğ i n m e k i s t i y o r u m . B u r a d a t a b i b a h s e d e c e ğ i m b a ş l ı k l a r ı s a l o n d a k i b i r çok d e ğ e r l i k a t ı l ı m c ı b u l u n d u k l a r ı p o z i s y o n l a r g e r e ğ i k e n d i l e r i d e i n c e l e y e b i l i r l e r . A s l ı n d a b e n ş u m e s a j ı özel l ikle v e r m e k i s t i y o r u m : Biz Gazi Ü n i v e r s i t e s i n i n d e ğ e r l i h o c a l a r ı ile böyle b i r ilişki y a ş a m ı ş o l d u k . Biz b u k o n u l a r l a i l g i l e n m e k i s t e y e n t ü m k a t ı l ı m c ı l a r l a g e r e k l i i ş b i r l i ğ i n i b a ş l a t m a y a h a z ı r ı z . H e r t ü r l ü d e s t e ğ i d e v e r m e y e h a z ı r ı z . Ç ü n k ü b u t i p s o m u t b i l g i l e r i n o r t a y a ç ı k m ı ş o l m a s ı b i z i m iç in ç o k ö n e m l i . Ş u n l a r y a p ı l a b i l i r . D ü ş ü k o r a n l ı KDV u y g u l a m a s ı , b a z ı y u r t d ı ş ı ö r n e k l e r i n d e b u n u g ö r ü y o r u z . B a n k a k a r t ı g ibi

1 9 3

ü r ü n l e r d e b u t i p u y g u l a m a l a r o l a b i l i r . E k s e r i y e t k a r t h a r c a m a s ı ü z e r i n d e n b i r t a k ı m i a d e v e i n d i r i m u y g u l a m a s ı söz k o n u s u o l a b i l i r . Ü y e l e r e y ö n e l i k o l a r a k k a r t l ı s a t ı ş l a r d a a v a n t a j s a ğ l a n a b i l i r . K ü ç ü k ölçekl i i ş l e t m e l e r d e y a z a r k a s a y e r i n e p o s c i h a z ı k u l l a n ı m ı o l a b i l i r k i b u n u n ö r n e ğ i n i d o k t o r l a r a z o r u n l u p o s u y g u l a m a s ı m e v z u a t ı k a p s a m ı n d a g ö r d ü k . K a m u g e l i r l e r i n i n t a h s i l i n d e k a r t u y g u l a m a s ı n ı n y a y g ı n l a ş t ı r ı l m a s ı y a d a k a r t l ı ö d e m e s i s t e m l e r i ile b a h ş i ş u y g u l a m a sı; y u r t d ı ş ı n d a h e s a b ı m ı z ı ö d e d i ğ i m i z z a m a n , k a r t ı n a l t ı n a b i r d e b a h ş i ş y a z a b i l i y o r u z . A n c a k b i r t a k ı m g i r i ş i m l e r i m i z o l m a s ı n a r a ğ m e n g a r s o n l a r ı n e s a s g e l i r l e r i n i n b a h ş i ş t e n o l d u ğ u , b u n u n v e r g i y e t a b i tutulduğu t a k d i r d e ö n e m l i g e l i r kaybına u ğ r a y a c a k l a r ı n e d e n i y l e h e n ü z k a r ş ı d a n b u k o n u y a i l i şk in b i r i şb i r l iğ i g e l m e d i . A m a t a b i k i ilgili m e r c i i l e r b u k o n u d a gerek l i a d ı m l a r ı a t a b i l i r . T o p l u u l a ş ı m d a temassız v e ö n ö d e m e l i k a r t l ı s i s t e m l e r i n k u l l a n ı l m a s ı d a g e r ç e k t e n ö n e m l i b i r k o n u .

Bizim y a k ı n g e l e c e k t e çok p r o j e m i z v a r . Çok kısaca, o r t a k p o s ç a l ı ş m a m ı z , t o p l u t a ş ı m a k o n u s u n d a k i b i r t a k ı m a l t y a p ı ç a l ı ş m a l a r ı , t e m a s s ı z u y g u l a m a l a r ı , c e p t e l e f o n l a r ı n ı n k a r t o l a r a k k u l l a n ı l m a s ı gibi b i r t a k ı m y a k ı n d ö n e m d e k i p r o j e l e r i t a k i p e d i y o r u m .

B u r a d a özel l ik le a z ö n c e B a ş k a n ı m l a k o n u ş t u k . Ö r n e ğ i n b u g ü n h a l k e n 500.000'e yakın i ş y e r i n d e h a l e n p o s c i h a z ı yok. D o l a y ı s ı ile o r t a k posla b i r l i k t e . p o s u z işyeri k a l m a s ı n g ib i b i r k a m p a n y a n ı n g e r ç e k t e n k a y ı t diş i l ik k o n u s u n d a ö n e m l i b i r e t k i s i n i n o l a c a ğ ı m d ü ş ü n ü y o r u z . D a h a u z u n v a d e d e b i r t a k ı m b i y o m e t r i k , g ö z r e t i n a s ı n ı n k iml ik o l a r a k k u l l a n ı l m a s ı g ib i , p a r m a k i z i n i n k iml ik y e r i n e g e ç m e s i g ib i b i r t a k ı m p r o j e l e r l e d e i l g i l e n i y o r u z . T a b i d a h a d a u z u n v a d e d e b i z i m şöyle b i r h e d e f i m i z v a r : 2 0 2 5 y ı l ı n d a n a k i t s i z b i r T ü r k i y e , t ü m ö d e m e l e r i n ö n ö d e m e l i s i s t e m l e r , k a r t l ı s i s t e m l e r ü z e r i n d e n e l e k t r o n i k ö d e m e l e r , k a r t l ı ö d e m e l e r ü z e r i n d e n y a p ı l m a s ı n ı h e d e f l i y o r u z . Bizim a m a c ı m ı z b u . Dolay ı s ı t ü m ö d e m e l e r i n k a r t l ı s i s t e m l e r ü z e r i n d e n y a p ı l d ı ğ ı b i r T ü r k i y e ' d e k a y ı t diş i l ik d a ö n e m l i b i r d a r b e a l a c a k t ı r . Dolay ı s ı ile b i z i m b ö y l e b i r v i z y o n u m u z v a r . A z ö n c e s ö y l e d i ğ i m gibi, b u k o n u l a r d a s iz ler le h e r t ü r l ü i ş b i r l i ğ i n e b iz h a z ı r ı z . Ç ü n k ü b i l i y o r u z ki, b u g ü n e k o n o m i m i z i n e n ö n e m l i s o r u n l a r ı n d a n b i r t a n e s i v e b u s o r u n l a r ı d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z z a m a n b u n l a r i ç in belki d e savaşacak e n ö n e m l i s i l a h l a r ı n b a ş ı n d a d a k a r t l ı ö d e m e s i s t e m l e r i ge l iyor . Dolay ı s ı ile, b iz b u k o n u l a r d a h e r t ü r l ü i ş b i r l i ğ i n e a ç ı ğ ı z . Ben, böyle b i r f ı r s a t v e r d i ğ i n i z iç in çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . S a ğ o l u n v a r o l u n .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: S a y ı n S e r t a ç Ö z i n a l ' a t e ş e k k ü r e d i y o r u z . H e m m ü z i k l i h e m sözel, h e m g ö r s e l s u n u m u iç in k e n d i s i n e ş ü k r a n l a r ı m ı z ı s u n u y o r u z . İ l g i n ç t e s p i t l e r i v a r . B u ç a l ı ş m a d a y e r a l a n a r k a d a ş l a r ı m ı z ı d a y ü r e k t e n k u t l u y o r u z . D a h a d a ö n e m l i s i k e n d i s i n i n b u k o n u d a t ü m a k a d e m i k hayatta yer alan a r k a d a ş l a r ı m ı z a i şb i r l iğ i

194

ç a ğ r ı s ı n d a b u l u n m a s ı n ı d a ö n e m s i y o r u z . Biz d e n i t e k i m g e ç e n l e r d e Sayın B a ş k a n ı m l a y a p t ı ğ ı m ı z g ö r ü ş m e d e de Gazi Ü n i v e r s i t e s i İ.İ.B.F. o l a r a k b i r l i k t e baz ı ç a l ı ş m a l a r y a p a b i l e c e ğ i m i z k o n u s u n d a b a z ı n o k t a l a r ı d e ğ e r l e n d i r d i k . İ ş b i r l i ğ i n i n g e r ç e k t e n y a r a r l ı o l d u ğ u n u bi l iyor u m o a ç ı d a n b u d a v e t i d e d i k k a t e a l m a n ı z ı , b e n d e ş a h s e n , özel l ikle g e n ç a r k a d a ş l a r ı m ı z a t a v s i y e e d i y o r u m .

D i l e r s e n i z p r o g r a m ı n f o r m a t ı i t i b a r i y l e k ü ç ü k b i r değ i ş ik l ik y a p a r a k , a y n ı z a m a n d a d a S e r t a ç Beyin a y r ı l m a s ı n e d e n i y l e d e h e m e n s o r u l a r ı a l a l ı m . Ak l ın ıza g e l e n s o r u l a r v a r s a . Ben h e m e n şöyle b i r s o r u ile açı l ı ş ı yapayım i z n i n i z l e . B a n k a k a r t ı k u l l a n ı l m a s ı k a y ı t d i ş iliği ö n l e m e d e ö n e m l i b i r u n s u r g e r ç e k t e n d e . A c a b a k a y ı t diş i l iği b i z a t i h i t e t i k l e r m i , k a r t d ı ş l ı n d a i ş l e m y a p m a k , p e ş i n ç a l ı ş m a k g i b i b i r ref leksi o r t a y a ç ı k a r ı r m ı ? G e ç e n h a f t a b i r k o n u ö ğ r e n d i m . A n k a r a ' d a k i b ü y ü k b i r a l ı ş v e r i ş m e r k e z i n d e çok iyi b i l i n e n b i r mağaza, b i l i y o r s u n u z b u m a ğ a z a l a r d a s a t ı ş t a n AVM y ö n e t i m i n e p a y ver i l iyor . C i r o d a n p a y v e r m e m e k iç in p o s m a k i n e s i n i b a ş k a b i r p e r a k e n d e m a ğ a z a n ı n ü s t ü n e k a y d e t m i ş l e r v e böylece d e i ş m e r k e z i n e d e p a y ö d e m i y o r l a r . A c a b a b u d a b i r k a y ı t diş i l ik m ı d ı r b i r s o r u y l a k e n d i s i n e s o r a l ı m v e s o r u l a r ı n ı z ı a l a l ı m . Sonra a r k a d a ş ı m ı z ı n a y r ı l m a s ı g e r e k i yor . B u y u r u n e f e n d i m .

H a s a n ATILGAN (Mal iye T e f t i ş K u m l u ) : Kredi k a r t l a r ı n ı n enflas

yonu d ü ş ü r ü c ü e t k i s i n d e n b a h s e t t i n i z v e h a t t a b i r o r a n d a te la f fuz

e t t i n i z 0 ,017 d iye . E n f l a s y o n u b e l i r l e y e n çok s a y ı d a e t k e n v a r . B u n u

n a s ı l a y r ı ş t ı r m a y ı b a ş a r d ı n ı z , b u n u i z a h e d e b i l i r s e n i z s e v i n i r i m . S a

n ı r ı m b u yıl l ık o r a n o l sa g e r e k b i r a z d a h a a ç ı k l a r s a n ı z s e v i n i r i z .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Oradan m a t r a h fa rk ı b u l a c a k s ı n ı z h e r h a l d e . B u m i n Bey - d a h a ilk p a n e l i s t e b u k a d a r s o r u o l u r s a a k ş a m k o k t e y l e y e t i ş e m e y e c e ğ i z .

B u m i n DOĞRUÖZ: Ş i m d i r a k a m l a r ı g ö r d ü k , k a r t s a y ı l a r ı n d a Avr u p a ' d a b i r i n c i ik inci imiş iz . B a n k a l a r p e y n i r e k m e k d a ğ ı t ı r g i b i k r e d i k a r t ı d a ğ ı t ı r s a böyle o l u r . K a n u n çıktı , kişi i s t e m e d e n k r e d i k a r t ı g ö n d e r i l m e y e c e k d e n d i , h a l a e v l e r i m i z e k r e d i k a r t ı ge l iyor . D i s i p l i n e e d e m e d i n i z . İ s t a n b u l ' d a h a l a b a n k a ş u b e l e r i n i n y a d a AVM' ler in için e k u r u l a n b a n k o l a r d a k r e d i k a r t ı p a z a r l ı y o r l a r . T a b i s ö z l e ş m e l e r i n faiz k ı s ı m l a r ı boş . E n f l a s y o n u a r t ı r m ı y o r d e d i n i z a m a e n f l a s y o n h e s a b ı n d a d i k k a t e a l m ı y o r m u , b i l m i y o r u m . B u k a r t l a r dolayısı ile a l ı n a n a i d a t l a r ı d i s i p l i n e e d e m e d i n i z . Yani k r e d i k a r t l a r ı n ı n r e k l a m ı n ı y a p a r k e n , a y n ı z a m a n d a d a k r e d i k a r t l a r ı n ı n y a d a b a n k a k a r t l a r ı n ı n g e t i r d i ğ i o l u m s u z l u k l a r a d a b a k m a m ı z g e r e k i y o r d iye d ü ş ü n ü y o -

1 9 5

r u m . Kaç a d e t k a r t v a r deği l , k a ç k i ş i d e k a r t v a r , b u n u n say ı s ı ö n e m li. B u g ü n h e r k e s i n c e b i n d e 8 - 1 0 k r e d i k a r t ı v a r . Siz d i y o r s u n u z 6 7 m i l y o n b a n k a k a r t ı , 4 5 m i l y o n k r e d i k a r t ı . 4 5 m i l y o n k i ş i d e k r e d i k a r t ı yok. B u k a r t l a r çok d a h a a z sayıda k i ş ide v a r . Ş i m d i b u n u n s e b e p l e r i n i d e o r t a y a k o y m a m ı z l a z ı m . Bir kişi n i y e 1 0 b a n k a n ı n k a r t ı n ı c e b i n d e t a ş ı r ? Kredi k a r t ı n ı n k i ş i l e re v e r i l m e s i n i n a s ı l disipü-, n e e d e c e ğ i z o n u t a r t ı ş m a m ı z l a z ı m . ; ( ;

B u n u n d ı ş ı n d a fa iz ler v e k r e d i k a r t ı k o m i s y o n l a r ı n a s ı l d i s i p î m e

ed i lecek o n u t a r t ı ş m a m ı z l a z ı m . H e r şeyi d e v l e t t e n b e k l e m e m e m i z

g e r e k i y o r . O d a ş u ; d e v l e t KDV'de i n d i r i m y a p s ı n . D e v l e t k r e d i k«r* ı

h a r c a m a l a r ı ü z e r i n d e n i a d e a l m a s ı n . H a y ı r e f e n d i m . B a n k a l a r k o

m i s y o n l a r ı n ı i n d i r s i n l e r ve m a ğ a z a l a r l a %10 - 15 g i b i d a h a düşük f i y a t l a r l a satma y o l u n d a a n l a ş s ı n l a r . Böyle b i r ö n e r i y l e k a r ş ı l a ş t ı r

m ı z d a n i y e h e r şeyi d e v l e t t e n b e k l i y o r u z , b i r d e b u n u m e r a k ettim. T e ş e k k ü r e d i y o r u m . •>••. u ı

N u r e t t i n BİLİCİ: T e ş e k k ü r e d e r i m hocam. Bu, k r e d i k a r t ı kulfiirt-

m a n ı n faz i le t i ile ilgili o l a r a k a r k a d a ş ı m ı z ö n e m l i a ç ı k l a m a l a r y a p t ı .

Yani b e n i m d e t e r e d d ü t ü m v a r b u a ç ı k l a m a l a r l a ilgili o l a r a k . KayEt

diş i l ik o r a n ı T ü r k i y e ' d e y ı l l a r d ı r %50 - 6 0 ' l a r d ü z e y i n d e . Ş i m d i k r e ^ İ

k a r t ı a r t ı ş ı n d a d a ç o k yaygın b i r a r t ı ş v a r r a k a m l a r ı v e r d i n i z ; sttjp

o l a r a k , m i k t a r o l a r a k , h a r c a m a l a r i ç i n d e k i p a y o l a r a k . Ve bunağı f a y d a l a r ı n ı y i n e r a k a m l a r i t i b a r i y l e v e r d i n i z . F a k a t k a y ı t diş i l ik O l e i

n i m h a l a %50 - 6 0 o l a r a k te la f fuz e d i y o r u z , b u r a d a b i r d e ğ i ş m e yok. O z a m a n fayda nerede? İşsizl ik o r a n ı a ç ı s ı n d a n b a k t ı ğ ı m ı z d a beftaör

b i r t e r e d d ü t i ç i n e g i r i y o r u m b e n . T ü r k i y e ' d e k i işsizl ik o r a n ı h e r z a

m a n k i n d e n d a h a fazla, %14' ler d o l a y l a r ı n d a , belki d e d a h a yukarıl a r d a . A v r u p a ö l ç e ğ i n d e işsizlik k r i t e r i n i t e s p i t e d e b i l d i ğ i m i z v a k i t f c u o r a n d a h a d a y u k a r ı l a r a ç ı k a r . K a d ı n l a r ı n i ş g ü c ü n e k a t ı l ı m o r a n ı t â

d a i ş a r a m a k t a n ü m i d i n i k e s e n l e r i n k a p s a m d ı ş ı n d a t u t u l m a s ı gıH etk i le r i d e d a h i l e t t i ğ i m i z d e b u o r a n %20 ' le re ç ı k m a k t a d ı r . B u k a d a r

y o ğ u n k u l l a n ı m o l m a s ı n a r a ğ m e n , s o n 1 0 y ı ld ı r m a d e m k a r t kuffö-

n ı m ı a r t ı y o r . N e d e n b u r a k a m l a r i y i l e ş m i y o r d iye s o r m a k i s t i y o r ü t n

b e n . T e ş e k k ü r e d e r i m . v *

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Sayın d e k a n ı m ı z , b e n bu arada iznStffe o l u r s a k ü ç ü k b i r k a t k ı y a p m a k i s t i y o r u m . Gel i r 'de d a i r e Başk&u o l d u ğ u m z a m a n l a r d a , 8 6 - 8 7 z a m a n ı , g e n e l m ü d ü r , r a h m e t l i , AWn T u f a n b ize b i r ç a l ı ş m a v e r d i . Bizim g e n e l m ü d ü r y a r d ı m c ı m ı z

d * * Ş : m a l K ı l ı ç d a r o ğ l u idi, o n u g ö r e v l e n d i r d i . Biz d e o e k i p t e y e r a ] j ™ : Kredi k a r t ı k u l l a n ı m ı ile ilgili o l a r a k belli t u r i s t i k m e r k e z l e r d e ve bem

196

s e k t ö r l e r d e i n c e l e m e y e b a ş l a d ı k . Biz i n c e l e m e y e b a ş l a d ı ğ ı m ı z a n d a k o n u . r a h m e t l i , T u r g u t Özal'a u l a ş m ı ş . Özal , A l t a n Beyi a r a d ı . A l t a n n e y a p ı y o r s u n d e d i . E f e n d i m , d e d i , k r e d i k a r t ı ü z e r i n e i n c e l e m e y a p ı y o r u z . B u n u n ü z e r i n e Ö z a l : K a r d e ş i m , ö n c e b i r ge l i ş s in , y e r l e ş s i n , i n c e l e m e s i s o n r a d a n o l u r . M u h t e m e l d i r ki, B u m i n k a r d e ş i m i z i n s o r u s u n a c e v a b e n de , k e n d i a d ı m a s ö y l ü y o r u m , h e r h a l d e s i s t e m i n ö n c e likle b i r y e r l e ş m e s i a d ı n a b i r ç a b a v a r d ü ş ü n e c e k . B u a n e k t o d u d a size a k t a r m ı ş o l d u m .

Kadir ARICI: Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m S a y ı n B a ş k a n ı m . B e n i m 2 t a n e s o r u m v a r . Bir t a n e s i , f a k ü l t e m i z e g e l i n i p , k a r t p a z a r l a m a s ı y a p ı l ı y o r ve h i ç ge l i r i olmayan ö ğ r e n c i l e r e k a r t ver i l iyor . Ş i m d i , bi ld i ğ i m k a d a r ı y l a ge l i r s a h i p l e r i n i n e k k a r t a l m a h a k k ı v a r . Böyle b i r yol v a r k e n , h i ç ge l i r i olmayan ö ğ r e n c i l e r e k a r t p a z a r l a n m a s ı n ı b e n r a s y o n e l b i r a ç ı k l a m a s ı n ı b u l a m ı y o r u m . B u n u , çok e t i k d e g ö r m ü y o r u m . B u k o n u d a k i d ü ş ü n c e l e r i n i z i a l m a k i s t i y o r u m .

İk inci s i s ü r e k l i , b a n k a l a r t e l e f o n l a r l a l i m i t i n i z i a r t ı r a l ı m d i y e r a h a t s ı z e d i y o r l a r . B u k o n u d a b i r t e d b i r a l m a y ı d ü ş ü n ü y o r m u s u n u z ? Yani b iz l i m i t i m i z i a r t ı r m a k k o n u s u n d a t a l e p t e b u l u n m a k t a n a c i z m i y i z ? B a z e n b i r a y i ç i n d e 5 d e f a t e l e f o n ge l iyor . Dolay ı s ı ile b u n a b i r t e d b i r a l m a y ı d ü ş ü n ü y o r m u s u n u z ? Çok t e ş e k k ü r e d e r i m .

Ö m e r ÇAKICI (Gelir İ d a r e s i Grup B a ş k a n ı ) : Bir inci s o r u m , öze l

likle k r e d i k a r t l a r ı n ı n y a y g ı n l a ş t ı r ı l m a s ı k a y ı t d ı ş ı l ık la m ü c a d e l e a n

l a m ı n d a ö n e m l i f a k a t s u n u m d a çok d i k k a t i m i ç e k m e d i a m a , k r e d i

k a r t l a r ı n ı n y a y g ı n l a ş t ı r ı l m a s ı a ç ı s ı n d a n a z ö n c e k i s o r u l a r d a k ı s m e n

geç t i , b a n k a l a r ayağında da o l a y ı n t e ş v i k e d i l m e s i b a ğ l a m ı n d a y a p ı

l a b i l e c e k ş e y l e r m u t l a k a v a r d ı r . B u k o n u d a b i r ç a l ı ş m a n ı z v a r m ı ?

İkinci o l a r a k , k r e d i k a r t ı a l ı n m a s ı , aslında e n k o l a y k r e d i y ö n t e m i . Ş u a n d a T ü r k B a n k a c ı l ı k S i s t e m i n i n y u m u ş a k k a r ı n l a r ı n d a n b i r tanesi o l a r a k g ö r ü y o r u m b e n k r e d i k a r t ı s i s t e m i n i . Kredi k a r t l a r ı n ı n çok k o l a y ş e k i l d e v e r i l m e s i v e g e l e c e ğ e yönel ik , ö r n e ğ i n , ge l i r i o l m a k sızın h a r c a m a l a r ı n çok c iddi a n l a m d a teşv ik e d i l m e s i , k r e d i b i l i t e s i d ü ş ü k k i ş i l e r e k r e d i k a r t ı d a ğ ı t ı l m a s ı b e n c e krizi ö t e l e m e z d e kr ize a ç ı k d a v e t ç ı k a r ı r g ib i g e l i y o r b a n a . B u k o n u d a n e d e r s i n i z ? T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

(....) A r s l a n (TBMM B ü t ç e M ü d ü r l ü ğ ü ) : Kriz o r t a m ı n d a k r e d i k a r t l a r ı n ı n l ik id i te s o r u n u n u a ş m a y c : y a r d ı m c ı olduğunu s ö y l e d i n i z . Özel l ikle d e k r e d i k a r t ı n d a n n a k i t ç e k i m i yo luy la . A n c a k b u l ik idi te, R i c a r d i a n d e n k l i ğ i g ö z a r d ı e d e r e k s o r u y o r u m , v e r g i i n d i r i m i g ib i g e r i ö d e m e g e r e k t i r m e y e n b i r l ik id i te d e ğ i l d i r . Ö n ü n d e s o n u n d a b u n u n b i r g e r i ö d e m e s i o l a c a k t ı r . B u k ü r e s e l (inansal k r i z d e de , b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n a s l ı n d a , çıkış n e d e n i n i n , s u b p r i m e k r e d i l e r e b a ğ l ı o l a r a k o r t a y a ç ıkt ığ ı d ü ş ü n ü l ü r s e , l i k i d i t e n i n s a ğ l a n m a s ı değ i l ancak, geri ö d e n e b i l i r l i ğ i n i n ö n e m l i o l d u ğ u ortaya ç ı k m ı y o r mu a s l ı n d a ?

1 9 7

O r a d a d a bell i b i r l ik id i te s a ğ l a n m ı ş t ı a m a g e r i ö d e n e m e d i . Aynı ş e ki lde T ü r k i y e ' d e d e b u k r e d i k a r t ı ile sağlanan l i k i d i t e n i n g e r i ö d e n i p ö d e n m e y e c e ğ i n i n ö n e m l i o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: S o n s o r u m u z .

Gülay YILMAZ ( M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i ) : S o n s ö z ü a l m ı ş o l m a n ı n

d e z a v a n t a j ı n ı y a ş ı y o r u m . S o r m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü m şey ler d a h a önceki

a r k a d a ş l a r ı m t a r a f ı n d a n s o r u l d u . Ben k ı s a c a b i r n o k t a y a d e ğ i n m e k

i s t i y o r u m .

H e r ş e y d e n ö n c e s u n u ş u n u z d a n d o l a y ı t e ş e k k ü r e d i y o r u m . GSYH a r t ı ş ı ü z e r i n d e o l u m l u e t k i yaratacağı, i s t i h d a m ü z e r i n d e o l u m l u etki y a r a t a c a ğ ı , e n f l a s y o n u d ü ş ü r e c e ğ i , y a n i k r e d i k a r t l a r ı n ı n t e m e l m a k -r o e k o n o m i k d e n g e l e r ü z e r i n d e o l u m l u e t k i l e r y a r a t a c a ğ ı söy lendi v e b i r t a k ı m s o m u t r a k a m l a r ver i ld i . H a n g i f o r m ü l l e r , y ö n t e m l e r kul lan ı l a r a k b u n l a r h e s a p l a n d ı ? Açıkças ı b u n u ö ğ r e n m e k i s ter im.

İk incis i d e k r e d i k a r t l a r ı , t e k r a r o l a c a k bel i a m a , e n ko lay borçl a n m a y ö n t e m i . Yani , b i reyse l k r e d i y e b a ş v u r d u ğ u n u z zaman bir t a k ı m p r o s e d ü r l e r i n y e r i n e g e t i r i l m e s i g e r e k i y o r a n c a k , i şs iz o l a n bir i s i d a h i k r e d i k a r t ı n ı ç o k r a h a t a l ı p l i m i t l e r i d a h i l i n d e k u l l a n a b i l i

yor . Biz ş u n u g ö r ü y o r u z ki, AB üyes i ü l k e l e r d e n Y u n a n i s t a n ' d a , batÜîı Y u n a n i s t a n ' d a , b u s o r u n u n y a ş a n m a s m d a k i e n b ü y ü k n e d e n özel

s e k t ö r ü n a r t a n b o r ç l a n . B e n z e r b i r s o r u n ABD d e y a ş a n m ı ş t ı , Portekiz ve İ s p a n y a ' d a da yaşanıyor. Bu ü l k e l e r i n o r t a k n o k t a s ı kay ı t dişil iğ in ç o k y ü k s e k o l m a s ı . T ü r k i y e ' d e k a y ı t d i ş i l i ğ i n %50 - 60 d o l a y l a r ı n d a o l d u ğ u n u b i l i y o r u z . B u d u r u m d a y k e n biz, o ü l k e l e r i n yaşad ığ ı t e c r ü b e l e r d e n f a y d a l a n a r a k , özel k r e d i l e r i t e ş v i k e t m e k yerine, acaba b u r a d a t e m k i n l i o l u p d a b u n l a r d a n d e r s a l ı p b i r t a k ı m kura l lar g e t i r e r e k b u n l a r d a h i l i n d e m i u y g u l a m a l a r g e t i r m e l i y i z ? Bence o ldukça ö n e m l i b i r k o n u . T a b i ki, k a y ı t diş i l ik k o n u s u n d a pozit i f bir t a r a n v a r a m a n e g a t i f l i k l e r i n i n d e d i k k a t e a l ı n m a s ı g e r e k i r diye d ü ş ü n ü y o r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Evet b i r t a n e d e i d a r e d e n s o r u a l a l ı m d d

n i y e bize s ö z v e r m e d i d iye laf e d e r l e r . .

H i d a y e t MAT (Antalya D e f t e r d a r ı ) : T e ş e k k ü r e d i y o r u m s ö z verd i ğ i n i z iç in . Ben k u r u m u n u z u n s a m i m i y e t i n i ö ğ r e n m e k a ç ı s ı n d a n ş u n u s o r u y o r u m . Kredi k a r t ı k u l l a n ı m l a n n d a b i l i n c i n a r t ı r ı lmas ı k o n u s u n d a b i r b i lg i v e r i l m e d i . B u b i l i n c i n a r t ı r ı l m a s ı n a i l i şk in ç a b a l a r ı d e s t e k l i y o r l a r m ı d e s t e k l e m i y o r l a r m ı ?

N e v z a t SAYGILIOĞLU: S o r u l a r g e r ç e k t e n g ü z e l v e a n l a m l ı a m a b i r k ı s m ı h e s a p l a m a v e m e t o d o l o j i y e i l i şkin. İ z n i n i z o l u r s a özel l ikle S e r t a ç b e y i n b u s o r u l a r k a r ş ı s ı n d a , a y n ı z a m a n d a i d a r e n i n d e olayın farkl ı b o y u t l a r ı m i r d e l e m e l e r i g e r e ğ i de (....) Beş d a k i k a i ç i n d e , tek

198

tek şey y a p m a k y e r i n e . Ç ü n k ü z a m a n k ı s ıd ın ız o l d u ğ u n u di le g e t i r d i niz . B u y u r u n Sayın Ö z i n a l .

S e r t a ç Ö Z İ N A L : T e ş e k k ü r e d e r i m . Genel b i r c e v a p g ib i o l a c a k ç ü n k ü d e d i ğ i n i z g ib i h e r s o r u y a t e k t e k c e v a p , z a m a n a ç ı s ı n d a n b i r a z z o r o l a c a k . T a b i s iz in s o r u n u z d a n b a ş l a y a b i l i r i m S a y ı n B a ş k a n ı m . Evet, b u g ü n b i r ç o k mağazaya g i r d i ğ i n i z z a m a n m a a l e s e f ş u t i p s o r u l a r o l u y o r : K a r t l a m ı ö d e y e c e k s i n n a k i t l e m i , d iye k i b iz b u r a d a %10' luk f a r k l a r o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Ş imdi t a b i b iz ü l k e o l a r a k çok y ü k s e k e n f l a s y o n d ö n e m l e r i n i y a ş a d ı k , %50'Ier, 9630'lar g ib i . O d ö n e m l e r d e g e r ç e k t e n k r e d i k a r t ı takas komisyon o r a n l a r ı 967 - S'lere v a r ı y o r d u . O d ö n e m l e r d e k r e d i k a r t ı v e n a k i t a y r ı m ı y a p m a k b i r a z d a h a a n l a m l ı o l a b i l i r d i . A n c a k b u g ü n i ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z d ö n e m d e k r e d i k a r t ı n ı n t a k a s k o m i s y o n u %0,91 v e g i t g i d e d ü ş e n b i r o r a n d a n b a h s e d i y o r u z . Dolay ı s ı ile k r e d i k a r t ı ile y a p ı l a n a l ı ş v e r i ş i ç in b i r ü y e i şyer i b a n k a y a o r t a l a m a o l a r a k 0,91'l ik b i r t a k a s k o m i s y o n u ö d ü y o r . T a b i ki, p a r a n ı n k a s a d a d u r m a m a l i y e t i g ib i b i r ç o k d e z a v a n ta j ı g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r d u ğ u m u z d a b a ş a b a ş b i r n o k t a d a n b a h s e d i y o r u z . Bir i ş y e r i n i n k a r t l ı v e k a r t s ı z , % 1 0 ' l a r a v a r a n b i r a y r ı m y a p m a s ı t a m a m e n f a t u r a l a m a s i s t e m i ile ilgili. D e z a v a n t a j ı n d a n deği l . Şöyle ki, k r e d i k a r t ı ile yapılan a l ı ş v e r i ş i n t ü m ü kayda g e ç t i ğ i için, b u d e z a v a n t a j d a n d a ç e k i n d i ğ i iç in böyle b i r u y g u l a m a g e r ç e k l e ş t i r i y o r l a r . İ ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z b u k o ş u l l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e k t e f a y d a olduğunu d ü ş ü n ü y o r u m .

Ş i m d i ş u n u Özellikle b e l i r t m e k t e fayda v a r . Bizim t a b i î k i b a z ı k o

n u l a r ı ü l k e o l a r a k g e l i ş t i r m e m i z g e r e k i y o r . Ben d e m e ç l e r i m d e h e r

zaman s ö y l ü y o r u m b i r k a ç h a y a l i m o l d u ğ u n u . B u n l a r d a n b i r t a n e s i

A T M ' l e r i n o r t a k k u l l a n ı m ı y d ı k i g e ç e n s e n e b u n u b a ş a r d ı k . İ n ş a l l a h

ö n ü m ü z d e k i y ı l ın s o n u n a d e k p o s l a r ı o r t a k k u l l a n ı m a a l a b i l e c e ğ i z .

Biz ü ç ü n c ü s ü de , f a r k ı n d a y s a n ı z , b e n k r e d i k a r t ı ö d e m e s i s t e m i d e

m i y o r u m , k a r t l ı ö d e m e s i s t e m i d i y o r u m . B u r a d a çok d e ğ i ş i k ü r ü n l e r

g ü n d e m d e . B u n l a r d a n b i r t a n e s i , b a n k a k a r t ı . D i ğ e r i t e m a s s ı z k a r t ,

ö n ö d e m e l i k a r t , ş i m d i ö n ö d e m e l i k a r t y a d a t e m a s s ı z k a r t g ib i

ü r ü n l e r i d i k k a t e a l d ı ğ ı m ı z z a m a n a s l ı n d a b u r a d a k i ş i n i n h e s a b ı n d a

k i p a r a y ı o a n iç in k u l l a n m a s ı d e m e k t i r . Ş imdi b i z i m g e l i ş t i r m e y i

a r z u e t t i ğ i m i z ü ç ü n c ü k o n u b a n k a k a r t ı s a h i p l i ğ i n i n d a h a faz la o l

m a s ı . B u g ü n A v r u p a i s t a t i s t i k l e r i n e b a k ı l d ı ğ ı zaman, k r e d i k a r t ı

b a n k a k a r t ı d a ğ ı l ı m ı n a b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , 9640 - 60 arası b a n k a k a r t ı ,

%40 civarında k r e d i k a r t ı o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Ş i m d i b i z i m ü l k e m i z

de, e v e t b u n u n belli s e b e p l e r i d e v a r , y ü k s e k enflasyon b u n u n b a ş l ı c a

s e b e b i y d i . D a ğ ı l ı m a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n 4 yıl ö n c e k i o r a n %0,5 banka

k a r t ı , %99,5 k r e d i k a r t ı ş e k l i n d e y d i . Yani t a m a m e n k r e d i k a r t ı ü l k e s i

d u r u m u n d a y d ı k . Ç ü n k ü h a t ı r l a r s a n ı z o d ö n e m l e r i , m a a ş ı m ı z ı a l ı p

d o ğ r u d a n d ö v i z b ü r o s u n a k o ş t u ğ u m u z d ö n e m l e r i y a ş a d ı k . Dolay ı s ı

ile h e s a p l a r d a p a r a olmayan bir d ö n e m d e b a n k a k a r t ı n ı n t a n ı t ı l m a -

1 9 9

sı, k u l l a n ı l m a s ı p e k m ü m k ü n d e ğ i l d i . B a n k a k a r t l a r ı n ı s a d e c e A T M ' l e r d e n p a r a ç e k m e k iç in k u l l a n d ı k . Şu anda yavaş yavaş bu b i l inci y e r l e ş t i r m e y e ç a l ı ş ı y o r u z . H a t ı r l a y a c a k s ı n ı z , 3 - 4 yıl ö n c e O k a n B a y ü l g e n ' i n b a n k a k a r t ı n ı t a n ı t t ı ğ ı v e k u l l a n ı m ı m a n l a t t ı ğ ı b i r k a m p a n y a y a ş a d ı k . B u r a d a k i a m a c ı m ı z b u t i p ü r ü n l e r i , t ü m s o r u l a r d a v u r g u l a n a n k r e d i k a r t l a r ı n a i l i şk in s o r u n l a r ı o r t a d a n k a l d ı r a b i l e c e k b i r a l t e r n a t i f b i r ü r ü n . Dolay ı s ı ile b u t i p ç a l ı ş m a l a r ı b iz y a p ı y o r u z . B u t i p ç a l ı ş m a l a r ı , y i n e s o r u l a r d a n b i r t a n e s i b i l i n ç l e n d i r m e ç a l ı ş m a l a r ı n a y ö n e l i k t i , b i z i m b u k o n u d a d a b a y a ğ ı k a p s a m l ı ç a l ı ş m a l a r ı m ı z v a r . H a t t a , w w w . k a r t b i l i n c i . c o m diye a y r ı b i r s i t e m i z v a r . O r a d a k a r t ı n ö z e l l i k l e r i n i , k a r t ı n b i r k r e d i a r a c ı o l m a d ı ğ ı n ı , k a r t ı n b i r ödeme aracı o l d u ğ u n u biz çok d e t a y l ı b i r ş e k i l d e a n l a t m a y a ç a l ı ş ı y o r u z . T a b i b u n l a r h e p b i r s ü r e ç . B u s ü r e c i h e p b i r l i k t e y a ş a m a m ı z g e r e k i yor . B u g ü n k r e d i k a r t l a r ı ile ilgili b i r t a k ı m s o r u n l a r y a ş a n ı y o r . A n -c a k o r a n l a r a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n , %97'i k r e d i k a r t ı k u l l a n ı c ı l a r ı n ı n sorun y a ş a m a z k e n , s a d e c e %3' lük b i r k e s i m d e s o r u n l a r g ö r ü l ü y o r . Dolay ı s ı ile yaşanan krizin çok b ü y ü k o l m a d ı ğ ı n ı söy leyebi l i r iz ; O r a n l a r a d a b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , e v e t k r i z i n e tk i s iy le b u s o r u n y a ş a y a n l a r ı n o r a n ı 968 - 9'a ç ık t ı . A n c a k b e n z e r k r i z d ö n e m l e r i n d e bu o r a n l a r ı n y ü k s e l m e s i d o ğ a l . Ç ü n k ü işsizl ikle d e d o ğ r u b i r k o r e l e a s y o n u h o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Ş u n u k a r ş ı l a ş t ı r a b i l i r s i n i z : B u o r a n l a r ABD'de 9615 - 16 s e v i y e l e r i n d e ki, a r t a c a ğ ı s ö y l e n i y o r . A v r u p a o r t a l a m a s ı n ı n ise % 1 3 ' l e r d e o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Dolay ı s ı ile T ü r k i y e ' d e k i o l u m s u z a n l a m d a k i a r t ı ş l a r ı n , d ı ş ü l k e l e r d e k i b e n z e r b i r ç o k ü l k e n i n g e r i s i n d e o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . B u d a s e v i n d i r i c i u n s u r l a r d a n b i r t a n e s i . T a b i ki, e k o n o m i n i n d ü z e l m e s i n e p a r a l e l , k u l l a n ı m o r a n l a r ı n d a k i s o r u n l a r ı n d ü z e l m e s i n i b e k l i y o r u z .

B a n k a l a r ı n ç o k s a y ı d a k a r t d a ğ ı t t ı ğ ı s ö y l e n d i . Ş u n u b i l i y o r u z ; 4 5 m i l y o n k r e d i k a r t ı n ı 2 2 m i l y o n m ü ş t e r i t o p l a m ı ş . Dolay ı s ı ile h e r c ü z

d a n d a 2,2 k r e d i k a r t ı o l d u ğ u n u b i l i y o r u z . B u n o r m a l b i r o r a n . B u g ü n

b e n z e r ü l k e l e r d e b u o r a n l a r 3'e 4"e k a d a r ç ık ıyor . Evet bell i kiş i ler,

b a n k a l a r i ç in h e d e f k i t le . Yani ö d e m e m e o r a n l a r ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a e n

d ü ş ü k ki t leyi t e m s i l e d i y o r s u n u z . D o l a y ı s ı ile b a n k a iç in h e d e f k i t l e

o l m a n ı z s o n d e r e c e n o r m a l . A n c a k t a b i ki, i z ins iz k a r t g ö n d e r m e g i #

b i r ç o k o l g u B . D . D . K . ' n m a l d ı ğ ı k a r a r l a r p a r a l e l i n d e i y i l e ş m e s ü r e c i

n e g i r d i . D o l a y ı s ı ile eskis i g ib i çok y a y g ı n p a z a r l a m a a n l a y ı ş ı n ı n ş u

a n d a çok d a h a d i k k a t l i , t a b i k i o l u m s u z ö r n e k l e r e r a s t l a n ı y o r z a m a f î

z a m a n , fark l ı b i r f o r m a t t a o l d u ğ u d a g ö r ü l ü y o r .

O r t a k p o s l a ilgili b i r s o r u o l d u . Gelecek s e n e n i n s o n u n a k a d a r b i z i m o r t a k p o s p r o j e m i z i n t a m a m l a n m a s ı b e k l e n i y o r . Zi ra , m a a l e s e f b a z ı ü y e i ş y e r l e r i n e g i r d i ğ i n i z z a m a n y a n yana 1 4 p o ş u n o l d u ğ u n u g ö r ü y o r s u n u z . A v r u p a ' d a n g e l e n l e r , b i r ç o k k o n u d a bizi ö v m e s i n e r a ğ m e n , b u k o n u d a f o t o ğ r a f l a r ç e k i p y u r t d ı ş ı n d a y a y ı n l a y a b i l i y o r . R e k o r u n 1 8 o l d u ğ u n u b i l i y o r u m . A n c a k b u e k o n o m i m i z iç in s o n d e -

http://www.kartbilinci.com

200

r e c e o l u m s u z b i r ge l i şme, b ü y ü k b i r m a l i y e t . Bu o l d u k t a n sonra tek b i r poşun bile i ş g ö r e b i l e c e ğ i b i r o r t a m söz k o n u s u o l a c a k . U m a r ı m A T M ' l e r i n p a y l a ş ı m ı n d a n sonra 2011 ' e k a d a r b u p a y l a ş ı m ı n d a g e r ç e k l e ş e b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n ü y o r u z .

A z ö n c e s ö y l e d i ğ i m b a n k a k a r t ı ile ilgili b i l i n ç l e n d i r m e d a h a d a a r t ı r ı l d ı ğ ı t a k d i r d e k a y ı t dişi l iği b a n k a k a r t ı ile d e g e r i y e ç e k e b i l e c e ğ imiz i d ü ş ü n ü y o r u m . A z ö n c e B a ş k a n ı m ı z l a d a k o n u ş t u k , s a d e c e k r e d i k a r t ı n a teşv iki k o n u ş m u y o r u z . D i ğ e r ü r ü n l e r e d e b i r l a k ı m şeyler i n y a p ı l a b i l e c e ğ i n i g ö r ü y o r u z . Ö r n e ğ i n U z a k D o ğ u ' d a b a n k a k a r t ı na b i r t a k ı m farkl ı u y g u l a m a l a r l a çok o l u m l u sonuçlar elde edildi. B u n l a r ı n g ü n d e m d e o l m a s ı ö n e m l i diye d ü ş ü n ü y o r u m .

A z ö n c e B a ş k a n ı m d a söyledi ; b u l g u l a r ı n y e r a l d ı ğ ı k i t a p l a ilgili b i r ç o k t e k n i k bilgi v a r . O n l a r ı , k i t a b ı s iz inle p a y l a ş ı p , s a n ı y o r u m b i r ç o k sorunuza orada a y r ı n t ı l ı a ç ı k l a m a o l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n ü y o r u m . Ben e n k ı sa z a m a n d a h e r b i r i n i z e o k i t a b ı n b i r k o p y a s ı n ı n g e l m e s i iç in g e r e k l i o r g a n i z a s y o n u y a p a c a ğ ı m .

Evet, ö ğ r e n c i l e r e p a z a r l a n d ı ğ ı be l i r t i l i yor . Belki o n l a r a d a bu, b a n k a k a r t ı y d a ö n ö d e m e l i k a r t l a r ı n p a z a r l a n m a s ı d a h a d o ğ r u o l u r . B u k o n u d a d a i y i l e ş t i r m e l e r söz k o n u s u o l a b i l i r . Fa iz d e n i l d i . T a b i M e r k e z B a n k a s ı h e r ü ç ayda b i r fa iz in ü s t l i m i t i n i b e l i r l i y o r . Ş u a n d a 2 , 9 0 ' l a r s e v i y e s i n d e . O r a d a d a b ü y ü k b i r k o n t r o l i ç i n d e o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r u m . T a b i k a r t l ı ö d e m e s i s t e m l e r i n i n ş u a n d a g e ç m i ş t e k i k a r l ı l ı k şeyi d e ö n ü m ü z d e k i d ö n e m d e b u d a r a l a n m a r j l a r p a r a l e l i n d e d a h a d a a z a l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n ü y o r u z . B u y ü z d e n a l t e r n a t i f ü r ü n l e r i n d a h a d a y a y g ı n l a ş t ı r ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i d ü ş ü n ü y o r u z .

G e n e l o l a r a k b u şeki lde t o p a r l a m a y a ç a l ı ş t ı m . B a ş k a n ı m , t a m cev a p v e r e m e d i ğ i m k o n u l a r v a r s a ö z ü r d i l i y o r u m . Ben, h e r z a m a n iç in u l a ş a b i l e c e ğ i n i z b i r n o k t a d a o l d u ğ u m u d ü ş ü n ü y o r u m . H e r t ü r l ü sor u y a g e r e k l i c e v a b ı d a h a s o n r a d a v e r m e y e h a z ı r o l d u ğ u m u p a y l a ş m a k i s t i y o r u m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u z S a y ı n Ö z i n a l . Yayın ı n ı z ı b e k l i y o r u z . K e n d i s i n i u ğ u r l a m a d a n ö n c e b i r p l a k e t t a k d i m i m i z v a r . M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i İ.İ.B.F. M a l i y e B ö l ü m ü Ö ğ r e t i m Üyesi Prof. D r . T u r g a y Berksoy 'u p l a k e t t a k d i m i için sahneye davet e d i y o r u m . B u s o r u l a r d a n sonra p l a k e t i h a l a s a k l a y a c a k s a n ı z ?

Ş i m d i , S e r t a ç Beyi b i r a z y o r d u k . Ş imdi Vergi Konseyi B a ş k a n ı Sayın M u s t a f a U y s a l a sözü b ı r a k a l ı m (....)

M u s t a f a UYSAL: Saym B a ş k a n ı m çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Değer l i h o c a l a r ı m , d e ğ e r l i k o n u k l a r , h e p i n i z i saygıyla s e l a m l ı y o r u m . Bu s e m p o z y u m iç in Gazi Ü n i v e r s i t e s i n i k u t l u y o r u m v e d a h a n i c e 2 5 yıll a r a d i y o r u m .

201

Biraz ö n c e S a y ı n g e n e l m ü d ü r ü m ü z ü k r e d i k a r t l a r ı k o n u s u n d a

epeyce b i r s ı k ı ş t ı r d ı k . S a y m B a ş k a n ı m iz in v e r i r s e , b i r g ü n a h v a r s a

b i r a z ı d a bize a i t d e m e k i s t i y o r u m . Biz b u ç a l ı ş m a y ı 4 yıl ö n c e b a ş

l a t m ı ş t ı k Gel i r İ d a r e s i B a ş k a n Y a r d ı m c ı s ı ile b e r a b e r . H a t t a ,

B.K.M.'den d e S e l i m G ü s a r Bey b i z i m ü y e m i z d i . Epeyce b i r yol a l ı n d ı .

B u n l a r ı , k r e d i k a r t ı k o n u s u n u h e p s o r g u l a d ı k g e r ç e k t e n . K ö t ü k u l l a

n ı m ı d a s o r g u l a d ı k a m a d a h a sonra b i r i z a h g e t i r d i . B u s a d e c e k a r t

d a değ i l . İ lave b i r bi lgi v e r e y i m : B u t e k n o l o j i d e k i i m k a n l a r d a n y a r a r

l a n a n ö d e m e s i s t e m l e r i ile ilgili. Bir s ü r e s o n r a b u m o b i l t e l e f o n l a r ı n

iç ine ö d e m e c i p l e r i y e r l e ş t i r i l e c e k . N i t e k i m b u u y g u l a m a l a r b a ş l a d ı .

Yani k i ş i n i n k r e d i k a r t ı k u l l a n m a s ı a n l a m ı n d a değ i l . N a k i t y e r i n e b iz

a r t ı k k e n d i m o b i l t e l e f o n l a n m ı z d a k i p a r a y ı k u l l a n a c a ğ ı z . Bir t e k

k r e d i k a r t ı t a r a f ı yok b u n u n v e ç a l ı ş m a n ı n a m a c ı , k r e d i k a r t ı n ı y a d a

k r e d i k a r t ı k u l l a n ı m ı n ı teşvik e t m e k deği l , ö d e m e s i s t e m l e r i n i ge l i ş

t i r m e k t i r . Biz h a t t a şöyle d e d i k : E m e k l i l e r i n m a a ş l a r ı n ı k r e d i k a r t ı n a

y ü k l e s e k n e g ü z e l o l u r . K u y r u k t a b e k l e y e n e m e k l i l e r i n v e f a t h a b e r l e

r i n i g ö r ü y o r u z . O r a d a n bir i s i ded i ki; s a k ı n h a öyle b i r şey y a p m a y ı n .

O n l a r ı y a p a r s a n ı z b u i n s a n l a r ı n h a y a t l a r ı n a s o n v e r m i ş o l u r s u n u z .

O k u y r u k l a r o k a d a r neşe l i ki, o k u y r u k l a r d a i z d i v a ç l a r d o s t l u k l a r

o l u ş u y o r . P a r a y ı siz k a r t a y a t ı r d ı ğ ı n ı z z a m a n b i t i r i r s i n i z . G i t s i n l e r

k u y r u k t a n a l s ı n l a r . Yani k o n u l a r b u d e r e c e y e k a d a r t a r t ı ş ı l m ı ş t ı .

Dolay ı s ı ile o l a y k r e d i k a r t ı deği l , m o b i l ö d e m e , t e k n o l o j i n i n g e t i r d i ğ i

i m k a n l a r , y ö n t e m l e r ş e k l i n d e g e n i ş b i r ç a l ı ş m a . O n u n iç in i lave b i r

bilgi v e r m e k i s t e d i m .

Ben k o n u n u n ö z ü n e s a d ı k k a l m a k i s t i y o r u m . Kriz v e k a y ı t diş i l ik ilişkisi. Bizim t e m e l d e y a p ı s a l s o r u n l a r ı m ı z v a r v e b u n l a r d a h e p k r i z d ö n e m l e r i n d e o r t a y a ç ık ıyor . Bakın 2 0 0 8 ' d e k r i z o l m a s a y d ı b iz n a s ı l b i r b e k l e n t i i ç i n d e y d i k : c a r i a ç ı ğ ı n 2 0 0 8 sonunda 50 milyar $'ı a ş a c a ğ ı v e çok c i d d i b i r c a r i a ç ı k s o r u n u ile k a r ş ı k a r ş ı y a k a l a c a ğ ı m ı z . H a t t a 2 0 0 9 yılı i ç in d e a y n ı t u t a r d a b i r a ç ı k b e k l i y o r d u k . B u n a k a r ş ı n b ü t ç e a ç ı ğ ı m ı z d e n k b ü t ç e y e d o ğ r u g i d i y o r d u . B ü t ç e a ç ı ğ ı n ı n GSYH'a o l a n o r a n ı n ı d a 961,5 c i v a r ı n d a d ü ş ü n ü y o r d u k . Kriz o l d u , b u t a m a m e n t e r s i n e d ö n d ü . C a r i a ç ı k s o r u n u ortadan k a l k a r a k 1 0 m i l y a r $ d o l a y l a r ı n a d ü ş t ü . B ü t ç e a ç ı ğ ı n ı n GSYH'a o r a n ı %5' lere, 5 0 m i l y a r T L d ü z e y i n e ge ld i . Fa iz dış ı faz la da n e r e d e y s e 1 m i l y a r TL'ye y a k ı n . Bu, e k o n o m i m i z d e b i r t a h t e r e v a l l i g ibi . B u r a d a y a p ı s a l b i r h a s t a l ı k söz k o n u s u . B u s o r u n u n k ö k ü n e i n m e d i k ç e t e m e l s o r u n u b u l m a m ı z m ü m k ü n deği l . Kayı t d i ş i l iğ in d a ş ü p h e s i z b u n u n l a b a ğ l a n t ı s ı v a r . Ş i m d i b i r i n c i s i , v e r g i s i s t e m i m i z i n k r i z l e r e o l a n e snek l iğ i zayıf. Kriz d ö n e m l e r i n d e v e r g i g e l i r l e r i h e m e n o l u m s u z e t k i l e n i y o r n e d e n ? Ç ü n k ü i t h a l a t a d a y a l ı v e r g i l e r ile do lay l ı v e r g i l e r i n p a y ı y ü k s e k o l d u ğ u iç in. Kriz d ö n e m l e r i n d e b ü y ü m e n i n d ü ş m e s i ile b i r l i k t e i t h a l a t d ü ş ü y o r ve biz b u r a d a n a l d ı ğ ı m ı z KDV ve ÖTV'yi a l a m a z h a l e g e l i y o r u z ve b i r d e n b i r e b ü t ç e m i z a ç ı k v e r i y o r . Eğer biz v e r g i t a b a n ı m ı z ı d a h a sağl ıkl ı b i r z e m i n d e g e n i ş l e t e c e k o l s a k k i b u , k a y ı t d i ş i l iğ in ö n l e n m e s i

202

a n l a m ı n a gel iyor, o z a m a n k r i z l e r e k a r ş ı d a h a d a y a n ı k l ı b i r b ü t ç e d i s ip l in i g e r ç e k l e ş t i r m i ş o l u r u z . Aksi h a l d e verg i g e l i r l e r i n d e ciddi a z a l m a l a r l a k a r ş ı l a ş ı r ı z .

Yine k r i z d ö n e m l e r i n d e i t h a l a t ı m ı z n o r m a l h a l e ge l iyor . B ü y ü m e d ö n e m l e r i n d e ise b u n u n t e r s i n i g ö r ü y o r u z . B ü t ç e m i z d e n k l e ş i y o r a n c a k i t h a l a t a d a y a l ı b i r b ü y ü m e m o d e l i m i z o l d u ğ u için, y e t e r l i a r a m a l ı ü r e t e m e d i ğ i m i z için, k a t m a d e ğ e r i y ü k s e k ü r ü n l e r i y e t e r i n c e ü r e t e m e d i ğ i m i z iç in, n i t e l i k l i i ş g ü c ü n e d a y a n a n v e y a s e r v i s i h r a c a t ı m ı z çok faz la o l m a d ı ğ ı ve iç t a s a r r u f l a r ı m ı z y e t e r s i z olduğu i ç in d ış t a s a r r u f a i h t i y a c ı m ı z v a r . O z a m a n y a t ı r ı m b e k l i y o r u z , yabancı s e r m a y e b e k l i y o r u z , d o ğ r u d a n y a d a p o r t f ö y y a t ı r ı m ı b i ç i m i n d e . B a ş k a t ü r l ü b ü y ü m e y i f i n a n s e e d e b i l m e m i z m ü m k ü n deği l , %13 ' lük t a s a r r u f h a c m i y l e b u n u y a p a b i l m e m i z m ü m k ü n deği l . B i r a z ö n c e k r e d i k a r t l a r ı n d a n b a h s e d i l d i , biz verg i k o n s e y i n d e t a s a r r u f l a r l a ilgili b i r ça l ı ş m a d a y a p m ı ş t ı k . D ü ş ü k g e l i r g r u p l a r ı n d a n e g a t i f t a s a r r u f v a r . A d a m m e c b u r e n b i r t a n e değ i l b e ş t a n e k a r t k u l l a n a c a k . H a r c a m a s ı nı b ö y l e ç e v i r i y o r ve en sonunda o k a r t ı yakın a k r a b a l a r ı ö d ü y o r . Yani s i s t e m b u şeki lde ça l ı ş ıyor . Ş i m d i b u y a p ı i ç i n d e kayı t l ı e k o n o m i d e o l m a m ı z doğrudan y a b a n c ı s e r m a y e g i r i ş in i o l u m s u z e tk i l iyor . Yeni b i r d a n ı ş m a n l ı k ş i r k e t i n i n yabancı b i r y a t ı r ı m c ı y l a y a p t ı ğ ı g ö r ü ş m e y i a k t a r ı y o r u m . , d ü n k o n u ş t u m . T ü r k i y e ile ilgili s o r u s o r u l u yor . Bir incis i k a y ı t dişi l ik n e d i r ? İkincis i T ü r k i y e ' d e v e r g i v e h u k u k u y g u l a m a l a r ı a d i l m i ? D e n e t i m l e r a d i l m i d iye soruyor. V e b u r a d a a ld ığ ı c e v a b a g ö r e g e l i y o r ya da g e l m i y o r . Bizim doğrudan yabancı s e r m a y e y e i h t i y a c ı m ı z a m a b u r a d a d a k a y ı t diş i l iği ç ö z m e m i z g e r e k i yor. Kayı t d i ş i l i ğ i n b ü t ç e ü z e r i n d e , ge l i r d a ğ ı l ı m ı ü z e r i n d e e tk i le r i v a r . Ç ü n k ü v e r g i g e l i r l e r i n i n t e m e l f o n k s i y o n u g e l i r i n y e n i d e n d a ğ ı t ı l m a s ı . Biz t a b i k a y ı t dişi l ik n e d e n i y l e y e t e r l i ge l i r v e r g i s i a l a m a d ı ğ ı m ı z iç in, g e l i r d a ğ ı l ı m ı d a b u n d a n e t k i l e n i y o r . Yani b i r d e n ç o k e t k i s i v a r b u n l a r ı d e t a y l a n d ı r m a k i s t e m i y o r u m .

Peki, k a y ı t d i ş i l i ğ in kr iz le ilgili h i ç o l u m l u etkis i yok m u ? Bir a n a

lizde b u d a s ö y l e n d i . Evet. k a y ı t d iş i l iğ in kr iz d ö n e m i n d e o l u m l u e t k i

leri v a r . Yani k r i z d ö n e m i n d e k a y ı t d i ş i l iğ in e tk is i o l u m s u z m u d u r ?

Evet. Peki o l u m l u m u d u r ? Yine eve l . B u N a s r e t t i n H o c a ' n m s e n d e

h a k l ı s ı n , s e n d e h a k l ı s ı n d e m e s i gibi o l u y o r . Peki n e r e d e n ç ı k ı y o r b u ?

K a y n a k l a r ı n k u l l a n ı m ı n d a d e v l e t mi daha v e r i m l i d i r yoksa özel sek

t ö r m ü ? Bir k a y n a k d e v l e t e verg i o l a r a k ö d e n d i ğ i z a m a n k a m u n u n

h a z i n e s i n e g i d i y o r . Bir k a y n a k d e v l e t t a r a f ı n d a n y e r i n d e h a r c a n m ı

y o r s a , ç a r ç u r e d i l i y o r s a , h a l k a h i z m e t o l a r a k d ö n m ü y o r s a , b u kay

n a k milli g e l i r e o l u m l u b i r e tk i y a p m ı y o r d e m e k t i r . O t a k d i r d e k i ş i n i n

k e n d i iş ini g e l i ş t i r m e k için o p a r a y ı k u l l a n m a s ı d a h a sağ l ık l ı . B u d a

işin b a ş k a b i r y ö n ü ki, k r i z l e r d e ü l k e o l a r a k biz d a y a n ı k l ı y ı z d e d i k l e r i

z a m a n , k a y ı t dışı k a y n a k l a r ı v a r . N e t i c e d e i ş l e t m e l e r d ö n ü p o r e z e r v

l e r i n i d e v r e y e s o k u y o r l a r . Kayıt dışı p a r a l a r ı n ı d e v r e y e s o k u y o r l a r

2 0 3

gibi b i r y a k l a ş ı m v a r . B u d a kr iz le k a y ı t diş i l ik a r a s ı n d a k i b a ğ l a n t ı y ı g ö s t e r i y o r . F a k a t b u o l u m l u f a k t ö r e r a ğ m e n ki, ö n ü m ü z d e k i s ü r e ç t e d e h e r z a m a n iç in a r t ı k d e v l e t i n k a y n a k l a r ı n ı y e r i n d e k u l l a n m a m a s ı , k a y ı t d i ş i l iğ in s e b e p l e r i a r a s ı n d a . N e d e n v e r g i ö d e m i y o r s u n ded iğ in z a m a n , d e v l e t y e r i n d e h a r c a m ı y o r k i d i y o r . Aynı kişi g i d i p okul bağış ı y a p ı y o r , sağ l ık tes i s i y a p ı y o r d e v l e t e a m a v e r g i y e g e l i n c e vermiyor. N e d e n v e r g i n i v e r m e y i p o k u l b a ğ ı ş l ı y o r s u n ? Ben h i ç o l m a z s a o k u l u g ö z ü m l e g ö r ü y o r u m d i y o r . H e l a l o l s u n d i y o r a m a v e r g i o l u n c a yok d i y o r . D e m e k k i b u k o n u d a ki, b e n ç o k olumlu m e s a f e l e r a l ı n d ı ğ ı n ı i f a d e e d e r e k s ö y l ü y o r u m , belki d e m o k r a s i d e bu. Mükel lef in sorgum l a m a s ı g e r e k e n d e b u . V e r g i m i n e r e y e h a r c ı y o r s u n s o r u s u n u h e r m ü kel lef in d e v l e t i n e s o r m a s ı g e r e k i y o r . O n u n y e r i n d e h a r c a n d ı ğ ı v a r s a y ı m ı ile k a y ı t diş i l iği ç ö z m e m i z ş a r t .

Ş imdi k a y ı t d ı ş ı l ık la ilgili o l a r a k k r i z d ö n e m i n d e b i z i m a ç ı m ı z d a n n e ö n e m i v a r d i y e onu t e k r a r d a n b i r d e ğ e r l e n d i r i l e l i m . Bir a r k a d a ş ı m ı z s o r d u ; k ü r e s e l b i r kr iz v a r k e n Ç i n b u n d a n o l u m l u e t k i l e n m i ş ,

Afr ika o l u m l u e t k i l e n m i ş , d e m e k k i b u k ü r e s e l b i r k r i z d e ğ i l d i r yak laş ı m ı n d a b u l u n d u . Ben iz in v e r i r s e n i z o n a ş u şek i lde c e v a p vermek i s t i y o r u m . B u k ü r e s e l b i r k r i z d i r a m a k ü r e s e l k r i z d e n bazı ülkeler o l u m s u z e t k i l e n m i ş t i r . E l b e t t e b i r k a y b e d e n i n b i r d e k a z a n a n ı vard ır ve o da Çin o l m u ş t u r . %55 gibi çok y ü k s e k b i r t a s a r r u f h a c m i n e s a h i p t i r . T ü r k i y e a ç ı s ı n d a n , o l u m s u z e t k i l e n d i ğ i m i z n o k t a l a r d a var, o l u m l u e t k i l e n d i ğ i m i z n o k t a l a r d a . Ö r n e ğ i n b a n k a c ı l ı k k e s i m i kriz k a r ş ı s ı n d a ç o k sağlam bir ş e k i l d e durdu. Özel l ik le de sermaye yeter l iliği a ç ı s ı n d a n , ç ü n k ü 2 0 0 1 y ı l ı n d a b i r k r i z l e k a r ş ı l a ş m ı ş v e y a p ı l a n m a t e d b i r l e r i a l m ı ş t ı k . Bizim b u d ö n e m d e ü l k e o l a r a k , p a r a v e s e r m a y e yol a r ı y o r , s e r m a y e ş u a n d a p a r a y ı n e r e y e y a t ı r a c a ğ ı n ı n peş inde. Kriz ABD'nin, b u n u n iç in b i r s e n a r y o a n a l i z i d i y e b i l i r s i n i z v e y a n l ı ş d a o l a b i l i r , a m a ABD eks ik t a s a r r u f l a r l a , ü r e t t i ğ i n d e n d a h a fazla t ü k e t e n v e r e f a h ı n ı s ü r d ü r m e k iç in, r e z e r v p a r a y ı d a k u l l a n m a k sure t iy le r e f a h ı n ı d i ğ e r ü l k e l e r e finanse e t t i r e n b i r ü l k e k o n u m u n d a ^

Çin d e b u r e f a h a h i z m e t e t t i . A B D ' n i n h e m d ı ş t i c a r e t h e m d e bütçe a ç ı k l a r ı v a r . Siz r e z e r v paraya s a h i p s i n i z . B u k a ğ ı t l a r ı d a ç ıkarıyors u n u z . Orada o k a d a r b a n k a c ı v a r . R e y t i n g k u r u l u ş l a r ı v a r . Hiç mi -b i l m i y o r l a r ? B i l m i y o r l a r d e m e k ki. Öyle b i r o y u n o y n a n d ı ki, b u n u n f a t u r a s ı n ı b a ş t a A v r u p a ü l k e l e r i n e y ı k t ı l a r . Ç ü n k ü A v r u p a ü lkelerinde bu toxic k a ğ ı t l a r a k t i f l e r d e y e r a l d ı . Peki, bu k a ğ ı t l a r ı ne i le ala*-ç a k s ı n , d o l a r o l a r a k , ABD r e z e r v l e r i n d e n k r e d i ş e k l i n d e . Faiz o ran lar ı d a d ü ş t ü , bol m i k t a r d a f i n a n s e edi ld i . S o n u n d a d e n i l d i k i b u kağ ı t lar işe y a r a m ı y o r . ABD d e d i ki, b e n i m b o r ç l a r ı m ı g e r i ö d e . D o l a r borç lar ı m v a r . D i k k a t e d e r s e n i z d o l a r o d ö n e m d e h e m e n a r t ı ş g ö s t e r d i .

Sonra swap i ş l e m l e r i i le dengelemeye çalıştılar. Ama b u g ü n i t i b a r i y l e

E u r o ' y a b a k ı l d ı ğ ı n d a n e k a d a r d e ğ e r k a y b e t t i g ö r ü l ü r .

204

B u r a d a biz T ü r k i y e iç in n e d e r s ç ı k a r a b i l i r i z . Biz b u s e r m a y e h a r e k e t l e r i n i ü l k e m i z e çekebi l i r sek, bu b i r f ı r s a t t ı r . Bu da ancak kayıt diş i l iğ in ö n l e n m e s i ve verg i r e f o r m l a r ı ile m ü m k ü n o l a b i l i r . Saym Gelir İ d a r e s i B a ş k a n ı b u r a d a . Gel ir vergis i t a s a r ı s ı v e r g i k o n s e y i o l a r a k h a z ı r l a n d ı a m a m a a l e s e f h e n ü z y a s a l a ş t ı n l a m a d ı . H e r şey h a z ı r . O t o k o n t r o l m ü e s s e s e l e r i n i çok t a r t ı ş t ı k . C e s a r e t l e a l ı n a c a k k a r a r ş u d u r : Vergi o r a n l a r ı n ı i n d i r e l i m , geçici o l a r a k b u n a b i r k a y n a k d a b u l m a y a ç a l ı ş a l ı m . N a s ı l KV i n i n c e KV t a h s i l a t ı a r t t ı . G.V.'yi de a y n ı şek i lde i n d i r i r a m a m ü k e l l e f l e r e d e r i m ki; kayda g i r m e k z o r u n d a s ı n ı z v e o t o k o n t r o l m e k a n i z m a l a r ı n ı t a m g e t i r i r i m . T a m k o n t r o l g e t i r i r i m : s e r v e t i n i d e k o n t r o l e d e r i m , n a k d i n i d e k o n t r o l e d e r i m , h a r c a m a s ı n ı d a k o n t r o l e d e r i m . B u n u y a p a r s a n ı z r e f o r m o l u r . İk inci s i k a yı t diş i l ik k o n u s u n d a , b u n u s a d e c e m a l i y e b a k a n l ı ğ ı n d a n b e k l e m e k d o ğ r u d e ğ i l . B u h e r k e s i i l g i l e n d i r e n b i r k o n u ; be led iye le r i , b a k a n l ı k lar ı , b a n k a l a r ı . B a n k a l a r k a y ı t dış ı ç a l ı ş a n ş i r k e t l e r e k r e d i v e r i y o r . V e r m e . Eğer b i r sosya l m u t a b a k a t s a ğ l a n a b i l i r s e . Biz b u k o n u y l a İlgil i o l a r a k özel b i r t o p l a n t ı y a p t ı k . 120 kişilik s a h a ç a l ı ş m a l a r ı y a p t ı k . Ovada y a p ı l a n t e s p i t l e r d e k a y ı t diş i l ik s a d e c e b i r v e r g i s o r u n u deği l . Kayı t d i ş i l ik h a k s ı z r e k a b e t s o r u n u d u r . Kayıt diş i l ik k u r u m s a l l a ş m a s o r u n u d u r . K a y ı t diş i l ik t ü k e t i c i h a k l a r ı n ı n yok e d i l m e s i s o r u n u d u r . Kayıt diş i l ik fikri m ü l k i y e t h a k l a r ı n ı n yok e d i l m e s i s o r u n u d u r . Kayı t diş i l ik ü l k e g ü v e n l i ğ i s o r u n u d u r , k a y ı t diş i l ik sosya l g ü v e n l i k s o r u n u d u r . S ü r d ü r ü l e b i l i r b ü y ü m e s o r u n u d u r . Ö l ç e k l e r i n b ü y ü m e s i n i e n g e l ler . Ver iml i l iğ i e n g e l l e r . Kayı t diş i l ik t o p l u m k a l i t e s i n i n s o r u n u d u r . B u n u n ç ö z ü m ü iç in t ü m t a r a f l a r ı n b i r araya g e l e r e k o r t a k b i r m u t a b a k a t s a ğ l a m a s ı g e r e k m e k t e d i r . H e r bir i t e d b i r l e r i n i a ç ı k l a m a l ı d ı r . B u a n c a k böyle o l u r . Yoksa b i r d a v r a n ı ş b iç imi , b i r a l ı ş k a n l ı k . Bizim t o p l a n t ı l a r ı m ı z a s o s y o - p s i k o l o g l a r d a k a t ı l d ı . B u d a v r a n ı ş k a l ı b ı n ı d e ğ i ş t i r m e d e n h i ç b i r şey ç ö z ü l m e z . T o p y e k u n , u l u s a l b i r politika olarak ele a l ı r s a k ü s t e s i n d e n ge l i r iz . Ondan sonra ö n ü m ü z çok aç ık . Ü l k e m i z e yabancı s e r m a y e d e g e l i r ki, b ı r a k ı n o n u b u g ü n k e n d i s e r m a y e m i z d ı ş a r ı d a . l O O m i l y a r d o l a r d ı ş a r ı d a o ge lecek. Bu k r i z d e n , o z a m a n , b iz ü l k e o l a r a k k a z a n ç l ı ç ı k a n l a r d a n b i r i s i o l a b i l i r i z . F ı r s a t e l i m i z d e . Biz b i r bö lgese l g ü ç o l a b i l e c e k p o t a n s i y e l e s a h i b i z . A m a bu, k a r a r l ı l ı k l a , c e s a r e t l e , g e r e k e n a d ı m l a r ı a t a b i l m e k l e m ü m k ü n . E t r a f ı n d a d o l a ş m a y a l ı m . Bir f ıkra ile t a m a m l a y a c a ğ ı m . D u r s u n F a d i m e ile İ s t a n b u l ' a g e l m i ş l e r . Yaz g ü n ü , D u r s u n , h a d i s e n i b i r b o ğ a z a g ö -t ü r e y i m d e g e z d i r e y i m d e m i ş . B i n m i ş l e r o t o b ü s e i n m i ş l e r E m i r g a n ' d a , d o l a ş ı y o r l a r . M ı s ı r c ı l a r d a m ı s ı r l a r ı k a y n a t ı y o r f i lan. D e m i ş F a d i m e , D u r s u n m ı s ı r l a r n e g ü z e l k o k u y o r . D u r s u n ; ü z ü l m e F a d i m e b i r d a h a g e ç e r i z b u r a d a n . y a n i biz e t r a f ı n d a d o l a ş ı y o r u z . Çok t e d b i r a l ı n m ı y o r değil a l m ı y o r . A m a b u s a d e c e m a l i y e b a k a n l ı ğ ı n ı n s o r u n u o l m a d ı ğ ı için çözülcmiyor. Bu, hepimizin sorunu. B u n u b i r t o p l u m s a l m u t a b a k a t l a ç ö z e r s e k ü l k e n i n ö n ü aç ı l ı r .

205

N e v z a t SAYGILIOĞLU: T e ş e k k ü r e d i y o r u m Sayın Uysal. Fad ime f ı k r a s ı n d a m ı s ı r ı anman, b u i l e r l e m i ş s a a t t e b i z i m d e i ş tah ımız ı kab a r t t ı . Evet, k a y ı t diş i l ik s a d e c e b i r e k o n o m i v e v e r g i s o r u n u değil. Çeşit l i b o y u t l a r ı ile d i le g e t i r d i a m a b e n b i r n o k t a y ı t a m a m l a y ı m ; k a y ı t diş i l ik a y n ı z a m a n d a b i r d e m o k r a s i s o r u n u . D e m o k r a t i k rej iml e r d e , ü l k e l e r d e v a t a n d a ş ı n , s e ç m e n i n s o r g u l a m a hakkı vergis i i le i f a d e e d i l i y o r (....) a c ı m a s ı z d ı r . Anayasa d i n l e m e z , a h l a k dinlemez* d i n d i n l e m e z , e t i k d i n l e m e z . D e m o k r a s i o b a k ı m d a n ge l i ş t ikçe kay ı t dişi l ik d a o ö l ç ü d e (....) m i k r o f o n l a r v a r d e ğ i l m i ? Ben b u a r a d a bir ö r n e k v e r e y i m . S a d e c e b i r r a k a m s ö y l e y e c e ğ i m : G e ç e n y ı l ın i tha la t ı 140 m i l y a r d o l a r . İ h r a c a t ı 1 0 2 m i l y a r d o l a r . Dış t i c a r e t h a c m i 2 4 2 m i l y a r d o l a r . 2 0 0 8 y ı l ı n d a 3 3 0 m i l y a r d o l a r . 4 yıl g ü m r ü k m ü s t e ş a r lığı y a p m ı ş b i r i o l a r a k s ö y l ü y o r u m , k a y ı t d i ş i l i ğ i n n e k a d a r öraemtt b i r k o n u o l d u ğ u n u o b o y u t u y l a b i l e n b i r i o larak söy lüyorum; m i k t a r k a ç a k ç ı l ı ğ ı , k ı y m e t kaçakç ı l ı ğ ı , b u n l a r ı n b o y u t l a r ı s a d e c e % 10 alsa bi r y ı l d a k i k a ç a k 2 0 0 8 yılı i t i b a r i y l e 3 3 m i l y a r d o l a r , 2 0 0 9 yılı i t i bar iyle 2 4 - 2 5 m i l y a r d o l a r (....) Gel i r İ d a r e s i n i n t o p l a d ı ğ ı g e ç e n y>Bd v e r g i 1 7 2 m i l y a r TL. y a n i 3 ' te l ' i n e y a k ı n b i r r a k a m d a n b a h s e d i p r u m . Akıl a l m a z . Hele b u n a s ı n ı r t i c a r e t i n i f a l a n e k l e r s e n i z , tarrfsfe b i r k o n u . 1 1 s ı n ı r d a 100 m i l y o n d o l a r l ı k l i m i t l e r v a r . Birkaç do lar s a d e c e s ı n ı r l a r ı m ı z d a . M a r t a y ı n d a İ r a n ' d a n g e l e n kaçak karpuza y i y e r e k k a y ı t d ı ş ı l ı ğ a k a t k ı d a b u l u n u y o r u z . Yani g e r ç e k t e n , sosyo^ j ik, po l i t ik , d e m o k r a t i k , e k o n o m i k , h e r y ö n ü y l e a y r ı b i r sorun. ' V

H e m e n s o r u l a r ı a l a l ı m Sayın U y s a l ' a . . . Peki o z a m a n konuşma!»-: r ı n h e p s i n i a l a l ı m . O n d a n s o n r a s o r u l a r a g e ç e r i z . Şükrü Hocay la d e v a m edel i . E v s a h i b i o l a r a k d a s ü r e y i d i k k a t l i k u l l a n m a s ı n ı r i ^ a

e d i y o r u m . - ; *»

Ş ü k r ü KIZILOT: Bir k ı s m ı n ı z ı n b i ld iğ i b i r f ıkrayı a n l a t m a k i s t iyt^

r u m . Böyle b i r k a ç kişi k o n u ş t u ğ u n d a b i r ü ç g e n ' i n a l a n ı fıkrası vaV,

b i r de Kars l ı f ı k r a s ı . Kars l ı f ıkras ı b u g ü n l e r d e ç o k gündemde a m a

b e n ü ç g e n i n alanını a n l a t a c a ğ ı m .

Ç o c u k ilk o k u l d a n g e l m i ş . B a b a s ı s o r m u ş n e y i ö ğ r e n d i n i z o ğ l u m ? Ü ç k e n a r l ı n ı n a l a n ı n ı ö ğ r e n d i k . N a s ı l ö ğ r e n d i n i z o ğ l u m . ÜçkenarlınHİ a l a n ı y a t a y ı m l a d i k l e ş i m i n i n v u r u ş u m u n u n y a r ı s ı n a e ş i t t i r . D e d e d e b i r y a n d a n g a z e t e y i b ı r a k ı p k u l a k k a b a r t m ı ş . O ğ l u m , d e m i ş Baba, o n u n a d ı ü ç k e n a r l ı d e ğ i l ü ç g e n . A l a n ı d a t a b a n ı ile y ü k s e k l i ğ i n ç a r p ı m ı n ı n y a r ı s ı n a e ş i t t i r . T a m a m m ı ? Ç o c u k b a ş ı n ı s a l l a r k e n dede m ü d a h a l e e t m i ş . İk iniz d e y a n l ı ş b i l i y o r s u n u z . O n u n a d ı n e

ückOT<*S* n e d e ü ç g e n . O n u n a d ı m ü s e l l e s . T a r i f i n e g e l i n c e bir müsellesin m e s a h a - i s a t i y e s i , k a i d e s i i le i r t i f a ı m n h a s ı l ı d a r b ı n ı n n ı s r n M m ü n s a v i d i r d e m i ş . T a b i a n l a m a m ı ş l a r . A s l ı n d a ü ç ü d e ü ç g e n i tar i f e d i y o r . Biz de b u r a d a ü ç ü m ü z de k a y ı t diş i l iğ i anlatmaya ça l ış ıyoruz. H e m e n h e m e n b e n z e r i k o n u l a r a d e ğ i n i y o r u z a m a farkl ı ş e k i l l e r d e .

206

M u s t a f a bey değ ind iğ i iç in u z u n u z u n a n l a t m a y a c a ğ ı n ı . Kayıt diş i l iğ in etki ler ini tek tek s ı r a l a m a y a c a ğ ı m . Hızla e k r a n d a göreceks i niz, tek tek g e ç e c e ğ i m . G ö r d ü ğ ü n ü z gibi ge l i r dağ ı l ımın ı bozmas ı , haks ız rekabet, dev le t in gel ir kaybı, i s t ihdamdaki etkileri, en ö n e m l i s i top lumdak i ah lak i değeri ve dev let otor i tes in i zay ı f la tmas ı o luyor. Bu d a h a u z a r gider. B u r a d a n ç ıkan şey, kayıt dişilik iyi bir şey deği l . Bu h u s u s u n a l t ı m bir kez d a h a çizel im.

Tabi kay ı t d iş i l iğ in oran ı %48 - 50 - 52, t a m o larak s ö y l e y e m i y o -ruz. N a s r e t t i n Hocaya s o r m u ş l a r g ö k y ü z ü n d e kaç t a n e yı ldız var diye, 8 5 2 . 1 1 8 t a n e demiş . A m a n h o c a n e m a l u m , deyince; i n a n m a z s a n say bak. Bu f ıkrada o lduğu gibi, adı ü s t ü n d e kayıt dışı. V irgülüne kadar h e s a p l a y a b i l m e k m ü m k ü n değil. A m a bu s ı ra larda Türkiye için telaffuz ed i len %50 do lay lar ında bir oran . İ s t ihdam için yetki l i ler çok d a h a n e t söy lüyor lar %48 - 49 diye. Bu kay ı t dişi l iği ö n l e m e o lay ı n d a belge düzen i çok öneml i b i l iyorsunuz. Özellikle vergi iadesi u y g u l a m a s ı n ı n ka lkmas ı ile birlikte belge a l ı m ı n d a g e v ş e m e oldu. Birkaç yabancı ülkeyi a ldım. Çin olayını b i r ç o ğ u n u z b i l iyorsunuz. Ben de de fa larca yazd ım. Burada bir kazı k a z a n bir de piyango yöntemi diye iki y ö n t e m var. N e v z a t Hocayla Çin'e g i tmişt ik 2 yıl ö n c e . Bir r e s t o r a n ' d a y e m e ğ i yedikten sonra bir fiş uzat t ı lar böyle bir t a n e s i 1 0 0 yuan l ık diğeri de 2 0 0 0 yuanlık, üzer inde de küçük bir kutu var. Orayı kaz ıyorsunuz ve p a r a çıkıyor. 1 0 0 yuan, 3 0 0 y u a n , 3 0 0 0 yuan'a kadar. Ya da Çin Mal iyes ine katk ı lar ın ızdan dolayı teşekkür eder iz diye bir yazı çıkıyor. Çok h o ş u m a gitt i . Ben kaz ımayay ım, h a t ta s a k l a y a y ı m dedim. Ve h a l e n başar ı ile uygulan ıyor . Bir de p i y a n g o var r e s t o r a n dış ındaki yerlerde. Oralarda da süpler in üzer indeki n u m a r a l a r d a n bir kura çekiliyor ayda bir ve ikramiye dağıt ı l ıyor. İnsanlar belge alma d u r u m u n d a n dolayı avantajlı ç ıkıyorlar. Bu öneml i .

Bizden ya da birçok ü lkeden farklı olarak, belge almayana ceza

kesmek yer ine be lge alana ödül u y g u l a m a s ı ge l i şmiş . Bu da d a h a çok p a r a s a l teşvik şekl inde. Bunu d iğer ülkelerde de görüyoruz . G. Kore'de var. Kredi kart ı kul lanımını teşvik e t m e k üzere kredi kart ı h a r c a m a l a r ı m bir kısmı vergi lendir i lecek ge l i rden düşülüyor. Ö r n e ğ i n %20'sini v e r g i d e n düşüyorlar. İlk bakış ta ciddi bir g ider gibi g ö r ü l ü yor a m a bir de l imi t koymuşlar. Karşı t a r a f - d iyel im bir d o k t o r -1 0 0 birimlik be lge veriyor. Karşı t a r a f da 20 birimini ge l i rden d ü ş ü yor a m a b u r a d a bir s ınır da koymuşlar . G. Kore'de kredi kart ı kul lan ımın ı y a y g ı n l a ş t ı r m a k iç in piyango benzeri bir s i s t e m var. Ve s l ip-lerde bir n u m a r a yer al ıyor. 1 9 9 9 - 2002 seneler i a r a s ı n d a kredi kartı miktar ı 30 m i l y o n d a n 105 milyona ç ıkmış. KDV gel i r ler inde de bir z ı p l a m a o l m u ş . Tayvan, i lginçtir, f işlerde piyango u y g u l a m a s ı n ı ilk gerçek leş t i ren ülke. 1960 ' larda u y g u l a m a y a baş lamış . Harcama bel

gelerinin üzer inde bir n u m a r a yer al ıyor. Belli d ö n e m l e r d e bir çekil iş

207

yapı l ıyor ve kazanan n u m a r a l a r i l a n edil iyor. Brezilya'da da p i y a n g o var. İkramiye n a k i t o l a r a k ö d e n m i y o r yalnız . Vergi indir imi o l a r a k kiş in in ö d e y e c e ğ i KDV ya da gel ir v e r g i s i n d e n m a h s u p edil iyor. Bildiğ i m kadar ıy la Ermenis tan 'da da benzeri bir u y g u l a m a var. Biraz ö n c e Sertaç Bey söyledi, ABD'ye g i t t iğ in izde g ö r m ü ş s ü n ü z d ü r , h e s a b ı öded iğ in izde sl ip ge l iyor a l t ı n d a bahş iş iç in de yer bırakmışlar. Oraya da ö d e y e c e ğ i n i z bahş i ş i yaz ıyorsunuz. Toplamı ü z e r i n d e n sl ip ç e kiyorlar. Yani a d a m l a r bırakın anaparay ı , bahş iş ler i bile kayda al ıyorlar. O y ö n ü y l e d ikkat çekici bir durum.

Ülkemizde, h e p i n i z i n bildiği gibi, ö n c e emekl i lere, s o n r a da ücretlilere vergi i a d e s i n i n k a l k m a s ı n d a n s o n r a be lge a l ı ş verişi o l u m s u z etki lendi. Bir k ıs ım a lmadı , bir k ıs ım uyan ık da a lmay ı kesti, nas ı l o l s a iade yok diye. Bir g ü n a n n e m al ışver iş y a p a r k e n b a k k a l d a n fiş i s temiş , teyze demiş, h a b e r i n yok ga l iba art ık fiş kalktı. Öyle mi ev ladım? O ğ l u m söylerdi a m a söylemedi demiş . Geldi, o ğ l u m n iye b a n a söy lemiyorsun. H e m fiş a l d iyorsun h e m de fişin kalkt ığını söy lemiyorsun. D e d i m a n n e fiş kalkmadı da vergi iadesi kalktı. Bu kalk ınca o n l a r da böyle söylüyor lar. Ne bi leyim dedi, d iğer k o m ş u l a r da a l m ı yorlar artık. Kalkmış ga l iba s e n i n a t l a d ı ğ ı n bir şey o l m a s ı n . Yok, a n n e dedim, kalkmadı . Yani, çok etkiliyor. Türkiye'de özell ikle bazı sektör lerde bu kazı kazan s i s temi ya da ikramiye s is temi ge l se be lge a l m a n ı n a r t a c a ğ ı n ı t a h m i n ediyorum. T ü m sektör lerde u y g u l a n m a yabilir. A m a vergi k a ç a ğ ı n ı n çok yüksek o l d u ğ u ve d e n e t i m g ü ç l ü ğ ü çeki len h i zmet ler s e k t ö r ü n d e bu u y g u l a m a başlat ı labi l ir .

Çin'de sadece n a k i t p a r a veril iyor. Biz d a h a da ö t e s i n e götüreb i l i riz. Büyük i n ş a a t f i rmalar ından sponsor luk bu lup ev verebil iriz. Örn e ğ i n o t o m o b i l verilebilir, beyaz eşya verilebil ir. Bir iki de h a b e r ç ıkar. Örneğ in : kriz neden iy le i ş inden o l a n Hüsey in Kesekağıdı, ev s a h i b i n d e n çık ihtar ı ge ld iğ i g ü n bakka ldan yapt ığ ı a l ı şver iş te bir ev kazandı diye. Ya da işe o t o b ü s bekleye bekleye y o r u l m u ş t u m . Alışveriş y a p t ı ğ ı m k ı r tas iyeden bir o tomob i l çıktı diye. Bunlar d a h a da artırır. Açıkçası biz ülke olarak, vatandaşlar o l a r a k t o t o , loto, iddia, p i y a n g o gibi ş a n s o y u n l a r ı n a çok meraklıyız. S e n a l m a s a n bi le yan ındak i aklını çeler, al bize de çıkabil ir diye. Bir de b a n k a kart ıy la y a p ı l a n ö d e m e l e r d e ö r n e ğ i n %2 nak i t p u a n yazı labi l ir . B u n u n y a n ı n da, b i ld iğ im kadarıyla, d a h a ö n c e Mal iye Bakanl ığ ı da KDV indirimi, ö r n e ğ i n 2 p u a n KDV indir imi k o n u s u n d a bir ç a l ı ş m a y a p m ı ş t ı a m a s o n u ç l a n m a m ı ş t ı . O da bir başka y ö n t e m olabil ir. Ayrıca Çin, G. Kore, Tayvan, Brezilya'da o l d u ğ u gibi kredi kartı s l ip lerine piyango ç ıkabilir. Bu çok b a s i t bir uygulama. Bu söyledik ler imin hiçbir is i kan u n i d ü z e n l e m e gerekt irmiyor. Devlete i lave bir yük get i rmiyor a m a be lge düzen in i o tur tab i l ecek bir o lay kayıt dışı l ıkta.

Kartlı ö d e m e o lay ında, hep in iz in de bildiği gibi, be lge d ü z e n l e n i n ce gel ir vergis i o l a r a k yansıyor. KDV'sini ceb ine a t a m ı y o r . En ö n e m l i -

2 0 8

s i de kendisi t ü m sat ış lar ın ı belgeli o larak y a p ı n c a a l ımlar ın ı da belgeli o larak yapıyor. Yani z inc ir leme olarak; örneğ in, konfeks iyon perakendec is i h e p s i n e fiş kesince, g id iyor o da t o p t a n c ı d a n be lge ist iyor. Toptanc ı da fabr ikadan tamamına be lge ist iyor. Fabrika da k u m a ş ç ı d a n vb. O h a l d e bu perakende a ş a m a s ı n ı z a p t u r a p t a l t ı n a a ld ığ ımızda ger iye d ö n ü k o lay larda da belgeyi kıskıvrak o t u r t m u ş o luyoruz. G ö r d ü ğ ü n ü z gibi kayıt dişil ik yönünden öneml i .

Bu a r a d a i lg inç bir o l a y var. Anta lya benzeri yerlerde d a h a da yayg ın . Bakkal, m a n a v , k a s a p vs. fiş kesmiyor ama girişi var, a lmış . İçkiyi, m e ş r u b a t ı peyniri vs. girişi fatural ı . Gidiyor, ö r n e ğ i n , bir o te le 10 liralık fiş kesiyor. Karşı l ığ ında ote l de b u n a %5'ini veriyor. İyi bir gel ir o n u n için. Peki ote l ne yapıyor? Bir taş la 3 kuş vuruyor: 1) Bunu g ider yazıyor, 2) KDV'sini geri alıyor, 3) bu k a d a r parayı i ş l e t m e d e n çekiyor. Bunu 10.000 TL o larak d ü ş ü n m e y i n , d a h a yüksek t u t a r l a r söz konusu . Mi lyonlarca, on mi lyon larca TL c irosu o l a n bir i ş l e t m e d e b u r a k a m ı n d a h a yüksek o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü n v e ayr ıca i ş l e t m e d e n para ç e k m e n i n örtü lü k a z a n ç b o y u t u n u da dikkate al ın. Açıkçası bu s a h t e be lge o l a r a k nitelendir i l iyor. Gerçekte bir a l ı m o l m a d ı ğ ı h a l d e a l ı m v a r m ı ş gibi g ö s t e r e n belge fakat girişi var. Öbürü de a l d ı m diyor. Ekmeğin faturas ın ı kesmiş ote le . Otelde i n s a n l a r ne k a d a r ekmek yer b u n u t e s p i t edebi lmek çok zor, özel l ikle de h e r şey dah i l o layı bu k a d a r yaygın iken. Bu boyutu da pek telaffuz edi lmedi a m a ö n e m l i ve y a y g ı n bir şeki lde uygulan ıyor . A l a n ı n avantaj ı ; g ider yaz ıyor KDV'sini indiriyor, p a r a çekiyor. Oysa b a n k a kartıyla a lsa, bakkal ın k a s a b ı n t ü m al ışveriş leri kartlı s i s t e m e g irse o z a m a n , halk a r a s ı n daki deyimle, f a t u r a aç ığ ı o lmaz. Bir kısmı ölçülebi l iyor a m a bir kısm ı n ı n ö lçü lmes i zor bir olay.

Ayrıca c e p te le fonu ile ödemeler kayıt d iş i l iğ in ö n l e n m e s i n d e bir başka ç ö z ü m yolu olabil ir. Bu konuda, bazı verg i lerden f i lan ar ındırmak suretiyle, cep te le fonu da b a n k a kart ın ın yerini görüyor . Rah a t ç a belge düzen len ip , d ü z e n l e n m e d i ğ i t e s p i t edilebil iyor. Geçenlerde bir t o p l a n t ı d a Say ın Başkan açık lamışt ı . İ lginç bir olay, m a ğ a z a lar ın v itr inlerine, işyerler inin içine ya da TIR'ları d u r d u r a c a ğ ı z ve on lar ın r ö n t g e n i n i çekeceğ iz demişt i . Örneğ in konfeksiyon ürünler ine barkot lar ya da dijital et iket ler yap ış t ı rmay ı d ü ş ü n ü y o r u z d e m i ş ti. D a h a sonra o TIR'ı durdurup, bir c ihaz la t a r a y a c a ğ ı z . Varsa o a n d a b a r k o t s u z mal, k ı smen de o l s a o c i h a z o n u a lg ı layacak. Aynı şey, işyerleri iç in de geçerl i . Vitrinine t u t a c a ğ ı z fa turas ız m a l var mı diye. Böyle bir Önlem de mevcut . Mal iye Bakanı telaffuz e t m i ş t i bir özel k o n u ş m a s ı n d a . Bu da çok i lg inç. Eğer faal iyete g e ç e r s e Kayıt d iş i l iğ in e tk i l enmes inde, özell ikle de be lges iz sat ı ş yönünden çok etkil i o lur diye d ü ş ü n ü y o r u m .

Banka s i s temi ile ödemeler . Bi l iyorsunuz Türkiye'de 8 . 0 0 0 TL sınırı var. Ücret ler in b a n k a y a yat ır ı lması çok o l u m l u etkiledi a m a , kira

2 0 9

ge l i r ler inde b u n u d a h a fazla görüyoruz. Kira geliri e lde e d e n müke lleflerin sayıs ı Gelir İdaresi Balkanl ığı 'nın i n t e r n e t s i t e s i n d e var. Buraya g e l m e d e n ö n c e bakt ım, kira geliri e lde e d e n l e r d e s o n 4 ay iç inde 1 5 0 . 0 0 0 kişilik ar t ı ş o l m u ş . S o n 15 ayda i se 2 5 0 . 0 0 0 kişi ar tmış . H e m m a l i y e n i n denet imler i , h e m de para lar ın bankaya yat ı r ı lmas ı olayı, kira ge l i r ler in in b e y a n edi lmesin i g ü n d e m e get i rmiş . En çok müke l le f ar t ı ş ın ın da kira g e l i r i n d e n dolayı mükel le f o l a n l a r d a o l d u ğ u n u , m a l iyenin resmi kay ı t lar ına d a y a n a r a k söyleyeyim. Banka ö d e m e l e r i n d e sınır, 8.000'den 5.000'e i n s e belki d a h a da a n l a m l ı o lacak.

Bu arada, maalesef yı l lardır düzelt i lmedi. Şirket ler in d e n e t i m ve y ö n e t i m o r g a n l a r ı n ı n o l u ş u m u y e n i d e n düzen lenmel i . Bir a n o n i m ş irket in m u h a s e b e s i n i , hukuki iş lemlerini, kayıt lar ını d e n e t l e y e n d e netç ide okuryazar o l m a şart ı aranmıyor . Ben bir z a m a n l a r Petkim'de y ö n e t i m kurulu üyes i idim. Kırşehir'deki Pet las a kontro le g i t t i ğ i m d e denetç iy i çağ ırd ım. Bir iki soru sordum, bi lemedi. Merak edip ne iş yapt ığ ın ı sordum. Dedi ki; ben Kırşehir D ü ğ ü n S a l o n u ' n d a türkü ç ığ ı r ın ın . T ü r k ü c ü y m ü ş a m a bir par t in in de leges iymiş . a l ıp koymuşlar . Okuryazar olmayan d a h i h a l e n a n o n i m ş irket lerde d e n e t ç i o luyor.

Bu a r a d a y ö n e t i m kurulları ile ilgili reza le t u y g u l a m a da d e v a m ediyor. Sık sık okuyoruz, b a n k a h o r t u m l a m a l a r m d a da gördük, odacı, kapıcı, alkolik, sekreter f i lan y ö n e t i m kuru l lar ına a l ınabi l iyor. Bunlarla ilgili bir d ü z e n l e m e y e artık g id i lmes i laz ım. Haber ler de çıktı. Hiç deği lse t i c a r e t k a n u n u değiş i rken a n o n i m ş irket ler in y ö n e t im k u r u l u n a seç i lecekler in a r a s ı n a bir t a n e mal i k o n u l a r d a yüksek e ğ i t i m y a p m ı ş birisi, ya da hukuki konu larda, o lsa iyi olur.

Bir de kayıt dişi l iği teşvik eden d ü z e n l e m e l e r var. A d a m kaçak işçi çal ışt ır ıyor, h iç b e y a n e t m e m i ş . Yakalandığ ında vergis ini, cezas ın ı a l ı yorsun a m a h a p i s cezası yok. Buna karş ın a d a m , heps in i s igorta l ı ça l ış t ı r ıyor a m a düşük ücret le çal ışt ır ıyor. Ü c r e t b o r d r o s u n u b u n a g ö r e yapmış . M u h t e v i y a t ı it ibariyle yanı l t ıc ı b e l g e d iyorsunuz. Ondan sonra da 18 aydan 3 yıla kadar h a p i s cezas ı uygu lan ıyor . M e s e l a bu çelişkili o lay lar ın da düzel t i lmesi lazım.

Başkan s a a t e bakıyor, ben de o n a bakınca bir şey hat ı r lad ım. Beraberce Kırıkkale'ye gitt ik Gelirler Genel M ü d ü r Yardımcısı o l d u ğ u z a m a n . Şehre 10 km kala bir d a ğ var ve d a ğ ı n t e p e s i n d e de bir v a g o n var. R e s t o r a n o larak işleti l iyor. Kayadibi 'nde. Gelirler Genel M ü d ü r Y a r d ı m c ı s ı n ı n ge ld iğ in i ö ğ r e n i n c e h e m e n , Vergi Daires i M ü d ü r ü geldi. K a y m a k a m geldi . Orada yemeğimiz i yedik. O n d a n ç ıkarken bizi o r a y a d a v e t e d e n S a y m Ekrem Sarısu h e s a b ı istedi ve ödedi. Biz ç ıkarken i n s a n l a r böyle s ı raya girmişler, a l l a h a ı s m a r l a d ı k demek için. T a m en s o n d a k i n e geldik, b u n u n e l inde bir zarf. Zarfı uzat t ı ve dedi ki; e fend im biz burayı aça l ı 2 ay oluyor, ilk f a t u r a m ı z da s ize n a s i p oldu, başka i s teyen o lmadı , buyurun efendim. Şimdi, g ö z l e r N e v z a t

2 1 0

Hocaya çevrildi, o y a n göz le Vergi Daires i M ü d ü r ü ' n e bakıyor, Vere dairesi M ü d ü r ü yere bakıyor.

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Zararın n e r e s i n d e n d ö n ü l s e kardır. Fatur

aldık sonuçta.

Ş ü k r ü KIZILOT: Orada bizden başka k imse fa tura i s t e m e m i ş . B; z im a r k a d a ş a da s o r d u m niye i s ted in diye; ya koskoca Gelirler Gen* M ü d ü r Yardımcısı var, o n u n y a n ı n d a i s t e m e m e k o lur mu diyor. Yol

sa o da i s temeyecekmiş . A r a d a n birkaç ay g e ç t i k t e n s o n r a orada

g e ç e r k e n bakt ım, vagon r e s t o r a n kapat ı lmış, Vergi Daires i M ü d ı rü 'nün de tay in i çıkmıştı . Tesadüf de olabil ir.

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Tesadüf.

Ş ü k r ü KIZILOT: Bu arada son o larak bir c ü m l e söy leyey im: Den* t i m e l e m a n ı kadro lar ın ın %60'ı boş a m a yeni değil, 5 - 10 yıl ö n c e c boştu. Ünivers i te ler imizden p ı r lanta gibi genç ler imiz yet iş iyor. V b u n l a r çok faydalı o luyorlar. Mal iye Bakanlığı, d e n e t i m e l e m a n ı ka< rolarını b i raz d a h a hızlı do ldurmas ı laz ım. Ş u n u kesinl ikle demiy< rum; e f e n d i m 6 5 0 0 kadro var i lan la heps i do lsun. Çok s a y ı d a a l ınd ğ m d a d ü z e y d ü ş ü y o r a m a biraz biraz ç ıtayı yüksel terek o labi l i r di] d ü ş ü n ü y o r u m . Bu a r a d a h a r c a m a l a r ı n k a y n a ğ ı n ı n sorulamayı* servet k a y n a ğ ı n ı n soru lamayış ı ve bazı vergi güvenl ik ön lemler in i de v a r k e n kald ır ı lması da bir başka n e d e n . Hiç o l m a z s a güveni: ö n l e m l e r i n i n bir k ı smın ın get ir i lmesi de h a r c a m a l a r ı n d e n e t l e n m e a n l a m ı n d a etkili o lur diye d ü ş ü n ü y o r u m . Hepin ize teşekkür ed iyo sayg ı lar s u n u y o r u m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Çok teşekkür ediyoruz S a y m Kızılot' ş imdi s o n sözü, sanki s a v u n m a n ı n der gibi o lmas ın , Gelir İdare Başkanı Saym Kilci'ye b ırakıyorum. Buyurun efendim.

M e h m e t KİLCİ: Teşekkür ed iyorum. Değerl i mes lektaş lar ım, ün

vers i te ler imiz in değer l i Öğretim üyeleri (....) s e s i m ge l iyor m u ?

Şimdi t ü m kredi kar t lar ından y a p ı l a n h a r c a m a l a r b iz im s istem mize on-Iine o l a r a k gel iyor. Biz de her (....) sat ı ş lar la banka lardc g e l e n kayıt ları m u k a y e s e ed iyoruz ve aradaki farklılığı müke l le bildirip ikaz ediyoruz. A m a bu farka r a ğ m e n h a l e n müke l le f e l e k t r nik o r t a m d a ki b e y a n n a m e s i n i ver irse - b e y a n n a m e l e r i %98 - i e lektronik o r t a m d a a l ıyoruz - i n c e l e m e y e sevk ediyoruz. Dolay ıs ı i kartlı s i s t e m e g e ç i l m i ş o l m a s ı n ı n b iz im kayıt dışı e k o n o m i ile m ü c dele e t m e n o k t a s ı n d a öneml i bir avantaj s a ğ l a d ı ğ ı m i fade etniı i s t iyorum. Bunu söylerken de kartlı s i s t e m i n sadece kredi kart ı ol rak a n l a ş ı l m a m a s ı gerekir. Ödemeler in bir şekilde b a n k a kartı i yap ı lmas ı b iz im tak ip a n l a m ı n d a imkanlar ımız ı öneml i ö lçüde a n racağ ın ı i fade e t m e k ist iyorum.

2 1 1

İkincisi değer l i h o c a m ı n a z ö n c e i fade ett iğ i , d e n e t i m kapas i tes i n i n art ı r ı lması h u s u s u . Orada da bu s e n e i t ibariyle çok ö n e m l i ö l ç ü de bir d e n e t i m e l e m a n ı a lacağ ız . Gerek b ü t ç e (....) s iyasi i raden in de o k o n u d a ö n e m l i ö l ç ü d e desteğ i var. D e n e t i m e l e m a n ı a l m a k o n u s u n d a ö n ü m ü z açık. Bizim hedef imiz bu s e n e iç inde 1 0 0 0 - 1 5 0 0 den e t i m e l e m a n ı a lmak.

Kısaca b u k o n u l a r a değ ind ik ten s o n r a ben m ü m k ü n o l d u ğ u n c a kısa bir k o n u ş m a y a p m a k is t iyorum. Ülke (....) h e m fikir olduğu kayıt dişilik o l g u s u g e l i ş e n (....) siyasi ve e k o n o m i k a k t ö r o l m a y o l u n d a e m i n ad ımlar la i ler leyen ülke (....) yar ın lara t a ş ı m a s ı m ü m k ü n o l m a y a n a ğ ı r bir yük h a l i n e gelmişt ir . Ekonomik kriz ve durgun luk d ö n e m l e r i n i n kayıt dışı faal iyet lere u y g u n bir z e m i n y a r a t t ı ğ ı b i l inen bir gerçektir. Böylesi d ö n e m l e r d e ç o ğ u kişi, gel irsizl ik ya da düşük ge l i r neden iy le i s t i h d a m (....) kayıt d ı ş ında a r a m a k t a d ı r . Bazı işverenler de faal iyet ler ini kay ı t d ı ş ına yöne l tmekted ir .

Kayıt dışı e k o n o m i n i n ar tmas ı , bireyler ve f i rmalar a r a s ı n d a haksız rekabet in d o ğ m a s ı n a , gel ir d a ğ ı l ı m ı n d a (....), mükel lef ler in verg iy e g ö n ü l l ü uyumlar ın ı a z a l m a s ı n a n e d e n o lmaktad ı r . D i ğ e r t a r a f t a n kay ı t dışı e k o n o m i n i n yaygınl ık ve süreklil ik arz e tmes i , t o p l u m t a r a f ından m e ş r u bir o l a y o larak a l g ı l a n m a s ı n a ve t o p l u m s a l değer ler in z e d e l e n m e s i n e yo l a ç m a k t a d ı r .

Kayıt diş i l iğin, h e r h a n g i bir ö n l e m a l ı n m a d ı ğ ı takdirde a r t a c a ğ ı açıktır. Ancak, kayıt dişi l iği e tk i leyen d inamik ler in d o ğ r u a n a l i z i n e dayal ı o r t a ve u z u n vadel i perspekt i f te s a h i p (....) m ü c a d e l e y l e başar ı k a z a n ı l m a s ı m ü m k ü n d ü r .

Ben tabi fazla a k a d e m i k k o n u ş m a da y a p m a k i s temiyorum. Özellikle burada siz d a h a iyi bi l iyorsunuz, kay ı t d iş i l iğ in a k a d e m i k a n l a mını (....) m ü c a d e l e k o n u s u n d a ne ler yapı ldı ve ne ler y a p a c a ğ ı z o k o n u d a (....) 8 yıllık p r o g r a m ı çerçeves inde G.İ.B. k o o r d i n a t ö r l ü ğ ü n de 10 k a m u kuru luşu ile işbirl iği yap ı larak kayıt dışı e k o n o m i y l e m ü cade le stratej ik e y l e m p lan ı yayın landı . İşte değiş ik k a m u k u r u m ve kuru luş lar ın ın (....) G.İ.B. de koord inatör o l a r a k o n l a r ı n takibi ile s o r u m l u kuru luş o larak görevlendir i lmişt i . Bugün, e y l e m planı revize edildi ve yak ın zamanda tekrar k a m u o y u n a s u n u l a c a k ve b u n d a (....) g e r e k e n ey lemler ilgili (....) sorumlu lara ve k a m u o y u n a tekrar d u y u rulacak.

Küresel e k o n o m i k kriz D ü n y a d a ve Türkiye'de b ü y ü m e d e y a v a ş l a ma ve reel sektörde d u r g u n l u ğ a yol açtı . Ekonomideki d u r g u n l u k i se bazı vergi ge l i r ler imiz in 2 0 0 8 yı l ının s o n çeyreğ inde (....) baş lamışt ı r . Ekonomik krizin etkisi, i h r a c a t a yönel ik sektör lerde dış ta lep, d iğer sektör lerde ise iç ta leb in d a r a l m a s ı sonucunda i s t i h d a m ü z e r i n d e n tahs i l ed i len gel ir vergis i (....) i t h a l a t t a n alman KDV geliri bir önceki d ö n e m e g ö r e (....) ge l i şme ler üzer ine krizin h e m vergi gelirleri üze-

2 1 2

r i n d e k i e t k i l e r i n i a z a l t ı l m a s ı (....) i ç t a l e b i n a r t ı r ı l m a s ı a m a c ı y l a b e

y a z e ş y a v e b a z ı ü r ü n l e r d e Ö T V i n d i r i m i n e g i d i l m i ş t i r . Ö T V i n d i r i m i

n i n e t k i s i i l e b e r a b e r (.....) k r i z i n s ü r d ü ğ ü 2 0 0 9 y ı l ı n d a t o p l a m v e r g i

g e l i r l e r i m i z e , 2 0 0 8 y ı l ı n a k ı y a s l a b a k a c a k o l u r s a k ; b i r i n c i ç e y r e k t e -

5,2, i k i n c i ç e y r e k t e - 3 , 7 (....) ç e y r e k t e p o z i t i f e d ö n ü ş e r e k 3 , 9 o r a n ı n d a

a r t ı ş g ö s t e r m i ş t i r . (....) O c a k - A r a l ı k d ö n e m i n d e n e t a r t ı ş , 2 , 6 o l a r a k

(....) A v r u p a ' n ı n ö n e m l i ü l k e l e r i y l e A B D ' d e 2 0 0 9 y ı l ı v e r g i g e l i r l e r i

i n c e l e n d i ğ i n d e d e g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e , t o p l a m v e r g i g e l i r l e r i ö n e m l i ö l

ç ü d e d ü ş ü ş l e r g ö s t e r m i ş t i r . A B D ' d e b i r ö n c e k i y ı l a g ö r e - 1 7 , İ n g i l t e

r e ' d e ( . . . . ) , F r a n s a ' d a - 2 0 o r a n ı n d a ö n c e k i y ı l a g ö r e d ü ş ü ş g e r ç e k l e ş

m i ş t i r . 2 0 0 9 y ı l ı v e r g i g e l i r l e r i p e r f o r m a n s ı v e u y g u l a n a n v e r g i t e ş

v i k l e r i , ( . . . . ) d a y a ğ ı n ı o l u ş t u r m u ş t u r . Z i r a , İspanya, İ n g i l t e r e , P o r t e

k i z , Y u n a n i s t a n g i b i A v r u p a ü l k e l e r i , (....) v e r g i l e r i n d e o r a n a r t ı ş l a

r ı n a g i d i l m i ş v e y a y a k ı n d ö n e m d e a r t ı ş l a r ı n y a p ı l a c a ğ ı k a r a r a b a ğ

l a n m ı ş t ı r . ( . . . . )

D e ğ e r l i k a t ı l ı m c ı l a r , v e r g i s e l t e d b i r l e r i n e k o n o m i ü z e r i n d e k i e t k i

s i n i b e l i r l e y e n ö n e m l i b i r (....) y a p ı l a c a k b i r v e r g i s e l p o l i t i k a d e ğ i ş i k

l i k l e r i n i n e t k i s i d e o d e r e c e y ü k s e k o l m a k t a d ı r . B u n a k a r ş ı n , g ö n ü l l ü

u y u m u n d ü ş ü k v e k a y ı t d i ş i l i ğ i n y ü k s e k o l d u ğ u e k o n o m i l e r d e , v e r g i

s e l p o l i t i k a l a r ı n e k o n o m i ü z e r i n d e k i e t k i l e r i ö n e m l i ö l ç ü d e a z a l m a k

t a d ı r . B u n o k t a d a b e n y i n e g e l i r i d a r e s i o l a r a k , b u n o k t a d a n e l e r

y a p t ı ğ ı m ı z a d e ğ i n m e m d e fayda v a r . B i r a z ö n c e Sayın B a ş k a n d a i f a

d e e t t i ; G . İ . B . e l e k t r o n i k a l t y a p ı s ı n ı g e l i ş t i r d i . B u g ü n i t i b a r i y l e t ü m

T ü r k i y e ' d e ( . . . . ) g a y r i m e n k u l a l ı m s a t ı m l a r ı n a , t a ş ı t a l ı m s a t ı m l a r ı n a ,

(....) k a d a r p e k ç o k b i l g i y i a l ı y o r v e b u b i l g i l e r i ö n e m l i ö l ç ü d e d e ğ e r

l e n d i r i y o r u z , i....) B e n b u r a d a ş ö y l e i f a d e e t m e k i s t i y o r u m , b u n u n n e t

(....) t a m a m e n r i s k a n a l i z l e r i n e d a y a l ı o l a r a k d e n e t i m l e r s o n i k i s e

n e d i r a s l ı n d a y a p ı l ı y o r . A s l ı n d a s o n i k i s e n e d i r y a p ı l a n ( . . . . ) d a t a m u

k a y e s e s i ş e k l i n d e o l a n k ı s m ı n d a n y a p ı l ı y o r . Ş i m d i , y e n i g e l i ş t i r d i ğ i

m i z ( . . . . ) ç o k d a h a e t k i n , t a m a m e n e k o n o m e t r i k y ö n t e m l e r e b a ğ l ı

o l a r a k r i s k a n a l i z m o d e l i n e g ö r e ç a l ı ş a n b i r m o d e l , a ç ı k ç a s ı ş u a n

r i s k l i m ü k e l l e f l e r i m i z i o anlamda s e ç m i ş d u r u m d a y ı z v e o n l a r ı b e l l i

ö l ç ü d e i n c e l e m e y e s e v k e t t i k . B u n u t e s t a m a c ı y l a s e v k e t t i k . E ğ e r

y a p m ı ş o l d u ğ u m u z ç a l ı ş m a l a r d a o l u m l u n e t i c e l e r a l ı r s a k , b u l m u ş

o l d u ğ u m u z r i s k l e r l e , y a p ı l a n i n c e l e m e l e r s o n u c u n d a ç ı k a n n e t i c e

u y u m l u o l m a z i s e , u y u m s u z l u k l a r ı t e s p i t e d i p b u m o d e l i y e n i d e n g e

l i ş t i r e c e ğ i z . E n s o n y a p m ı ş o l d u ğ u m u z b u K D V i a d e s i n d e k i r i s k a n a l i z

....) s o n b i r , b i r b u ç u k s e n e d i r ü z e r i n d e a l ı ş t ı ğ ı m ı z b i r s i s t e m k i b u n

d a y a r d ı m d a a l d ı k , D ü n y a B a n k a s ı n d a n y a r d ı m d a a l d ı k b u k o n u d a

(....) ş u a n i t i b a r i y l e ö n e m l i ö l ç ü d e i y i ç a l ı ş m a l a r y a p ı y o r u z (....) çalı

şarak t e s p i t e t t i ğ i m i z n a y l o n f a t u r a o l a y ı n ı , ş i m d i ç o k d a h a k ı s a b i r

s ü r e d e t e s p i t e t m e i m k a n ı n a s a h i p o l d u k .

Y a l n ı z b ü t ü n b u n l a r ı y a p a r k e n ş u n u i f a d e e t m e m d e y a r a r v a r , b i r a z ö n c e d e y i n e k o n u ş m a c ı l a r d e ğ i ş i k ş e k i l l e r d e i f a d e e t t i l e r , (....)

2 1 3

k a y ı t d ı ş ı e k o n o m i y l e m ü c a d e l e n o k t a s ı n d a b i r ş e y b a ş a r a m a z . Bu, t o p l u m s a l b i r y a p ı m e s e l e s i , t o p l u m u o l u ş t u r a n b ü t ü n k u r u m (....) o l m a l ı d i y e d ü ş ü n ü y o r u m k i a k s i t a k d i r d e t e k b i r (....) veya birkaç b i r i m i n m ü c a d e l e s i i l e b u a n l a m d a ç o k f a z l a b i r s o n u ç s a ğ l a m a z diye d ü ş ü n ü y o r u m . B u n o k t a d a b e n a s l ı n d a b a z ı ş e y l e r i a t l ı y o r u m . Biraz d a v a k i t g e ç t i ğ i i ç i n . G e l i r İ d a r e s i o l a r a k g e r ç e k t e n çok ö n e m l i şeyler yapmaya ç a l ı ş ı y o r u z a m a d e d i ğ i m i d e ( . . . . ) G e l i r İ d a r e s i n i n tek baş ın a y a p a b i l e c e ğ i y a d a M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n ı n t e k (....) tarz deği ldir.

D e ğ e r l i k a t ı l ı m c ı l a r , s ö z l e r i m e b u r a d a s o n v e r i r k e n , (....), yer yıl y a k ı n d a n t a k i p e t t i ğ i v e b u s e n e G a z i Ü n i v e r s i t e s i t a r a f ı n d a n d ü z e n l e n e n v e 2 8 m a y ı s a k a d a r d e v a m e d e c e k o l a n (....) k a t ı l ı m c ı l a r t a r a f ı n d a n d i l e g e t i r i l e c e k g ö r ü ş l e r i n , ü l k e m i z e ( . . . . ) k a t k ı l a r sağlayaca

ğına olan i n a n c ı m ı b i r k e z d a h a b e l i r t e r e k h e p i n i z i sayg ıy la s e l a m l a r , s e m p o z y u m u n d ü z e n l e n m e s i f . . . . )

N e v z a t SAYGILIOĞLU: E v e t Saym B a ş k a n a t e ş e k k ü r e d i y o r u z . R i s k a n a l i z i n d e n b a h s e t t i . G e r ç e k t e n t e k b i r h u s u s u , kendisi i le öze ld e d e p a y l a ş t ı ğ ı m b i r ş e y i s i z l e r l e d e p a y l a ş m a k (....) örnek v e r e c e ğ i m ; G ü m r ü k İ d a r e s i r i s k a n a l i z i n i 4 g r u p t a y a p m a y a başladı. Mal riski -e ş y a r i s k i y a n i -, s a h i b i n i n r i s k i , t a ş ı y a n r i s k i v e ü l k e riski. Bu k a t e g o r i l e r d e ç o k ö n e m l i s o n u ç l a r e l d e e d i y o r v e ç o k detay fasıl ları ile, p o z i s y o n l a r ı i l e ç o k d e t a y b i l g i l e r v a r . O b i l g i l e r k a r ş ı l ı k l ı paylaşı ld ığ ı n d a g e r ç e k t e n h e m i t h a l a t t a a l m a n K D V h e m i t h a l d e a l ı n a n ÖTV g i b i , d a h a s o n r a d a ü l k e i ç i n d e K V v e G . V . ( . . . . ) S G K , Gümrük, Hazine, Sanayi v e T i c a r e t B a k a n l ı ğ ı m u t l a k a a m a m u t l a k a ortak bir s i s t e m ü z e r i n d e ç a l ı ş m a l a r ı n d a y a r a r o l d u ğ u inancıyla s ö z ü s a l o n a bırakıy o r u m v e s o r u l a r ı n ı z ı a l m a k i s t i y o r u m . Z a m a n d a i l e r l i y o r k ısa k ısa sadece s o r u l a r ı a l a l ı m , n a s ı l o l s a k o k t e y l d e d e , çünkü h a n ı m l a r ı n h a z ı r l a n m a s ı e p e y c e ( . . . . )

Gülay Yı lmaz ( M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i , D o ç Dr): Teşekkür Ediyor u m s ö z v e r d i ğ i n i z i ç i n . S i z i n paneli açışta k u l l a n d ı ğ ı n ı z bir c ü m l e ü z e r i n d e n b i r ş e y l e r s ö y l e m e k i s t i y o r u m . K r i z m i k a y ı t dışı ekonomiy i e t k i l e r , k a y ı t d ı ş ı e k o n o m i m i k r i z i e t k i l e r s ö z ü i l e b a ş l a n m ı ş t ı pane le . B u r a d a b u s ö z ü a s l ı n d a b e n , y u m u r t a m ı t a v u k t a n ç ı k a r y o k s a tavuk m u y u m u r t a d a n ç ı k a r s ö z ü n e b e n z e t i y o r u m . Z i r a , e k o n o m i d e k i krizi b i r i s t i k r a r s ı z l ı k o l a r a k n i t e l e n d i r i r s e k , i s t i k r a r s ı z l ı k , b ü y ü m e o r a n l a r ı n d a k i g e r i l e m e y l e b e r a b e r i ş s i z l i k o r a n ı n d a k i a r t ı ş ı ve / veya enflasyon o r a n l a r ı n d a k i a r t ı ş ı b e r a b e r i n d e g e t i r i r . B u d a kayıt dışı ekon o m i y i b i r ç o k k o l d a n b e s l e y i c i b i r t a k ı m f a k t ö r l e r i h a r e k e t e geçirir. B i r t a r a f t a n k a y ı t d ı ş ı i s t i h d a m ı a r t ı r ı r , d i ğ e r t a r a f t a n e n f l a s y o n m u h a s e b e s i e t k i n b i r ş e k i l d e u y g u l a n m ı y o r s a , f i k t i f k a z a n ç l a r ı n verg i l e n d i r i l m e s i b e y a n d ı ş ı f a a l i y e t l e r i a r t ı r ı r . D i ğ e r t a r a f t a n i ş s i z l i k t e k i a r t ı ş m a r j i n a l i ş l e r i , m e r d i v e n a l t ı ü r e t i m i a r t ı r ı r . D i ğ e r taraftan

y a s a d ı ş ı e k o n o m i k f a a l i y e t l e r d e d e a r t ı ş meydana gelir. B u k a y ı t dışı e k o n o m i y i , k r i z o r t a m ı n d a g e l i r b ö l ü ş ü m ü n ü n d a h a d a b o z u l a c a ğ ı n -

214

d a n d o l a y ı b u d a k a y ı t dış ı e k o n o m i y i b e s l e y e n b i r f a k t ö r o l a r a k h a r e k e t e g e ç e r . Kayı t d ı ş ı e k o n o m i n i n b ü y ü k l ü ğ ü v e v a r l ı ğ ı d a i s t i k r a r s ız l ığ ın b a ş l ı c a s e b e b i o l a b i l i r y a d a e n ö n e m l i s e b e b i o l a b i l i r . Biz b u n u 1 9 9 4 v e 2 0 0 1 k r i z l e r i n d e T ü r k i y e ' d e y a ş a d ı k . Kayıt dış ı e k o n o m i k f a a l i y e t l e r i n v e r g i l e n d i r i l e m e m e s i , d a h a d o ğ r u s u o r t a y a ç ı k a n verg i k a y ı p l a r ı , b o r ç l a n m a ile f i n a n s m a n ı n t e r c i h e d i l m e s i v e b u n u n e k o n o m i d e d u r g u n l u k y a r a t m a s ı y a d a o b o r ç l a r ı n ö d e n e m e z h a l e g e l m e s i s e b e b i y l e yaşanan k r iz le r . T e ş e k k ü r e t m e k i s t i y o r u m .

A h m e t S O M U N C U (Erciyes Ü n i v e r s i t e s i ) : T e ş e k k ü r e d e r i m . M a l i

y e o k u l u n d a n m e z u n o l d u k t a n s o n r a v e r g i d a i r e s i n d e y o k l a m a y e t k i

lisi o l a r a k ç a l ı ş t ı m . Vergi U s u l K a n u n u ' n u n g e r e k t i r d i ğ i d e n e t i m l e r i

y a p t ı k . İki t a n e c a n l ı h a y v a n d o l u k a m y o n u v e r g i d a i r e s i n i n ö n ü n e

g e t i r d i ğ i m i z i b i le h a t ı r l ı y o r u m . Kayıt dış ı e k o n o m i k o n u s u n d a y ü k s e k

l i s a n s y a p t ı m . Belge d ü z e n i k o n u s u n d a d o k t o r a y a p t ı m . Ben b u k a y ı t

dış ı e k o n o m i n i n n a s ı l k a y ı t iç ine a l ı n a c a ğ ı n ı a n l a y a b i l m i ş d e ğ i l i m .

N e d e n ? E s a r e t i n bede l i , ü n l ü , S t e p n e n King ' in k i t a b ı n d a n uyarlanan

S h a v v s h a n k H a p i s h a n e s i n d e 1949 ' lu y ı l l a r d a b a ş l ı y o r h a d i s e l e r . V e

g a r d i y a n l a r ı n g e l i r v e r g i s i b e y a n n a m e s i n i d o l d u r t m a k i ç i n f i lmin

k a h r a m a n ı n ı n ö n ü n d e s ı r a y a g i r d i ğ i n i b i l i y o r u z . Bir s a h n e d e f i lmin

k a h r a m a n ı d i y o r ki; siz s i l a h a l m ı ş s ı n ı z g e ç e n s e n e k e n d i p a r a n ı z l a ,

b u n u v e r g i d e n d ü ş e b i l i r s i n i z . Yani ge l i r b i r g e r ç e k k i ş i n i n b i r t a k v i m

yılı i ç i n d e e l d e e t t i ğ i k a z a n ç v e i r a t l a r ı n safi t u t a r ı d ı r , y e r i n e , t a s a r

r u f v e h a r c a m a s ı n a e s a s teşki l e d e n g e l i r d i r . N e z a m a n o l a c a k acaba

bu n e r e d e n b u l d u n ş e k l i n d e k i yasa. Saym G.İ. B a ş k a n ı n a s o r m a k

i s t i y o r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Evet t a m y a r a m ı z a b a s t ı n . 1 9 9 7 - 1 9 9 8

G e n e l M ü d ü r o l d u ğ u m y ı l l a r d a ü n l ü " N e r e d e n B u l d u n K a n u n u " n u

ç ı k a r t a n t e k n i k e k i b i n b a ş ı n d a k i Genel M ü d ü r d ü m . Ben, P l a n v e B ü t

ç e K o m i s y o n u B a ş k a n ı , B a k a n ı m ı z ; h e p i m i z a y r ı y e r l e r e s a v r u l d u k

s o n r a s ı n d a . O öyle k o l a y b i r o l a y değ i l y a n i . B u y u r u n .

Erkan AYDIN ( M a r m a r a Ü n i v e r s i t e s i ) : T e ş e k k ü r e d e r i m h o c a m .

Ben d e k a y ı t diş i l iğ i e n g e l l e m e k iç in M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n ı n b a z ı u y g u

l a m a l a r ı n ı n anayasaya u y g u n l u ğ u n u , d a h a s ı d a y a n d ı ğ ı yasal t e m e l

l e r i n anayasaya u y g u n l u ğ u n u s o r g u l a m a k i s t i y o r u m . Bi ldiğ iniz g ibi ,

KDVK M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n a v e r g i s o r u m l u s u n u b e l i r l e m e k o n u s u n d a

i ş l e m e t a r a f o l a n l a r ı g e r e k l i g ö r d ü ğ ü h a l l e r d e , b u n u t ı r n a k i ç i n d e

s ö y l ü y o r u m , b e l i r l e m e y e t k i s i n e s a h i p . V e M a l i y e B a k a n l ı ğ ı b u y e t k i

s ini de k a y ı t d i ş i l i ğ in yaygın o l d u ğ u s e k t ö r l e r d e k u l l a n ı y o r . Kısmi

KDV t e v k i f a t ı y o l u y l a . F a k a t b u r a d a M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n a i n a n ı l m a z

b i r yetki v e r i l d i ğ i iç in, v e r g i l e r i n y a s a l l ı ğ ı i lkes ine z ı t u y g u l a m a l a r d a

z a m a n z a m a n o r t a y a ç ık ıyor . B u k o n u d a y e n i b i r d ü z e n l e m e y a p ı l

m a s ı d ü ş ü n ü l ü y o r m u ? T e ş e k k ü r e d e r i m .

2 1 5

N e v z a t SAYGILIOĞLU: B u n u m ü t e s e l s i l s o r u m l u l u k l a b e r a b e r , h e r h a l d e s o r u y o r s u n u z ? Evet. F e t h i H o c a m .

F e t h i HEPER: T e ş e k k ü r e d e r i m . Ş i m d i Ş ü k r ü Hocaya b i r s o r u ,

5 .000 T L d e d i n i z n a k i t p a r a i ş ler in i , b e n 1 9 7 9 y ı l ı n d a İ n g i l t e r e ' y e

g i t t i m . 4 4 8 9 y a n l ı ş s ö y l ü y o r s a m k a n u n u n a d ı m , Bilgi g ö r g ü a r t ı r m a k

iç in . B a n k a d a 3 0 0 - 4 0 0 p o u n d a y a k ı n p a r a m v a r . C u m a g ü n ü b a n

k a d a n p a r a ç e k m e k iç in g i t t i m . 5 0 p o u n d i s t i y o r u m d e d i m , hız l ı k a

s a d a k i k ıza, v e r m e m d e d i . N e d e n ? Git d e d i a l ı ş v e r i ş l e r i n i çekle y a p .

P a r a b e n i m v e r 5 0 p o u n d , ver, v e r m e m , ver, v e r m e m , e n s o n u n d a

b a n a 1 0 p o u n d v e r d i g e r i k a l a n h a r c a m a n ı g i t d e d i çekle y a p . O z a

m a n k r e d i k a r t ı yok, v e r m i y o r l a r . N e d e n ? Ç ü n k ü h e r şeyi k a y ı t a l t ı n a

l a m a y a ç a l ı ş ı y o r . K i r a ö d e y e c e ğ i m , çekle. Al ı şver i ş yapacağım, çekle .

B a r a g i d e c e ğ i m , içki i ç e c e ğ i m , çekle ö d e y e c e ğ i m . 5 0 c e n t 1 p o u n d

çekle ö d e m e yapan i n s a n l a r ı g ö r d ü m . O yüzden 5.000 TL ç o k h o c a m .

İ n d i r i n o n u l ü t f e n . İk inc i s o r u m S a y m Konsey B a ş k a n ı m ı z a , ş i m d i

bi lgi ç a ğ ı n d a y a ş ı y o r u z , h e p b i l g i d e n b a h s e d i y o r u z , b i r g e l i r v e r g i s i

y a s a s ı v a r e l i n i z d e a m a o n u b i z d e n s a k ı n ı y o r s u n u z , b i z i m l e p a y l a ş

m ı y o r s u n u z . A c a b a gizli sak l ı s ı r l a r m ı v a r ? B u n u ö ğ r e n m e k i s t i y o

r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: T a s a r ı a n l a m ı n d a m ı d i y o r s u n u z . Evet. B u y u r u n M u s t a f a Bey.

M u s t a f a D U R M U Ş : S a y ı n B a ş k a n ö n c e l i k l e a n l a y ı ş ı n ı z iç in t e ş e k

k ü r e d e r i m , k o n u ş m a c ı l a r a d a a y r ı c a t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Sana biz t e ş e k k ü r e d i y o r u z . B a y a ğ ı t e m p o lu, s a b a h t a n b e r i b ü t ü n g ü n sözcü o l a r a k .

M u s t a f a D U R M U Ş : Ev s a h i b i o l a r a k , m a l i y e b ö l ü m ü adına arka

daşlar b a n a ; s o r u l a r ı siz s o r u n , d e d i l e r . H e r 3 k o n u ş m a c ı y a d a b e n i m

b i r e r s o r u m o l a c a k . Bir incis i Saym K o n s e y B a ş k a n ı M u s t a f a Beye.

Vergi o r a n l a r ı ile k a y ı t diş i l ik i l işkis ini k u r d u v e v e r g i o r a n l a r ı n ı n

d ü ş ü r ü l m e s i g e r e k t i ğ i n e s a m i m i o l a r a k i n a n d ı ğ ı n ı söyledi . S a n ı y o

r u m bu 1981 - 86 ve 1 9 9 2 - 97 ABD'deki r e f o r m l a r l a ilişki k u r a r a k

b u n u söyledi . Z a t e n b u k a y ı t dişi l ik v e v e r g i o r a n l a r ı ilişkisi d e o z a

m a n l a r d a Laffer Eğris i ile b e r a b e r t a r t ı ş ı l m a y a b a ş l a n d ı . S o n r a s ı n d a

y a p ı l a n a r a ş t ı r m a l a r d a a s k ı n d a verg i o r a n l a r ı n ı i n d i r m e k y o l u y l a

k a y ı t d i ş i l i ğ in a z a l d ı ğ ı n a y ö n e l i k s o m u t b i r bi lgi, s o m u t b i r b u l g u

e l d e e d i l e m e d i ğ i o r t a y a ç ıkt ı . R e f e r a n s g ö s t e r m e k g e r e k i r s e ,

S t ig l i tz ' in ç a l ı ş m a l a r ı n d a b u çok n e t b i r şek i lde v a r . E n i y i m s e r ç a

l ı ş m a l a r d a bi le o r t a l ı k k a r ı ş ı k diye y o r u m l a n ı y o r . K e n d i l e r i n i n , b u

n u n a k s i n e b i r bi lgis i v a r m ı ? B u n u m e r a k e d i y o r u m b i r . Yine k e n d i

ler i ile ilgili o l a r a k v e r g i o r a n l a r ı n ı n d ü ş ü r ü l m e s i g e r e k t i ğ i n i s ö y l ü

y o r l a r . H a n g i v e r g i o r a n l a r ı n ı d ü ş ü r e l i m . Ö r n e ğ i n K.V.'ni %30'dan

%20'ye d ü ş ü r d ü k . S o n üç yıl i ç i n d e y a p ı l a n değ i ş ik l ik le r le . G.V. m a r j i

n a l v e r g i o r a n l a r ı n ı sırasıyla 4 5 , 4 0 v e 3 5'e d ü ş ü r d ü k . A m a h e p s e r -

- e ü z e r i n d e k i v e r g i y ü k ü n ü haf i f le t t ik . A l t a d o ğ r u h e r h a n g i b i r ı i y ü k ü h a f i f l e m e s i söz k o n u s u o l m a d ı . Yani f a t u r a y ı y i n e a y n ı İde ö d e t m e y i m i d ü ş ü n ü y o r u z acaba. Vergi o r a n l a r ı d ü ş ü r ü l ü r -verg i y ü k ü n ü n a d i l d a ğ ı l ı m ı n a i l işkin b i r p r o j e söz k o n u s u m u ?

ü k r ü Hocama b i r s o r u m v a r . O d a h a h e r h a l d e t e m e l d e n b i r s o r u .

disi b u k o n u y l a çok y o ğ u n u ğ r a ş t ı ğ ı iç in . Kendis i çok i s a b e t l i o l a -

şeyi söyledi , e n r a h a t Ölçülebi ldiği s e k t ö r i ş g ü c ü s e k t ö r ü k a y ı t

lıkla ilgili o l a r a k . Çok d o ğ r u %50' ler c i v a r ı n d a o l d u ğ u s ö y l e n i y o r .

ı n i y e b u r a d a b i r k a y ı t diş i l ik v a r ? Ç ü n k ü , çok n e t , k a y ı t dış ı sek

l e d a h a u c u z işçi ç a l ı ş t ı r ı r s ı n ı z . Ü c r e t l e r d a h a d ü ş ü k t ü r . SGK p a y -

söz k o n u s u d e ğ i l d i r . S e n d i k a y o k t u r , t o p l u s ö z l e ş m e h a k l a r ı yok-

Çok k o l a y işe a l ı r s ı n ı z , çok k o l a y i ş t e n ç ı k a r ı r s ı n ı z . Yani, i ş g ü c ü

iye t le r i çok d ü ş ü k t ü r . Ş i m d i böyle b i r d u r u m söz k o n u s u o l d u -

d a siz h a n g i i ş v e r e n i k a y ı t d ı ş ı n d a n k a y ı t i ç i n e a l m a y ı i k n a e d e

nsiniz. Bu a n l a m d a b e n i m hocaya s o r u m şu; 5 y ı ld ı r n e t b i r şeki l-

9unlar k o n u ş u l u y o r . A c a b a s i s t e m i n g e r ç e k t e n k a y ı t d ı ş ı l ık la b i r

j n u v a r m ı ? Yoksa s o r u n v a r m ı ş gibi m i y a p ı l ı y o r ? Kendis i d e h o -

m , k a y ı t d ı ş ı l ık la ilgili v e r i l e c e k m ü c a d e l e y e b u b a ğ l a m d a b a k t ı -

ıiz z a m a n , e n a z ı n d a n i ş g ü c ü p i y a s a l a r ı a ç ı s ı n d a n , b i r f ı r s a t t a n ı -

t a n ı m a d ı ğ m ı m e r a k e d i y o r u m . Yani i n a n ı y o r m u k e n d i s i yoksa

s ö y l e m l e r böyle u z u n u z a d ı y a d e v a m e d i p g i d e c e k . B i l i y o r s u n u z

ö n c e M a l i y e B a k a n ı m ı z b u k o n u y u e n çok d i l l e n d i r e n l e r d e n b i r i y -

A m a k a y ı t d i ş i l i ğ in e n yaygın o l d u ğ u d ö n e m l e r d e n b i r t a n e s i d e o

ı c m e r a s t l a d ı . V e g ü n ü m ü z d e d e k a y ı t diş i l ik m a a l e s e f a z a l m a d ı ,

a r a k d e v a m e t t i . B u anlamda n e o l i b e r a l p o l i t i k a l a r ı n s ü r d ü r ü l

me d e v a m e t t i ğ i b i r s t r a t e j i i ç e r i s i n d e k a y ı t d ı ş ı l ık la m ü c a d e l e e t -

k b i r çelişki teşki l e d i y o r m u e t m i y o r m u ? Ben b u n u s o r m a k i s t e -

ı çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

H a l i l C e m Ö Z T Ü R K ( İ ç i ş l e r i B a k a n l ı ğ ı ) : S a y ı n Gelir İ d a r e s i Baş

l ı m ı z a b i r s o r u y ö n e l t m e k i s t i y o r u m . 2009 y ı l ı n d a b i l i y o r s u n u z ,

Aon f a t u r a ile m ü c a d e l e d e kod u y g u l a m a s ı m a l i y e c a m i a s ı n d a

/ük y a n k ı u y a n d ı r d ı v e y a r g ı k a r a r l a n b a ğ l a m ı n d a S a y m M a l i y e

c a n ı m ı z ı n d a s o n i fades iy le, u y g u l a m a d a n k a l k t ı ğ ı n ı b i l i y o r u z .

: a k r isk a n a l i z p r o j e s i , n a y l o n f a t u r a ile m ü c a d e l e d e f i i len d e v a m

yor . B u y o r u m a n e r e d e n u l a ş ı y o r u z , b i r i n c i d e r e c e verg i m a h k e -

s i k a r a r l a r ı v e D a n ı ş t a y k a r a r l a r ı n d a 8 4 No' lu KDV G e n e l Tebl iğ i-

ı u y g u l a m a y a d e v a m e t m e s i d u r u m u n d a b u u y g u l a m a n ı n d e v a m

îceği i f a d e ed i l iyor . A c a b a b u n a y ö n e l i k b i r ç a l ı ş m a n ı z v a r m ı ?

~gı k a r a r l a r ı b a ğ l a m ı n d a yeni b i r y a p ı l a n m a y a g i d e c e k m i s i n i z ?

>ekkür e d e r i m .

K a d i r A R I C I : Ben Gelir İ d a r e s i B a ş k a n ı m ı z a b i r s o r u s o r m a k i s t i -" u m . S o n y ı l l a r d a i s t i h d a m d a özel l ikle i ş h u k u k u n d a e s n e k ç a l ı ş m a ül ler i y a y g ı n l a ş t ı . Bir d e b u n a p a r a l e l o l a r a k a l t - i ş v e r e n i l i şki ler i <• y a y g ı n l a ş t ı ve k a y ı t diş i l ik da b u r a d a , k a y ı t d i ş i l iğ in en y a y g ı n

217

o l d u ğ u a l a n o l a r a k d a b u alan b i l in iyor . B u n a i l i şkin, b u t ü r ç a l ı ş m a v e ç a l ı ş t ı r m a y a i l i şkin özel b i r t e d b i r i n i z v a r m ı ? B u s i z in h a z ı r l a d ı ğ ı n ı z p r o j e i ç e r i s i n d e , g e l i ş t i r m e y i d ü ş ü n ü y o r m u s u n u z ?

Ö m e r Ç A K I C I : T e ş e k k ü r e d i y o r u m . M u s t a f a ü s t a d b a z ı ö n e r i l e r g e t i r d i . A s l ı n d a g ö r ü ş a l m a k a ç ı s ı n d a n b i r iki s o r u m v a r . Bir t a n e s i aslında çok r a d i k a l b i r ö n e r i , KDV s i s t e m i n i n y a n i şu a n d a k i do lay l ı v e r g i s i s t e m i m i z i n s a t ı ş v e r g i s i n e y a k ı m h a l e g e t i r i l m e s i . A B m u k t e s e b a t ı n a u y u m s o r u n u m u z o l d u ğ u iç in t ü m ü y l e k a l d ı r ı p s a t ı ş v e r g i s i n i n g e l m e s i z o r b i r olay ama s a t ı ş v e r g i s i n e y a k l a ş ı l m a s ı . Yani a t ı y o r u m , n i h a i t ü k e t i m h a r i c i n d e k i t ü m ö n a ş a m a l a r ı 961 o r a n ı n d a v e r g i l e n d i r i l m e s i . B u s u r e t l e e n b a s i t i n d e n i d a r e n i n i ş g ü c ü a n l a m ı n d a çok c i d d i , verg i i a d e l e r i n e h a r c a d ı ğ ı i ş g ü c ü n ü , n i h a i t ü k e t i c i aşamasına k a y d ı r a b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n ü y o r u m . Art ı , p s i k o l o j i k o l a r a k d a k a y ı t d ı ş ı l ık la m ü c a d e l e k o n u s u n d a f a y d a s ı o l u r m u ? Diye s o r m a k i s t i y o r u m .

Bir d i ğ e r i d e ABD'de l a n b i r o lay; ş i m d i , b i r b a ş k a b i r e y a l e t t e n i n t e r n e t ü z e r i n d e n a l ı ş v e r i ş y a p t ı ğ ı n ı z d a b u l u n d u ğ u n u z e y a l e t i g ö s t e r e n i b a r e y i g i r d i ğ i n i z d e , o t o m a t i k o l a r a k v e r g i s i d ü ş e r . B u n u o r t a d a n k a l d ı r m a k iç in y e n i i n t e r n e t s i te ler i , y a n i g e n i o u s , d a h i l e r ge l i şm i ş v e d i y o r ki, b u l ink ü z e r i n d e n g i d e r s e n s a t ı ş v e r g i s i n i g ö s t e r m i y o r u m d i y o r . B u n u n l a c i d d i a n l a m d a m ü c a d e l e e t t i , b u n u I R S ' t e n b i r yetki l i a n l a t m ı ş t ı . Dolay ı s ı ile v e r g i n i n a s l ı n d a r e k a b e t a m a ç l ı k u l l a n ı l m a s ı n ı n d a ö n l e n m e s i l a z ı m öncel ik l i o l a r a k . Yani g e t i r i ş i v e g ö t ü r ü ş ü n ü n e n b a s i t i n d e n e ş i t l e n m e s i l a z ı m . B u a n l a m d a d a Gelir İ d a r e s i n i n y a d a M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n ı n ceza a n l a m ı n d a d a h a g ü ç l ü h a l e g e t i r i l m e s i m i l a z ı m . B u d a t a r t ı ş ı l a b i l e c e k b i r o l a y d iye d ü ş ü n ü y o r u m t e ş e k k ü r e d i y o r u m .

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Evet y i n e m a l i y e c i r e f l e k s l e r i n ö n e geçt i . Ben s o n b i r s o r u o l a r a k Gelir İ d a r e s i B a ş k a n ı n a b i r s o r u y ö n e l t e y i m . A c a b a , g e ç e n l e r d e Başbakan Y a r d ı m c ı s ı Sayın Ali B a b a c a n ' ı n e k o n o m i d e n s o r u m l u b a k a n l a r l a b e r a b e r k a m u o y u n a y a n s ı t t ı ğ ı m a l i k u r a l v a r . B ü t ç e a ç ı ğ ı n ı n GSYH'ın 961'i ile s ın ı r l ı o l m a s ı b ü y ü m e n i n de 965 o l a r a k h e d e f l e n m e s i d iye b i r k u r a l . B u n u n t a b i v a d e s i n i b e l i r l e m e d i , S a y m Babacan. M a l i k u r a l ile k a y ı t dış ı e k o n o m i i l i şk is ini do lay l ı d a o l s a k u r m a n ı z y a d a b u k o n u d a b i r ç a l ı ş m a n ı z v a r m ı ? Belki b u k o n u b i z i m b i l i m k u r u l u n d a h e r h a l d e ö n ü m ü z d e k i d ö n e m l e r d e g ü n d e m e g e l e c e k b i r k o n u . (....) s o r u l a r ı n c e v a b ı n ı a l m a k ü z e r e Saym Uysal s i z d e n b a ş l a y a l ı m .

M u s t a f a UYSAL: Evet, çok k ı sa o l a r a k . F e t h i h o c a m ı n s o r u s u y l a , g e l i r verg i s i t a s a r ı s ı n ı n p a y l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a , b i r d e f a g e l i r v e r g i s i t a s a r ı s ı çok g e n i ş k a t ı l ı m l ı b i r o r t a m d a h a z ı r l a n d ı . (....) biz, h o c a l a r ı m ı n çok a f f ı n a s ı ğ ı n a r a k i f a d e e d e y i m , m a a l e s e f (....) K.V.'yi b ü t ü n ü n i v e r s i t e l e r e g ö n d e r d i k . T a s a r ı h a l i n d e o z a m a n d a çok e m e k

218

v e r i l e n b i r t a s a n idi . S a d e c e 3 ya da 4 ü n i v e r s i t e d e n c e v a p ge ld i . Bu

n u ü z ü l e r e k i f a d e e t m e k i s t i y o r u m y a n i b u r a d a n b iz k a t k ı a n l a m ı n d a

ü n i v e r s i t e l e r i m i z d e n b i r k a t k ı a l a m a d ı k . H a n i ge l i r v e r g i s i ile ilgili

o l a r a k b ö y l e b i r t a s a r ı y ı , M a l i y e B a k a n l ı ğ ı v e G.İ.B. ile p a y l a ş a r a k

y i n e g ö n d e r i r i z . S o r u n deği l a m a i d a r e n i n b u t a s a r ı y ı k a n u n l a ş t ı r m a

k o n u s u n d a k i n i y e t i n e t l e ş m i ş değ i l . B u r a d a b i r i f a d e b e y a n ı o l u ş m a

dı. B u t a k d i r d e g ö n d e r i r s e k d e b a s m a d a i n t i k a l e d i y o r h a l i y l e s a n k i ,

k a n u n y a y ı m l a n a c a k m ı ş gibi b i r a l g ı o l u ş u y o r v e bizi d e sivil t o p l u m

gibi g ö r m ü y o r l a r , M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n ı n b i r p a r ç a s ı g ib i a l g ı l ı y o r b a

s ı n . Öyle b i r a ç m a z iç indey iz a ç ı k ç a s ı . Keşke d a h a çok, i l e r l e y e n d ö

n e m l e r d e d a h a sivil t o p l u m o d a k l ı , g ö r ü ş l e r i n i k a m u o y u n a d a h a

r a h a t a ç ı k l a y a n b i r k o n u m a g e l m e m i z d e f a y d a v a r . O k o n u d a G.İ.

B a ş k a n ı m ı z d a b ize y a r d ı m c ı o l u r s a çok d a h a r a h a t p a y l a ş ı r ı z , a m a

böyle b i r t e s p i t i m d e v a r . O n u F e t h i h o c a m a i l e t m e k i s t e r i m .

Ş i m d i v e r g i o r a n l a n ile k a y ı t dışı e k o n o m i ilişkisi k o n u s u n d a , e n

s o n K.V.'deki i n d i r i m i n k a y ı t diş i l iği a z a l t t ı ğ ı n ı r a h a t l ı k l a söyleyebi l i

r iz . M a t r a h l a r d a %40' ın ü z e r i n d e a r t ı ş o l d u e r t e s i yıl. V e k u r u m l a r

vergis i t a h s i l a t ı m ı z . B a ş k a n ı m d a b u r a d a , %10' luk a z a l m a y ı te la f i

e d e c e k o r a n d a y ü k s e l d i . F a k a t b e n i m s ö y l e d i ğ i m , s a d e c e v e r g i o r a n ı

i n d i r i m i deği l , t ü m y ö n l e r i ile b i r araya ge l i r se o l u r . Yani v e r g i o r a n

l a r ı m i n d i r e c e k s i n i z , h a n g i l e r i d e n i l d i ? G.V'yi i n d i r e l i m , G.V. s t o p a j

o r a n l a r ı n ı i n d i r e l i m , a m a t e k b a ş ı n a y e t m e z . O n u n l a b i r l i k t e b a h s e t

t i ğ i m o t o k o n t r o l s i s t e m i n i t a m o l a r a k k u r a l ı m . Yine B a ş k a n ı m ı n d a

b a h s e t t i ğ i g ib i sosya l m u t a b a k a t ı d a t a m o l a r a k s a ğ l a y a l ı m . H e p s i

b i r arada o l u r s a e tk is i o l u r . H a n g i v e r g i l e r k o n u s u n d a d a b a h s e t t i m ,

ö n c e l i k l e ü c r e t l e r ü z e r i n d e k i g e l i r v e r g i l e r i b a ş t a o l m a k ü z e r e s t o p a j

o r a n l a r ı n ı n i n d i r i l m e s i n i n d o ğ r u o l d u ğ u k a n a a t i n d e y i m . Ö m e r k a r

d e ş i m i n s o r m u ş o l d u ğ u s o r u y u , KDV'nin t e k s a f h a d a u y g u l a n m a s ı .

D a h a ö n c e i ş l e t m e v e r g i s i n i u y g u l a m ı ş t ı k . Tek s a f h a l ı v e r g i . İ s t i h s a l

verg i s i o l a r a k d a u y g u l a n d ı . O n u n y e r i n e g e l i ş m i ş b i r s i s t e m o l a r a k

KDV ge ld i . A B ' n i n d e b i r p a r ç a s ı o l a r a k , e ğ e r üyel ik y o l u n d a i le r leye-

ceksek KDV'den v a z g e ç m e m i z l a z ı m .

Ş ü k r ü KIZILOT: B a n a g e l e n s o r u l a r ı n y a n ı t ı d a k ı sa . F e t h i h o c a m ,

8.000TL'l ik b a n k a d a n ö d e m e m e c b u r i y e t i n i 5'e i n d i r d i n i z , b i r a z d a h a

i n i n d i y o r . B a ş ı m ü s t ü n e h o c a m . A m a yapacak olan b e n d e ğ i l i m . Ka

d e m e l i o l a r a k M a l i y e B a k a n l ı ğ ı b u n u d ü ş ü n e c e k t i r .

İk inci s o r u i s t i h d a m ü z e r i n d e k i y ü k l e r v e k a y ı t dış ı i s t i h d a m l a il

gili. B u d a T ü r k i y e ' n i n y ı l l a r d ı r s ü r e g e l e n b i r s o r u n u . B u k o n u d a

o l u m l u b i r g e l i ş m e v a r . H a z i r a n ay ı s o n u n d a b i t i y o r , o d a şu; bayan

i şç i ler i işe a l a n l a r a a s g a r i ü c r e t ü z e r i n d e n h e s a p l a n a n i ş v e r e n s i g o r

t a h i s s e s i n i n t a m a m ı n ı işsizlik s i g o r t a s ı f o n u n d a n k a r ş ı l a n ı y o r . Yani

i ş v e r e n c e b i n d e n h i ç p a r a ö d e m e y e c e k . Ayrıca iz leyen y ı l l a r d a d a b u

5 yıl s ü r e ile 2 0 ' ş e r p u a n i n d i r i l m e k s u r e t i y l e , y a n i g e l e c e k yıl %80' ini

vs. g ib i , b u o l u m l u b i r g e l i ş m e i s t i h d a m ü z e r i n d e k i y ü k ü n a z a l m a s ı

2 1 9

b a k ı m ı n d a n . A y r ı c a a s g a r i g e ç i m i n d i r i m i , h e r n e k a d a r tu tar ı yeterl id i r d e ğ i l d i r d iye t a r t ı ş ı l a b i l s e de , y i n e i ş v e r e n i n ü z e r i n d e k i yükü a z a l t m ı ş t ı r . D e d i ğ i m i n d o ğ r u o l m a d ı ğ ı n ı b i l i y o r u m i ş v e r e n i n yükü deği l , i ş ç i d e n d a h a a z k e s i l e n verg i , a m a b i r d e T ü r k i y e gerçeğ i var o n u d a b i l i y o r u z . Ü l k e m i z d e ç a l ı ş a n 1 0 0 k i ş i d e n 9 9 ' u öze l sektörde n e t ü c r e t ü z e r i n d e n anlaşıyor. 1000 TL, 2 0 0 0 T L g ib i . %99'u böyle. O n e d e n l e a s g a r i g e ç i m i n d i r i m i d e v e r g i v e s i g o r t a y ı ü s t l e n e n işveren i n y ü k ü n ü a z a l t m ı ş o l u y o r . Bu yönüyle ama b a k ı y o r u z ; G.V.'yi ö d e y e n l e r e , m i l y o n l a r c a G.V. mükel le f i , T ü r k i y e ' d e t o p l a n a n G.V.'nin s a d e c e %2's ini ö d e m i ş l e r . H a t t a 2 b i le deği l , y u v a r l a y ı p 2 yapıyoruz. Dolayıs ı ile çok n e t o l a r a k g ö z ü k ü y o r ki, b e y a n n a m e veren G.V. müV

k e l l e f l e r i n d e c i d d i a n l a m d a k a y ı p v e k a ç a k v a r . O r a l a r d a n a l a m a y ı n c a s t o p a j l a a l m ı y o r , %91'i s t o p a j a t a b i . A m a b u , b u g ü n ü n s o r u n u deği l , y ı l l a r d ı r böy le . G e ç e n l e r d e a ç ı k l a n d ı , ü c r e t l e r d e n alınan vergi, t o p l a m v e r g i n i n %60'ı civarında. Bu ç o k y ü k s e k bir vergi oran ı . Kayıt dişi l iği ö n l e m e k iç in k u ş k u s u z b i r dizi ö n l e m a l m a k gerekir. Ö r n e ğ i n v e r g i i d a r e s i ile S.G.K. 'nm e ş g ü d ü m l ü ç a l ı ş m a s ı . N e d e n s e b u g ü n e k a d a r g e r ç e k l e ş t i r i l e m e d i . Kayı t dış ı i s t i h d a m a , b i r a z önce söyledim, h a p i s cezası yok. A m a s i g o r t a l ı g ö s t e r i p b i r a z c ı k d ü ş ü k g ö s t e r i r s e o n a m u h t e v i y a t ı i t i b a r i y l e y a n ı l t ı c ı b e l g e d ü z e n l e d i n s u ç l a m a s ı o labil ir . Ş i m d i b u d u r u m d a s a n k i k a ç a k ç a l ı ş t ı r m a k d a h a avantaj l ı gibi g ö z ü k ü y o r . B u v e b e n z e r i s o r u n l a r d a ç ö z ü l ü r s e k a y ı t d i ş i l i ğ i n azala-

b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n ü y o r u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

M e h m e t KİLCİ: K ı s a c a h e m e n s o r u l a r a c e v a p vermeye çal ışayım.. N e r e d e n b u l d u n (.. . .Jlar d iy ip , y a r g ı d a b i le d i y o r s a k , y a r g ı y ı değ iş t ir e m e y e c e ğ i m i z e g ö r e (....) bu anlamda geçen s e n e bir yarg ıy la ortak (....) i s t i h d a m l a ilgili k o n u d a d a (....) p a y l a ş ı m ı n o k t a s ı n d a n e r e d e y s e b i t m i ş d u r u m d a . G e l i r İ d a r e s i n d e k i ilgili b i l g i l e r i n , m e v z u a t ı n e l verdiğ i ilgili b i l g i l e r i n , S .G.K. 'nm b i l g i l e r i n i b a ş k a a n a h t a r l a a l m a s ı biz i m b a ş k a (....) vergi n u m a r a s ı n a g ö r e t a k i p e d i y o r u z S.G.K. i se mik(. . . . ) ile t a k i p e d i y o r . Ş u a n i t i b a r i y l e , b u g ü n l e r d e b i ter h e r h a l d e diye t a h m i n e d i y o r u m , ( . . . . ) m a l i k u r a l l a k a y ı t dış ı e k o n o m i a r a s ı n d a k i ilişki şöyle ö n g ö r m e k d a h a iyi o l u r ; k a y ı t diş i l ik ön lend ikçe mal i k u r a l a u y m a k d a h a d a k o l a y l a ş a c a k t ı r . (....) k a y ı t dışı, yan i mal i ku-r a l ' d a n d o l a y ı belki k a y ı t diş i l ik da (....) mali k u r a l a u y m a n o k t a s ı n d a i m k a n l a r a r t a r d iye d ü ş ü n ü y o r u m . (....)

N e v z a t SAYGILIOĞLU: Çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . F e t h i h o c a 5 .000

TL'yi d ü ş ü r ü n d e y i n c e a k l ı m a b a ş k a b i r şey g e l d i : 1 9 8 9 yılında IMF'ye g i t t i ğ i m d e ş i m d i H a y r i Ç u l h a c ı , i s m i ile s ö y l e y e y i m ş u a n d a Akbank Genel M ü d ü r Y a r d ı m c ı s ı v e Y ö n e t i m K u r u l u üyes i a y n ı z a m a n d a , m e s l e k t a ş ı m ı z , d e v l e t t e n a ld ığ ı , 3 ayl ık mı 6 ay l ık mı maaşıyla a v a n s ş e k l i n d e , orada m a s t e r iç in, W a s h i n g t o n ' d a b u l u n u y o r d u . Kiray ı peş in v e r m e k i s t e d i m a l s a h i p l e r i n i n h i ç b i r i s i p a r a y ı k a b u l e tmedi . B a n k a s i s t e m i ü z e r i n d e n paranın g e ç m e s i n i s ö y l e m i ş l e r d i . Konunun

220

çeşit l i b o y u t l a r ı v a r . Ağır b i r k o n u . z o r i r k o n u . G ü n ü n i l e r l e y e n sa

a t l e r i n d e iki t e s p i t b i r g ü n d e m l e n o k t a l a m a k i s t i y o r u m . T e s p i t l e r d e n

bir i s i , o l g u y a d a t e s p i t , a r t ı k D ü n y a d a v e özel l ikle T ü r k i y e ' d e , i s t i h

d a m s ı n b ü y ü m e o l g u s u v a r ; d o ğ r u v e y a y a n l ı ş . H a t t a g e ç e n l e r d e b i

z i m v a k f ı m ı z ı n y a p t ı ğ ı b i r ç a l ı ş m a d a d a b u k o n u y u a r a ş t ı r m a c ı l a r ,

y a r ı ş m a y a k a t ı l a n l a r o r t a y a k o y m u ş l a r . İkinci o lgu, Dünya'âa a r t a n

Yolsuzluk O l g u s u v a r . Y o l s u z l u k t a b i r a r t ı ş v a r v e b u d a k a y ı t diş i l iği

e t k i l e y e n b i r h u s u s a m a , g ü n d e m d e ş u o l a c a k ; i ş s iz l iğ in ö n l e n m e s i ,

i s t i h d a m ı n a r t ı r ı l m a s ı , T ü r k i y e ' n i n s i y a s e t i n d e v e D ü n y a n ı n d a

ö n ü m ü z d e k i s ü r e ç t e k i t e m e l g ü n d e m k o n u s u olacak b u d u r u m d a ,

e k o n o m i n i n k u r t a r ı c ı s ı o l a r a k verg iy i g ö r m e k k a n ı m c a d o ğ r u deği l .

Ben de 30 - 35 yıllık t e c r ü b e m l e i f a d e e t m e y e ç a l ı ş ı y o r u m , d e ğ e r l i

h o c a l a r ı m ı n h o ş g ö r ü s ü n e s ı ğ ı n a r a k , a r a b a y ı a t l a r ı n ö n ü n e k o ş m a k -

t a n s a . a t l a r ı a r a b a n ı n ö n ü n e k o ş m a k d o ğ r u d u r . Dolay ı s ı ile e k o n o

m i n i n ç ö z ü m m u c i z e l e r i n i v e r g i d e a r a m a k , G.İ.B.'e b ö y l e b i r m i s y o n

y ü k l e m e k h a k s ı z l ı k o l u r d i y e r e k k a t k ı l a r ı n ı z v e k a t ı l ı m ı n ı z iç in t e ş e k

k ü r e d i y o r h e p i n i z i sayg ıy la s e l a m l ı y o r u z .

Saym E n g i n A t a ç v e F e t h i H e p e r h o c a l a r ı m . Ş i m d i i z n i n i z o l u r s a

iki d e ğ e r l i a r k a d a ş ı m ı z ı n p l a k e t l e r i n i v e r m e k ü z e r e ; Prof. D r . Fazıl

T e k i n h o c a m ı z ı , O s m a n Gazi Ü n i v e r s i t e s i R e k t ö r ü n ü d a v e t e d e l i m .

Vergi Konseyi B a ş k a n ı S a y ı n M u s t a f a U y s a l ' m p l a k e t i n i v e r m e k ü z e

re . Ş ü k r ü hocayla b e n a l m a y a c a ğ ı z , e v s a h i b i o l a r a k a y ı p o l u r . Ayr ıca

d a t a s a r r u f o l s u n d e d i k .

Saym R e k t ö r ü m t e ş e k k ü r e d i y o r u z . Gel ir İ d a r e s i B a ş k a n ı S a y m

M e h m e t Kilci 'nin p l a k e t i n i v e r m e k ü z e r e F a k ü l t e m i z D e k a n ı Prof. D r .

S a y m K a d i r A r ı c ı y ı r i c a e d i y o r u m b u r a y a . S a a t 1 9 : 3 0 ' d a k o k t e y l d e

g ö r ü ş m e k ü z e r e h e p i n i z e t e ş e k k ü r e d i y o r u z .

O T U R U M BAŞKANI: PROF. DR. ŞERAFETTİN AKSOY 1

KONUŞMACILAR I

"Türkiye 'de Verg ise l T e ş v i k l e r i n İ s t i h d a m a Etkis i- İ n i n S e k t ö r e l Anal iz i j

I. O T U R U M 1

( 1 9 8 1 - 2 0 0 8 D ö n e m i P a n e l Veri Anal iz i )" j 9.00 - 1 0 . 3 0 - D O Ç . DR. SALİH BARIŞIK - YRD. DOÇ. DR. YUSUF !

T E M U R |

"Mali Krize Karşı G e t i r i l e n Verg i se l D ü z e n l e m e l e - i r in E t k i n l i ğ i n i n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i "

- Z İ H N İ KARTAL (BAŞ HESAP UZMANI) |

TÜRKİYE'DE VERGİSEL TEŞVİKLERİN İ S T İ H D A M A

E T K İ S İ N İ N SEKTÖREL ANALİZİ

( 1 9 8 1 - 2 0 0 8 D ö n e m i P a n e l Ver i A n a l i z i )

Doç.Dr.Salih B A R I Ş I K 1

Yrd.Doç.Dr.Yusuf T E M U R * *

G İ R İ Ş

Ülkelerin izledikleri ekonomi polit ikalarında teşvik sisteminin Önemli bir

yeri bulunmaktadır . Küresel leşmenin ülkeleri birbirine bağımlı kıldığı bir

dünyada bir ülke ekonomis inde dengeli gelişmenin sağlanabilmesi, kısa

d ö n e m d e değişebilen, esnek, çok amaçlı ve çok araçlı bir teşvik sistemini

gerekli kı lmaktadır. Teşvikler, diğer kamusal polit ikalardan farklı olarak

ekonomiye doğrudan aktarı I ab ilmekte ve kısa sürede sonuç alınabilmektedir.

Bu nedenle, teşvik uygulamaları oldukça geniş bir a landa kullanılmaktadır.

Ekonomik l iteratürde teşvik kavramı, belirli ekonomik faaliyetlerin diğer

lerine oranla daha fazla ve hızlı gelişmesini sağlamak amacıyla, kamu tara

fından çeşitli yöntemler le verilen destek, yardım ve özendirmeler olarak

tanımlanabil ir . Teşvikler sadece bazı ekonomik faaliyetlerin diğerlerine

G a z i o s m a n p a ş a Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü Tokat, sbarisik7Q@vahoo,com

G a z i o s m a n p a ş a Üniversitesi. İİBF. Malive Bölümü T n k a i ı r t p m ı ı r ı f T i n n n P H H tr

222

oranla daha fazla gelişmelini amaçlayan veya ülke ekonomisini başka eko

nomilere göre koruyan veya teşvik eden araçlardan ibaret değildir. Ülke

ekonomik politikasının gereği olarak bölgesel teşvikler, sektörel tercihler,

çevre ile ilgili öncel ikler ve çok sayıda sosyal ve mali amaçl ı tercihleri ge

rektirebilir (Bıyık ve Kıratlı 2000: 5).

M a k r o ekonomik hedeflere ulaşmak için vergisel teşvikler tüm devletle

rin kullandığı ve kullanmak istediği çok önemli ekonomik araçlardır. Teş

vikler ayni ya da nakdi olabileceği gibi teknik destek şekl inde de olabilir.

Dünyadaki tüm ülkeler ister gelişmiş olsun ister gel işmekte olan, teşvikleri

farklı a m a ç l a r için farklı biçimlerde kullanmaktadırlar. Teşvik kavramı eko

nomide, kamunun çeşitli şekillerde bazı sektörlere hızlı gelişmesi için maddi

veya manevi desteği, yardım ve özendirmesini ifade eder. Vergi müessesesi

açısından bakıldığında ise; teşvik edici vergi politikaları belirli bir kazanç

veya iradın vergiden istisna edilmesi veya verginin çeşitli yollarla ertelen

mesi olarak tanımlanır .

H e r ülkenin vergisel teşvikleri, o ülkenin Özel gereksinimleri , bütçe ger

çekleri ve politik ortamı doğrultusunda şekillenmektedir. Bu yüzden vergisel

teşviklerdeki yaklaşımlar ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir . Buna

rağmen birçok ülkenin vergi sistemlerindeki teşvikler benzer alanlarda yo

ğunlaşmaktadır .

Gel i şmekte olan ülkelerde genellikle tercih edilen teşvik türü; vergi erte

leme, ayrıcalıklı vergi o r a n l a n uygulaması, amort i sman indirimi, gümrük

muafiyeti ve benzeri mali teşviklerdir. Bununla birlikte gel işmiş ülkelerde

ise genell ikle uygulanan teşvikler; nakdi yardımlar, faizsiz krediler gibi fi-

nansal teşvikler şeklindedir. Avrupa ülkelerinin çoğunda, istihdam ve yatı

rımların artmasını sağlayıcı, finansal ve mali teşviklerden oluşan bölgesel

polit ikalar uygulanmaktadır . Son yıllarda, büyümede yaşanan olumsuzluklar

ve işsizlik artışının uzun dönemde bölgesel kalkınma sağlanamadıkça gideri

lemeyeceği anlaşı lmıştır (Faini and Schiantarelli, 1987: 521).

Vergisel teşviklerin; bölgesel gelişmişlik farkının gideri lebilmesi, yatı

rımlarım ve istihdamın artırılabilmesi, kalkınmayı sağlama etkisi ile ilgili

birçok ça l ı şma yapılmıştır. Bu çal ışmalarda çok çarpıcı sonuçlar elde edil

miştir. Bir kısım çal ışmada vergisel teşviklerin etkisinin çok önemli boyut

larda o lduğunu savunan sosyal düşünürler yanında etkisinin yok denecek

kadar az o lduğunu ve bunu ampirik sonuçlara bağlayan araştırmacı görüşleri

de yer almaktadır.

Bu doğrultuda öncelikle konuyla ilgili kavramları genel hatlarıyla ele alı

narak l iteratür özeti verilmiştir. Çalışmanın İlerleyen bölümler inde Türkiye '

de uygulanmış ve uygulanmakta olan teşviklerin genel bir çerçevesi sunul-

2 2 3

duktan sonra, 1981-2008 dönemi yıllık veriler kullanılarak 28 alt sektörde

teşviklerin ist ihdama etkisi Panel Veri Yöntemi ile analiz edilmiştir. Teşvik

lerin ist ihdama etkisinin olup-olmadığı ile birlikte hangi sektörlerde istih

d a m a dönüştüğü tespit edi lmeye çalışılmıştır.

1 . T e o r i k Ç e r ç e v e

l . l . V e r g i s e l T e ş v i k l e r i n K a p s a m ı

Vergisel teşvikleri için çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Bu tanımları

açıklamadan önce teşvik kavramım incelemekte yarar bulunmaktadır . Teşvik

"belirl i bir e k o n o m i k faaliyetin, bir başkasına oranla d a h a fazla ve hızlı geli

şimini sağlamak için devlet tarafından çeşitli yöntemler le verilen maddi ve

maddi olmayan destek, yardım ve özendirici uygulamalar" ya da "genelde,

piyasa koşullarını doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen ve bu sayede, bir

yatırım maliyetini, karşılaştırmalı potansiyel kârını veya yatır ımla ilgili risk

leri değiştirerek, yat ır ımın büyüklüğünü, bölgesini ve sektörünü etki lemek

için tasar lanmış devlet tedbir ler i" olarak tanımlanır (Kızılot, 2009: l ) .

Teşvik kavramı yerine literatürde " sübvans iyon", "iktisadi amaçlı mali

yardım", "'üreticiye yapı lan transfer harcamalar ı" , "pr imler" , " u c u z kredi

ler", "ayni y a r d ı m l a r " gibi kavramlar da kul lanılmaktadır (Aktan,1995: 1).

Teşvikler uygulanması açısından; vergi yükünü azaltıcı veya tamamen kaldı

rıcı mali teşvikler, yeni yatırımcılara finansman sağlayan, sermaye ve

operasyonel maliyetleri karşılayan finansal teşvikler ve istihdamın kalifiye

hale getiri lmesi, altyapı hizmetler ve bezeri uygulamaları içeren diğer teşvik

ler olmak üzere üçe ayrılabilir

Teşvik edici vergi politikaları belirli bir kazanç veya iradın vergiden is

tisna edilmesi veya verginin çeşitli yollarla ertelenmesi olarak tanımlanıl.

Heler ve Kauf fman 'a göre; vergi teşvikleri, çeşitli vergilerden kısmi veya

tam istisna ve yat ır ımlar için özel indirim ya da hızlandırı lmış amortisman

gibi uygulamaları içermektedir (Acinöroğlu, 2 0 0 9 : 149).

G e n e ! olarak vergisel teşvikleri dolaylı ve dolaysız olarak iki bölürrKfc

incelemek m ü m k ü n d ü r . Dolaylı vergi teşvikleri, tarifeler ve/veya teşviklere

hak kazanan iş letmelerce satın alınan girdiler üzerinden alınan satış vergile

r inden tam veya kısmı muafiyet tanınmasını içermektedir Bu teşvikler, ge

nellikle, ihracata yönel ik sektörlere veya ihracata yönelik o lmamakla birlikte

seçi len diğer sektörlere sağlanmaktadır. İhracata yönelik teşvikler ve serbest

bölge uygulamaları dolaylı vergi teşviklerindendir. Dolaysız vergi teşvikleri

ise kurumlar vergisi çerçevesinde iktisadi birimlere tanınan vergi teşvikleri

dir. Düşük kurumlar vergisi oranı, vergi tatilleri, yatırım indirimi, hızlandı

rılmış amort i sman uygulamaları dolaysız vergi teşvikleri içersinde yer alan

birkaç vergi teşvik türüdür(Tekin, 2006:303).

224

Vergisel teşvikler, girişimcilerin belli proje veya sektörlere yatırım yap

malarını sağlamak amacıyla üzerlerindeki vergi yükünü azaltan ve genel

vergi rejimi içinde istisna bir konum teşkil ederler. Vergisel teşvikler karın

düşük oranlı vergilendirilmesi, vergi amaçlı olarak zararın üeriki yıllara

aktarı lması, ithal edilen makine, ekipman ve h a m m a d d e için indirimli tarife

uygulanması veya ithal ikameci yatırım projelerini korumak için artırılmış

tarife uygulamak vb. birçok şeklinde uygulanabilir.

G ü n ü m ü z d e giderek artan sayıda devletin daha fazla çok uluslu şirket

çekmek için rekabet ettiği bir dünyada vergisel teşvikler küresel bir olgu

haline gelmiştir. Afrika gibi fakir ülkeler vergi tatilleri ve ithalat istisnaları

na dayanırken, gelişmiş Batı Avrupa ülkelerinde yatırım indirimleri ve hız

landırılmış amort i sman imkanları yaygınlaşmıştır. Gel i şmekte olan ülkelerde

popüler olan vergisel teşvik yöntemleri ; kurumlar vergisi oranında belli yatı

rım türleri veya firmalar için vergi tatilleri veya geçici indirimlerdir. Pek çok

ülkede özellikle sanayileşmiş ülkelerde kullanılan diğer bir yöntem tüm \

yat ır ımlarda ya da hükümetin ilerlemesini istediği yat ır ımlarda yatırım har- j

c a m a l a n n ı n vergi indirimleri ve kredileri yoluyla m a h s u p edi lebi lme imkâ- i

nıdır. Yat ır ım vergi avansları, kurumlar vergisi oranının düşürülmesinin eski I

sermaye sahiplerine sağladığı beklenmedik kazanım sunmasının aksine yeni |

yatırımları geliştiren bir tekniktir (Loııis vd, 1997:75). Buna karşın yatırım 1

vergi avansları uzun bir yatırım dönemi olan projelerde ve istikrarlı olmayan |

makroekonomik ortamlarda yatır ımcılara beklenen faydayı sunmamaktadır . |

Diğer bir vergisel teşvik ise vergi cenneti, vergilerin tüm yatır ımlar veya 1

seçilenler için tamamen ve süresiz olarak elimine edilmesidir. Ç o k yaygın 1

olarak kul lanı lmamakla birlikte bazı ada devlet lerinde veya bazı ülkelerin |

bir b ö l ü m ü n d e uygulamalarına rastlanmaktadır. Bunlar, genell ikle doğrudan I

vergileri kaldırarak sadece dolaylı vergilerden oluşan bir vergi sistemi uygu- 1

lamaktadırlar. Vergi cenneti haline gelen bu ülkelerin vergi gelirleri tama- 1

men dolaylı vergilere ve istihdam vergilerine dayanmaktadır . Ancak bu ver- 1

gisel uygulamalar O E C D ülkeleri ve çok uluslu organizasyon!arca giderek , |

daha fazla eleştiri lmektedir, çünkü sıklıkla şüpheli sermaye hareketleri ile |

i l i şki l idir ler(FIetcher,1994:45). |

Vergisel teşvik türleri açısından tam veya kısmi vergi muafiyetleri ya da |

belli faatiyetier bakımından vergi oranı indirimleri giderek yaygınlık kazan- J

maktadır. Yaygınlık kazanan diğer bir uygulama üretim yeri, makine ve teç- |

hizat ve endüstriyel binalarda hızlandırılmış amort isman uygulaması ve Ar- 1

Ge harcamalar ında indirim ırvgulamasıdır (Ricupero, 2000:6). J

2 2 5

1.2.Vergisel Teşviklerin Amaçları ve Araçları

Bir ekonomide uygulanabilecek genel amaçlı teşvikleri; iktisadi, bölge

sel, ihracat ve yabancı sermayeyi özendirme teşvikleri olarak dört kategoride

toplamak m ü m k ü n d ü r . Temelde dört kategoride ele al ınan teşvikler, toplam

yatırım hacminin arttırılması, yatırımların verimli alanlara yapılmasının

temin edilmesi, toplam yatırımların içerisinde öz kaynakların çoğalt ı lması ve

yatırımların geri kalmış bölgelerde de yapılmasını sağlayarak yatırımların

bölgesel dağı l ımının amaçlanan şekilde yapılmasını sağlamak gibi faydaları

hedeflemektedir (Çiçek. 2 0 0 1 : 202).

Teşvik uygulamalarının amaçları konusunda çok geniş bir tartışma alartı

bulunmaktadır . Teşvik uygulamaları için öne sürülen gerekçeler, ülkelerin

benimsedikleri ekonomi politikasına ve gelişmişlik düzeylerine göre değişe-

bilmektedir. Gel i şmekte olan ülkelerin teşvik uygulamalarına gerek duyma

larında başl ıca şu gerekçeler ileri sürülmektedir; ekonomik kalkınma, geri

kalmış bölgelerin kalkındırı lması, uluslararası rekabet gücü kazanma, verini'-

lilik artışı, ist ihdam imkânlarını genişletme, teknoloji transferi, ihracatı art

tırmak, sanayi leşme ve yabancı sermaye çekme gibi amaçlardır . Gelişmiş

ülkelerde ise; rekabet gücünü korumak, teknolojik gelişmeyi sürdürmek,

sermaye kaçışını engel lemek, bölgesel dengesizlikleri g idermek, verimlilik

artışı, sorunlu sektörleri desteklemek, işsizliği azaltmak gibi amaçlar için

başvurulmaktadır ( U N , 1 9 9 6 : 9 ) .

Vergisel teşvikler genelde ekonomik, mali ve siyasi, sosyal ve idari

amaçlara yönel ik veri lmektedir. Teşviklerin ekonomik amaçlarını şu şekilde

sıralayabiliriz. Tasarrufları ve yatırım hacmini arttırmak, yatırımları belirli

alanlara ve bölgelere yöneltmek, vergilerin ekonomik kararlar üzerine yarat

tığı o lumsuz etkileri gidermek, ekonomik istikrarı sağlamak ve enflasyonişt

etkileri gidermek, istihdamı teşvik etmek, ihracat, döviz kazandırıcı işlemleri

ve uluslararası rekabet gücünü artırmak, yeni kurulan sanayileri korumak ve

dışsalhklardır (Çiloğlu, 2000: 29).

Ekonomik ve sosyal problemlerin çözümü amacıyla kullanılan kamusal

müdahale araçlar ından biri olan teşvikler, özellikle sosyal devlet anlayışının

gelişmesi ile birlikte çok önemli bir k o n u m a gelmiştir. Bu a n l a m d a teşvik

uygulamaları, ekonomik istikrar ve büyüme gibi ekonomik amaçlar yanında

bölgesel dengesizlikler, göç v.b. bazı sosyal amaçlar da gütmektedir. ,

Eğitim, sağlık gibi sosyal nitelikli hizmetlerin f inansmanına birey ve ku

rumların katkıda bulunmasını amaçlayan kanun koyucular, bu alanlara yapı

lacak mali katkıların belirli koşullarda vergi matrahından indiri lmesine ola

nak sağlamışlardır. Veya bu tür yatır ımlar için çeşitli kredi avantajları tanı

nabilir. Teşvikler ile bireylere bu olanakların tanınmasının başlıca nedeni,

226

bu tür hizmetlerin faydasının tüm topluma yayılması yani hem içsel hem d

dışsal faydalar yayması ve sağlanacak bu toplumsal faydanın vazgeçile

vergiyi telafi edeceği düşüncesidir.

Teşviklere yer vermenin bir diğer sosyal nedeni de, gelir dağılımınd

adaleti sağlamaktır. Devlet; siyasi, ekonomik ve hukuki otorite olarak verç

yükümlülerinden tahsil ettiği vergiler, yaptığı harcamalar ya da diğer yollaı

la gelirin yeniden dağılımında belirleyici görevler üstlenmektedir. Temeld

piyasa mekanizmasına müdahale niteliğinde olan ve kaynaklar belli kesim

yönlendirildiğinden haksız rekabet oluşturan bu kamu politikasını haklı hal

getiren neden sosyal amaçlar ve sağlanan dışsal faydalardır.

Teşvik sistemine konu edilebilen teşvik araçlarını ise çok çeşitli şekille]

de sınıflandırmak mümkündür. En kapsamlı sınıflandırma, iktisadi teşvi

araçları, mali teşvik araçları, idari ve teknolojik teşvik araçları şeklindedi:

İktisadi ve mali teşvikler, genellikle iktisadi gelişmenin erken devrelerind

ön planda tutulurken, iktisadi gelişmenin ileri devrelerinde ise idari ve tel

noîojik teşvik araçları ön planda tutulmakta olduğu görülmektedir.

1 . 3 . V e r g i s e l T e ş v i k l e r i n i n E k o n o m i k E t k i l e r i

Vergi teşvikleri ekonomiye büyük katkılar sağlamakla birlikte, eleştirile

re de açık bir konudur. Ekonominin her kesimini aynı oranda destekleme

mümkün olmadığı için, teşvikler, rekabet eşitsizliğine yol açmaktadır. Kc

ruma ve desteklerle ayakta durmaya ahşan sanayilerin kendilerini geliştiı

mek ve yenilemek konusunda zorlayıcı bir güç hissetmedikleri bir gerçekti

Ayrıca, teşvikler belli kesimlere kaynak transferi sağladığından sosyal aç

dan da eleştiriye açık bir konudur. Her müdahalede olduğu gibi teşvikle

konusunda da, elde edilen faydalar İle katlanılan maliyet arasındaki farl

müdahalelerin haklılığını ya da haksızlığını oluşturmaktadır.

Vergi teşvik politikalarını belirlerken, her şeyden önce bu teşviklerin te

başına işe yaramadığı, istenen sonuçların alınması için bazı önkoşulları

sağlanmış olması gerektiği hususları gözden uzak tutulmamalıdır. Gere

yerli, gerekse yabancı yatırımcı için altyapı yatırımlarının tamamlanmı

olması, ekonomik ve siyasi istikrar, öngörülebilir bir gelecek hakkında!

iyimser beklentiler, yetişmiş işgücü ve mevzuat istikran gibi yatırım ortam

m oluşturan koşullar vergi teşviklerinden daha büyük önem taşımaktadı

Vergi teşvikleri daha çok sektörler arasındaki kaynak dağılımına etki etme!

te, girişimcilerin teşvik verilen alanlara yatırımlarını yöneltmelerini sağh

maktadır.

2 2 7

1 . 3 . 1 . V e r g i s e l T e ş v i k l e r i n Y a t ı r ı m K a r a r l a r ı Ü z e r i n e E t k i l e r i

Teşvik politikasının yatırım kararlan üzerindeki etkinliği kabul gören

temel bir olgudur. Bu olgu doğrultusunda, daha fazla fiziki yatırıma zemin

hazırlamak amacıyla bir yandan vergi sisteminde yatırım amaçlı bir çok

avantaj (yatırım indirimi, hızlandırılmış amortisman, vergi kredisi, zararın

ileri geri taşınması vb.) tanınmakta, diğer yandan yatırım maliyetlerini hafif

letecek avantajlı finansman temini yoluna gidilmektedir. Teşviklerin yatırım

kararını etkilediği inancı, "düşük maliyetle elde edilmesi durumunda serma

yenin daha yoğun kullanılacağı" varsayımına dayanır (Acinöroğhı, 2Qw:

156). y,j

Yatırımları arttırma bakımından vergisel teşvikler önemli bir yere. sahip

tir. Çünkü yatırımlara yönelik nihai kararlarda vergi dışı belirleyici faktörler

bulunmakla birlikte, diğer koşullar aynı kalmak şartıyla özellikle dolaysız

vergiler, yatırımlar konusundaki kararlarda oldukça büyük Önem taş^Httr.

Ampirik olarak da yatırım kararlarının vergi politikalarına duyarlı olduğu

kanıtlanmıştır. Özellikle yabancı doğrudan yatırımlar, yüksek efektif vçrgi

oranlarına daha fazla negatif reaksiyonda bulunurlar. Örneğin; Meus&n

yaptığı araştırmasında, şirketler üzerindeki efektif vergi oranlarındaki,%

Hık düşmenin, ilave yabancı doğrudan yatırımları yaklaşık olarak % 3,3 .

oranında artabileceğini belirtmektedir (Edvvards ve Ruggy, 2002: 7).

Ayrıca, yatırım teşviklerinin yabancı yatırımların ülkeye çekilmesinde de

önemli etkileri vardır. Yabancı yatırımcılar bir ülkede yatırım yapma karan

alırken; piyasa çapı, işgücü piyasasının yapısı ve yasaları, fabrika arazisiÜjh

fiyatı ve endüstriyel bölgelerin durumu, enerji maliyeti ve kullanılabilirliği,

nakliye maliyeti ve yoğunluğu, ülkedeki faiz oranı ve kredi imkânları banka

cılık sistemi, finansal piyasaların durumu, vergi sistemi, yatırım teşvikleri ye

vergi oranının elverişliliği vb. koşullara dikkat ederler. Bu nedenle uygula

nacak teşviklerin yapısı ve niteliği yabancı yatırımların ülkeye gelmesi açı

sından da büyük önem teşkil etmektedir (Michalet, 1997: 24).

Teşviklerin yatırımları yönlendirmedeki potansiyel yararlarının yatımda

kamuya yüklediği maliyeti de tartışma konusudur. Bazı durumlarda, teşvik

lerin yatırımlar üzerinde ciddi bir etkisi olsa da, genel olarak değer lendir

diğinde maliyetinin yararını aşma ihtimalinin olduğu gözden uzak tutulmalsı

gereken bir olgu olarak kabul edilir. Teşviklerin doğrudan maliyeti, kamu

fonlarının erimesi ve potansiyel vergi gelirlerinin azalmasıdır. Burada tartışma, hiç teşvik sağlanmadığı veya daha az oranlarda sağlandığında yi&e

yatırım yapılıp yapılmayacağıyla ilgilidir. Yapılabilecek yatırımlara teşvik

ler yoluyla kaynak aktarılması durumunda kamu hazinesi kaynak kaybeder

ken, sağlanan teşvikin ekonomiye ilave bir katkısı olmayacaktır. Çünkü ger-

228

çekleşen yatır ımlar zaten her koşulda yapılabilecek türden yatırım projeleri

dir. Ancak teşvik olmaksızın yapı lmayacak yatırımlara sağlanan vergi mua

fiyet ve istisnalar ekonomiye yapılan yeni yatırımlar nedeniyle geri dönecek

tir (Batırel,2004: 36).

1.3.2. Vergisel Teşviklerin İst ihdama Yönelik Etkileri

Hızla artan nüfusa istihdam sağlanması yatırımların artt ır ı lmasına bağlı

dır. Ç o k sayıda işsiz insanın ve hızlı bir nüfus artışının olduğu ülkelerde

yeni istihdam alanları oluşturulmasının önemi ortadadır. Teşvik tedbirleri

uygulaması ile daha fazla istihdam imkânı sağlayan, emek yoğun yatırım

projelerinin hayata geçirilmesi mümkün olabilmektedir.

Ülkeler daha fazla istihdam olanağı oluşturan emek yoğun yat ın ın proje

lerini ön planda tutarak, teşvik tedbirleri uygulamasında bu tür projelere

önem vermektedirler. Sermaye darlığı çeken ve sermaye teçhizatının ithal

malı olması dolayısıyla döviz ödemesi gereken ülkemizde olduğu gibi, bazı

ülkelerde yatırımın emek yoğun yatırımlara yönelt i lmesinde emek faktörü

için ödenecek ücretlerin vergi matrahından indirilmesinin sağladığı vergi

tasarrufunun büyük bir rolü vardır. Bu durum, bu özellikteki ekonomiler için

istihdam düzeyini yükseltip, döviz ve sermaye tasarrufu sağlayıcı etkisiyle

ekonomik kalkınmayı teşvik edici bir nitelik taşıyacaktır (Duran, 2003 : 73).

Yatırımlarla, işsizlik arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Yapılan bir yatı

rımının kendi konusuyla ilgili istihdam imkânları oluşturabileceği beklenir

ken, yan istihdam alanları da oluşturması sıklıkla görülen bir durumdur.

Yatırımlara sağlanan istihdam yönlü teşvik politikaları sayesinde devlet,

vatandaşlarına istihdam alanları açmaya çalışmaktadır. Yatırımlardaki artış

ların istihdamı yükseltmesi yatırımların sosyal yönlü faydalarına Örnek veri

lebilir.

1.3.3. Vergisel Teşviklerin İhracata Yönelik Etkileri

Ülkeler kısa vadede ihracatlarının arttırılması, uzun vadede ise kaynakla

rının ihracata yönelik sanayi dallarına aktarılması ve böylece ihracatlarının

yapısal yönden gelişmesi amacıyla, kendi ekonomik şartlarına uygun olarak

ihracat teşviklerini uygulamaktadır. İhracat, genellikle, uluslararası piyasa

larda rekabet şansının sağlanması, döviz girişinin artırılması ve istihdam

imkânlarının genişleti lmesi amaçlarıyla özendirilmektedir. Bu Özendirmeler

yoluyla, bir taraftan ihracatçıların üretim maliyetlerinin düşürülmesi , diğer

taraftan da üretimin artması gerçekleştiri lebilmektedir. İhracat ve döviz ka

zandırıcı işlemleri ve yabancı sermaye girişini sağlamak ve sağlam rekabet

gücünün oluşmasının temini için vergi teşvikleri etkin bir araç olarak kulla

nılmaktadır. Bu nedenle, ihracatı özendirme önlemleri, maliyetleri düşürerek

229

veya gelirleri artırarak ihracatı karlı kılan tüm önlemleri İçermektedir (Bu-

lut'.2009: 151).

İhracata yönelik vergisel teşvikler ekonomiye büyük katkılar sağlamakla

birlikte, eleştirilere de açık bir konudur. Bu teşviklerin etkinliği, ülkelerin

ihracatlarının ne yönde değiştiği ile ancak anlaşılabilir. G ü m r ü k muafiyeti

ve KDV istisnası şeklinde uygulanacak teşviklerinin etkinliğine örnek ola

rak; Uzak Doğu Kaplanları olarak adlandırılan Japonya, G. Kore, Tayvan ve

Singapur gibi ülkelerin dışa dönük büyümeyi kısa sürede gerçekleştirmeleri

ihracat teşvik polit ikalarının doğruluğunun kanıtı olarak görülmüştür. İhra

catı teşvik yoluyla dışarıya dönük bir kalkınma stratejisi uygulayan ülkelerin

başarısı, diğer gel işmekte olan ülkelerin ithal ikame polit ikasından ihracata

dayalı büyüme model ler ine yönelmesine neden olmuştur. Gerçekten de istik

rarsızlığın yoğun olduğu durumlarda, atıl kapasite ve işgücünü kullanarak

vapılan ihracatın maliyetinin sadece kullanılan işletme malzemeleri olduğu

ve işgücü ve amort ismanlar ın, fiyata yansıt ı lmasa da reel anlamda bir kayıp

olmadığı ortaya çıkmıştır. Bu miktara kadar verilen destek ve fiyat indirim

lerinin makro açıdan reel bir kayıp olmadığı ve uluslararası piyasada sağla

dığı avantajlar nedeniyle özellikle gelişmekte olan ülkelerin uygulamalara

ağırlık verdiği bi l inmektedir (Çiloğlu, 2005: 33).

1.3.4. Vergisel Teşviklerin A R - G E ' ye Yönel ik Etkileri

Gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülke tarafından yeni teknoloji lerin ge

liştirilmesi ve üretimi için yapılacak harcamaların belirli bölümlerini süb-

vanse etmek istemeleri önemli bir devlet politikası olmuştur. A R - G E ' y e yönelik mali tedbirleri, genel olarak A R - G E vergi teşvikleri ve d iğer yardım

t ü r ü programlar şekl inde iki geniş kategoriye ayırmak mümkündür . Bu tedbirler ile A R - G E faaliyetleri teşvik edilir. A R - G E ' d e teknolojik yeniliklere

yolaçar, yenil iklerde verimliliğin artmasına neden olur. Yapılan ampirik

analizlerle, A R - G E faaliyetlerinin verimliliği pozitif yönde etkilediği doğru

lanmıştır. A R - G E faaliyetlerine uygulanan vergisel teşviklerin çeşitli o lumlu

ve o lumsuz yönleri vardır. Bu tedbirler, özel sektör tarafından yapılan AR-GE harcamasının genel olarak sadece belirli bir k ısmına bir vergi kredisi

veya vergi karşılığı olarak uygulanır. Söz konusu vergisel teşvikler tek başlarına, müteşebbis lere arzulanan düzeyde A R - G E icra etmelerini sağlayacak

motivasyonu veremeyebil ir ler. Dolaysıyla birçok ülkede müteşebbis ler, AR-GE faaliyetlerinin belirli bir kısmına teşvik uygulaması yerine genel bir vergi muafiyeti uygulamasını veya kurumlar vergisinde İndirim yapılmasını

tercih ederler (Acinöroğlu, 2009: 162).

1.4.Türkiye'de Vergisel Teşvik Uygulamalar ı

Gelişmiş ve gel işmekte olan ülkelerin tamamında kalkınmanın bir aracı

olarak kullanılan teşvikler, ü lkemizde 1913 yıl ından itibaren uygulanmaya

başlanmış ve çeşitli aşamalar geçirerek g ü n ü m ü z e kadar gelmiştir. Türkı-

230

y e ' d e uygulanan teşvik sisteminin ki lometre taştan olarak kabul edilen değişiklikler yedi başlık altında toplanabilir. Bunlar (Duran. 1999; 39);

a) 1913 'dc çıkarılan "Teşvik-i Sanayi Kanunu Muvakkat i" ,

b) Birinci ve ikinci iktisat Kongrelerinde alınan kararlar,

c) 1950 sonrası dönemde çıkarılan "Yabancı Sermaye K a n u n u " ve "Türkiye Sınai ve Yatırım B a n k a s ı n ı n kurulması,

d) Planlı dönemle birlikte yerli sanayinin kurulması ve korunması ama

cıyla getirilen vergisel teşvikler (yatırım indirimi, gümrük muafiyeti ve ko

ruma önlemleri) , Kalkınmada Öncelikli Yöre uygulamasının başlaması, sis

temin kurumlaştır ı lması ve belgeli sisteme geçilmesi,

e) 1980 sonrası d ö n e m d e " ihracata dayalı kalkınma stratej is i" doğrultusunda önce ihracata sonra yatırımlara şok niteliğinde cazip teşviklerin verilmesi,

f) 1990 sonras ında kamuda yaşanan kaynak darboğazı ile birlikte cazip parasal teşviklerin kaldırılarak vergisel ağırlıklı normal ve genel teşvik araçlarından oluşan yaygın bir teşvik s istemine geçiş,

g) Türkiye'nin A B ' y e uyumu sürecinde İstatistiki Bölge Birimleri Sınıf

landırması uygulamaları, bölgesel ayırımlardaki değişimlere bağlı olarak

teşvik sisteminin değişmesi ve 1500 dolar kriteridir.

T ü r k i y e ' d e teşvikler 80' l i yıl lardan sonra önem verilen bir politika aracı

olarak görülmüş ve özellikle vergisel teşviklere ağırlık veren teşvik sistemle

ri kullanılmıştır. Türkiye 'de yatır ımlara ilişkin olarak uzun yıl lardır kullanı

lan düşük oranlı gelir ve kurumlar vergisi, azalan bakiyeler usulü amortis

man (hızlandırı lmış amortisman - V U K 315. Madde), yeni leme fonu ( V U K

328. Madde), enflasyon muhasebesi ve yeniden değerleme ( V U K mükerrer

298. Madde) , yatırım indirimi (2006 sonunda kaldırıldı), A R - G E harcamala

rının düşürülmesi ( G V K 89. M a d d e , K V K 10. Madde) vb. gibi birçok genel

teşvik uygulanmışt ır (Kızılot, 2009: 1).

Türk iye 'de geri kalmış bölgelerde istihdamın arttırılması ve bölgeler ara

sı gelişmişlik farkının azaltılması için önceden beri işverenlerin üzerindeki

mali yüklerin azalt ı lmasına yönelik politikalar uygulanmıştır. Bu çerçevede

Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bazı illerinde yeni yatırım sahala

rının açılması, buralarda yaşayan insanlar için iş ve istihdam imkânlarının

artırılması, gelir dağılımının iyileştirilmesi amaçlarıyla, 21.1.1998 tarihinde

4325 nolu kamın çıkarılmış ve bu kanunla söz konusu bölgelerde çeşitli

vergi ve sigorta teşvikleri uygulanmıştır. 29.01.2004 tarihinde çıkarılan 5084

Sayılı •'Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik

Yapılması Hakkında K a n u n " la bu politika tekrar edilmiştir. 2004 yıl ında

çıkarılan bu kanunla Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığınca 2001 yılı için

231

belirlenen fert başına GSYİH miktarları 1500 A B D Dolar veya daha az olan

illerde yeni istihdam edilen personelin ücretlerinden kesilen gelir vergisi

stopajının a l ınmaması, yeni istihdam edilen personelin sigorta primi işveren

pay lannın hazine tarafından ödenmesi, kapsama dahil illerde yapı lacak yatı

rımlara bedelsiz yatırım yeri tahsisi ve yine kapsama dahil illerde istihdam

yaratan işletmelere enerji desteğinin sağlanması öngörülmüştür. Daha sonra

bu kanunda birçok değişiklik yapılmış başta uygulama alanı olmak üzere

yasa süreç içinde ciddi bir dönüşüm geçirmiştir.

Ülkemizde en yoğun etkisi istihdam üzerinde hissedilen küresel ekono

mik krizin atlatılabilmesi için çeşitli önlemler alınmıştır. Bu önlemler kimi

zaman tüketimin canlandırı lması amacıyla gerçekleştiri len K D V veya Ö T V

indirimleri olarak, kimi zaman da işletmelerin işçi çıkarmasının önüne geç

mek amacıyla ist ihdamın yükünün bir kısmının devlet tarafından karşılan

ması olarak karşımıza çıkmıştır.

Hükümet tarafından 4 Haziran 2009 tarihinde, temel amacı Kalkınma

Planları ve Yıllık Programlarda öngörülen hedefler ile uluslararası anlaşma

lara uygun olarak, tasarrufları katma değeri yüksek yatır ımlara yönlendir

mek, üretimi ve istihdamı artırmak, yatırım eğil iminin devamlılığını ve sür

dürülebilir kalkınmayı sağlamak, uluslararası rekabet gücünü artıracak tek

noloji ve araştırma-geliştirme içeriği yüksek büyük ölçekli yatırımları özen

dirmek, doğrudan yabancı yatırımları artırmak, bölgesel gelişmişlik farklılık

larını gidermek, çevre korumaya yönelik yatır ımlar ile araşt ırma ve geliştir

me faaliyetlerini desteklemek olan teşvik paketi açıklanmıştır. Söz konusu

teşvik paketi kapsamında yapılan açıklamalar, 16 T e m m u z 2009 tarihli Res

mi G a z e t e ' d e yayımlanan 2009/15199 sayılı "Yat ı r ımlarda Devlet Yardımla

rı Hakkında K a r a r " ile yaşama geçirilmiştir.

2 .Vergisel Teşv ik lere Yönel ik Ampir ik Araşt ırma Bulguları

Literatürde bu konu üzerine yapılan çok sayıda ampirik çalışma bulun

maktadır. Vergi teşviklerinin etkinliğini ö lçmeye yönelik olarak yapılan

ampirik çal ı şmalarda birbirinden çok farklı sonuçlar elde edilmiştir. Aşağı

da yatırıma ve is t ihdama etkisini ele alan çal ışma sonuçlarına yer verilmek

tedir.

Bu çal ışmalarının bir kısmı teşviklerin istihdamı olumlu yönde etkilediği

yönündedir . Ü l k e m i z d e ' d e iller ve bölgeler bazında yatırım teşvikleri ile

istihdam arasındaki ilişkiler konusunda yapılan çal ışmalar bulunmaktadır .

Bu kapsamda Kaynar teşvik belgeli yatırımlarda sabit yatırım-istihdam iliş

kisi 1990-2000 adlı çalışmasında, teşvik belgeli yatırımların istihdamı olum

lu yönde etkilediği sonucuna ulaşmıştır (Kaynar ,2001: 4) .

232

Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Sorunu. DAP ve Sektörel Verimlilik

Analizi adlı çalışmada, bölgesel çerçevede yapılan teşviklerin hem verimliliği

hem de istihdamı etkilediği sonucuna ulaşmıştır (Giir.2004: 6).

T ü r k i y e ' d e Sektörel Yatırım Teşvik Belgeleri İle İstihdam Analizi adlı

çal ışmada Doğu Anadolu bölgesinde uygulanan teşvik yatırımları ile istih

dam arasındaki ilişkiler irdelenmiş ve teşvik yatırımları ile istihdam arasında

doğrusal bir ilişkinin olduğu ve yatırımların yeni iş olanakları sağladığı gö

rülmüştür (Akan ve Arslan ,2008: 112).

Teşviklerin sektörel etkilerini ele alan çalışmada, H i n d i s t a n ' ı n son za

manlarda teknoloji ağırlıklı ürünleri olan haberleşme ve bio-teknoloji sektör

lerinde söz sahibi olmasındaki en önemli etkenin; yerli teknolojiyi vergisel

teşvikler, araşt ırma ve geliştirme ödenekleri, imtiyazlı borçlar ve girişim

sermayesi olduğunu vurgulanmıştır (Mani .2004: 23).

T a y v a n ' d a vergi teşvikleri üzerine yapılan bir araştırmada, endüstrileri

geliştirmek için hükümet tarafından verilen vergisel teşviklerin pozitif etkiye

sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Duran, 2003:53).

A B D ' d e vergi politikasındaki değişikliğin yatırım karar lan üzerindeki

etkileri üzerine yapılan ampirik çalışmada, teşviklerin yatır ımın büyüklüğü

nü ve zamanlamasını önemli oranda etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca

değişikliğin yapıldığı ilk yıldaki etkisi daha fazla olurken, sonraki yıllarda

bu etkinin giderek azaldığı da belirlenmiştir. A B D ' d e 1954 'de kabul edilen

hızlandırı lmış amort i sman uygulamasının yatırımlar üzerindeki etkisinin

büyük olduğu, 1962 'de çıkarılan makine teçhizat için ö m ü r boyu amortis

man düşülmesine imkan tanıyan yasanın da yatırımlar üzer inde etkili oldu

ğu, ayrıca 1962 'de kabul edilen yatırım vergisi kredisinin yatırım kararları

üzerinde önemli etki yaptığı sonucuna ulaşılmıştır (Acinöroğlu, 2009: 158).

17 Avrupa ülkesindeki küresel firmaların gerçekleştirdikleri yatırımlar

üzerine yapılan bir araştırma, vergilemenin bir çok firma için yer seçiminde

çok önemli bir faktör olduğu sonucuna ulaşmıştır (Duran,2003: 53).

O E C D tarafından yapılan araştırmada ise. vergi teşvikleri dolaysıyla kat

lanılan vergi kaybının arzulanan yatırımlardaki artıştan daha fazla olduğu

gösteri lmektedir. Teşviklerin tüm yatırımları ve ilave yatırımları hedeflen

memesi verimliliğin az olmasına neden olarak gösterilmiştir (Giray, 2008:

79)

Amerika Birleşik Devletlerinde ekipman yatırımı için yapılan harcamala

rın belli bir oranı kadar uygulanan vergi teşvikinin etkinliği üzerine yapılan

çalışmada, söz konusu vergi teşviki uygulaması ile, yatırımların teşvik edil

mesi suretiyle istihdamın artırılması ve rekabet gücünün yükselt i lmesi amaç-

233

lanmıştır. Ancak inceleme sonucunda, vergi teşvikinin uygulandığı d ö n e m i n ,

teşvikin uygulanmadığı döneme göre yatır ımlarda belirgin bir artışa neden

olmadığı görülmüştür (Karier, 1994:103).

Lim (1983:19), gerek gelişmiş gerek gelişmekte olan ülke örnekleri üze

rinde yapılan çal ışmada yatırımlarla teşvikler arasında negatif İlişki bulmuş

tur. Buradan hareketle, teşvikleri, o lumsuz yatırım ortamının olumsuzlukla

rını azaltmaya yönelik bir çabanın göstergesi olduğu kanaatine ulaşmıştır.

Yelpaala, global firmalar üzerine yazılan popüler teorileri inceledikten sori-

ra, vergisel teşviklerin yatırım kararları üzerindeki etkilerinin ihmal edilebi

lir boyutta olduğu sonucunu çıkarmıştır (Duran,2003:51) .

3 . E k o n o m e t r i k Y ö n t e m v e Ver i Seti

Ekonometr ik araşt ırmalarda birbirinden farklı veri türleri kullanılmakta

dır. Bu veri türleri ancak yapılarına uygun olan model ler le analize tabi tutu

labilmektedir. Z a m a n serisi ve yatay-dikey kesit veriler ile ayrı ayrı analizler

yapılabilmektedir. Z a m a n boyutuna sahip kesit verileri kullanarak ekonomik

ilişkilerin tahmin edilmesi yöntemine panel veri analizi adı veri lmektedir

(Baltagi, 2005). Panel veriler, çok sayıdaki kesite ait zaman serileri veya

zaman boyutuna sahip kesit veriler olarak tanımlanabi lmektedir (Grene

2003: 612).

3.1. P a n e l B i r i m Kök T e s t l e r i

Panel veriler ile yapı lacak ekonometrik analizlerde verilerin durağanl ığ ı ;

nın kontrol edilmesi gerektiğinden değişkenler için panel birim kök testleri

yapılmalıdır. Literatürdeki en yeni panel birim kök testleri Levin ve Lin

(LL) (1992), İm, Peseran ve Shin (İPS) (2003), M a d d a l a ve Wu ( M W )

(1999) ve Hadri (2000) tarafından geliştirilen testlerdir. LL, IPS ve MW

testleri boş hipotez olarak birim kökün varlığını ileri sürerken, Hadr i 'n in

testinde boş hipotez seriler durağandır şeklindedir.

LL test inde,

4y« = + a0 + a + a,+et + urt 0)

şeklinde ifade edilir. Denklemde, sabit, sabit etkiler ve basit trend gibi

modele ait determinist ik bileşenleri ifade etmektedir. Dinamik otoregresif

değişkenin katsayısının tüm panel bileşenleri için homojen olduğu varsayıl

maktadır. ^ ° ' P ^ ~ ^ser i l e r durağan değildir v e ^\'P < ^

seriler durağandır.

Levin ve Lin (1992) 'n in yönteminde her bir kesit veri için değişen

varyans problemi düzelti lerek ayrı ayrı A D F testi yapıldıktan sonra bir araya

getirilmiş t istatistiği hesaplanmaktadır .

234

İ m , Peseran ve Shin (IPS) testinde ise 2. noİu denklem kullanılmaktadır.

Ay„ = p , y,,,-ı + 2 A A > y , - , + l=\

(2)

Boş hipotez v e alternatif hipotez sırasıyla, : A = İ P , ~ l ) = 0 v e

H \ - P , < 0 ^ e n a z b j r k e s i t s e r | s j | ç i n - j şeklindedir. p ' 'nin paneldeki her

bir seri için değişebileceği diğer bir ifadeyle paneldeki her bir seri için hete

rojen olduğu varsayılmıştır. Bir serinin farklı gecikme uzunluğuna sahip

olması, IPS testlerinin LL testine göre daha yüksek açıklama gücüne sahip

olduğunu göstermektedir (Maddala ve Wu,1999).

IPS testinin alternatif hipotezinde paneldeki en az bir serininin durağan

olduğu ifade edilmektedir. IPS yönteminde her bir kesit seri için hesaplanan

A D F birim kök istatistiklerinin ortalaması alınmaktadır:

N

p

1=1

(3)

İm, Peseran ve Shin (1995,1997), test istatistiklerinin normal dağıldığını

göstermişlerdir. Maddala ve Wu (1999), her bir / kesiti için birim kök tah

mininden elde edilen boş hipotezin reddedildiği anlamlıl ık düzeylerini bir

leştiren Fisher A D F ve PP testlerini önermişlerdir. Bu testte;

(4)

2

istatistiği 2N serbestlik derecesine sahip ve X dağı l ımına sahiptir. Test

te P', her bir kesit seri için yapılan birim kök testinden elde edilen P

değerini ifade etmektedir. Maddala ve Wu (1999) Fisher tipi testin IPS ve

LL testlerine oranla daha başarılı olduğunu ifade etmiştir.

3.2.PaııeI Regresyon Testii

Panel verilerin basit fonksiyonel sekli aşağıdaki gibidir;

Yit =a -t-b itXit + +b kit Xkit + e it (5)

' = U 2 , , A f / = l , 2 , S

2 3 5

(1) eşitliğinde alt indisteki / kesitleri, / ise zamanı göstermektedir . Bu

eşitlikte bağımsız değiskenlerce gözlemlenemeyen, zamana göre değişmeyen

ancak kesitlere özgü özellikleri kapsayan bireysel etki söz konusudur ve

birimlere ait farklı özellikler hata terimi içerisinde yer almaktadır. Bu tür

modeller tek taraflı hata bileşeni regresyon modeli adını a lmaktadır (Baltagi

2005: 11-12).

3.3. Panel Nedensel l ik Testi

Nedensel l ik çözümlemeler i Granger (1969) nedensel l ik testleri Engle-

Granger(1987) tarafından önerilen hata düzel tme modelleri ile genişleti lmiş

tir. Panel veri çalışmaları ile bir çok panel nedensell ik testi yöntemi gelişti

rilmiştir. Bu çat ı şmada Holtz-Eakin, N e w e y ve Rosen (1988) ' in geliştirmiş

oldukları panel veri nedensell ik analizi kullanılacaktır. Holtz-Eakin, N e w e y

ve Rosen, sabit etkilerden arındırmak için değişkenlerin farkını alarak

Granger anlamda nedensel l ik testi için uyarlanmış ve değişkenlerin fark

veya seviyelerini içeren enstrüman değişken seti kullanılmasını önermişt ir .

İkili d inamik bir panel model için,

ıı n

(16)

16 nolu denklemde y ' ' ve X " nedensel l ik ilişkisi araştırı lacak değişken

leri, sabit etkileri, n gecikme uzunluğunu ^" E K K varsayımlarına uyan

rassal hata terimlerini göstermektedir. Denklemin farkı al ınarak sabit etikler

giderilmektedir;

y„ =5>,-0',-,-,- - y t t - j - \ ) + Y*aM«-j - * » - , - • ) + ( A

(17)

Farkı a lman denklem aşağıdaki gibi gösterilebilir.

ıı ıı i 4 ^ = 2>,A>v J + 5 > / A x * - ; + e *

H ./=ı

(18)

Holtz-Eakin, Nevvey ve Rosen, ^ y " ~ ' farkı al ınmış hata terimleri ile iliş

kili o lduğundan denklemde araç değişken kullanılmasını eşanlılık problemi

ni gidermek için denklemin iki aşamalı en küçük kareler yöntemi ile tahmin

edilmesini önerir. Nedensel l ik ilişkisi için test edilmesi gereken hipotez:

236

Ho: a' = a ı = 0

Ho hipotezinin reddedilmesi d u r u m u n d a değişkenler aras ında Granger

nedensell ik ilişkisi var olmaktadır. Holtz-Eakin, N e w e y ve Rosen tarafından

geliştirilen nedensel l ik testi G M M (General ized Melhod of M o m e n t s ) E G L S

( Estimated General ized Least Squares) tahmini kullanılarak yapılmıştır.

Değişen varyans ve otokorelasyon ihtimaline karşın G M M ağırlığı olarak iki

aşamalı en küçük kareler ağırlığı ( T w o Stage Least Squares), E G L S ağırlığı

olarak ise yatay kesit ağırlığı kullanılmıştır. Gecikmeli değerlerin anlamlılı

ğının bel i r lenmesinde ise Wald testi kullanılmıştır (Gür i ş ve Yılgör,

2008:781).

3.4. Veri Seti

Bu çal ışmada, 1981-2008 dönemine ilişkin yıllık veriler kullanarak Tür

kiye 'de 28 alt sektörde kullanılan vergi teşviklerinin (sabit yatırımlar

TL+ithal edilen makine ve teçhizat U S D $ ) bu sektörlerdeki i s t ihdama etki

sini dengeli panel veri analizi yöntemiyle test edi lmektedir Veri lere ait ta

nımlayıcı bilgiler Tablo l ' d e verilmektedir.

Tablo 1 : M o d e l d e Kullanılan Değişkenler

D e ğ i ş k e n l e r T a n ı m

Teşvik Miktarı (T) Nominal rakamları ifade eden sabit yatırımlar IMF, İFS'den alınan dönem ortası dolar kuru ile Dolara çevrilmiş olup, ithal edilem makine ve teçhizat değerleri ile toplanarak teşvik miktarları hesaplanmıştır. Teşvik miktarlarlarının büyük rakamlarla (milyon-milyar) ile ifade edilmesi, istihham rakamlarının genellikle 1000 rakamından düşük olması nedeniyle iki değişken arasındaki ilişkinin yanıltıcı olabileceği ihtimaline karşı yüzde artışlara dönüştürülmüştür.

istihdam (1) Adet, Yüzde rakamlara dönüştürülmüştür.

M o d e l d e kullanılan değişkenler 28 alt sektöre ayrılmış olup, alt sektörler '-.

şunlardan oluşmaktadır . Bitkisel Üretim, Cam, Çimento, Demirçelik,

Demirdışı Meta l , Deri ve Kösele, Dokuma ve Giyim, Elektrikli Makine,

Elektrik, Gıda ve İçki, Hayvancılık, Kağıt, Kil ve Çimento Gereçler i , Kim

ya, Lastik ve Pilastik, Madencil ik, Madeni Eşya, M a k i n e İmalatı,

Mesl .Bi l .Ölç.Opt.Do, Orman Ürünleri, Sağlık, Seramik, Su Ürünleri, Taşıt

Araçları, Ticaret, Turizm ve Ulaştırma şeklindedir.

4 . Ç ö z ü m l e m e S o n u ç l a r ı

Bu çal ı şmada IPS testi, Maddala ve NVu'nun önerdiği Fisher A D F ve

Fisher PP testleri kullanılarak serilerin durağanlık sınaması yapılmıştır . Du

rağanlık test sonuçları Tablo 2 : d e verilmektedir.

237

Tablo 2 : Bir im K ö k Testi Sonuçları

Levin ü n C h u S e v i y e

D e ğ i ş k e n l e r Sabit S a b i t v e T r e n d

T -36.9 ( 0 . 0 0 ) * -30.5 ( 0 . 0 0 ) *

i -78.9 ( 0 . 0 0 ) * -68.9 ( 0 . 0 0 ) *

İm, Pesaran ve Shin Seviye

D e ğ i ş k e n l e r Sabit S a b i t v e T r e n d

T -31.7 ( 0 . 0 0 ) * - 3 1 . 9 ( 0 . 0 0 ) *

i - 4 3 . 7 ( 0 . 0 0 ) * -43.3 ( 0 . 0 0 ) *

Fisher A D F Seviye

D e ğ i ş k e n l e r S a b i t S a b i t v e T r e n d

T 5 2 3 ( 0 . 0 0 ) * 1 0 2 8 . 6 ( 0 . 0 0 ) *

i 5 4 0 . 6 ( 0 . 0 0 ) * 9 7 4 . 5 ( 0 . 0 0 ) *

Fisher PP Seviye

D e ğ i ş k e n l e r S a b i t S a b i t v e T r e n d

T 6 1 7 . 3 ( 0 . 0 0 ) * 1 5 9 2 ( 0 . 0 0 ) *

i 5 9 6 . 6 ( 0 . 0 0 ) * 1 3 5 4 . 4 ( 0 . 0 0 ) *

IPS testi için parantez () içindeki rakamlar or ta lama t istatistikleri için p

değerleridir. Fisher A D F ve Fisher PP testleri için parantez içindeki rakam

lar A D F Fisher ve PP Fisher x 2 istatistiklerine ilişkin p değeridir. * istatis

tiğin %1 düzeyinde durağan olduğunu ifade etmektedir. Gec ikme uzunlukla

rı Schvvarz bilgi kriterine göre seçilmiştir.

LLC, IPS, Fischer A D F ve Fischer PP birim kök testleri sonuçlar ına göre

modelde kullanılan değişkenler normal değerinde hem sabitli, hemd sabit ve

trend de durağandır . Panel kök birim testlerinde seriler seviye itibari ile sabit

terimli olarak durağan olduğundan seriler aras ında uzun dönemli ilişkinin

varlığı kabul edi lmektedir .

238

Tab lo 3 : Sektörel Bazda Teşviklerin İstahdama Etkisini Göstere: Panel Regresyon Analizi

Sektörler Katsayı T istatistiği

Bitkisel Üretim -0.010101 -0.579023

Cam 0.596264 4.322745*

Çimento 2.456043 64.40024*

Demirçelik 0.376817 28.74875*

Demirdışımetal 0,710143 42.31811*

Deri-Kösele 0.769161 49.09978*

Dokumagiyim 0.502998 109.5616*

Elekmakina 0.019426 3.808813*

Elektrik 0.323701 34.05956*

Enerji 0.129566 127.4834*

Gıdaicki 0.163742 24.14235*

Hayvancılık 0.477525 57.70500*

Kağıt 0.233535 42.36936*

Kil-Çimento Gereçleri 0.162563 19.62210*

Kimya 0.282174 18.56957*

Lastik-Plastik 0.181028 20.12193*

Madencilik 0.193282 4.874339*

Maden iesya 0.021582 27.45301*

Makına İmalatı 0.282584 54.73379*

Mes-Bil-Ölçme 0.163668 31.06436*

Orman Ürünleri 0.088164 19.63124*

Sağlık 0.600683 20.40635*

Seramik 0.328503 81.11270*

Su Ürünleri 0.069802 19.52324*

Taşıt Araçları 0.031728 17.67976*

Ticaret 0.000604 0.538432

Turizm 0.213861 52.69291*

Ulaştırma 1.364647 72.83348*

Ardışık bağımlılık ve değişen varyans sorununu gidermek için Cross- Section Seemingly unrelated regression (SUR) yöntemi kullanılmıştır.

* %1 Anlamlılık düzeyine göstermektedir.

R2=0,99, Durbin Watson = 2,0287

Tabloya göre, ardışık bağımlılık ve değişen varyans sorununu gidererek

yapılan regresyon tahmin sonuçlarına göre bitkisel ve turizm sektörü dışın

daki sektörlerde %1 düzeyinde anlamlı bir ilişki mevcuttur ve pozitif yönlü

bir anlamlalık sözkonusudur. Serilerin seviye itibariyle durağan olması ne 1

deniyle uzun dönemli ilişkinin varlığı mevcuttur. Sektörlere ait ilişki hak

kında görsel bir bilgi vermesi amacıyla oluşturulan grafiksel gösterim Ekler-

1 kısmında sunulmuştur. Grafiksel gösterim tüm serilerde aynı yönlfi hftre^

ketliliği doğrularken, ticaret sektöründeki ilişki olmadığını doğrular nitelik

tedir. Seriler arasında nedensellik ilişkisinin tespiti amacıyla yapılan panel

nedensellik analizi test sonuçları tablo 3 te sunulmaktadır. . ' •

Tablo 3: Holtz-Eakin, N e w e y ve Rosen Panel Nedensel l ik Testi So

nuçları —7-r—_rr_ - a - 0

"' m nedensellik yoktur. ^; iv Nedensellik İlişkisini Yönü

% istatistiği (Prob) Nedensellik

T=> İ "2" 30.25 (0.00)* VAR

istatistiğin %1 seviyesinde anlamlı olduğunu göstermektedir."" tırnak içkideki değer gecikme uzunluğudur. v , n

Yapılan Holtz-Eakin, N e w e y ve Rosen panel nedensellik testi sonuçlan

ın göre ele alınan dönemde modele dahil edilen sektörlerde teşviklerden

istihdama doğru bir nedensellik ilişkisinin var olduğu tespit edilmiştir.

2 4 0

S O N U Ç

Vergisel teşvikler, ekonomiye doğrudan enjektc edilebilen önemli politi

ka araçlarından biridir. Vergisel teşviklerin etkinliği, tartışmalı ve farklı

görüşlerin ileri sürüldüğü bir konudur. Ülkelerin izledikleri ekonomi politi

kalarında teşvik sisteminin önemli bir yeri bulunmaktadır. Küresel leşmenin

ülkeleri birbirine bağımlı kıldığı bir dünyada bir ülke ekonomis inde dengeli

gelişmenin sağlanabilmesi, kısa d ö n e m d e değişebilen, esnek, çok amaçlı ve

çok araçlı bir teşvik sistemini gerekli kılmaktadır. Türk iye 'de 1913-2008

yıllarını kapsayan 95 yıllık dönemde, değişen amaçlar doğrul tusunda çok

çeşitli vergisel teşvik politikaları uygulanmıştır.

Türk iye 'de 1981-2008 dönemini ve 28 alt sektörde vergisel teşviklerinin

istahdam üzerine analizini konu alan çalışmada dengeli panel veri analiz

yöntemleri kullanılmıştır. Yapılan analizlerde serilerin normal değerinde

durağan olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Serilerin normal değer inde durağan

olması uzun dönemli ilişkinin varlığını göstermektedir. Sektörel bazda etki

leşimi görmek amacıyla yapılan regresyon sonuçlarına göre bitkisel üretim

ve ticaret sektörü dışında anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu sonu

cuna ulaşılmıştır. Grafiksel gösterimde bitkisel üretim ve ticaret sektöründe

ki serilerin birlikte hareket etmedikleri görüntüsü elde edilen bulguları doğ

rular niteliktedir. Seriler arasındaki etkileşimin irdelenmesi amacıyla yapılan

panel testi yatırım teşviklerinden istihdama olan ilişkinin varlığını doğrula

maktadır. Sonuç itibariyle Türk iye 'de vergisel teşviklerin istahdam üzerinde

etkili olduğu ve istihdamı artırmak amacıyla vergi teşviği uygulamasına

devam edilmesinin doğru olduğu söylenebilir.

241

EKLER-1 Sektörel Verilere Ait Grafikler

DEMİR • İ S M E T E

1385 1990 1995 2000 2005

ENERJİ

25 ona -

20.000-

15.000-

10,000-

5.000 -

1 9 » IflflÛ 1 9 » 3 0 0 0 2 0 0 5

L A S H . ASTIK

1 » b 1960 2 0 0 0 2 0 0 5

I B M ' « » 1 * » 2 0 0 0 2 0 0 5

ULAŞTIRMA

3 , 0 0 0 - I

2 . 0 0 0 - M

-1.000-J 1 1 1 1 1 1995 1990 1995 2 0 0 0 2 0 0 5

1N6 1390 18SS 2CDD 3005

HAYVAN CILK

ı r a leao 1 9 » 2a» îcos

MAÜENIESYA

3 . 0 0 0

2 , 0 0 0

1 . 0 0 0 -* 1 1 1 1 1

^ m ıteo ' * * 2000 2005

1990 19» 2000 2O05

E K L E R - 1 S e k t ö r e l Ver i le re Ait G r a f i k l e r

1995 19S0 1995 2CU3 20J5

0 0 K U M K I Y 1 M

1685 1693 1 0 6 3DC0 2CC6

ELEKMAMNA

1965 1S6Ü 1995 2030 ÎC05

ELEKTRİK

• r' ' 1 ı — I " ı 19» 1990 1995 200) 2<E6 1985 16E0 1685 20CO 2C05

KJLCIKCN

- i r 1995 198 1995 20O3 2035

1935 1930 19» 2OT 20»

MAKİ N f l M H .

19% 1990 <995 2K0 3X6

MESBLOLCME

1995 19G0 1995 2CCC 2035

ORMMUUR

3,000

2.000

1 0 0 0 - M ı

IŞBS W M ' 9 * 2ttO İ I S

TAŞIT ARAÇ

1996 ISO 1*6 2JCO 2HE

TİCPRET

1995 19S> 1995 3X0 2»5

TURİZM

ı-K. 1'JS) l^e W l 23S 19BS 1*0 '££6 3000 2CCC-

E

2 4 3

K A Y N A K L A R

A C İ N Ö R O Ğ L U , S e r k a n , ( 2 0 0 9 )

A K A N , Y u s u f &

A R S L A N , İ b r a h i m , ( 2 0 0 8 )

A K T A N , C . C a n , ( 2 0 0 1 )

A Y K I N , H a s a n , ( 2 0 0 6 )

B A L T A G I , B a d i H. ( 2 0 0 5 )

BATIREL.Ö.F ( 2 0 0 4 )

B R E I T U N G J , ( 2 0 0 0 )

B U L U T , M u s t a f a , ( 2 0 0 9 )

BIYIKLI.R. K A R A L T I , A . ( 2 0 0 0 )

ÇİÇEK, Halit, ( 2 0 0 1 )

"Genel Olarak Vergi Teşviklerinin Ekonomi Üzerine Etkinliği" , International Journal of Economic and Adminİstrative Studies, Year:1 Volume:1 N u m b e r 2 , VVinter 2 0 0 9 ISSN 1 3 0 7 - 9 8 3 2

: Türkiye'de Sektörel Yatırım Teşvik Belgeleri İle İstihdam Analizi: Doğu Anadolu Bölgesi Üzerine Bir Uygulama ( 1 9 8 0 -2 0 0 6 )

: "Teşvik Kollamacılık", Yolsuzlukla M ü c a

dele Stratejileri Ankara: Hak-lş Yajnritort.'

: "Uluslararası Ampirik Çalışmalar Işığında Vergi Teşviklerinin Etkinliği", Yaklaşım Dergisi, Nisan 2 0 0 6

: Econometric Analysis of Panel DafiC 3rd Edition, John Wiley & Sons, N e w Y o r k .

: "Vergi Teşvikleri ve Yatırım ilişkisi", Vergi

Dünyası, Sayı: 2 7 4 , , s.36.

: "The Local Power of S o m e Unit Roots Tests for Panel Data," B.Baltagı (ed.) Nonstationary Panels, Panel Cointegration and Dynamic Panels, Ams-terdam: Elsevier Science, pp.161-178.

: Yatırım İkliminin Geliştirilmesinde Vergi

Politikalarının Rolü: Türkiye Örneği, Mali

ye Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkan

lığı Yayın N o : 2 0 0 9 / 3 8 8

: Vergi Teşvikleri ve Korumaları, Maliye

Hesap Uzmanları Derneği, Ankara

: "Teşvikler, Gerekçeleri ve Türkiye'de

Vergisel Tesvikler-I", Vergi Sorunları, Sa-

yı:150,

244

Ç İ L O Ğ L U , İ s m a i l , ( 2 0 0 0 )

D . U M , ( 1 9 8 3 )

D U R A N , M u s t a f a , ( 1 9 9 9 )

D U R A N , M u s t a f a , (2003)

EDVVARDS C a n d

R U G G Y , V.D. ( 2 0 0 2 )

FAİNİ, R İ C C A R D O a n d

S C H İ A N T A R E L L İ , F ( 1 9 8 7 )

F I T Z G E R A L D , Valpy. ( 2 0 0 2 )

F L E T C H E R , K e v i n . (1994)

GİRAY, Filiz, ( 2 0 0 8 )

G R E N E , VVilliam H., ( 2 0 0 3 )

G U I S I N G E R , S. E.(1985)

"Teşvik Politikalarının Yönlendirme Gücü", Hazine Dergisi, Sayı: 13, Ocak 2 0 0 0 http://www.ceterisparibus.net/turkiye/gun cel.htm#8 Nisan 2 0 1 0

"Fiscal Incentives and Direct Foreign

Investment in LCD's", Journal of

Development Studies, 19(2),

"Türk Teşvik Sisteminin Yapısal Özellikle

ri ve Rasyonel Bir Teşvik Sisteminin

Esasları", İşletme Finans, Şubat, Ankara.

"Teşvik Politikaları ve Doğrudan Sermaye

Yatırımları", Ankara: Hazine Müsteşarlığı

Araştırma-İnceleme Dizisi No:33.

"International Tax Competition A 21 st-

Century Restraint on Governmenf1,

Policy Analysis,, s. 7.

"Incentives and Investment Decision: T h e

Effectiveness of Regional Policy", Oxford

Economic Papers, New Series, Vol. 39.,

No.3, 5 2 1 .

"International Tax Co-operation and

Capital Mobilİty", Oxford Development

Stuies, Vol.30, No.3

"Tax Incentives İn Cambodia, Lao PDR,

and Vietnam", Prepared for the IMF

Conference on Foreign Direct

Investment: Opportunities and

Challenges for Cambodia, Lao P D R and

Vietnam Hanoi, Vietnam.

"Vergi Teşvik Sistemi", Ezgi Kitabevi,

Bursa ,1. Baskı

Econometric Analysis, 5th Edition,

Prentice Hail, New Jersey.

Investment Incentives and Performance

Repuirements, Praeger, N e w York,

2 4 5

G U J A R A T İ , D a m a d o r ( 2 0 0 3 )

G U J A R A T İ , D a m a d o r a n d

P O R T E R D a v n , ( 2 0 0 9 )

G Ü R , M u t l u D. ( 2 0 0 4 )

H A D R I , K a d d o u r ( 2 0 0 0 )

H A G A K I , T . ( 1 9 7 9 )

H A R R I S , R. a n d R. S O L L I S ( 2 0 0 3 )

H A Z İ N E M Ü S T E Ş A R L I Ğ I , ( 2 0 1 0 )

H O L T Z - E A K İ N , D., W . N E W E Y a n d

H . S . R O S E N , ( 1 9 8 9 )

İ M , K., H. P E S A R A N , a n d

Y . S H I N ( 2 0 0 3 )

J O E L B e r g s m a n , ( 1 9 9 9 )

K A O , C h i h w a , ( 1 9 9 9 )

K A R İ ER, T h o m a s , ( 1 9 9 4 )

Basic Econometric, Fourt Edition, M c G r a w H i l l .

: Basic Econometric, Fifth Edition, M c G r a w Hill

: "Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Sorunu,

D A P ve Sektörel Bir Verimlilik Analizi",

Ege Üniversitesi, İktisadi ve idari Bitimler

Fak.

: "Testing for stationarity in heterogeneous

panel data," Econometrics Journal, Royal

Economic Society, vol. 3(2), pages 1 4 8 -

1 6 1 .

: "The Theory of the Multinational Firm: An

Analysis of the Effects of Government

Policies", International Economic Review,

: Applied Time Series Modelling and

Forecasting.John VViley &Sons Ltd., West

Sussex, England.

: www.gov.tr/irj/go/km.doc.

: "Estimating Vector Autoregressions with

Panel Data", Econometrica, 5 6 , No.6,

November 1 9 8 9 : 1 3 7 1 - 1 3 9 5 .

: "Testing for Unit Roots in Heterogeneous

Panels," Journal of Econometrics, Vol.

115, N o . 1 : 5 3 - 7 4 .

: "Advice On Taxation And Tax Incentives

For Foreign Direct Investment",

L:\JOEL\FIAS\INCENTIV\FIAS wisdom

incentives.doc, s. 7.

: "Spurious regression and residual-based

tests for cointegration in panel data",

Journal of Econometrics, V o l . 9 0 : 1 - 4 4

: "Business Tax Incentives and

Investment", Working Paper No:103.

http://www.ceterisparibus.net/turkiye/gun

http://www.gov.tr/irj/go/km.doc

K A Y N A R , N. ( 2 0 0 1 )

K I Z I L O T , Ş ü k r ü , ( 2 0 0 9 )

L E V İ N Andrevv, C h e i n - F u LİN, a n d

C h i a - S h a n g C H U , ( 2 0 0 2 )

LEVİN, A., Lin C H U . ( 1 9 9 3 )

L O U İ S T . W e l l s , N a n c y J . A L L E N ,

J a c q u e s M O R İ S S E T v e

N e d a P İ R N İ A , ( 1 9 9 7 )

M A D D A L A , G.S. a n d , S . W U ( 1 9 9 9 )

M A N İ , S, ( 2 0 0 4 )

M C C O S K E Y , S u z a n n e v e

Chihvva K A O , ( 1 9 9 9 )

"Teşvik belgeli yatırımlarda sabit yat/nm-istihdam ilişkisi ( 1 9 9 9 - 2 0 0 0 ) " , D P T Yayınları, Ankara.

"Yeni Teşvik Paketinin Getireceği Mali

Yükler, Bütçe Performansına Muhtemel

Etkileri ve Alınabilinecek Tedbirler"

http://www.tisk.org.tr/isvereni yazdir. (Eri

şim 0 3 . 0 3 . 2 0 1 0 ) .

Unit Root Tests in Panel Data:

Asymptotic and Finite-Sample Properties"

Journal of Econometrics, Vol:108, pp.1-

24.

"Unit Root Tests in Panel Data:New

Results," Depertmant of Economics,

University of California at San Diego,

Discussion Paper No.92-93.

"Using T a x Incentives to C m p e t e for

Foreign Investment", Foreign Investment

Advisory Service, Occasional Paper 15,

s.76

"A Comparative Study of Unit Root Tests

with Panel Data a N e w Sİmple Test,"

Oxford Economic Bulletin of Economics

and Statistics, Vol. 6 1 : 6 3 1 - 6 5 2 .

"İnstitional Support For Insventment in

Domestic Technologies:An Analysis of

The Role o Government İn İndia" T h e

Europen Journal of Finance Vol,7,

Numder. 1

" Testing the Stability of a Production

Function with Urbanization as a Shift

Factor." Oxford Bulletin of Economics

and Statistics, Department of Economics,

University of Oxford, vol. 61 (0): 6 7 1 - 9 0

247

M İ C H A L E T , C h a r l e s Albert, ( 1 9 9 7 )

P A Z A R L I O Ğ L U , M. V E D A T &

Ö z l e m K İ R E N G Ü R L E R ( 2 0 0 7 )

P E D R O N I P e t e r ( 1 9 9 7 )

P E D R O N İ , P e t e r ( 1 9 9 5 )

P E D R O N I , P e t e r ( 1 9 9 9 )

R E S M İ G A Z E T E , ( 2 0 0 9 )

R I C U P E R O , R u b e n s , ( 2 0 0 0 )

T E K İ N , A h m e t , ( 2 0 0 6 )

•'Strategies Of Multinationals And Competition For Foreign Direct Investment T h e Opening Of Central And Eastern Europe".

: "Telekomünikasyon Yatırımları ve Eko

nomik Büyüme: Panel Veri Yaklaşımı,"

Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar

Dergisi, C. 4 4 , Sayı. 5 0 8 : 3 5 - 4 3 .

: "Panel Cointegration; Asymptotic and

Finite Sample Properties of Pooted T i m e

Series Tests, VVith an Application to the

P P P Hypothesis; N e w Results',

Department of Economics, Indiana

University.

: "Panel Cointegration: Asymptotic and,

Finite Sample Properties of Pooled T i m e

Series Test, with an Aplication to the P P P

Hypothesis," Indiana University VVorkkig

Papers in Economics, N o : 9 5 - 1 0 3 (Junfl),

Indiana University, Indianapolis, İN.

: "Critical Values for Cointegration Tests in

Heterogenous Panels with Multipte

Regressors," Oxford Bulletin of

Economics and Statistics, Vol. 6 1 : 6 3 1 -

6 5 2

: 16 T e m m u z 2 0 0 9 tarih ve 1 5 1 9 9 sayılı

: "Tax Incentives and Foreign Direct.

Investment", United Natİons Conference

On T r a d e and Development, G e n e v a

Advisory Studies, No.16.

"Vergi Teşvikleri ve Ekonomik Etkileri",

Dumlupınar Üni. Sosyal Bilimler Dergisi,

Aralık 2 0 0 6 , Sayı: 16

U N , ( 1 9 9 6 ) Incentives and Foreign Direct İnvestment,

No: 3 0 , 1 9 9 6 . s.9.

http://www.tisk.org.tr/isvereni

MALİ KRİZE KARŞI GETİRİLEN VERGİSEL D Ü Z E N L E M E L E R İ N E T K İ N L İ Ğ İ N İ N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ

Zihni K A R T A L *

G İ R İ Ş

2007 yılı y a z aylarında A B D konut kredilerine ilişkin geri ö d e m e güçlük

leri nedeniyle fınans piyasalarında başlayan dalgalanmalar, 2008 yılı Eylül

ayından itibaren derinleşerek küresel bir finansal krize dönüşmüştür . A B D

ve Avrupa'da bir çok banka iflas etmiş, finansal konsol idasyona gidilmiş ve

kamu müdahaleler i gerçekleşmiştir. Mali sistemdeki sorunlar ve oluşan be

lirsizlik ortamı yatırımcı ve tüketici güvenini o lumsuz yönde etkilemiştir. İç

ve dış talebin azalması ve kredi imkanlarının zorlaşması nedeniyle bir çok

ülkede üret imde önemli düşüşlere yol açmıştır.

Küresel kriz, tüm dünya ile ticari ve finansal bağları bulunan Türkiye

ekonomisini de o lumsuz yönde etkilemiştir. Gerek dış talep gerekse iç talep

teki geri lemeye bağlı olarak Türkiye ekonomis inde üretim, ihracat ve işsizlik

göstergeleri negati f y ö n d e etkilenmiştir. Kriz, Türkiye ekonomisini , A B D ve

Avrupa'da olduğu gibi, finansal kanaldan etki lememiş, buna karşın ticaret

ilişkisi içinde b u l u n d u ğ u m u z ülkelerde gerçekleşen talep daralması nedeniy

le ülkemiz mallar ına olan ihracat talebi düşmüştür, ihracat talebinin düşmesi

ise üretim miktarının düşmesine, üretim hacminin azalması ise işsizlik ora

nının ar tmasına yol açmıştır.

1. Küresel Krize Karşı Alınan Mal iye Politikası Tedbirleri

Yukarıda özet lenen durum karşısında maliye politikası, kısa dönemde

düşen toplam talebi süratle canlandıracak en önemli politika seçeneği olarak

görülmeye başlanmıştır . Krizden en çok etkilenen sanayileşmiş ülkeler başta

olmak üzere birçok ülke, genişletici maliye politikası uygulamalar ına ağırlık

vermeye başlamış, I M F dünya ülkelerine krizden çıkışın en etkin yolunun

mali geniş leme olduğunu duyurmuş ve son olarak 2009 Nisan ayında yapı

lan G -20 zirvesine katılan ülkeler, ekonomik büyüme için mali genişleme

üzerinde anlaşmışlardır (Bocutoğlu vd, 2009:67).

M a l i v p Rakanl ı r i ı Ras H f i s a n U z m a n ı

2 4 9

Küresel krizin üretim ve istihdam üzerindeki o lumsuz etkisi arttıkça,

dünyadaki eğilime paralel olarak ülkemizde de maliye politikası ön plana

çıkmıştır. Bu doğrultuda özellikle vergi indirimlerine ve kredi imkânlarını

kolaylaştırmaya dayanan çeşitli tedbirler alınmıştır (Bocutoğlu vd, 2009:

80).

Düzgün tarafından, Türkiye ekonomisi üzerinde para politikasının mı

yoksa maliye politikasının mı etkili o lduğunun ortaya konulması amacıyla

yapılan bir çal ışma (2009:230), para politikası pozitif a m a anlamsız bir etki

ye sahipken; kamu harcamasının negatif ve anlamlı bir etkiye sahip olduğu

nu göstermiştir. Çal ı şmanın sonuçlarına gore, genişletici bir para politikası

ekonomiyi canlandırırken, genişletici bir mal iye politikası ekonomiyi da

raltmaktadır. Genişletici maliye politikasının neden olduğu bütçe açığı, faiz

ler aracılığıyla özel yatır ımı azaltacak ve ekonomiyi daraltacaktır. Sonuç

itibariyle, söz konusu çal ışma maliye politikasının Türkiye ekonomis i üze

rinde daha etkili o lduğunu ortaya koymuştur. D ü z g ü n ' e gore (2009:236)

Politik çıkarım açısından bakıldığında ise, ekonomik krizden çıkış için, da

raltıcı mal iye politikası uygulanması gerekmektedir.

Bununla birlikte, ülkemizde küresel mali krizin Türkiye ekonomis ine et

kilerinin azaltı lması amacıyla para ve maliye politikalarının birlikte uygu

lanması Öngörülmüştür. Bu kapsamda, TC Merkez Bankasının piyasadaki

Türk Lirası ve yabancı para likiditesini art ırmak amacıyla aldığı ve uygula

dığı bir dizi önlemin ve Bankacıl ık Düzenleme ve Denet leme K u r u l u ' n u n

finans kuruluşları için özkaynak yapısının güçlendiri lmesi amacıyla öngör

düğü önlemler yürürlüğe konulmuştur. Öte yandan, ülkemizde de iç talebi

art ırmak ve işletmelerin mali yapılarının dalgalanmalara karşı daha dayanık

lı hale getirmek amacıyla genişleyici maliye politikası tedbirleri alınmıştır.

Tüket imi güdüleyerek iç talebi artırmaya yönel ik önlemlerin başında bazı

malların tes l imlerinde uygulanan Özel Tüket im Vergisi ve K a t m a Değer

Vergisi oranlarının Mart-Eylül/2009 döneminde indirimli olarak uygulan

ması olmuştur. Bunun dışında, işletmelerin yasal kayıt larında yer a lmayan

varlıkların %2-%5 oranında vergilendiri lmesi şartıyla iş letme kayıtlarına

aktarılarak sermayeye eklenmeleri ve bu suretle işletmelerin mali yapılarının

güçlendiri lmesi hedeflenmiştir. Aynı şekilde, yat ır ımlara vergi teşviki sağla

narak harcanabil ir gelirin uzun vadede de artırı lması amaçlanmışt ır . B u n a

paralel olarak, küçük ve orta ölçekli işletmelerin birleşerek piyasa dalgalan

malarını en az hasarla atlatabilmeleri amacıyla finansal yapılarını daha da

yanıklı hale getirmek için bir leşme işlemlerine kurumlar vergisi teşviki geti

rilmiştir.

Bunun dışında, Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu kesintisinin oranın

düşürülmesi, menkul kıymet yatırım fon ve ortaklıklarının elde ettikleri ge-

:50

i r l e r e B a n k a v e S i g o r t a M u a m e l e l e r i V e r g i s i m u a f i y e t i g e t i r i l m e s i , v e r g i

j o r ç l a r m ı n d ü ş ü k f a i z l e t a k s u l e n d i r ü m e s i . i ş s i z l i k ö d e n e ğ i n i n a r t ı r ı l m a s ı ,

:ısa ç a l ı ş m a Ö d e n e ğ i u y g u l a m a s ı , y e n i i ş ç i İ s t i h d a m ı n a s i g o r t a p r i m d e s t e ğ i

a ğ l a n m a s ı , d e r i v e k o n f e k s i y o n s e k t ö r ü n d e f a a l i y e t t e b u l u n a n l a r a y ö n e l i k

> I a r a k k u r u m l a r v e r g i s i i n d i r i m i v e s i g o r t a p r i m i i s t i s n a s ı s a ğ l a n m a s ı g i b i

ş l c t m e l e r i n m a l i y a p ı l a r ı n ı n d a h a d a y a n ı k l ı h a l e g e t i r i l m e s i v e h a r c a n a b i l i r

i e l i r i n a r t ı r ı l m a s ı a m a c ı n a y ö n e l i k b i r d i z i ö n l e m y ü r ü r l ü ğ e k o n u l m u ş t u r .

İ z l e y e n b ö l ü m d e o t o m o t i v s e k t ö r ü n d e Ö z e l T ü k e t i m V e r g i s i v e K a t m a

e ğ e r V e r g i s i o r a n l a r ı n ı n M a r t - E y l ü l / 2 0 0 9 d ö n e m i n d e i n d i r i m l i o l a r a k u y

g u l a n m a s ı n ı n t ü k e t i m e e t k i l e r i , v a r l ı k b a r ı ş ı u y g u l a m a s ı n ı n s o n u ç l a n v e

/ a t ı r ı m l a r i ç i n ö n g ö r ü l e n i n d i r i m l i k u r u m l a r v e r g i s i v e s i g o r t a p r i m d e s t e ğ i

l e K O B İ M e r i n b i r l e ş m e l e r i h a l i n d e u y g u l a n a c a k o l a n k u r u m l a r v e r g i s i i n d i -

' i m i t e ş v i k l e r i n i n , h a r c a n a b i l i r g e l i r i n a r t ı r ı l m a s ı n ı n s ü r e k l i l i ğ i n i n s a ğ l a n m a

s ı a m a c ı n a h i z m e t e d i p e t m e y e c e ğ i d e ğ e r l e n d i r i l e c e k t i r .

2 . K a m u H a r c a m a l a r ı n ı A r t ı r m a k t a n Ç o k V e r g i İ n d i r i m i T e r c i h

E d i l m i ş t i r

2 . 1 . T e o r i : H a r c a n a b i l i r G e l i r i n A r t ı r ı l m a s ı

M a l i y e p o l i t i k a s ı n ı n b i r a r a c ı o l a n g e l i r l e r p o l i t i k a s ı u y g u l a n a r a k , d u r

g u n l u k d ö n e m l e r i n d e v e r g i i n d i r i m l e r i y o l u y l a h a r c a n a b i l i r g e l i r i a r t ı r m a k

v e b u ş e k i l d e d e t ü k e t i m v e y a t ı r ı m h a r c a m a l a r ı n ı a r t ı r m a k h e d e f l e n i r . K ü r e

s e l k r i z s ü r e c i n d e b u t ü r ö n l e m l e r b a ş t a A B D o l m a k ü z e r e b i r ç o k ü l k e d e

u y g u l a n m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r ( Ç o l a k , 2 0 0 9 . s . 4 6 ) . B a ş k a b i r i f a d e y l e , v e r g i

i n d i r i m i u y g u l a m a s ı n d a k i t e m e l a m a ç ; t ü k e t i m m a l l a r ı ü z e r i n d e k i d o l a y l ı

v e r g i l e r i n i n d i r i l e r e k t ü k e t i c i n i n h a r c a n a b i l i r g e l i r i n d e b i r a r t ı ş m e y d a n a

g e t i r m e k v e b u a r t ı ş s o n u c u n d a t ü k e t i m m a l ı t a l e b i n i c a n l a n d ı r m a k t ı r .

B u a m a ç l a , t ü k e t i c i l e r e d ö n ü k m a l i y a r d ı m l a r , b i r ç o k ü l k e d e t ü k e t i c i l e r e

v e r g i i n d i r i m l e r i y a d a s o s y a l g ü v e n l i k p r o g r a m l a r ı y o l u y l a y a p ı l a n y a r d ı m

l a r ş e k l i n d e g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r . V e r g i i n d i r i m l e r i , A B D , K a n a d a v e F r a n

s a ' d a d o ğ r u d a n g e l i r v e r g i s i i n d i r i m i y o l u y l a y a p ı l ı r k e n , B r e z i l y a v e H i n d i s

t a n g i b i ü l k e l e r d e b a z ı ü r ü n l e r i n ( o t o m o t i v , e l e k t r o n i k , g ı d a m a d d e l e r i g i b i )

s a t ı ş v e r g i l e r i n i n i n d i r i l m e s i y o l u y l a h a y a t a g e ç i r i l m i ş t i r .

T ü r k i y e i s e , B r e z i l y a v e H i n d i s t a n g i b i , k ü r e s e l k r i z i n e t k i l e r i n i n a s g a r i y e

i n d i r m e k i ç i n , s e l e k t i f o l a r a k b a z ı t ü k e t i m m a l l a r ı n ı n t e s l i m l e r i n d e u y g u l a

n a n Ö T V v e K D V o r a n l a r ı n d a i n d i r i m e g i d e r e k , t ü k e t i c i n i n h a r c a n a b i l i r

g e l i r i n i a r t ı r m a y ı v e b u y o l l a o t o m o t i v , m o b i l y a g i b i s t o k f a z l a s ı b u l u n a n

b a z ı ü r ü n l e r e o l a n t a l e b i g ü d ü l e m e y i p o l i t i k a o l a r a k s e ç m i ş t i r .

251

2 . 2 , İ h m a l E d i l e n G e r ç e k ; U z u n S ü r e l i G e l i r A r t ı r ı m ı

V e r g i i n d i r i m i n d e a s ı l a m a ç , t ü k e t i c i n i n h a r c a n a b i l i r g e l i r i n i n a r t ı r ı l a r a k

t ü k e t i m t a l e b i n i g ü d ü l e m e k t i r . B u n u n l a b i r l i k t e , v e r g i i n d i r i m i y o l u y l a h a r

c a n a b i l i r g e l i r i n a r t ı r ı l m a s ı n ı n u z u n v a d e l i v e k ı s a v a d e l i s o n u ç l a r ı b i r b i r i n

d e n f a r k l ı l ı k g ö s t e r e b i l i r . B u n u a ç ı k l a y a n v e g e n i ş k a b u l g ö r m e k t e o l a n s ü

r e k l i g e l i r h i p o t e z i d i r ( p e r m a n e n t i n c o m e h y p o t h e s i s ) .

B u h i p o t e z e g ö r e , e k o n o m i s ü j e l e r i t ü k e t i m k a r a r l a r ı n ı , y a l n ı z c a b u g ü n

s a h i p o l d u k l a r ı g e l i r l e r i n i d i k k a t e a l a r a k d e ğ i l , b u g ü n ü n y a n ı n d a g e l e c e k t e

s a h i p o l m a y ı b e k l e d i k l e r i g e l i r l e r i n i g ö z ö n ü n e a l a r a k v e r i r l e r . H a r c a n a b i l i r

g e l i r l e r i n d e b u g ü n i ç i n g ö r e l i b i r a r t ı ş o l a n k a r a r v e r i c i l e r , h a r c a n a b i l i r g e l i r

l e r i n d e m e y d a n a g e l e n a r t ı ş ı n s a d e c e b i r k ı s m ı n ı b u g ü n h a r c a m a y a k a r a r

v e r i r , k a l a n b ö l ü m ü n ü g e l e c e k i ç i n t a s a r r u f e d e r l e r . B u n a i l a v e t e n , b i r d e

R i c a r d i y e n d e n k l i k ( R i c a r d i a n e q u i v a l e n c e ) g ö r ü ş ü g ö z ö n ü n e a l ı n d ı ğ ı n d a

h a r c a n a b i l i r g e l i r d e b u g ü n i ç i n m e y d a n a g e l e n a r t ı ş ı n ç o k s ı n ı r l ı b i r b ö l ü m ü

t ü k e t i m e d ö n ü ş ü r . D i ğ e r b i r i f a d e y l e , v e r g i i n d i r i m l e r i n i n b ü t ç e ü z e r i n d e

o l u m s u z e t k i y a p a c a ğ ı n ı , b u d u r u m u n g e l e c e k t e t e l a f i e d i l m e s i i ç i n d e v l e t i n

v e r g i a r t ı r ı m l a r ı n a g i d e c e ğ i v e b ö y l e c e g e l e c e k t e d a h a f a z l a v e r g i y ü k ü n e

k a t l a n m a k z o r u n d a o l a c a k l a r ı n ı d ü ş ü n e n t ü k e t i c i l e r , h a r c a n a b i l i r g e l i r l e r i n d e

m e y d a n a g e l e n a r t ı ş ı n b ü y ü k b ö l ü m ü n ü g e l e c e k i ç i n t a s a r r u f e t m e y o l u n u

s e ç e c e k l e r d i r . N i t e k i m , A m e r i k a B i r l e ş i k D e v l e t l e r i n d e u y g u l a n a n v e r g i

i a d e s i n i n t ü k e t i c i l e r i n h a r c a m a e ğ i l i m l e r i n d e b e k l e n e n a r t ı ş ı s a ğ l a m a d ı ğ ı ,

h a l k ı n s a d e c e % 2 0 ' s i n i n k e n d i l e r i n e v e r i l e n v e r g i i a d e s i n i n ç o ğ u n u h a r c a

m a y ı t e r c i h e t t i ğ i , % 8 0 ' i n i n i s e v e r g i i a d e s i y o l u y l a e l d e e t t i k l e r i g e l i r l e r i n i

g e l e c e k i ç i n t a s a r r u f e t m e y i y a d a b o r ç l a r ı n ı Ö d e m e y i s e ç m i ş l e r d i r ( G ö k ç e ,

2 0 0 9 ) .

Ö t e y a n d a n , u z u n s ü r e l i g e l i r a r t ı ş ı n d a i s e , k a r a r v e r i c i l e r i n g e l i r l e r i n d e k i

a r t ı ş b i r s ü r e k l i l i k g ö s t e r e c e ğ i n d e n , b u g ü n k ü t ü k e t i m t a l e b i n i n y a n ı s ı r a g e l e

c e k t e k i t ü k e t i m t a l e b i d e a r t a c a k t ı r . B u s e ç e n e ğ i n d e z a v a n t a j ı i s e , b ü t ç e d e n

g e l e r i n d e s ü r e k l i b i r o l u m s u z l u k o r t a y a ç ı k a r m a r i s k i d i r . B u r i s k , u z u n v a d e

d e t ü k e t i m t a l e b i n d e o l u ş a n c a n l a n m a y a p a r a l e l o l a r a k v e r g i i n d i r i m l e r i n i n

k a d e m e l i o l a r a k a z a l t ı l m a s ı v e / v e y a k a m u h a r c a m a l a r ı n ı n z a m a n a y a y ı l a r a k

a z a l t ı l m a s ı s u r e t i y l e e n a z a i n d i r i l e b i l i r . B u b i r t a r a f a , h a r c a n a b i l i r g e l i r d e

s ü r e k l i a r t ı ş s a ğ l a n m a s ı , b a ş a r ı l ı s o n u ç a l a b i l m e k i ç i n g e r e k l i o l a n b i r u n s u r

d u r .

B u n u n l a b i r l i k t e , T ü r k i y e ' n i n Ö T V v e K D V i n d i r i m l e r i y o l u y l a h a r c a n a

b i l i r g e l i r a r t ı ş ı n d a b i r s ü r e k l i l i k s a ğ l a d ı ğ ı ö n e s ü r ü l e m e m e k t e d i r . Z i r a , Ö T V

v e K D V i n d i r i m i u y g u l a m a l a r ı , 3 0 E y l ü l 2 0 0 9 t a r i h i n d e s o n a e r m i ş t i r .

252

2.3. Ö T V ve K D V İndirimlerinin Sonuçlarının Değerlendir i lmesi

16.03.2009 tarihli, 27171 sayılı Resmi G a z e t e ' d e yayımlanan 13.3.2009

tarihli, 2009/14802 sayılı Kararname eki Karar ve 16.6.2009 tarihli, 27260

sayılı Resmi G a z e t e ' n i n mükerrer sayısında yayımlanan 2009/15081 BKK

ile başta motorlu taşıtlar olmak üzere mobilya, konut, işyeri, beyaz eşya ve

bazı elektronik cihazlarda uygulanan katma değer vergisi ve özel tüketim

vergisinin indirimli olarak uygulanması öngörülmüştür. İndirimli vergi oranı

uygulaması 16.6.2009 tarihinden 30.9.2009 tarihine kadar devam etmiştir.

Aşağıda spesifik olarak taşıt araçları için uygulanan vergi indirimlerinin

etkileri değerlendiri lecektir . Karşı laşt ırma ve eğilimi izleyebilme açısından

aşağıda 2000 yı l ından itibaren binek otomobil satışları ve ticari araç satışları

tablo hal inde verilmiştir;

Tablo: 1: 2000-2009 Yılları Binek Otomobil ve Ticari Araç Satıştan

Yıl B i n e k O t o T i c a r i A r a ç T o p l a m

2 0 0 0 4 6 6 . 7 2 6 1 8 9 . 7 9 5 6 5 6 . 5 2 1

2 0 0 1 131.438 6 3 . 6 5 2 1 9 5 . 0 9 0

2 0 0 2 9 0 . 6 1 5 8 3 . 8 2 7 1 7 4 . 4 4 2

2 0 0 3 2 2 7 . 0 3 6 1 7 0 . 9 2 7 3 9 7 . 9 6 3

2 0 0 4 4 5 1 . 2 0 9 2 9 0 . 0 6 0 7 4 1 . 2 6 9

2 0 0 5 4 3 8 . 5 9 7 3 1 9 . 9 4 0 7 5 8 . 5 3 7

2 0 0 6 3 7 3 . 2 1 9 2 9 2 . 2 9 6 6 6 5 . 5 1 5

2 0 0 7 3 5 7 4 6 5 2 7 6 . 7 4 1 6 3 4 . 2 0 6

2 0 0 8 3 0 5 . 9 9 8 2 2 0 . 5 4 6 5 2 6 . 5 4 4

2 0 0 9 3 6 9 . 8 1 9 1 8 7 . 3 0 7 5 5 7 . 1 2 6

Kaynak: www.odd.org.tr, www.osd.org.tr. 2009 yılı rakamları Otomotiv Distribütörleri Demeğinin web sitesi olan www.odd.org.tr den, 2000-2008 rakamları Otomotiv Sanayii Derneğinin web sitesi olan www.osd.org.tr den alınmıştır (erişim:1.3.2010)

Türkiye otomotiv piyasasında, 2009 yıl ında binek ve ticari araç toplam

satışı 557.126 adet olarak gerçekleşmiştir. Bir önceki yıl binek ve ticari araç

toplamının 526.544 adet olduğu dikkate alındığında, satışlar %5,8 oranında

artmış olmaktadır . 2009 yıl ında binek araç satışı 369.819 adete ulaşmıştır.

Bu durumda, 305.998 adet olan 2008 yılı binek araç satışına göre %20,8

oranında artış gerçekleşmiştir. 2009 yılı ticari araç satışlarında bir önceki

yıla oranla düşüş görülmektedir. Düşüş oranı, % 1 5 olarak ortaya çıkmıştır.

Esasında, tabloya dikkatle bakıldığında, toplam taşıt satışlarının 2005 yı

lından sonra düşüş eğil imine girdiği farkedilmektedir. Yukarıda rakamsal

olarak verilen taşıt satışlarını daha açık bir şekilde görebi lmek için bir gra

fikle gösterelim.

2 5 3

Grafik 1: 2000-2009 Yılları Binek Otomobi l ve Ticari Araç Sat ı ş tan

soo.ooo T

—•—binek o t o

- • » t i c a r i a r a ç

t o p l a m a r a ç

100.000 f - '

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Binek otomobil grafiğine bakıldığında ise, üç ayrı yön göze çarpmakta

dır. Birincisi, 2002-2004 yıllarında binek otomobil satışında ciddi bir sıçra

ma yaşandığıdır. İkincisi, 2004 yılından itibaren hafif düşüş eğiliminin istik

rarlı bir biçimde 2009 yılına kadar sürdüğüdür. Diğer bir ifadeyle, 2005-

2008 yıllarında binek otomobil satışları devamlı bir şekilde düşüş halinde

dir. Üçüncü hareket ise 2009 yılında yaşanan harekettir. ÖTV indiriminin

uygulandığı 2009 yılında, aşağı yönlü hareket yerini yukarı yönlü bir hareke

te çevirmiştir. 2009 yılında otomobil satışları, 2008 ve 2007 yılı rakamlarını

geride bırakarak 2006 yılı seviyesine ulaşmıştır. Artışın çok ciddi bir sıçra

ma şeklinde olduğu iddia edilemese dahi, önemli bir yukarı yönlü eğilimin

ortaya çıktığı açık bir şekilde görülmektedir. Ticari araç satışlarında görül

meyen bu etkiyi, ÖTV indiriminin bireysel tüketicilerin kararları üzerinde

rol oynamış olduğu şeklinde yorumlamak isabet olacaktır. Zira, binek oto

mobil alıcıları, genellikle işletmelerden ziyade bireysel tüketicileridir.

Toplam araç satışı ise, binek otomobil grafiğinin ağırlıklı etkisiyle binek

otomobiîdekine benzer bir yapı göstermektedir: 2002-2004 dönemi hızlı

yükseliş, 2005-2008 dönemi istikrarlı mutedil bir düşüş ve 2009 yılında hafif

bir yukarı eğilim şeklinde.

Yukarıdaki veriler birlikte değerlendirildiğinde, binek araçlara uygulanan

O T V teşviklerinin amaca hizmet ettiği sonucuna ulaşılacaktır. Buna karşın,

http://www.odd.org.tr

http://www.osd.org.tr



254

ticari araçlara ilişkin talepteki artış ticari kuruluşların bu yöndeki kararlarına

bağlı o lduğundan, ticari kuruluşların geleceğe ilişkin kaygılarının tamamen

ortadan kalkmadığı ve bu nedenle taşıt taleplerindeki güdülenmenin göreli

olarak düşük gerçekleştiği ortaya çıkmaktadır. Buradan ulaşı lacak sonuç;

özel tüketimin artışını hedefleyen vergi teşviklerinin nihai tüketiciye veril

mesi ve tüketim koşuluyla sağlanmasının amaca daha İyi hizmet ettiğidir.

Bununla birlikte, bu tür genişletici önlemlerin enflasyonist baskıyı körük-

leyici bir etki o luşturmamasına dikkat etmek gerekir. Diğer bir ifadeyle,

ekonomik büyümeyi teşvik edici mali önlemler ile reel ekonomiyi canlan

dırmak hedeflenirken, alınan Önlemlerin enflasyon artışına yol açmaması

gözden uzak tutulmamalıdır (Altay vd, 2009, s.l 8).

3. Yat ır ım Teşviklerinin Sonuçlarının Değerlendir i lmesi

3 . 1 . İndirimli Kurumlar Vergisi ve Teşvik Belgesi

Kurumlar Vergisi K a n u n u ' n a eklenen 32/A maddesi ile, belli bölgelerde

belli sektörlerde yatırım yapan mükelleflerin bu yatır ımlardan elde ettikleri

kazançların indirimli vergi oranına tabi tutulması ve bu yolla yatır ımın güdü

lenmesi amaçlanmışt ır . Maddede, Hazine Müsteşarlığı tarafından teşvik

belgesine bağlanan yatırımlardan elde edilen kazançların, yatır ımın kısmen

veya t a m a m e n işletilmesine başlanılan hesap döneminden itibaren yatırıma

katkı tutar ına ulaşıncaya kadar indirimli oranlar üzerinden kurumlar vergisi

ne tabi tutulacağı belirtilmiştir. Düzenlemeye göre yatır ıma katkı tutarı, indi

rimli kurumlar vergisi uygulanmak suretiyle tahsil inden vazgeçi len vergi

yoluyla yatır ımların Devletçe karşı lanacak tutarını, bu tutarın yapı lan toplam

yatır ıma bölünmesi suretiyle bulunacak oran ise yatırıma katkı oranını ifade

etmektedir .

Bakanlar Kurulu;

• İstatistiki bölge birimleri sınıflandırması ile kişi başına düşen milli ge

lir ve sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeylerini dikkate a lmak suretiyle

illeri grı ıplandırmaya ve gruplar itibarıyla teşvik edi lecek sektörleri ve

bunlara ilişkin yatırım ve istihdam büyüklüklerini bel ir lemeye,

• Her bir il grubu için yatır ıma katkı oranını (31.12.2010 tar ihine kadar

başlayan yatırımlar için % 6 0 ) % 25'i, yatırım tutarı 50 milyon Türk

Lirasını aşan büyük ölçekli yatırımlarda ise (31.12.2010 tarihine kadar

başlayan yatırımlar için % 7 0 ) % 45'i geçmemek üzere belirlemeye,

kurumlar vergisi oranını % 90'a kadar indirimli uygulatmaya,

• Yatır ım harcamaları içindeki arsa, bina, kullanılmış makine, yedek

parça, yazılım, patent, lisans ve know-how bedeli gibi harcamaların

oranlarını ayrı ayrı veya topluca sınırlandırmaya, yetkili kılınmıştır.

255

Bakanlar Kurulu bu maddeden aldığı yetkiyi 2009/15199 sayılı Ba

kanlar Kurulu Karan ile kullanmış ve karar Resmi Gazete 'de yayımla

narak 16 T e m m u z 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kararname

ile aynı zamanda büyük ölçekli yatır ımlar ile bölgesel kabul edi len ya

tırımlarda aranacak asgari yatırım tutarı ve istihdam büyüklükleri de

belirlenmiştir.

• İndirilen kurumlar vergisi veya gelir vergisi tutarı yatır ıma katkı tuta

rına ulaşıncaya kadar indirimli vergi uygulamasına devam edilecektir.

• Yatırımın kısmen veya tamamen faaliyete geçmesinden sonra devri

halinde indirimli vergi oranından devir tarihine kadar devreden, devir

tar ihinden sonra ise devralan, aynı koşulları yer ine getirmek kaydıyla

yatır ıma katkı tutarının kalan kısmı için yararlanacaktır .

Söz konusu teşviklerin 2010 sonuna kadarki 1.5 yıllık maliyet inin

1.800.000.000 TL olması beklenmektedir. Buna ilaveten, yeni teşvik siste

miyle birlikte açıklanan istihdama yönelik paketle de yaklaşık 500.000 kişi

ye mesleki uygulamalı ve girişimcilik eğitimi veya doğrudan istihdam imka

nının sağlanması hedeflenmektedir. İst ihdam paketinin 1.5 yıllık maliyetinin

ise 1.300.000.000 TL olması öngörülmektedir (Soylu, 2009, s:264). Bu dü

zenlemenin mali krizin yaşandığı dönemde yapı lmış olması nedeniyle krize

karşı alınan bir önlem olarak adlandırı lmasına yol açmıştır.

Burada soru şudur; bir önceki bölümde belirtilen geçici Ö T V ve K D V

indirimlerinden sonra harcanabilir gelirde olması gereken sürekli artışı, söz

konusu yatırım ve birleşme işlemlerine sağlanan teşvikler sağlayabilir mi?

Bu soruya net olarak ' eve t ' yanıtı vermek kolay değildir. Birinci ve temel

neden; bu teşvikler tüketimi güdüleyecek şekilde tüketiciye tüket ime bağlı

olarak sağlanan bir gelir artışı değildir. İkinci neden ise, söz konusu teşvik

lerin, bir leşmenin gerçekleşmesi veya yatır ımın yapılması, bu yatır ımın iş

letmeye geçiri lmesi, yatır ımın işletmesinden kazanç elde edilmesi ve bu

kazanç düşük oranlı vergi ödenmesi şeklinde uzun bir süreç ve detaylı bir

dizi koşul öngörülmüş olmasıdır. Oysa, mali kriz halen yaşanmakta olan ve

uzun süreç yerine aci len sonuç verecek önlemlere gereksinim gösteren bir

olgudur. Öle yandan, fînans marketindeki kaynak sunucu oyuncular, kriz

döneminde ileriye yönelik kaygıları nedeniyle uzun vadeli yatır ımlara finan-

^al kaynak sağlamakta yeterince eğilimli değildirler. Bu nedenle, harcanabi

lir gelirde sürekli artışın, yatırım teşvikleri ile sağlanacağını Öne sürmek

kolay değildir,

Aşağıdaki tabloda Hazine M ü s t e ş a r l ı ğ ı n d a n 1 Ocak-31 T e m m u z 2009

dönemi ve yeni yatırım teşvik sisteminin yürürlüğe girdiği ve uygulandığı 1

Ağustos -31 Aralık 2009 döneminde a lman teşvik belgesi adetleri, teşvik

256

belgelerinde öngörülen sabit yatırım tutarları ve istihdamı öngörülen kişi

sayıları verilmektedir.

T a b l o 2 : 2 0 0 9 Y ı l ı T e ş v i k B e l g e s i B i l g i l e r i ( D ö n e n i B a z ı n d a )

1 Ocak-31 Temmuz 2009 1 Ağustos -31 Aralık 2009 Toplam: 1 Ocak-31 Aralık 2009

Bölge Belge Adedi Sabit Sermaye istihdam Belge Adedi

Sabit Sermaye istihdam

Belge Adedi

Sabit Sermaye İstihdam

1 521 3.344.565 13.602 363 5 446.747 15 210 884 8 791.312 29012

2 229 1 190 160 6.046 215 1 694.740 8 4 1 1 444 2.884.900 14.457

3 321 2.247,410 8.835 407 3 264.950 12.507 /28 5.512.360 21.342

4 193 1.137196 S 153 243 1 552.250 10.171 436 2 689.446 15.324

Toplam 1.264 7.919.331 33.836 1.228 11.958.687 46.299 2.492 19.878.018 80.135

Kaynak: www.hazine.gov.tr (erişim; 28.2.2010)

Sabit sermaye tutarları 1000 TL chıs indendir

Tabloda da görüleceği üzere, yeni yatırım teşvik sisteminin yürürlüğe

girdiği 1 Ağustos 2009 tarihinden itibaren 31 Aralık 2009 tarihine kadar

olan dönemde, öngörülen sabit sermaye yatırımı tutarı ve is t ihdam edilecek

kişi sayısında kayda değer bir artış göze çarpmaktadır. Kıyaslamayı daha

açık bir şekilde yapabi lmek amacıyla tablo, kıyaslanacak bilgilerin birlikte

sınıflandırıldığı bir hale getirilerek aşağıda sunulmuştur.

T a b l o 3 : 2 0 0 9 Y ı l ı T e ş v i k B e l g e s i B i l g i l e r i ( B i l g i l e r B a z ı n d a )

1. Yarıyı! II, Yarıyıl I. Yarıyıl II. Yarıyıl I. Yarıyıl II. Yarıyıl

Belge Belge İstihdam Bölge Adedi Adedi Sabit Sermaye Sabit Sermaye İstihdam İstihdam

1 521 363 3.344.565 5.446.747 13.802 15.210

2 229 215 1.190.160 1.694.740 6.046 8.411

3 321 407 2.247.410 3.264.950 8.835 12.507

4 193 243 1137.196 1.552.250 5.153 10.171

Toplam 1.264 1.228 7.919.331 11.958.687 33.836 46.299

2009 yılının ilk yarısı ile kıyaslandığında; alınan belge adedinde 36 adet

olmak üzere (36/1264=) 0.03 oranında bir düşüş gerçekleşmiştir. Buna kar

şın, öngörülen sabit sermaye yatırımı tutarında 4.039.356.000 TL artış kay

dedilmiştir ki bu tutar ilk yarıya nazaran %5 1 oranından artışa işaret etmek

tedir. Aynı şekilde, yılın ikinci yarısında, ilk yarıya kıyasla, istihdamı öngö

rülen kişi sayısında 12.463 kişilik bir artış ortaya çıkmıştır, bu ise %37 ora

nında artış anlamına gelmektedir. Kısaca, teşvik sisteminin yürürlüğe girme

siyle, uygulandığı ilk ayında yürürlüğünden önceki altı aylık d ö n e m e göre

ciddi artışlar kaydedilmiş olduğu görülmektedir.

Diğer taraftan. 2009 yılının ikinci y a n s ı n d a ilk yans ına göre, önemli Öl

çüde artış kaydetmiş olan teşvik ilgisinin, önceki dönemlere göre nasıl bir

sevır izlemiş olduğuna da göz atmak gerekir. Zira, bir sonuca ulaşabilmek için altı

2 5 7

aylık bir dönemle kıyaslamak yeterli olmayabilir. Aşağıdaki tabloda, 2005-2009

yıl larında Hazine Müsteşar l ığ ımdan alınan teşvik belgesi adetleri teşvik

belgelerinde öngörülen sabit yatırım tutarları ve istihdamı öngörülen kisj

sayıları veri lmektedir.

T a b l o 4 : 2 0 0 5 - 2 0 0 9 Y ı l l a r ı T e ş v i k B e l g e s i B i l g i l e r i

Yıl Belge Adedi Sabit Sermaye Tutarı (1000 TL) İstihdam 2005 4.304 21.986.956 179.272 2006 3.090 22.604.695 120.908 2007 2.366 26.249.059 132.905 2008 2.449 28.317.211 98.373 2009 2.492 19.878.018 80.135 Kaynak: www.hazine.gov.tr (erişim; 28.2.2010)

Yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere, teşvik belgesi adetleri, teşvik

belgelerinde öngörülen sabit yatırım tutarları ve istihdamı öngörülen kişi

sayıları bahsi geçen yıllar itibariyle faklılık göstermektedir. Yıllar itibariyle

eğilimi daha çarpıcı bir şekilde görebi lmek için her bir veriyi grafikle gös

termek yararlı olacaktır. Aşağıda 2005-2009 yı l larında Hazine Müsteşarl ı

ğ ı 'ndan a lman teşvik belgesi adetlerine ilişkin grafik çizilmiştir:

Grafik 2: 2005-2009 Yılları Teşvik Belgesi Adetleri

Belge Adedi

• Belge Adedi

2005 2006 2007 2008 2009

http://www.hazine.gov.tr


258

Görüldüğü üzere, Hazine M ü s t e ş a r l ı ğ ı n d a n alınan teşvik belgesi adedi,

2005 yılından itibaren bir düşüş eğil imine girmiştir. Bu düşüş 2007 yılında

son bulmuş ve yerini yatay bir seyre bırakmıştır. 2007, 2008 ve 2009 yılla

rında alınan teşvik belgesi adedinde kayda değer bir değişiklik göze çarp

mamaktadır . Burada, yeni teşvik sisteminin uygulandığı 2009 yı l ında önceki

yıllara göre alınan teşvik belgesi sayısı bazında kayda değer bir artış oluş

madığı ortaya çıkmaktadır.

Teşvik sistemi uygulamasının sonuçlarını değerlendirmek açıs ından, alı

nan teşvik belgesi sayısının önemli bir gösterge olmadığı öne sürülebilir.

Zira, teşvik belgesi sayısı sınırlı olmakla birlikte, bu belgelerde Öngörülen

yatırım tutarı ciddi meblağlarda olabilir. Şimdi ise, 2005-2009 yıl larında

Hazine Müsleşar l ığ ı 'ndan alınan teşvik belgelerinde Öngörülen sabit yatırım

tutarlarını bir grafikle gösterelim;

Grafik 3: 2005-2009 Yıl larında Alınan Teşvik Belgeler inde Öngörü

len Sabit Yatırım Tutarları

S a b i t S e r m a y e T u t a n ( 1 0 0 0 TL)

30.000.000 j

25.0GO.aûO \ "

i

20.000.000 Y

15.000.000 ¥

10.000.000 : X -

5.000.000 Y

0 -f'•

t Sabit Sermaye Tutan jl 000 Tl)

2005 2006 2007 2003 2009

Yukarıdaki grafikte görüldüğü üzere, alman teşvik belgelerinde öngörü

len sabit sermaye yatırımı tutarları 2005-2008 yıllarında düzenli olarak bir

artış eğilimi içindedir. Ancak, 2009 yı l ında diğer bütün yılların alt ında bir

noktadadır. Diğer bir ifadeyle, 2009 yıl ında alınan teşvik belgelerinde öngö

rülen yatırım tutarı, önceki dört yı ldakinden daha düşüktür. 2008 yıl ına göre

ise ciddi bir düşüş göstermiştir ki, rakamsal ve oransal olarak ifade etmek

2 5 9

gerekirse, bu durum 2009 yıl ında önceki yıla göre, 8.439.193.000 TL tuta

rında, %30 oranında bir azalmayı işaret etmektedir.

Bunlara ilaveten, 2005-2009 yıllarında Hazine Müsteşar l ığ ı 'ndan alınan

teşvik belgelerinde öngörülen istihdam edilecek kişi sayısını bir grafikle

oöstermek yararlı olabilir;

Grafik 4: 2005-2009 Yıllarında Alınan Teşvik Belgelerinde Öngörü

len İst ihdam Edi lecek Kişi Sayısı

İ s t i h d a m

1 8 0 . 0 0 0

1 6 0 . 0 0 0

1 4 0 . 0 0 0

1 2 0 . 0 0 0

1 0 0 . 0 0 0

8 0 . 0 0 0

6 0 . 0 0 0

4 0 . 0 0 0

2 0 . 0 0 0

0

İstihdam

2 0 0 5 2006 2 0 0 7 2008 2 0 0 9

Grafiğe yakından bakıldığında, 2005-2009 yı l larında alına teşvik belgele

ri kapsamında yapı lacak yatır ımlarda istihdam edilecek kişi sayıları, 2005-

2007 yı l larında kararsız bir seyir izlerken, 2007 yılından itibaren istikrartl

bir düşüş eğilimi içinde olduğu görülmektedir. 2009 yılı ise, 2005 yı l ından

bu yana en düşük ist ihdam öngörüsünün bulunduğu yıl olarak dikkat çek

mektedir. Yeni teşvik sisteminin yürürlüğe girmesinin, yat ır ımlarda

istishdam edilecek kişi sayısında bir artış meydana getirmediği, hatta önceki

yıllara kıyasla bir düşüşle sonuçlandığı iddia edilebilir.

3.2. K O B İ Bir leşme Teşvikleri

5520 sayılı Kurumlar Vergisi K a n u n u n u n geçici 5. maddesi ile, küçük ve

orta büyüklükteki işletmelerin 31/12/2009 tarihine kadar birleşmeleri halin

de bu bir leşmeden doğan kazançların kurumlar vergisinden istisna edilmesi,

bir leşme nedeniyle infisah eden kurumun birleşme tarihinin içinde bulundu

ğu son hesap d ö n e m i n d e elde ettiği kazançları ile birleşilen kurumun birleş

me işleminin gerçekleştiği hesap döneminden itibaren belli bir süre içinde

260

eide edilen kazançları üzerinden alınan kurumlar vergisi oranının Bakanlar

Kurulu tarafından % 5 7 e kadar indirilmesi uygulamaya konulmuştur. Böyle

ce, bu işletmelerin verimli ölçek büyüklüklerine ulaşmaları ve rekabet güçle

rini artırmaları amaçlanmışt ır . Uygulamaya yön vermek üzere, Bakanlar

Kurulu. 5.9.2009 tar ihinde 13.8.2009 tarihli, 2009/15386 sayılı Kararı yü

rürlüğe koymuştur. Bu karara göre, 31.12.2009 tarihine kadar 5520 sayılı

Kurumlar Vergisi K a n u n u n u n geçici 5. maddesi uyarınca yapılacak birleş

melerde,

• Birleşme nedeniyle infisah eden kurumun, birleşme tarihinde sona

eren hesap döneminde elde ettiği kazançlarından % 5 oranında,

• Birleşilen kurumun birleşme işleminin gerçekleştiği hesap dönemi da

hil o lmak üzere, üç hesap döneminde elde ettiği kazançlarından % 5

oranında

kurumlar vergisi al ınması öngörülmüştür. Birleşen kurumlar üzerindeki

kurumlar vergisi yükünü %75 oranında azaltan bu düzenlemenin etkilerini

analiz edecek bir veri henüz mevcut değildir. Bu nedenle, düzenlemenin

konuluş amacına hizmet edip etmediği, mükel lef ve vergi idaresi açıs ından,

sonuçları ortaya koyup koymadığı yönünde sonuca ulaşmak zor görünmek

tedir.

3.3. Tekstil, Konfeksiyon ve Deri Sektörüne Vergi Teşviki

5520 sayılı Kıır ı ımlar^Vergisi K a n u n u n u n geçici 4. maddesi ve

2009/15198 sayılı Yatır ımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ' ın 12.

maddesi ile; tekstil, konfeksiyon ve hazır giyim, deri ve deri mamulleri sek

törlerinde I. ve II. bölgelerdeki illerde faaliyette bulunan işletmelerin

31.12.2010 tarihine kadar IV. bölgedeki illere bütünüyle taşınması ve en az

elli kişilik istihdam sağlanması halinde bu tesisler için;

• Kurumlar vergisi veya gelir vergisinin beş yıl süreyle %5 oranında

uygulanması,

• Yatırım yeri tahsis edilmesi,

• Çalışanların asgari ücrete tekabül eden sigorta primi işveren hissesi

nin tamamının taş ınma tarihinden itibaren beş yıl süre ile bütçeden

karşı lanması,

• Tesislerin taş ınma işleminin 2009 yılı sonuna kadar tamamlanması

halinde taş ınma giderlerinin bütçeden karşılanması öngörülmüştür.

Krizden ziyade bölgesel ekonomik gelişmişlik farklılıklarının azaltılma

sını amaçlayan bu düzenleme, getiriliş dönemi itibariyle mali krizin yaşan

dığı döneme isabet etmesi nedeniyle krize karşı alınan önlemlerden biri ola-

261

rak anılmasını beraberinde getirmiştir. Tekstil, konfeksiyon ve hazır giyim,

deri ve deri mamulleri sektörlerinde 1 ve II. bölgelerde mevcut tesislerini

nispeten az gelişmiş yörelere taşıyan kurumlar üzerindeki kurumlar vergisi

yükünü %75 oranında azaltan bu düzenlemenin etki ve sonuçlarını anal iz

etmeye imkan verecek bir veri henüz oluşmamıştır . Bu nedenle, düzenleme

nin konuluş amacına hizmet edip etmediği, mükel lef ve vergi idaresi açısın

dan benzer sonuçları ortaya koyup koymadığı hususları, 2009 ve 2010 yıl ına

ait kurumlar vergisi beyannameler inin vergi idaresine intikalini müteakip

açıklığa kavuşacaktır.

4. Varl ık Barışı Uygulamasın ın Vergisel Sonuçları

22 Kasım 2008 tarih ve 5811 sayılı Bazı Varlıkların Milli Ekonomiye

Kazandırı lması Hakkında Kanun ile uygulamaya konulan ve 2 Mart 2009

tarihinde sona eren Varlık Barışı uygulaması, 10 T e m m u z 2009 tar ihinden

itibaren 31 Aralık 2009 tarihine kadar uzatılmış ve söz konusu uygulama bu

tarih itibariyle sona ermiştir. Diğer bir ifadeyle, Varlık Barışı uygulaması 22

Kasım 2008-31 Aralık 2009 tarihleri arasında devam etmiştir.

Gerçek ve tüzel kişilere ait olup;

• Yurt dışında bulunan para, döviz, altın, menkul kıymet ve diğer ser

maye piyasası araçlarının ekonomiye kazandır ı lması ve taşınmazların

kayda alınması

• Yurt içinde bulunan ancak işletmelerin özkaynakları içinde yer alma

yan para, döviz, altın, menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araç

ları ile taşınmazların kayda alınması

suretiyle sermaye olarak konulmak suretiyle işletmelerin sermaye yapıla

rının güçlendiri lmesini sağlamayı amaçlayan 5811 sayılı Kanun, ekonomik

krize karşı işletmelerin sermayelerinin arttırılması ve ekonominin döviz

ihtiyacını kısmen gidererek krizin etkilerinin hafifletilmesini hedeflemiştir. L Kazan-kazan' stratejisi temel inde hazırlandığı anlaşılan Varlık Barışı Ka

nunu ile, Devlet, gerçek ve tüzel kişilerin sahip olduğu halde kayıt larında

yer a lmayan varlıkların yetkili kurumlara beyan edilmesi ve yurtiçine trans

ferinden ekonominin olası döviz gereksinimini azaltmak yoluyla kazanmayı

amaçlarken; kişilere, beyan edecekleri varlıkları sermayelerine ekleme ve

vergi incelemesinden m u a f o lma haklarını tanıyarak kişilerin de bir avantaj

sağlamasını öngörmüştür .

Varlık Barışı uygulamasının sonucunda; Gel ir İdaresi Başkanl ığı 'nın

açıklamasına göre, 26.949.937.000 TL yurt dışından, 20.352.608.000 TL

yurt içinden olmak üzere toplam 47.302.545.000 T L ' l i k kaynak, Varlık Ba

rışı kapsamında beyan edilmiştir. Bu beyanlar üzerinden 1.556.629.000 TL

262

vergi tahakkuk ettirilmiştir. Uygulama kapsamında vergi dairelerine toplam

6-1.000 adet beyanname verilmiştir.

Varlık türlerinin toplam beyan edilen tutar içindeki yüzde dağılımı ise

aşağıdaki gibidir;

Tablo 5: Varlık Türlerinin Yüzde Dağıl ımı

Varl ık T ü r ü Y ü z d e D a ğ ı l ı m %)

Döviz 50,4

Türk Lirası 29,6

Altın 7

Menkul Değerler 6,6

T a ş ı n m a z Mal 6,4

Kaynak: www.gib.gov.tr

V a r l ı k B a r ı ş ı u y g u l a m a s ı n ı n 2 2 K a s ı m 2 0 0 8 - 2 M a r t 2 0 0 9 d ö n e m i n i

k a p s a y a n i l k d ö n e m i n d e ; 1 0 . 7 4 8 . 7 3 8 . 0 0 0 T L s ı y u r t d ı ş ı n d a n , 4 . 0 8 3 . 3 3 1 . 0 0 0

T L y u r t i ç i n d e n o l m a k ü z e r e t o p l a m 1 4 . 8 3 2 . 0 6 9 . 0 0 0 T L l ı k k a y n a k b e y a n

e d i l m i ş v e b u v a r l ı k l a r ü z e r i n d e n 4 1 9 . 1 4 1 . 0 0 0 T L v e r g i t a h a k k u k u g e r ç e k

l e ş t i r i l m i ş t i r . U y g u l a m a n ı n i k i n c i d ö n e m i n d e i s e ; 1 6 : 2 0 1 . 1 9 9 . 0 0 0 T L s ı y u r t

d ı ş ı n d a n , 1 6 . 2 6 9 . 2 7 6 . 0 0 0 T L s ı y u r t i ç i n d e n o l m a k ü z e r e t o p l a m

3 2 . 4 7 0 . 4 7 5 . 0 0 0 T L v a r l ı k b e y a n e d i l m i ş v e b u v a r l ı k l a r ü z e r i n d e n

1 . 1 3 7 . 4 8 7 . 0 0 0 T L v e r g i t a h a k k u k e t t i r i l m i ş t i r .

5. Türk iye 'de Mükellef ler Kurumlar Vergisi İndir imine Olumlu

Tepki Vermemekted i r

K V ; k u r u m l a r v e r g i s i t a h s i l a t ı , G S Y İ H ; g a y r i s a f i y u r t i ç i h a s ı l a , R ; v e r g i

o r a n ı o l m a k ü z e r e , K V n i n b a ğ ı m l ı d e ğ i ş k e n v e G S Y İ H v e R n i n K V n i

a ç ı k l a y a n b a ğ ı m s ı z d e ğ i ş k e n l e r o l d u ğ u b i r d e n k l e m d e v e r i l e r r e g r e s y o n a t a b i

t u t u l d u ğ u n d a , k u r u m l a r v e r g i s i o r a n ı n ı n 2 0 0 6 y ı l ı n d a n i t i b a r e n % 3 3 d ü z e

y i n d e n % 2 0 s e v i y e s i n e i n d i r i l m e s i n i n k u r u m l a r v e r g i s i t a h s i l a t ı n d a i s t a t i s t i k i

o l a r a k y a p ı s a l b i r d e ğ i ş i k l i k m e y d a n a g e t i r m e d i ğ i o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . D a h a

a ç ı k b i r i f a d e y l e , s ö z k o n u s u d e n k l e m d e ( R ) v e r g i o r a n ı a ç ı k l a y ı c ı d e ğ i ş k e n i

k a t s a y ı s ı ( c o e f f ı c i e n t ) % 9 5 g ü v e n a r a l ı ğ ı n d a İ s t a t i s t i k i o l a r a k a n l a m l ı d e ğ i l

d i r . B u s o n u ç , b i r b i r i m l i k v e r g i o r a n ı i n d i r i m i n i n k u r u m l a r v e r g i s i h a s ı l a t ı n a

k a t k ı s ı n ı n i s t a t i s t i k i a ç ı d a n a n l a m l ı o l m a d ı ğ ı n ı o r t a y a k o y m a k t a d ı r .

B u n e d e n l e , b a z ı d ü ş ü n c e s a h i p l e r i n i n ö n e r d i ğ i g i b i - k r i z o r t a m ı n d a t ü k e

t i m t a l e b i n i n c a n l a n d ı r ı l m a s ı a m a c ı y l a k u r u m l a r v e r g i s i o r a n ı i n d i r i m i s a ğ

l a n m a s ı ş e k l i n d e b i r u y g u l a m a y a b a ş v u r u l m a m ı ş o l m a s ı n ı n d o ğ r u b i r u y g u

l a m a o l d u ğ u o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r .

2 6 3

S O N U Ç

K ü r e s e l m a l i k r i z i l e i l g i l i o l a r a k T ü r k i y e ' n i n b a z ı m a l l a r ı n t e s l i m i n d e

g e ç i c i b i r s ü r e u y g u l a d ı ğ ı Ö T V v e K D V İ n d i r i m l e r i n i n k r i z i n e t k i l e r i n i

ö n e m l i ö l ç ü d e a z a l t t ı ğ ı , ö z e l l i k l e b i n e k a r a ç l a r d a a m a c a u l a ş ı l d ı ğ ı g ö r ü l m e k

t e d i r . A n c a k , s ü r e k l i g e l i r i a r t ı r ı c ı Ö n l e m l e r i n s ü r e k l i l i ğ i n i n s a ğ l a n m a s ı h a

l i n d e , k a r a r a l ı c ı l a r ı n t ü k e t i m t a l e p l e r i n d e k i g ü d ü l e n m e n i n s ü r e k l i l i k k a z a

n a c a ğ ı k u ş k u s u z d u r . A y n ı ş e k i l d e , V a r l ı k B a r ı ş ı u y g u l a m a s ı n d a , d e v l e t a ç ı

s ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a a m a c a u y g u n s o n u ç l a r a l ı n d ı ğ ı v e b a ş a r ı s a ğ l a n d ı ğ ı n ı

ö n e s ü r m e k m ü m k ü n d ü r . Ö t e y a n d a n , y e n i y a t ı r ı m l a r a v e i ş l e t m e b i r l e ş m e l e

r i n e s a ğ l a n a n i n d i r i m l i k u r u m l a r v e r g i s i t e ş v i k i n i n , t ü k e t i m t a l e b i n i a r t ı r m a k

ü z e r e h a r c a n a b i l i r g e l i r a r t ı ş ı n d a b i r s ü r e k l i l i k k a z a n d ı r a c a ğ ı ş ü p h e l i d i r .

K a l d ı k i , y e n i t e ş v i k s i s t e m i n i n y ü r ü r l ü ğ e g i r d i ğ i 2 0 0 9 y ı l ı n d a , a l ı n a n t e ş v i k

b e l g e l e r i n d e ö n g ö r ü l e n s a b i t s e r m a y e y a t ı r ı m t u t a r ı v e i s t i h d a m ı ö n g ö r ü l e n

k i ş i s a y ı s ı ö n c e k i y ı l l a r a k ı y a s l a a r t ı ş g ö s t e r m e m i ş , h a t t a d ü ş m ü ş t ü r .

V e r g i i n d i r i m i y o l u y l a s a ğ l a n a c a k t e ş v i k l e r i n , A B D ' d e u y g u l a n d ı ğ ı g i b i

d o ğ r u d a n g e l i r a k t a r ı m ı v e y a d o l a y s ı z v e r g i l e r d e i n d i r i m ş e k l i n d e s a ğ l a n

m a m a s ı , i n d i r i m i n t ü k e t i m e s n a s ı n d a v e t ü k e t i m e b a ğ l ı o l a r a k t a n ı n m a s ı

a m a c a d a h a u y g u n o l m u ş t u r . Z i r a , r a k a m l a r v e e k o n o m e t r i k a n a l i z l e r , g e l i r

v e r g i l e r i n d e y a p ı l a n o r a n i n d i r i m l e r i n i n v e r g i t a h s i l a t l a r ı ü z e r i n d e y a p ı s a l

b i r d e ğ i ş i k l i k y a r a t m a d ı ğ ı n ı o r t a y a k o y m a k t a d ı r .

S o n o l a r a k , T ü r k i y e ' n i n , k ü r e s e l k r i z e i l i ş k i n m a l i y e p o l i t i k a s ı ö n l e m l e r i

k o n u s u n d a , I M F n i n ö t e d e n b e r i ö n e r d i ğ i t e d b i r l e r e b a ş v u r m a m a s ı , b u n a

k a r ş ı n v e r g i i n d i r i m i v e k a m u h a r c a m a s ı a r t ı ş ı ş e k l i n d e g e n i ş l e t i c i m a l i y e

p o l i t i k a l a r ı u y g u l a m a y o l u n u s e ç m e s i , k r i z i n e t k i l e r i n i n m ü m k ü n o l a n a s g a r i

s e v i y e d e k a l m a s ı n ı s a ğ l a d ı ğ ı o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . A n c a k , u z u n v a d e d e b u

ö n l e m l e r i n b ü t ç e g e r ç e k l e ş m e l e r i ü z e r i n e o l a c a k n e g a t i f e t k i l e r i n i n , z a m a n a

y a y ı l a r a k a z a l t ı l m a s ı v e o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı g e r e ğ i n i n g ö z a r d ı e d i l m e m e s i

g e r e k i r .

http://www.gib.gov.tr

264

K A Y N A K Ç A

B O C U T O Ğ L U E r s a n &

E K İ N C İ A y k u t , ( 2 0 0 9 )

Ç O L A K , Prof. Dr. Ö m e r Faruk, ( 2 0 0 9 )

D Ü Z G Ü N , Y r d . Doç. R e c e p ( 2 0 1 0 )

G Ö K Ç E , P r o f Dr. Deniz, ( 2 0 1 0 )

S O Y L U , Hülya, ( 2 0 0 9 )

Ş İ M Ş E K , Y r d . D o ç . Dr. H a y a l &

A., A L T AY, Prof.Dr. A s u m a n , ( 2 0 0 9 )

"Genel Teori, Küresel Krizler ve Yenidr Maliye Politikası", Maliye Dergisi S:1! s.66

"Krizi Ç ö z m e d e Maliye Politikaları Nat Kullanılmalı?", İşveren Dergisi, M;

2 0 0 9 , s.46

"Türkiye Ekonomisinde P a r a ve M a l i u

Politikalarının Etkinliği", Uluslarara.-

Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:3, Barı

2 0 1 0 , s.230

"Kriz ve Maliye Politikalah http://ekonomiturk.blogspot.eom/2009/0 kriz-ve-maliye-politikalar.html (E şim:26.2.2010)

"Global Krize Karşı Politika Önlemleri

Türkiye", Maliye Dergisi S:157 s:251

"Küresel Kriz Ortamında Türkiye'de Mî ye Politikalarının Değerlendirilmesi", nans Politik & Ekonomik Yorumlar 20C Gündem, C:46, S:528, s . 1 1 ,

"Küresel Mali Karşı Politika Tedbirle

( 2 0 0 9 ) , www.hazine.gov.tr, (Eriş

01.03.2010

Gelir İdaresi Başkanlığı, www.gib.gov

(Erişim 2 7 . 2 . 2 0 1 0 )

Hazine Müsteşarlığı, www.hazine.goi

(Erişim; 2 8 . 2 . 2 0 1 0 )

Otomotiv Distribütörleri Derne

www.odd.org.tr (Erişim; 2 8 . 2 . 2 0 1 0 )

Otomotiv Sanayii Derne

www.osd.org.tr (Erişim; 2 8 . 2 . 2 0 1 0 )

II. O T U R U M

10.50 - 1 2 . 3 0

O T U R U M BAŞKANI: PROF. DR. BEYHAN ATAÇ

KONUŞMACILAR

"Kürese l M a l i Krizde K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi P o l i t i k a s ı n a Etki ler i :

Kr iz in F i n a n s m a n ı n d a Ahlaki Riz iko v e D e v l e t i n Ro lü"

- YRD. D O Ç . DR. MUSTAFA YILDIRAN

"Türk Vergi S i s t e m v e Y a p ı s ı n ı n E k o n o m i - P o l i t i k Ana l i z i v e 2 0 0 8

F i n a n s a l Krizi i le Etk i leş imi"

- A R S . G Ö R . FERHAT AKBEY

KÜRESEL MALI KRİZDE K U R T A R M A O P E R A S Y O N L A R I N I N VERGİ POLİTİKASINA ETKİLERİ: KRİZİN F İ N A N S M A N I N D A

AHLAKİ RİZİKO VE D E V L E T İ N ROLÜ

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Yıldıran

Cumhur iyet Üniversitesi İ İ B F Mal iye Bölümü

1 . G İ R İ Ş

K ü r e s e l m a l i k r i z , ü l k e l e r i n e k o n o m i k y a p ı l a r ı n ı e t k i l e d i ğ i gibi m a l i y e Ve

v e r g i p o l i t i k a l a r ı n ı d a e t k i l e m e k t e d i r . A B D m e r k e z l i k ü r e s e l kriz, malî ve

t i c a r i k ü r e s e l e n t e g r a s y o n u n o l u ş t u r d u ğ u e k o n o m i k y a p ı n ı n d a e t k i s i y l e , tÜrh

ü l k e l e r e k ı s a s ü r e d e y a y ı l d ı . Ü l k e l e r , k r i z d e n k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı İİp

b a n k a v e ş i r k e t l e r i i ç i n e d ü ş t ü k l e r i b u n a l ı m d a n ç ı k a r m a y a ç a l ı ş t ı . Özellikle

b i r b i r i n e b ü t ü n l e ş m i ş f ı n a n s v e t i c a r e t p i y a s a l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u d ü n y a d a

ş i r k e t l e r i n k u r t a r ı l m a s ı y l a , i f l a s l a r d a n k a y n a k l a n a b i l e c e k s o r u n l a r ı n a z a l t ı l

m a s ı s ö z k o n u s u y d u . B u p o l i t i k a , ö z e l i k l e v e r g i m ü k e l l e f l e r i n i n ödeme g ü

c ü n d e v e b ü t ç e ü z e r i n d e b a s k ı l a r a n e d e n o l m a k t a d ı r . A y r ı c a , y ü k s e k riskler

ü s t l e n e r e k k r i z e n e d e n o l a n k ü r e s e l b a n k a l a r ı n b u d a v r a n ı ş l a r ı n ı n d a b ö y l e c e

ö d ü l l e n d i r i l m i ş o l a c a ğ ı , b u n u n k a r ş ı s ı n d a v e r g i m ü k e l l e f l e r i n i n i s e c e z a l a n

d ı r ı l a c a ğ ı y ö n ü n d e t a r t ı ş m a l a r a n e d e n o l m u ş t u r . B u s e b e p l e , k u r t a r m a o p e

r a s y o n l a r ı n ı n o l u ş t u r d u ğ u a h l a k i r i z i k o n u n ( m o r a / hazard) v e r g i p o l i t i k a s ı

y ö n ü n d e n a n a l i z i ö n e m l i d i r . B u ç a l ı ş m a n ı n n i h a i h e d e f i ; k ü r e s e l m a l i k r i z i n

http://ekonomiturk.blogspot.eom/2009/0


http://www.gib.gov

http://www.hazine.goi



2 6 6 K ü r e s e l M a l i K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı * - : « s ı n a Etki ler i : K r

F i n a n s m a n - "•• •> î z i k o ve D e v l e t i n R

Y r d : D o ç . Dr. M u s t a f a Y ı l d ı r a n 1

Mali krizlerin oluşumuyla ilgili bir model ortaya koyan başka bîr yakla

şım ise Mishkin(1992) tarafından ortaya koyulmuştur. Mishkin'e göre finan

sal sistemdeki mali krizlerin en temel nedeni asimetrik bilgi sorunudur.

Asimetrik bilgi sorunuyla ortaya ilk çıkan mesele ters seçim(adverse

seleetion) sorunudur. Ardından gelen sorun ise, ahlaki tehlike(moral hazard)

sorunudur. Ters seçim sonucu, teminatsız ve geliri olmayan bir borçluyal

verilen kötü kredi yoluyla krizin temeli atılmış olur. Teminatsız ve riskli

kredi dağıtan finans kuruluşunun, bunun ardından kredi zararlarının tazmi

nini beklemesi de, ahlaki rizikodur. Finansal sistemdeki bu sorunlardan son

ra beş farklı ekonomik aktivite ile kriz süreci derinleşmektedir. Bunlar; (1)

faiz oranlarında artış, ( 2 ) hisse senedi borsalarında düşüş, (3 ) belirsizlikte

artış, (4) banka panikleri, (5) toplam fiyat seviyelerinde ani düşüş şeklinde

dir. Yine aynı analizde, asimetrik bilgi sorunu ve devletin bankalara veya

mevduatlara güvence vereceğine dair düşüncelerin etkisiyle oluşan ahlaki

riziko kavramları mali krizi tetikleyen unsur olarak açıklanmaktadır.

Son mali krizin de başlangıcını tetikleyen faktör, borçla finansman ve

asimetrik bilgi sorunudur. A B D ' d e başlayan krizin ilk işaretleri ise konut

kredilerinden kaynaklanmıştır. Konut kredileri ile ilgili sorunların temelin

de; (l) Geriye ödemeler için yetersiz fonlar, (2) Kredi ihraçları, (S) Yetersiz

Gelirler ile (4) Bilgi yanlışlığı ve eksikliğidir (GORTON, 2008) . Dolayısıy

la, Ülgener ve Mishkin tarafından yapılan değerlendirmeler mali kriz tetik-

leyicileri analizinde geçerli kabul edilebilir.

2007 yılının başından itibaren konut fiyatlarında yaşanan % 1 0 oranında

düşüş, ev sahiplerinin konut değerlerini düşürürken aynı zamanda konut

kredilerine bağlı teminatları ve menkul kıymetlerin değerini de düşürmüştür.

Bu sorun nedeniyle 2 0 0 7 yılında ilk anda ipoteğe bağlı konut kredile-

ri(mortgage) içerisinde ödeme gruplarından Ait-A sınıfından kaynaklanan

300 milyar dolarlık bir kayıp söz konusudur (BLUNDELL-

WİGNALL,2007).

1.2. Kriz in Banka larda Yol Açtığı Kayıp lar ve S e r m a y e Sorunlar ı

Küresel bankaların doğrudan konut kredileriyle ilişkili olarak belirledik

leri kayıplar, IMF tarafından hazırlanan Küresel Finansal İstikrar Raporu-

2 0 0 8 ' d e 288 milyar dolar olarak rapor edilmiştir. Ülkeler bazında incelendi

ğinde ise, A B D ' d e 144 milyar dolar, Avrupa'da 123 milyar dolar ve içeri

sinde Çin ve Japonya'nın da bulunduğu diğer ülkelerde ise sadece 21 milyar

1 ABD'de mortgage piyasalarında hiç geliri ve işi olmayan kişilere kredi verilerek ev alması sağlanmıştır. Bunun için bankacılıkta kullanılan terim, NINJA (No income no job or asset)'dır.

küresel bankacılık kaynaklı maliyetlerinin devlet bütçesine ve vergi polili" sına etkisini ahlaki riziko açısından incelenmektir.

2007 ortalarında başlayan ve halen ülkeleri etkilemeye devam eden kü

sel mali krizden etkilenen finansal kuruluşlara yönelik kurtarma operasyon

larının vergi politikaları üzerine değiştirici ve yönlendirici etkilerinin anal:/-

yapılacaktır. Bu analiz kapsamında, devletin vergi politikasının finan:-a:

kurumları kurtarma operasyonlarında kullanmasının sebep olduğu ahlıtK

riziko (moral hazard) sorunlarının kritiğinin yapılması da çalışmanın hed \

lerindendir.

Çalışmanın konusu genel olarak vergi politikası ve devletin ekonomidck'.

rolüdür. Bununla birlikte, özelikle kriz dönemlerinde yapılan kurtarma ope

rasyonlarının finansal maliyetleri ve vergi politikası açısından meydr

getirdiği sonuçlar da çalışmada irdelenmektedir. Çalışma esasen, son kürece:: \

mali krizde yapılan işlemler ve tartışmalara odaklanmaktadır.

1.1. Küresel Mal i Krizin Nedenleri ve Oluşumu

Son küresel fınans krizini meydana getiren şartlar, hem mali krizlerin :

nel olarak izahının, hem de sadece bu krize özgü şartların birlikte değerli

dirilmesi ile mümkündür. Bu kapsamda Ülgener(195I) tarafından tan^i

olarak yapılan analizde, tüm finans krizinin nedeni spekülasyon buhranıt'.

Mali kriz süreci Ülgener'in ifadeleri ile; "borçlanmak bahasına bile oı^-î

bir hayat uğruna yatırıma sevk eden borsa oyunları ve arkasından bekten*"

ümitler hakikat olmayınca hepsini birden iflasa sürükleyen 'spekülasy '

buhranları'/.. Batı Avrupa tarihi 11 inci asırdan beri sayısız misallerle doıs- ;

dur. " Yapılan analizin çarpıcı yönü borçlanarak yapılan spekülasyonun ge

nellikle krizle sonuçlanacağıdır. Son krizden önceki dönemin tipik Özelli

likiditenin bolluğu ve hoyratça kullanılan kredilerin mali çöküşün haberci

ri olmasıydı. Dolayısıyla Ülgener'in tarihi tespiti bütün mali krizlerin o

şumunda göziemlenebilen bir neden olan, spekülasyon ve kredi poiitikas"

daki hataların son krizin nedenleri arasında olmasıdır(YILDlRAN, 2008

93).

Son finansal krizin oluşumunda, finansal kapitalizmin mali küreselleşr ^

zemininde yatan ve neo-liberal iktisat ideolojisine bağlı olarak ülke eknr

milerinin finansal bolluk içinde yüzmesi de önemli rol oynayan faktörlü

dendir (YILDIRAN, 2008:1-93) . 2 0 0 0 - 2 0 0 7 ' d e finansal bolluğun / ı ı

yaptığı bir dönemde ekonomilerin rasyonellikten uzaklaştığı ve aşırı rı

iştahının da finansal miyopluğa neden olduğu söylenebilir. Diğer spekülu J

sermaye akımlarındaki artış, küresel bankacılığın riskli yatırımları, tehlike

finansal türevlerin hızlı büyümesi ve kontrolsüz fon yatırımları ise finan*.

bolluk kaynaklı krizin küçük birer parçaları olarak görülmelidir.

2 6 8 K ü r e s e l Mali K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi P o l i t i k a s ı n a Etki ler i : Krizin

... F i n a n s m a n ı n d a A h l a k i Riz iko ve D e v l e t i n R o l ü

d o l a r s e v i y e s i n d e d i r . K ü r e s e l b a n k a l a r ı n k o n u l k r e d i l e r i k a y ı p l a r ı n ı n e n ç o k o l d u ğ u ü l k e , A B D ' d i r ( Ş e k i l 1 ) .

Şekil 1. Küresel Bankaların Mortgage Kaynakl ı Kayıpları-Mart.2008

144 123

A v r u p a A B D

21

D i ğ e r Ü l k e l e r

Kaynak. I M F , GFSR-2008

Küresel bankalarda krizin başlangıcı, Bearn Stearns ' in yapı landır ı lmış

finansal ürünlerinden meydana gelen iki fonun çöktüğü haberidir. Ardından

diğer büyük bankaların yapılandırı lmış finansal araçlardan (Structured

Investment Vehicles-SIV's) oluşturduğu iki fonun çöktüğü haberi, küresel

bankacılıktaki finansal çözülmenin de başladığını gösterdi. Küresel bankala

rın Haziran 2007 T deki kayıpları; U B S : 37.4, Merrill Lynch: 22, Cit igroup:

21.1, H S B C : 17.2bn, Morgan Stanley: 9.4, Deutsche Bank: 7.1, Bank of

America: 5.3, Bear Stearns: 3.2 ,JP Morgan Chase : 3.2, B a y e r n L B 3.2,

Barclays: 2.6bn, I K B : 2.6bn. Royal Bank of Scotland: 2.6, Credi t Suisse:2

milyar dolar seviyesindedir ( H A R R İ S O N , 2 0 0 8 ) . Küresel bankacıl ıkta kredi

türevleri ile başlayan kayıplar sistematik bir krize dönüştükten sonra, banka

ların zarar ve sermaye ihtiyaçları ortaya çıkmaya başlamıştır.

Y r d . D o ç . Dr. M u s t a f a Y ı l d ı r a n 2 6 9

Tablo 1. Ana Mali Kurumlar ın Zarar ve Kredi Kayıpları (Haziran

2007-Mayıs-2009)

BANKALAR VE ARACI KURUMLAR

ZARAR/KAYIPLAR

(Milyar Dolar)

SERMAYE ARTIRIMI

(Milyar Dolar) AÇIK

VVachovia Corp. 101,9 11.0 -90,9

Citigroup Inc. 101,8 109,3 7,5

Bank of America Corp. 56,6 78,5 21,9

Merrill Lynch & Co. 55,9 29,9 -26,0

UBS AG 53,1 33,5 -19,6

Washington Mutual Inc. 45,3 12,1 -33,2

HSBC Holdings Plc. 42,2 24,5 17,7

JP Morgan Chase & Co. 41,1 44,7 3,6

Royal Bank of Scotland G.P. 29,4 51,1 21,7

VVeİls Fargo & Company 27,9 41,8 13,9

HBOS Plc. 27,1 23,6 -3,5

National City Corp. 25,2 8,9 -16,3

Morgan Stanley 22,7 24,6 1,9

Barciays Plc. 18,6 28,0 9,4

Deutsche Bank AG 18.5 6,0 -12,5

Credit Suisse Group AG 17,4 12,1 -5,3

Lehman Brothers H. Inc. 16,2 13,9 -2,3

Diğerleri 321,0 372,9 51,9 j - - -

TOPLAM 1.021,9 926,4 -95,5

nFVI FT nFUTFKLİ MALİ KURUMLAR

Freddie Mac 81,6 51,6 -30,0:

Fannie Mae 71,3 30,8 -40,5

TOPLAM 152,9 82,4 -70,5

Kaynak. OECD, Financial Market Trends-2009,5

2. Krizde Mal i Kurtarma Operasyonları ve Maliyetleri

Küresel bankalar ın yol açtığı sorunların çözümlenmes inde ilk akla g e l o r

yöntemlerin başında, kamu müdahalesi (government intervention) yoluyla

kurtarı lma (bailout) gelmektedir. Küresel bankalar ın devlet eliyle kur tanl-

m a s m d a bankacıl ığın doğasından gelen riskli yapı etkilidir. Çünkü bankacı^

lıkta çok sayıda mudiden sağlanan tasarruflar, y ine ç o k çeşitli kredi m ü ş t e r i

sine dağıtı lmaktadır. Özell ikle küresel ölçekte faaliyette bulunan bankaların

müşterilerinin değişik mi/ietlere mensup kişilerden oluştuğu göz önüne alınır

sa, küresel bir bankanın çöküşü sistemik bir fınans krizi niteliğindedir. Bu

sebeple, ''bankaların sürekliliğinin sağlanması devletlerin desteğiyle mümkün*

dür" görüşü yaygındır. Bu durum bankacılık yazınında ^batamayacak kadar

büvük', 'batamayacak kadar ivi bağlantılı' ve 'batamayacak kadar politik*

gibi kavramlarla ifade edilmektedir (ÇOŞKUN,2009:23-47).

2 7 0 K ü r e s e l Mali K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n V e r g i Pol i t ikasına Etki leri: Krizin

F i n a n s m a n ı n d a Ahlaki Riz iko v e D e v l e t i n Rolü

Tablo 2. Mal i Kurtarma Yöntemleri, Niteliği ve Etkileri

MALİ KURTARMA İŞLEMİ NİTELİĞİ MALİ ETKİSİ

Sermaye Desteği İlgili kurumun sermaye ihtiyacının karşılanması

Desteğin miktarına bagls olarak bütçe dengesini değiştirmesi

Aktif veya Hisse Senedi Satınalma

İlgili kurumunun aktifi veya hisse senetlerini salın alarak finansal destek sağlanması

Bütçe dengesine doğrudan etkisi olmamasına rağmen, kamu borçlarının artışına neden olabilir

Ödünçler İlgili kuruluşa ödünç finansal kaynak saplanması

Klasik bir transfer harcamasıdır, Kamu borcunu artırıcı etki yapar

Garantiler İlgili kurumun borçları ve sorunlu aktiflerine karşılık güvence verilmesi

Doğrudan bütçeye etkisi yoktur. Fakat borçlanma maliyetlerini artırıcı etkiler yapabilir.

Birleşme Destekleri, Teşvikler, Hisse Yardımları

İlgili kurumların birleşme yoluyla ayakta kalmasını sağlaması

Bütçede gelir ve gider dengesini etkileyebilir

Merkez Bankası İşlemleri Merkez bankasının para politikası araçlarını kullanarak destek sağlanması

Uzun süreli işlemler bütçeye yeni yükler getirebilir

Kaynak; Cotteralli, C "The State of Public Finance; Outlook and medium-terms policies afterthe 2008 Crisis". IMF, 2009,1-51

Mali kurtarma operasyonları arasında ağırlıklı olarak yer bulan banka

kurtarmalarında devletlerin yüklendiği yüklerin tutarı önemli ölçüdedir.

Özellikle A B D ve Avrupa ülkelerinde, kriz sürecinde bankalara yönelik

sermaye desteği, aklif ve hisse senedi satın alımları ile yükümlülüklere ga

ranti verme gibi çeşitli şekillerde kurtarma işlemleri yapılmıştır. Ülkelerin

2ÖÜ7 yılından 2009 Ocak ayına kadar toplamda sağladığı sermaye desteği

miktarı 1,5 trilyon dolardan fazladır. Yine aynı dönemde aktif salın alımları

şeklindeki desteklerin miktarı da. 5,2 trilyon dolar seviyesine gelmiştir. Borç

garantileri şeklindeki desteklerin tutarı da 4,6 trilyon dolardan fazladır. İki

yıl içerisindeki mali kurtarma maliyeti 10 trilyon dolardan fazladır. Bu du-

Yrd. Doç. Dr. M u s t a f a Y ı l d ı r a n 2 7 1

m m , ü l k e l e r i n y ü k l e n d i ğ i m a l i y e t i g ö s t e r m e k a ç ı s ı n d a n ö n e m l i d i r . Ü l k e l e r

a r a s ı n d a A B D d i ğ e r ü l k e l e r d e n d a h a f a z l a k u r t a r m a o p e r a s y o n u m a l i y e t i n e

k a t l a n m ı ş t ı r . A B D ' d e n s o n r a e n ç o k k u r t a r m a m a l i y e t i o r t a y a ç ı k a n ü l k e A l

m a n y a ' d ı r . B u n u n y a n ı s ı r a , İ n g i l t e r e , İ s p a n y a v e J a p o n y a d a m a l i k u r t a r m a

o p e r a s y o n l a r ı n a b ü y ü k m i k t a r l a r h a r c a y a n ü l k e l e r a r a s ı n d a d ı r . B u d u r u m d a

g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n m a l i k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n a d a h a ç o k ö n e m v e r d i ğ i . s ö y -

l e n e b i l i r . D o ğ r u d a n s e r m a y e d e s t e ğ i s a ğ l a m a d a A B D ' d e n s o n r a J a p o n y a v a r

d ı r ( T a b l o 3). B u d u r u m n e t o l a r a k g ö s t e r m e k t e d i r k i ; ü l k e l e r b a n k a c ı l ı k k e s i

m i n i a y a k t a t u t m a k i ç i n m a l i f e d a k â r l ı k t a n k a ç ı n m a m a k t a d ı r . B u o p e r a s y o n l a r

s e b e b i y l e b a n k a c ı l ı k k e s i m i n i n d a i m a k u r t a r ı l a c a ğ ı b e k l e n t i s i n e g i r m e s i m ü m

k ü n d ü r .

Tablo 3. B a n k a Kurtarma İle İlgili Tutar lar(Milyar A B D Doları )

ÜLKELER Sermaye Aktif Satın Almaları Borç Garantileri ve İlgili Desteği ve Garantileri İşlemler

Avustralya 0 7 Miktar Belli Değil

Avusturya 22 0 15

Belçika 31 57 134

Brezilya 0 0 1

Kanada 0 119 Miktar Belli Değil

Çin 19 0 1

Danimarka 20 0 119 .

Finlandiya 6 0 74

Fransa 40 6 474

Almanya 119 711 667

Yunanistan 7 0 22

Hindistan 0 0 0

İrlanda 15 114 Miktar Belli Değil

İtalya 0 0 Miktar Belli Değil

Japonya 144 299 1

Kore 17 0 100

Lüksemburg 4 0 7

Meksika 0 0 1

Hollanda 62 86 296

Norveç 9 9 1

Portekiz 6 0 30 • .i

Singapur 0 0 1

ispanya 133 197 148

isveç 10 0 216

isviçre 6 39 Miktar Belli Deâil

İngiltere 81 243 36

Amerika Birleşik D. 806 3322 2300

Toplam 1556 5209 4644

Kaynak: Adrian Blundell-VVignalI, Gert VVehinger and Patrick Stovik.The Elephant in the Room: Need to Deal with What Banks Do", OECD 2009.

Zaten küresel mali kriz sürecinde kurtarma operasyonlarında bu görüşün

etkisi yoğun olarak hissedilmiştir. Özellikle 15 Eylül 2 0 0 8 ' d c Lehman

Brothers ' ın çökmesinin neden olduğu kriz, American International

G r o u p ( A I G ) . UBS ve Fortis ' in kurtarı lmasında devletlerin daha sorumlu

davranmasına neden olmuştur (The Economist, SeplOth 2009) .

Kriz sürecinde kamu politikasını yürütenler açısından en önemli sorun,

krizin yayılması ve sistemik çöküşlere neden olmasıdır. Bu noktada ekonomi

yönetimi, mali kurtarmanın ekonomiye getireceği fayda ile bütçeye getirece

ği yük arasında ciddi bir zorlanma yaşayacaktır. Devletlerin kriz döneminde

bankalara ve şirketlere sağladığı destekler arasında, sermaye desteği, aktif

veya hisse senedi satın almaları, ödünçler, devlet garantileri, bir leşme teş

vikleri ve merkez bankası destekleri gibi çeşitli araçlar bulunmaktadır (Tab

lo 2).

272 K ü r e s e l Mali K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi P o l i t i k a s ı n a Etki leri: Krizin F i n a n s m a n ı n d a Ahlaki Riz iko v e D e v l e t i n Rolü

T a b l o 4 . B a n k a K u r t a r m a d a Ü l k e l e r i n P a y l a r ı ( % )

ÜLKELER Sermaye Desteği

Aktif Satın al mal arı ve Garantileri

Borç Garantileri ve İlgili İşlemler

Amerika Birleşik D. 51,8 63,8 49,5

Avrupa Devletleri 36,7 28,1 48,2

Diğer Devletler 11,6 8,2 2,3

Kaynak: Adrian Blundell-VVignalI, Gert VVehinger and Patrick Slovik/The Elephant in the Room: The Need to Deal with W hat Banks Do", OECD 2009

F i n a n s a l s e k t ö r e u y g u l a n a n m a l i k u r t a r m a v e d e s t e k p o l i t i k a l a r ı n ı n m e y d a n a g e t i r d i ğ i y ü k l e r b ü t ü n u n s u r l a r ı y l a b i r l i k t e d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e G S Y İ H ' y a o r a n l a ö n e m l i b o y u t l a r d a d ı r . Ö z e l l i k l e g e l i ş m i ş b a t ı d e v l e t l e r i n i n m a l i y ü k l e r i b u a n l a m d a y ü k s e k t i r . B a n k a c ı l ı ğ a y ö n e l i k k u r t a r m a l a r ı n b ü y ü k l ü ğ ü n ü n a n l a ş ı l m a s ı i ç i n , b a n k a c ı l ı k - d ı ş ı a l a n l a r a y ö n e l i k k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n ı n v e d e s t e k p a k e t l e r i n i n m a l i y e t i n i n g e t i r d i ğ i y ü k l e r l e k a r ş ı l a ş t ı r m a l a r ı y a p ı l m a l ı d ı r .

G e n e l a n l a m d a k i k u r t a r m a p a k e t l e r i ifıscal stimıttuhts); v e r g i i n d i r i m l e r i , t e ş v i k l e r , k r e d i k o l a y l ı k l a r ı , t e m i n a t s a ğ l a m a , m e v d u a t s i g o r t a l a n , b a t ı k k u r u m l a r ı n d e v l e t l e ş t i r i l m e s i , h a r c a m a a r t ı ş l a r ı v e m e r k e z b a n k a s ı d e s t e k l e r i g i b i ç o k ç e ş i t l i d i r . B u ş e k i l d e y a p ı l a n t o p l a m d e s t e k l e r G S Y İ H ' y a o r a n l a % 4 , 7 s e v i y e s i n d e g e l i ş e n ü l k e l e r e s a ğ l a n m a k t a d ı r . G e l i ş m i ş e k o n o m i l e r i n s a ğ l a d ı k l a r ı d e s t e k l e r i n G S Y İ H ' y a o r a n l a r ı i s e , % 2 . 9 s e v i y e s i n d e d i r . A n c a k b u d e s t e k l e r i ç e r i s i n d e f i n a n s s e k t ö r ü n e s a ğ l a n a n d e s t e k l e r , g e l i ş m i ş e k o n o m i l e r d e % 4 8 , 5 o r a n ı n d a d ı r . G e l i ş e n e k o n o m i l e r d e i s e , b u o r a n 2 , 9 s e v i y e s i n d e d i r ( T a b l o 5 ) . B u d u r u m d a g e l i ş m i ş e k o n o m i l e r i n b a n k a v e d i ğ e r f i n a n s k u r u m l a r ı n ı k u r t a r m a k i ç i n , k u l l a n ı l a n m a l i d e s t e k l e r i n y a r ı s ı n ı s e f e r b e r e t t i ğ i n i g ö s t e r m e k t e d i r . G e l i ş e n e k o n o m i l e r i ç e r i s i n d e A B D , İ n g i l t e r e v e İ s v e ç e k o n o m i l e r i n d e f i n a n s k e s i m i n e % 7 0 ' d e n f a z l a d e s t e k s a ğ l a n ı r k e n , İ z l a n d a v e İ r l a n d a g i b i ü l k e l e r d e , % 2 6 0 ' d a n f a z l a y a n i G S Y İ H ' d a n f a z l a s ı n ı n f i n a n s s e k t ö r ü n ü k u r t a r m a k i ç i n h a r c a n d ı ğ ı o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . G e l i ş e n e k o n o m i l e r i n i s e , e k o n o m i y i c a n l a n d ı r m a , i ş s i z l i ğ i a z a l t m a v e s a n a y i y i k o r u m a g i b i k o n u l a r d a m a l i k u r t a r m a d e s t e k l e r i s a ğ l a d ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r .

Yrd. Doç. Dr. M u s t a f a Y ı l d ı r a n 2 7 3

Tablo 5. Mali Desteklerin G S Y İ H ' y a Oranı ve Finans Sektörünün Desteklerdeki Payı

Ülkeler Mali Destekler/ Finans Sektöründe Mali Desteklerin GSYİH(%) Kullanılan Pay(%) Kullanım Yılı

Gelişmiş Ekonomiler 3,7 48,5 -Avustralya 5,4 9,5 3 Avusturya 1,2 35,4 2 Belçika 1,4 31,0 2 Kanada 4,1 24,8 3 Fransa 1,5 19,1 2 Almanya 3,6 22,2 2 Yunanistan 0,8 11,6 2 Macaristan -7,7 9,1 2 İzlanda •7,3 263,0 2 İrlanda -«,3 266,4 3 İtalya 0,3 3,3 2 Japonya 4,7 22,3 3 - . . . I ; .

Hollanda 2,5 46,5 2 Norveç 1,2 17,8 1 Polonya 1,2 3,2 2 Portekiz 0,8 14,4 1 ; İspanya 3,9 22,9 3 . . isveç 3,3 70,2 2 İsviçre 0,5 12,0 2 İngiltere 1,9 81,7 3 ABD 5,5 81,1 3 Gelişen Ekonomiler 4,7 2,9 Arjantin 6,4 0,9 1 Brezilya 5,6 1,5 1 Şili 2,8 0,0 1 Çin 6,2 0,5 2 Honk Kong 2,4 0,0 1 Tayvan 2,1 0,0 1 Hindistan 1,8 6,4 3 Endonezya 2,0 0,1 2 Malezya 2,8 6,3 2 Meksika 1,6 0,0 1 Peru 3,2 0,0 2 Filipinler 3,1 0,0 1 Kore 6,2 20,5 3 ;

Suudi Arabistan 9,2 9,4 3 Singapur 8,0 0,0 1 Güney Afrika 7,4 0,0 3 Tayland 3,4 0,0 1 Türkiye 1,1 0,5 2 Geçiş Ekonomileri 5,8 7,4 -Kazakistan 11,1 0,0 2 Rusya 5,4 8,0 2 TOPLAM 4,0 36,1 -

Kaynak: UNCTAD, Trade and Development Report- 2009,32

Ü l k e l e r i n m a l i k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n ı n m a l i y e t l e r i b i r b i r l e r i y l e k ı y a s l a n d ı ğ ı n d a A B D ' n i n f a r k ı n e t o l a r a k o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . A B D t a r a f ı n d a n y a p ı l a n d o ğ r u d a n s e r m a y e d e s t e ğ i n i n p a y ı . % 5 1 , 8 s e v i y e s i n d e d i r . A k t i f v e h i s s e s e n e d i d e v r i / g a r a n t i s i ş e k l i n d e k i d e s t e k l e r d e k i p a y ı i s e . t ü m ü l k e l e r i ç e r i s i n d e % 6 3 , 8 s e v i y e s i n d e d i r . A v r u p a d e v l e t l e r i n i n s e r m a y e d e s t e ğ i ş e k l i n d e k i i ş l e m l e r i n i n p a y ı , % 3 6 , 7 v e a k t i f s a t ı n a l m a ş e k l i n d e k i d e s t e ğ i n i n p a y ı i s e , % 2 8 . r d i r . D i ğ e r t ü m ü l k e l e r i n a y ı r d ı k l a r ı p a y i s e y a k l a ş ı k % 1 0 s e v i y e s i n d e d i r . ( T a b l o 4 ) B u d u r u m A B D ' n i n m a l i k ü r e s e l l e ş m e i l e t ü m d ü n y a d a k i f i n a n s a l e t k i n l i ğ i n i s a ğ l a m a d a , a r a c ı o l a n m a l i k u r u m l a r ı n ı d e s t e k l e m e ç a b a s ı n d a o l d u ğ u n u n e t o l a r a k g ö s t e r m e k t e d i r .

2 7 4 K ü r e s e l Mali K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi Pol i t ikasına Etki ler i : Krizin F i n a n s m a n ı n d a Ahlaki Riziko v e D e v l e t i n Rolü

Y r d . Doç. Dr. M u s t a f a Y ı l d ı r a n 2 7 5

Finansal krizlerde devlet müdahalesinin yaygınlığı nedeniyle asıl odakla-

nılması gereken konu, müdahalenin etkinliği ve müdahale araçlarının yol,

açtığı iktisadi sorunlardır. Bu anlamda devletin para politikası dış ında sıklık

la kullandığı maliye araçlarının devlet müdahales i amacıyla kullanımı kritik

rol oynamaktadır . Krizde para politikası likidite işlemleri ile faiz politikası

üzerine yoğunlaşmaktadır . Maliye politikası ise, otomatik stabilizörler ve

ihtiyari maliye politikası araçlarını kapsamaktadır . Uygulanan politikalar

sonuçta bütçeyi kötüleştirebilmektedir. Bazen de geçici başarılar sağlansa

da, uzun d ö n e m d e daha o lumsuz sonuçlar doğurabi lmektedir

( A N D E R S A N , 2 0 0 9 : l - 3 6 ) . Son krizde uygulanan vergi indirimleri uygulama

ve harcamaları art ırma gibi mali önlemler, devletin merkezi rol oynadığı

politikalardır ( B A L D A C C İ ; G U P T A , 2009:35-37) . Dolayısıyla kriz döne

mindeki devlet müdahales inde kritik rol oynayan polit ikalardan birisi de,

vergi politikasıdır.

3 . 1 . Krizle M ü c a d e l e d e Mal iye Polit ikası: Amaç lar ve Araç lar

Kriz dönemler inde maliye politikasının kullanımı, krizin meydana getir-!

diği etkileri ortadan kaldırma amacı taşıyan müdahalelerdir . Özell ikle, top

lam talepteki düşüşlerin, işsizliğin ve durgunluğun önlenmesine yönel ik

genişletici - harcama artırıcı veya vergi gelirlerini azaltıcı maliye politikala

rının uygulanması Keynes tarafından 1929 Büyük B u h r a n ' ı n d a n bu yana

devam etmektedir. Keynesyen ekonomi modeli , krizlerin konjonktüre ! etki

lerinden ekonomiyi korumak için kul lanılmaktadır ( B U N E A - B O N T A S ;

PETRE,2009) .

Maliye politikasının gelişimi ile çeşit lenen krizler için kullanılan araçlar

da birlikte çeşi t lenmektedir . Bu araçlar arasında, kamu harcamalar ı , vergi

leme, otomatik stabil izör ve gönüllü maliye politikası bulunmaktadır (Tablo

6). Bu yöntemler aras ında krizle mücadelede finansal kurumların kurtarıl

masını da içeren gönüllü maliye politikası sıklıkla kullanılmaktadır. Gönül lü

maliye politikalarının kul lanımında iki önemli sıkıntı bulunmaktadır . B u l

lardan ilki, bu polit ikanın geçici olarak uygulanması; ikincisi de, bütçe açıklarının artışına neden olmasıdır. Son krizde f inansal krizle m ü c a d e l e d e g ö

nüllü maliye politikası araçlarının kullanımı bütçe açıklarını tetiklemiştîr

( B A L D A C C İ ; G U P T A , 2009:35-37) .

3 . K ü r e s e l M a l i K r i z d e Devlet M ü d a h a l e s i v e R o l ü

F i n a n s a l s i s t e m e d e v l e t m ü d a h a l e e t m e k t e d i r . D e v l e t m ü d a h a l e s i n i n b a

ş a r ı l ı u y g u l a m a l a r ı d a b u l u n m a k t a d ı r . Ö z e l l i k l e , f i n a n s a l p i y a s a l a r d a k i b a ş a

r ı s ı z l ı k l a r n e d e n i y l e d e v l e t i n m ü d a h a l e s i s ö z k o n u s u o l m a k t a d ı r . D e v l e t i n

m o d e r n k a p i t a l i z m t a r i h i n d e f i n a n s a l k r i z v a k a l a r ı v e e k o n o m i k r e s e s y o n

d e v r e l e r i s ı k l ı k l a t e k r a r l a n m a k l a d ı r . B a n k a l a r a h ü c u m u n ö n l e n e m e m e s i n e

r a ğ m e n , f i n a n s a l y ı k ı m l a r ı n e k o n o m i k m a l i y e t i ( A B D ' d e m e v d u a t v e k r e d i

k u r u l u ş l a r ı n ı n ç ö k ü ş l e r i n e d e n i y l e ) i l e i l g i l i t a r t ı ş m a l a r o n d o k u z u n c u y ü z

y ı l d a o l d u ğ u n d a n a z d e ğ i l d i r . B u s o r u n s o n y ı l l a r d a s a d e c e A B D ' y i k ö ş e y e

s ı k ı ş t ı r a n b i r p r o b l e m d e ğ i l , a y n ı z a m a n d a J a p o n y a , A B v e d i ğ e r b ü y ü k e k o

n o m i l e r d e d e v l e t m ü d a h a l e s i s ü r e k l i g ö r ü l m e k t e d i r . 'Finansal kurumların

istikrarı ve çözümünü sağlamak için, devlet herhangi bir müdahale yapmalı

tındır? Veya ne yapmalıdır?' s o r u s u finansal p i y a s a l a r a m ü d a h a l e n i n e n ç o k

t a r t ı ş ı l a n b ö l ü m ü d ü r (ST1GLITZ, V D , 1993:19-61).

D e v l e t m ü d a h a l e s i n i n k a m u y a r a r ı n a u y g u n o l a c a k ş e k i l d e n a s ı l b i r s ı n ı f

l a n d ı r m a y a p ı l a b i l e c e ğ i n e d a i r t a r t ı ş m a l a r g e n e l d e y a y g ı n d ı r . B u s ı n ı f l a n

d ı r m a l a r , h a r e k e t l e r e v e a m a ç l a r a o d a k l a n a n l a r ş e k l i n d e i k i a l t e r n a t i f g r u p t a

t o p l a n a b i l i r . D e v l e t m ü d a h a l e h a r e k e t l e r i , d ü z e n l e y i c i m ü d a h a l e v e d o ğ r u

d a n f o n s a ğ l a y ı c ı m ü d a h a l e ş e k l i n d e , f l n a n s p i y a s a s ı k u r u m l a r ı n ı o l u ş t u r m a

v e d ü z e n l e m e y i ( r e g ü l a s y o n ) k a p s a m a k t a d ı r . A y r ı c a v e r g i , i f l a s v e m u h a s e b e

g i b i a l a n l a r d a k i ç o ğ u d e v l e t m ü d a h a l e s i , f i n a n s p i y a s a l a r ı n a k a s ı t l ı o l a n v e

k a s ı t l ı o l m a y a n e t k i l e r e s a h i p t i r . B a z ı m ü d a h a l e l e r d e h e m f i n a n s p i y a s a l a r ı

n ı n g e l i ş t i r i l m e s i h e m d e d i ğ e r a m a ç l a r ı n g e r ç e k l e ş t i r m e s i a m a c ı v a r d ı r .

D e v l e t i n b u h a r e k e t l e r i s ü r d ü r m e s i n d e , p i y a s a b a ş a r ı s ı z l ı k l a r ı n ı ö n c e d e n

ö n l e m e a m a c ı d a v a r d ı r (ST1GLITZ, V D , 1993:19-61).

F i n a n s a l p i y a s a l a r a d e v l e t m ü d a h a l e s i n i n t a r t ı ş ı l m a s ı n a r a ğ m e n b ü t ü n ü l

k e l e r d e d e v l e t m ü d a h a l e s i ü ç t e m e l k o n u d a d e v a m e t m e k t e d i r . B u n l a r d a n

b i r i n c i s i , b a n k a l a r d a k i a s i m e t r i k e n f o r m a s y o n s o r u n u n a k a r ş ı k ü ç ü k m u d i i -

n i n k o r u n m a s ı d ı r . İ k i n c i s i , d e v l e t i n ö z e l k u r u l u ş l a r d a n d a h a i y i s e r m a y e

d a ğ ı t ı m ı y a p a b i l e c e ğ i d ü ş ü n ü l e b i l m c k t e d i r . Ü ç ü n c ü s ü d e , d e v l e t l e r f i n a n s a l

k r i z d ö n e m l e r i n d e s i s t e m i k ç ö k ü ş ü ö n l e m e i ç i n m ü d a h a l e e t m e k t e d i r

( P O M F E R T , 2 0 0 9 ) . 2007 y ı l ı n d a A B D ' d e b a ş l a y a n k ü r e s e l finans k r i z i n d e ,

d e v l e t m ü d a h a l e s i g e c i k m e m i ş t i r . Ü l k e l e r d e d o ğ r u d a n v e d o l a y l ı e k o n o m i

p o l i t i k a s ı a r a ç l a r ı f i n a n s k r i z i n e m ü d a h a l e d e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . B u m ü d a h a l e

a r a ç l a r ı : o t o m a t i k s t a b i l i z ö r . m a l i y e p o l i t i k a s ı a r a ç l a r ı v e p a r a p o l i t i k a s ı

a r a ç l a r ı ş e k l i n d e d i r . S o n k r i z d e d e v l e t i n e k o n o m i y e m ü d a h a l e s i v e d e v l e t l e ş

t i r m e p o l i t i k a l a r ı , m o d e r n k a p i t a l i z m i n t e m e l i n a n ç l a r ı n ı t e m e l d e n d e ğ i ş t i r e

c e k n i t e l i k t e d i r . D e v l e t i n e k o n o m i d e k i a r t a n r o l ü n e d e n i y l e , e k o n o m i d e k a

m u n u n b ü y ü k l ü ğ ü s ü r e k l i g e n i ş l e r k e n . Ö z e l s e k t ö r ü n p a y ı a z a l a c a k t ı r

(ALT.VIAN. 2009:1-7).

276 Küresel Mali Krizde Kurtarma Operasyonlarının Vergi Politikasına Etkileri: Krizin Finansmanında Ahlaki Riziko ve Devletin Rolü

T a b l o 6 . K r i z l e m ü c a d e l e d e M a l i y e P o l i t i k a s ı Y ö n t e m l e r i v e K u l l a

n ı m l a r ı

Maliye Politikası Aracı Açıklama

Kamu Harcamaları Çok geleneksel bir yöntemdir. Yapısı ve birleşimi itibariyle farklı şekillerde kullanılan bir araçtır. Genişletici maliye politikası uygulamalarında sıklıkla tercih edilir.

Vergileme Sürekli kullanılan temel araçlardan birisidir. Vergilemenin seviyesi, vergileme yapısı, vergi harcamaları ve vergi teşvikleri gibi araçlardır. Her ülke bu dört araçtan birisini kullanarak krizle mücadele etmektedir.

Otomatik Stabilizörier İktisadi dalgalanmalarla ani dalgalanmaların etkilerini önlemede kendiliğinden harekete geçen araçlardır. Gelir vergisi ve transfer ödemeleri şeklinde yöntemler kullanılabilmektedir.

s Gelir Vergisi Gelir vergisi, üretim ve gelir seviyesindeki değişimlere bağlı bulunduğundan kriz dönemlerinde etkisi azalacaktır.

s Transfer Ödemeleri İşsizlik tazminatları, yaşlılara yönelik sosyal güvenlik harcamaları, fakirlere yönelik refah artıcı yardımlar gibi uygulamaları kapsamaktadır.

Gönüllü Maliye Politikası Toplam talebin artırılmasına yönelik canlandırmaya yönelik mali destekler ve diğer kurtarma operasyonlarını kapsamaktadır. Gönüllü maliye politikası, değişen mali onama uygun zamanlama açısından gereklidir.

Kaynak: Bunea-Bontas, C.A., Petre, M.C., "Fiscal Policy during the current crisis", MPRA, 2009

M a l i y e p o l i t i k a s ı a r a ç l a r ı a r a s ı n d a k r i z d ö n e m i n d e a ğ ı r l ı k l ı o l a r a k k u l l a

n ı l a n d i ğ e r b i r y ö n t e m d e , h a r c a m a l a r ı n a r t ı r ı l m a s ı n ı n s o n u c u o l a r a k u y g u l a

n a n g e n i ş l e t i c i m a l i y e p o l i t i k a s ı d ı r . B u p o l i t i k a k a m u h a r c a m a l a r ı n ı n k a m u

g e l i r l e r i n d e n d a h a f a z l a a r t m a s ı n ı i f a d e e t m e k t e d i r . S o n u ç t a b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı

a r t ı r ı c ı e t k i l e r i o l a n b i r u y g u l a m a d ı r .

3 . 1 . Küresel Finans Krizinde Vergi Politikası

K e y n e s ' t e n b u y a n a o l u ş a n m o d e r n m a l i y e p o l i t i k a s ı , k r i z d ö n e m l e r i n d e

"paralel vergi poli(ikası"nw\ o l u ş t u r u l m a s ı g e r e k t i ğ i n i i d d i a e t m e k t e d i r . K r i z

d ö n e m l e r i n d e , t ü k e t i m v e ü r e t i m d e m e y d a n a g e l e b i l e c e k d a r a l m a l a r , a n c a k

v e r g i İ n d i r i m l e r i v e y a v e r g i y ü k l e r i n i n a z a l t ı l m a s ı s u r e t i y l e e l d e e d i l e c e k

a v a n t a j l a r l a g e n i ş l e t i c i e t k i l e r m e y d a n a g e t i r e b i l i r . K l a s i k i k t i s a d ı n ö n e r d i ğ i

g i b i b ü t ç e d e k i v e r g i k a y ı p l a r ı n ı ö n l e m e k a m a c ı y l a u y g u l a n a c a k b i r v e r g i

p o l i t i k a s ı , d u r g u n l u ğ u v e i ş s i z l i ğ i d a h a f a z l a a r t ı r a c a k t ı r ( T U R H A N ,

1 9 9 8 : 2 7 7 - 2 7 8 ) .

K r i z d ö n e m i n d e g e n i ş l e t i c i v e r g i p o l i t i k a l a r ı , t ü k e t i m v e r g i l e r i o r a n l a r ı

n ı n i n d i r i l m e s i , v e r g i i a d e l e r i , f i r m a l a r i ç i n v e r g i i n d i r i m l e r i , g e l i r v e r g i s i v e

s o s y a l g ü v e n l i k s i s t e m i n e k a t k ı p a y l a r ı n ı n d ü ş ü r ü l m e s i i l e v e r g i t e ş v i k l e r i

g i b i u y g u l a m a l a r ı k a p s a m a k t a d ı r . S o n k r i z d e , g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e k i v e r g i

i n d i r i m l e r i , v e r g i i a d e s i v e d ü ş ü k v e r g i o r a n l a n ş e k l i n d e k i u y g u l a m a l a r y a y -

Y r d . D o ç . Dr. M u s t a f a Yı ldıran 2 7 7

g ı n d ı r . I L O t a r a f ı n d a n y a p ı l a n b i r a r a ş t ı r m a d a , g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n % 3 4 ' ü n ü n

s o n k r i z d e v e r g i i n d i r i m l e r i ş e k l i n d e b i r y ö n t e m u y g u l a d ı ğ ı o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r .

Y i n e O E C D , ö z e l l i k l e A B D ' d e , v e r g i m ü k e l l e f l e r i i ç i n v e r g i i n d i r i m l e r i

ş e k l i n d e k i u y g u l a m a l a r ı t e r c i h e t m e k t e d i r . G e l i ş e n ü l k e l e r d e i s e h a r c a m a

y ö n l ü p o l i t i k a l a r d a h a a ğ ı r l ı k l ı d ı r ( A H R E N S , 2 0 0 9 : 3 6 - 4 3 ) .

G e l i ş m i ş ü l k e l e r d e v e r g i p o l i t i k a s ı n ı n h a r c a m a p o l i t i k a s ı a r a ç l a r ı n a göre

d a h a f a z l a t e r c i h e d i l m e s i n d e , v e r g i p o l i t i k a s ı n ı n d a h a b a ş a r ı l ı s o n u ç l a r

v e r m e s i e t k i l i o l m a k t a d ı r . O E C D ü l k e l e r i v e r i l e r i n e g ö r e % 5 6 oranında yer

g i i l e i l g i l i d e ğ i ş i k l i k l e r i k a p s a y a n b i r k u r t a r m a p a k e t i a ç ı k l a n m ı ş t ı r

( G Ö K Ç E , 2 0 0 9 ) . B u p a k e t t e , a m o r t i s m a n l a i l g i l i u y g u l a m a l a r , kurumlar

v e r g i s i i n d i r i m l e r i , A r - G e h a r c a m a l a r ı n ı n v e r g i d e n i n d i r i l m e s i , zararların

i l e r i k i y ı l l a r a t a ş ı n m a s ı , d o l a y l ı v e r g i o r a n l a r ı n ı n d e ğ i ş t i r i l m e s i g i b i u y g u l a - *

m a l a r m e v c u t t u r ( G Ö K Ç E , 2 0 0 9 ) . V e r g i t e ş v i k l e r i v e i n d i r i m l e r i açısından

A B ü l k e l e r i n d e k i u y g u l a m a s o n u ç l a n i n c e l e n d i ğ i n d e , v e r g i y ü k l e r i n i n azal

t ı l m a s ı , v e r g i i n d i r i m l e r i , g e l i r v e r g i s i n i n d ü ş ü r ü l m e s i , s a ğ l ı k k a t k ı p a y l a r ı

n ı n a z a l t ı l m a s ı g i b i u y g u l a m a l a r a a ğ ı r l ı k v e r i l d i ğ i v e A B ü l k e l e r i n e y a k l a ş ı k

2 1 m i l y a r A v r o ' d a n f a z l a e k o n o m i k m a l i y e t i o l d u ğ u o r t a y a ç ı k m a İ r t a m r !

A B D ' d e m a l i k u r t a r m a y a y ö n e l i k v e r g i p a k e t l e r i n i n m a l i y e t i , 1 2 2 , 7 m i l y a r

d o l a r d ı r . Ç i n ' d e i s e , 6 0 m i l y a r R M B k a d a r d ı r ( S A H A , WEIZSACKER,

2 0 0 9 : 1 - 2 1 ) .

U y g u l a n a n v e r g i p o l i t i k a l a r ı n ı n s o n u c u n d a , i s t i h d a m ı n a r t ı r ı l m a s ı , finan

s a l s i s t e m d e k i s i s t e m i k k r i z i n ö n l e n m e s i v e t a l e p t e k i d u r g u n l u ğ u n azaltılma

s ı g i b i a m a ç l a r d a n ç o ğ u t a m o l a r a k g e r ç e k l e ş m e m e k t e d i r . B u n u n l a b i r l i k t e

ü l k e l e r d e k i b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı n h ı z l a a r t m a s ı n d a d a h a e t k i l i o l m a k t a d ı r . Son

k r i z d e f i n a n s k u r u m l a r ı n ı d e s t e k l e y e n ve p i y a s a y ı c a n l a n d ı r m a k i ç i n doğru

d a n k u r t a r m a p o l i t i k a s ı u y g u l a y a n A B D , G S Y Î H ' a o r a n ı % 1 0 ' l a r a y a k l a ş a n

b ü t ç e a ç ı ğ ı y l a , i k i n c i d ü n y a s a v a ş ı n d a n s o n r a k i d ö n e m s e v i y e l e r i n e u l a ş m a k

t a d ı r ( T h e E c o n o m i s t , N o v 1 9 t h 2 0 0 9 ) . B u d u r u m g ö s t e r m e k t e d i r k i ; k r i z

d ö n e m l e r i n d e m a l i k u r t a r m a v e y a d i ğ e r a m a ç l a r l a u y g u l a n a n v e r g i p o l i t i k a

l a r ı , ü l k e e k o n o m i l e r i n e Ö n e m l i m a l i y e t l e r y ü k l e m e k t e d i r .

4. Mal i K u r t a r m a d a Vergi Polit ikasının Etkileri ve Ahlaki Riziko

Sorunu

K ü r e s e l f i n a n s k r i z i , i p o t e ğ e b a ğ l ı k o n u t k r e d i l e r i p i y a s a s ı n d a k i s o r u n l a r a

t e t i k l e m e s i n i n h e m e n a r d ı n d a n t ü m f i n a n s p i y a s a l a r ı n a y a n s ı y a n v e s o n u ç t a

d a ü l k e l e r d e e k o n o m i k d u r g u n l u k v e i ş s i z l i ğ e n e d e n o l a n b i r s e y i r i z l e m e k

t e d i r . B u d u r u m d a , d e v l e t i n i l k m ü d a h a l e s i o l a r a k , s i s t e m i k b i r k r i z i ö n l e

m e k a d ı n a z a r a r e d e n f i n a n s k u r u m l a r ı n ı n k u r t a r ı l d ı ğ ı İ d d i a s ı o r t a y a a t ı l d ı .

B u i d d i a , t e m e l d e e k o n o m i i ç i n f a y d a l ı v e g e r e k l i u n s u r l a r ı b a r ı n d ı r s a d a

f i n a n s k u r u m l a r ı n ı n y o l a ç t ı ğ ı r i s k l e r i n k a m u l a ş t ı r ı l m a s ı v e y a b u r i s k l e r i n

2 7 8 K ü r e s e l Mali K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi Pol i t ikasına Etki leri: Krizin F i n a n s m a n ı n d a Ahlaki Riziko v e D e v l e t i n R o l ü

v e r g i m ü k e l l e f l e r i n e y ü k l e n m e s i a n l a m ı n a g e l e b i l e c e k u y g u l a m a l a r ı b a r ı n

d ı r m a k t a d ı r

H a l e n e t k i s i d e v a m e d e n k ü r e s e l f i n a n s k r i z i n d e d e b e n z e r b i r s ü r e ç y a

ş a n m a k t a d ı r . K o n u t k r e d i l e r i n d e n s ı ç r a y a n k r i z , y a t ı r ı m b a n k a l a r ı v e d i ğ e r

f i n a n s k u r u m l a r ı n ı n z a r a r v e i f l a s s o r u n l a r ı n ı b a ş l a t t ı ğ ı n d a , ö z e l l i k l e A B D

İ n g i l t e r e v e A B d e v l e t l e r i t a r a f ı n d a n d o ğ r u d a n f i n a n s d e s t e ğ i s a ğ l a y a n v e y a

t e m i n a t - g a r a n t i s a ğ l a y a n k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n a g i r i ş i l m i ş t i r . T o p l a m

k u r t a r m a d e s t e k l e r i d i k k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a , 2 0 0 8 v e 2 0 0 9 y ı l ı n d a b ü y ü k ç a p l ı

k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı y a p ı l m ı ş t ı r . A B D , G S Y İ H ' ı n . 2 0 0 8 y ı l ı n d a % 5 6 ' s ı ,

2 0 0 9 y ı l ı n d a d a % 4 8 ' i s e v i y e s i n d e k u r t a r m a m a l i y e t i n e m a r u z k a l m ı ş t ı r .

İ n g i l t e r e ' d e b u o r a n l a r , % 5 7 v e % 7 3 s e v i y e l e r i n d e d i r . A B ü l k e l e r i n i n o r t a

l a m a s ı d a , % 3 0 v e % 2 9 s e v i y e s i n d e d i r ( Ş e k i l 2 ) . B u o r a n l a r a g ö r e , g e l i ş m i ş

b a t ı d e v l e t l e r i n e k o n o m i l e r i n i n , f i n a n s k u r u m l a r ı n ı k u r t a r m a o p e r a s y o n l a

r ı n d a n d o l a y ı b ü y ü k b i r b a s k ı a l t ı n d a o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r .

Şekil 2. Kürese l Finans Krizinde Banka Kurtarma Maliyet ler inin

G S Y İ H ' y a Oranı

80 n 7 3

2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9

Kaynak. IFSL, Banking 2010 (www.ifsl.org.uk/reports)

Özellikle A B D , küresel krizde, kamulaşt ırma, hisse senedi satın alma,

mevduat garantisi sağlama, zehirli (toxic) varlıkları s igortalama dâhil tüm

kamu müdahale yöntemlerini denemiştir. Bunların yanı sıra, F E D tarafından

uygulanan faizleri düşürme ve likidite sağlama gibi para piyasası işlemleri

de destekleyici kamu politikalarıdır.

Küresel finans krizinde uygulanan devlet müdahalesi alışkanlığı yeni de

ğildir. 1907 banka iflası, 1930 krizinden sonra, 1980'de vc son olarak ta

2008 'deki krizde gerektiğinde devlet müdahalesi politikası uygulanmaktadır .

Yani. serbest piyasa modeli gerektiği zaman devlet müdahales ine açıktır.

Yrd. Doç. Dr. M u s t a f a Y ı l d ı r a n 279

A B D ' d e k r i z d ö n e m i n d e n ö n c e d e , d e v l e t s p o n s o r l u ğ u n d a ç a l ı ş a n , Fannie

Mae Federal National Mortgage Association): 1 9 3 8 y ı l ı n d a k u r u l a n , y a r ı

k a m u k u r u l u s u o l a n F e d e r a l U l u s a l İ p o t e k B i r l i ğ i ; Freddie Mac(Federal

Home Loan Mortgage Corporation): 1 9 6 8 t a r i h i n d e k u r u l a n A m e r i k a

B i r l e ş i k D e v l e t l e r i ' n d e f a a l i y e t g ö s t e r e n İ p o t e k l i K o n u t K r e d i s i K u r u l u ş u ;

Ginnie Mae (U.S. Government National Mortgage Association): A B D U l u

s a l İ p o t e k K u r u l u ş u g i b i k o n u t s i s t e m i n d e b u l u n a n k a m u k u r u m l a n v a r d ı r

( B D D K : 2 0 0 8 ) . B u k u r u m l a r , k r e d i s i g o r t a s ı v e f i n a n s m a n g ü v e n c e s i o l u ş

t u r d u k l a r ı n d a n , k o n u t k r e d i l e r i n d e k i a h l a k i r i z i k o s o r u n u n u n t e m e l i n d e y e r

a l m a k t a d ı r l a r . B u n u n y a n ı s ı r a , F e d e r a l M e v d u a t S i g o r t a K u r u l u ş u ( F D I C )

g i b i , i f l a s e d e n b a n k a l a r ı d e v r a l a n v e y a d e s t e k l e y e n b a n k a c ı l ı k k u r u m l a r ı d a

b u l u n m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a , A B D ' d e k i f i n a n s k u r u m l a r ı n d a i f l a s e t m e l e r i

d u r u m u n d a k u r t a r ı l a c a k l a r ı b e k l e n t i s i n i n o l u ş m a s ı o l a ğ a n d ı r .

A h l a k i r i z i k o y a n e d e n o l a n f a k t ö r l e r d e n b i r i s i d e , f i n a n s a l k r i z ö n c e s i

u y g u l a n a n v e r g i p o l i t i k a s ı d ı r . A B D ' d e v e r g i p o l i t i k a s ı n d a n k a y n a k l a n a n

a h l a k i r i z i k o y a n e d e n o l a n f a k t ö r l e r a ş a ğ ı d a k i g i b i s ı r a l a n a b i l i r

( S L £ M R O D , 2 0 0 9 : 1 - 1 8 ) :

S Y ü k s e k b o r ç l u i ş l e t m e l e r e f a i z g i d e r l e r i n i n v e r g i m a t r a h ı n d a n i n d i

r i l m e s i i m k â n ı n ı n v e r i l m e s i ,

S E v s a h i b i o l m a k i s t e y e n l e r e t a n ı n a n v e r g i a y r ı c a l ı k l a r ı (Krizin en

önemli nedenleri arasındadır. Ev fiyatlarındaki balonların oluşma

sında etkisi vardır. Özellikle konut kredisi faizlerinin vergi matrahın

dan düşürülmesi kolaylığı sağlanmıştır.),

S B e l e d i y e l e r i n , b o r ç l a n m a s o r u n l a r ı n d a n d o l a y ı ç ı k a r d ı k l a r ı v e r g i d e n

m u a f b o r ç l a n m a a r a ç l a r ı n ı n y a y g ı n l a ş m a s ı v e d e ğ i ş i k u y g u l a m a l a r ı n

g e t i r d i ğ i a l a n l a r d a n v e r g i a r b i t r a j ı e l d e e t m e i m k â n l a r ı n ı n b u l u n m a s ı ,

S T ü r e v ü r ü n l e r i n v e r g i l e n d i r i l m e s i n d e v e r g i s i s t e m i n d e k i t u t a r s ı z l ı k l a r

v e b o ş l u k l a r d a n d o l a y ı v e r g i a v a n t a j l a r ı n ı n o r t a y a ç ı k m a s ı ,

S F i n a n s p i y a s a l a r ı n d a v e r g i c e n n e t l e r i ( t a x h a v e n ) o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n

y e r l e r d e b a n k a c ı l ı k v e f i n a n s i ş l e m l e r i n i n v e r g i d e n b a ğ ı m s ı z ( t a x

f r e e ) o l a r a k y a p ı l a b i l m e s i d i r .

A B D ' d e k i v e r g i p o l i t i k a l a r ı , f i n a n s a l s i s t e m i n d e j e n e r e o l m a s ı n a v e a h l a

k i r i z i k o a ç ı s ı n d a n i s t i s m a r a a ç ı k o l m a s ı n a n e d e n o l a n t e m e l u y g u l a m a l a r d ı r .

V e r g i p o l i t i k a l a r ı n d a k i e s n e k l i k l e r v e f i n a n s a l s i s t e m i k u r t a r m a y a d a y a l ı

a n l a y ı ş , k ü r e s e l f i n a n s a l k r i z e g ö t ü r e n t e m e l s e b e p l e r a r a s ı n d a s a y ı l a b i l i r .

K r i z d ö n e m i n d e , b a n k a k u r t a r m a m a l i y e t l e r i n i n v e r g i m ü k e l l e f l e r i n e y a n

s ı m a s ı n d a n o l u ş a b i l e c e k r i s k l e r e k a r ş ı k u l l a n ı l a n y a r d ı m ç e k l e r i v e v e r g i

m u a f i y e t l e r i d e ö n e m l i u y g u l a m a l a r d a n d ı r ( B R O N D O L O , 2 0 0 9 : 1 - 3 3 ) . B ö y -

http://www.ifsl.org.uk/reports

2 8 0 K ü r e s e l Mali K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi P o l i t i k a s ı n a Etki leri: Krizin _ _ _ _ _ _ F i n a n s m a n ı n d a A h l a k i Riz iko v e D e v l e t i n Rolü

Tablo 7 .Bankacıhk Krizlerinde Mali B ü y ü k l ü k l e r ( G S Y İ H ' y a Oran)

MALİ BÜYÜKLÜKLER

Krizde Önce

(t-2)(t-1)

Kriz Oöneminde

t

Krizden Sonra

<tM) ( t + 2 ) Borç -9,2 27,1 -7,2

Bütçe Dengesi -0,1 -5,9 1,5

Toplam Gelirler 0,8 -3,7 4,9

BALDACI VD. "How Effective is Fiscal Policy Response in Systemic Banking Crises?" IMF Vvorking Paper, 2009

S o n u ç t a , k r i z k a y n a k l ı m a l i y e t l e r i n b ü t ç e v e m a l i y e p o l i t i k a s ı y o l u y l a Ö n

l e n m e s i n i n g e t i r d i ğ i m a l i y ü k l e r i n y o ğ u n o l d u ğ u o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Ö z e l i k

l e , k ü r e s e l f i n a n s k r i z i n d e b ü y ü k k u r t a r m a o p e r a s y o n u g e r ç e k l e ş t i r e n g e l i ş

m i ş ü l k e l e r d e b ü t ç e a ç ı k l a r ı 2 0 0 9 y ı l ı n d a % 9 s e v i y e l e r i n e y ü k s e l m i ş t i r . B u

Y r d . Doç. Dr. M u s t a f a Yı ldıran 281

o r a n 2 0 1 0 y ı l ı n d a f a z l a b i r d e ğ i ş i m g ö s t e r m e y e c e k t i r . 2 0 1 4 y ı l ı i ç i n y a p ı l a n

t a h m i n e g ö r e , b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı n m i l l i g e l i r e o r a n ı n ı n % 5 s e v i y e s i n e y a k ı n

o l a c a ğ ı g ö z ü k m e k t e d i r . Y a n i ü l k e l e r i n a h l a k i r i z i k o b e k l e n t i l e r i o l u ş t u r a r a k

s a ğ l a d ı k l a r ı k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n ı n , v e r g i s i s t e m i n i n d e ğ i ş i m i n i v e g e l i r

l e r i n a z a l m a s ı n a y o l a ç a r a k b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı a r t ı r d ı ğ ı n e t o l a r a k o r t a y a ç ı k

m a k t a d ı r .

Tablo 8. D ü n y a Ekonomis inde Mal i Denge

2007 2009 2010 2014

Dünya -0,5 -6,7 -5,6 -2,8

Gelişmiş Ülkeler -1,2 -8,9 -8,1 -4,7

Yükselen Ülkeler -0,7 -4,0 -2,8 -0,7

Düşük Gelirli Ülkeler -0,2 -3,8 -2,0 . -1,4

Kaynak: IMF

Ü l k e l e r d e b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı n k a y n a k l a r ı a r a s ı n d a m a l i k u r t a r m a l a r ı n b ü

y ü k l ü ğ ü d e ö n e m l i d i r . Y a n i b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı n e n ö n e m l i n e d e n l e r i a r a s ı n d a ,

k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n ı n m a l i y e t i b u l u n m a k t a d ı r . Ö z e l l i k l e b ü y ü k e k o n o

m i l e r i o l a n G 2 0 ü l k e l e r i n d e k i b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı n , m i l l i g e l i r e o r a n l a % 3 ' d e n

f a z l a s ı f i n a n s a l s e k t ö r d e s t e k l e r i v e m a l i k u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n e d e n i y l e

m e y d a n a g e l m e k t e d i r ( Ş e k i l 3 ) .

Şekil 3 . Bütçe Açıklarının Yapısının Birleşimi ( G S Y İ H ' y a Oranı %)

0.0

-1.0

-2.0 -

-3.0 -

-4.0 -

-5.0

-6.0 -

-7.0 -

Fınancial-sector support

Fiscal stmıulus

Automatic stabtlizers

Asset/commodity prices/inlerest

Advanced G - 2 0 Countries Emerging Market G - 2 0 Countries

Kaynak: Cotteralli, C, "The State of Public Finance: Outlook and Medium-Term Policies After the 2008 Crisis" IMF-2009

l e c e b a n k a k u r t a r m a y l a s i s t e m i k b i r k r i z d e n k u r t u l u ş s a ğ l a n ı r k e n , v e r g i m ü

k e l l e f l e r i n i n t e p k i l e r i d e b e r t a r a f e d i l m i ş o l a c a k t ı r .

K u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı n ı n a h l a k i r i z i k o b e k l e n t i s i o l u ş t u r m a s ı , A s y a k r i

z i n d e d e k a r ş ı l a ş ı l a n b i r d u r u m d u . A s y a ' d a k i b a n k a c ı l ı k s i s t e m i n d e r i s k v e

s e r m a y e y e t e r l i l i ğ i s o r u n l a r ı b u l u n m a k t a d ı r . Y a b a n c ı b a n k a l a r ı n , y e r e l b a n

k a l a r ı n b u z a f i y e t l e r i n d e n y a r a r l a n a r a k a ç t ı k l a r ı k r e d i l e r d e d e v l e t i n b a n k a l a

rı k u r t a r a c a ğ ı g e r e k ç e s i y l e (ahlaki riziko gerekçesiyle) s i s t e m i z o r l a y a c a k

ş e k i l d e a r t ı ş l a r a g i t m e k t e v e b ö y l e c e s a h t e b i r f i n a n s a l b o l l u k o r t a m ı o l u ş

m a k t a d ı r ( B E D D E O E S , 1 9 9 9 : 1 2 - 2 3 ) .

4.1. Kriz Dönemler inde Kurtarma Operasyonlarının B ü t ç e Dengesi

ne Etkisi

K u r t a r m a o p e r a s y o n l a r ı f i n a n s a l s i s t e m i s i s t e m i k b i r ç ö k ü ş t e n k o r u m a k l a

b i r l i k t e k a m u d e n g e s i n i o l u m s u z e t k i l e m e k t e d i r . V e r g i p o l i t i k a l a r ı n ı n e s n e t i

l e r e k k a m u g e l i r l e r i n i n a z a l m a s ı n a n e d e n o l a b i l d i ğ i g i b i , a y n ı d ö n e m d e k a

m u h a r c a m a l a r ı n ı n d a a r t m a s ı n d a n d o l a y ı b ü t ç e d e k i a ç ı k l a r ı n a r t ı ş ı n a n e d e n

o l m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a , d e v l e t l e r i n b ü t ç e a ç ı k l a r ı n ı n f i n a n s m a n ı n d a v e r g i

g e l i r l e r i a l t e r n a t i f l e r i n i n o r t a d a n k a l k m a s ı y l a b i r l i k t e b o r ç l a n m a y a g i d i l m e k

t e d i r .

B a n k a c ı l ı k k r i z l e r i n d e n s o n r a k u r t a r m a m a l i y e t l e r i n i n m a l i y a p ı y a e t k i l e

r i n i n ö l ç ü l m e s i , a n c a k e s k i v e r i l e r l e b i r l i k t e b i r d e ğ e r l e n d i r m e y a p ı l m a s ı

d u r u m u n d a s o n u c a u l a ş a b i l i r . 1 8 2 ü l k e d e n 1 9 8 0 - 2 0 0 8 y ı l l a r ı n d a k i b a n k a c ı

l ı k k r i z l e r i n d e k r i z d e n i k i y ı l ö n c e v e k r i z d e n i k i y ı l s o n r a y a k a d a r y a p ı l a n

h e s a p l a m a l a r d a , k r i z d ö n e m l e r i n d e k i b o r ç l a r d a p a t l a m a o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e

d i r . G e l i r l e r d e a z a l m a v e b ü t ç e a ç ı k l a r ı n d a a r t ı ş l a r m e y d a n a g e l m e k t e d i r .

B o r ç l a r G S Y İ H ' y a o r a n o l a r a k % 2 7 , 1 s e v i y e s i n d e d i r . Y i n e B Ü T E d e n g e s i

m i l l i g e l i r e o r a n l a % 6 s e v i y e s i n d e a ç ı k v e r m e k t e d i r . T o p l a m g e l i r d e k r i z

d ö n e m l e r i n d e % 3 , 7 s e v i y e s i n d e a z a l m a o l m a k t a d ı r ( T a b l o 7 ) .

2 8 2 K ü r e s e l M a l i K r i z d e K u r t a r m a O p e r a s y o n l a r ı n ı n Vergi MilİtfkaSina Etkileri: Krizi ^ F i n a n s m a n ı n d a A h l a k i R i z i k o ve D e v l e t i n Rol

Yrd. D o ç . Dr. M u r t a f t V f t f a r a n

5. Sonuç

2007 yılının ortalarından bu yana dünyayı etkilemekte olan küresel finans kriziyle birlikte, ülkeler çeşitli krizle mücadele programları uygulamaktadır. Bu uygulamalardan birisi de, krizin finansal sistemi tamamen çökertmesini önlemek amacıyla yapılan mali kurtarmalardır. Mali kurtarmaların, ekonomide vergi politikasıyla ilgili kısımları olduğu gibi, sürekli kurtarılacağını bekleyen finansal kesimin, devletin kendilerini kurtaracağı bilgisine sahip olmalarından ötürü "ahlaki riziko"ya neden olan yönleri de bulunmaktadır.

Özelikle gelişen ülkelerin yaptığı kurtarma operasyonlarının maliyetleri

GSYİH'a oranla % 3 0 seviyesini geçmiştir. Uygulanan bu kurtarma öperas*

yonları içerisinde vergi politikası araçları olan, vergi indirimleri, v» vergi

teşvikleri gibi araçlar da yer almaktadır. Sonuçta, krizde durgunlukla birlikte

vergi indirimleri gelişmiş ülkelerin bütçelerinde ciddi açıklar meydana ge

tirmektedir. Devletin kurtarma operasyonlarının maliyetine katlanma^,.^ergi

mükelleflerinin gelecekteki risklerini artırmasına ve finansal kurumlarda

sürekli kurtarılacakları beklentisinin oluşmasına neden olmaktadır. , . . . ' '

Bu çalışma, devletin, finansal kuruluşları kurtarma operasyonla^ ile finansal piyasalardaki ahlaki rizikoyu önleyecek önlemler almasının gerektiğini iddia etmektedir. Böylece vergi gelirlerinin azalması ve bütçenin mali piyasalardaki riskli işlemlerin finanse edilmesinde kullanılması Önlenebilecektir.

4.2. M a l i Kurtarmanın Ah la kili ği ve Devlet in Finansal Krizdeki Sı

rumluluğu

A B D 1929'daki Büyük Buhran'dan hemen sonra 1933 yılında, bankacı

lığın meydana getirdiği yıkıcı etkileri azaltmak için yaptığı bir düzenlemede

(Glass Stegal Act), yatırım ve ticari bankacılığı birbirinden ayırmak sureti)

le fınansçıların gereğinden riskli işlemler yapmasını engellemişti. Fak.

1997 yılında bu düzenleme kaldırılarak yatırım ve kalkınma bankaları ar.

sındaki işlem farklılıkları ortadan kaldırmıştır. Bu, bankacılığın risk alrr;:

iştahını tetikleyen ilk gelişmedir. Devletin mevduat garantisi sağlaması \e

konut sektöründeki Amerikan rüyası etkisiyle kolaylaştırman kredi işlenil

riyle konut sektörü yine devlet eliyle patlamaya hazır hale getirilmiştir. Yir.e

konut kredisi kullananların faiz giderlerini vergi matrahlarından düşebilme

imkânı vergi politikasının kötüye kullanımını yaygınlaştırmıştır. Türev ürün

lerdeki vergi arbitraj imkânlarıyla artan spekülatif kazançlar, devletin maliye

politikasında kötü yönetim sergilediğinin göstergelerindedir. Sentetik türe\

ürünlerin bankalar arasında yaygınlaşması, zehirli varlıkların alınıp satılm

sını sağlayan kredi türevlerine sağlanan sigortalara devletin göz yumma

yine A B D açısından, devletin kamu maliyesinde düzenleyici rolündeki zaa

lan göstermektedir. Ayrıca küresel bankacılığın riskli oluşuyla ve kurtar

ması ümidiyle oluşan ahlaki riziko durumu, A B D finans sisteminin oluştı

duğu bir risk olmuştur (WILMARTH,2009:963-1050).

Küresel finans krizinde devlet müdahalesinin sorumluluklarından bin

de, düşük faiz politikalarıdır. 2001 yılından sonra düşmeye başlayan faizler,

dünyada likidite bolluğuna neden olarak finansal balonların oluşmasını

temel faktör haline gelmiştir (ALTMAN, 2009:1-7). A B D için devlet müd

halesinin, diğer devletlerden farklı olarak, uluslararası finans piyasalarına

müdahale imkânı tanıması nedeniyle, A B D menşeli küresel bankalara dest

olması bir iktisat politikası sayılabilir. Fakat bu durum uluslararası fına

piyasalarında sistemik bir krizin oluşmasına neden olduğundan dolayı sıkı

tılı bir politik araçtır. Faiz oranlarının düşürülmesi sonucunda, dünyada d

(arın diğer paralarla işlemlerini kolaylaştıran finansal yapı, genelde vergid

muaf bir carry trade ortamı oluşmuştur. Primle çalışan yatırım uzmanları

şirket kazancından hisse alan yöneticiler ahlaki olmayan bu yapıyı daha

riskli duruma getirmişlerdir. Bu durumda devletin istismara açtığı bir yapıd;:

"sistemik ahlaki riziko" sorunu ortaya çıkmıştır (OKAMOTO, 2 0 0 9 : l - 5 ' ? i

Devletin düzenleyici fonksiyonlarının kullanılmasındaki başarısızlıklar bu

durumun ortaya çıkmasında başat rol oynamaktadır.


K A Y N A K Ç A

Ahrens, S.

ALtman, R.C. (2009)

Andersan, T., M. (2009)

Baldacci, E., Gupta, S.

Batdaci, E., Gupta, &

S.,Mu/as-Granados, C. (2009)

BDDK

BEDDEOES, Z. M.

Blundell-VVignalI, &

A., VtfehingerG., SlovikP.

Blundell-VVignalI, A.i. (2007)

BRONDOLO, J. (2009)

Bunea-Bontas,

C.A., Petre, M.C. (2009)

"Fiscal Responses to İne Financial Crisis", (36 43) Ed.Klodt, H.,Lehment, H., The crisis anı Beyond, Kiel Institute for the World Economy, 200£

"The Great Crash 2008, A Geopolitical Setbac for the VVest" Foreign Affairs, Januarry/Februar 2009 (http://www.foreignaffairs.org/20090101faesay8810 /roger-c-altman/the-great-crash-2Q08.html?mode=prİnt, e.t 12/01/09)

"Fiscal policy and the global financial crisis Economics VVorking Paper, 2009-7,' 36(http://ssm.com/abstract=1414243)

"Fiscal Expansions What VYorkı Finance&DEvelopment, December 2009,35-37

"How Effective is Fiscal Policy Response i Systemic Banking Crises?" IMF Vvorkir Paper,2009(1-39)

ABD Mortgage Krizi, Çalışma Tebliği, Sayı: 3 Ağustos 2008

"Uluslararası Finans Sistemi", Foreign Polic-Türkiye Baskısı, Güz,1999,12-23

T h e Elephant in the Room: The Need to De with What Banks Do", ISSN 1995-2864Financ;-: Market Trends© OECD 2009, Pre-pubücatk:

version for Vol. 2009/2,

"Structured Products:Implications for Financ Markets", OEC: (www.oecd.org/dataoecd/53/17/39654605.pdf)

"Collecting Taxes During an Econon Crisis:Challenges and Policy Options", II-S T A F F POSITION NOTE, SPN/09/17, July ' 2009

"Fiscal Policy during the current crisis", MF" 2009 (http://mpra.ub.uni-muenchen.de/ MS^ Paper No. 18676. posted 16. Noyefjg' 2009/20:09)

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Yıldıran 285

Cotteralli, C. (2009)

Coşkun, Y. (2009)

Gorton, G. (2008)

Gökçe, C.E. (2009)

Harrison, E. (2008)

IFSL

Mishkin, F. S. (1992)

Okamoto, K.S. (2009)

Pomfert, R.

Saha, D., VVeizsacker, J. (2009)

Slemrod, J. (2009)

Stiglitz, J.E., Jaramİllo-Vallejo,

J . , Park, Y., C. (1993)

The Economist

The Economist

Turhan, S. (1998)

UNCTAD

"The State of Public Finance: Outlook and medium-terms policies after the 2008 Crisis" IMF, 2009,1-51

"Küresel Kriz Sürecinde Yatırım Bankaları tie Diğer Finansal Aracılarda Yaşanan Başarısızlıklar VB Kamusal Müdahaleler' Bankacılar Dergisi Sayı 71,2347

'The panic of 2007" Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole Conference, August

"Ekonomiyi canlandırmaya yönelik küresel vergi teşvik paketlerinin bir d e ğ e r i a n d H m N f www.vergidegundem.com/files/Makale1-Tern09.pdf

"Global Bank vvrite-offs and faHures", http://www.creditwritedowns.com/200cVM/glob^ bank-write-offs-and-failures.html

Banking 2010 (www.ifsl.org.uk/reports)

'Anotamy of a financial crisis', Joumat of Evolutionary Economics 2:115-130

"After the Bailout. ReguEating Systemic Moral Hazard", UÇLA Law Revievv 57 http://works. bepress.eom/karl_okamoto/8

T h e Financial Sector and The Fütur» of Capitalism", The Universty of Adelakte, Schod of Economics VVorking Paper Series No. 2009-05

Estimating the size of the European stimotus packages for 2009 An Update"(www.bru eael.org/)

"Lessons for Tax Recession"1-18

Policy in the Great

'The role of the state in financial markete*, Worid Bank Research Observer, Annuai Conference on Development Economics Supplement 19-61

"Amerfca's Fiscal Defıcit, Stemmİng the tk*e", N o v 1 9 t h 2 0 0 9

What if? If Lehman had not failed, would the crisis have happened anywayT SeplOth 20D9, (http://vvww.economist.com/businessfinance/Printe' Friendly. cfm?story_id=14401566) e .t. 15.09.2009

Vergi Teorisi ve Politikası, Filiz Kitabevi, İstanbul

Trade and Development Report- 2009

http://www.foreignaffairs.org/20090101faesay8810

http://ssm.com/abstract=1414243

http://www.oecd.org/dataoecd/53/17/39654605.pdf

http://mpra.ub.uni-muenchen.de/

http://www.vergidegundem.com/files/Makale1-Tern09.pdf

http://www.creditwritedowns.com/200cVM/glob%5e

http://www.ifsl.org.uk/reports

http://works

http://bepress.eom/karl_okamoto/8

http://www.bru

http://eael.org/

http://vvww.economist.com/businessfinance/Printe'


Ülgener, S. (1951) "Tarihte Darlık Buhranları ve İktisadi Muvazenesizlik Meselesi" , i.Ü.İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul

Wllmarth, A.E. (2009) "The Dark Side of Universal Banking:Financial Conglamerates and Origins of the Subprime Financial Crisis", Law Review,(963-1050)

Yıldıran, M. (2008) "Bolluğun Getirdiği Darlık: Türkiye'de Krize Maruz İktisadi Yapının Finansal Kritiği", Küresel Sermayede Likiditasyon ve Türkiye Ekonomisine Etkileri, Hesap Uzmanları Vakfı, 2007 Ekonomik ve Mali Araştırma Yarışması Birincisi, HUV Yayın no:23, Ankara

T Ü R K VERGİ S İ S T E M VE YAPISININ E K O N O M İ - P O L İ T İ K

ANALİZİ VE 2 0 0 8 ^İNANSAL KRİZİ İLE ETKİLEŞİMİ

Ferhat A K B E Y *

G İ R İ Ş

B i r e k o n o m i n i n v e r g i s i s t e m v e y a p ı s ı , o ü l k e n i n i k t i s a d i sistemi, üretim

v e t ü k e t i m i l i ş k i l e r i v e s ı n ı f s a l y a p ı s ı h a k k ı n d a o l d u k ç a ö n e m l i ipuçları ve

r i r . Ç ü n k ü v e r g i , b i r e k o n o m i d e k i kaynak aktarım mekanizmalarının yapı ve

i ş l e y i ş l e r i n e v e k a y n a k a k t a r ı m ı n ı n b i ç i m v e y ö n ü n e a i t g e n e l haritayı ve. bu

h a r i t a y a a i t o k u m a k ı l a v u z u n u b i r a r a d a s u n a r . B u b a ğ l a m d a , vergi sistemi

h a r i t a y a , v e r g i y a p ı s ı i s e k ı l a v u z a t e k a b ü l e d e r . D o l a y ı s ı y l a sistem (harita)

ç o k b e n z e r ( v e h a t t a a y n ı ) o l s a b i l e , k ı l a v u z f a r k l ı l ı k l a r ı haritanın farklı

o k u m a l a r ı n a y o l a ç a c a ğ ı n d a n , g e l i ş m i ş b i r k a p i t a l i s t e k o n o m i ile azgelişmiş

o l a n e k o n o m i n i n kriz ve türbütans k o ş u l l a r ı n d a s e r g i l e y e c e ğ i verg i se l ref

leks ve davranış kodları d a f a r k l ı o l a c a k t ı r . D o l a y l ı - d o l a y s ı z vergi bileşi

m i n d e , g e l i r - s e r v e t v e r g i l e r i n i n y a p ı , d ü z e y v e b i l e ş i m i n d e ; vergi oranların

d a ; t e ş v i k , i n d i r i m , i s t i s n a v e m u a f i y e t l e r d e g ö r ü l e n d e ğ i ş i k l i k ve dönüşüm

l e r b u ç e r ç e v e d e , e k o n o m i - p o l i t i k a n l a m ı i l e v e r g i y e d a i r sınıfsal yapıyı

a k s e t t i r e c e k v e y e n i d e n ü r e t e c e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r b u vergisel tedbirler,

d ö n ü p o e k o n o m i n i n k r i z a l g ı s ı n ı v e k r i z i n b u r a d a k i y a n s ı m a ve etkilerini

y e n i d e n b i ç i m l e n d i r e c e k t i r . Vergi ile kriz arasındaki bu etkileşim, orta ve

u z u n v a d e d e , küresel iktisadi süreç ve yapıdaki d ö n ü ş ü m l e r i n müsaade

d ü z e y i n e b a ğ l ı o l a r a k d e ğ i ş e n o r a n d a , e k o n o m i k y a p ı d a ve doğal olarak da

v e r g i y a p ı s ı n d a ( h a t t a b e l k i d e , b e l i r l i b i r d ü z e y e k a d a r vergi sisteminde)

d e ğ i ş i k l i ğ e y o l a ç a c a k t ı r ( a n c a k b u s ü r e ç t e , v e r g i n i n s ı n ı f s a l içeriğinde -

k ü r e s e l a n l a m ı i l e ç o k b ü y ü k s a r s ı n t ı v e d e v r i m l e r o l m a d ı k ç a - bir değişikli

ğ i n g e r ç e k l e ş m e s i b e k l e n m e m e l i d i r ) . B u ç a l ı ş m a n ı n a m a c ı d a kriz ile vergi

s e l r e f l e k s v e k o d l a r a r a s ı n d a k i b u k a r ş ı l ı k l ı e t k i l e ş i m i ekonomi-politik an

l a m ı i l e sınıfsal çerçevede y a p ı - s ö k ü m ü n e u ğ r a t m a k t ı r . Çünkü bu yapı-

s ö k ü m ü ; g e n e l d e v e r g i y a p ı v e s i s t e m i n i n , ö z e l d e i s e k r i z i l e vergi arasındaki

e t k i l e ş i m i n ; T ü r k i y e ' d e gelir dağılımı ve yoksul luğa o l a n e t k i l e r i n i n dina

m i k v e m e k a n i z m a l a r ı n ı , söylemini, araçlarını ve yöntemlerini açığa kavuş

t u r a c a k t ı r .

Araştırma Görevlisi, Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü.

288

Ç a l ı ş m a d a " s ı n ı f v e - ' v e r g i " g i b i t ü m s o s y a l b i l i m c i l e r i n b i l d i ğ i v a r s a y ı

l a n k a v r a m l a r ı n a ç ı k l a n m a s ı g e r e k s i z b u l u n m u ş t u r . B u k a v r a m l a r ü z e r i n e

m e v c u t d e r i n l e m e s i n e t a r t ı ş m a l a r b u ç a l ı ş m a n ı n d ı ş ı n d a d ı r ; k a v r a m l a r ç a

l ı ş m a d a - g e n e l g e ç e r " a n l a m l a r ı i l e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Y a n i " s ı n ı f k a v r a m ı

" M a r x i s t " a n l a m ı i l e ( b u a r a d a h e m e n e k l e y e l i m k i b u r a d a s e r b e s t m e s l e k

e r b a b ı d a e m e k ç i s ı n ı f i ç e r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r ) " v e r g i " k a v r a m ı i s e

l i b e r a l a n l a m ı i l e e l e a l ı n m a k t a d ı r . B u n u n l a b i r l i k t e b a ş k a a d l a r l a a n ı l a n b a z ı

g e l i r l e r i n , a s l ı n d a k u r a m s a l o l a r a k " v e r g i " o l d u ğ u n u , d e v l e t i n b i r a z b ü r o k r a

t i k a l ı ş k a n l ı k , b i r a z d a - ; m a l i a n e s t e z i ' * s a i k i y l e b u n l a r a b a ş k a i s i m l e r b u l d u

ğ u n u i d d i a e t t i ğ i m i z d u r u m l a r v a r d ı r . H e m e n a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , a s l ı n d a b u

i t i r a z ı m ı z d a v e r g i y i l i b e r a l ç e r ç e v e d e e l e a l m a k t a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r .

Ö r n e ğ i n b i r l i b e r a l i n " v e r g i , r e s i m , h a r ç " a y r ı m ı n ı k a b u l e t m e s i m ü m k ü n

d e ğ i l d i r . O l a n , t a r i h s e l a ç ı d a n i l g i n ç b i r b i ç i m d e , T ü r k i y e d e v l e t ç i l i ğ i n i n

( v e y a K e y n e s ' c i l i ğ i n i n ) i k t i s a d i ö n c e l i k l e r i i l e O s m a n l ı n ı n b u m a l i a r a ç l a r ı

n ı n b i r e b i r u v ı ı ş m a s ı d ı r .

Y u k a r ı d a b a h s e d i l e n e k s e n v e ç e r ç e v e d e b u ç a l ı ş m a ü ç b ö l ü m h a l i n d e

y a p ı l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . Birinci bö lümde e k o n o m i - p o l i t i k ç e r ç e v e d e T ü r k v e r g i

s i s t e m i a n a l i z e d i l m e k t e v e s ı n ı f s a l i ç e r i ğ i o r t a y a k o n m a k t a d ı r . İkinci bö

lümde b i r ö n c e k i b ö l ü m d e y a p ı l a n s ı n ı f s a l a n a l i z ı ş ı ğ ı n d a T ü r k V e r g i Y a p ı s ı

( K o m p o z i s y o n u ) a y r ı n t ı l ı b i r b i ç i m d e e l e a l ı n m a k t a v e b u k o m p o z i s y o n u n

v e r g i n i n e m e k v e s e r m a y e g e l i r l e r i a r a s ı n d a a d i l d a ğ ı t ı m ı b a ğ l a m ı n d a n a s ı l

b i r g ö r ü n ü m s e r g i l e d i ğ i o r t a y a k o n m a k t a d ı r . Üçüncü bö lümde i s e 2 0 0 8

f i n a n s a l k r i z i v e b u n a y ö n e l i k v e r g i s e l r e f l e k s v e d a v r a n ı ş l a r o r t a y a k o n a r a k

T ü r k i y e ' d e k r i z - v e r g i e t k i l e ş i m i n i n s ı n ı f s a l i ç e r i ğ i a ç ı k l a n m a k t a d ı r .

1. Türk Vergi Sisteminin Ekonomi-Polit ik Analizi

T ü r k V e r g i S i s t e m i n i n e k o n o m i - p o l i t i k i ç e r i ğ i n i n a n l a ş ı l m a s ı a ç ı s ı n d a n ,

i l k g ö z e ç a r p a c a k h u s u s o l a n vergi say ı lan b i l e , e s a s e n ö n e m l i o r a n d a f i k i r

v e r m e k t e d i r . B a k ı l d ı ğ ı n d a , gelir üzerinden yalnızca iki tür v e r g i a l ı n d ı ğ ı

g ö r ü l ü r k e n , servet üzerinden üç adet, tüketim üzerinden ise toplam yedi

adet v e r g i a l ı n d ı ğ ı o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . G e l i r i v e y a s e r v e t i o l s u n o l m a s ı n ,

y a ş a y a n h e r k e s i n i s t i s n a s ı z b i r e r t ü k e t i c i o l d u ğ u d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , k a p i t a l i z

m i n v e d e v l e t i n v e r g i y e v e i n s a n a o l a n y a k l a ş ı m ı d a k e n d i n i g ö s t e r m e k t e d i r .

B u r a d a s o r u n s a d e c e g e l i r e s a h i p o l a n l a r l a ( b u r a d a ö z e l l i k l e ü c r e t g e l i r i e l d e

e d e n l e r i k a s t e d i y o r u z ) h e m g e l i r e h e m d e s e r v e t e s a h i p o l a n l a r ı n , t ü k e t i r k e n

a y n ı v e r g i y i Ö d e m e l e r i d i r . İ ş t e d o l a y l ı v e r g i l e r i n s ı n ı f s a l k a r a k t e r i b u r a d a

o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . B u a ç ı k l a m a l a r d a n s o n r a , a r t ı k b u v e r g i t ü r l e r i n i n d a h a

d e r i n a n a l i z i n e g e ç e b i l i r i z . A n c a k h e m e n b e l i r t e l i m k i , a m a c ı m ı z m e v c u t

d u r u m u a n a l i z e t m e k o k l u ğ u n d a n , Türk Vergi Tarihine burada girmeye

ceğiz.

2 8 9

1.1.Gelir Üzer inden Alınan Vergiler

T ü r k i y e ' d e v e g e n c i o l a r a k B a t ı l ı ü l k e l e r d e , g e l i r ü z e r i n d e n i k i t ü r vergi

a l ı n m a k t a d ı r : gel ir vergisi v e kurumlar vergisi. G e l i r v e r g i s i n i n gerçek

k i ş i l e r d e n , k u r u m l a r v e r g i s i n i n i s e y u v a r l a k b i r i f a d e y l e t ü z e l kişilerden

a l ı n d ı ğ ı n ı s ö y l e m e k t e b i r s a k ı n c a g ö r m ü y o r u z . B u r a d a ç a r p ı c ı o l a n ise, ku

r u m l a r v e r g i s i m ü k e l l e f i o l a n t ü z e l k i ş i l e r i n ( l i m i t e d ş i r k e t , eshamlı koman

d i t ş i r k e t v e a n o n i m ş i r k e t ) , v e r g i d e d a h i l o l m a k ü z e r e t ü m yükümlülükleri

n i n s e r m a y e l e r i y l e s ı n ı r l ı o l m a s ı d ı r ( l i m i t e d ş i r k e t l e r i n k a m u y a o l a n borçları

h a r i ç ) . Ö r n e ğ i n , b e ş g e r ç e k k i ş i b i r a r a y a g e l i p , 5 0 0 b i n L i r a ödenmiş serma

y e y l e b i r a n o n i m ş i r k e t k u r d u ğ u n d a v e ü ç y ı l s o n r a 5 m i l y o n Lira borçla bu

ş i r k e t i n i f l a s ı n ı a ç ı k l a d ı ğ ı n d a , t ü m a l a c a k l ı l a r ( e l b e t t e k i rüçhan hiyerarşisi-

n e g ö r e ) b u 5 0 0 b i n L i r a y ı a r a l a r ı n d a b ö l ü ş m e k l e y e t i n m e k t e ve şirket ortak

l a r ı n ı n m a l v a r l ı ğ ı n a g i d e m e m e k t e d i r . B u g i b i d u r u m l a r d a , d e v l e t genelde

k a y y u m o l a r a k b i r tasfiye memuru a t a m a k t a v e ş i r k e t e k â r ettirerek yahttt

ş i r k e t i n m a l v a r l ı ğ ı n ı e l d e n ç ı k a r t a r a k a l a c a k l a r ı n ı t a h s i l etmeye çalışmakta

d ı r . B u r a d a i r o n i k o l a n n o k t a , k a p i t a l i z m i n t ü z e l k i ş i l i k i l e gerçek kışi(ler)

a r a s ı n d a k i i l i ş k i y i / i r t i b a t ı o r t a d a n k a l d ı r a r a k b i r t ü r illüzyon yaratmasıdır.

Ortada borç vardır, sercektm ancak bu borcun sahibi yoktur, Nihayetinde

i s e , b u b o r c u d e v l e t ( y a n i v e r g i ö d e y i c i l e r i ) ü s t l e n m e k t e d i r . Devletin üretim

y a p m a m a s ı v e b u y o l d a n e k o n o m i y e m ü d a h a l e e t m e m e s i g e r e k t i ğ i n i ifade

e d e n b a k ı ş a ç ı s ı , devletin atadığı tasfiye m e m u r u n u n sanayici l ik ve tüc

carlık (hatta işkoluna göre çiftçilik) y a p m a s ı n d a n r a h a t s ı z olmamaktadır.

B u d u r u m e l b e t t e e k o n o m i - p o l i t i k a ç ı d a n a n l a m l ı d ı r . B e n z e r d u r u m l a r , aşa

ğ ı d a e l e a l d ı ğ ı m ı z v e r g i t ü r l e r i n i n ç o ğ u n d a t e k r a r t e k r a r t e z a h ü r etmektedir.

1.1.1.Gelir Vergisi

G e l i r V e r g i s i K a n u n u ' n u n ( G V K ) 1 . m a d d e s i n d e g e l i r " b i r g e r ç e k kişinm

b i r t a k v i m y ı l ı n d a e l d e e t t i ğ i k a z a n ç v e i r a t l a r ı n s a f i t u t a r ı d ı r " biçiminde

t a n ı m l a n m a k t a v e 2 . m a d d e s i n d e g e l i r i n y e d i u n s u r u ( t i c a r i , z i r a i v e serbest

m e s l e k k a z a n ç l a r ı ; ü c r e t l e r , g a y r i m e n k u l s e r m a y e i r a d ı , m e n k u l sermâye

i r a d ı v e d i ğ e r k a z a n ç v e i r a t l a r ) s ı r a l a n m a k t a d ı r .

B u r a d a i l g i n ç o l a r a k , h e m g a y r i m e n k u l k i r a g e l i r i n e h e m d e f a i z gelirle

r i n e " i r a t " a d ı v e r i l m e k t e d i r . Şer'i hukuka tabi olan geniş Müslüman tebaa açısından, faizin resmi belge ve kayıt düzeninde yer almasının son derece

güç olduğu Osmanlı döneminden kalma "irat" kavramının bu şekilde

kullanılışı, T ü r k i y e k o ş u l l a r ı n d a f a i z e d a y a l ı k a p i t a l i s t g e l i ş m e modelinin

t o p l u m s a l a l g ı d a m e ş r u l a ş t ı r ı İ m a s ı a ç ı s ı n d a n , o l d u k ç a f a y d a l ı o l m u ş t u r . Mali

j a r g o n u m u z a ç ı s ı n d a n " f a i z i n " b i r g e l i r u n s u r u o l a r a k d e ğ i l d e , i k i n c i l ola

r a k , i r a d ı n b i r ş e k l i b i ç i m i n d e e l e a l ı n ı ş ı , ü ç ü n c ü b ö l ü m d e e l e alacağımız

k a p i t a l i z m i n f a i z e d a y a l ı b a l o n e t k i s i n i n s o s y o - e k o n o m i k ç e r ç e v e d e kitlesel

290

v e b ü r o k r a t i k a l g ı d a b i r y a n ı l s a m a b i ç i m i n d e m e ş r u k ı l ı n m a s ı n ı k o l a y l a ş t ı r

m ı ş t ı r .

A n c a k i l g i n ç b i r b i ç i m d e , a y n ı g e l i r i t ü z e l k i ş i l e r o l a r a k bankalar elde el

liğinde, b u n u n a d ı i r a t o l m a m a k t a , " f a a l i y e t g e l i r i " o l a r a k t i c a r i k a z a n ç i ç e

r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e k t e v e kurumlar vergisine t a b i t u t u l m a k t a d ı r . Ban

kalar, b u f a a l i y e t i n g e l i r i ü z e r i n d e n a y r ı c a , h i z m e t a l ı c ı s ı k o n u m u n d a k i

t ü k e t i c i b i r e y l e r e d e B S M V yansıtmaktadır. Ö z e t l e ; i r a d ı e l d e e d e n b a n k a

o l d u ğ u h a l d e , b u i r a t ü z e r i n d e n g e r ç e k k i ş i l e r e d e a y r ı b i r v e r g i y a n s ı m a k t a

d ı r . O y s a ö r n e ğ i n , ü c r e t l i e m e k ç i l e r i n ü c r e t g e l i r l e r i n i e l d e e d e r k e n , h e r h a n

g i b i r ş e k i l d e , b u e l d e e t m e d e n d o l a y ı , b i r t ü z e l k i ş i y e v e r g i y a n s ı t m a s ı

m ü m k ü n d e ğ i l d i r . B u b a ğ l a m d a , v e r g i s i s t e m i n i n b u y a p ı s ı , e m e k ile s e r

maye arasındaki mali etkileşimin y ö n ü n ü n b i r ö r n e ğ i n i s e r g i l e m e s i a ç ı s ı n

d a n ö n e m a r z e t m e k t e d i r . ( T ü z e l ) K i ş i b a ş k a b i r ( g e r ç e k ) k i ş i ü z e r i n d e n e l c v

e t t i ğ i g e l i r i e l d e e t m e s i n d e n k a y n a k l a n a n v e r g i y i y i n e b u k i ş i y e ö d e t m e k t e

d i r ( t a m d a b u n o k t a d a i k i s o r u g ü n d e m e g e l m e k t e d i r ) . P e k i b u v e r g i h i z m e t

o l a r a k g e r i d ö n d ü ğ ü n d e , b u s ü r e ç t e n ( y a n i g e l i r i n e l d e e d i l m e s i , v e r g i l e r i n

ö d e n m e s i v e v e r g i l e r i n k a m u s a l h i z m e t o l a r a k g e r i d ö n m e s i s ü r e c i n d e n )

h a n g i k i ş i d a h a ç o k f a y d a s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı r ? B u r a d a b i r e ş i t l i k t e n v e y a

v e r g i l e m e d e a d a l e t t e n s ö z e t m e k m ü m k ü n m ü d ü r ?

G e l i r v e r g i s i n d e ü z e r i n d e d u r u l m a s ı g e r e k e n b i r b a ş k a k o n u d a gel ir v e r

gisi türü m e s e l e s i d i r . T ü r k i y e ' d e u y g u l a n a n g e l i r v e r g i s i tek elemanlı üniter

g e l i r v e r g i s i d i r . B u t ü r e " C e r m e n T i p i " g e l i r v e r g i s i d e d e n m e k t e d i r . T e m c i

ö z e l l i ğ i ise m ü k e l l e f i n t ü m k a y n a k l a r d a n e l d e e t t i ğ i k a z a n ç v e i r a t l a r ı n b i r

l e ş t i r i l e r e k v e r g i l e n d i r i l m e s i d i r ( T O S U N E R , A R I K A N , 2 0 0 9 : 1 6 ) . B u n a

r a ğ m e n , G V K ' d a g e l i r u n s u r l a r ı n ı n t e k t e k s a y ı l m a s ı i l k b a k ı ş t a g e r ç e k t e n

ç e l i ş k i l i g ö r ü n m e k t e d i r ( ç ü n k ü h e m e n " m a d e m s o n u n d a t o p l a n a r a k b e y a n

e d i l i y o r , n e d e n g e l i r i n u n s u r l a r ı a y r ı a y r ı z i k r e d i l e r e k e l e a l ı n ı y o r ? " s o r u s u

a k l a g e l m e k t e d i r ) . A n c a k k a p i t a l i s t k o ş u l l a r a l t ı n d a i ş l e y e n d e v l e t i n g e l i r

v e r g i s i k a n u n u n d a g e l i r u n s u r l a r ı n ı n b u ş e k i l d e t e k e r t e k e r s a v ı l m a s ı n ı n b i r i

g ö r ü n ü r d e , i k i s i d e g e r ç e k l i k t e t o p l a m ü c n e d e n i v a r d ı r . G ö r ü n ü r d e k i n e d e n

b u g e l i r v e r g i s i n i n s ü b j e k t i f k a r a k t e r i n d e n f a y d a l a n a r a k , a z g e l i r e l d e e d e n

k e s i m l e r i ( s ı n ı f l a r ı ) v e r g i m u a f i y e t v e i s t i s n a l a n y l a d e s t e k l e m e k ; ç o k g e l i r

e l d e e d e n l e r i i s e y ü k s e k o r a n l a r d a v e r g i l e m e k t i r . T ü r k i y e ' d e 2 0 0 6 y ı l m a

k a d a r b u u y g u l a n m ı ş v e ü c r e t l e r d ı ş ı n d a k i g e l i r u n s u r l a r ı n d a n e l d e e d i l e n

g e l i r u n s u r l a r ı n a u y g u l a n a n t a r i f e % 2 0 ' d e n b a ş l a r k e n , ü c r e t l e r e u y g u l a n a n

v e r g i t a r i f e s i % 1 5 ' t e n b a ş l a t ı l m ı ş t ı r . 2 0 0 6 y ı l ı n d a y ü r ü r l ü ğ e g i r e n 5 4 7 9 s a v -

l ı k a n u n l a b u u y g u l a m a y a s o n v e r i l m i ş v e t ü m g r u p l a r i ç i n v e r g i t a r i f e s i

% 1 5 ' t e n b a ş l a t ı l a r a k , ü c r e t l i l e r e t a n ı n a n b u a y r ı c a l ı k o r t a d a n k a l d ı r ı l m ı ş t ı r .

A n c a k b u g ö r ü n ü r d e k i n e d e n b i l e T ü r k i y e ' d e t a m t e r s i y ö n d e k u l l a n ı l a b t f -

m i ş t i r . İ ş t e b u r a d a gerçek nedenlerin ilki o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . N i t e k i m g e l i r

2 9 1

u n s u r l a r ı n ı n b u ş e k i l d e a y r ı b i ç i m d e z i k r e d i l e r e k e l e a l ı n m a s ı i l e emekten

çok sermave desteklenmiştir. Y a t ı r ı m i n d i r i m i , S S K t e ş v i k l e r i , b i r d e n f a z l a

y ı l a y a y ı l a n i n ş a a t v e o n a r ı m i ş l e r i n d e g i d e r v e a m o r t i s m a n l a r ı n d a ğ ı t ı m ı

k o l a y l ı ğ ı , f a i z k a z a n ç l a r ı n ı n d ü ş ü k o r a n l ı s t o p a j d ı ş ı n d a v e r g i y e t a b i t u t u l

m a m a s ı , i h r a c a t ç ı m u a f i y e t i , k a y n a k k u l l a n ı m ı d e s t e k l e m e p r i m i , y a t ı r ı m

f i n a n s m a n f o n u , s a n a y i g e l i ş t i r m e f o n u , t e ş v i k p r i m i , a r a z i d e s t e ğ i

( Y I L M A Z , T E Z C E K , 2 0 0 5 ) g i b i b i r ç o k t e ş v i k a r a c ı y l a e m e k t e n ç o k s e r m a

y e t e ş v i k e d i l m i ş t i r . G e l i r u n s u r l a r ı n ı n a y r ı ş t ı r ı l m a s ı n ı n g e r ç e k n e d e n l e r i n i n

i k i n c i s i i s e , d e v l e t v e v e r g i s i s t e m i n i n , d e v l e t i n " g ö r e c e Ö z e r k l i ğ i n d e n " k a y

n a k l a n a n K e y n e s y e n v a r i b i r g ü d ü y l e , g e r e k t e k i l b i r e y l e r o l a r a k b u r i u v a z j y e

g e r e k s e e m e k ç i l e r e o l a n g ü v e n s i z l i ğ i d i r . B u r j u v a z i y e b u a ç ı d a n h e m b i r b i r

l e r i y l e o l a n t i c a r i m ü n a s e b e t l e r i n d e h e m d e d a h a a z g ü v e n i l i r o l a n s e r b e s t

m e s l e k e r b a b ı , ç i f t ç i v e e n ö n e m l i s i i ş ç i s ı n ı f ı i l e o l a n t i c a r i - m a l i i l i ş k i l e r i n

d e " s t o p a j y a p m a " y e t k i s i t a n ı n m a k t a d ı r . Y a n i t ü c c a r l a r v e ç i f t ç i l e r d e v l e t

a d ı n a t a h s i l d a r l ı k y a p m a k t a d ı r . B e l k i d e b u n o k t a d a ş u " s t o p a j " m ü e s s e s e

s i n i t a r t ı ş m a y a a ç m a k g e r e k m e k t e d i r . B u r a d a n e d e n g e l i r i e l d e e d e n d e ğ i l

d e g e l i r s a ğ l a y a n l a r ı n v e r g i s o r u m l u s u s a y ı l d ı ğ ı n ı n a ç ı k l a n m a s ı g e r e k m e k t e

d i r . B a z ı a ç ı k l a m a l a r d a b u d u r u m u n n e d e n i o l a r a k s t o p a j u y g u l a n a n t a r a f ı n

b e y a n e t m e v e b e y a n n a m e d o l d u r m a s e l a h i y e t i n d e n y o k s u n o l m a s ı g ö s t e r i l i r .

G e r ç e k t e n d e , o k u m a y a z m a s ı o l m a y a n l a r ı n , i l k o k u l m e z u n u i ş ç i l e r i n v e y a

b u ö z e l l i k l e r e s a h i p e s n a f i l e i k i n c i s ı n ı f t ü c c a r ı n , b e y a n v e ö d e m e s ü r e c i n i

l a y ı k ı y l a n i h a y e t e e r d i r m e s i b e k l e n e m e z . A n c a k ö r n e ğ i n " o k u m u ş - y a z m ı ş

u z m a n " o l a r a k t a n ı m l a n a b i l e c e k serbest meslek erbabının stopaja tabı tu

tulmasını anlamak süetür. B u r a d a d e v l e t " s e l f - s e r v i s v e r g i l e m e " u y g u l a

m a k t a d ı r . E s a s e n , t e k n i k a ç ı d a n b a k a c a k o l u r s a k , b u a n g a r y a y a g i r m e k t e d i r .

V e r g i t a h s i l i d e v l e t i n g ö r e v i d i r ; d e v l e t i n b u n u g e r ç e k v e y a t ü z e l k i ş i l e r e

y a p t ı r m a s ı h u k u k î o l a r a k t a r t ı ş m a l ı o l s a b i l e t e k n i k a ç ı d a n angaryadır. N i t e k i m A n a y a s a n ı n 1 8 . m a d d e s i " H i ç k i m s e z o r l a ç a l ı ş t ı r ı l a m a z . A n g a r y a

y a s a k t ı r . Ş e k i l v e ş a r t l a r ı k a n u n l a d ü z e n l e n m e k ü z e r e h ü k ü m l ü l ü k v e y a * t u

t u k l u l u k s ü r e l e r i i ç i n d e k i ç a l ı ş t ı r m a l a r ; o l a ğ a n ü s t ü h a l l e r d e v a t a n d a ş l a r d a n

i s t e n e c e k h i z m e t l e r ; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörHİrf* vatandaşlık Ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla ça/ıştırfftû

sayılmaz" d e m e k t e d i r . B ü y ü k i h t i m a l l e , b i z i m b u r a d a italik o l a r a k v e r d i ğ i

m i z i f a d e h ü k m ü n e d a y a n a r a k , s t o p a j u y g u l a m a s ı n ı n A n a y a s a y a u y g u n - ' o l

d u ğ u i l e r i s ü r ü l e c e k t i r . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i m e s e l e h u k u k o l d u ğ u n d a , " ü l k e i h t i

y a ç l a r ı " i l e r i s ü r ü l e r e k s a n k i h e r u y g u l a m a m u b a h i m i ş g i b i a l g ı l a n a b i l m e k -

t e d i r . O y s a b u r a d a ü l k e i h t i y a ç l a r ı i l e s t o p a j a r a s ı n d a b i r i l i ş k i g e r ç e k t e n

y o k t u r . Ü l k e n i n t ü c c a r , ç i f t ç i v e s e r b e s t m e s l e k e r b a b ı n ı n s t o p a j y a p m a s ı n a

i h t i y a c ı y o k t u r . K a m u k u r u m l a r ı n ı n s t o p a j y a p m a s ı n d a b i r s a k ı n c a y o k t u r

( n i h a y e t i n d e k a m u p a r a s ı t a h s i l e d i l m e k t e d i r ) , a n c a k i l e r i d ü z e y d e t e k n o l o j i

k u l l a n a n v e d e n e t i m k a d r o s u g i d e r e k g e n i ş l e y e n b i r M a l i y e B a k a n l ı ğ ı ' n ı n

292

v a r l ı ğ ı n d a , ö z e l k i ş i v e k u r u m l a r ı m ü l t e z i m g i b i k u l l a n m a k y e r i n e , d e v l e t

v e r g i s i n i k e n d i s i t a h s i l e d e b i l e c e k m e k a n i z m a l a r ı g e l i ş t i r e b i l m e l i d i r .

G e l i r v e r g i s i ç e r ç e v e s i n d e k a p i t a l i s t s i s t e m i n 1 9 8 0 s o n i ' ı d ö n ü ş ü m ü i l e

v e r g i s i s t e m i a r a s ı n d a k i i l i ş k i y i g ö s t e r m e s i a ç ı s ı n d a n " d a r m ü k e l l e f i h r a

c a t ç ı m u a f i y e t i " o l a r a k i f a d e e d i l e n u y g u l a m a ü z e r i n d e d u r m a k t a f a y d a

v a r d ı r . B i l i n d i ğ i g i b i 1980 sonrası Özal Türkiyesinde i t h a l i k a m e c i k a l k ı n m a

m o d e l i t e r k e d i l e r e k y e r i n e i h r a c a t a d a y a l ı k a l k ı n m a m o d e l i b e n i m s e n m i ş

t i r . E l b e t t e k i i l k e t a p t a ü l k e y e h ı z l ı d ö v i z g i r d i s i s a ğ l a y a c a k i h r a c a t ç ı t i c a r e t

b u r j u v a z i s i s ı k ı n t ı s ı y a ş a n d ı ğ ı n d a n , T ü r k m a l l a r ı n ı d ı ş a r ı y a s a t a c a k d a r m ü

k e l l e f l e r i n ö n ü n ü a ç m a k i ç i n , b ö y l e b i r d ü z e n l e m e y e g i d i l m i ş t i r ( G V K

M a d d e 7 / 1 ' d e b u m u a f i y e t i g e t i r e n d e ğ i ş i k l i ğ i n t a r i h i 3 1 . 1 2 . 1 9 8 1 ' d i r ) . M a d

d e 7 v e 7 / 1 a ş a ğ ı d a k i g i b i d i r :

"Madde 7- (Değişik: 27.3.1969 - 1137/1 md.) Dar mükellefiyete tabi

kimseler bakımından kazanç ve iradın Türkiye'de elde edildiği aşağıdaki

şartlara göre tayin olunur:

1. (Değişik: 31.12.1981 - 2574/1 md.) Ticari kazançlarda: Kazanç sahi

binin Türkiye'de işyerinin olması veya daimi temsilci bulundurması ve ka

zancın bu yerlerde veya bu temsilciler vasıtasiyle sağlanması (Bu şartları

haiz olsalar dahi iş merkezi Türkiye'de bulunmayanlardan, İhraç edilmek

üzere Türkiye 'den satın aldıkları veya imal ettikleri malları Türkiye 'de sat-

maksızın yabancı memleketlere gönderenlerin bu işlerden doğan kazançları

Türkiye 'de elde edilmiş sayılmaz).

B u r a d a u l u s l a r a r a s ı k a p i t a l i z m i n k u r a l l a r ı i ş l e m e k t e d i r v e ( a z g e l i ş m i ş )

proleter/eşmekte olan ülkelerden ( g e l i ş m i ş ) b u r j u v a e k o n o m i l e r e a ç ı k b i r

k a y n a k a k t a r ı m ı s ö z k o n u s u d u r . O l a n ş u d u r : D a r m ü k e l l e f k i ş i , i h r a c a t t a n

d o l a y ı e l d e e t t i ğ i g e l i r ü z e r i n d e n T ü r k i y e ' y e g e l i r v e r g i s i v e a y r ı c a K D V

ö d e m e m e k t e v e h e r i k i v e r g i y i d e k e n d i ü l k e s i n e Ö d e m e k t e d i r . Y a n i ö z e t l e

b u d ü z e n l e m e y l e T ü r k i y e D e v l e t i k e n d i e l i y l e , T ü r k i y e ' d e ü r e t i l e n a r t ı

d e ğ e r e d a i r t ü m v e r g i l e r i ( e m e k ü z e r i n d e k i l e r v e y e r e l y ö n e t i m l e r e ö d e

n e n e m l a k v e ç e v r e v e r g i l e r i h a r i ç ) d a r m ü k e l l e f i n ü l k e s i n e t r a n s f e r

e t m e k t e d i r . H a l e n y ü r ü r l ü k t e o l a n b u u y g u l a m a n ı n g e r ç e k t e n T ü r k i y e i h r a

c a t ı n a v e e k o n o m i s i n e k a t k ı l a r ı n ı n n e l e r o l d u ğ u a y r ı c a a r a ş t ı r m a y a d e ğ e r b i r

k o n u d u r . B u n u n l a b i r l i k t e , h i ç d e a y r ı n t ı l ı n a g i r m e d e n , b a s i t b i r b a k ı ş l a b i l e ,

b u u y g u l a m a i l e b i r l i k t e , i h r a c a t ü z e r i n d e k i v e r g i y ü k ü n ü n s ı f ı r l a n m a s ı n ı n ,

T ü r k i y e ' d e m e v c u t e k o n o m i k büyüme düzeyinin olduğundan daha yüksek

gösterilmesi için verileri nasıl illüze ettiği g ö r ü l e b i l e c e k t i r . T ü r k i y e ' n i n

i h r a c a t a d a y a l ı b ü y ü m e m o d e l i n d e e n ö n e m l i i h r a c a t k a l e m i o t o m o t i v s a n a

y i d i r . 2 0 0 2 - 2 0 0 9 y ı l ı a r a s ı T ü r k i y e ' n i n t o p l a m i h r a c a t ı i ç e r i s i n d e , o t o m o t i v

s e k t ö r ü n ü n p a y ı a ş a ğ ı d a k i g i b i d i r ;

2 9 3

T a b l o 1: 2002-2009 Y ı l l a r ı A r a s ı n d a T ü r k i y e ' n i n İ h r a c a t ı n d a O t o

m o t i v S e k t ö r ü n ü n P a y ı

YIL 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

İhracat İçerisinde Otomotiv Sektörünün Payı (%)

13,2 15,1 16,9 17,8 18,5 20,1 19,4 17.4

Kaynak: http://www.tim.org.tr

T a b i i b u a r a d a h e m e n b e l i r t e l i m k i o t o m o t i v i h r a c a t ı n ı d a h a ç o k k u r u m l a r

v e r g i s i m ü k e l l e f i o l a n b ü y ü k f i r m a l a r g e r ç e k l e ş t i r m e k t e d i r . B u f i r m a l a r , b u

i h r a c a t l a r ı n d a n d o l a y ı h e r h a n g i b i r d ı ş t i c a r e t v e r g i s i v e y a K D V ö d e m e m e k

t e d i r l e r . B u v e r g i y i , e ğ e r b i r v e r g i u y g u l u y o r s a , g e n e l d e i t h a l a t y a p a n ü l k e

t a h s i l e t m e k t e d i r . O t o m o t i v s e k t ö r ü n d e , ü r e t i m i ç e r i s i n d e i h r a c a t ı n p a y ı i s e

a ş a ğ ı d a v e r i l d i ğ i g i b i d i r :

Tablo 2: Türk iye 'de Otomotiv Sektörü İhracatının Otomot iv Sanayii

Üret imine Oranı

YIL 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Üretim içerisinde Otomotiv İhracatının Payı (%)

71,1 63,1 60,5 61 69 73 79"

Kaynak: Otomotiv Sanayicileri Derneği, Otomotiv Sanayiinde Dış Ticaret Yılları, Rapor 2005/2; Otomotiv Sanayicileri Demeği, Otomotiv Sanayi 2008 Yılı Değerlendirme Raporu, Mart 2009.

G ö r ü l d ü ğ ü g i b i , o t o m o t i v s e k t ö r ü i ç e r i s i n d e , i h r a c a t ı n ü r e t i m e o l a n oranı

g e n e l b i r a r t ı ş e ğ i l i m i i ç e r i s i n d e d i r . T a h m i n e d i l e c e ğ i g i b i b u , üç anlama

g e l m e k t e d i r . Birinci o l a r a k , T ü r k i y e v e r g i s e l o l a r a k v e i ş g ü c ü m a l i y e t l e r i

a ç ı s ı n d a n e l v e r i ş l i b i r ü l k e d i r ( k i b u v a t a n d a ş ı m ı z ı n k ü r e s e l ö l ç e k t e ucuz

i ş g ü c ü h a l i n e g e l m e k t e o l d u ğ u n u i f a d e e d e r ) . İkinci o l a r a k , o t o m o t i v ürünle

r i n e o l a n i ç t a l e p b a s t ı r ı l m a k t a d ı r ( k i b u d a ü l k e i n s a n ı n ı n ü r e t t i ğ i n d e n mah

r u m b ı r a k ı l m a s ı a n l a m ı n a g e l m e k t e d i r ) . Üçüncü o l a r a k , iç t a l e p b a s t ı n l m a -

m a k t a a n c a k i t h a l ü r ü n l e r l e d e s t e k l e n m e k t e d i r . G e r ç e k t e n d e T ü r k i y e ' d e

t o p l a m o t o m o t i v p a z a r ı i ç e r i s i n d e i t h a l a t ı n p a y ı 2 0 0 2 y ı l ı n d a % 4 8 iken;

2 0 0 3 ' d e % 5 6 , 2 0 0 4 ' d e % 5 8 , 2 0 0 5 v e 2 0 0 6 ' d a % 5 7 , 2 0 0 7 ' d e % 5 6 ve;

2 0 0 8 ' d e % 5 8 o l m u ş t u r ( O S D , 2 0 0 9 : 6 ) . T ü m b u v e r i l e r d e n s o n r a şöyle bir

c ü m l e i l e k a r ş ı l a ş m a k h e r h a l d e o l d u k ç a h a y r e t v e r i c i d i r : Türk malı ola» hiçbir otomobi l veya motor markası piyasada mevcut değildir! Buradan

ç ı k a n s o n u ç ş u d u r : T ü r k i y e ' d e i ç t a l e p b a s t ı n l m a m a k l a b i r l i k t e , ücretler

b a s k ı l a n d ı ğ ı n d a n , d ü ş ü k g e l i r l i e m e k ç i l e r u c u z U z a k d o ğ u v e İ r a n araçları t j e

b a ş b a ş a b ı r a k ı l ı r k e n , Türk işgücü ile üretilen artı değer ve bunun v e r g i »

y u r t d ı ş ı n a Türk V e r g i Sistemi 'nce transfer edilmektedir.

G e l i r v e r g i s i s i s t e m i n i n , s e r m a y e l e h i n e o l a n v e ç a l ı ş a n s ı n ı f ı n yararlan-

d ı r ı l m a d ı ğ ı b i r d i ğ e r u y g u l a m a s ı i s e borç faizleri i l e i l g i l i d i r . T i c a r i v e zirai

k a z a n ç l a r d a a l ı n a n b o r ç l a r ı n f a i z l e r i h a s ı l a t t a n g i d e r o l a r a k i n d i r i l e b i l m e k t e

d i r . O y s a a y n ı t e ş v i k t e n ü c r e t l i l e r i n y a r a r l a n m a i m k â n ı y o k t u r . E n a z ı n d a n

http://www.tim.org.tr

294

s e r b e s t m e s l e k e r b a b ı n ı n i ş l e i l g i l i a l ı n a n b o r ç l a r ı n f a i z i n i g i d e r o l a r a k i n d i

r e b i l m e s i i s e . b i z e g ö r e , e m e k ç i s ı n ı f a d a h i l o l a n b u k e s i m i n d e s t e k l e n m e s i

a ç ı s ı n d a n , o l u m l u b i r u y g u l a m a d ı r .

D i ğ e r y a n d a n , a l ı n a n k r e d i v e b o r ç l a r ı n f a i z ö d e m e l e r i n i n g i d e r k a b u l

e d i l m e s i g e r ç e k t e n d e d i k k a t e d e ğ e r b i r b u l u ş t u r . B u r a d a d e v l e t , m u h a s e b e

o y u n u n a v e k a v r a m s a l / t e o r i k h i l e y e b a ş v u r m a k t a d ı r . G ö r ü n ü ş t e , d e v l e t

b o r ç l u y a v e r g i b o r c u t a h a k k u k e t t i r m e d e n , f a i z ö d e m e s i a l a c a k l ı y a Ö d e n d i

ğ i n d e b u n u v e r g i l e n d i r e r e k a y n ı g e l i r u n s u r u ü z e r i n d e n v e r g i a l m a m a k t a d ı r .

O y s a a y n ı d e v l e t e m e k ç i l e r i n ü c r e t g e l i r i ü z e r i n d e b ö y l e b i r y a k l a ş ı m a s a h i p

o l m a m a k t a d ı r . Ücretli emek kesimi ücret gelirleri üzerinden hem kaynakta

kesinti suretiyle vergi ödemektedirler hem de gerçek kişilerin Ödediği diğer

dolaylı ve dolaysız vergilerin tamamını ödemektedirler.

G e l i r v e r g i s i a ç ı s ı n d a n b i r d i ğ e r g a r a b e t d e , ü c r e t l i l e r i l e , k a n u n d a " ü c r e t

l i " s a y ı l a n p r o f e s y o n e l s p o r c u l a r a r a s ı n d a , d ü ş ü k g e l i r l i ü c r e t l i l e r a l e y h i n e

b i r a y r ı m c ı l ı ğ a g i d i l m e s i d i r . G V K ' y a g ö r e ; 31.12.2017 tarihine kadar spor

culara yapılan ücret ve ücret sayılan [transfer paraları] ödemelerden aşa

ğıdaki oranlarda gelir vergisi tevkif atı yapılır:

a) Lig usulüne tabi spor dallarında;

1) En üst ligdekiler için %15,

2) En üst altı ligdekiler için %10,

3) Diğer ligdekiler için %5

b) Lig usulüne tabi olmayan spor dallarındaki sporculara yapılan öde

meler ile milli sporculara uluslar arası müsabakalara katılmaları karşılı

ğında yapılan ödemelerden %5.

Bu ödemeler üzerinden 94. madde kapsamında ayrıca tevkifat yapılmaz.

Bu gelirler için yıllık beyanname verilmez, diğer gelirler dolayısıyla beyan

name verilmesi halinde de bu gelirler beyannameye dahil edilmez

( T O S U N E R , A R A K A N , 2 0 0 9 : 9 4 - 9 5 ) .

B u g r u p ( s p o r c u ) ü c r e t l i l e r a r a s ı n d a g e l i r v e r g i s i s i s t e m i m i z , g ö r ü l d ü ğ ü

g i b i , v e r g i l e m e d e b i r t ü r a d a l e t s a ğ l a m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r . A n c a k t a r i f e d ü z

o r a n l ı d ı r ; y a n i s ı r a d a n b i r ü c r e t l i v e r g i ö d e m e y e m a t r a h ı n % 1 5 ' i i l e b a ş l a y ı p

y ı l i ç e r i s i n d e m a t r a h ı n d o ğ a l o l a r a k k a t l a n m a s ı i l e d a h a y ü k s e k o r a n l a r d a

( % 2 0 , 2 7 v e y a y ü k s e k ü c r e t l e r d e 3 5 ' e k a d a r g i d e b i l i r ) v e r g i ö d e r k e n , m i l y o n

d o l a r l a r k a z a n a n s p o r c u l a r ( k i b i z e g ö r e h e r n e k a d a r " e m e ğ i n s a f h a l i " n i

t e m s i l e t m e l e r i b a ğ l a m ı n d a y ü k s e k ü c r e t l e r i h a k e t s e l e r d e , s p o r c u o l m a y a n

ü c r e t l i l e r e g ö r e , v e r g i s i s t e m i n c e b u ş e k i l d e t e ş v i k e d i l m e l e r i , a d a l e t a n l a y ı

ş ı m ı z İ l e b a ğ d a ş m a m a k t a d ı r ) g e l i r l e r i n e o r a n l a d a h a a z v e r g i ö d e m e k t e d i r l e r .

2 9 5

G e r ç i s p o r u n t e ş v i k e d i l m e s i o l u m l u k a r ş ı l a n a b i l e c e k s e d e , b i z c e b u avantaj

l a r , s p o r u n t e ş v i k e d i l m e s i m e s e l e s i n i n b o y u t l a r ı n ı n k a t b e kat ö t e s i n e geç

m i ş t i r .

G e l i r v e r g i s i n i n ü c r e t g e l i r l e r i n d e u y g u l a n m a s ı n a y ö n e l i k oldukça sık

g ü n d e m e g e l e n b i r e l e ş t i r i d e asgari ücretin vergiye tabi tutulmasıdır.

B i z e g ö r e , d e v l e t i n a s g a r i ü c r e t ü z e r i n d e k i v e r g i y ü k ü n ü k a l d ı r [ a ] mamasının

iki nedeni m e v c u t t u r . Birincisi, a s g a r i ü c r e t l i i ş i , a s g a r i ücretin üzerinde bir

ü c r e t l e ç a l ı ş a n i ş ç i n i n i ş v e r e n i n e k a r ş ı b i r a l t e r n a t i f olarak i l e r i sürmesinin

e n g e l l e n m e s i d ü ş ü n c e s i d i r . Ş a y e t a s g a r i ü c r e t b i r ç e k i m a l a n ı h a l i n e gelirse,

k a y ı t l ı i ş g ü c ü p i y a s a s ı n d a , i ş ç i , i ş v e r e n l e g e r i l d i ğ i zamanlarda, üefetiride

b e l i r l i d ü z e y d e k i b i r k a y b ı g ö z e a l a r a k i ş i b ı r a k a c a k v e a s g a r i ücretli bir îşı

t e r c i h e d e c e k t i r . T a k d i r e d e r s i n i z k i , b u d u r u m h e m k a p i t a l i s t i n hem de dev

l e t i n e n s o n i s t e y e c e ğ i b i r d u r u m d u r . D e v l e t i n a s g a r i ücret üzerindeki vergi

d e ı s r a r e t m e s i n i n ikinci nedeni i s e t a h m i n e d i l e c e ğ i g i b i devletin finans

m a n i h t i y a c ı d ı r . G ü n ü m ü z d e i ş g ü c ü p i y a s a s ı n d a ö n e m l i oranda asgari ücretti

i s t i h d a m e d i l m e k t e d i r . Ö z e l l i k l e i ş / h i z m e t g ö r d ü r m e a n l a m ı n d a taşeron las

ı n a , h e m k a m u s e k t ö r ü n d e h e m d e ö z e ! s e k t ö r d e g i d e r e k yaygınlaşmaktadır.

B i l i n d i ğ i g i b i , b u t a ş e r o n ş i r k e t l e r d e i ş ç i l e r i g e n e l d e a s g a r i ücretle istihdamı

e t m e k t e v e h a t t a k ı d e m v e i h b a r t a z m i n a t l a r ı k o n u s u n d a k i özlük haklarını

b y p a s s e d e b i l m e k a m a c ı y l a , b e l i r l i a r a l ı k l a r l a b u i ş ç i l e r i i ş t e n çıkararak tek

r a r i ş e a l m a k t a d ı r l a r . G i d e r e k a r t a n b u i ş g ü v e n c e s i z a s g a r i ücretli güruhun

a s g a r i ü c r e t i ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i , d e v l e t a ç ı s ı n d a n g i d e r e k vazgeçilmez

b i r g e l i r k a l e m i h a l i n e g e l m e k t e d i r . ı

G e l i r v e r g i s i s i s t e m i m i z d e d a r g e l i r l i m ü k e l l e f l e r , ö z e l l i k l e düşük ücretli

e m e k ç i l e r a ç ı s ı n d a n , t e k ö n e m l i a v a n t a j , 2 0 0 8 y ı l ı n d a g e t i r i l e n asgari geç im

indirimi o l m u ş t u r . B u u y g u l a m a y l a ü c r e t l i y o k s u l l a r k a p ı kapı dolaşarakfi^-

f a t u r a t o p l a m a k t a n v e b u n l a r ı t e k e r t e k e r k a y d e t m e k t e n k u r t u l m u ş t u r , ilginç

b i r b i ç i m d e , b u i n d i r i m d e a y l ı k v e y a y ı l l ı k ü c r e t i n e o l u r s a olsun tüm ü c r e t

l i l e r i ç i n a y n ı m i k t a r d a u y g u l a n d ı ğ ı i ç i n vergi lemede adalet i lteaiyfle

uyumludur. Ö r n e ğ i n e ş i i l e b i r l i k t e b ü y ü k b i r f i r m a d a üst düzey ydnemi

o l a n i k i ç o c u k l u b i r b i r e y i n i n d i r e c e ğ i a s g a r i g e ç i m i n d i r i m i tutarı ile; yine

i k i ç o c u k l u v e e ş i i l e b i r l i k t e b i r t e m i z l i k ş i r k e t i n d e a s g a r i ü c r e t l e t e m & H İ s ç i

o l a r a k ç a l ı ş a n b i r e y i n i n d i r e c e ğ i a s g a r i g e ç i m i n d i r i m i tutan tamı tamına

a y n ı d ı r . A n c a k b u t u t a r a s g a r i ü c r e t l i n i n g e l i r i n e o r a n l a d a h a büyük bir iner i m a n l a m ı n a g e l m e k t e d i r . " 1 1

V e r g i a v a n t a j ı a ç ı s ı n d a n e m e k i l e s e r m a y e a r a s ı n d a o r t a y a ç ı k a n farklar

d a n b i r i d e vergi lendirme dönemi i l e i l g i l i d i r . E m e k k e s i c i " ' " n r . r e t i ayhk

o l a r a k , k a y n a k t a k e s i n t i y o l u y l a v e r g i l e n d i r i l d i ğ i i ç i n n e v e r g i n i n t a k s i t l e f t d i -

r i l m e s i m ü m k ü n o l m a k t a , n e d e e l d e e d i l e n g e l i r i n v e r g i s i ^ p n p n f i kadar

d e ğ e r l e n d i r i l m e s i ( Ö r n e ğ i n f a i z g e t i r i c i m e n k u l s e r m a y e y e y a t ı r ı l m a s ı ) gün-

296 297

( f a r z - ı m i s a l ) " 4 5 m i l y a r d o l a r b u h a r l a ş t ı ! " b e n z e r i i f a d e l e r b a s ı n d a yahut

d i ğ e r m e d y a a r a ç l a r ı n d a y e r a l ı r . O y s a y u k a r ı d a d a b e l i r t t i ğ i m i z gibi gayri

m e n k u l s e r m a y e a ç ı s ı n d a n b ö y l e b i r d u r u m s ö z k o n u s u d e ğ i l d i r / o l a m a z .

N a s ı l k i g a y r i m e n k u l s e r m a y e m ü l k i y e t i n e n s a f h a l i i s e , menkul sermaye

iradı ( M S İ ) d a "kapital ist kazancın en saf ha l i"dir. Ç ü n k ü s e r m a y e "ken-

H j n d e n m e n k u l " b i r b i ç i m d e g e l i r ü r e t m e k t e v e d o ğ r u d a n ü r e t i m sürecine

d a h i l o l m a d a n k e n d i s i n i b e s l e m e k t e d i r . B u a ç ı d a n a d ı n ı n " m e n k u l " sermaye

o l m a s ı ü s t l e n d i ğ i f o n k s i y o n i l e u y u m l u d u r . E n g e n e l i f a d e s i y l e menkul ser

m a y e i r a d ı " f a i z g e l i r i d i r " ; b i r a z d a h a k a p s a y ı c ı bir i f a d e ile d e "faiz-.veya

b e n z e r i g e l i r " b i ç i m i n d e t a n ı m l a n a b i l m e k t e d i r . Ü r e t i m s ü r e c i sonunda elde

e d i l m e d i ğ i i ç i n e s a s e n - k a p i t a l i s t e k o n o m i p o l i t i k t e - e n çok vergilendirilmesi

g e r e k e n g e l i r u n s u r u o l m a s ı l a z ı m g e l i r . Ç ü n k ü a r t ı - d e ğ e r sömürüsünden

g e l e n b u b i r i k m i ş p a r a , i k i n c i d e f a v e y a d a h a ç o k ü r e t i m s ü r e c i n e girdiğinde,;

e m e k s ö m ü r ü s ü n ü d a h a d a d e r i n l e ş t i r e c e k t i r . Ç ü n k ü , b u s e r m a y e y i kullanan

k a p i t a l i s t , s e r m a y e n i n i r a d ı n ı s a h i b i n e ö d e m e k i ç i n ü r e t i l e n artığm(da[j&

f a z l a s ı n a e l k o y a c a k t ı r . T a k d i r e d e r s i n i z k i b u d a e m e k ç i l e r açısından daha

a z r e e l g e l i r v e i ş g ü v e n c e s i a n l a m ı n a g e l e c e k t i r .

T ü r k v e r g i s i s t e m i n i n , m e n k u l s e r m a y e i r a d ı n ı n v e r g i l e n d i r i l m e s i ite ilgili

u y g u l a m a l a r ı n a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n , y u k a r ı d a a ç ı k l a d ı ğ ı m ı z nedenlerle dâM

ç o k v e r g i l e n d i r i l m e s i g e r e k e n f a i z g e l i r l e r i n i n ( v a d e y e s a d ı k kalmak koşu

l u y l a ) , t e r s i n e daha az vergilendirildik g ö r ü l m e k t e d i r . B u n u n biri özelsele-

t ö r , d i ğ e r i d e k a m u f i n a n s m a n ı k a y n a k l ı iki nedeni v a r d ı r . Ö z e l sektörden

k a y n a k l a n a n n e d e n , e s a s ı n d a , k a p i t a l i z m i n e n t e m e l ç e l i ş k i s i n i ifade eden

b i r s o r u y l a i l g i l i d i r : E ğ e r k a p i t a l i s t o l a r a k , e m e k ç i n i n ü c r e t i i ç e r i s i n d e s i ^

t a l e p b i ç i m i n d e d ö n e c e k o l a n a r t ı ğ a e l k o y u y o r i s e n i z , ü r e t i m sonra&m*ja

m a l ı n ı z ı k i m e s a t a c a k s ı n ı z ? E l b e t t e k i borç-kredi mekanizmas ı yoluyla

s a n a l g e l i r y a r a t ı l a r a k y i n e e m e k ç i l e r e s a t ı l a c a k t ı r . A n c a k b i r yandan kapita

l i n s ü r e k l i y a t ı r ı m l a r l a b ü y ü m e s i n i , d i ğ e r y a n d a n t a l e p y a r a t ı l m a s ı n ı sağla

y a c a k n a k i t v a r m ı d ı r ? E l b e t t e k i y o k t u r ; i ş t e b u y ü z d e n n a k i t ve mevduat

o l d u k ç a d e ğ e r l i d i r v e y ü k s e k v e r g i b u n a k d i n g e r i ç e k i l m e s i n e n e d e r t olaca

ğ ı n d a n , k a p i t a l i s t i n e n s o n i s t e y e c e ğ i ş e y o l a c a k t ı r . Devlet kaynaklı

ise d a h a b a s i t t i r : bütçe açığını kapatmak. D e v l e t s ü r e k l i o l a r a k bütçe açifi v e r i y o r s a , b u a ç ı ğ ı m ü m k ü n s e d ı ş b o r ç l a n m a i l e , b u i m k â n l a r kısıtlı ise

b o r ç l a n m a i l e k a r ş ı l a m a k z o r u n d a d ı r . D o l a y ı s ı y l a d e v l e t i ç b o r ç l a n m a senet

l e r i n i n ( D İ B S ) f a i z g e l i r l e r i n i y ü k s e k o r a n d a v e r g i l e m e k , g e r ç e k ve tüzei k i ş i l e r i n d e v l e t b o r ç l a n m a a r a ç l a r ı n a o l a n t a l e b i n i d ü ş ü r e c e k t i r . İ ş t e b u ser

h e p l e r d e n , T ü r k i y e ' d e g e n e l o l a r a k , m e n k u l s e r m a y e i r a d ı ü z e r i n d e k i vergç

y ü k ü o l m a s ı g e r e k e n d e n d ü ş ü k t ü r . B u y a p ı l ı r k e n T ü r k v e r g i s i s t e m i n c e İRı

m e k a n i z m a i ş l e t i l m e k t e d i r : B u n l a r ı n ilki Düz ve düşük vergi oranı uygul a m a s ı d ı r . Ö r n e ğ i n h a z i n e b o n o s u v e d e v l e t t a h v i l i i l e T o p l u K o n u t idaresi»

K a m u O r t a k l ı ğ ı İ d a r e s i v e Ö z e l l e ş t i r m e İ d a r e s i n c e ç ı k a r ı l a n m e n k u l kıymet-

1 M i l l i II -••••Ulun • • - | | , | | | | | | | | » | l l I 111 İli I İl 1 I l » H l M | | | _

d e m e g e l m e k t e d i r . O y s a d i ğ e r m ü k e l l e f l e r a ç ı s ı n d a n b u a v a n t a j l a r d a n y a r a r

l a n m a k m ü m k ü n d ü r . G e r ç i " g e ç i c i v e r g i " u y g u l a m a s ı i l e b u i m k â n l a r d a

s ı n ı r l a n m ı ş t ı r . B u n a r a ğ m e n , b i r i ş ç i i l e b i r t ü c c a r a r a s ı n d a , g e l i r i ü z e r i n d e

t a s a r r u f t a b u l u n m a a ç ı s ı n d a n f a r k v a r d ı r . Ö r n e ğ i n t ü c c a r g e c i k m e z a m , f a i ?

v e c e z a l a r ı n ı g ö z e a l a r a k v e r g i y i ö d e m e y i g e c i k t i r e b i l i r f a k a t i ş ç i n i n b ö y l e

b i r ş a n s ı y o k t u r .

Ü c r e t g e l i r l e r i n i n v e r g i l e n d i r i l m e s i y l e i l g i l i i l g i n ç b i r u y g u l a m a d a t e k n o

l o j i g e l i ş t i r m e b ö l g e l e r i n d e ç a l ı ş a n ü c r e t l i l e r i n ü c r e t l e r i n d e k i i s t i s n a d ı r . B u

n a g ö r e b u ü c r e t l e r , 31.12.2013 t a r i h i n e k a d a r h e r t ü r l ü v e r g i d e n i s t i s n a

e d i l m i ş t i r ( T O S U N E R , A R İ K A N , 2009: 115). K u ş k u s u z A R - G E u y g u l a m a

l a r ı n ı n t e ş v i k e d i l m e s i a ç ı s ı n d a n b u , ö n e m l i b i r a d ı m d ı r . L â k i n ş u r a s ı d a b i r

g e r ç e k t i r k i a s g a r i ü c r e t t e n d a h i v e r g i a l ı n ı r k e n , g e n e l d e y ü k s e k ü c r e t l i t e k

n i k p e r s o n e l v e m ü h e n d i s i n v e y a h a l i h a z ı r d a g e l i r i o l a n ü n i v e r s i t e a k a d e m i k

p e r s o n e l i n i n i s t i h d a m e d i l d i ğ i b u b ö l g e l e r d e k i n i s p e t e n y ü k s e k ü c r e t l e r i n

v e r g i d ı ş ı b ı r a k ı l m a s ı , e k o n o m i - p o l i t i k a ç ı d a n , e m e k ç i l e r a r a s ı n d a k i g e l i r

e ş i r s i z l i ğ i n i a r t t ı r a n b i r u y g u l a m a d ı r .

G a y r i m e n k u l s e r m a y e i r a d ı ( G M S İ ) m e s e l e s i , g e l i r v e r g i s i u y g u l a m a

l a r ı n d a s ı r a d ı ş ı b i r g ö r ü n ü m a r z e t m e k t e d i r . Ö z e l l i k l e a r a z i v e b i n a

s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a " m ü l k i y e t i n s a f h a l i n d e n " s ö z e t m e k m ü m k ü n d ü r .

G e r ç e k t e n d e ç o k i s t i s n a i d o ğ a l a f e t l e r , ü l k e t o p r a k l a r ı n ı n i ş g a l e d i l m e s i ,

k a m u l a ş t ı r m a g i b i ö z e l d u r u m l a r d ı ş ı n d a " t o p r a k " , m ü l k i y e t i n s a f , s ü r e k l i

v e e n i l k e l h a l i d i r . D a h a d o ğ r u s u t o p r a k y o k o l m a y a n t e k m ü l k i y e t b i ç i

m i d i r . H a t t a b i r a z z o r l a n a c a k o l u r s a , " d i ğ e r t ü m m ü l k i y e t b i ç i m l e r i n i n k a y

n a ğ ı v e o n l a r ı b e l i r l e y e n , t e k g e r ç e k m ü l k i y e t b i ç i m i " o l a r a k b i l e t a n ı m l a n a

b i l i r . B u a ç ı d a n k a p i t a l i s t s i s t e m d a h i l i n d e t o p r a k v e o n u n l a d o ğ r u d a n b a ğ

l a n t ı l ı g a y r i m e n k u l l e r i n v e r g i l e n d i r i l m e s i , d i k k a t g e r e k t i r e n b i r s ü r e ç o l m a k

t a d ı r . B u r a d a d i k k a t e d i l m e s i g e r e k e n h u s u s , g e n e l d e l i b e r a l / b i r e y c i b i r b a k ı ş

a ç ı s ı y l a a n a l i z n e s n e s i o l a r a k b i r e y i e l e a l a n k a p i t a l i z m - b e l k i d e ö l ç e k v e

d a ğ ı l m a y a n s ü r e k l i b i r i k i m k a y g ı l a r ı y l a - m ü l k i y e t s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a

b i r d e n ç a r k e t m e k t e , a n a l i z n e s n e s i o l a r a k " a i l e y i " v e h a t t a g e n i ş a i l e y i a l

m a k t a d ı r ( a y n ı d u r u m d a h a s o n r a d e ğ i n e c e ğ i m i z v e "kapitalizmin yeniden

üretiminin en hayati hukuksal boyutunu" teşkil eden veraset ve intikal ver

gisi i ç i n d e g e ç e r l i d i r ) . Ö r n e ğ i n g a y r i m e n k u l u n m e s k e n o l a r a k b e d e l s i z k u l

l a n ı m ı n d a g e l i r v e r g i s i a ç ı s ı n d a n k u r a l o l a r a k e m s a l b e d e l u y g u l a n ı r k e n ;

u s u l , f ü r u v e k a r d e ş l e r e t a h s i s e d i l m e s i d u r u m u n d a , b e d e l s i z k u l l a n ı m a

m ü s a a d e e d i l m e k t e v e e m s a l b e d e l v e y a h e r h a n g i b a ş k a b i r d e ğ e r l e m e t ü r ü

n e b a ş v u r u l m a m a k t a d ı r . B u d u r u m , k a p i t a l i z m i n i k i r c i k l i k o n u m u n u v e m ü l

k i y e t i n e n s a f h a l i n e b a k ı ş a ç ı s ı n ı s e r g i l e m e s i a ç ı s ı n d a n o l d u k ç a ö n e m l i d i r .

M e n k u l s e r m a y e i s e a k s i n e , " m ü l k i y e t i n e n k a r m a ş ı k v e u ç u c u " h a l i

d i r . Ö r n e ğ i n n e z a m a n k a p i t a l i s t s i s t e m b i r k r i z e g i r s e , h e m e n a r d ı n d a n

298

İere sağlanan gelirler, tevkifat yoluyla vergilendirilmeleri koşuluyla, beyan

dışı tutulmuştur. 2010 yılı için bu gelirlerde öngörülen tevkifat oranı ise

%0 'd ı r ; yani bu gelirler vergilendiri lmemektedir. Diğer kamusal kurumların

ve dernek ve vakıfların sağladığı iratlar da yine tevkifat şartıyla beyan dışı

dır ve tevkifat oranı % 1 0 ' d u r . Aynı durum mevduat faizleri (tevkifat oran

%15) için de geçerlidir. İkinci mekanizma ise bazı gelirlerin kural olarak

t a m a m e n (tevkifat yoluyla vergi lendir i lmese dahi) beyan dışı tutulması

dır. Örneğin bir yıldan kısa süreli hisse senedi alım-satım kazancında (%10

stopaj), vadeli işlem ve opsiyon borsalarından elde edilen kazançta (%10

stopaj), özel sektör tahvili faiz gelirinde (%10 stopaj), repo faizi gelirinde

(%15 stopaj) bu uygulama görülmektedir ( T O S U N E R , ARIklAN, 2009:

169-171). Burada stopaj oranların düşüklüğüne dikkat çekmek gerekmekte

dir. Bu uygulamanın bir diğer avantajı da, bu gelirler beyannameye dahil

edi lmediğinden, toplama esası göz önüne alındığında, beyan edilen ge

lirlerin alt gel ir di l iminden vergi lendiri lmesine katkıda bulunmasıdır.

Görüldüğü gibi devlet, faiz gelirini, bırakın daha çok vergi lemeyi, teşvik

edecek düzeyde düşük oranda vergilemekte, ve ayrıca beyan dışı tutarak,

kapitalistin gelir vergisi açısından matrah toplamını düşürmekte ve daha az

gelir vergisi vergi ödemesini sağlamaktadır.

Devletin kapitalist sistemle ilişkisinin en şeffaf hale geldiği nokta ise,

yine menkul sermaye iratlarında görülmektedir. G V K 94. maddede yer

alan tevkifat oranlan hakkında çıkarılan 12.1.2009 tarih ve 2009/14592 sayı

lı numaral ı Bakanlar Kurulu Karar ı 'nda (R.G.: 3.2.2009 - 27130) ; "kârın

sermayeye eklenmesi kâr dağıtımı sayı lmaz" denmektedir . Oysa ücret

gelirleriyle ilgili gelir vergisi uygulamalarında görmekteyiz ki işçiye sağla

nan her türlü maddi olanak ücret vergilendirilirken matraha dahil edi lmekte

dir (zaten dahil edilmeyenleri de kapitalist gider olarak indirmektedir). G ö

rüldüğü gibi devlet her zaman olduğu gibi yine sermayeden yanadır .

Sermayeye ve sermaye birikimine devletin teşvik ve desteği "d iğer ka

zanç ve iratlar" başlığı altında ele alınan "değer artışı k a z a n ç l a r ı n d a da

kendini gös termektedi r .GVK'nun 81/1, 81/2 ve 81/3'te;

i.Ferdi bir işletmenin sahibinin ölümü halinde, kanuni mirasçılar tara

fından işletmeye dahil iktisadi kıymetlerin kayıtlı değerleriyle (bilanço esa

sına göre defter tutuluyorsa, bilançonun aktif ve pasifiyle bütün halinde)

aynen devir alınması,

ii. Kazancı bilanço usulüne göre tespit olunan ferdi bir işletmenin bilan

çosunun bir sermaye şirketine aktif ve pasifiyle bütün halinde devir olunma

sı, devir alan şirketin bilançosuna aynen geçirilmesi ve devredilen ferdi

2 9 9

işletmenin sahip ve sahiplerinin şirketten devir bilançosuna göre hesapla

nan öz sermayesi tutarında ortaklık payı alınması,

iii.Kollektif ve adi komandit şirketlerin bu maddenin ikinci bendinde ya

zılı şartlar dahilinde nevi değiştirerek, sermaye şirketi haline dönüşmesi,

hallerinde GVK'nun bu hükmüne göre, değer artışı kazancı hesaplanma

yacağı gibi vergilemeye de tabi olmayacağı hüküm altına alınmıştır. Görül

düğü gibi devlet sermaye birikimine yönel ik şirket bir leşme ve büyüme

lerinde taraftır. Kapitalist sermaye birikimi bu açıdan da desteklenmekte

dir.

\ ı .

Devletin kapitalisti ayakta tutabilmek için, gelir vergisi çerçevesinde

sunduğu kolaylıklardan biri de zararların 5 yıl süreyle indiri lebilmesi

hususudur. Ücret gelirleri dışında tüm gelir unsurlarına tanınmışt ır (do*-;

ğaldır ki yapı itibariyle en çok ticari ve zirai kazançlar açısından uygulanabil

lirdir). Burada ilginç olan mesele, Türk vergi sistemi aracılığıyla

kâr/kazanc bireyseli esirken, zarar toplumsal laşmaktadır. Çünkü ticari

ve zirai faaliyetin kârı kapitaliste giderken, özellikle ticari faaliyet açısından,

faaliyetin rizikosuna kamusal olarak katlanılmaktadır. Kapitalist, bu zararı

karşılanana kadar vergi ödememektedir. Oysa ücretliler açısından, aldıktan

ücret emeklerinin tam karşılığı olsun veya olmasın, gelir vergisi her ay tev

kil edilerek tahsil edilmektedir. Üstü örtülü bu adaletsizlik, vergi sistemiıtuV

zin bir diğer yönüdür. .1 '

1.1.2.Kurumlar Vergisi

Gerçek kişilerin kazanç ve iratları uzun yıllardır gelir vergisi içinde ver

gilendirilirken, tüzel kişilerin kazançlarının, kurumlar vergisine tabi tutul

ması ancak yirminci yüzyılda gerçekleşmiştir. 19. yüzyılın sonlarından

itibaren sanayi ülkelerinde sermayenin ağır bastığı şirketlerin önemi gittikçe artmış ve tüzel kişiliği olan bu kurumlardaki gerçek kişilerin gelirlerini ver

giye tabi tutan gelir vergisinin yanında, onun tamamlayıcısı olan kurumla^

vergisi de uygulanmaya başlamıştır (TOSUNER, ARIK AN, 2009: 221).

Türkiye'de 13.6.2006 tarih ve 5520 sayılı Kanun'la (KVK) düzenlenen ku

rumlar vergisi, devlet ile sermayenin [-ki bu vergiye "sermaye vergisi" de

denmektedir (TOSUNER, ARIKAN, 2009: 224)] iktisadi/mali ilişkilerinin

hüküm altına alındığı son düzenlemedir.

Daha önce, kurumların iflası ve tasfiye memurları atanarak bunlarm

borçlarının toplumsal laşt ırması konusuna ve sonrasında da devletin y i n e ^ J O

kurumların da dahil olduğu bir mükellef güruhuna tevkifat yapma yükümlü

lüğü getirdiğini ifade etmiş ve her iki uygulamayı da eleştirmiştik. Şimdi

geldiğimiz noktada ise görmekteyiz ki, devlet borçlarını t o p l u m s a l l a ş t ı r ^

ve kurum olmanın diğer avantajlarından faydalandırdığı bu oluşumlara kar-

3 0 0

ş ı i ı k o l a r a k t e v k i f a t y a p m a y ü k ü m l ü l ü ğ ü v e a y r ı c a o r t a k l a r ı n ı n b i r e y s e l k a

z a n ç l a r ı n ı n y a n ı s ı r a ( k i m e v c u t u y g u l a m a d a k u r u m l a r v e r g i s i ö d e n d i k t e n

s o n r a d a ğ ı t ı l a n k â r p a y l a r ı n ı n y a r ı s ı g e l i r v e r g i s i k a p s a m ı n d a v e r g i l e n d i r i l

m e k t e d i r ) b i r d e k u r u m l a r v e r g i s i m ü k e l l e f i y e t i g e t i r m e k t e d i r .

S ö z k o n u s u k i ş i l e r v e ş a h ı s ş i r k e t l e r i ( k ü ç ü k b u r j u v a z i ) o l u n c a y e t e r s i z d e

o l s a v e r g i l e m e d e a d a l e t i s a ğ l a m a y a ç a l ı ş a n v e b u n a y ö n e l i k o l a r a k a r t a n

o r a n l ı b i r v e r g i t a r i f e s i u y g u l a y a n d e v l e t ; b ü y ü k s e r m a y e y e g e l d i ğ i n d e d a h a

b ü y ü k s e r m a y e y i v e y a d a h a ç o k k a z a n a n s e r m a y e y i d a h a b ü y ü k ç a p t a v e r g i

l e m e y e t e v e s s ü l e t m e m e k t e d i r . B u d u r u m u n i k i n e d e n i v a r d ı r : B i r i n c i s i

s e r m a y e b i r i k i m i n i t e ş v i k e t m e k t i r ( b u n u n n e a n l a m a g e l d i ğ i n e d a h a Ö n c e

d e ğ i n m i ş t i k ) . E s a s e n b u b i r i k i m k o n u s u n d a k a p i t a l i z m i n ç o k ö n e m l i b i r

ç e l i ş k i s i d e o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . O d a b ü y ü k s e r m a y e y i y a r a t a n r e k a b e t k o

ş u l l a r ı n ı n , s e r m a y e b ü y ü d ü k ç e o r t a d a n k a l k m a s ı v e b u y o l d a n k a p i t a l i z m i n

ç o k ö n e m l i m e ş r u i y e t a r a ç l a r ı n d a n b i r i o l a n " r e k a b e t " s ö y l e m i n i n g e ç e r l i l i

ğ i n i y i t i r m e s i d i r . Ö z e t l e r e k a b e t t e n k a z a n a n l a r o l d u k ç a , r e k a b e t i n k e n d i s i

g e r i l e m e k t e d i r . İ ş t e d ü z o r a n l ı k u r u m l a r v e r g i s i d e b u s ü r e c e h i z m e t e d e n e n

ö n e m l i a r a ç l a r d a n b i r i d i r . İ k i n c i n e d e n i s e d e v l e t i n f i n a n s m a n i h t i y a ç l a r ı v e

i s t i h d a m k o ş u l l a r ı y l a a l a k a l ı d ı r . S e r m a y e b ü y ü d ü k ç e d a h a ç o k y a t ı r ı m y a p a

c a k v e b u d a v e r g i l e n d i r i l e c e k d a h a f a z l a k â r , ç a l ı ş a n d a h a ç o k p e r s o n e l v e

b u n l a r ı n ü c r e t i n d e n d a h a f a z l a s o s y a l g ü v e n l i k v e g e l i r v e r g i s i k e s i n t i s i a n

l a m ı n a g e l e c e k t i r . A n c a k g e n e l d e s ü r e ç b ö y l e i ş l e m e m e k t e , k a p i t a l i z m i n

k a ç ı n ı l m a z " a z a l a n k â r l a r y a s a s ı " v e a z ö n c e b a h s e t t i ğ i m i z d a r a l a n r e k a b e t

k o ş u l l a r ı n c a s ı n ı r l a n d ı r ı l m a k t a d ı r .

K V K ' n u n i k i n c i m a d d e s i n d e v e r g i n i n m ü k e l l e f l e r i s ı r a l a n ı r k e n , 2 / 6 ' d a

i l g i n ç b i r c ü m l e h e m e n d i k k a t l e r i ç e k m e k t e d i r . B u c ü m l e d e " B u K a n u n u n

u y g u l a n m a s ı n d a s e n d i k a l a r d e r n e k ; c e m a a t l e r i s e v a k ı f s a y d ı r " ( v u r g u l a r

b i z e a i t ) d e n m e k t e d i r . B i z e g ö r e b u r a d a d e v l e t s ı n ı f ö r g ü t ü o l a n s e n d i k a l a r

v e h a l e n d a h a ç ö z ü l e m e m i ş c e m a a t l e r g i b i i k i n e t a m e l i k u r u m l a " v e r g i

s e l " a ç ı d a n k a r ş ı k a r ş ı y a g e l m e k i s t e m e m i ş t i r . O y s a s e n d i k a l a r ı n d e r n e k

l e r d e n n e k a d a r f a r k l ı ö r g ü t l e n m e l e r o l d u ğ u o r t a d a d ı r . Ö r n e ğ i n s e n d i k a l a r a

g r e v h a k k ı " y a s a l o l a r a k " t a n ı n m ı ş t ı r . O y s a d e m e k l e r d e b ö y l e b i r d u r u m s ö z

k o n u s u d e ğ i l d i r . B u a ç ı d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a , d e v l e t s e n d i k a l a r ı v e r g i s e l a ç ı d a n

m ü k e l l e f k a b u l e t t i ğ i a n d a , y i n e v e r g i s e l a ç ı d a n h i ç a l ı ş ı k o l m a d ı ğ ı " g r e v " v e

b e n z e r i t e p k i l e r l e k a r ş ı k a r ş ı y a k a l a b i l e c e k t i r . F a k a t d e v l e t , s e n d i k a l a r ı d e r

n e k l e r b a ş l ı ğ ı a l l ı n a a l a r a k , v e r g i y i s ı n ı f s a l d ü z l e m d e n u l u s a l - v a t a n d a ş l ı k v e

m ü k e l l e f i y e t d ü z l e m i n e ç e k m i ş t i r . B u ç e r ç e v e d e , b a h s e t t i ğ i m i z c ü m l e

T ü r k m a l i m e v z u a t ı n ı n e n " i n c e " c ü m l e l e r i n d e n b i r i d i r .

T ü r k i y e ' d e d e v l e t i l e k a p i t a l i s t a r a s ı n d a k i i l i ş k i e l b e t t e k i k ü r e s e l n e o -

l i b e r a l d ö n ü ş ü m d e n b a ğ ı m s ı z d e ğ i l d i r . B i l i n d i ğ i g i b i k ü r e s e l s ü r e ç t e , u l u s a l

y a p ı d a g ö r ü l e n s ı n ı f s a l k o n u m l a n m a l a r ı n b i r b e n z e r i e k o n o m i l e r a r a s ı n d a

301

o l u ş m a k t a d ı r . M e r k e z k a p i t a l i s t ü l k e l e r , ç o k b ü y ü k u l u s ö t e s i ş i r k e t l e r i vası

t a s ı y l a k a p i t a l i s t ü r e t i m i n t ü m s t r a t e j i k k o d l a r ı n ı u h d e l e r i n d e t u t a r l a r k e n ;

a z g e l i ş m i ş ç e v r e ü l k e l e r i n e t a ş e r o n tedarikçi rolü biçi lmekte v e b u eko

n o m i l e r b i r b ü t ü n h a l i n d e K O B İ ' l e ş i r k c n , t o p l u m l a r ı i s e b u i ş l e t m e l e r d e

i s t i h d a m e d i l e n proleter toplumlara d ö n ü ş m e k t e d i r . Organize sanayi bölge

leri v e y a k ü ç ü k s a n a y i s i t e l e r i n d e ö r g ü t l e n e n b u y a p ı , t a k d i r e d e r s i n i z ki

y a s a l d a y a n a k l a r ı i l e v a r o l a b i l m e k t e v e y a s a l a r c a d e s t e k l e n m e k t e d i r .

K V K ' n a d a b u d u r u m y a n s ı m ı ş t ı r v e m u a f i y e t i d ü z e n l e y e n 4/1-1 v e 4/l~n*4e

y a l n ı z c a K O B İ M e r i finanse e t m e k ü z e r k u r u l m u ş b a n k a v e d i ğ e r kuruluşlar

i l e , o r g a n i z e s a n a y i b ö l g e l e r i k u r u l m a s ı v e y ö n e t i l m e s i i ş i i l e u ğ r a ş a n l a r ı »

( t a h m i n e d i l e c e ğ i g i b i , b u ç a p t a i ş l e r g e r ç e k t e n d e ç o k b ü y ü k sermayeler

g e r e k t i r m e k t e d i r ) k u r u m l a r v e r g i s i n d e n m u a f o l d u ğ u h ü k ü m a l t ı n a a l ı n m ı ş

t ı r .

T ü r k v e r g i s i s t e m i n i n k u r u m l a r v e r g i s i a r a c ı l ı ğ ı y l a s e r m a y e sınıfına s a § ?

l a d ı ğ ı a v a n t a j l a r d a n b i r i d e yatırım f o n l a r ı a r a c ı l ı ğ ı y l a s a ğ l a d ı ğ ı finansman

k o l a y l ı ğ ı d ı r . K V K 5 / l - d f ı k r a s ı n d a m e n k u l k ı y m e t l e r y a t ı r ı m f o n l a r ı v e - o r ?

t a k l a r ı n ı n p o r t f ö y i ş l e t m e c i l i ğ i n d e n d o ğ a n k a z a n ç l a r ı n ı n , p o r t f ö y ü Türk*?

y e ' d e k u r u l u b o r s a l a r d a i ş l e m g ö r e n a l t ı n v e k ı y m e t l i m a d e n l e r e dayalı y a f t *

r ı m f o n l a r ı v e y a o r t a k l ı k l a r ı n ı n p o r t f ö y i ş l e t m e c i l i ğ i n d e n d o ğ a n kazançlara

n ı n , g i r i ş i m s e r m a y e s i y a t ı r ı m f o n l a r ı v e y a o r t a k l ı k l a r ı n ı n k a z a n ç l a r t m n y

g a y r i m e n k u l y a t ı r ı m f o n l a r ı v e y a o r t a k l ı k l a r ı n ı n k a z a n ç l a r ı n ı n , e m e k i H f l t

y a t ı r ı m f o n l a r ı n ı n k a z a n ç l a r ı n ı n v e k o n u t f i n a n s m a n ı f o n l a r ı i l e v a r l ı k $ ?

n a n s m a n ı f o n l a r ı n ı n k a z a n ç l a r ı n ı n k u r u m l a r v e r g i s i n d e n i s t i s n a tutulduğu

b e l i r t i l m e k t e d i r . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i , v e r g i s i s t e m i , h e r t ü r l ü m a d d i v a r l ı ğ ı k a p ı - ,

t a l i s t ü r e t i m s ü r e c i n e ç e k e b i l m e k i ç i n n e r e d e y s e h i ç b i r b o ş l u k b ı r a k m a m a k ^

t a d ı r . ,

K V K ' n u n s ı n ı f l a r a r a s ı e ş i t s i z l i k l e r e b i r d i ğ e r k a t k ı s ı d a b u e ş i t s i z l i k l e r i ^

d e v a m ı m s a ğ l a y a c a k u y g u l a m a l a r ı d e s t e k l e m e s i d i r . L i b e r a l - k a p i t a l i s t anlajşıi

i l e d e m o k r a s i n i n e n ö n e m l i i d d i a s ı b i r e y l e r e f ı r s a t e ş i t l i ğ i s u n m a s ı , v e onlara

b i r ü s t s ı n ı f a y ü k s e l m e ş a n s ı t a n ı m a s ı d ı r ( a s l ı n d a s ı n ı f a t l a m a t e o r i k açıdator

i m k â n s ı z d ı r ; ç ü n k ü " b i r i ş ç i n i n ç o c u ğ u d o k t o r o l d u ğ u n d a h a n g i sınıftan han^

g i s ı n ı f a y ü k s e l m e k t e d i r " v e y a " s ı n ı f a t l a y a n i ş ç i m i d i r y o k s a ç o c u ğ u B * ^

d u r ? " g i b i s o r u l a r y a n ı t s ı z k a l m a k t a d ı r ) . G ü n ü m ü z d e b u n u n e n ö n e m l i yofcl

i s e " e ğ i t i m " d i r . B u a ç ı d a n , e ğ i t i m i n ö z e l l e ş m e s i v e p a r a l ı h a l e g e l m e s i , ayft-

c a k a ç ı n ı l m a z o l a r a k e ğ i t i m k a l i t e s i k o n u s u n d a Özel okulların d e v l e t o k u l l a r ,

r ı n ı g e r i d e b ı r a k m a s ı , k a p i t a l i s t s i s t e m i ç e r i s i n d e , k e n d i y ı k t ı ğ ı s i s t e m i n ( %

o d a l i z m ) y e n i b i r f o r m l a t e k r a r t e s i s e d i l m e s i a n l a m ı n a g e l m e k t e d i r . B u kaft

b e n z e r i s ı n ı f s a l y a p ı n ı n o l u ş m a m a s ı i ç i n e ğ i t i m s ü r e c i n i n p i y a s a s ü r e c i n d e * !

k o p m a s ı g e r e k m e k t e d i r . O y s a T ü r k i y e ' d e b ı r a k ı n k o p a r ı l m a y ı , K V K a r a c ı l ı

ğ ı y l a ö z e l o k u l l a ş m a s ü r e c i a y r ı c a d e s t e k l e n m e k t e d i r . K V K ' n u n i s t i s n a l a r ı

302

düzenleyen 5. maddesinde "Aşağıda belirtilen kazançlar kurumlar vergisin

den müstesnadır : " ifadesinden sonra 5/1-i fıkrasında şöyle demektedir :

"Okul öncesi eğilim, ilköğretim, özel eğitim ve ortaöğretim özel okulları ile

Bakanlar Kurulunca vergi muafiyeti tanınan vakıflara ve kamu yararına

çalışan derneklere bağlı rehabilitasyon merkezlerinin işletilmesinden, ilgili

bakanlığın görüşü alınmak suretiyle Maliye Bakanlığının belirleyeceği usul

ler çerçevesinde beş hesap dönemi itibariyle elde edilen kazançlar". Görül

düğü gibi Türk kurumlar vergisi sistemi sınıflararası eşitsizliği daha da de

rinleştiren özel okul laşma sürecine, okulun faaliyete geçmes inden itibaren

beş hesap dönemi kazançlarını vergi dışı tutarak, Önemli ö lçüde destek ol

maktadır .

Kurumlar vergisi sistemiyle, işçi sınıfına hiçbir şekilde sunulmayan bir

avantaj daha sermayeye sunulmaktadır . O da "kuruluş ve örgüt lenme gi

d e r l e r i n i n matrah hesaplanırken, indirilebilecek gider olarak nazara alın

masıdır. Gerçi işçi için herhangi bir kuruluş ve örgüt lenme giderinden söz

etmek pek m ü m k ü n değildir; ancak Türkiye 'de işçinin, işsiz kaldığında,

gerek hayatını idame ettirebilmesi, gerekse iş arama masraflarını karşı laması

için d ü ş ü n ü l m ü ş olan işsizlik sigortasından (ki bize göre, işçi açıs ından "ku

ruluş ve ö r g ü t l e n m e " gideri, iş a rama masraflarına tekabül etmektedir ve

bunun için bu lunmuş mekanizma da işsizlik sigortası müesseses idir) fayda

lanma koşulları oldukça zorlaştırılmıştır. Bu açıdan vergi sistemi sermaye ile

emek gücüne algısal olarak eşit mesafede durmamaktadır .

Burada h e m e n belirtmek gerekmektedir ki gelir vergisi baş l ığ ında değin

diğimiz, geçmiş yıl zararlarının indirilebilmesi ve bu yoldan faaliyet riziko

sunun toplumsallaşt ır ı lması konusu, kurumlar vergis inde de aynen geçer

lidir. Hatta gerek gelir vergisinde gerekse kurumlar vergisinde, tam mükel

lefler yurtdışındaki zararlarını da (faaliyette bulundukları ülkede İndirmemiş

o lmak kaydıyla) Türk iye 'de gider olarak indirebilmektedirler.

1.2.Tüketim Üzerinden Alınan Vergiler

Tüket im üzerinden alınan vergiler (özellikle de özel tüketim vergileri),

ilk bakışta, kişilerin (gerek miktar olarak gerekse lüks tüket im açısından)

zenginlikleri ö lçüsünde tüketecekleri varsayımından hareketle genelde sıcak

bakılan vergilerdir. Özellikler lüks tüketim malları vergilendiri l irken, birçok

sosyal devlet taraftarının bunu memnuniyet le karşılayacağını tahmin etmek

pek de güç değildir. Ancak dikkatle bakıldığında sürecin pek de öyle işle

mediği görülmektedir. Şimdi Türk iye 'de tüketim üzerinden alınan vergilere

geçelim.

303

1.2.1.Katma D e ğ e r Vergisi ve Özel Tüket im Vergisi

Vergi polit ikalarının etkin olarak uygulanabilmesi için 1985 ' te K D V nin

devreye s o k u l m a s ı ve aynı zamanda bir yatırım teşvik aracı olarak kulla

nılması, ihracata yönelik özel kesim yatırımlarının vergi yükünü hafifletmiş*

ancak aynı z a m a n d a emek gelirleri üzerindeki vergi yükünü arttırmıştır.

Örnek verilecek olursa; 1963'te bel ir lenen Gelir Vergisi o r a n l a n 1980 uygu

lamalarıyla gelir dil imleri arasında en düşük oran artt ınl ırken, en yükiek

oran geriye çekilmiştir (YILMAZ, T E Z C E K , 2005) . .:ı

Türk K a t m a Değer Vergisi K a n u n u (KDVK) 3065 sayı numarası ile

1.1.1985 tar ihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. Kanunun birinci maddesi

K D V ' y e dahil olan işlemler başlığını taşımaktadır. Burada hemen dikkati

çeken nokta şudur ki K D V ' n e dahil işlemler arasında " h e r türlü mal ve hiz

met i thalat ı" (1/2) sayıldığı halde, ihracat z ikredi lmem iştir. İhracattan

ancak istisnaları düzenleyen 11. maddenin 1-a fıkrasında. KDV'den müstes

na tutulduğunu belirtmek için söz edilmektedir. Takdir edersiniz ki bu du

rum bizlere pek de yabancı gelmemektedir . Nitekim gelir vergisi başlımı

altında "dar mükellef ihracatçı muafiyeti" konusuna değinirken, bunun n e

denlerine de değinmişt ik. Kısaca tekrar edecek olursak, bu, Türkiye'nin

1980 sonrası d ö n e m d e ithal ikameci modelden ihracata dayalı kalkınma

model ine geçmesi sonucu alınan vergisel tedbir lerden biridir. Maksat ihraca,-

tı artt ırmak ve bu yol la kalkınmayı sağlamaktır. "* t

"KDV uygulamasında bazı istisnalar haricindeki ana mükel lef grubu,

K D V ' n e tabi mal tesl iminde ve/veya hizmet ifasında bulunanlardır. . Fakat

K D V ' n i n mükellefi olmak bu verginin nihai yüklenicisi o lmak anlamında

değildir. K D V ' n i n nihai yüklenicisi (dolayısıyla asıl mükellefi) n iha i tüketi

ci d u r u m u n d a bulunan kişi ve kuruluşlardır. KDV mükellefleri vezne görevi

yapmakla, başka bir anlatımla verginin nihai tüketiciden tahsili konusunda

devlete yardım etmekle görevlendiri lmişlerdir" ( T O S U N E R , ARÖCABi

2009:329). Çünkü KDV ve benzeri tüketim vergileri -e lbet te talep esnekli

ğine de bağlı olarak- kolaylıkla tüketici lere yansıt ı labi lmektedir. Bu;

dolaylı vergilerin temelde eleştiriye konu oldukları nokta da budur,

gelir grubundan bireylerin aynı ürün için aynı vergiyi ödemesi ters ine artan

oranlı vergi etkisi yaratmakta ve bu yönüyle de eleştiri lmektedir. ( C

Tam da bu noktada Özel Tüket im Vergisine ( Ö T V ) değinmekte fayda

vardır. 12.6.2002 tarih ve 4760 sayılı Özel Tüket im Vergisi Kanunu'nca

( Ö T V K ) düzenlenen Ö T V , bir yandan alınan bazı vergileri (akaryakıt t ü k e

tim vergisi, taşıt alım vergisi, çevre fonu vs.) tek başlık alt ında birleştirirken

diğer yandan ekonomik sıkıntıları aşmaya yönelik getirilen bazı ek yükümlü-

304

K i k l e r i d c ( e k v e r g i , c k t a ş ı t a l ı m v e r g i s i g i b i ) y i n e b u b a ş l ı k a l t ı n a s o k m u ş t u r .

H e m e n b e l i r t m e k g e r e k i r k i Ö T V d o ğ r u d a n n i h a i t ü k e t i m ü z e r i n d e n v e

t e k s e f e r a l ı n d ı ğ ı n d a n d o ğ r u d a n t e m e l t ü k e t i c i g r u p o l a n e m e k ç i k e s i m l e r i

h e d e f a l m a k t a d ı r . A n c a k Ö T V ' n i n f a r k ı , y a l n ı z c a l i s t e l e r d e s a y ı l a n m a l v e

h i z m e t t e s l i m l e r i ü z e r i n d e n a l ı n m a s ı d ı r . I s a y ı l ı l i s t e d e a k a r y a k ı t ü r ü n l e r i , U

s a y ı l ı l i s t e d e m o t o r l u t a ş ı t l a r , M I s a y ı l ı l i s t e d e t ü t ü n v e a l k o l l ü m a m u l l e r i l e

k o l a l ı g a z o z l a r v e I V s a y ı l ı l i s t e d e ise l ü k s m a l l a r ( h a v y a r , p a r f ü m , y a ş veya

k u r u d e r i , k r i s t a l b a r d a k l a r , i n c i l e r , k ı y m e t l i t a ş l a r - e l m a s h a r i ç - v s . ) d ü z e n

l e n m e k t e d i r . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i I V saydı cetvel hariç diğer mal lar üzerindeki

Ö T V doğrudan emekçi kesimleri i lgilendirmektedir. Ö T V , s ö z d e g e n e l

t ü k e t i m e k o n u o l m a y a n v e l ü k s e k a ç a b i l e c e k m a l v e h i z m e t l e r i n t ü k e t i m i n i

v e r g i l e m e k t e d i r . O y s a b u t a m o l a r a k d o ğ r u d e ğ i l d i r . L i s t e l e r e t e k t e k b a k t ı

ğ ı m ı z d a , ö r n e ğ i n I s a y ı l ı l i s t e ( a k a r y a k ı t ü r ü n l e r i ) , i l k b a k ı ş t a e m e k ç i l e r l e

i l g i l i d e ğ i l m i ş g i b i g ö r ü n ü r , o y s a a k a r y a k ı t ü z e r i n d e k i v e r g i d o ğ r u d a n üre

tim ve ulaşt ırma maliyetlerine ve böylece de doğrudan fiyata y a n s ı m a k t a

v e e m e k ç i n i n k a r ş ı k a r ş ı y a b u l u n d u ğ u h a y a t p a h a l ı l ı ğ ı n ı a r t t ı r a r a k , göreli

g e l i r i n i d ü ş ü r m e k t e d i r . A k a r y a k ı t s a d e c e z e n g i n l e r i n l ü k s a r a ç l a r ı n d a k u l l a

n ı l m a m a k t a ; h e r t ü r l ü u l a ş t ı r m a a r a c ı n d a y a k ı t o l a r a k k u l l a n ı l d ı ğ ı n d a n u l a ş

t ı r m a m a l i y e t l e r i n e d o ğ r u d a n g i r m e k t e d i r . D i k k a t ç e k m e k g e r e k i r s e b u ma

liyeti kapital ist "gider olarak" düşebilmektedir; oysa emekçi için böyle

bir indirim o lanaklar dahi l inde değildir v e e m e k ç i f i y a t a y a n s ı y a n bu

y ü k ü n d o ğ r u d a n k a t l a n ı c ı s ı d ı r ( k i b u r a d a , b e l k i k a p i t a l i s t i n y ü k ü n b i r k ı s m ı

n a k a t l a n m a s ı n ı s a ğ l a y a c a k , ü r ü n ü n t a l e p e s n e k l i ğ i d c b i r i ş e y a r a m a z , ç ü n k ü

a y n ı m a l i y e t t ü m a l t e r n a t i f v e r a k i p ü r ü n l e r e y a n s ı m ı ş t ı r ) . I I s a y ı l ı l i s t e n i n b u

k a p s a m a a l ı n m a s ı İ s e v e r g i k a n u n l a r ı m ı z ı n b a z ı k o n u l a r d a h a l e n 1 9 7 0 ' l e r i n

t o p l u m s a l g e r ç e k l i k l e r i n e t a k ı l ı p k a l d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r . Ş u n u h e m e n be

l i r t m e k g e r e k i r k i g ü n ü m ü z d e e m e k ç i l e r i ç i n b i l e h a n e b a ş ı n a b i r m o t o r l u

t a ş ı t l ü k s o l m a m a l ı d ı r ( g e r ç i - a s g a r i ü c r e t l i v e d i ğ e r y o k s u l k e s i m l e r i n duru

m u i l e r i s ü r ü l e r e k - b u k o n u y i n e d e t a r t ı ş m a y a a ç ı k t ı r ) . A s l ı n d a a n l a t m a y a

ç a l ı ş t ı ğ ı m ı z ş e y y o k s u l v e e m e k ç i l e r e r e v a g ö r ü l e n y a ş a m d ü z e y i n d e bir

taşıtın lüks olarak algılanmaması g e r e k t i ğ i d i r . Ç ü n k ü g ü n ü m ü z d e h a s t a n e

l e r , a l ı ş v e r i ş m e r k e z l e r i v e p a z a r l a r g i b i e m e k ç i n i n d o ğ r u d a n m u h a t a p o l d u

ğ u m e k a n l a r g i d e r e k k e n t m e r k e z l e r i n d e n u z a k l a ş m a k t a d ı r . B u a ç ı d a n b i r

a r a c a s a h i p o l m a k n e r e d e y s e z o r u n l u h a l e g e l m i ş t i r , a n c a k y i n e b e l i r t m e l i

y i z k i b u k o n u t a r t ı ş m a y a a ç ı k t ı r . 111 s a y ı l ı l i s t e y i ( t ü t ü n v e a l k o l l ü m a m u l l e r )

s a ğ l ı k g e r e k ç e l e r i v c e t i k a ç ı d a n , v e y i n e y a n l ı ş a n l a ş ı l m a i h t i m a l i n e k a r ş ı ,

t a r t ı ş m a k t a n b i l i n ç l i o l a r a k k a ç ı n d ı ğ ı m ı z ı b e l i r t m e k f a y d a l ı o l a c a k t ı r . B u

ç e r ç e v e d e b i z e g ö r e Ö T V ' n i n a m a c ı n a a ç ı k b i r b i ç i m d e u l a ş t ı ğ ı t e k ü r ü n

g r u b u I V s a y ı l ı c e t v e l d e b e l i r t i l e n ( e l m a s i s t i s n a k a p s a m ı n d a o l m a k ü z e r e ! ? )

l ü k s m a l l a r d ı r .

305

K D V v e Ö T V ' n i n b i r l i k t e d e ğ e r l e n d i r i l d i k l e r i n d e e n ç o k e l e ş t i r i l e n tarafı

ise K D V ' n e t a b i o l a n m a l l a r ı n , y i n e Ö T V ' n i n dahil o lduğu m a t r a h l a r ı

üzerinden vergilendiri lmeleridir. Y a n i " v e r g i n i n v e r g i s i " a l ı n m a k t a ve bu

v e r g i l e r i n n i h a i y ü k l e n i c i s i , s a y ı b a k ı m ı n d a n t e m e l tüketici grup olarak

e m e k ç i l e r o l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü k a p i t a l i s t k e n d i s i n d e n t e v k i f edilen her iki

v e r g i y i d e ö d e y e c e ğ i v e r g i d e n d ü ş e b i l m e k t e d i r ( K D V K m d . 2 9 ve ÖTVK

m d . 9 ) . K a p a t ı r k e n h e m e n b e l i r t e l i m ki Ö T V k o n u s u n d a da yine ihracat istis

n a s ı g e ç e r l i d i r ( k i b u i s t i s n a n ı n n e a n l a m a g e l d i ğ i n e d a h a ö n c e değinmiştik).

1.2.2.Banka ve Sigorta Muamele ler i Vergisi

B a n k a v e S i g o r t a M u a m e l e l e r i V e r g i s i ( B S M V ) esas i t i b a r i y l e hem sunu

l a n b a n k a v c s i g o r t a h i z m e t l e r i n i n K D V ' s i h e m d e b u h i z m e t l e r i n sunumun

d a n e l d e e d i l e n g e l i r i n v e r g i s i d i r . 1 9 5 6 t a r i h v e 6 8 0 2 s a y ı l ı Gider V e r g i l e r i

K a n u n u ' n d a d ü z e n l e n m i ş t i r . B u k a n u n ' u n 2 8 . m a d d e s i n d e B S M V açısından

v e r g i y i d o ğ u r a n o l a y ş u ş e k i l d e i f a d e e d i l m i ş t i r : "Banka ve sigorta,şirket

rinin 10.6.1985 tarihli ve 3226 sayılı Finansal Kiralama Kanunu'na g&?e -

yaptıkları işlemler hariç olmak üzere, her ne şekilde olursa olsun yapmış

oldukları bütün muameleler dolayısıyla kendi lehlerine her ne namfie olurr

sa olsun nakden veya hesaba aldıkları paralar banka ve sigorta muamelele

ri vergisine tabidir". . ,

B S M V nevi şahsına münhasır bir vergidir. Çünkü vergiye ve/veya

h i z m e t e k o n u o l a n m e t a , d o ğ r u d a n p a r a n ı n k e n d i s i d i r . Banka veya sigorta ş i r k e t i i s e b u p a r a y l a i l g i l i t e m e l d e d ö r t f a a l i y e t y ü r ü t e b i l i r :

1 . P a r a y ı k o r u m a k ( k a s a i ş l e v i ) j

2 . P a r a v e r m e k ( k r e d i i ş l e v i )

3 . A r a c ı l ı k e t m e k ( f i n a n s m a n i ş l e v i - ö r n e ğ i n d e v l e t i ç b o r ç l a n m a senetle

r i n i n s a t ı ş ı n a v e y a y a t ı r ı m f o n l a r ı n a k a t ı l ı m a a r a c ı l ı k e t m e )

4 . R i z i k o y u ü s t l e n m e ( s i g o r t a i ş l e v i )

A s l ı n d a b u n l a r ı n h e p s i " t i c a r i k a z a n ç " k a p s a m ı n d a kurumlar vergisi ile

v e r g i l e n d i r i l e b i l i r , v e e l d e e t t i ğ i f a i z g e l i r l e r i d e K D V kapsamında değerten-

d i r i l e b i l i r , ç ü n k ü b i r m e t a o l a r a k p a r a y a f a z l a d a n b i r değer (faiz) katılmak

t a d ı r . A n c a k b u r a d a s ı k ı n t ı , b a n k a n ı n b u p a r a y ı ( m e t a y ı ) satın almamış ol

m a s ı d ı r ( b u p a r a ö d ü n ç t ü r v e b u ö d ü n ç a l m a d a n d o l a y ı d a ayrıca gelir elde

e d i l m e k t e d i r - k a s a i ş l e v i ) . D o l a y ı s ı y l a b u r a d a k u r u m l a r v e r g i s i altında ticari

k a z a n ç o l a r a k v e r g i l e n d i r i l e c e k b i r m e n k u l s e r m a y e i r a d ı d a oluşmamakte-

d ı r , ç ü n k ü kasada duran sermayenin sahibi banka değildir. İ ş t e bu yüz

d e n b a n k a c ı l ı k i ş l e m i , v e B S M V k e n d i n e ö z g ü ö z e l l i k l e r i o l a n s ü r e ç l e r d i r .

306

Peki bu kendine özgü süreçler sınıfsal açıdan ne anlama gelmektedir? .

bette ki yeniden sermaye birikiminin ve sermaye sınıfının teşviki anla

na gelmektedir. Çünkü devletin B S M V gelirleri çok az olsa bile bankacılık

s isteminin varlığı kapitalist s istem için elzemdir. B u n u n birinci n e d e n i kapi

talistin parasını korumak için yapacağı fiziksel ve maddi yat ır ımın oldu

pahalı olmasıdır; bu yüzden, sistemin işler durumda olması için, kapitalistin

parasının korunması gerekmektedir. İkinci olarak kapital izm açıs ından

elzem olan bir kapitalistin atıl durumda bulunan parasının -faizi ödem .

koşuluyla- başka kapitalistlerin de kul lanımına hazır h a l d e olmasıdır . İşte

tam da bu nokta günümüz kapitalizminin temel dinamiğini oluşturur. Zi

B S M V oranları da bu süreci destekler görünmektedir. B S M V oranı %15"ir.

Ancak K a n u n ' u n 12.6.2002 tarih ve 4761 sayılı kanunun 5. maddes iy le \

ğişik 33 . madde ekinde şöyle denmektedir : "Bakanlar Kurulu bu maddede

belirtilen vergi oranını [%15'i -F.A. ] banklalar arası mevduat muameleleri,

bankalar ile 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre kurulan ar .

kurum/ar arasındaki borsa para piyasası muameleleri ve diğer banka ve

sigorta muameleleri için ayrı ayrı veya birlikte %1'e, kambiyo muameleli'-i

rinde ise sıfıra kadar indirmeye ve yukarıdaki oranları aşmayacak şekıkic

yeniden tespit etmeye yetkilidir". Bu maddeye dayanarak Bakanlar Kurulu ]

bahsedilen işlemlerde vergi oranlarını yüzde sıfır, 1 ve 5 b iç iminde yeniden

belirlemiştir (yani mevcut haliyle, bu iş lemlerde en yüksek oran % 5 ' t i r \ e t

bu işlemlerin h e m e n t a m a m ı n d a oran %1 olarak belir lenmiştir). Görüldüğü^

gibi vergi sistemi, kapitalistin yatırımlarını finanse etmek üzere gerekli

ranın hazır hale getirilmesi için e l inden geleni yaparken, emekç i ler in ban

kalardan kullandıkları kredilerin faizine % 1 5 doğrudan yansıtılmakta-

dır. Oysa bu % 1 5 ' i n yansıtılıp yansıt ı lmayacağı veya ne kadarının yansıtıla--

cağı konusunda (teknik açıdan faiz oranının bel i r lenmesinde) kapitalistin

bankayla pazarlık gücü vardır. Ancak emekçi açısından bu olasılık imkânsız

olmasa da, o ldukça düşüktür.

B S M V ' d e n istisna edilen işlemlerden özellikle iki tanesi k o n u m u z açı

sından dikkat çekicidir. Bunlardan ilki 6802 sayılı kanunun istisnaları d ü O

zenleyen 29. maddesinin " m " fıkrasına ekli ve 22.7.1998 tarih ve 4369 sayıl"

kanunun 63 . maddesiy le değişik olan hükümdür. Buna göre Türkiye Hıı lkf

B a n k a s ı n ı n K O B İ ' l e r e verdiği krediler ya da bu işletmelerin dış ticaret

iş lemlerine yaptığı aracılık hizmetleri dolayısıyla aldığı paralar B S M V ' d ^ n Ş

müstesnadır . Azgelişmiş ülke ekonomiler inin küresel süreçte t a ş e r o n l a s ı n - "

çerçevesinde, bu sürecin nasıl yorumlanması gerektiğine Kurumlar Vergici

başlığı alt ında değinmiştik. O yüzden burada tekrar etme gereği duymayıp-

sadece bu vergi açısından da uygulamada olduğunu hatır latmak istedik.

307

B S M V ' d e n istisna edilen ilginç uygulamalardan ikincisi ise y ine 6802

sayılı kanunun istisnaları düzenleyen 29. maddesinin " n " fıkrasına ekli ve

17.4.1981 tarih ve 2447 sayılı kanunun 7. maddesiyle değişik olan hüküm

dür. B u n a göre; "mevduat toplamayan bankaların açmış oldukları yatırım

kredileri dolayısıyla kendi lehlerine aldıkları paralar" yine B S M V ' d e n

müstesnadır . B u r a d a da yine sermayeyi teşvik söz konusudur. Ayrıca, ücrfct-

li emekçi ler in bu tür bankalarla herhangi bir şekilde bir işinin olainsİ-

yacağını da bel irtmekle yetineceğiz. Emekçi ler in m u h a t a p olduğu meyidif^j

toplayan bankaların emekçi ler le olan kredi ilişkileri üzerinde ise daha Örççje

bahsettiğimiz gibi % 1 5 hemen uygulanarak yine emekçiye y a n s ı t ı l m a k t a ^

1.2.3. D i ğ e r Tüket im Vergileri (Özel İ let iş im Vergisi, Ş a n s Oyunlar ı

Vergisi, D a m g a Vergisi) ve Harçlar . ,' ;

25.12.2003 tarih ve 5035 sayılı K a n u n ile getiri len özel iletişin vergüf

(ÖİV), dolaylı bir vergi olması ve bu yüzden doğrudan tüketiciye yansıması,1

bu açıdan gelire nispetle tersine artan oranlı bir Özelliğe sahip olmas> vasıta

sıyla eleştiri lerimize konu olmaktadır. Ancak burada sermaye süljftmO ttr

azından, bu vergiyi, emekçilerin yanı sıra, g ider olarak indiremediğîlit yie

bu şekilde bir eşitlik ve vergi lemede e m e k ile sermaye arasında adalet ' ( t )

yaratı lmış o lduğunu ifade etmekte fayda görmekteyiz.

Şans oyunları vergisi konusunda pek fazla ifade edecek cümlemiz yofe-t

tur, çünkü şans oyunlarını ve üzerinden alınan vergiyi sınıfsal armHltt dahil

ederek incelemek biraz zor lama olacaktır. Ancak hemen belirtelim M şans

oyunları "kısa yoldan zengin leşme" araçları olarak, ve ciddi mikUrda hası

latlar sağlayarak birer sektöre dönüşmüştür. Elbette ki bu "zengm!eşrn$,|ç-

ves ini" canlı tuttuğu oranda kapital izme dair olacaktır. Kavram olarakJbiç&j

sel "zeng in l ik" zaten sınıflı toplum kökenlidir. Kapital izm ise bunu daha oa

profesyonelleşt irmektedir. ,» i t v * §

11.7.1964 tarihli ve 488 sayılı D a m g a Vergisi Kanunu ( D V K ) ile'<Jü*

zenlenen d a m g a vergisi ise, bu kanunda yazıl ı bulunan kağıtların taraflarüö

imzalanıp tanzim edilmesi ile doğan bir vergidir. Bu vergi de ekönOnffc

politik sınıfsal anal iz açısından analizimize veri sunabi lecek bir verğî'tûjffi

olmadığından burada değinmekle yetineceğiz. Lâkin şunu da belirtelimi

kanuna ekli ve istisnaları düzenleyen 2 sayılı tabloda, işçilerin iş bulma

jsci kurumuyla i l işkilerinde ve y ine toplu is sözleşmeleri süreçleriyle l l

bazı kağıtlar vergi dışı tutulmuştur; elbette ki yeterli o lmamakla birlikte

bunlar emekçi sınıflar acısından olumlu uygulamalardır.

H a r ç l a r da yine bu çalışma açısından, sınıfsal analiz çerçevesinde, pek

fazla analiz nesnesi sunamayan bir konudur. Burada da yine sermaye ile

emekçi sınıflar arasında bir eşitlik(!) sağlandığı görülmektedir.

308

1 . 3 . S e r v e t Ü z e r i n d e n A l ı n a n V e r g i l e r ( E m l â k V e r g i s i , M o t o r l u T a ş ı t l a r V e r g i s i , V e r a s e t v e İ n t i k a l V e r g i s i )

T ü r k i y e ' d e s e r v e t , g e n e l b i r s e r v e t v e r g i s i u y g u l a m a k y e r i n e s e r v e t i n u n

s u r l a r ı o l a r a k y a l n ı z c a b i n a v e a r a z i l e r i l e m o t o r l u t a ş ı t l a r ı n v c m i r a s y o l u y l a

e d i n i l e n v e y a b a ş k a t ü r l ü i v a z s ı z i k t i s a p o l u n a n i n t i k a l l e r l e e l d e e d i l e n d e

ğ e r l e r e i n d i r g e n e r e k v e r g i l e n d i r i l m e k t e d i r . Y a s t ı k a l t ı n d a d u r a n v e y a f a i z s i z

b i ç i m d e m e v d u a t t a v e y a k a s a d a d u r a n d e ğ e r l e r v e p a r a l a r i ç i n h e r h a n g i b i r

s e r v e t v e r g i s i ö n g ö r ü l m e m i ş ; ş a y e t b u n l a r d a n k a y n a k l a n a n b i r g e l i r e l d e

e d i l i y o r s a ( m e n k u l s e r m a y e i r a d ı b i ç i m i n d e k i f a i z g e l i r i g i b i ) , b u n l a r ı n g e l i r

v e y a k u r u m l a r v e r g i s i ç e r ç e v e s i n d e v e r g i l e n d i r i l m e s i ö n g ö r ü l m ü ş t ü r .

1 1 . 8 . 1 9 7 0 t a r i h v e 1 3 1 9 s a y ı l ı E m l a k V e r g i s i K a n u n u ( E V K ) i l e b i n a v e

a r a z i l e r e a i t v e r g i l e r i n b e l e d i y e l e r c e t a h s i l e d i l e c e ğ i h ü k ü m a l t ı n a a l ı n m ı ş t ı r .

B u v e r g i d e s ı n ı f s a l a n a l i z a ç ı s ı n d a n d i k k a t i ç e k e n i k i g e ç i c i m u a f i y e t t e s i s

e d i l m i ş t i r . B u n l a r d a n i l k i E V K 5 / b ' d e o r t a y a k o n m u ş t u r . B u n a g ö r e , Turizm

Teşvik Kanunu hükümlerine t a b i o l a r a k t u r i z m m ü e s s e s e s i b i ç i m i n d e f a a l i y e t

g ö s t e r e n b i n a l a r , t u r i z m m ü e s s e s e s i b e l g e s i a l ı n a n y ı l ı t a k i p e d e n y ı l ı n b a

ş ı n d a n i t i b a r e n 5 y ı l b o y u n c a g e ç i c i m u a f i y e t t e n f a y d a l a n ı r . E l b e t t e k i k a p i

t a l i s t s i s t e m d a h i l i n d e t u r i z m i n t e ş v i k e d i l m e s i a n l a m l ı d ı r ; b u n u n l a b i r l i k t e ,

y o k s u l l a r v e e m e k ç i l e r e n a z ı n d a n a n n e - b a b a l a r ı n d a n k a l a n e v l e r e a i t h e m

v e r a s e t v e i n t i k a l v e r g i s i n i h e m d e e m l a k v e r g i l e r i n i ö d e r k e n , t u r i z m s e k t ö

r ü n e t a n ı n a n b u t ü r m u a f i y e t l e r a y r ı c a ö z e l a n l a m l a r i h t i v a e t m e k t e d i r .

ikinci g e ç i c i m u a f i y e t ise k a n u n u n y i n e 5 . m a d d e s i n i n " f * f ı k r a s ı n d a i f a

d e e d i l m e k t e d i r . B u n a g ö r e "Organize sanayi bölgeleri ile sanayi ve küçük

sanat sitelerindeki binalar, inşalarının sona erdiği tarihi takip eden bütçe

yılından itibaren 5 yıl süre ile geçici muafiyetten faydalandırılır". B u r a d a

d a y i n e e m e k ç i k e s i m l e r e t a n ı n a n a v a n t a j l a r ı n ö t e s i n d e b i r t e ş v i k s ö z k o n u

s u d u r . Ö r n e ğ i n E V K 5 / a ' d a mesken olarak kullanılan binalarda vergi de

ğerinin lÂ oranında hesaplanan kısmının, i n ş a l a r ı n ı n b i t t i ğ i y ı l ı t a k i p e d e n

b ü t ç e y ı l ı n d a n i t i b a r e n 5 y ı l b o y u n c a g e ç i c i m u a f i y e t t e n f a y d a l a n a c a ğ ı ö n g ö

r ü l m ü ş t ü r . E m e k ç i l e r i n y a r a r l a n m a i m k â n ı d a h a ç o k o l a n b u m u a f i y e t i n

s a ğ l a d ı ğ ı a v a n t a j l a r o r g a n i z e s a n a y i s i t e l e r i n d e s e r m a y e y e s a ğ l a n a n ı n y a n ı n

d a n e r e d e y s e h i ç b i r ş e y d i r . Ş ö y l e k i ; b i r i k a p i t a l i s t e d i ğ e r i i s e b i r ü c r e t l i y e

a i t i k i b i n a d ü ş ü n e l i m . K a p i t a l i s t k e n d i b i n a s ı n ı o r g a n i z e s a n a y i b ö l g e s i n d e

i n ş a e t m i ş t i r v e i ş y e r i o l a r a k k u l l a n a c a k t ı r ; i ş ç i ise m e s k e n o l a r a k k u l l a n a

c a k t ı r v e n o r m a l b i r s e m t t e b i n a s ı n ı i n ş a e t t i r m i ş t i r . H e r i k i b i n a d a n o r m a l

b i r b e l e d i y e n i n m ü c a v i r a l a n l a r ı i ç e r i s i n d e v e 1 0 0 . 0 0 0 T L v e r g i d e ğ e r i n e

s a h i p o l s u n . B e ş y ı l b o y u n c a i ş ç i n i n ö d e y e c e ğ i e m l a k v e r g i s i [ 5 x ( 1 0 0 . 0 0 0 x

% 0 . 1 ) j - 5 0 0 T L o l a c a k t ı r . S e r m a y e d a r ise [ 5 x ( 1 0 0 . 0 0 0 x % 0 , 2 ) 1 = 1 0 0 0

T L ö d e y e c e k t i r ( ö r n e ğ i n k o l a y a n l a ş ı l m a s ı a ç ı s ı n d a n , b u b e ş y ı l b o y u n c a

v e r g i d e ğ e r i n i n d e ğ i ş m e y e c e ğ i v e y e n i d e n d e ğ e r l e m e o r a n ı n ı n u y g u l a n m a

y a c a ğ ı v a r s a y ı l m ı ş t ı r : k a l d ı k i b u d e ğ i ş i k l i k l e r o l s a v e h e s a b a k a t ı l s a b i l e

s o n u ç h i ç b i r ş e k i l d e d e ğ i ş m e y e c e k t i r ) . G e ç i c i m u a f i y e t l e b i r l i k t e k a p i t a l i s t i n

3 0 9

b u v e r g i y i h i ç ö d e m e m e s i ö n g ö r ü l m e k t e d i r , y a n i a v a n t a j ı 1 0 0 0 T L ' d i r . İ ş ç i

y e a i t m e s k e n i n i s e h e r y ı l v e r g i d e ğ e r i n i n % ' ü o l a n 2 5 . 0 0 0 T L ' s i n i n m a t r a h

d ı ş ı t u t u l a c a ğ ı ö n g ö r ü l m ü ş t ü r . Y a n i i ş ç i i ç i n y a l n ı z c a [ 5 x ( 2 5 . 0 0 0 x % 0 , 1 ]

= 1 2 5 T L ' l i k b i r a v a n t a j Ö n g ö r ü l m ü ş t ü r . K a l d ı k i h e r i k i b i n a y a d a a y n ı v e r g i

o r a n ı u y g u l a n s a b i l e k a p i t a l i s t i n 5 0 0 T L ' l i k a v a n t a j ı n a k a r ş ı e m e k ç i n i n 1 2 5

T L ' l i k a v a n t a j ı y i n e y e t e r s i z k a l a c a k t ı . A y n ı v e r g i d e ğ e r i n e s a h i p b i n a n ı n ,

s ı n ı f s a l k o n u m a g ö r e n a s ı l v e r g ü e n d i r i l d i ğ i , b u ö r n e k t e d e a ç ı k ç a o r t a y a

ç ı k m a k t a d ı r . B u r a d a , v e r g i s i s t e m i n i n , e m e k i l e s e r m a y e a r a s ı n d a s e r m a y e

l e h i n e a ç ı k ç a t a r a f o l d u ğ u g e r ç e ğ i t e k r a r d a n k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r .

S e r v e t ü z e r i n d e n a l ı n a n i k i n c i v e r g i t ü r ü m o t o r l u t a ş ı t l a r vergi sidir.

Ü c r e t l i l e r i n v e s e r m a y e n i n t a ş ı t i h t i y a ç l a r ı v e t a ş ı t s a h i p l i ğ i n i n v e r g i l e n d i

r i l m e s i n i n e m e k ç i l e r a ç ı s ı n d a n n e a n l a m a g e l d i ğ i n e Ö T V b a ş l ı ğ ı n d a y e t e r i n

c e d e ğ i n d i ğ i m i z i ç i n b u r a d a t e k r a r e t m e n i n g e r e k s i z o l d u ğ u n u d ü ş ü n m e k t e

y i z . B u n u n l a b i r l i k t e , b u r a d a b i r t ü r s e r v e t v e r g i l e n d i r m e s i n e g i d i l m e d i ğ i n i

d e b e l i r t m e k d u r u m u n d a y ı z . Ç ü n k ü t e k b i r t a ş ı t a s a h i p o l a n k i ş i i l e a y n ı

d ü z e y d e ( y a ğ , a ğ ı r l ı k , m o t o r g ü c ü ) b i r k a ç a r a c a s a h i p o l a n b i r k i ş i h e r b i r

a r a ç i ç i n a y n ı v e r g i y i ö d e m e k t e d i r . B u r a d a v e r g i l e n d i r i l e n k i ş i d e ğ i l a r a ç t ı r .

Y a n i v e r g i ş a h s i d e ğ i l m ü l k i d i r . O y s a ü z e r i n d e n a l ı n d ı ğ ı iddia edilen

" s e r v e t " , o n t o l o j i k a c ı d a n t a m a m e n " ş a h s i " b i r o l a y d ı r . Z a t e n d i ğ e r v e r

g i t ü r l e r i n d e o l d u ğ u g i b i b u v e r g i t ü r ü n d e d e v e r g i n i n ş a h s i l İ ğ i - m ü l k ü i ğ i

ç e r ç e v e s i n d e b i r y a n ı l s a m a o r t a y a k o n m a k t a d ı r . Y o k s a h a n g i v e r g i n i n

" ş a h s i l i k " i l k e s i n e g ö r e , h a n g i s i n i n " m ü l k i l i k " i l k e s i n e g ö r e v e r g i l e n d i r i l e

c e ğ i n e v e b u n a k i m i n / k i m l e r i n k a r a r v e r m e s i g e r e k t i ğ i n e d a i r i n a n d ı r ı c ı f e n *

k u r a m o r t a d a y o k t u r . •

T ü r k i y e ' d e s e r v e t ü z e r i n d e n a l ı n a n s o n v e r g i v e r a s e t v e i n t i k a l vergisı-

d i r . D a h a ö n c e g e l i r y e r g i s i n e d e ğ i n i r k e n g a y r i m e n k u l s e r m a y e i r a t l a r ı b a $ -

l ı ğ ı n d a k a p i t a l i z m i n g e n e l d e Ö l ç e k o l a r a k b i r e y i a l d ı ğ ı n ı ( h a t t a ö y l e k i d e v l e t

g e r e k t i ğ i n d e - ç o c u ğ u n s a ğ l ı ğ ı v e c a n g ü v e n l i ğ i s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a - b i r e

y i e b e v e y n l e r i n d e n b i l e a l m a k t a d ı r , o y s a k a p i t a l i z m ö n c e s i d ö n e m d e b ö y l e

b i r ş e y s ö z k o n u s u d e ğ i l d i r ) , h a t t a t e m e l v a r s a y ı m l a r ı n ı b i r e y i n h a k v e h u

k u k u ü z e r i n e b i n a e t t i ğ i n i ( m ü l k i y e t h a k k ı g i b i ) , a n c a k i ş i n e g e l m e d i ğ i d u n '

r u m l a r d a Ö l ç e k o l a r a k a i l e y i / h a n e h a l k ı n ı a l d ı ğ ı n ı i f a d e e t m i ş t i k . İ ş t e m ü l k i

y e t i n e l d e ğ i ş t i r m e s i v e v e r g i l e n d i r i l m e s i k o n u s u n d a d a , ö l ç e k o l a r a k f l u j f j

a l ı n m a k t a d ı r . Ş u r a s ı u n u t u l m a m a l ı d ı r k i " v e r a s e t " k a p i t a l i z m i n helkemi?

ğ i d i r . Ç ü n k ü a k t a r ı l a m a y a n b i r z e n g i n l i ğ e s a h i p o l m a n ı n h i ç b i r b i r a n l a m *

o l m a y a c a k t ı r . Y a n i , s ü r e k l i b i r i k i m i n e n Ö n e m l i m e ş r u l a ş t ı r m a aracı

v e r a s e t t i r . A k s i t a k d i r d e , Ö l e c e ğ i n i b i l e b i l e s ı n ı r ı o l m a y a n b i r b i r i k t i r m e

ç a b a s ı n a g i r i ş m e k , " r a s y o n e l b i r e y " a ç ı s ı n d a n h i ç d e v e r i m l i b i r f a a l i y e t

o l m a y a c a k t ı r . İ ş t e b u y ü z d e n v e r a s e t i n n e ö l ç ü d e v e r g i l e n d i r i l e c e ğ i d e ö n e h l

a r z e t m e k t e d i r .

1 5 . 6 . 1 9 5 9 t a r i h v e 7 3 3 8 s a y ı l ı V e r a s e t v e İ n t i k a l V e r g i s i K a n u n u , v e r a s e t

y o l u y l a i n t i k a l l e r d e a r t a n o r a n l ı b i r t a r i f e g e t i r m i ş t i r . B u n a g ö r e t a r i f e , v e r a -

3 1 0

set y o l u y l a i n t i k a l e d e n d e ğ e r l e r i n i l k 1 0 . 0 0 0 T L ' s i i ç i n % l ' d e n b a ş l a m a k t a

v e a r t a n o r a n l ı b i r b i ç i m d e ( ! ) 1 5 0 . 0 0 0 T L ' y i a ş a n k ı s m ı i ç i n % 1 0 " a k a d a r

u l a ş m a k t a d ı r . Oranların düşüklüğü hemen dikkat çekmektedir. İ l g i n ç

o l a n n o k t a ş u d u r k i , e m e k ç i n i n c a n ı n ı d i ş i n e t a k a r a k e l d e e t t i ğ i ü c r e t g e l i r l e

r i n d e t a r i f e % 1 5 ' t e n b a ş l a r k e n , h i ç b i r e m e k s a r f e t m e d e n e l d e e t t i ğ i m i r a s ı n

d e ğ e r i ü z e r i n d e n ö d e y e c e ğ i v e r g i e n f a z l a % 1 0 o l a c a k t ı r . B u n u n , y u k a r ı d a

b a h s e t t i ğ i m i z " b i r i k i m i n m e ş r u i y e t a r a c ı o l ı n a , , k o n u s u y l a i l g i s i n i n o l u p

o l m a d ı ğ ı n ı n y o r u m u o k u y u c u y a b ı r a k ı l m ı ş t ı r .

2. Türk Vergi Yapısı (Vergi Gelirlerinin Kompozisyonu)

T ü r k i y e ' d e v e r g i t a h s i l a t ı n ı n k o m p o z i s y o n u n a g e ç m e d e n ö n c e , v e r g i g e

l i r l e r i n i n k a m u s a l f i n a n s m a n d a k i y e r i n i g ö s t e r m e s i a ç ı s ı n d a n v e r g i g e l i r l e r i

n i n g e n e l b ü t ç e g e l i r l e r i i ç e r i s i n d e k i p a y ı n a b i r g ö z a t m a k f a y d a l ı o l a c a k t ı r .

A ş a ğ ı d a k i t a b l o d a b u n a i l i ş k i n v e r i l e r s u n u l m u ş t u r .

Tablo 3: Türkiye 'de Vergi Gelirlerinin Genel Bütçe Gelirleri İçeri

sindeki Yüzde Payı

Yıl 2004 2005 2006 2007 2008

Vergi Gelirleri/Genel Bütçe Gelirleri (%) 84 80 83 84 84

Kaynak: Gelir idaresi Başkanlığı.

2 1 . y ü z y ı l ı n n e o - l i b e r a l k o ş u l l a r ı n d a , b i r d e v l e t i n g e l i r l e r i n i n % 1 0 0 ' ü n ü n

v e r g i l e r d e n o l u ş m a s ı z a t e n b e k l e n e m e z . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i T ü r k i y e ' d e v e r g i

g e l i r l e r i n i n g e n e l b ü t ç e g e l i r l e r i i ç e r i s i n d e k i p a y ı a z ı m s a n m a y a c a k d ü z e y d e

d i r . B u d u r u m - l i b e r a l / k a p i t a l i s t a n l a m ı i l e - ü l k e n d e i k t i s a d i v e m a l i k o ş u l l a

r ı n s o n d e r e c e n o r m a l o l d u ğ u n u n i ş a r e t i d i r . A n c a k r e s m i n t a m a m l a n m a s ı

i ç i n , ü l k e d e k i v e r g i y ü k ü v e v e r g i e s n e k l i k l e r i d e , g e l i r y a p ı v e p o l i t i k a l a r ı

h a k k ı n d a t l k i r v e r m e l e r i a ç ı s ı n d a n e l e a l ı n m a l ı d ı r .

Tablo 4: T ü r k i y e ' d e V e r g i Y ü k ü

Yıl 2004 2005 2006 2007 2008

Genel Bütçe Vergi Yükü 18.1 20.3 19.9 20.3 20.0

(Konsolide Bütçe + Mahalli İdareler Vergi Gelirleri + Fonların Vergi ve Benzeri Kendi Gelirleri + Parafiskal Gelir-ler)/GSYİH (NET)

23.6 24.0 24.3 23.9 24.1

Kaynak: Gelir idaresi Başkanlığ

G ö r ü l d ü ğ ü g i b i T ü r k i y e ' d e g e n e l b ü t ç e n i n G S Y İ H ü z e r i n d e o l u ş t u r d u ğ u

vergi yükü 1 8 - 2 1 aralığında seyrederken, toplam vergi yükü o l a r a k a d

l a n d ı r a b i l e c e ğ i m i z v e y e r e l y ö n e t i m v e r g i g e l i r l e r i n i , f o n g e l i r l e r i n i v e

p a r a f i s k a l g e l i r l e r i d e i ç e r e n v e r g i y ü k ü 2 3 - 2 5 bandında s e y r e t m e k t e d i r .

B u n u n a n l a m ı , T ü r k i y e ' d e , i d d i a e d i l e n i n a k s i n e , d e v l e t i n v e r g i s e l a n l a m d a

p e k d e b ü y ü k o l m a d ı ğ ı d ı r . V e r g i y ü k ü n ü n % 5 0 ' l e r d e s e y r e t t i ğ i O E C D v e

311

A B ü l k e l e r i n e k ı y a s l a Türkiye gerçekten de oldukça liberal görünmekte

dir. E l b e t t e k i b u d u r u m , b i r i n c i b ö l ü m d e b a h s e t t i ğ i m i z , T ü r k i y e ' d e d e v l e t i n

v e r g i s e l a n l a m d a e m e k v e s e r m a y e k a r ş ı s ı n d a k i k o n u m u i l e d e p a r a l e l d i r .

Z a t e n T ü r k i y e ' n i n d a h a s o s y a l b i r d e v l e t o l m a i d d i a s ı d a y o k t u r . B u d u r u m

v e r g i e s n e k l i k l e r i n d e d e k e n d i s i n i g ö s t e r m e k t e d i r .

Tablo 5: Türk iye 'de Genel Bütçe Vergi Gelirlerinin G S Y İ H ' y a (1998

Bazlı) Göre Esneklikleri

Yıl 2004 2005 2006 2007 2008

E s n e k l i k | 0.87 1.15 0.87 1.17 0.87


V e r g i e s n e k l i ğ i , v e r g i g e l i r l e r i n i n G S Y İ H ' d e k i a r t ı ş l a r a g ö s t e r d i ğ i t e p k i

l e r i i f a d e e d e r . T ü r k i y e ' d e , y u k a r ı d a k i t a b l o d a n d a t a k i p e d i l e c e ğ i ü z e r e , b u

e s n e k l i k k a t s a y ı s ı y a k l a ş ı k o l a r a k / o r t a l a m a b i r d e ğ e r l e 1 c i v a r ı n d a d ı r . Y a n i

G S Y İ H ' d e k i b i r b i r i m l i k a r t ı ş , d e v l e t i n v e r g i g e l i r l e r i n d e d e b i r b i r i m l i k

a r t ı ş a y o l a ç a c a k t ı r .

G e n e l v e r g i s e l g ö r ü n ü m ü n a n l a ş ı l m a s ı n a y ö n e l i k b u v e r i l e r d e n s o n r a , a s ı l

k o n u m u z i l e i l g i l i o l a n v e vergi lemenin sınıfsal d ışavurumu b i ç i m i n d e

o k u n a b i l e c e k v e r i l e r i n a n a l i z i n e g e ç e b i l i r i z . B i r ü l k e d e v e r g i y a p ı s ı n ı n

s ı n ı f î a r a r a s ı d ü z l e m d e a d i l o l u p o l m a d ı ğ ı n ı v e y a k a p i t a l i s t b i r ü l k e d e s o s y a l

d e v l e t i n d ü z e y i n i a n l a m a k i ç i n v e r g i i l e i l g i l i b a k ı l m a s ı g e r e k e n i l k v e r i do-

l a y l ı - d o l a y s ı z vergi k o m p o z i s y o n u d u r . A ş a ğ ı d a k i t a b l o d a d a b u n a y ö n e l i k

v e r i l e r s u n u l m u ş t u r .

Tablo 6: Türk iye 'de Dolaylı-Dolaysız Vergi Tahsilatının Yüzde Dağı

lımı

Yıl 2004 2005 2006 2007 2008

Dolayl ı V e r g i l e r 6 9 6 7 6 9 66 65

D o l a y s ı z V e r g i l e r 31 33 31 3 4 35


T a b l o d a n d a a ç ı k ç a g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , d o l a y l ı v e r g i l e r i n ezici bir üstünlüğü

s ö z k o n u s u d u r . K D V v e Ö T V ' y i b i r l i k t e e l e a l d ı ğ ı m ı z b a ş l ı k t a da ifade et

m i ş b u l u n d u ğ u m u z g i b i , d o l a y l ı v e r g i l e r d o ğ r u d a n y a n s ı t ı l a b i l m e k t e ve nihai

t ü k e t i c i o l a r a k e m e k ç i l e r i n ü z e r i n d e k a l m a k t a d ı r ( l ü k s t ü k e t i m maddeleri

ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r h a r i ç ) . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i sermaye ve piyasa odaklı

olan vergi mevzuat ımızın uygulama sonuçları da bu yapı ile paraleldir.

B u n u n l a b i r l i k t e d o l a y l ı v e d o l a y s ı z v e r g i l e r i n i n a y r ı n t ı s ı n a g i r i l e n a ş a ğ ı d a k i

t a b l o d a b u d u r u m d a h a n e t b i r b i ç i m d e o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r .

312

T a b l o 7 : T ü r k i y e ' d e V e r g i G e l i r l e r i T a h s i l a t ı n ı n Y ü z d e D a ğ ı l ı m ı

2004 2005 2006 2007 2008 l-VERGİ GELİRLERİ (1+2+3+4+5+6) 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 1. GELİR ve KAZANÇ ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLER

(a+b) 31.0 30.6 29.2 31.4 31.3

a) Gelir Vergisi 20.7 20.3 21.0 22.2 21.2 b) Kurumlar Vergisi 10.3 10.3 8.2 9.2 10.1

2. MÜLKİYET ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLER (a+b) 1.4 2.0 2.1 2.2 2.2 a) Veraset ve İntikal Vergisi 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 b Motorlu Taşıtlar Vergisi 1.4 1.9 2.0 2.1 2.2

3. DAHİLDE ALINAN MAL ve HİZMET VERGİLERİ a+b+c+d+e 45.5 46.2 45.6 44.4 43.7

a) Dahilde Alınan KDV 18.0 16.7 16.7 16.9 16.3 b) OTV 24.1 25.5 24.5 23.0 22.7 c) BSMV 1.4 1.5 1 7 1.9 2.0 d) Şans Oyunları Vergisi 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2 e) Özel İletişi Vergisi 1.7 2.3 2.4 2.5 2.5

4. ULUSLARARASI TİCARET ve MUAMELELERDEN ALINAN VERGİLER (a+b+c)

17.0 16.6 18.2 16.9 17.8

a) Gümrük Vergileri 1.2 1.2 1.4 1.4 1.5 b) İthalde Alınan KDV 15.7 15.3 16.8 15.5 16,2

c) Diğer Dış Ticaret Gelirleri 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0

5. DAMGA VERGİSİ 2.0 1.9 2.1 2.1 2.2

6. HARÇLAR 2.3 2.6 2.7 2.8 2.8

Kaynak: 2010 Yılı Bütçe Gerekçesi, s.39.

T a b l o d a i l k d i k k a t i ç e k e n h u s u s k u r u m l a r v e r g i s i p a y ı n ı n d ü ş ü k l ü ğ ü

d ü r . B u d u r u m b i z i m b i r i n c i b ö l ü m d e k u r u m l a r v e r g i s i b a ş l ı ğ ı a l t ı n d a u l a ş t ı

ğ ı m ı z s o n u ç l a r l a p a r a l e l d i r . H a t ı r l a y a c a k o l u r s a k , k u r u m l a r v e r g i s i s i s t e m i

m i z i n , v e r g i l e m e k t e n z i y a d e , a ş ı r ı b i ç i m d e s e r m a y e t e ş v i k e k s e n l i o l d u ğ u n u

i f a d e e t m i ş t i k . B u r a d a d a g ö r ü l m e k t e d i r k i , ü l k e e k o n o m i s i n e e n ç o k k a t k ı d a

b u l u n d u ğ u v a r s a y ı l a r a k , b i r i n c i b ö l ü m d e b a h s e t t i ğ i m i z a r a ç l a r l a a ş ı r ı b i ç i m

d e d e s t e k l e n e n s e r m a y e , d e v l e t i n g e n e l b ü t ç e d e t a h s i l e t t i ğ i v e r g i n i n y a k l a

ş ı k o l a r a k y a l n ı z c a % 1 0 ' u n u ö d e m e k t e d i r . B u k u r u m l a r ı n , y u k a r ı d a k i

v e r g i l e r d e y e r a l a n v e r g i l e r d e n g e l i r , k u r u m l a r , m o t o r l u t a ş ı t l a r v e v e r a s e t v e

i n t i k a l v e h a r ç l a r h a r i ç d i ğ e r t ü m v e r g i l e r i d e n i h a i t ü k e t i c i l e r e y a n s ı t t ı k l a r ı

h e s a b a k a t ı l d ı ğ ı n d a d u r u m u n v a h a m e t i d a h a d a a ç ı ğ a ç ı k m a k t a d ı r . Y a n i

k a p i t a l i s t , t a b l o n u n " 3 " v e " 4 " n u m a r a l ı b a ş l ı k l a r a l t ı n d a s a y ı l m ı ş b u

l u n a n v e t o p l a m l a r ı ( % 4 3 . 7 + % 1 7 . 8 ) g e n e l b ü t ç e v e r g i g e l i r l e r i n i n ö r

n e ğ i n 2 0 0 8 y ı l ı i ç i n % 6 1 . 5 ' i n e t e k a b ü l e d e n b i r v e r g i y ü k ü n ü d o ğ r u d a n

t e m e l t ü k e t i c i s ı n ı f o l a n e m e k ç i s ı n ı f a y a n s ı t a b i l m e k t e d i r . B u n u n ise

y a l n ı z c a % 4 0 c i v a n ı n K D V v e Ö T V o l u ş t u r m a k t a d ı r . D a h a ö n c e d c b a h s e t

t i ğ i m i z g i b i . b u v e r g i l e r t ü m g e l i r g r u p l a r ı n c a a \ n ı d ü z e y d e ö d e n d i ğ i n d e n .

313

g e l i r e n i s p e t l e t e r s i n e a r t a n o r a n l ı b i r Ö z e l l i k s e r g i l e r l e r . B ö y l e bir yapının

e m e k ç i l e r i n a l e y h i n e o l d u ğ u n a a r t ı k k u ş k u y o k t u r . H a l b u i k e n , halen Türki

y e ' d e d e v l e t i n t o p l u m s a l s ı n ı f l a r k a r ş ı s ı n d a t a r a f s ı z o l d u ğ u n u ileri sürebil

m e k g e r ç e k t e n d e a ş ı r ı b i r i y i m s e r l i ğ i g e r e k t i r m e k t e d i r .

B i r i n c i b ö l ü m d e k i i d d i a l a r ı m ı z ı d e s t e k l e y e n bir diğer veri de, tablodan da

o k u n a c a ğ ı ü z e r e , B S M V payının dikkat çekecek düzeyde düşük olması-

d ı r . D ü z o r a n l ı b i r v e r g i o l a r a k B S M V ' n i n düşük o r a n l a r ı , vergi tahsilatına

d a y a n s ı m ı ş t ı r . D a h a ö n c e d e i f a d e e t t i ğ i m i z gibi, devlet ülkede üretilmiş

b u l u n a n p a r a s a l s e r v e t i n , k a p i t a l i s t l e r c e r a h a t bir b i ç i m d e kullanılması için

h e r t ü r l ü d ü z e n l e m e y i y a p m ı ş t ı r .

T a b l o d a g e l i r v e r g i s i n i n p a y ı n ı n kurumlar v e r g i s i n d e n daha yüksek olma

s ı , k u r u m l a r v e r g i s i m ü k e l l e f l e r i d ı ş ı n d a k i 1. s ı n ı f t ü c c a r ı n ileri düzeyde

v e r g i l e n d i r i l d i ğ i s o n u c u ç ı k a r ı l m a m a l ı d ı r . Ç ü n k ü a ş a ğ ı d a k i tabloda da açık

ç a o r t a y a k o n d u ğ u g i b i , b u v e r g i n i n d e y a r ı s ı n ı ü c r e t l i l e r ödemektedir.

Tablo 8: Türk iye 'de Ücretl i lerden Stopaj Yoluyla Kesi len V e r g i n i n

Gelir Vergisi ve Genel Bütçe Vergi Gelirleri içer is indeki Y ü z d e P a y ı

Yıl 2004 2005 2006 2007 2 0 M

Ücret Üzerinden Alınan Vergi/Gelir Vergisi (%) 45 52 49 50 49

Ücret Üzerinden Alınan Vergi/Genel Bütçe Vergi Gelirleri %) 9.35 10.61 10.25 11.1 105

Kaynak: Gelir İdaresi Başkanlığı.

Y u k a r ı d a k i i k i t a b l o y a b i r l i k t e b a k ı l d ı ğ ı n d a o r t a y a ç ı k a n el ilginç veri,

ücretli emekçi ler in de kurumlar vergisi mükellefi ş irketler k a d a r (%10

civarında) hatta esasen bunlardan biraz da fazla vergi ödedikleridir. Bu

b i l g i , y i n e b i r i n c i b ö l ü m d e d e ğ i n d i ğ i m i z , a z g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n KOBı'leşerek

t a ş e r o n l a ş m a s ı v e h a l k l a r ı n ı n i s e u c u z i ş g ü c ü b i ç i m i n d e p r o l e t e r l e ş m e s i n i d e

d o ğ r u l a m a k t a d ı r . A k s i t a k d i r d e , b i r ü l k e d e ü c r e t l e r d e n a l ı n a n v e r g i n i n ku

r u m l a r v e r g i s i n d e n d a h a y ü k s e k o l m a s ı n ı g e r e k ç e l e n d i r e b i l e c e k hiçbir ku

r a m s a l v e y a p o l i t i k a ç ı k l a m a m ü m k ü n o l m a m a k t a d ı r .

Ş i m d i b i r i n c i b ö l ü m v e b u b ö l ü m d e e l e a l d ı ğ ı m ı z s i s t e m v e yapının 2008

f i n a n s a l k r i z i n e n a s ı l t e p k i v e r d i ğ i k o n u s u n a g e ç e b i l i r i z .

3. 2008 Finansal Krizi ve Türkiye 'de Vergisel Refleksler

E l b e t t e k i k o n u m u z i t i b a r i y l e - v e ç a l ı ş m a n ı n s ı n ı r l a r ı a ç ı s ı n d a n k r i z i n d i

n a m i k l e r i v e y a k a p i t a l i z m - k r i z i l i ş k i s i ü z e r i n d e f a z l a c a d u r a c a k d e ğ i l i z . Bu

n a r a ğ m e n , a l ı n m ı ş v e y a a l ı n a c a k o l a n v e r g i s e l t e d b i r l e r i n d o ğ a s ı n ı anlaya

b i l m e k i ç i n , 2 0 0 8 f i n a n s a l k r i z i n i n i ç e r i ğ i n i n n e o l d u ğ u n u i d r a k etmekte

f a y d a v a r d ı r . K r i z A m e r i k a B i r l e ş i k D e v l e t l e r i ( A B D ) ç ı k ı ş l ı olduğundan,

A B D ' d e n e l e r o l u p b i t t i ğ i , o l a n b i t e n l e r b u e k o n o m i n i n d i ğ e r belirleyici

e k o n o m i l e r l e o l a n i k t i s a d i e t k i l e ş i m i n i d e e t k i l e y e c e ğ i n d e n , bu ülkelere*

t e m e l g ö s t e r g e l e r i n e k ı s a c a g ö z a t m a k g e r e k m e k t e d i r . A ş a ğ ı d a k i birbirinin

d e v a m ı o l a n i k i t a b l o d a b u g ö s t e r g e l e r s u n u l m u ş t u r .

Tablo 9:Büyük Ekonomilere ve Türkiye'ye Ait Temel Göstergeler (2004-2008)

Gösterge Ülke (veya Topluluk) Gösterge ABD AB Çin Gösterge

'04 '05 '06 '07 '08 '04 '05 '06 '07 '08 '04 '05 '06 '07 '08

GSYİH'de Artış (%) 3,6 3,1 2,9 2,2 0,5 2,5 2,1 3,3 3,1 1,9 10,1 10,4 11,1 11,4 9,3

Enflasyon (%) 3,3 3,4 2,5 4,1 2,0 2,1 2,3 2,2 2,6 3,3 3,9 1,8 1,5 4,8 5,9

İşsizlik (%1 5,5 5,7 4,6 4,6 5,4 9,0 8,9 8,2 7,2 -- 4,2 4,2 4,1 4,2 4,1

Cari İşlemler Dengesi/GSYİH [%) •5,5 -6,1 -6,2 -5,3 -4,3 -2,2 -0,2 -0,8 -1,2 -1,6 3,6 7,2 9,5 11,1 9,8

Genel Devlet Dengesi(%) -4,4 -3,6 -2,6 -2,5 -4,5 -2,9 -2,5 1,6 -1,0 -1,4 -1,0 -1,2 -1,0 -0,7 -0,4

Kaynak: World Development Indicators, 2009.

316

T a b l o l a r d a n d a o k u n a c a ğ ı ü z e r e , 2008 v e h e m e n ö n c e s i s ü r e ç t e , a s l ı n d a ,

GSYİH h a r i ç t u t u l a c a k o l u r s a , A B D d e d a h i l o l m a k ü z e r e d ü n y a n ı n b e l i r l e

y i c i e k o n o m i l e r i n i n i k t i s a d i v e r i l e r i p e k d e t e d i r g i n l i k v e r i c i d e ğ i l d i r . İ n g i l

t e r e h a r i ç , ü l k e l e r d e i ş s i z l i k o r a n l a n d ü ş m e k t e d i r . E n f l a s y o n y a n o r m a l s e y

r i n d e , y a d a d ü ş ü ş e ğ i l i m i n d e d i r . C a r i i ş l e m l e r d e n g e s i v e g e n e l d e v l e t d e n

g e s i d e y i n e k ö t ü d u r u m d a d e ğ i l d i r - y a n i s ü r d ü r ü l e b i l i r d i r - v e b u k a l e m l e r d e

r a h a t s ı z e d i c i b i r h a r e k e t g ö z l e n m e m e k t e d i r . D o l a y ı s ı y l a b u k r i z i n t e m e l

d i n a m i ğ i ö z e l s e k t ö r ü n y a n l ı ş i ş l e y i ş i v e y a k a m u k e s i m i n i n p i y a s a y ı r a h a t s ı z

e d e c e k t e d b i r v e y a i ş l e m l e r i d e ğ i l d i r . K r i z i n ç ı k ı ş n e d e n i t a m a m e n

A B D ' d e k i konut kredisi sektörü ile finansal sistem arasında kurulmuş

bulunan yanl ış ilişki ve işleyiş b ü t ü n ü d ü r . A ç ı k ç a i f a d e e t m e k g e r e k i r s e ,

k a p i t a l i z m i n k a r ş ı k a r ş ı y a b u l u n d u ğ u " a z a l a n k â r y a s a s ı " v e b u n a b a ğ l ı t a l e p

p r o b l e m i n i ç ö z m e k i ç i n . b i r ç o k s e k t ö r ü p e ş i n d e n s ü r ü k l e y e n i n ş a a t v e k o n u t

s e k t ö r ü i d e a l b i r s e k t ö r d ü r . A n c a k b u n u n , " p a r a - m e t a - p a r a " d ö n g ü s ü n d e k i

a z a l a n k â r y a s a s ı k a y n a k l ı t ı k a n ı k l ı ğ ı k ı r m a k i ç i n " b o r ç - f a i z - b o r ç " f o r m ü l ü

i l e g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i , y a n i b u n u n z a t e n b a l o n e t k i s i o l a n b o r ç - f a i z - b o r ç "

d ö n g ü s ü n ü n r i s k s ı n ı r l a r ı n ı z o r l a y a c a k b i ç i m d e g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i , s i s t e m i

i y i c e t ı k a m ı ş t ı r . B u s ü r e ç a ş a ğ ı d a k i ş e k i l d e d e ö z e t l e n m e y e ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r :

Şekil 1: 2 0 0 8 Finansal Krizinin Temel Dinamikleri

[ B O R Ç B O R Ç

1 3

P A R A

3 m -I > t)' O — m

J K R E D İ

G A Y R İ M E N K U L ]

• K A M U S A L K A Y N A K L A R L K U R T A R M A

:KREDİ S I K I Ş M A S I

İ P O T E K v e E L , D E Ğ İ Ş T İ R M E

L U

>

[SABİT Z E N G 1 N L I K v e [ Y O K S U L L U Ğ U N A R T I Ş I

Kaynak: Tarafımızca oluşturulmuştur.

Ö z e t l e b u s ü r e ç l e r l e a l t ü s t o l a n A B D e k o n o m i s i , p e ş i n d e n Ö z e l l i k l e g e

l i ş m i ş ü l k e l e r i s ü r ü k l e m i ş v e k r i z g i d e r e k t ü m d ü n y a y a ( ö z e l l i k l e b a t ı l ı ü l k e

l e r d e ) y a y ı l m ı ş t ı r . T ü r k i y e ' d e ise k r i z i n a l g ı l a n m a s ı g e c i k m i ş v e i d a r e , g ü ç l ü

b a n k a c ı l ı k s e k t ö r ü n e g ü v e n e r e k , g e r e k l i ö n l e m l e r i v a k t i n d e a l m a m ı ş t ı r . B u -

317

n u n s o n u c u o l a r a k i d a r e , a ş a ğ ı d a k i t a b l o d a d a g ö r ü l e c e ğ i g i b i v e r g i g e l i r l e

r i n d e h ı z l ı s a y ı l a b i l e c e k b i r d ü ş ü ş y a ş a m ı ş ( % 9 1 . 1 ' d e n % 8 9 . 7 ' y e ) , a n c a k

p o p ü l i s t k a y g ı l a r l a a l a c a ğ ı v e r g i s e l t e d b i r l e r i n Ö n e m l i b i r b ö l ü m ü n ü 2 0 0 9

y ı l m a s a k l a m ı ş t ı r .

T a b l o 10: T ü r k i y e ' d e G e n e l B ü t ç e V e r g i G e l i r l e r i n i n T a h s i l a t O r a n l a r ı

( T a h s i l a t / T a h a k k u k )

Yıl 2004 2005 2006 2007 2 0 0 8

T a h s i l a t f T a h a k k u k (%) 9 3 . 0 9 2 , 0 9 2 . 2 91.1 8 9 . 7

Kaynak: Gelir İdaresi Başkanlığı.

B u n u n l a b i r l i k t e m u h t e m e l d i r k i L a f f e r e ğ r i s i n d e n y o l a ç ı k a r a k a ş a ğ ı d a k i

L a f f e r c i v e r g i s e l t e d b i r l e r a l ı n m ı ş t ı r

( h t t p : / / w w w . h a z i n e . g o v . t r / d o c / G u n c e l / P o l i t i k a _ T e d b i r l e r i . p d f ) ' -

• K a m u o y u n d a V a r l ı k B a r ı ş ı Y a s a s ı o l a r a k b i l i n e n , y u r t d ı ş ı n d a k i v a r

l ı k l a r ı y u r t i ç i n e g e t i r m e y i t e ş v i k a m a ç l ı v e r g i i n d i r i m l e r i v e v e r g i m u

a f i y e t l e r i n i i ç e r e n k a n u n y ü r ü r l ü ğ e k o n u l m u ş t u r .

• H i s s e s e n e d i k a z a n ç l a r ı n d a y e r l i y a t ı r ı m c ı l a r a u y g u l a n a n y ü z d e

1 0 ' l u k s t o p a j s ı f ı r a i n d i r i l m i ş t i r .

• l E y l ü l 2 0 0 8 t a r i h i ö n c e s i n d e k i v e r g i b o r ç l a r ı n ı n o n s e k i z a y s ü r e y l e

y ü z d e 3 f a i z l e t a k s i t l e n d i r i l m e s i i m k a n ı g e t i r i l m i ş t i r .

• K u r u m l a r v e r g i s i m ü k e l l e f i o l m a n i t e l i k l e r i n i t a ş ı m a y a n y a b a n c ı f o n

l a r ı n p o r t f ö y y ö n e t i m ş i r k e t l e r i , T ü r k i y e ' d e k u r u l u p o r t f ö y y ö n e t i m

ş i r k e t l e r i a r a c ı l ı ğ ı y l a s a d e c e e l d e e t t i k l e r i k a z a n ç k a d a r v e r g i . Ö d e y e

c e k l e r d i r . B ö y l e c e ş i r k e t l e r i n b u f o n l a r ı n ı T ü r k i y e ' d e d e ğ e r l e n d i r m e

l e r i n i n ö n ü a ç ı l m ı ş t ı r .

• M e n k u l K ı y m e t Y a t ı r ı m F o n l a r ı i l e M e n k u l K ı y m e t Y a t ı r ı m O r t a k l ı k

l a r ı n ı n s e r m a y e p i y a s a s ı n d a y a p t ı k l a r ı i ş l e m l e r n e d e n i y l e e l d e e t t i k l e r i

g e l i r l e r e B S M V m u a f i y e t i g e t i r i l m i ş t i r .

• Y u r t d ı ş ı t e d a r i k ç i l e r d e n s a ğ l a n a n k r e d i l e r d e , s t o p a j o r a n ı y ü z d e 5 ' e

i n d i r i l e r e k v e r g i y ü k ü a z a l t ı l m ı ş t ı r .

• K a b l o l u , k a b l o s u z v e m o b i l i n t e r n e t s e r v i s s a ğ l a y ı c ı l ı ğ ı h i z m e t i n e

i l i ş k i n Ö z e l İ l e t i ş i m V e r g i s i y ü z d e 1 5 ' t e n y ü z d e 5 ' e i n d i r i l m i ş t i r . A y r ı

c a ö n Ö d e m e l i k a r t s a t ı ş l a r ı d a h i l , h e r ç e ş i t t e l e k o m ü n i k a s y o n i ş l e t m e

c i l i ğ i k a p s a m ı n d a k i t e s i s , d e v i r , n a k i l v e h a b e r l e ş m e h i z m e t l e r i n d e n

y ü z d e 1 5 o r a n ı n d a Ö z e ! İ l e t i ş i m V e r g i s i a l ı n a c a k t ı r .

• 1 9 7 9 v e y a d a h a e s k i m o d e l m o t o r l u t a ş ı t l a r ı n 3 0 H a z i r a n 2 0 1 0 ' a k a d a r

k a y ı t v e t e s c i l l e r i n i n s i l i n m e s i v e h u r d a y a ç ı k a r ı l m a s ı d u r u m u n d a , t a -

http://www.hazine.gov.tr/doc/Guncel/Politika_Tedbirleri.pdf)'-

318

h a k k u k e t m i ş v e ö d e n m e m i ş m o t o r l u t a ş ı t l a r v e r g i s i i l e b u v e r g i y e

i l i ş k i n g e c i k m e z a m m ı , v e r g i c e z a l a r ı v e p l a k a y a k e s i l e n c e z a l a r ı n d a n

v a z g e ç i l e c e k t i r .

• D a h i l d e i ş l e m e v e g e ç i c i k a b u l r e j i m i k a p s a m ı n d a K D V t e c i l - t e r k i n

u y g u l a m a s ü r e s i 2 y ı l u z a t ı l m ı ş t ı r .

• Y a ğ l a m a y a ğ l a r ı n d a k i i t h a l - y e r l i t e d a r i k a r a s ı n d a k i Ö T V u y g u l a m a

s ı n d a n k a y n a k l a n a n h a k s ı z r e k a b e t i n g i d e r i l m e s i y ö n ü n d e y a s a l d ü

z e n l e m e y a p ı l m ı ş t ı r . K ı s a ç a l ı ş m a ö d e n e ğ i n i n m i k t a r ı y ü z d e 5 0 o r a

n ı n d a a r t ı r ı l a r a k , y a r a r l a n m a s ü r e s i 3 a y d a n 6 a y a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . Y a r a r

l a n m a s ü r e s i B a k a n l a r K u r u l u K a r a r ı i l e 6 a y d a h a u z a t ı l a b i l e c e k t i r .

• Y a t ı r ı m v e i s t i h d a m ı n t e ş v i k i n e i l i ş k i n 5 0 8 4 s a y ı l ı k a n u n u n g e l i r v e r

g i s i , s i g o r t a p r i m i v e e n e r j i d e s t e ğ i t e ş v i k l e r i n d e n y a r a r l a n m a s ü r e s i 1

y ı l u z a t ı l m ı ş t ı r .

• B a k a n l a r K u r u l u ; i s t a t i s t i k i b ö l g e b i r i m l e r i s ı n ı f l a n d ı r m a s ı i l e k i ş i b a

ş ı n a d ü ş e n m i l l i g e l i r v e s o s y o - e k o n o m i k g e l i ş m i ş l i k d ü z e y i n i d i k k a t e

a l a r a k i l l e r i g r u p l a n d ı r m a y a v e g r u p l a r i t i b a r i y l e t e ş v i k e d i l e c e k s e k

t ö r l e r i v e b u n l a r a i l i ş k i n y a t ı r ı m , i s t i h d a m b ü y ü k l ü k l e r i n i b e l i r l e m e y e

y e t k i l i k ı l ı n m ı ş t ı r . B u n a g ö r e h e r b i r i l g r u b u i ç i n y a t ı r ı m a k a t k ı o r a

n ı n ı n y ü z d e 2 5 ' i , y a t ı r ı m t u t a r ı 5 0 M i l y o n T L ' y i a ş a n b ü y ü k ö l ç e k l i y a

t ı r ı m l a r d a i s e y ü z d e 4 5 ' i g e ç m e m e k ü z e r e b e l i r l e m e k v e k u r u m l a r v e r

g i s i o r a n ı n d a y ü z d e 9 0 ' a k a d a r i n d i r i m u y g u l a t m a k B a k a n l a r K u r u l u

n u n y e t k i l e r i a r a s ı n d a y e r a l a c a k t ı r . B a k a n l a r K u r u l u a y r ı c a , y a t ı r ı m

h a r c a m a l a r ı i ç i n d e k i a r s a , b i n a , k u l l a n ı l m ı ş m a k i n e , y e d e k p a r ç a , y a z ı

l ı m , p a t e n t , l i s a n s v e " k n o w - h o w " b e d e l i g i b i h a r c a m a l a r ı n o r a n l a r ı n ı ,

a y r ı a y r ı v e y a t o p l u c a s ı n ı r l a n d ı r a b i l e c e k t i r .

• T e k s t i l , k o n f e k s i y o n v e h a z ı r g i y i m , d e r i v e d e r i m a m u l l e r i s e k t ö r l e

r i n d e f a a l i y e t l e r d e b u l u n a n l a r d a n , ü r e t i m t e s i s l e r i n i B a k a n l a r K u r u

l u n c a b e l i r l e n e n i l l e r e 3 1 A r a l ı k 2 0 1 0 t a r i h i n e k a d a r n a k l e d e n v e a s g a

r i 5 0 k i ş i y e i s t i h d a m s a ğ l a y a n m ü k e l l e f l e r e , b u i l l e r d e k i i ş l e t m e l e r d e

s a ğ l a d ı k l a r ı k a z a n ç l a r i ç i n n a k i l t a r i h i i z l e y e n h e s a p d ö n e m i n d e n i t i

b a r e n 5 y ı l s ü r e y l e K u r u m l a r V e r g i s i o r a n ı n ı y ü z d e 5 ' e k a d a r i n d i r i m l i

u y g u l a t m a k o n u s u n d a B a k a n l a r K u r u l u ' n a y e t k i v e r i l m i ş t i r .

• G e r ç e k k i ş i l e r e k u l l a n d ı r ı l a n k r e d i l e r d e k i K a y n a k K u l l a n ı m ı n ı D e s

t e k l e m e F o n u ( K K D F ) k e s i n t i s i o r a n ı y ü z d e 1 5 ' t e n 1 0 ' a i n d i r i l m i ş t i r .

• T a p u h a r c ı o r a n l a r ı n ı n d ü ş ü r ü l m e s i n e y ö n e l i k o l a r a k 5 8 3 8 s a y ı l ı " B a z ı

K a n u n l a r d a D e ğ i ş i k l i k Y a p ı l m a s ı H a k k ı n d a K a n u n ' M a y e t k i a l ı n m ı ş t ı r .

319

• 1 6 M a r t 2 0 0 9 t a r i h l i R e s m i G a z e t e ' d e y a y ı m l a n a r a k y ü r ü r l ü ğ e g i r e n

B a z ı M a l l a r a U y g u l a n a c a k K a t m a D e ğ e r V e r g i s i i l e Ö z e l T ü k e t i m

V e r g i s i O r a n l a r ı n ı n B e l i r l e n m e s i n e İ l i ş k i n B a k a n l a r K u r u l u K a r a r ı y l a ,

1 5 H a z i r a n 2 0 0 9 ' a k a d a r g e ç e r l i o l m a k ü z e r e :

1 . N e t a l a n ı 1 5 0 m e t r e k a r e v e ü z e r i n d e b u l u n a n k o n u t l a r d a K a t m a Değer

V e r g i s i ( K D V ) o r a n ı y ü z d e 1 8 ' d e n y ü z d e 8 ' e i n d i r i l m i ş t i r .

2 . Ö z e l T ü k e t i m V e r g i s i ( Ö T V ) o r a n ı ' ;

a . T i c a r i a r a ç l a r d a y ü z d e 1 0 ' d a n y ü z d e l ' e ,

b. M o t o r s i l i n d i r h a c m i 1 6 0 0 c m 3 ' ü g e ç m e y e n o t o m o b i l l e r d e yüzde

3 7 ' d e n 1 8 ' e

c . K a m y o n v e o t o b ü s l e r d e y ü z d e 4 ' t e n y ü z d e l ' e , 2 5 0 c m 3 ' ü geçmeyen

m o t o s i k l e t l e r d e y ü z d e 2 2 ' d e n 1 1 ' e ,

3 . B e y a z e ş y a v e b a z ı e l e k t r o n i k e ş y a l a r d a y ü z d e 6 . 7 ' d e n y ü z d e O'a indir

r i l m i ş t i r .

B u n l a r ı n d ı ş ı n d a i s e 3 1 . 1 2 . 2 0 0 9 t a r i h v e 2 7 4 4 9 s a y ı l ı R e s m î G a z e t e c e

y a y ı m l a n a n 2 0 0 9 / 1 5 7 2 5 s a y ı l ı B a k a n l a r K u r u l u K a r a r ı i l e , y u k a r ı d a k i tedbir

l e r i n a k s i n e , v e r g i y ü k ü n ü a r t t ı r ı c ı b a z ı u y g u l a m a l a r g e t i r i l m i ş t i r . Buna göre

( 2 0 0 9 y ı l ı n a a i t T Ü F E % 6 . 5 g e r ç e k l e ş i r k e n ) , h a r ç l a r a g e n e l olarak % 1 0 ve

y i n e D a m g a V e r g i s i K a n u n u n a e k l i 1 s a y ı l ı l i s t e d e k i k a ğ ı t l a r için d a B l J î a

v e r g i s i o r a n ı % 1 0 o r a n ı n d a a r t t ı r ı l m ı ş t ı r . Y i n e a y n ı K a r a r i l e , ÖTV Kam*-

n u ' n d a I I I s a y ı l ı l i s t e d e y e r a l a n a l k o l l ü i ç e c e k v e t ü t ü n m a m u l l e r i ü a s T r a ı t t e -

k i v e r g i y ü k ü d e d e ğ i ş i k m i k t a r l a r d a a r t t ı r ı l m ı ş t ı r . D a h a ö n c e d e b e l i r f t î ğ j m f e

g i b i , b u k o n u d a g e r e k s a ğ l ı k g e r e k ç e l e r i y l e , g e r e k s e e t i k a ç ı d a n yorum yap

m a y ı s a k ı n c a l ı b u l m a k l a b e r a b e r , d i ğ e r v e r g i l e r d e L a f f e r r a s y o n a l i t e s î çerçe

v e s i n d e i n d i r i m e g i d i l i r k e n b u v e r g i l e r i n a r t t ı r ı l m a s ı d i k k a t ç e k i c i d i r . Dana

d a d i k k a t ç e k i c i o l a n i s e % 6 . 5 ' l i k T Ü F E ' y e r a ğ m e n , M T V tutarlarmm a y n ı

B a k a n l a r K u r u l u K a r a r ı n d a s a d e c e % 3 . 3 a r t t ı r ı l a c a ğ ı i f a d e e d i l m i ş t i r . İhracat

i s t i s n a s ı v e T ü r k i y e ' d e o t o m o t i v s a n a y i i l e i l g i l i o l a r a k d a h a ö n c e k i a ç ı k l a

m a l a r ı m ı z h a t ı r l a n d ı ğ ı n d a , s ü r p r i z o l m a y a n b i r b i ç i m d e , b u oranın d a , ortaya

k o y d u ğ u m u z b a ğ l a m a o t u r d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r .

3 2 0

S O N U Ç

B u ç a l ı ş m a d a , T ü r k i y e ' d e v e r g i s i s t e m i n e d a h i l o l a n h e m e n h e m e n t ü m

v e r g i l e r i n e k o n o m i - p o l i t i k a n a l i z i y a p ı l m a y a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r . V e r g i l e r ; g e l i r

ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r ( g e l i r v e k u r u m l a r v e r g i l e r i ) , t ü k e t i m ü z e r i n d e n

a l ı n a n v e r g i l e r ( K D V , Ö T V , B S M V , Ö İ V , Ş a n s O y u n l a r ı V e r g i s i , D a m g a

V e r g i s i v e H a r ç l a r ) v e s e r v e t ü z e r i n d e n a l m a n v e r g i l e r ( E m l a k V e r g i s i ,

M T V v e V e r a s e t v e İ n t i k a l V e r g i s i ) ç e r ç e v e s i n d e b i r i n c i b ö l ü m d e t e k e r t e

k e r e l e a l ı n m ı ş t ı r . K a n u n m a d d e l e r i n i n a y r ı n t ı l ı o l a r a k i n c e l e n m e s i y l e , v e r g i

s i s t e m i n i n s e r m a y e y a n l ı s ı s ı n ı f s a l k a r a k t e r i o r t a y a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . E s a s e n

k a p i t a l i s t d ü n y a s i s t e m i ç e r ç e v e s i n d e u l a ş ı l a n s o n u ç l a r s ü r p r i z o l m a m ı ş t ı r :

T ü r k V e r g i S i s t e m i , g e l i r v e k u r u m l a r v e r g i s i ç e r ç e v e s i n d e g e r e k o r a n ( k u

r u m l a r v e r g i s i n i n d ü z o r a n l ı o l m a s ı , e m e k g e l i r l e r i v e d i ğ e r g e l i r l e r i n g e l i r

v e r g i s i a ç ı s ı n d a n a y n ı a r t a n o r a n l ı t a r i f e y e d a h i l o l m a s ı v s . ) g e r e k s e i n d i r i m

( k u r u l u ş v e ö r g ü t l e n m e g i d e r l e r i n d e o l d u ğ u g i b i ) v e i s t i s n a l a r ( y a t ı r ı m f o n l a

r ı v e ö z e l o k u l l a r i l e i l g i l i o l a n l a r v s . ) b a k ı m ı n d a n s e r m a y e e k s e n l i v e e m e k

g ü c ü n ü i k i n c i l g ö r e n b i r e k s e n e o t u r t u l m u ş t u r . K a l d ı k i v e r g i b o r ç l a r ı a ç ı

s ı n d a n , ö z e l l i k l e s e r m a y e ş i r k e t l e r i n d e , s o r u m l u l u ğ u n s e r m a y e y l e s ı n ı r l ı

o l m a s ı b i l e , k a p i t a l i s t k o ş u l l a r a l t ı n d a d e v l e t - s e r m a y e i l i ş k i s i v e e m e ğ i n

b u n l a r k a r ş ı s ı n d a k i k o n u m u n a i ş a r e t e t m e s i b a ğ l a m ı n d a , b a ş l ı b a ş ı n a b i r

g ö s t e r g e d i r . T ü k e t i m v e r g i l e r i k o n u s u n d a ise s ü r e ç t a m a m e n e m e k ( b u ç a

l ı ş m a d a s e r b e s t m e s l e k e r b a b ı d a e m e k ç i s ı n ı f İ ç e r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r )

a l e y h i n e v e s e r m a y e a v a n t a j ı n a d ı r . Ç ü n k ü b u v e r g i l e r i n n i h a i y ü k l e n i c i l e r i

z a t e n t e m e l t ü k e t i c i s m ı f o l a r a k e m e k ç i l e r d i r . S e r v e t ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i

l e r e b a k ı l d ı ğ ı n d a i s e , T ü r k i y e ' d e g e n e l b i r s e r v e t v e r g i s i y e r i n e , s e r v e t u n

s u r l a r ı n ı n t e k e r t e k e r v e r g i l e n d i r i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . B u r a d a d i k k a t i ç e k e n

h u s u s b i r i k m i ş s e r v e t i n n e B S M V k a p s a m ı n d a n e d e ( v e r a s e t y o l u y l a i n t i k a l

e t m e d i k ç e ) b a ş k a t ü r l ü v e r g i l e n d i r i i m e d i ğ i d i r . S i t e m b u s e r v e t i y a t ı r ı m a

k a n a l i z e e t m e k i ç i n n e r e d e y s e t ü m v e r g i s e l t e ş v i k l e r i s e f e r b e r e t m i ş t i r ( y a t ı

r ı m f o n l a r ı g e l i r l e r i n i n v e r g i d ı ş ı t u t u l m a s ı g i b i ) . B u n u n l a b i r l i k t e e m e k ç i

s ı n ı f l a r i ç i n ö n g ö r ü l e n a s g a r i g e ç i m i n d i r i m i g i b i t e ş v i k l e r , s e r m a y e s ı n ı f ı n a

s u n u l a n a v a n t a j l a r ı n y a n ı n d a o l d u k ç a s ö n ü k k a l m a k t a d ı r . A y n ı d u r u m

B S M V o r a n l a r ı n d a d a k e n d i n i g ö s t e r m e k t e v e b u v e r g i t ü r ü n d e e m e k ç i l e r i n

m u h a t a p o l m a i h t i m a l i y ü k s e k o l a n u y g u l a m a l a r d a n d o ğ a n k a z a n ç l a r d a h a

y ü k s e k o r a n d a v e r g i l e n d i r i l m e k t e d i r ( k i b u n l a r d a z a t e n b a n k a n ı n k r e d i k u l

l a n ı c ı s ı k o n u m u n d a b u l u n a n e m e k ç i m ü ş t e r i l e r i n e y a n s ı t ı l m a k t a d ı r ) . S e r v e t

v e r g i l e r i n e d ö n e c e k o l u r s a k , e m l a k v e r g i s i n d e " m c s k e n ' M e r i ç i n s u n u l a n

i s t i s n a ( t a k d i r e d i l i r k i e m e k ç i l e r i n m u h a t a p o l a c a ğ ı e m l a k v e r g i s i d a h a ç o k

m e s k e n ü z e r i n d e n o l a b i l e c e k t i r ) o r g a n i z e s a n a y i b ö l g e l e r i n d e Ö r g ü t l e n m i ş

s e r m a y e i ç i n s u n u l a n k a r ş ı s ı n d a o l d u k ç a i ğ r e t i d u r m a k t a d ı r .

321

V e r g i s i s t e m i n d e b i r ö n c e k i p a r a g r a f t a b a h s e t t i ğ i m i z k u r a m s a l Ö n g ö r ü l e r ,

v e r g i y a p ı s ı v e g e r ç e k l e ş m e l e r i n e b a k ı l d ı ğ ı n d a d a d o ğ r u l a n m a k t a d ı r . T ü r k i

y e ' d e l i b e r a l / k a p i t a l i s t b i r d e v l e t t e o l m a s ı g e r e k t i ğ i g i b i v e r g i g e l i r l e r i n i n

g e n e l b ü t ç e g e l i r l e r i i ç e r i s i n d e k i p a y ı % 8 0 - 8 5 T e r c i v a r ı n d a d ı r . A y n ı ş e k i l d e

v e r g i e s n e k l i ğ i d e g e n e l e ğ i l i m o l a r a k l ' d i r d i y e b i l i r i z . B i r e k o n o m i d e g e t i

r i n e m e k i l e s e r m a y e a r a s ı n d a k i d a ğ ı l ı m ı n ı t a h l i l e t m e k i ç i n v e r g i s e l a n l a m

d a i l k b a k ı l m a s ı g e r e k e n v e r i e l b e t t e d o l a y h - d o l a y s ı z v e r g i t a h s i l a t ı d ı r , T ü r

k i y e v e r i l e r i n e b a k t ı ğ ı m ı z d a g e n e l b ü t ç e v e r g i g e l i r l e r i i ç e r i s i n d e d o l a y l ı

v e r g i l e r i n e z i c i b i r ü s t ü n l ü ğ e s a h i p o l d u ğ u n u g ö r ü r ü z ; b u d a b i r i n c i b ö l ü m

d e k i i d d i a l a r ı m ı z ı d e s t e k l e r m a h i y e t t e b i r v e r i d i r . V e r g i k o m p o z i s y o n u a ç ı

s ı n d a n d i k k a t i ç e k e n Ö n e m l i n o k t a l a r d a n b i r i d e , k u r u m l a r v e r g i s i n i n p a y ı n ı n

d ü ş ü k l ü ğ ü d ü r . T o p l a m v e r g i h a s ı l a t ı i ç e r i s i n d e k u r u m l a r v e r g i s i n i n p a y ı

% 1 0 c i v a r ı n d a d ı r . İ ş i n i l g i n ç y a n ı i s e ü c r e t l e r ü z e r i n d e n t e v k i f a t y o l u y l a

a l ı n a n v e r g i l e r i n d e a y n ı p a y a ( h a t t a % 0 . 1 - 2 f a z l a s ı n a ) s a h i p o l m a s ı d ı r .

Ö z e t l e T ü r k i y e ' d e ü c r e t l i l e r s e r m a y e ş i r k e t l e r i n d e n d a h a f a z l a v e r g i ö d e

m e k t e d i r . A y n ı s e r m a y e , t o p l a m v e r g i h a s ı l a t ı n ı n % 6 1 . 5 ' i n i o l u ş t u r a n d o l a y

l ı v e r g i b i ç i m i n d e k i k ı s m ı n ı d a z a t e n t e m e l t ü k e t i c i s ı n ı f o l a n e m e k ç i k e s i m e

y a n s ı t a b i l m e k t e d i r . B u d a T ü r k i y e ' d e d e v l e t i n s ı n ı f l a r a r a s ı k o n u m u n u g ö s

t e r m e s i a ç ı s ı n d a n d i k k a t i ç e k e n ö n e m l i b i r ö r n e k t i r .

2 0 0 8 f i n a n s a l k r i z i n e g e l d i ğ i m i z d e , b u k r i z i n , k a p i t a l i z m i n d a h a ö n c e

k a r ş ı k a r ş ı y a k a l d ı ğ ı k r i z l e r d e n f a r k l ı o l a r a k b i r t a l e p ( v e y a a r z ) k r i z i o l m a

d ı ğ ı n ı v e e s a s e n k a p i t a l i s t s i s t e m i n i ş l e y i ş i s ı r a s ı n d a , k o n u t k r e d i l e r i v a s ı t a

s ı y l a , p a r a - m e t a - p a r a d o l a ş ı m ı n a k o ş u t b o r ç - f a i z - b o r ç s a r m a l ı i l e i f a d e e d i

l e b i l e c e k o l a n b a l o n u n f a z l a z o r l a n m a s ı i l e s i s t e m i n k r i z e g i r d i ğ i n i s ö y l e y e

b i l i r i z . Ç ü n k ü d ü n y a n ı n b ü y ü k e k o n o m i k l e r i n i n ( A B D , A B , J a p o n y a , Ç i n ,

İ n g i l t e r e ) t e m e l e k o n o m i k g ö s t e r g e l e r i n e g ö z a t ı l d ı ğ ı n d a o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r k i ,

e ğ e r k o n u t k r e d i s i s i s t e m i n d e t ı k a n m a o l m a s a i d i , b i r k r i z i n g e l d i ğ i n i ö n

g ö r m e k o l d u k ç a z o r o l u r d u - k i k r i z d e n ö n c e k i b e ş y ı l l ı k e ğ i l i m l e r i n e b a k ı l

d ı ğ ı n d a , b u e k o n o m i l e r i n e k o n o m i k g ö s t e r g e l e r i n i n p e k d e k ö t ü d u r u m d a

o l m a d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . B e n z e r d u r u m T ü r k i y e i ç i n d e g e ç e r l i d i r . T e k s ı k ı n

t ı l ı k o n u c a r i a ç ı k o l m a k l a b i r l i k t e , ü l k e n i n k r i z Ö n c e s i b a ş a r ı l ı ( ! ) v e k a r a r l ı

( ! ) f a i z d ı ş ı f a z l a p o l i t i k a s ı , b u k o n u d a d a a n a l i z c i y e g ü v e n t e l k i n e t m e k t e d i r .

A n c a k b u n l a r a r a ğ m e n k r i z g e r ç e k l e ş m i ş v e T ü r k i y e ' y i d e 2 0 0 9 ' u n b a ş ı n d a n

i t i b a r e n e t k i l e m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . B u n u n l a b i r l i k t e k r i z i n t e ğ e t g e ç e c e ğ i v a r s a

y ı m ı n d a n h a r e k e t l e , ( b a n k a c ı l ı k s e k t ö r ü h a r i ç - k i k r i z o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n d a T ü r k

b a n k a c ı l ı k s i s t e m i z a t e n o t u r m u ş d u r u m d a d ı r ) g e r e k l i ö n l e m l e r i n v a k t i n d e

a l ı n m a m a s ı , d e v l e t i n s o n d a k i k a v e r g i s e l Ö n l e m l e r i n e b a ş v u r m a k z o r u n d a

k a l m a s ı n a y o l a ç m ı ş t ı r . B u ö n l e m l e r e y a k ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a i s e , y i n e b u

ç a l ı ş m a n ı n t a m a m ı n a s i r a y e t e d e n ö n e r m e n i n k e n d i n i t e k r a r e t t i ğ i g ö r ü l m e k

t e d i r : T e d b i r l e r i n n e r e d e y s e t a m a m ı s e r m a y e n i n s ü r e k l i y e n i d e n ü r e t i m i v e

b i r i k i m i n e y ö n e l i k t i r . T a l e p a r t t ı r ı c ı ç a b a l a r ( y a n i e m e ğ i n a l ı m g ü c ü n ü h e d e f

3 2 2

a l a n t e d b i r l e r ) b i l e , s o n t a h l i l d e k a p i t a l i s t i n k a z a n c ı n ı n d e v a m ı n a v e s t o k l a

r ı n ı n s ü r d ü r ü l e b i l i r b i r d ü z e y e ç e k i l m e s i n e y a r a m a k t a d ı r ( v e r g i s e l t e d b i r l e r e

y ö n e l i k k a n u n t a s a r ı l a r ı n ı n T B M M ' d e g ö r ü ş ü l m e v c m e d y a a r a ç l a r ı i l e k a

m u o y u n a s u n u l m a b i ç i m l e r i n d e n b i l e b u s o n u c u ç ı k a r m a k o l d u k ç a k o l a y d ı r ) .

B u a ç ı d a n s o n s ö z o l a r a k s u n u i f a d e e t m e k g e r e k i r k i . k a p i t a l i s t s i s t e m d e

d e v l e t i n v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r m e s i a c ı s ı n d a n , e m e k ç i s ı n ı f l a r d a n z i y a d e , s e r m a y e

v e p i y a s a e k s e n l i b i r v e r g i p o l i t i k a s ı , s i s t e m i v e k o m p o z i s y o n u n a s a h i p o l

m a s ı n o r m a l d i r ; a n c a k T ü r k i y e ' d e b u n u n b o y u t l a r ı ( a s g a r i ü c r e t i n h a l e n

v e r g i l e n d i r i l i y o r o l m a s ı g i b i ) a r t ı k " i h m a l " d ü z e y i n e u l a ş m ı ş t ı r .

323

K A Y N A K Ç A

MALİYE BAKANLİĞİ

OTOMOTİV SANAYİCİLERİ DERNEĞİ

OTOMOTİV SANAYİCİLERİ DERNEĞİ

TOSUNER, Mehmet &

Zeynep ARIKAN (2009),

VVORLDBANK

YILMAZ, Ferimah Yusufi & Özlem TEZCEK (2005)

2010 Yılı Bütçe Gerekçesi, 2 0 0 9 , Ankara.

Otomotiv Sanayiinde Dış Ticaret Yıllan, R a p o r 2 0 0 5 / 2 , İstanbul,

Otomotiv Sanayi 2008 Yılı Değerlendirme Raporu, 2 0 0 9 , istanbul.

Türk Vergi Sistemi, İzmir.

World D e v e l o p m e n t Indicators, 2 0 0 9 .

" 1 9 8 0 Sonrası Uygulanan Vergi Politikalarının Sınıfsal Karakteri', Türkiye'yi Sınıf Gerçeğiyle A n l a m a k : 2. Sınıf, Araştırmaları S e m p o z y u m u , İstanbul, 2 0 0 5 . 1

İ n t e r n e t K a y n a k l a r ı :




K a n u n M e t i n l e r i :

B a z ı Kanunlarda Değişiklik Yapı lması H a k k ı n d a Kanun! (Kanun N o : 5 8 3 8 ) :

D a m g a Vergisi Kanunu

Gelir Vergisi Kanunu ; •

Gider Vergileri Kanunu

K a t m a D e ğ e r Vergisi K a n u n u

Kurumlar Vergisi Kanunu

Motorlu Taşıtlar Vergisi K a n u n u

Ö z e l Tüketim Vergisi Kanunu

Veraset ve İntikal Vergisi Kanunu




TARTIŞMALAR

O t u r u m B a ş k a m : Evet iki g e n ç a r k a d a ş ı m a d a ç o k t e ş e k k ü r ediyor u m . H e m i lg inç t e b l i ğ l e r i h e m d e z a m a n a u y d u k l a r ı iç in . Ş i m d i sor i ' cevap b ö l ü m ü n e g e ç i y o r u z . İlk önce s o r u l a r ı n ı z ı a l a c a ğ ı z . D a h a s o n r a d a a r k a d a ş l a r ı m k e n d i l e r i n e y ö n e l t i l e n s o r u l a n y a n ı t l a y a c a k l a r B u y u r u n e f e n d i m .

M e h m e t C a h i t GÜRAN ( H a c e t t e p e Üııi. D o ç . Dr.): Ö n c e l i k l e Say m a r a ş t ı r m a g ö r e v l i s i F e r h a t Akbey' i c e s a r e t i n d e n ö t ü r ü kut luyor u m . A n c a k b u c e s a r e t b e n c e c ü r e t k a r l ı ğ a d a k a y ı y o r . Ç a l ı ş m a s ı n , i n c e l e d i ğ i m z a m a n a ç ı k ç a s ı h a y r e t e t t i m . Ç ü n k ü r e f e r a n s l a r ı n a bakt ı ğ ı m z a m a n , b i r e l in p a r m a ğ ı n ı g e ç m e y e c e k s a y ı d a k i r e f e r a n s l a b ı k a d a r i d d i a l ı , b u k a d a r a n a e k s e n e o t u r m u ş , a r t ı k t a r t ı ş m a l a r ı n a z a l d ı ğ ı k o n u l a r d a d a h i çok iddialı açılımlara sahip olması b e n c e çok b ü y ü k b i r c e s a r e t . Söylediğ i ş e y l e r i n b ü y ü k b i r ç o ğ u n l u ğ u a s i m d e belli b i r a r k a ideoloj iye d a y a n ı y o r ve ne yaz ık k i o i d e o l o j i n i n t e m e . r e f e r a n s l a r ı n a d a h i ç a l ı ş m a s ı n d a y e r v e r m e m i ş . Bu, a k a d e m i k bir ç a l ı ş m a için b e n c e d o ğ r u b i r y a k l a ş ı m deği l . Yani M a r x ' a a t ı f yapıy o r s a k , önce M a r x ' m r e f e r a n s l a r ı n a g i t m e m i z l a z ı m . Ö n c e l i k l e bı= t e s p i t i y a p m a k i s t e d i m .

Bir çok t e s p i t i n d e b u ideo lo j ik y a k l a ş ı m ı n d a n k a y n a k l a n a n h a t a l : a l g ı l a m a l a r v a r . M e s e l a d e d i ki; t ü k e t i m ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r y a n s ı t ı l a b i l i r , g e l i r ü z e r i n d e n alman v e r g i l e r yansıîılamaz. Hal bu ki böyle b i r şey yok. B ı r a k ı n g e l i r ü z e r i n d e n a l m a n v e r g i l e r i , k u r u m l a r v e r g i s i bi le, p i y a s a k o ş u l l a r ı n a b a ğ l ı o l a r a k , g a y e t kolayca y a n s ı t ı l a bi l i r . B u t a m a m ı i le i k t i s a t b i l i m i n i n b ize s ö y l e m i ş o l d u ğ u m a n t ı k t a n k o p u k b i r şey. Ü c r e t l i l e r i n verg iy i y a n s ı t a m a y a c a ğ ı t e s p i t i n d e b u l u n d u . B u d a b e n c e y a n l ı ş ç ü n k ü , e ğ e r ü c r e t l i k e s i m bel l i b i r p i y a s u d a e m e k a r z e d e r k e n a r z ı n t a l e b e g ö r e esnekl iğ i d a h a y ü k s e k s e , b u d u r u m d a v e r g i y a n s ı t ı l a b i l i r . D o l a y ı s ı ile b u , t a m a m e n p i y a s a t a l e b i n e b a ğ l ı b i r h u s u s .

Var ı ş ü lkes i p r e n s i b i d o ğ r u b i r y a k l a ş ı m d e ğ i l d i r , o t o m o t i v i h r a c a t ı n e d e n i y l e biz KDV t a h s i l a t ı n ı y u r t d ı ş ı n a a k t a r ı y o r u z t a r z ı n d a k i b i r t e s p i t d e b e n c e çok g e r ç e k ç i deği l . Aynı ilkeyi ş u m a n t ı k l a d ü ş ü n ü r seniz , o z a m a n , T ü r k i y e iç in a v a n t a j l ı b i r d u r u m o r t a y a ç ı k a r : i t h a l a t ımız, i h r a c a t ı m ı z d a n d a h a faz la v e b u n a bağ l ı o l a r a k v a r ı ş ü lkes i p r e n s i b i ç e r ç e v e s i n d e biz y u r t d ı ş ı n d a n g i r e n v a r l ı k l a r a KDV u y g u l a y a r a k b u n d a n avantaj s a ğ l ı y o r u z . Yani a s l ı n d a d e z a v a n t a j l ı deği l iz . Bu da bence y a n l ı ş b i r o k u m a .

Bir b a ş k a h u s u s , k a r söz k o n u s u o l d u ğ u n d a b u b i reyse l le ş iyor , z a r a r o l d u ğ u z a m a n d e v l e t b u n u i n d i r i m k o n u s u yaparak t o p l u m s a l -l a ş t ı r ı y o r . Dev le t verg iy i n e r e d e n a l ıyor , k a r d a n . O z a m a n k a r ı verg il e n d i r d i ğ i n i z z a m a n k a n t o p s u l a ş t ı r m ı y o r m u s u n u z ? Hvet. O z a m a n

325

bu da yanl ı ş bir o k u m a . Peki, niye böyle bir y a n l ı ş o k u m a v a r ? Çünkü arka p landaki ideolojik bakıştan. Teşekkür eder im.

A h m e t M I D I K ( A n a d o l u Ü m J : D ü n k ü açı l ı ş k o n u ş m a s ı n d a Gazi Ünivers i tes i Rektörü h a k ve a d a l e t t e n bahset t i l er . Ben de haksız l ık o l m a m a s ı için her iki tebl iğ s a h i b i n e de s o r m a k i s t i yorum aynı soruyu. Özell ikle kriz d ö n e m l e r i n d e s o m u t s o n u ç l a r doğuran maliye poli

tikalarının ya da vergi po l i t ika lar ın ın u y g u l a n m a s ı kaçın ı lmazdır . Değerl i konuşmacılar da belirttiler, kriz d ö n e m l e r i n d e t ü k e t i m ve üret imde m e y d a n a gelebi lecek d a r a l m a l a r d a n bahsedi l iyor. D u r g u n luktan bahsedi l iyor . Piyasayı nas ı l c a n l a n d ı r a l ı m diye. Tabi, bu kon u d a bir sürü teşvik söz konusu. Su k a d a r işçi ça l ı ş t ı r ı r samz şu kadar teşvik var diye. Çok merak ediyorum; 1990' l ı y ı l lardan bu yana asgar i ü c r e t t e n vergi a l ı n m a s ı n diye. Karmaşık vergi s is temler i uygulamak t a n s a m a d e m - şu anda ak l ıma geldi, a y ı r m a kuramı, e m e k ge l i r inden d a h a a z vergi a l ınmas ı a m a t a m tersi y ö n d e uygu lan ıyor . Acaba burada, a s g a r i ü c r e t t e n vergi a l ı n m a m a s ı h u s u s u n d a n e d e n korkuluyor? A c a b a korkulan şey, ü lkemizde a s g a r i ü c r e t d ış ındaki d iğer gel ir u n s u r l a r ı n d a n vergi alınamayacak o lmas ı mı? Bu k o n u d a her iki k o n u ş m a c ı n ı n da görüş ler in i m e r a k ed iyorum. Teşekkür ed iyorum.

A h m e t SOMUNCU (Erciyes Üni. ) : Ferhat Beyin ç a l ı ş m a s ı n ı h e m o k u d u m h e m de d in led im. M e ş h u r bir fıkra vardır: Bektaşiye sormuşa lar niye n a m a z k ı lmıyorsun diye. Kuran da n a m a z a y a k l a ş m a diye yazdığ ın ı söy lemiş . Ancak asl ı ; içkiii iken namaza yaklaşma dîye yazıyormuş. Bunu n iç in söyledim? Arkadaş ımız dedi ki, m e n k u l s e r m a y e i ra t iarmdak i i r a t kelimesi, kendi d ü ş ü n c e s i n e göre, faiz laf ını kull a n m a m a k için kanunda yer bulmuş. Hal bu ki, h e m e n a l t ı n a baksa, menkul s e r m a y e i rat lar ın ın faiz, kar payı, kira vs. b iç iminde o l d u ğ u nu görecek. Yani faiz ifadesi var.

Varış ülkesi prensib ini h o c a m söyledi. Tüccarlar ve serbes t mes lek

erbabı bir yıl s o n r a ö d ü y o r vergiyi dedi, oysa üç a y d a b ir ödetfSn

geçici vergi var b i l iyorsunuz. • > •

Menkul s e r m a y e irat ları konusundak i d ü ş ü n c e s i n e kat ı l ıyorum. Z a t e n ge l i r vergis i k a n u n u n a bakt ığ ımızda sadece m e n k u l sermaye iratları üzer inde değişiklik g ö r ü y o r s u n u z 1 9 5 0 ' d e n beri. Bu d a geçjçı 59. ve geçici 6 7 . M a d d e ile birlikte o k u n m a s ı g e r e k e n bir şey. Bu &k-sik. Veraset ve int ikal verg is inde öneml i bir ayr ınt ı vardı, o n u unutm u ş . Milli p i y a n g o d a n k a z a n ı l a n ikramiyeler in hiçbir vergiye, l a l » t u t u l m a m a s ı ilgili k a n u n h ü k m ü n d e k a r a r n a m e d e geçiyor. MotWİü taş ı t lar verg i s inde ağırl ık ö l ç ü s ü n ü n kaldırı ldığını h a t ı r l a t m a k i ş e rim. Şahsi l ik ve mülkil ik kavramlar ın ı karıştırdı h e r h a l d e a r k a d a p -mız, mülkil ik başka bir şey, mülk iyet başka bir şey. Burada, bene*. çalışmaya i l işkin en ciddi h a t a , Ferhat Beyin bu ça l ı şmayı vergi t&Rr,

326

h i n d e n a y r ı t u t a r a k y a p m ı ş o l m a s ı . Oysa b u n u y a p m ı ş o l s a y d ı , Gel ir Vergisi K a n u n u a ç ı s ı n d a n b i r y o r u m y a p a c a ğ ı m b e n . 1 9 5 0 t a r i h l i d i r n o r m a l d e v e 1960 y ı l ı n d a t e k r a r d a n y a z ı l m ı ş t ı r . Vergi t a r i h i k i t a p l a r ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a ş u c ü m l e ile k a r ş ı l a ş ı r ı z : Tek p a r t i d ö n e m i n d e h a z ı r l a n a n g e l i r verg i s i r e f o r m p a k e t i , D e m o k r a t P a r t i y e n a s i p o l m u ş t u r . T e ş e k k ü r e d e r i m .

A b u z e r PINAR ( H a r r a n Üni.) : B e n i m M u s t a f a Beye s ö y l e m e k i s te

d i ğ i m ş u : Ç e r ç e v e b e n c e o l d u k ç a iyiydi, e l in ize sağ l ık . Bir tek, y a n l ı ş

a n l a m ı ş o l a b i l i r i m a m a ş u h u s u s g e r i p l a n d a k a l d ı g i b i : B u r a d a d e v

l e t i n a m a ç f o n k s i y o n u ile özel s e k t ö r ü n a m a ç f o n k s i y o n u t a m a m e n

b i r b i r i n d e n fa rk l ı deği l . Yani d e v l e t k ö ş e d e b i r h a k e m gibi o t u r u y o r

v e m ü ş t e r i l e r l e b a n k a l a r a şöyle b i r b a k ı y o r v e i s t e d i ğ i n i k u r t a r ı p

i s t e d i ğ i n i b a t ı r ı y o r , böyle değ i l aslında. Z a t e n b a z ı y e r l e r d e i p u ç l a r ı

v a r d ı a m a b u h u s u s çok a ç ı k b i r şek i lde b e l i r t i l m e d i ğ i iç in s ö y l ü y o

r u m . Z a t e n p o l i t i k s i s t e m d e b u n u n ü z e r i n d e n d ö n e r . 1 9 8 0 ' l c r i n o r t a

l a r ı n d a n i t i b a r e n , biz T ü r k i y e ' d e ş u n u çok iyi b i l i y o r u z , s a d e c e d e v l e

t e b o r ç v e r m e y e d a y a l ı b i r b a n k a c ı l ı k s i s t e m i o r t a y a ç ıkt ı . Bence b u

n u d i k k a t e a l m a k t a y a r a r v a r .

F e r h a t a r k a d a ş ı m ı z a d a b e n ş u n u söyleyeyim: F a z l a d a h a k s ı z l ı k

y a p m a y a l ı m . Ben çok i lg inç b u l d u m ç a l ı ş m a s ı n ı . S a d e c e y ö n t e m a ç ç ı -

s ı n d a n b i r e l e ş t i r i g e t i r e c e ğ i m . M e s e l a i r a t k a v r a m ı iç in . Sadece

M a r x i s t s ın ı f t a n ı m l a m a s ı ü z e r i n d e n g i d e r s e k , b u ç a l ı ş m a b i r s o n u c a

ulaşmaz diye d ü ş ü n ü y o r u m . Ç ü n k ü k a p i t a l i s t ve e m e k ç i d e d i ğ i m i z

z a m a n , ö r n e ğ i n i r a t s a h i b i e m e k ç i y i n e y a p a c a ğ ı z o z a m a n ? B u n u n

b i r s ü r ü a r a k a t m a n l a r ı v a r . Y ö n e t i c i n i n e m e ğ i n i n e yapacağız? Be

yaz y a k a l ı l a r ı n e y a p a c a ğ ı z ? Ben a r k a d a ş ı m ı z a ş u n u ö n e r i r i m : Bence

a k a d e m i k anlamda i l g inçt i , c e s a r e t t i f a k a t , M a r x i s t değ i l d e

VVeberian b i r s ın ı f yapısı içinde b a k ı l d ı ğ ı z a m a n i l g i n ç ş e y l e r ç ı k a b i

lir. D e n e m e s i n i t a v s i y e e d e r i m . T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

Z i y a e d d i n BİLDİRİCİ ( A n a d o l u Üni. ) : T e ş e k k ü r l e r S a y ı n b a ş k a n .

Ben h e r iki t e b l i ğ c i a r k a d a ş ı m ı z a d a t e ş e k k ü r e d i y o r u m , g ü z e l ç a l ı ş

m a l a r y a p m ı ş l a r . Bir çok e l e ş t i r i a l d ı F e r h a t Bey, b e n d e o n a b i r s o r u

y ö n e l t e c e ğ i m .

B i l i y o r s u n u z , g e l i r verg i s i , g e n e l o l a r a k k u r u m l a r v e r g i s i v e ü z e

r i n d e d u r d u ğ u d i ğ e r v e r g i l e r e d e ğ i ş i k b i r y a k l a ş ı m l a e l e ş t i r i l e r g e t i r

di . Güzel , fark l ı b i r y a k l a ş ı m a m a b i l i y o r s u n u z ş u anda b i l h a s s a g e l i r

verg i s in i , d a h a çok m ü k e l l e f l e r i n s e r v e t a r t ı ş l a r ı n ı y a d a s e r v e t l e r i n i

deği l , g e l i r l e r i n i v e r g i l e y e n b i r k a p i t a l i s t s i s t e m verg i s i o l a r a k bi l i r iz .

Bence b u ç a l ı ş m a n ı n e n ö n e m l i eksiği, b u n l a r l a ilgili, b u s i s t e m l e

ilgili n a s ı l b i r ö n e r i n i z v a r ? S i s t e m e ğ e r h a t a l ı y l a - g e l i r v e r g i s i n d e

ö r n e ğ i n i n d i r i l e c e k g i d e r l e r e k a d a r e l e ş t i r i g e t i r d i n i z - o h a l d e n a s ı l

b i r g e l i r v e r g i s i u y g u l a m a l ı y ı z . B u k o n u d a m u h a k k a k a ç ı k l a m a y a p

m a n ı z g e r e k i r .

327

Bir d i ğ e r k o n u v e r g i l e r i n t a h s i l i k o n u s u n a i l i şkin. Stopa ja eleştiri g e t i r d i n i z . V e r g i l e r i n t a h s i l i ile ilgili 100 y ı l l a r d ı r g e l e n deney imler v a r . B u n d a n s o n r a y a müke l le f l e r d o ğ r u d a n gel ir lerini d o ğ r u d a n b e y a n e d e c e k l e r y a d a stopaj y ö n t e m i u y g u l a n a c a k - b u n u n devlete m a l i y e t i d e a z . B u n a d a ö z n e m i ) e l e ş t i r i g e t i r d i n i z . Peki nas ı l vergi t o p l a n m a l ı . M ü k e l l e f i n b e y a n ı t a m a m a m a o n u n d ı ş ı n d a k i y ö n t e m l e r n e l e r o l m a l ı . T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

M u s t a f a D U R M U Ş : S a b a h k i s u n u ş l a r d a n s o n r a b u iki arkadaŞi-

m ı z ı n s u n u ş u b e n i ç o k h e y e c a n l a n d ı r d ı . Ö n c e l i k l e kendi ler ini kutlu

y o r u m . C e s a r e t l e r i i ç in k u t l u y o r u m , y ü r e k l e r i iç in k u t l u y o r u m v e

özell ikle de d u r u ş g ö s t e r d i k l e r i p o z i s y o n açısından da kendilerini

k u t l u y o r v e b a ş a r ı l a r d i l i y o r u m . K u ş k u s u z k i e z b e r b o z m u ş l a r d ı r .

K u ş k u s u z ki, k r a l ç ı p l a k d e m i ş l e r d i r . O n e d e n l e de e leşt ir iye açıktır

l a r . M u t l a k a d a b u e l e ş t i r i l e r i n k a r ş ı l ı ğ ı n ı v e r e c e k l e r d i r . Bundan

e m i n i m b e n .

S ı ras ıy la , ö n c e l i k l e F e r h a t Beyle b a ş l a y a y ı m . S u n u ş u n d a z a m a n ı

y e t e r l i o l m a d ı ğ ı i ç in bu k o n u y a d e ğ i n e m e d i . Bir nokta şu , daha önce

d e e l e ş t i r i l d i , M a r x i s t k u r a m i ç i n d e e le a l m a s ı n a r a ğ m e n bir tek atıf

yok diye . H e m h a k l ı h e m d e h a k s ı z b i r e l e ş t i r i bu. Çünkü, Marx' ın

y a ş a d ı ğ ı d ö n e m d e k a m u h a r c a m a l a r ı y a d a vergi gel ir ler inin

GSYH'ya o r a n ı %5'i g e ç m i y o r . Dolay ı s ı ile de M a r x ve çağdaşlart l&n

b u k o n u ü z e r i n d e d e t a y l ı b i r şek i lde i n c e l e m e yapmaları mürnkim

değ i l . Çok faz la d a r a s t l a m a z s ı n ı z t e m e l y a z ı t l a r ı n d a . Kapita lde d e

b u n a r a s t l a m a k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . O y ü z d e n F e r h a t a rkadaş ımıza

h a k s ı z l ı k e t m e y e l i m . A r k a d a ş ı m ı z b i r d e n e m e y a p m ı ş t ı r v e bundan

s o n r a s ı n ı t a r t ı ş m a y a a ç m ı ş t ı r . Yalnız d o l a y l ı d o l a y s ı z vergi ajrçrpnı

k o n u s u n d a b i r k a ç şey s ö y l e m e k i s t i y o r u m . Bir incis i bu g e n e l b i r ba

t a , dolay l ı v e r g i l e r n e k a d a r a ğ ı r l ı k t a ise, r e g r e s i f karakter ler inda ı

d o l a y ı , o k a d a r a d a l e t s i z b i r y a p ı v a r d ı r . D o ğ r u d u r . A m a Türkiye'ye

b a k t ı ğ ı n ı z d a d a d o l a y s ı z v e r g i l e r i n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı n d a emeçl i ler

t a r a f ı n d a n ö d e n d i ğ i d e b i r g e r ç e k t i r . Yani b e y a n n a m e l i m ü k e l l e f i m i ö d e d i k l e r i v e r g i l e r i n g e l i r v e r g i s i i ç i n d e k i p a y ı n ı n %1'i g e ç m e d i ğ i tjlr

ü l k e d e b u n u n a k s i n i i d d i a e t m e k d e z a t e n m ü m k ü n deği ldir. .;'

İkincis i , be lki b u k o n u y u a ç a b i l i r , v e r g i l e m e y e art ı d e ğ e r teoftSİ a ç ı s ı n d a n b a k t ı ğ ı m ı z d a b u k o n u a s l ı n d a ç o k d a h a netleşebi l îr. ÇÜJ1-kü, v e r g i e m e k ç i n i n y a r a t t ı ğ ı a r t ı d e ğ e r ü z e r i n d e n a l m a n d e v l e t p a -

yıdı r . O nedenden d o l a y ı , k u r u m l a r v e r g i s i o r a n ı n ı n ağ ı r l ık ta olması y a d a m e n k u l s e r m a y e i r a t l a r ı ü z e r i n d e n a l ı n a n verg in in ağırl ıkta o l m a s ı g e r ç e ğ i b i r a n l a m d a d a s a p t ı r m a k t a d ı r . Belki b u konuyu ark a d a ş ı m ı z d e r i n l e ş t i r e b i l i r v e t a b i b u r a d a a r k a d a ş ı m ı z a t e m e l sorum şu : G ü n ü m ü z d e kr iz le ilgili o l a r a k T ü r k i y e ' y e b a k t ı ğ ı m ı z d a ilk k«z, D P T ' n i n y a p t ı ğ ı b i r ç a l ı ş m a y a g ö r e , n o m i n a l ü c r e t l e r %18 civarında a z a l m ı ş t ı r k r i z d e n bu y a n a . 200S'in 3 . Ç e y r e ğ i ile 2 0 0 9 ' u n son ÇeyK-ğ i a r a s ı n d a , a l t ı n ı ç i z e r e k t e k r a r s ö y l ü y o r u m , n o m i n a l ücret lerde m "

3 2 8

a / a l m a s ö z k o n u s u o l m u ş t u r . B u n a 6 - 7 p u a n l ı k e n f l a s y o n u d a k o y a r s a n ı z r e e l ü c r e t l e r d e g e r i l e m e y i b i r d ü ş ü n ü n . Y i n e D P T v e r i l e r i n e g ö r e , a y n ı d ö n e m d e i ş g ü c ü v e r i m l i l i ğ i n d e d e y a k l a ş ı k % 1 5 - 1 8 a r a s ı b i r a r t ı ş s ö z k o n u s u . a r k a d a ş ı m ı z acaba b u r a d a n a s ı l b i r v e r g i p o l i t i k a s ı ö n e r i y o r . Y a n i b u v e r i l e r o r t a d a y k e n , k r i z i n m a ğ d u r l a r ı o r t a d a y k e n , ö z e l l i k l e d e e m e k ç i l e r i n y ü k l e r i n i h a f i f l e t m e y e y ö n e l i k n a s ı l b i r v e r g i p o l i t i k a s ı ö n e r e b i l i r . T e m e l b i r s o r u o l a r a k b u n u a r k a d a ş ı m ı z a y ö n e l t i y o r u m .

M u s t a f a a r k a d a ş ı m ı z a g e l i n c e , o n u n d a ç a l ı ş m a s ı b e n c e ç o k ç a r p ı c ı b i r ç a l ı ş m a . A n c a k k e n d i s i i l e i l g i l i s ö y l e y e b i l e c e ğ i m ş e y b u f i n a n s a l k r i z s ö z c ü ğ ü i l e i l g i l i . F e r h a t B e y d e d e a y n ı s ı v a r . E v e t f i n a n s a l k r i z o l a r a k b a ş l a m ı ş t ı r f a k a t , ünansal k u r u m l a r a y a p ı l a n m ü d a h a l e l e r i l e o r t a d a n k a l d ı r ı l d ı k t a n sonra b u , c i d d i b i r s i s t e m k r i z i h a l i n e g e l m i ş t i r v e k a p i t a l i z m i n k r i z i d i r . M a d e m k i c e s a r e t l i b i r ş e k i l d e b u n l a r ı k o n u ş u y o r u z , " ş e y l e r i " d e a d l a n i l e s e s l e n d i r m e k l a z ı m d ı r v e b u n u n d a a d ı k a p i t a l i z m i n k r i z i d i r . B ö y l e y a k l a ş t ı ğ ı m ı z t a k d i r d e b a n a k a l ı r s a , t a b i ç o k s a y ı d a e l e ş t i r i a l a b i l i r s i n i z a m a , d a h a r a h a t d a v r a n a b i l i r s i n i z d i y e d ü ş ü n ü y o r u m .

K r i z i n n e d e n l e r i i l e o l a r a k M u s t a f a B e y a n a a k ı m i k t i s a t t e o r i s i n i n d ı ş m a ç ı k a m a m ı ş . Y a n i M i s h k i n ' d e n e p e y b i r a l ı n t ı v a r . H a t t a Ü l g e n e r ' i n 1 9 5 1 y ı l ı n d a k i b i r kaynağına b a ş v u r m a s ı d a ç o k e n t e r e s a n . Ç ü n k ü , 1 9 8 0 s o n r a s ı n d a D ü n y a k a p i t a l i z m i n d e k i g e l i ş m e l e r e b a k ı l d ı ğ ı n d a ç o k d e ğ i ş i k l i k l e r o l d u ğ u g ö r ü l ü r . F i n a n s a l l a ş m a , t ü r e v a r a ç k u l l a n ı m ı ç o k h ı z l a n m ı ş d u r u m d a . G ö n ü l ş u n u i s t e r d i ; 1 9 8 0 sonrasında y a z ı l a n ç o k sayıda m e t i n d e f i n a n s a l l a ş m a i l e b a ğ l a n t ı l ı o l a r a k s p e k ü l a s y o n - k r e d i - k r i z i l i ş k i s i v e r i l e b i l i r d i . B e l k i a r k a d a ş ı m ı z b u n a d a h a sonra t e k r a r b a k a b i l i r v e b e l k i b ö y l e b i r d e ğ i ş i k l i k s ö z k o n u s u o l a b i l i r d i y e d ü ş ü n ü y o r u m .

D e v l e t i n b a n k a l a r ı k u r t a r m a o p e r a s y o n u ş e k l i n d e b i r i f a d e g e ç t i . B u r a d a d e d i k i ; b u n u k ü ç ü k m u d i l e r i k u r t a r m a k i ç i n y a p t ı . B e l k i y a n l ı ş a n l a m ı ş o l a b i l i r i m a m a k ü ç ü k m u d i l e r i k u r t a r m a k i ç i n %100 mev

duat g a r a n t i s i v e r i l m e d i . B u , s i s t e m i k e n d i n d e n k u r t a r m a k i ç i n v e r i l m i ş b i r g a r a n t i d i r . D o l a y ı s ı i l e d e b u f i n a n s k a p i t a l i n g ü n ü m ü z d e n e k a d a r a ğ ı r l ı k t a o l d u ğ u n u , n e k a d a r g ü ç l ü o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . B u n u n a r k a s ı n d a n h e m e n ş ö y l e i k i s o r u a k l a g e l i y o r : B i r , s i z b u yapılan k a m u l a ş t ı r m a l a r ı g e r ç e k k a m u l a ş t ı r m a o l a r a k g ö r ü y o r m u s u n u z ? Y o k s a b u n l a r d e v l e t l e ş t i r m e l e r m i d i r ? G e r i y e d ö n d ü r ü l e b i l e c e k operasyonlar m ı d ı r ? Ö r n e ğ i n b u n l a r ı n , C h a v e z ' i n y a p t ı ğ ı k a m u l a ş t ı r m a l a r d a n f a r k l a r ı n e d i r ? B u k o n u d a n e d ü ş ü n ü y o r s u n u z ? İ k i n c i s i d e f i n a n s a l p i y a s a l a r ı n 6 0 0 t r i l y o n d o l a r g i b i b u d e n l i b ü y ü k b o y u t l a r a u l a ş t ı ğ ı , y a n i k a p i t a l i z m i n ç o k ö n e m l i b i r b a ş k a a ş a m a s ı n a g e ç i l d i ğ i b i r d ö n e m d e s i z c e r e g ü l a s y o n l a r l a y a d a (inansal d ü z e n l e m e l e r l e finans k a p i t a l i n e l i n i k o l u n u b a ğ l a m a k , s i s t e m i ç i ç ö z ü m l e r l e m ü m k ü n m ü d ü r ? T e ş e k k ü r e d i y o r u m .

3 2 9

T u r g a y B E R K S O Y : T e ş e k k ü r e d e r i m . İ k i k o n u ş m a c ı y ı d a k u t l u y o r u m . M u s t a f a Y ı l d ı r a n a r k a d a ş ı m ı z g a y e t d e r l i t o p l u b i r t e b l i ğ s u n d u . F e r h a t A k b e y ' i d e k u t l u y o r u m . B a k ı ş a ç ı s ı n a d a s a y g ı d u y u y o r u m . H e r n e k a d a r b u n u n g e r ç e k ç i l i ğ i v e z a m a n z a m a n t u t a r l ı l ı ğ ı t a r t ı ş ı l a b i l i r o l s a d a , e n a z ı n d a n o n u n b u c e s a r e t i n i n , a k a d e m i k y a ş a m ı n ı n b a ş l a r ı n d a k i b e n z e r a r k a d a ş l a r a d a ö r n e k o l m a s ı n ı d i l i y o r u m v e b ö y l e b i r c e s a r e t l e b u k ü r s ü y e ç ı k ı p ç a l ı ş m a l a r ı n ı s u n m a f ı r s a t ı b u l s u n l a r . Z a m a n i ç i n d e h e p i m i z o l g u n l a ş t ı k ç a , d a h a t u t a r l ı b i r analiz y a p a b i l m e y e t i s i n e k a v u ş a c a ğ ı z .

B i r b a ş k a a r k a d a ş ı m ı z d a s ö y l e d i , a n a l i z l e r d e a y ı r m a i l k e s i e k s i k .

Y a n i g ü n ü m ü z d e e m e k g e l i r l e r i n i n , d a h a d o ğ r u s u a y ı r m a i l k e s i n i n

t e m e l p r e n s i p l e r i n i n k o r u n m a s ı n a i l i ş k i n d ü ş ü n c e , g ü n ü m ü z g e r ç e k

l e r i k a r ş ı s ı n d a t a m a m e n y ö n d e ğ i ş t i r d i . G ü n ü m ü z d e a r t ı k s e r m a y e

g e l i r l e r i k o n u ş u l u y o r . B e n b u n u s ö y l e m e n i z i b e k l e r d i m . M u h a l e f e t

a n l a m ı n d a d e m i y o r u m a m a b u a n a l i z i n d a h a t u t a r l ı l ı k k a z a n m a s ı

a n l a m ı n d a g e r e k l i y d i . B u b i r .

İ k i , ş u m e ş h u r d o l a y l ı , d o l a y s ı z v e r g i l e r t a r t ı ş m a s ı . B u t a b l o o l

d u k ç a y a n l ı ş b i r i z l e n i m o l u ş t u r u y o r . T ü r k i y e ' d e d o l a y l ı v e r g i l e r i n

p a y ı y ü k s e k d e ğ i l . Ç ü n k ü T ü r k i y e ' d e d o l a y l ı v e r g i l e r , 1 - 2 ö z e l v e r g i

d ı ş ı n d a A B v e O E C D s t a n d a r t l a r ı d ü z e y i n d e . T ü r k i y e ' n i n s o r u n u d o ^

l a y s ı z v e r g i l e r i n p a y ı n ı n d ü ş ü k l ü ğ ü v e h i ç k u ş k u s u z o l a r a k d a b u n u n

d a ğ ı l ı m ı n d a k i a d a l e t s i z l i k . B u d a s i z i n a n a l i z i n i z l e ö r t ü ş ü y o r . T ü r k i

y e ' d e k i d o l a y s ı z v e r g i l e r e s a s i t i b a r i y l e s t o p a j v e r g i s i n i t e l i ğ i n d e .

S o n o l a r a k d a i k i k o n u ş m a c ı y a d a b i r s o r u . T ü r k i y e , 2 0 0 8 ^ 2 0 0 9

k r i z i n d e D ü n y a d a r e y t i n g i y ü k s e l e n b i r k a ç ü l k e d e n b i r t a n e s i . O l d u k 1 -

ç a o l u m l u b i r t a b l o v e r d i ğ i i ç i n r e y t i n g i n i y ü k s e l t t i . Y u n a n i s t a n , P o r

t e k i z , İ t a l y a v e İ s p a n y a ' n ı n d u r u m l a r ı o r t a d a . B u n l a r a i l i ş k i n b e k i e n ^

t i l e r s ü r e k l i k ö t ü l e ş i y o r . F a k a t b u n a r a ğ m e n T ü r k i y e , 2009 y ı l ı n ı ç o k

d a h a s e r t b i r d ü ş ü ş l e k a p a d ı . N e d e n ? T e ş e k k ü r e d e r i m .

H i k m e t U R G A N C I ( M e r s i n Ü n i . E m e k l i Ö ğ r . Ü y . > : E f e n d i m , i z i n

v e r i r s e n i z b e n b i r i k i c ü m l e y l e b i r k a t k ı y a p m a k i s t i y o r u m s a d e c e .

F e r h a t a r k a d a ş ı m ı z a b i r ç o k e l e ş t i r i y a p ı l d ı , z a t e n o n l a r ı n o t a l m ı ş a

t ı r . A m a , ç a l ı ş m a n ı n b a ş l ı ğ ı i k i b ö l ü m d e n o l u ş u y o r . İ l k b ö l ü m d e k e n

d i b a k ı ş a ç ı s ı n d a n a n a l i z y a p t ı . A m a 2 0 0 8 f i n a n s a l k r i z i i l e e t k i l e ş i m

k o n u s u n d a y e t e r l i b i r a ç ı k l a m a y a p m a d ı . B ö y l e b i r b a ğ l a n t ı k u r m a d ı .

S a d e c e , 2 0 0 8 k r i z i b u r a d a ç o k k o n u ş u l d u , d e m e k l e y e t i n d i . H a l b u k i

k e n d i a ç ı k l a m a l a r ı b a ş k a b i r t e m e l e d a y a n ı y o r d u . O t e m e l l e r ü z e r i n

d e n b u e t k i l e ş i m i a ç ı k l a m a s ı n ı b e k l i y o r d u m . T e ş e k k ü r e d e r i m .

::::::::::::::::::::::::::::::: F e r h a t B e y g e l i r ü z e r i n d e n i k i v e r g i a l ı n d ı

ğ ı n ı s ö y l e d i . B i r d e d a m g a v e r g i s i v a r , b u i h m a l e d i l m i ş h e r h a l d e .

M u h t e m e l e n t e b l i ğ r e v i z e e d i l e c e k t i r . B u h u s u s u n r e v i z y o n d a d i k k a t e

a l ı n m a s ı n ı n y e r i n d e o l a c a ğ ı m d ü ş ü n ü y o r u m .

330

Ersan ÖZ ( P a m u k k a l e Üni. , D o ç . Dr.): Ben a r k a d a ş l a r ı m a t e ş e k k ü r e d i y o r u m . A s k e r a r k a d a ş ı m M u s t a f a ' y a a y r ı c a t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Ş i m d i a h l a k i r i z i k o d a n b a h s e t t i . B u r a d a , c ü m l e i t i b a r i y l e s ü r e k l i k u r t a r ı l a c a ğ ı n ı b e k l e y e n f i n a n s a l k e s i m d e a h l a k i r i z i k o s ö z k o n u su. V e r g i l e m e a ç ı s ı n d a n b a k t ı ğ ı m ı z d a , c u m h u r i y e t d ö n e m i n d e n b u yana 4, 5 y ı l d a b i r verg i affı ç ıkmış , h a l a b i r b e k l e n t i söz k o n u s u . Sürekl i o l a r a k d a c e z a l a r d a i n d i r i m , u z l a ş m a v a r . Z a t e n s ı k ı n t ı y a ş a d ı ğ ı m ı z v e r g i b i l inc i a ç ı s ı n d a n b u n l a r acaba b i r a h l a k i r i z i k o y a yol a ç a r m ı ? T e ş e k k ü r e d e r i m .

M e t i n SALTOĞLU (Mal iye B a k a n l ı ğ ı ) : 2 0 0 8 k r i z i n d e n h e m e n sonra D ü n y a d a t a r t ı ş ı l m a y a başlayan T o b i n Vergisi, b i z d e de t a r t ı ş ı l ı yor . B u b a ğ l a m d a F e r h a t Beye s o r m a k i s t e d i ğ i m şey, T o b i n V e r g i s i n i n b ö l ü ş ü m s e l e t k i l e r i n e l e r o l a b i l i r ?

Güner i AKALIN ( İ s t a n b u l Aydın Üni. ) : Dev le t n e d e n b a n k a l a r a y a r d ı m e d e r d i y e b i r s o r u s o r u l m u ş t u . D e v l e t i n b a n k a l a r a y a r d ı m e t m e s i n i n n e d e n i , p i y a s a m e k a n i z m a s ı n ı ç a l ı ş t ı r m a k t ı r . E ğ e r b a n k a l a r ş u a n d a if las e d e r s e , siz b u r a d a A n k a r a ' y a d ö n e m e z s i n i z , k r e d i k a r t l a r ı n ı z ç a l ı ş m a z . B e n z i n a l a m a z s ı n ı z . Dolay ı s ı ile y a r a t t ı ğ ı d ı ş s a l -lığı i h m a l e d e r e k a h l a k i r iz iko ü z e r i n d e b u k a d a r y o ğ u n l a ş m a k d o ğ r u deği l . T a s a r r u f l a r ı n y a r a t t ı ğ ı a y r ı c a d ı ş s a l l ı k l a r v a r .

M a r x ' a a t ı f y a p ı p yapmama k o n u s u n d a b i r şey söy leyey im, M a r x v e r g i l e r l e u ğ r a ş m ı ş t ı r . K o m ü n i s t M a n i f e s t o s u a r t a n o r a n l ı v e r g i n i n k a y n a ğ ı d ı r . Dolay ı s ı ile M a r x i s t a n a l i z y a p t ı ğ ı m ı z d a m u t l a k a o n a sadakat g ö s t e r m e m i z l a z ı m d ı r . A m a as ı l e m e k ç i sınıfı d ü ş ü n ü y o r s a k y a p m a m ı z g e r e k e n şey, b u g ü n n e d e n t a s a r r u f l a r ı m ı z b u k a d a r d ü ş ü k , v e r g i s i s t e m i m i z b u t a s a r r u f l a r ı n e d e n i h m a l e d i y o r v e b i r i k i m i m i z i s t i h d a m a r t ı ş ı n ı n e d e n b u k a d a r d ü ş ü k o l a r a k d e v a m e t t i r i y o r ? Asıl i h m a l e d i l e n şey b u . Emekçi sınıfı d ü ş ü n ü y o r s a n ı z , b u k o n u d a y o ğ u n l a ş m a n ı z l a z ı m .

O t u r u m B a ş k a m : E f e n d i m t ü m k o n u ş m a c ı a r k a d a ş l a r a , salondaki s e m i n e r e k a t k ı d a b u l u n a n a r k a d a ş l a r a çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Sözü tebl iğ s a h i b i a r k a d a ş l a r a v e r e c e ğ i m . Açı l ı ş ta b e l i r t t i m iki i l g i n ç t e b liğ v a r d ı . H a t t a a r a ş t ı r m a görev l i s i a r k a d a ş ı cesaretinden d o l a y ı k u t l a m ı ş t ı m . İ d d i a l ı b i r tebl iğ d e m i ş t i m . Dolayıs ı ile k e n d i s i n e ç o k s o r u g e l m e s i çok d o ğ a l . A m a b e n d e s a l o n d a k i a r k a d a ş l a r a k a t ı l ı y o r u m . H e p a y n ı şeyler i s ö y l e m e k y e r i n e b a z ı şeyler i t a r t ı ş m a y a a ç m a k ç o k d a h a a n l a m l ı . O n u n iç in ikis ini d e t e k r a r d a n k u t l u y o r u m . İlk k o n u ş m a y ı M u s t a f a ' y a v e r i y o r u m . B u y u r u n .

M u s t a f a YIDIRAN: Öncel ik le b a n a ilk s o r u y u A b u z e r P ı n a r s o r m u ş t u , d e v l e t i n a m a ç f o n k s i y o n l a r ı île ilgili o l a r a k . B u k o n u y a i l işkin a ç ı k l a m a l a r a s l ı n d a m e t i n i ç i n d e k ı s m e n v a r f a k a t s u n u m a almamaya ç a l ı ş t ı m . B e n i m ç a l ı ş m a s ı r a s ı n d a k i b a k ı ş a ç ı m şu id i : D e v l e t tamamen b i r k u r t a r ı c ı , b i r sosya l d e v l e t deği l . K a r m a e k o n o m i d e k i y a k -

331

laş ıma benzer n i te l ikte bir devlet anlayış ı çerçeves inde yazı h a z ı r l a n dı. Onu be l i r tmek is t iyorum.

Mustafa D u r m u ş h o c a m d a n bir soru geldi. Bu k o n u d a öncelikl i o larak ciddi bir tak ım şeyler var. Birincisi krizin t a n ı m ı y l a veya kull a n d ı ğ ı m kaynak lar ile ilgili. N e d e n eski kaynak lar ku l land ın ız diye soruldu. Bu konuda şöyle bir şey söyleyeyim; bil inçli o l a r a k bu kaynakları ku l landım. Ben h a l e n küresel kriz k o n u s u n d a bir k i tap,ça l ı şm a s ı n ı t a m a m l a m a k üzerey im v e s o n ç a l ı ş m a l a r ı n h e m e n hepsteö g ö z d e n geç i rd ik ten sonra, bu k o n u y a k a n a a t get i rd im. Eski t e s p i ü e î rin h a l e n geçer l i o l m a s ı çok şaşırt ıc ı . M e s e l a b a n k a l a r ve s p e k ü l a s yonlar la i lgil i Ülgener ' in tespit i çok ayrıntı l ı . Ben s a d e c e bir cümlesin ni a ldım. Diyor ki; 17.yy boyunca k u m a r borcu a l m a k iç in b o r ç l a n a n ar is tokrat lar, d a h a s o n r a dev let t a r a f ı n d a n kurtar ı lmak iç in e l ler in i d e n g e l e n çabay ı göstermiş lerd ir . Bu konuyla ilgili analizinde ayrın* tılı şeyler a n l a t ı y o r k i y ine benzer çerçevede değer lend i rmek g e r e k i l Benim asıl ç a l ı ş m a a l a n ı m u lus lar aras ı f inans ve f inansa l y ö n e t i m . Türev a r a ç l a r genel l ik le bir borç arac ıd ır ve bu k a p s a m d a ş u n u ra* hat l ık la söyleyebi l ir im: Bu bir borç aracı o larak düşünülebil ir^ Burar daki sorun, türev a r a ç l a r ı n h e m m u h a s e b e s i s t e m i h e m d e ekonomik s i s t e m içindeki şeffaflığı tart ı şmalar ıd ır . Yoksa bir borç arac ıd ır ve s p e k ü l a s y o n a da o ldukça açık bir borç aracıdır . Dolayıs ı i le buradaki 4 t a n e t e s p i t yan l ı ş değildir. Mishkin ' in tesp i t ler ine yeni bir ş e y i lave eden çok fazla kişi yok. Krugman o lsun, d iğer ikt isatç ı lar o lsun, hu konudaki g ö r ü ş l e r i n d e çok ciddi g e l i ş m e l e r s a ğ l a m a m ı ş l a r d ı r . Feldstein' ın görüş ler i d a h a çok Asya Krizi odaklıdır. Yeni tesp i t ler y a p a m a m ı ş t ı r . Yani her ne kadar K r u g m a n s o n iki yıl iç inde, N o b d ödülü a l m a s ı n a r a ğ m e n , as l ında I996'da yazd ığ ı görüş ler i tekratJa^ maktadır . Yani bu k o n u d a çok bir yenil ik ge t i ren o l d u ğ u n u d ü ş t m L

m ü y o r u m ben. 1

Ve k a p i t a l i z m i n krizi, ben bu k o n u d a şöyle d ü ş ü n ü y o r u m . Bu> fr-n a n s a l kriz kaynakl ı bir ekonomik krize d ö n ü ş m ü ş t ü r . A m a bu kapij-ta l i zmin bir krizi midir? Kapital izm yüzlerce kriz a t l a t t ı ğ ı n a apre. kap i ta l i zmin krizi deni lebi l ir mi? Ben o k a d a r r a h a t söy leyemiyorum. Vani Ü l g e n e r m e s e l a , bu k o n u d a sürekli S c h u m p e t e r c i bir yakiaşımı savunuyor . "Cycle"lardan oluşur, d ö n e r durur diyor. Bu t a r t ı ş m a l a r g e ç m i ş t e de yapı ldı, g ü n ü m ü z d e de yapıl ıyor. Bunun s o n b u l a c a ğ ı n a çok fazla i n a n m ı y o r u m .

Devlet s a d e c e r e g ü l a s y o n mu yapar? Hayır, bence dev le t gerekt iğ i z a m a n m ü d a h a l e eder, gerekt iğ i z a m a n piyasaya kar ı şmaz. A m a b e n şunu da s a v u n u y o r u m : Özellikle p iyasa lar ın çok gel işt iğ i ülkelerde devletin çok kar ışması , ç o ğ u şeyi d ü z e l t m i y o r maalese f . Ve bîr ş e y daha, u lus devlet ler bu krize ç ö z ü m ü r e t m e k t e acizdir. S o r u n şurad a n kaynaklanıyor . Bu, kürese l leşme sürecindeki f inansa l ak ımlar ın bir krizidir. Bir anda olmuş bir kriz değildir. Bir çok u n s u r b ir a r a y a

332

g e l m i ş t i r ve h i ç b i r u l u s d e v l e t şu anda tam o l a r a k bu kr iz i ç ö z e b i l e cek g ü c e s a h i p d e ğ i l d i r . B u k o n u d a u l u s d e v l e r i n d ı ş ı n d a b i r ç ö z ü m a r a n m a s ı ki, 1 9 3 0 b u h r a n ı n d a n s o n r a d a ü l k e l e r b i r araya g e l i p b u s o r u n u ç ö z m ü ş l e r d i . B u a n l a m d a ş u n u d a s a v u n m u y o r u m : Y e n i d e n G-S g ib i b i r h e g e m o n g ü ç ç ıks ın, b u n l a r Dünyayı y ö n e t s i n l e r . Bu k o n u d a o n l a r ı n d e d i ğ i şey o l s u n g i b i b i r g ö r ü ş e d e s a h i p d e ğ i l i m .

T u r g a y Berksoy hocamın b i r s o r u s u v a r . 2 0 0 9 y ı l ı n d a n e d e n milli g e l i r d e b i r d ü ş ü ş y a ş a n d ı ? T ü r k i y e 2 0 0 1 ' d e m a l i y a p ı s ı n ı d ü z e l t t i v e Dünyada ş u a n d a e n çok t a r t ı ş ı l a n k o n u f i n a n s a l o l a y l a r . M e s e l a t e l e v i z y o n u a ç ı y o r s u n u z , k a r ş ı n ı z d a g ö r d ü ğ ü n ü z ş e y l e r b o r s a e n d e k s leri, faiz ovanları, a l t ı n f i y a t l a r ı . B u n l a r b i r e r f i n a n s a l a r a ç . Ya da e m t i a - t ü r e v p i y a s a l a r ı ile ilgili a r a ç l a r . Yani Dünyada t a n s ı l a r ı k o n u l a r d a T ü r k i y e b a ş a r ı s ı z değ i l . V e özel l ikle d e f i n a n s a l a l a n d a k i k u r u m l a r ı n s a ğ l a m l ı ğ ı T ü r k i y e ' d e r e y t i n g n o t l a r ı n ı a r t ı r a n b i r u n s u r o l m u ş t u r ki. 2 0 0 1 k r i z i n d e b i z i m çok c i d d i d ü ş ü ş y a ş a m a m ı z t a m d a a y n ı s e b e b i n z ı d d m d a n o l m u ş t u r . O z a m a n d a m a l i k u r u m l a r ı n h e p s i m a l i z o r l u k i ç i n d e y d i ki, a n i d ü ş ü ş l e r i o y ü z d e n y a ş a d ı k . D ö v i z a ç ı ğ ı çok c i d d i b o y u t l a r d a y d ı . F i n a n s a l k u r u m l a r a b u n u n ciddi y a n s ı m a l a r ı o l d u . O y ü z d e n b i z i m milli g e l i r i m i z d e k i d ü ş ü ş , öze l l ik le AB ile o l a n i h r a c a t a b a ğ ı m l ı l ı ğ ı m ı z d a n k a y n a k l a n m ı ş t ı r . Bir ü l k e n i n i h r a c a t ı n ı n %56'sı s a d e c e b i r bö lgeye ise v e b u ü l k e l e r i n h e p s i k r i z e g i r e r s e , söz k o n u s u ü l k e n i n ü r e t i m k r i z i n e g i r m e s i d o ğ a l d ı r . B u d ü ş ü ş ü n s e b e b i n i b u şek i lde y o r u m l u y o r u m .

Bir d e A h m e t M ı d ı k Beyin b i r s o r u s u v a r d ı . M a l i y e p o l i t i k a l a r ı n ı n ü r e t i m y ö n l ü k u l l a n ı m ı ile ilgili. M a l i y e p o l i t i k a l a r ı ü r e t i m y ö n l ü k u l l a n ı l ı y o r a m a d e v l e t i n e s n e k l i ğ i n i n çok a z a l m a s ı n d a n d o l a y ı a r t ı k eskisi k a d a r b u s i s t e m e çok hızl ı e t k i l e r y a p m ı y o r . Vergi s i s t e m i d ı ş ı n d a d a D ü n y a d a harcama p o l i t i k a l a r ı a r t ı r ı l a m ı y o r ; ç ü n k ü , i ler i saflıada d o l a y ı s ı ile ü r e t i m i b i r d e n a r t ı r a c a k ö n l e m l e r a l ı n m a s ı k o l a y deği l . Yine, a s g a r i ü c r e t l i l e r d e n v e r g i a l ı n ı r m ı ? D a h a çok F e r h a t Bey ile ilgili b i r s o r u a m a b a n a d a s o r u l d u . Şöyle d ü ş ü n ü y o r u m , b u vergi a s g a r i ü c r e t t e n a l ı n m ı y o r . T ü r k i y e ' d e i ş v e r e n l e r b u v e r g i y i ö d ü y o r . V e e ğ e r i ş v e r e n l e r d e n a s g a r i ü c r e t l e ilgili b i r verg i a l m a z s a n ı z , b u n u n s t o p a j u s u l ü ile t a h s i l a t l a r ı c i d d i o r a n d a a z a l t a c a ğ ı n ı d ü ş ü n ü y o r u m .

E r s a t ı Ö z h o c a m ı n , a s k e r a r k a d a ş ı m ı n , b i r s o r u s u v a r . Verg i affı b i r a h l a k i r i z iko n e d e n i m i d i r ? B u verg i affı a h l a k i r i z i k o n e d e n i d i r . Çok sık t a r t ı ş ı l ı r a m a şöyle b i r şey v a r ; f i n a n s p i y a s a l a r ı a ç ı s ı n d a n d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z için k o n u k a p s a m ı n a a l m a d ı k . T ü r k i y e ' d e k i z a t e n vergi k o n u s u n d a k i e n b ü y ü k a h l a k i r iz iko b u konudan k a y n a k l a n m a k t a d ı r diye d ü ş ü n ü y o r u m .

Son o l a r a k d a G ü n e r i h o c a m ı n , p i y a s a m e k a n i z m a s ı ile ilgili söy

lediği b i r şey v a r . Ç a l ı ş t ı r m a k için dev le t m ü d a h a l e s i y a p ı l ı y o r . B u r a -

333

d a z a t e n , g e r e k ç e l e r d e n b i r t a n e s i b u . Ben d e a y n ı f ik i rdey im. P iyasay ı ç a l ı ş t ı r m a k için, g e r e k t i ğ i z a m a n k u r t a r m a k iç in b u ş e y l e r y a p ı l ı

yor . A m a b u r a d a k i s o r u n şu; b u s i s t e m , özel l ik le o r a d a ö r n e ğ i n i verd i m , m e s e l a G l a s s t i l e a n l a ş m a s ı 1 9 3 3 ' t e özel l ik le k r i z t e c r ü b e s i n d e n

s o n r a ç ı k a r ı l m ı ş b i r şey v e y a t ı r ı m b a n k a c ı l ı ğ ı ile t i c a r e t b a n k a c ı l ı ğ ı

b i r b i r i n d e n a y r ı l ı y o r . F a k a t s iz y i n e d e b u n u b i r l e ş t i r i y o r s u n u z ki, b u r a d a şöyle b i r şey v a r : D e v l e t i n k ö t ü y e k u l l a n ı l m a s ı d i y e b i r şey söz k o n u s u . R o u b i n i eski b i r b a n k a c ı d ı r . İlk faa l iye t i , söz k o n u s u a n l a ş m a n ı n y ü r ü r l ü k t e n k a l d ı r ı l m a s ı d ı r . B u n u n s o n u c u n d a d a t ü m küresel b a n k a l a r h e m y a t ı r ı m h e m d e t i c a r e t b a n k a c ı l ı ğ ı yapmaya b a ş l a d ı l a r . İ ş te , a h l a k i r i z i k o y u t e t i k l e y e n u n s u r b u o l d u . B u k o n u d a d ı ş-s a l l ı k l a r ı n ö n l e n m e s i iç in m ü d a h a l e g e r e k ç e s i b u d u r a m a b u n u n y ine d e r i z i k o y u o l u ş t u r m a y ö n ü n d e n s e b e b i o r t a d a n k a l d ı r d ı ğ ı n ı d ü ş ü n m ü y o r u m .

T e ş e k k ü r e d e r i m .

F e r h a t AKBEY; T e ş e k k ü r e d i y o r u m . Ö n c e l i k l e g e r e k o l u m l u gereks e d e o l u m s u z k a t k ı l a r i ç in t ü m h o c a l a r ı m a t e ş e k k ü r ed iyorum. Bia,

a k a d e m i s y e n l e r o l a r a k t a b i k i b u n l a r d a n f a y d a l a n a c a ğ ı z , kendimizi g e l i ş t i r m e k iç in. Siz h o c a l a r ı m ı z l a b i r l i k t e d a h a d o ğ r u şeyler y a p a b i l m e k iç in h e p s i g e r ç e k t e n b i r b i r i n d e n d e ğ e r l i y d i . V e m ü m k ü n o l d u ğ u n c a t ü m s o r u l a r a , faz la d a u z a t m a d a n y a n ı t v e r m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m .

M e h m e t C a h i t G ü r e n h o c a m önce l ik l i o l a r a k c e s a r e t i m d e n dolayı t e b r i k e t t i . T e ş e k k ü r e d i y o r u m . B u n u b i r i l t i f a t o l a r a k kabul ed iyor u m . R e f e r a n s l a r ı n zayı f o l d u ğ u n u söy ledi . T a b i b e n i m g ö r ü ş ü m e g ö r e , sosyal b i l i m c i n i n g ö r e v i d ü ş ü n c e ü r e t m e k t i r . Yani b i r ç a l ı ş m a n ı n a r k a s ı n d a n e k a d a r r e f e r a n s v a r , n e k a d a r yerl i , yabanc ı kaynak v a r ; b u t a r t ı ş m a l a r ı n 1 9 8 0 - 1990 'h y ı l l a r d a k a l m a s ı g e r e k t i ğ i n i düş ü n ü y o r u m . B i r a z da p o z i t i v i s t b u l d u ğ u m için. Kaynakça sayısı, bir ç a l ı ş m a n ı n k a l i t e s i n i g ö s t e r m e z . A n c a k s iz ler i r a h a t l a t a c a k s a b e n i m i n t e r n e t t e k i d i ğ e r y a y ı n v e t e b l i ğ l e r i m e b a k a b i l i r s i n i z . Kaynakça s o r u n u o l m a d ı ğ ı n ı o r a d a g ö r e c e k s i n i z .

T ü k e t i m ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r l e b e r a b e r g e l i r ü z e r i n d e n ak~ nan v e r g i l e r i n d e y a n s ı t a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . D o ğ r u d u r . Ancak ge l i r ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r i n y a n s ı m a s ı d a h a ç o k i k t i s a d i yans ımad ı r . Biz b u r a d a m e v z u a t a d a h a u y g u n , d a h a çok m a l i y a n s ı m a d a n b a h s e t t i ğ i m i z iç in o r a d a k i y a n s ı m a d a h a çok ik inci l b i r yans ımad ı r . Bir a z d a h a a r z - t a l e p e s n e k l i ğ i n e b a ğ l ı d ı r . A n c a k dolay l ı vergi lerdeki yansıma, özel l ik le de KDV vc ÖTV'deki y a n s ı m a , g e l i r vergis indeki yansımadan ç o k d a h a f a r k l ı d ı r . Yani s iz in d e d i ğ i n i z d e e s a s e n d o ğ r u a m a biz d a h a ç o k m a l i y a n s ı m a y ı e s a s a l d ı ğ ı m ı z iç in, s ü r e c i b u şekil-

334

d e d e ğ e r l e n d i r d i k . Ü c r e t l i l e r i n de , e s n e k l i ğ e b a ğ l ı o l a r a k , verg iy i y a n s ı t a b i l e c e k l e r i n i söyledi . T a b i ki. b u ö r g ü t l ü l ü k d ü z e y l e r i n e b a ğ l ı . Yani t o p l u s ö z l e ş m e s ü r e ç l e r i n d e s e n d i k a l a r l a b e r a b e r e m e k ç i l e r i n ö r g ü t l ü l ü k d ü z e y l e r i n e bağ l ı . Eğer e m e k ç i l e r y e t e r i n c e ö r g ü t l ü değ i l se, ü c r e t l e r i ü z e r i n d e k i vergi y ü k ü n ü y a n s ı l a m a y a b i l i r l e r .

Var ış ü lkes i p r e n s i b i n i n T ü r k i y e ' n i n l e h i n e y o r u m l a n a b i l e c e ğ i n i , ç ü n k ü i t h a l a t ı m ı z ı n ç o k o l d u ğ u n u söyledi . T a b i b e n o r a d a a r k a a r k a y a s ö y l e d i ğ i m için b i r y a n l ı ş a n l a m a o l m u ş . Var ış ü l k e s i n d e v e r g i l e m e n i n s o r g u l a n m a s ı g e r e k t i ğ i i fadesiyle T ü r k Vergi S i s t e m i n i n . T ü r k i y e ' d e y a r a t ı l a n , m e s e l a otomotiv ü r e t i m i ç e r ç e v e s i n d e y a r a t ı l a n k a t m a d e ğ e r i ki, bu b i z i m i h r a c a t ı m ı z d a sayı l ıyor . Oysa k i o t o m o b i l m a r k a m ı z y o k v e i h r a c a t i ç i n d e o t o m o t i v s e k t ö r ü n ü n p a y ı % 2 0 ' l e r e u l a ş m ı ş d u r u m d a . B u k a r ı n t r a n s f e r e d i l m e s i n d e n v e d o l a y ı s ı ile b u k a r ü z e r i n d e n a l m a n ge l i r v e r g i s i n i n t r a n s f e r e d i l m e s i n d e n b a h s e t t i m . Var ı ş ü l k e s i n d e v e r g i l e n d i r m e ç e r ç e v e s i n d e i t h a l a t v e r g i l e r i d e d i ğ i n i z b a ğ l a m d a t a b i k i t a r t ı ş ı l a b i l i r .

K a r b i r e y s e î l c ş i r k c n z a r a r ı n t o p l u m s a l l a ş m a s ı y o r u m u m u e l e ş t i r di . K a r d a n v e r g i a l ı n d ı ğ ı z a m a n b u t o p l u m s a l l a ş m a k t a d ı r d a z a r a r ı n t o p l u m s a l l a ş m a s ı n a n e d e n g o c u n u y o r s u n b i ç i m i n d e b i r y o r u m g e t i r d i . K a r d a n n e k a d a r v e r g i a l ı n d ı ğ ı n ı g ö r d ü k . Yani t e m e l k a p i t a l i s t g r u b u n ö d e d i ğ i k u r u m l a r v e r g i s i n i n p a y ı n ı g ö r d ü k . D o l a y ı s ı ile b u k o n u d a ç o k d a y o r u m y a p m a k i s t e m i y o r u m .

A h m e t Bey; "kr iz m a l i y e v e verg i p o l i t i k a s ı u y g u l a n ı r , a s g a r i ü c r e t i n v e r g i l e n d i r i l m e s i k o n u s u n d a k i g ö r ü ş ü n ü z n e d i r ? " d i y e s o r m u ş . A s g a r i ü c r e t t a m a m e n verg i dışı t u t u l m a l ı d ı r . M i n i m u m g e l i r d i r . B u n u n t a m a m ı a y r ı l m a l ı d ı r , a y ı r m a k u r a m ı g e r e ğ i . T a b i ki, b e n b u k o n u d a e m e k ç i l e r d e n yana b i r d u r u ş s e r g i l i y o r u m .

A h m e t S o m u n c u H o c a m ı n , m e n k u l s e r m a y e i r a t l a r ı n d a fa iz i f a d e

s i v a r ş e k l i n d e i t i r a z ı o l d u . B e n i m o r a d a k i v u r g u m i r a t k a v r a m ı n ı n ,

k a v r a m o l a r a k , y a n i o n t o l o j i k o l a r a k i lg inçl iğ i ü z e r i n e y d i . T a b i ki,

m e n k u l s e r m a y e i r a t l a r ı s a y ı l ı r k e n faiz d e z i k r e d i l m i ş t i r . Yani, m e n

kul s e r m a y e i r a t l a r ı n ı n t a m a m ı n a İ r a t d e n i r g ib i b i r y o r u m d a b u

l u n m a n i y e t i m o l m a m ı ş t ı . Geçici v e r g i d e n b a h s e t t i ; o n a b e n d e s u

n u m d a d e ğ i n m i ş t i m . Milli p i y a n g o g e l i r l e r i d e v e r g i d ı ş ı d ı r . Evet,

a t l a d ı ğ ı m iç in ö z ü r d i l i y o r u m . B u n u d a o l u m l u b i r k a t k ı o l a r a k a l ı y o r

v e çok t e ş e k k ü r e d i y o r u m . Ş a h s i l i k l e m ü l k i l i k a y r ı ş e y l e r d i r d e d i . T a b i

v e r g i l e n d i r i l i r k e n , v e r g i n i n k o n u s u d e d i ğ i m i z şey v e r g i h u k u k u n d a

t a r t ı ş m a k o n u s u d u r . T a b i m a l i h u k u k ç u h o c a l a r ı m ı z çok d a h a iyi

b i l i r l e r de , ö r n e ğ i n a r a ç l a r d a n a l m a n b u m a t b u u v e r g i l e r l e b i z i m

g e l i r i m i z ü z e r i n d e n ö d e d i ğ i m i z a r t a n o r a n l ı v e r g i l e r t a b i î k i v e r g i n i n

ş a h s i l i ğ i v e m ü l k i l i ğ i b a ğ l a m ı n d a b i r a y r ı m a t a b i t u t u l u r . Yani o r a d a

v e r g i n i n m ü l k i l i ğ i söz k o n u s u d u r . N e k a d a r çok a r a ç a l ı r s a n ı z a l ı n

a y n ı verg iy i ö d e r s i n i z . Oysa ü c r e t l i l e r için, 22.000TL'yi g e ç t i ğ i z a m a n

335

t ü m i ş v e r e n l e r i n i z d e n a l d ı ğ ı n ı z ü c r e t l e r i n t o p l a m ı n ı a y r ı c a b e y a n

etmek dııcumundasmız. Ş i m d i b u r a d a şahs i l ik , m ü l k i l i k t a b i k i b i r

a n l a m i fade e d i y o r .

A h m e t S o m u n c u h o c a m ı z , verg i t a r i h i n e değinmek g e r e k t i ğ i n i

söyledi . Ben ç a l ı ş m a n ı n k a p s a m ı ç e r ç e v e s i n d e v e r g i l e m e t a r i h i n e y a

d a T ü r k verg i t a r i h i n e g i r m e d i m . B u n u n t a k d i r i n i s i z le re b ı r a k ı y o

r u m .

A b u z e r P ı n a r h o c a m ı n k a t k ı s ı o l d u . M a r x i s t s ı n ı f t a r t ı ş m a l a r ı v e

M a r x a a t ı f y a p ı l m a d ı ğ ı k o n u l a r ı n ı e l e ş t i r d i . M a r x ' a a r t ı k a t ı f y a p ı l -

m a y a b i l i r . Ç ü n k ü t ü m e s e r l e r i n i o k u d u k , n e söylediğ i b i l i n i y o r .

M a r x ' t a n b i r y o r u m y a p m a k için ille d e a t ı f y a p m a k g e r e k m i y o r . H e r

şey ini b i l i y o r u z . Bi l inen şey lere t e k r a r d a n a t ı f y a p m a n ı n y o r u c u b i r

s ü r e ç olduğunu d ü ş ü n ü y o r u m . A m a k e n d i s i n e y i n e d e k a t k ı l a r ı i ç in

t e ş e k k ü r e d i y o r u m . VVeberian a n a l i z k o n u s u n d a ; VVeber ç o k akı l l ı b i r

i n s a n . Ben d o k t o r a t e z i m d e d e b ü r o k r a s i y a z ı y o r u m . VVeber'in h e m e n

h e m e n t ü m e s e r l e r i n i o k u d u m . Lakin, VVeber'in s ını f a n l a y ı ş ı s o n u ç t a

k a p i t a l i z m i n i ç e r i s i n d e k a l m a k zorunda. VVeber d e M a r x g i b i a n a l i z

y a p ı y o r . Dolay ı s ı ile b i r ö n e r i s i yok. B ü r o k r a s i t e o r i s i k o n u s u n d a d a

y a p t ı ğ ı şey a n a l i z d i r . VVeber d e M a r x d a a n a l i z y a p a r .

S a y m B i l d i r i c i n i n ge l i r vergis i v e d i ğ e r v e r g i l e r i n , s e r v e t a r t ı ş ı n ı

v e r g i l e n d i r m e d i ğ i , k a p i t a l i s t s i s t e m v e r g i l e r i o l d u ğ u k o n u s u n d a b i r

k a t k ı s ı o l d u . (....) evet en ö n e m l i eksikl ik ö n e r i n i n o l m a m a s ı . Ş i m d i ,

t a b i b u ç a l ı ş m a b i r a n a l i z ç a l ı ş m a s ı . Dolay ı s ı ile T ü r k Vergi S i s t e m i

şöy le iy idir , ş ö y l e a k s a k l ı k l a r ı v a r d ı r , b u n l a r ı n g i d e r i l m e s i n e y ö n e l i k

şöyle ö n e r i l e r i m v a r d ı r g ib i b i r ç a l ı ş m a değ i l . T a b i b u t i p ç a l ı ş m a l a r

d a çok d e ğ e r l i d i r , a m a b e n i m ç a l ı ş m a m o t i p b i r ç a l ı ş m a d e ğ i l . D a h a

çok a n a l i z e y ö n e l i k , m e v c u t d u r u m u farkl ı b i r ü s l u p l a d i le g e t i r m e y e

yönel ik, b u y ü z d e n ö n e r i l e r i m söz k o n u s u o l m a d ı . B u k o n u l a r d a f i k i r

l e r i m v a r d ı r . Yeri g e l d i ğ i n d e o n l a r ı d a b e l i r t e b i l i r i z . S o r m u ş z a t e n

Bildirici h o c a m , v e r g i l e r n a s ı l t o p l a n m a l ı diye, s t o p a j a y ö n e l i k e l e ş t i

r i m d e n d o l a y ı . Verg i le r b e y a n e s a s ı n a g ö r e t o p l a n m a l ı , d e v l e t d e y e

t e r i n c e d e n e t i m e l e m a n ı a l ı p b u n l a r ı d e n e t l e m e l i . D o ğ r u o l a n b u d u r .

D e v l e t l e v a t a n d a ş a r a s ı n d a d o ğ r u b i r ilişki, h a k k a n i y e t l i b i r ilişki

a ç ı s ı n d a n d o ğ r u o l a n b u d u r . Devlet vatandaşına m ü i t e z i m l i k y a p

t ı r m a m a l ı d ı r .

M u s t a f a D u r m u ş h o c a m ı n önce l ik l i o l a r a k i l t i f a t l a r ı n a ç o k t e ş e k

k ü r e d e r i m . Bizleri c e s a r e t l e n d i r d i n i z . Çok s a ğ o l u n . M a r x ' a a t ı f yok

d e d i . O k o n u d a y o r u m y a p t ı m . N e d e n y a p m a m a m g e r e k t i ğ i n i M u s t a

f a h o c a m k e n d i s i d e a ç ı k l a d ı . T e ş e k k ü r e d e r i m . Dolayl ı v e d o l a y s ı z

v e r g i l e r i n de e m e k ç i l e r tarafında ödendiğini söyledi. Doğrudur. B u n

l a r ı d a b i r k a t k ı o l a r a k k a b u l e d i y o r u m .

Verg i le re a r t ı d e ğ e r t e o r i s i ç e r ç e v e s i n d e n y a k l a ş ı l m a h d e d i . Açık

ças ı ç a l ı ş m a n ı n s ı n ı r l a r ı a ç ı s ı n d a n a r t ı d e ğ e r e g i r i ld iğ i z a m a n b u

336

ç a l ı ş m a b i r k i t a p ç a l ı ş m a s ı n a d ö n m e k z o r u n d a . Ç ü n k ü a r t ı d e ğ e r i n nc o l d u ğ u n u b u r a d a k i b i r çok insan bilir. Dolayıs ı ile ç a l ı ş m a y ı o şeki lde ele a l ı n c a o teor iy i b i r a z d a h a k i t a p gibi b ü y ü t m e k g e r e k i r diye d ü ş ü n d ü m , o y ü z d e n a ç ı k ç a s ı ö n c e a r t ı d e ğ e r l e b a ş l a d ı m ' b u ç a l ı ş m a y a . Sonra b i l e r e k d ı ş ı n d a t u t t u m .

O P T ' n i n y a p t ı ğ ı ç a l ı ş m a y a i l işkin k a t k ı l a r ı n d a n d o l a y ı d a çok t e

ş e k k ü r e d i y o r u m . N o m i n a l ü c r e t l e r a z a l m ı ş a m a i ş g ü c ü ver iml i l i ğ i

a r t m ı ş . Ben a ç ı k ç a s ı b u s ü r e c e çok d a ş a ş ı r m ı y o r u m . Bir t a r a f t a n

m a k i n e l e ş m e b i r t a r a f t a n d a i ş g ü c ü n e k a t ı l ı m o r a n ı n ı n a r t m a s ı , iş

g ü c ü v e r i m l i l i ğ i n i n a r t m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r . T a b i b u s ü r e ç l e r i

d e ğ e r i e n d i r i r k e n t a ş e r o n l a ş m a s ü r e ç l e r i n i d e ele a l m a k l a z ı m . Ş i m d i

ver iml i l ik d e r k e n orada m a l i y e t h e s a b ı y a p ı l ı y o r . .Siz b i r çok h i z m e t i

t a ş e r o n l a r a g ö r d ü r ü r s e n i z i ş g ü c ü b a ş ı n a m a l i y e t i n i z d e d ü ş e r , b u d a

ver iml i l iğ i a r t ı r ı r . Mese leye b u a ç ı d a n d a y a k l a ş ı l a b i l i r . N a s ı l b i r

vergi p o l i t i k a s ı ö n e r d i ğ i m i s o r m u ş h o c a m . B u k o n u d a b i r v e r g i p o l i

t ikas ı ö n e r m e k a ş ı n c ü r e t k a r l ı k o l u r d iye d ü ş ü n ü y o r u m a m a b u k o

n u d a çeşi t l i y a k l a ş ı m l a r v a r . M e s e l a E r i n ç Y e l d a n ' m b u eş i t s iz l ik ler i

d ü z e l t m e k ü z e r e sosyal p o l i t i k a l a r d a u y g u l a n m a k ü z e r e %5'lik b i r

g l o b a l s e r v e t verg i s i ö n e r i s i v a r . Yine ' f o b i n Vergisi ile k a p i t a l i z m i n

e n sa f h a l i o l a n f i n a n s a l s i s t e m i n v e r g i l e n d i r i l m e s i a n l a m l ı o l a b i l i r .

T u r g a y Beyin a y ı r m a i l k e s i n i n eksik o l d u ğ u n a y ö n e l i k b i r e leş t i r i s i v a r d ı . Y a n h ş a n l a m a d ı y s a m b u n a b i r a z d a h a v u r g u y a p ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i b e l i r t t i h o c a m . H a k l ı s ı n ı z b i r a z daha v u r g u y a p ı l a b i l i r d i " Özellikle i ş g ü c ü ü c r e t l e r i n i n ayırma ilkesi gereği daha az v e r g i l e n d i r i l m e s i g e r e k t i ğ i n i v u r g u l a y a b i l i r d i m .

T ü r k i y e ' d e k i dolaylı v e r g i l e r i n OECD o r t a l a m a s ı ile ö r t ü ş t ü ğ ü n ü

söyledi . B u b e n i m iç in b i r şey i f a d e e t m i y o r . Yani T ü r k i y e ' d e b i r m o d a

v a r : D e v l e t b i r p o l i t i k a u y g u l a y a c a ğ ı z a m a n v e b u e l e ş t i r i l d i ğ i za

man, " E f e n d i m b u A v r u p a ' d a d a v a r , A l m a n y a ' d a d a v a r ; A m e r i k a n

Anayasasında da var" deniyor. Bu b e n i m için çok b i r şey i f a d e e t m i

yor. A v r u p a ' d a o lab i l i r , y a n l ı ş t ı r . Orada da y a n l ı ş t ı r . A v r u p a ' n ı n

y a p t ı ğ ı h e r şey d o ğ r u d e ğ i l d i r . T ü r k i y e ' n i n v e Y u n a n i s t a n ' ı n b i r l i k t e

ü y e o l m a d ı ğ ı e k o n o m i k bir l ik o l a r a k AB'ye G ü n e y Kıbrıs ' ı a l m ı ş t ı r .

Böyle c i d d i b i r h a t a y a p m ı ş t ı r . Bu, t ü m u l u s l a r a r a s ı anlaşmalara

a y k ı r ı d ı r . D e m e k ki, AB'nin v e OECD n i n h e r p o l i t i k a s ı d o ğ r u değ i l .

Türkiye 2008 k r i z i n d e n r e y t i n g l e ç ıkt ı a m a 2 0 0 9 yı l ını n e d e n d a h a s e r t b i r d ü ş ü ş l e k a p a d ı diye s o r m u ş h o c a . T a b i , b a n k a c ı l ı k s e k t ö r ü a ş ı r ı g ü ç l e n d i r i l i r k e n , ree l s e k t ö r p o l i t i k a l a r ı Lafferci y ö n t e m l e r l e g e l i ş t i r i l m e y e ça l ı ş ı ld ı , f a k a t b u d a h a ö n c e k i ç a l ı ş m a l a r d a d a o r t a y a k o n d u ki, i s t i h d a m ı d e s t e k l e m i y o r . Dolayıs ı ile b u n a ş a ş ı r m a m a k l a z ı m . Geçici o l a r a k siz t a l e b i a r t ı r ı r s ı n ı z , b i r k a ç a r a b a , b i l g i s a y a r s a t ı l ı r p i y a s a d a ; ancak bu, reel s e k t ö r ve reei s e k t ö r gözlemleyen bizler için b i r şey i f a d e e t m e z .

337

M e r s i n ' d e n b i r h o c a m ı z ı n b i r k a t k ı s ı o l d u . Ç a l ı ş m a n ı n b a ş l ı ğ ı iki b ö l ü m d e n o l u ş u y o r , 2008 f i n a n s a l kr izi ve e t k i l e ş i m i d iye ve e tk i le ş i m i k o n u s u n a çok g i r m e d i ğ i m y ö n ü n d e . Vaki t y e t m e d i ğ i iç in b e n o n u y u v a r l a k b i r şek i lde Lafferci t e d b i r l e r u y g u l a n m ı ş t ı r d iye v e d i ğ e r , b e n d e n ö n c e teb l iğ s u n a n a r k a d a ş l a r ı t e k r a r e t m e m e k iç in o k o n u y a çok d e ğ i n m e d i m . U y g u l a n a n Lafferci p o l i t i k a l a r ı n iç talepte, reel s e k t ö r d e , i s t i h d a m d a n e şeki lde s o n u ç l a n d ı ğ ı h e p ver i ld i . T e k r a r a g i r m e d i m . Bizim e t k i l e ş i m d e n k a s t ı m ı z d a b u d u r . Krize g ö s t e r i l e n t e p k i v e b u n u n s o n u ç l a r ı d ı r . B u n l a r v e r i l d i . Yani t e b l i ğ l e r d e b i r ö r t ü ş m e söz k o n u s u . O y ü z d e n s iz le r in d a h a faz la v a k t i n i z i a l m a m a k için o k o n u l a r a g i r m e d i m .

İ s m i n i v e r m e y e n b i r h o c a m ı z , a y r ı c a d a m g a verg i s i d e a l m ı y o r

d e d i . D o ğ r u , b u n u d a b i r k a t k ı o l a r a k a l ı y o r u m . F a k a t b u n u n iç in

t e b l i ğ i rev ize e t m e l i miy iz? Belki d e e d e r i z . Eğer o r g a n i z a s y o n k o m i

tes i s o n b i r ş a n s t a n ı r s a d a m g a v e r g i s i i f a d e s i n i d e ek ler iz . M e t i n

h o c a , "Fobin V e r g i s i n i n e tk i le r i n e l e r o l a b i l i r d iye s o r m u ş . T o b i n Ver

g i s i n e b e n ç o k o l u m l u b a k ı y o r u m . B u f i n a n s a l i ş l e m l e r ü z e r i n d e n

alman bir vergi ve bu v e r g i n i n s p e k ü l a t i f s ıcak p a r a h a r e k e t l e r i n i ,

ü lke e k o n o m i s i n i ree l ü r e t i m e k o n o m i s i n d e n k o p a r a n b i r e y l e r i n , t ü

k e t i c i l e r i n ps iko lo j ik a lg ı s ıy la oynayarak g ü n d e m i r e e l ü r e t i m d e n

k o p a r a n b u s ü r e ç l e r i n v e r g i l e n d i r i l m e s i n e ç o k s ı c a k b a k ı y o r u m . G ü

n e r i h o c a m ı n M a r x ' a a t ı f y a p m a m a k o n u s u n d a b i r e le ş t i r i s i o l d u . A z

ö n c e b u k o n u y a i l i şkin c e v a b ı m ı v e r d i m .

Emekçi s ın ı f iç in t a s a r r u f o r a n ı n ı n y ü k s e l t i l m e s i g e r e k i r d e d i .

H a k l ı s ı n ı z h o c a m . B u b i r a n a l i z ç a l ı ş m a s ı o l d u ğ u iç in verg i p o l i t i k a s ı

ö n e r i s i n d e b u l u n m a k söz k o n u s u o l a m a z v e a ş ı r ı c ü r e t k a r o l u r . B u n

l a r a y r ı b i r ç a l ı ş m a k o n u s u . Hakl ı o l d u ğ u n u z y ö n l e r o l a b i l i r a m a

sosyal b i l i m l e r d e iki t ü r ç a l ı ş m a v a r d ı r . Bir incis i d o ğ r u d a n p o l i t i k a

ö n e r e n ç a l ı ş m a l a r d ı r . B u n l a r t e k n i k ç a l ı ş m a l a r d ı r . F a k a t b i r d e a n a

liz yapan ç a l ı ş m a l a r v a r d ı r M a r x ' m K a p i t a l i g ib i - üç c i l t a n a l i z ü z e

r i n e k u r u l m u ş t u r . M a r x orada h i ç b i r şey ö n e r m e m e k t e d i r . Bakın,

d e v r i m i b i le ö n e r m e m e k t e d i r . Dolayıs ı ile b e n b u ç a l ı ş m a d a b i r po l i

t i k a ö n e r m e z o r u n l u l u ğ u h i s s e t m e d i m . A n c a k i s t e n i r s e o n u d a y a p a

rız. Ayrı b i r ç a l ı ş m a d a di le g e t i r i l e b i l i r . F a k a t b u ç a l ı ş m a y ı k u r g u l a r

ken b e n d a h a çok b i r a n a l i z ç a l ı ş m a s ı o l a r a k k u r g u l a d ı m v e s ü r e c i

b u şeki lde y ü r ü t t ü m . A m a d e ğ e r l i k a t k ı v e e l e ş t i r i l e r i n i z i ç i n çok t e

ş e k k ü r e d e r i m .

O t u r u m B a ş k a n ı : Evet e f e n d i m . T e k r a r iki teb l iğc iye d e ç o k t e ş e k

k ü r e d i y o r u m , h e m k e n d i l e r i n e h e m siz k a t ı l ı m c ı l a r a . Y a r ı m s a a t l i k

g e c i k m e y l e b u o t u r u m u t a m a m l a m ı ş o l d u k . H e p i n i z e a f iye t o l s u n .

I. O T U R U M

9.00 - 10 .30

O T U R U M BAŞKANI: NACİ

BAKANLIĞI MÜSTEŞARI)

KONUŞMACILAR

AĞ BAL (MALİYE

" U l u s l a r a r a s ı Vergi R e k a b e t i n i n Gel ir B ö l ü ş ü m ü Ü z e r i n d e k i E t k i l e n : 1990-2008 Türk iye Ö r n e ğ i "

- YRD. DOÇ. DR. AYŞEGÜL YAKAR ÖNAL - YRD DOÇ. DR. SEZAİ TEMELLİ

"Küresel Vergi Rekabet in in Ekonomi Pol i t iğ i : Ku

r a m s a l Sonuç lar ın Ülke Grupları A ç ı s ı n d a n Anal iz i"

YRD. DOÇ. DR. Ö Z G Ü R SARAÇ

ULUSLARARASI VERGİ REKABETİNİN GELİR B Ö L Ü Ş Ü M Ü

Ü Z E R İ N D E K İ ETKİLERİ:

1990-2008 TÜRKİYE ÖRNEĞİ

A y ş e g ü l Y a k a r Ö n a l *

S e z a i T e m e l l i * *

Ö z e t

1 9 8 0 l e r d e n i t i b a r e n h ı z l a n a n k ü r e s e l l e ş m e y l e b i r l i k t e a r t a n u l u s l a r a r a s ı

r e k a b e t , d e v l e t l e r i n k a m u p o l i t i k a l a r ı n ı d a e t k i l e m i ş t i r . B u ç e r ç e v e d e , k ü r e

s e l l e ş m e n i n v e r g i l e m e a l a n ı n d a k i y a n s ı m a l a r ı " u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i "

k a v r a m ı n ı ö n e ç ı k a r m ı ş t ı r . Ö z e l l i k l e 1 9 9 0 s o n r a s ı n d a , g e l i ş m i ş y a d a g e l i ş

m e k t e o l a n ü l k e l e r a r a s ı n d a v e r g i r e k a b e t i n i n h ı z l a a r t t ı ğ ı g ö z l e n m e k t e d i r .

B u b a ğ l a m d a , v e r g i , k a m u f i n a n s m a n ı n ı n ö t e s i n d e b i r i ş l e v y ü k l e n e r e k ü l k e

l e r i n r e k a b e t g ü c ü n ü e t k i l e y e n b i r u n s u r o l a r a k t a r t ı ş ı l m a y a v e y a b a n c ı s e r

m a y e y i ü l k e y e ç e k e b i l m e n i n b i r a r a c ı o l a r a k g ö r ü l m e y e b a ş l a n m ı ş t ı r . V e r g i

s i s t e m i n i n e k o n o m i k a n a l i z i n i , b ü y ü k ö l ç ü d e , e ş i t l i k e k s e n i n d e n e t k i n l i k

e k s e n i n e k a y d ı r a n u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i , v e r g i y ü k ü n ü n d o l a y s ı z v e r g i

l e r d e n d o l a y l ı v e r g i l e r e k a y m a s ı n a , d o l a y s ı z v e r g i l e r i n k e n d i i ç i n d e k i v e r g i

y ü k ü n ü n d e h a r e k e t l i l i ğ i y ü k s e k o l a n s e r m a y e g e l i r l e r i n d e n h a r e k e t l i l i ğ i

g ö r e c e d ü ş ü k o l a n ü c r e t g e l i r l e r i n e k a y m a s ı n a y o l a ç m ı ş t ı r . D i ğ e r b i r d e y i ş

l e , u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i ü l k e l e r i n h e m v e r g i s i s t e m l e r i n i h e m d e g e l i r

İÜ. Siyasal Bilgiler Fakültesi

İÜ, Siyasal Bilgiler Fakültesi

339

b ö l ü ş ü m l e r i n i a d i l o l m a k t a n h ı z l a u z a k l a ş t ı r m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a , b u ç a l ı ş

m a , 1 9 9 0 - 2 0 0 8 a r a l ı ğ ı n d a , ü c r e t l i l e r i n v e s e r m a y e g e l i r l e r i n i n m i l l i g e l i r d e n

a l d ı k l a r ı p a y l a r i l e t o p l a m g e l i r v e r g i s i i ç i n d e k i p a y l a r ı n ı n i z l e d i ğ i s e y i r

ü z e r i n d e n u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i n i n T ü r k i y e ' d e k i g e l i r b ö l ü ş ü m ü ü z e

r i n d e k i e t k i l e r i n i o r t a y a k o y m a y ı a m a ç l a m a k t a d ı r .

Giriş

U l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i , k ü r e s e l l e ş e n d ü n y a n ı n b i r g e r e k l i l i ğ i v e / v e y a

s o n u c u o l a r a k , v e r g i p o l i t i k a l a r ı n ı n i ç i n d e y e r i n i a l ı r k e n , k a v r a m t e o r i k a r k a

p l a n o l a r a k k u ş k u s u z r e k a b e t o l g u s u n a a ğ ı r l ı k l ı b i r v u r g u y a p m a k t a d ı r . B u

a ğ ı r l ı k l ı v u r g u y a k a r ş ı l ı k u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i i l e i k t i s a t b i l i m i n i n k a

d i m r e k a b e t t a n ı m l a m a s ı a r a s ı n d a k i f a r k l ı l ı k d a a s l ı n d a k ü r e s e l l e ş e n d ü n y a

n ı n i k t i s a d i g e r e k l i l i ğ i n i n b i r y a n s ı m a s ı o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r . D o l a y ı s ı y l a ,

r e k a b e t k a v r a m ı n ı n ' u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i ' ö z e l i n d e a l d ı ğ ı b i ç i m , y a ş a

d ı ğ ı m ı z z a m a n a r a l ı ğ ı n ı n k a v r a m a g e t i r d i ğ i f a r k l ı l a ş m a i l e b i r l i k t e o k u n m a k

z o r u n d a d ı r . B u a n l a m ı y l a u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i k o n u s u n u n e k o n o m i

p o l i t i k b i r ç e r ç e v e d e e l e a l ı n ı p d e ğ e r l e n d i r i l m e s i d a h a a n l a m l ı d ı r .

K ü r e s e l l e ş m e d ö n e m i n i n e n b e l i r g i n i k t i s a d i y a p ı l a n m a s ı m a l i s e r m a y e

b i r i k i m r e j i m i o l a r a k a d l a n d ı r ı l m a k t a d ı r ( î n s e l 2 0 0 1 : 1 ) . M a l i s e r m a y e b i r i

k i m r e j i m i s e r m a y e d o l a y ı m ı n ı y a ş a m d ü n y a s ı n d a o l a b i l d i ğ i n c e h e g e m o n i k

h a l e g e t i r i r k e n , b u y e n i i l i ş k i s ü r e c i n d e k a m u p o l i t i k a l a r ı n ı n y e n i d e n y a p ı

l a n m a s ı d a b u h e g e m o n i k i l i ş k i n i n e t k i s i n d e g e l i ş m e g ö s t e r m i ş t i r . U l u s l a r a

r a s ı v e r g i r e k a b e t i k a v r a m ı n ı n d a a s l ı n d a b u s ü r e c e k o ş u t v e s ü r e ç l e b a ğ l a n

t ı l ı b i r i l i ş k i y i n i t e l e d i ğ i n i v u r g u l a m a k i s t i y o r u z .

U l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i k a v r a m ı b u a n l a m ı y l a u l u s l a r a r a s ı i k t i s a d i

i l i ş k i l e r i n d ü z e n l e n m e s i v e v e r g i u y u m u i l e i l g i l i l i t e r a t ü r ü n s ı n ı r l a r ı n d a b i r

d ü z e n l e m e d e n ö t e , m a l i s e r m a y e b i r i k i m r e j i m i n i n g e r e k l e r i n e b a ğ t m l ı b i r

v e r g i s e l y e n i d e n y a p ı l a n m a y ı t a n ı m l a m a k t a d ı r . B u h a l i y l e k ü r e s e l d i r v e u l u

s a l v e r g i y a p ı l a n m a l a r ı n a r a ğ m e n b i r g e l i ş m e y i i ş a r e t e t m e k t e d i r . B u r a d a

b e t i m l e n e n u l u s l a r a r a s ı k a v r a m ı u l u s l a r ı n i l i ş k i l e r i s ı n ı r ı n d a b i r d ü z e n l e m e

y e d e ğ i l , u l u s ü s t ü b i r y a p ı l a n m a y a u y g u n d ü z e n l e m e y e k a r ş ı l ı k g e l m e k t e d i r

v e s e r m a y e d o l a y ı m ı b u r a d a s e r m a y e n i n s e r b e s t d o l a ş ı m ı y l a p a r a l e l a n l a m l a r

s e r g i l e m e k t e d i r . V e r g i r e k a b e t i , v e r g i t a b a n ı v e v e r g i d e n e l d e e d i l e b i l e c e k

f a y d a v e y a a v a n t a j l a r a n l a m ı y l a s e r m a y e n i n b i l â n ç o l a ş t ı r d ı ğ ı b i r a r a c a d ö n ü

ş ü r k e n , v e r g i p o l i t i k a s ı n a y ü k l e n e n k l a s i k l e ş m i ş t e o r i k a n l a m l a r g i d e r e k e t k i

g ü c ü n ü y i t i r m e k t e v e d a h a d a ö n e m l i s i y e n i v e r g i y a p ı s ı v e a l g ı s ı i ç i n d e

a n l a m ı n ı d a k a y b e d e n b i r y e r e d o ğ r u ç e k i l m e k t e d i r . Ö z e l l i k l e y ü k s e l e n p i y a

s a l a r a d ı y l a t a n ı m l a n a n ç e v r e ü l k e l e r i n v e r g i r e k a b e t i n d e g i d e r e k d a h a f a z l a

a v a n t a j l ı k o n u m a g e ç m e l e r i , k ü r e s e l v e r g i p o l i t i k a l a r ı n ı n y e n i d e n ü r e t i l d i ğ i

b u s ü r e ç t e p o l i t i k a l a r ü z e r i n d e y ö n l e n d i r i c i v e b e l i r l e y i c i o l m a y a b a ş l a m ı ş

t ı r .

3 4 0

D e v l e t i n k ü r e s e l l e ş m e d ö n e m i n d e k i i ş l e v i h ı z l ı b i r d e ğ i ş i m e u ğ r a r k e n ,

u l u s l a r a r a s ı d ü z l e m d e d e u l u s - d e v l e t y a p ı l a n m a s ı n ı n ö t e s i n d e b i r i ş l e v l e

' y e n i ' d e v l e t i n t a n ı m l a n m a k t a o l d u ğ u n u i z l e m e k t e y i z . 1 1 9 8 0 M e r i n i k i n c i

y a r ı s ı n d a n i t i b a r e n ş i r k e t l e r i n u l u s - p a z a r l a r s ı n ı r l ı l ı ğ ı a l t ı n d a h a r e k e t e t m e

l e r i y e n i ü r e t i m o r g a n i z a s y o n u y l a ç a t ı ş t ı ğ ı i ç i n y e n i s i s t e m i n b e l i r l e y i c i ö z e l

l i ğ i n i n u l u s ö t e s i h a r e k e t l i l i k o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r ( H i r s t v e T h o m s o n ,

1 9 9 8 ; 1 4 9 ) . E s n e k ü r e t i m u c u z i ş g ü c ü n e , h a m m a d d e y e v . b . f a k t ö r l e r e g e

r e k s i n i m d u y d u ğ u n d a n , m a l i y e t m i n i m i z a s y o n u n u g e r ç e k l e ş t i r m e a m a c ı y l a ,

s ı n ı r t a n ı m a k s ı z ı n h a r e k e t e t m e k o ş u l u n u i ç i n d e b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . U l u s a l t ı

v e u l u s ü s t ü d i n a m i k l e r e b a ğ l ı g e l i ş e n b u y e n i y a p ı l a n m a u l u s a l ö l ç e k t e ş e k i l

l e n e n k a m u p o l i t i k a l a r ı n ı n d a d e ğ i ş i m i n i z o r u n l u h a l e g e l i r m i ş v e s e r m a y e

n i n a k ı ş k a n l ı ğ a b a ğ l ı o l a r a k k a r l ı l ı k p r o b l e m i n i ç ö z m e s i f i n a n s a l p i y a s a l a r ı

ö n p l a n a ç ı k a r a r a k a r t ı d e ğ e r a r t ı r ı m m e k a n i z m a l a r ı y e r i n e a r t ı d e ğ e r a k t a r ı m

m e k a n i z m a l a r ı n ı b e l i r l e y i c i k o n u m a t a ş ı m ı ş t ı r . K ü r e s e l v e y e r e l ö l ç e k l e r

ü z e r i n d e n e k o n o m i l e r y e n i d e n y a p ı l a n m a k z o r u n d a k a l m ı ş l a r d ı r ( J e s s o p ,

2 0 0 5 : 3 8 1 ) .

Y e n i b i r i k i m r e j i m i n i n p i y a s a l e h i n e a ş k ı n b i r b e l i r l e n i m y a r a t m a s ı , t o p

l u m u n g e n e l o l a r a k h ı z l a y o k s u l l a ş m a s ı s o n u c u n u o r t a y a ç ı k a r m ı ş t ı r .

N e o l i b e r a l i d e o l o j i y a ş a n a n k r i z i n d e v l e t h a r c a m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı

i l e r i s ü r e r k e n , a r k a p l a n d a b u h a r c a m a l a r ı n h a n g i h a r c a m a l a r o l d u ğ u n a b a

k ı l d ı ğ ı n d a s o s y a l n i t e l i k t e k i h a r c a m a l a r ı n i l k s ı r a d a g e l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r .

1 Küreselleşme döneminde ulus-devlet tartışmaları özellikle küresel dönemin sermaye hareketlerindeki serbestliğe karşı bir konum olarak ele alınmış ve değişim dönüşüm süreci ulus-devletin sönümlenmesi ilişkisinde tartışılır olmuştur. Akademik, hatta entelektüel dünyanın bu tartışma düzlemi çoğunlukla ulus-devlet- kapitalizm ilişkisini göz ardı eder niteliktedir diyebiliriz. Devletin sermaye ile olan ilişki düzlemi ve onun çeperinde aldığı form küresel/yerel bağlamında ulusüstü ve ulusaltı yapılara uygun bir ulus devlet formu şeklinde olmak zorundadır. Diğer taraftan sermaye yapılanmasına karşıt toplumsal yapılanmalara karşı devletin hala ve güçlü şekilde ulus-devlet geleneğini sürdürdüğünü de izleyebilmekteyiz. Boyut düzlem farklılıkları bu anlamıyla bize daha gerçekçi analizler yapabilmemiz açısından yol göstericidir. Küreselleşme sürecinin doğrudan yabancı sermaye, finansal sermaye ve diğer eklemlenmiş sermaye formlarıyla birlikte örüldüğü bu süreçte küreselleşme kavramının bir şemsiye rol oynadığı, İktisadi gerekliliklerin altında yapılanan bir uluslararası ilişkiler kümesinin yeni ilişkileri üretirken eski yapılanmaların tüm elverişliliklerini de yeniden ürettiğini unutmamak gerekiyor. Özellikle emek sermaye ilişkisi üzerinden devletin düzenleyici rolüne bir kez daha baktığımızda, küreselleşme meselesi sermaye dolayımıyla barışık ve ulusüstü yapılar ekseninde kendisini yeniden üretirken, emek dolayımıyla bir o kadar bakışıksızdır. Küreselleşmenin serbest piyasa ve özgürlük söylemiyle genişleme patikasında eşitlikçi ve adil bir iktisadi ize rastlanmaması ancak 'post' dönemin özellikleriyle açıklanabilir. Bu konuda küreselleşmenin iktisadi düzlemdeki yansımalarını önemli makalelerle tartışan, editörlüğünü Baker, Epstein ve Poliin'in yaptığı kitabı önermekteyiz (Baker, Epstein ve Pollin, (ed.), 2000), Diğer taraftan düzenleme konusunda Jessop'ın çalışmaları önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Son olarak Türkçeye de çevrilen kitabı yine bu tür tartışmalar için önemli bir kaynak eserdir Jessop, 2009).

341

P i y a s a d i n a m i k l e r i n i n s o s y a l h a r c a m a l a r y o l u y l a d e s t e k l e n m e s i y e r i n e d o ğ

r u d a n f i n a n s a l d ü z e n l e m e l e r l e d e s t e k l e n m e s i , m a l i s e r m a y e b i r i k i m r e j i m i

n i n g e r e k s i n i m l e r i n e u y g u n o l d u ğ u n d a n , d e v l e t i n h a r c a m a v e f i n a n s m a n

y a p ı s ı y e n i d e n d ü z e n l e n m i ş v e h a r c a m a l a r a b a ğ l ı o l a r a k d a k a m u f i n a n s m a n

p o l i t i k a l a r ı m a l i s e r m a y e n i n ç ı k a r l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a ş e k i l l e n m i ş t i r ( İ n s e l ,

2 0 0 1 : 1 1 ) . Ü r e t i m g ü ç l e r i n i n m u t a b a k a t ı n ı n k o p t u ğ u b u s ü r e ç t e , h a r c a m a

y a p ı s ı g i b i v e r g i y a p ı s ı d a b i r i k i m r e j i m i n i n g e r e k l e r i d o ğ r u l t u s u n d a d ü z e n

l e n m i ş , d o l a y l ı v e r g i l e r g i d e r e k d a h a f a z l a b i r p a y l a v e r g i y a p ı s ı i ç i n d e y e r

a l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r .

T ü r k i y e ' d e k i d e ğ i ş i n i d e , k ü r e s e l l e ş m e , d e v l e t i n y e n i r o l ü , ö z e l l e ş t i r m e ,

k a m u h a r c a m a l a r ı n ı n v e v e r g i y a p ı s ı n ı n d ö n ü ş ü m ü g i b i k o n u l a r ç e r ç e v e s i n d e

d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , d ü n y a k a p i t a l i s t s i s t e m i n d e n f a r k l ı d e ğ i l d i r . T ü r k i y e e k o

n o m i s i n d e k i d e ğ i ş i m g e c i k m e l i o l s a d a , Ö z e l l i k l e 1 9 8 0 ' l e r i n s o n u n d a n i t i b a

r e n k e n d i n i t ü m a ç ı k l ı ğ ı y l a h i s s e t t i r m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . K a m u h a r c a m a l a r ı n d a

y a ş a n a n d ö n ü ş ü m , b a ş t a r e c i o l a r a k t o p l u m s a l m a s r a f l a r ı n k ı s ı l m a s ı , t o p l u m

s a l t ü k e t i m h a r c a m a l a r ı n ı n k ı s ı l m a s ı v e ö z e l m a l i s e r m a y e b i r i k i m i n i d e s t e k

l e r n i t e l i k t e k i h a r c a m a l a r ı n g e n i ş l e m e s i ş e k l i n d e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . D i ğ e r

t a r a f t a n , k a m u g e l i r l e r i n i n y e t e r i n c e a r t m a m a s ı s o n u c u o r t a y a ç ı k a n f i n a n s a l

a ç ı k i ç b o r ç l a n m a y o l u y l a k a p a t ı l ı r k e n , y ü k s e k r e e l f a i z u y g u l a m a s ı i l e u l u

sal ö l ç e k t e s e r m a y e b i r i k i m i n e f i n a n s a l s i s t e m a r a c ı l ı ğ ı y l a d e s t e k v e r i l m i ş ,

u l u s l a r a r a s ı ö l ç e k t e d e s ı c a k p a r a g i r i ş i t e ş v i k e d i l e r e k c a r i i ş l e m l e r a ç ı ğ ı n

d a n d o ğ a b i l e c e k s ı k ı n t ı l a r g i d e r i l m e y e ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r . S e r m a y e b i r i k i m i n i n b u

d e n l i t e ş v i k e d i l m e s i n e k a r ş ı l ı k ü r e t i m a r t ı ş ı n ı n v e b u n a b a ğ l ı o l a r a k k a r l ı l ı

ğ ı n y e t e r i n c e a r t a m a m a s ı , k a r l a r ı n r a n t e k o n o m i s i s ü r e c i n d e f a a l i y e t d ı ş ı

a l a n d a n e l d e e d i l m e y e ç a l ı ş ı l m a s ı , i ç p a z a r ı n y e t e r l i d e r e c e d e g e l i ş e m e m e s i

v e k a m u k e s i m i n i n m a l i k r i z i n i n a r t a r a k d e v a m e t m e s i y o k s u l l a ş m a n ı n n e

d e n l e r i o l a r a k s a y ı l m a k l a d ı r . S e r m a y e n i n k ü r e s e l l e ş m e s i v e b u n a b a ğ l ı o l a

r a k s o s y a l d e v l e t i n z a y ı f l a m a s ı , t o p l u m u n y o k s u l l a ş m a s ı v e b e r a b e r i n d e

b i r e y s e l a n l a m d a y o k s u l l a ş m a n ı n h ı z l a n m a s ı t o p l u m s a l d ö n ü ş ü m ü n g ö s t e r

g e l e r i o l a r a k y a ş a m ı n h e r a l a n ı n d a h i s s e d i l m e k t e d i r . M a l i s e r m a y e b i r i k i m

r e j i m i a l t ı n d a d e v l e t i n s e r m e y e b i r i k i m i n i d o ğ r u d a n d e s t e k l e d i ğ i b u s ü r e ç t e

d e v l e t i n k ü ç ü l m e s i t o p l u m a y ö n e l i k o l a n s o s y a l n i t e l i k t e k i h a r c a m a l a r ı n

k ı s ı l m a s ı v e t o p l u m s a l a d a l e t n i t e l i ğ i y l e d e s a v u n u l a g e l e n v e r g i y a p ı s ı n ı n

a d a l e t s i z b i r y a p ı y a b ü r ü n m e s i n e y o l a ç m ı ş t ı r ( T e m e l l i , 2 0 0 3 : 2 3 ) .

B u g ü n k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m ı z t a b l o , b i r d ö n ü ş ü m ü n t o p l u m s a l m a l i y e t i n i t ü m

a ç ı k l ı ğ ı y l a y a n s ı t m a k t a d ı r . D ö n ü ş ü m , s i s t e m i n z o r u n l u g e l i ş i m d i n a m i k l e r i

n e g ö r e b e l i r g i n l e ş i r k e n , t o p l u m s a l m a l i y e t k a m u s a l a l a n ı n n e g a t i f a n l a m d a

d ö n ü ş ü m ü y l e y a ş a m a d a m g a s ı n ı v u r m a k t a d ı r . Y o k s u l l u ğ u n g i d e r e k d a h a

f a z l a h i s s e d i l m e s i n d e , t o p l u m s a l k a y n a k l a r ı n b ü t ç e e l i y l e k a m u s a l a l a n y e r i

n e f i n a n s a l s i s t e m a r a c ı l ı ğ ı y l a s e r m a y e k e s i m i n e a k t a r ı l m a s ı n ı n p a y ı b ü y ü k

t ü r . Y e t e r l i s o s y a l ö r g ü d e n y o k s u n o l a n T ü r k i y e t o p l u m u r e f a h d e v l e t i u y g u -

342

l a m a l a r ı ç e r ç e v e s i n d e b i r k ı s ı m k a z a n m ı ş o l d u ğ u s o s y a l h a k l a r ı d a h ı z l a

y i t i r i r k e n , y o k s u l l u ğ u n y a r a t t ı ğ ı t a h r i b a t d a h a ş i d d e t l i h i s s e d i l m e k t e d i r

( B u ğ r a , 2 0 0 1 : 2 4 ) . B a t ı ' d a g e r ç e k a n l a m d a u l a ş ı l m ı ş b i r r e f a h t o p l u m u n d a n ,

s o s y a l d e v l e t t e n g e r i y e a d ı m a t ı l ı r k e n , T ü r k i y e h e n ü z u l a ş a m a d ı ğ ı v e h a t t a

y o l u n ç o k b a ş ı n d a o l d u ğ u b i r n o k t a d a n g e r i y e d ö n m e k t e , v a r o l a n t o p l u m s a l

e ş i t s i z l i k l e r , g e l i ş m e m i ş s o s y a l h a k l a r v e k a t l a n ı l a b i l i r b i r y o k s u l l u k ç i z g i

s i n d e n h ı z l a g e r i y e d o ğ r u s ü r ü k l e n m e k t e d i r . 2 B u g e n e l ç e r ç e v e i ç i n d e n b a k

t ı ğ ı m ı z d a , d ö n ü ş ü m s ü r e c i n i n b i r ç o k f a k t ö r ü a r a s ı n d a , ö z e l l i k l e g e l i r b ö l ü

ş ü m ü a ç ı s ı n d a n b e l i r l e y i c i o l a n v e k u l l a n ı l a b i l i r g e l i r i n b e l i r l e n i m i n d e

ö n e m l i b i r r o l e s a h i p o l a n v e r g i l e r i n s e r m a y e n i n b u y o l c u l u ğ u n a n a s ı l e ş l i k

e t t i ğ i b ü y ü k ö n e m t a ş ı m a k t a d ı r . U y g u l a n a n v e r g i p o l i t i k a l a r ı v e v e r g i s i s t e

m i n i n s e r m a y e b i r i k i m r e j i m i y l e o l a n b a ğ ı k a d a r , t o p l u m s a l g e l i r i n y e n i d e n

p a y l a ş ı m ı a ç ı s ı n d a n d a o y n a d ı ğ ı r o l ü n i n c e l e n m e s i , s e r m a y e d e v l e t i l i ş k i s i

n i n b e l i r g i n l e ş m e s i a ç ı s ı n d a n b i r g e r e k l i l i k o l a r a k g ö r ü l e b i l i r .

Vergi lemenin Küresel leşmesi: Uluslararası Vergi Rekabet i

K ü r e s e l l e ş m e y l e b i r l i k t e u l u s l a r a r a s ı t i c a r e t i n , u l u s l a r a r a s ı s e r m a y e h a r e

k e t l e r i n i n v e ü r e t i m f a k t ö r l e r i i l e t ü k e t i c i l e r i n u l u s l a r a r a s ı h a r e k e t l i l i ğ i n i n

a r t m a s ı r e k a b e t i n d ü z e y i n i n d e u l u s l a r a r a s ı b o y u t a t a ş ı n m a s ı n a y o l a ç m ı ş t ı r .

K ü r e s e l l e ş m e y l e h ı z l a n a n u l u s l a r a r a s ı r e k a b e t i n v e r g i l e m e a l a n ı n d a k i y a n

s ı m a s ı i s e u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i k a v r a m ı n ı ö n e ç ı k a r m ı ş t ı r .

1 9 8 0 s o n r a s ı n d a , g e l i ş m i ş v e g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r d e d e v a m e d e n k a

m u y ö n e t i m i n d e y e n i d e n y a p ı l a n m a ç a l ı ş m a l a r ı n ı n b i r a y a ğ ı n ı o l u ş t u r a n

v e r g i r e f o r m l a r ı 3 , g e n e l l i k l e , a r t a n v e r g i r e k a b e t i n e a t ı f l a g e r c k ç e l e n d i r i l -

2 Birleşmiş Milletlerin yayınladığı İnsani Gelişme Raporuna göre (bkz. Human Development Report 2009, UNDPJ, Türkiye insani gelişme indeksinde 79. sırada yer almaktadır. 2007 raporuna göre 84. sırada olan Türkiye'nin 79. sıraya yükselmesi olumlu bir gelişme olmakla birlikte, insani gelişme kategorilerinde Avrupa Birliği ülkeleriyle Türkiye arasındaki fark hala oldukça fazladır. Dünya ülkelerinin GSYİH temelindeki sıralamasına göre (bkz, Wold Development indicators Database 2009 ve 2008, World Bank), 2007 ve 2008 yılları için Türkiye ekonomisinin 17, sırada yer aldığı dikkate alındığında, ilerlemelere rağmen, bu gelişmenin insani gelişmeye yeterince yansımadığı söylenebilir. Son yirmi yılda bazı gelişmeler görülmekle birlikte, yoksulluk ölçütlerinde de bu gelişimin izleri görülmemektedir. Özellikle gelir dağılımı araştırmaları, en yoksul % 20'lik kesimin payında %6 civarında) ciddi bir artış yaşanmadığını ortaya koymaktadır. Küreselleşme süreci böyle bir tabloyla birleşince toplumsal maliyetin boyutları en düşük % 20'lik kesim içinde yer alan yoksullar için insani açıdan katlanılması güç bir görüntü sergilemektedir. Bu kesim toplumsal tabakanın en alt kesimini oluşturmakla birlikte, en alttaki % 5 çok daha vahim bir tablo sergilemektedir (Kasnakoğlu, 1998:124), En geniş anlamıyla bu kesim temel yurttaşlık haklarından yoksundur, yetkinsizdir (Friedman, 2001:141),

3 1980 sonrasında gerçekleştirilen gelir vergisi reformları, genellikle, farklı gelir türlerinin eşit vergilendirilmesi yaklaşımı üzerine temellendirilmiştir. Bu yaklaşımın varabileceği uç nokta, tüm gelir türleri üzerindeki marjinal vergi oranının, en hassas gelir türü olan sermaye geliri için bile kabul edilebilir olan düzeye indirilmiş, tek oranlı bir gelir vergisine dönüştürülmesidir (Ganghof,

343

m e k t e d i r ( G ü z e l s a n , 2 0 0 8 : 2 8 2 ) . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , v e r g i r e k a b e t i , u l u s a l

v e r g i p o l i t i k a l a r ı ü z e r i n d e c i d d i b i r k ı s ı t o l u ş t u r m a k t a d ı r ( G e n s c h e l , 2 0 0 2 :

2 4 6 ; Ö n d e r . 1 9 9 8 : 1 1 9 ) . T i e b o u t ' m ( 1 9 5 6 ) g e l i ş t i r d i ğ i m o d e l d e n 4 h a r e k e t l e ,

ü l k e l e r d e f a r k l ı v e r g i v e k a m u h i z m e t i b i l e ş i m l e r i s u n a r a k b i r b i r l e r i y l e r e

k a b e t e d e b i l i r l e r ( Y ı l d ı z , 2 0 0 5 : 6 5 ) . B u b a ğ l a m d a , v e r g i r e k a b e t i , ü l k e l e r i n ,

s e r m a y e h a r e k e t l e r i n i v e ş i r k e t l e r i k e n d i p i y a s a l a r ı n a ç e k m e k i ç i n d ü ş ü k

v e r g i o r a n l a r ı u y g u l a y a r a k , r a k i p l e r i n i n v e r g i t a b a n l a r ı m a ş ı n d ı r m a s ı o l a r a k

t a n ı m l a n m a k t a d ı r . V e r g i r e k a b e t i n i n b u t a n ı m ı , s a d e c e ü l k e l e r a r a s ı n d a k i

r e k a b e t i i ç e r d i ğ i n d e n , v e r g i r e k a b e t i n i n f a r k l ı b i ç i m l e r i n d e n d e s ö z e t m e k

g e r e k i r . Ü l k e l e r a r a s ı n d a g e r ç e k l e ş e n " y a t a y v e r g i r e k a b e t i " n i n y a n ı s ı r a ,

e y a l e t l e r v e y e r e l y ö n e t i m l e r a r a s ı n d a d a v e r g i r e k a b e t i s ö z k o n u s u o l a b i l i r

k i b u r e k a b e t b i ç i m i d e " d i k e y v e r g i r e k a b e t i " o l a r a k a d l a n d ı r ı l m a k t a d ı r

( G ü z e l s a n , 2 0 0 8 : 2 8 3 - 2 8 4 ; Y ı l d ı z , 2 0 0 5 : 4 4 ) . B u ç a l ı ş m a ç e r ç e v e s i n d e b i

z i m o d a k l a n a c a ğ ı m ı z v e r g i r e k a b e t i b i ç i m i , y a t a y v e r g i r e k a b e t i d i r . B u b a ğ

l a m d a , u l u s a l v e r g i p o l i t i k a l a r ı , k a m u f i n a n s m a n ı n ı n ö t e s i n d e b i r i ş l e v y ü k

l e n e r e k , b i r t e ş v i k u n s u r u v e d o l a y ı s ı y l a , ü l k e l e r i n u l u s l a r a r a s ı d ü z e y d e r e

k a b e t g ü c ü n ü e t k i l e y e n b i r u n s u r o l a r a k t a r t ı ş ı l m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r .

K ü r e s e l l e ş m e a ç ı s ı n d a n e t k i n l i k , e k o n o m i l e r i n u l u s l a r a r a s ı d ü z e y d e s a h i p

o l d u k l a r ı r e k a b e t g ü c ü y l e i l i ş k i l c n d i r i l d i ğ i n d e n ( P ı n a r v e Ö z u ğ u r l u , 2 0 0 9 :

4 6 , 4 8 ) , s e r m a y e h a r e k e t l e r i n i v e ş i r k e t l e r i k e n d i p i y a s a l a r ı n a ç e k m e k a m a

c ı y l a d ü ş ü k v e r g i o r a n l a r ı u y g u l a y a n ü l k e l e r e t k i n l i k h e d e f l e r i n i d e g e r ç e k

l e ş t i r m i ş o l u r l a r . A n c a k , r a k i p ü l k e l e r i n v e r g i t a b a n l a r ı n d a a ş ı n m a y a n e d e n

o l d u ğ u i ç i n , b u v e r g i r e k a b e t i n i n z a r a r l ı o l d u ğ u d a i l e r i s ü r ü l m e k t e d i r ( Y ı l

d ı z , 2 0 0 5 : 4 3 ) . " Z a r a r l ı v e r g i r e k a b e t i " y e r i n e " h a k s ı z v e r g i r e k a b e t i " k a v

r a m ı d a k u l l a n ı l m a k t a d ı r . A y n ı a n l a m a g e l m e k ü z e r e k u l l a n ı l a n b u i k i k a v

r a m ı n k a r ş ı t ı i s e " k u r a l l a r a u y g u n v e r g i r e k a b e t i " y a d a o n u n l a a y n ı a n l a m a

g e l m e k ü z e r e " i y i v e r g i r e k a b e t e d i r ( Y ı l d ı z , 2 0 0 5 : 4 3 ) . V e r g i r e k a b e t i n i n

t a n ı m ı g e r e ğ i , r a k i p l e r i n v e r g i t a b a n l a r ı n ı n a ş ı n d ı ğ ı b i l i n m e k l e b i r l i k t e , b u

a ş ı n m a n ı n b e l l i s ı n ı r l a r d â h i l i n d e k a b u l e d i l e b i l i r , b u s ı n ı r l a r a ş ı l d ı ğ ı n d a i s e

2007:1075). Uygulamada ise, OECD gibi uluslararası kuruluşlar tarafından da faydalı ve tutarlı bir vergi reform modeli olarak benimsenen ve çoğu ülkede reform tartışmalarını etkileyen "ikili gelir vergisi" (Dual Income Taxation [DİT] modeline göre, sermaye gelirinin tüm türleri düşük ve tek oranlı bir vergilemeye tabi tutulurken, emek gelirlerinin artan oranlı bir tarifeyle vergifendiıil-diği görülmektedir (Ganghof, 2005: 78). Bu çerçevede, dağıtılmayan kurum karları, açıkça hassas sermaye geliri oldukları için kurumlar vergisi oranları artan rekabet baskısı altında şekillenmektedir (Ganghof, 2005: 84; Bretschger: 2005). Kurumlar vergisi bağlamında, kaynak dağılımında etkinsizliğe neden olduğu ve idari karmaşa yarattığı gerekçesiyle, yüksek vergi oranlan ile birlikte uygulanan seçici yatırım teşviklerinin terk edilerek, vergi oranlarının indirildiği ve vergi harcamalarından vazgeçilerek vergi tabanını genişleten "piyasa-uyumlu" vergi politikalarının uygulandığı görülmektedir (Ganghof, 2005: 79; Swank, 2008: 480).

4 Tiebout'a göre, yerel yönetimler sundukları farklı kamu hizmeti ve vergi bileşimleri aracılığıyla birbirleriyle rekabet ederler.

344

k a b u l e d i l e m e z o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . O h a l d e , k u r a l l a r a u y g u n y a d a i y i

v e r g i r e k a b e t i k ü r e s e l l e ş m e n i n s o n u c u v c i s t e n e n b i r r e k a b e t b i ç i m i y k e n ,

" v e r g i c e n n e t l e r i 1 " t a n ı m ı y l a ç i z i l e n b i r s ı n ı r ı n a s ı l m a s ı y l a o r t a y a ç ı k t ı ğ ı a n

l a ş ı l a n z a r a r l ı y a d a h a k s ı z v e r g i r e k a b e t i y i n e k ü r e s e l l e ş m e n i n b i r s o n u c u

o l m a k l a b i r l i k t e , v e r g i c e n n e t i k a p s a m ı n d a d e ğ e r l e n d i r i l e n ü l k e l e r i n n e r e

d e y s e t a m a m ı k ü ç ü k d e v l e t y a d a a d a d e v l e t i o l d u k l a r ı n d a n , b u n u n i s t e n e n

b i r r e k a b e t b i ç i m i o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 5

T a n z i (2008: 7-8), d e v l e t l e r i n u y g u l a d ı ğ ı v e r g i s i s t e m l e r i n i n t e m e l l e r i n i

z a y ı f l a t t ı ğ ı İ ç i n " f i s c a l t e r m i t e s " l a r d a n 6 b i r i o l a r a k t a n ı m l a d ı ğ ı v e r g i c e n n e t

l e r i n i e l e ş t i r m e k l e b i r l i k t e , " v e r g i r e k a b e t i " k a v r a m ı n ı " z a r a r l ı v e y a h a k s ı z

v e r g i r e k a b e t i " y a d a - ' k u r a l l a r a u y g u n v e y a i y i v e r g i r e k a b e t i ' 1 b i ç i m i n d e b i r

a y r ı m a t a b i t u t a r a k k u l l a n m a m ı ş t ı r . B u n u n y e r i n e , T a n z i ' n i n (2008: 5-6)

v e r g i r e k a b e t i k a v r a m ı n ı , v e r g i r e k a b e t i n i n l e h i n d e v e a l e y h i n d e k i g ö r ü ş l e r

ç e r ç e v e s i n d e a ç ı k l a m a s ı n ı t e m k i n l i b i r y a k l a ş ı m o l a r a k d e ğ e r l e n d i r e b i l i r i z .

Ç ü n k ü k ü r e s e l d ü n y a d a , b i r ü l k e n i n p o t a n s i y e l v e r g i t a b a n ı , a r t ı k k a t ı b i r

b i ç i m d e o ü l k e n i n t o p r a k l a r ı y l a s ı n ı r l ı d e ğ i l d i r , a k s i n e y a b a n c ı f i n a n s a l s e r

m a y e y i , y a b a n c ı d o ğ r u d a n y a t ı r ı m l a r ı , y a b a n c ı t ü k e t i c i l e r i , y a b a n c ı i ş g ü c ü n ü

v e y ü k s e k g e l i r l i y a b a n c ı l a r ı ( e m e k l i l e r i d e k a p s a y a c a k ş e k i l d e ) ü l k e s i n e

ç e k m e y i v e k ı s m e n y a d a t a m a m e n v e r g i l e m e y i b a ş a r a b i l d i ğ i ö l ç ü d e v e r g i

t a b a n ı n ı g e n i ş l e t e b i l i r . E n a z ı n d a n t e o r i d e , h e r b i r ü l k e b u - ' y a b a n c ı " u n s u r

l a r d a n a v a n t a j s a ğ l a y a b i l e c e ğ i i ç i n ü l k e l e r a r a s ı n d a k i v e r g i r e k a b e t i n i h ı z

l a n d ı r a n d a b u y a b a n c ı u n s u r l a r d ı r . V e r g i r e k a b e t i , b i r ü l k e n i n v e r g i y ü k ü n ü ,

e n a z ı n d a n k ı s m e n , i h r a ç e d e b i l e c e ğ i n i i m a e t m e k t e d i r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e ,

ö z e l l i k l e k ü ç ü k b i r ü l k e . k ü r e s e l l e ş m e ö n c e s i d ö n e m d e m ü m k ü n o l m a y a n

y ö n t e m l e r i k u l l a n a r a k d i ğ e r ü l k e l e r i n v e r g i t a b a n l a r ı n a k a l d ı r a b i l i r " . D o l a

y ı s ı y l a , o k y a n u s y a d a a t m o s f e r g i b i , " d ü n y a v e r g i t a b a n ı " d a ( v v o r l d t a x

b a s e ) b i r t ü r " o r t a k m ü l k " ( c o m m o n s ) h a l i n e g e l m i ş t i r . D ü n y a v e r g i t a b a m ,

m ü l k i y e t h a k l a r ı a ç ı k ç a o l u ş t u r u l m a d ı ğ ı i ç i n , h e r b i r ü l k e n i n , d i ğ e r ü l k e l e r i n

z a r a r ı n a k e n d i l e r i n e a v a n t a j s a ğ l a m a k ü z e r e s ö m ü r m e y e ç a l ı ş t ı k l a r ı o r t a k b i r

k a y n a k t ı r ( T a n z i , 2008: 4-5) v e b u n a i m k â n v e r e n d e , G e n s c h e l ' d e k i (2002:

247) i f a d e b i ç i m i y l e v e r g i t a b a n ı n ı n h a r e k e t l i l i ğ i d i r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , k ü r e

s e l l e ş m e ç a ğ ı ö n c e s i u l u s - d e v l e t l e r i n " m ü l k i y e t i n d e " o l a n v e r g i t a b a n l a r ı ,

Yıldız'ın (2005; 43, 54-56), yarattığı uluslararası sorunlar nedeniyle zararlı vergi rekabeti üzerine çalışmalar yapan başlıca uluslararası kuruluşlardan biri olan OECD'nin 1998 tarihli bir raporundan aktardığına göre, bir yerin kendisini vergi cenneti olarak tanıtması veya vergi cenneti olarak tanıtmasa bile başkaları tarafından bu şekilde algılanıyor olması, vergi cenneti tanımlamasında önemli bir faktör olarak kabul edilmektedir. Vergi cennetlerinin "zararlı vergi rekabetime yol açtığının bir diğer kanıtı da vergi cenneti uygulamalarından dolayı kalkınmış ülkelerin, bütçe gelirlerinin %15'i nispetinde bir vergi kaybına uğradıklarının tahmin edilmesi olabilir,

Tanzi'nin "fiscal termites" kavramının Türkçe'ye "mali tahtakurtlan" veya "mali kemirgenler" olarak çevrilmesini öneriyoruz.

345

k ü r e s e l l e ş m e y l e b i r l i k t e u l u s - d e v l e t l e r i n m ü l k i y e t i n d e n k ı s m e n ç ı k m ı ş t ı r .

T a n z i ' n i n " d ü n y a v e r g i t a b a n ı " k a v r a m ı b u ç e r ç e v e d e n e t l i k k a z a n m a k t a d ı r .

B u b a ğ l a m d a , v e r g i r e k a b e t i n i n h a k l ı / h a k s ı z y a d a z a r a r l ı / k u r a l l a r a u y g u n

i k i l e m l e r i d o ğ r u l t u s u n d a t a r t ı ş ı l m a s ı , v e r g i t a b a n ı n ı n k ü r e s e l i e ş e r e k b i r d ü n

y a v e r g i t a b a n ı h a l i n e g e l i r k e n , u l u s - d e v l e t b i ç i m i n i n v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r ü y o r

o l m a s ı n ı n y a r a t t ı ğ ı ç e l i ş k i y l e a ç ı k l a n a b i l i r .

D o l a y ı s ı y l a , u l u s l a r a r a s ı h a r e k e t l i l i ğ i y ü k s e k ü r e t i m f a k t ö r l e r i ü z e r i n d e k i

v e r g i o r a n l a r ı n ı d ü ş ü r e r e k v e r g i r e k a b e t i u y g u l a y a n ü l k e n i n v e r g i t a b a n ı

g e n i ş l e r k e n , d i ğ e r ü l k e l e r i n v e r g i t a b a n l a r ı d a r a l ı r . B u d u r u m , v e r g i r e k a b e t i

n e d e n i y l e v e r g i t a b a n ı d a r a l a n ü l k e l e r i n v e r g i h â s ı l a t l a r ı n ı n a z a l m a s ı n a v e

b u n a b a ğ l ı o l a r a k d a h e m k a m u m a l v e h i z m e t l e r i n i n y e t e r s i z s u n u m u n a h e m

d e v e r g i y ü k ü n ü n d o l a y s ı z v e r g i l e r d e n d o l a y l ı v e r g i l e r e k a y m a s ı n a y o l a ç a r .

D o l a y s ı z v e r g i l e r i n k e n d i i ç i n d e k i v e r g i y ü k ü d e h a r e k e t l i l i ğ i y ü k s e k o l a n

s e r m a y e g e l i r l e r i n d e n h a r e k e t l i l i ğ i g ö r e c e a z o l a n ü c r e t g e l i r l e r i n e k a y a r .

D i ğ e r b i r d e y i ş l e , v e r g i r e k a b e t i ü l k e l e r i n v e r g i y ü k l e r i n i n b i r k ı s m ı n ı g e l i r

d e n t ü k e t i m e , b i r k ı s m ı n ı d a s e r m a y e d e n ü c r e t l e r e k a y d ı r ı r . V e r g i r e k a b e t i n

d e n d o l a y ı b i r ç o k ü l k e d e ş a h s i g e l i r v e r g i s i v e k u r u m l a r v e r g i s i o r a n l a r ı n

i n d i r i l d i ğ i , g e l i r v e r g i s i t a r i f e l e r i n d e k i d i l i m s a y ı s ı n ı n a z a l t ı l d ı ğ ı v e d i l i m

a r a l ı ğ ı n ı n d a r a l d ı ğ ı , ü n i t e r g e l i r v e r g i s i n i n g ö z d e n d ü ş t ü ğ ü v e f i i l i o l a r a k

s e d ü i e r v e r g i l e m e y e d ö n ü l d ü ğ ü g ö z l e n m e k t e d i r . B u ç e r ç e v e d e d o l a y s ı z v e r

g i l e r d e n d o l a y l ı v e r g i l e r e k a y a n v e r g i y ü k ü , y a n s ı t ı l a b i l m e o l a s ı l ı ğ ı g ö r e c e

y ü k s e k o l a n K D V ' n i n a ğ ı r l ı ğ ı n ı n a r t m a s ı n a y o l a ç m ı ş t ı r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e

t ü k e t i m t e m e l l i v e r g i l e r i n t o p l a m v e r g i g e l i r l e r i i ç i n d e k i p a y ı n ı n s ü r e k l i

a r t ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r k i b u d a v e r g i y ü k ü n ü ü c r e t l e r ü z e r i n e k a y d ı r m a n ı n b i r

d i ğ e r y ö n t e m i d i r ( Y ı l d ı z , 2 0 0 5 : 6 4 , 1 3 2 ; T a n z i , 2 0 0 8 : 6 - 7 ; W e l l e r , 2 0 0 7 :

3 7 1 ; G a n g h o f , 2 0 0 5 : 7 8 , 8 4 v e 2 0 0 7 : 1 0 7 2 ; G e n s c h e l , 2 0 0 2 : 2 5 9 , 2 6 1 ) .

Vergi-BÖlüşüm İlişkisinin Türkiye 'deki Görünümü

U l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i n i n h ı z l a a r t t ı ğ ı 1 9 9 0 s o n r a s ı n d a , T ü r k i y e e k o

n o m i s i i ç i n d e v e r g i y a p ı s ı n ı n s e r g i l e d i ğ i g ö r ü n ü m E k ' t e v e r d i ğ i m i z t a b l o l a r

v e g r a f i k l e r a r a c ı l ı ğ ı y l a i z l e n e b i l i r . G r a f i k l ' d e g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , T ü r k i y e ' d e k i

v e r g i y ü k ü a r t m a k t a d ı r . 1 9 9 0 y ı l ı n d a % 1 1 , 4 3 o l a n v e r g i y ü k ü , 2 0 0 8 y ı l ı n d a

% 2 4 , 3 9 ' a u l a ş m ı ş t ı r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , T ü r k i y e ' n i n 2 0 0 8 y ı l ı n d a k i v e r g i

y ü k ü , 1 9 9 0 y ı l ı n d a k i v e r g i y ü k ü n d e n y a k l a ş ı k o l a r a k i k i k a t d a h a f a z l a d ı r .

A r t ı ş a r a ğ m e n , b u o r a n , O E C D ( % 3 6 ) v e A B 1 5 ( % 4 0 ) ü l k e o r t a l a m a l a r ı n ı n

h a l a ç o k a l t ı n d a d ı r .

V e r g i y ü k ü n ü n i ç d a ğ ı l ı m ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a , G r a f i k 2 ' d e n d e g ö r ü l e b i l e c e

ğ i g i b i , v e r g i y ü k ü n ü n a d i l d a ğ ı l ı m ı n a i l i ş k i n s o r u n ç a r p ı c ı b o y u t t a d ı r . 1 9 9 2

y ı l ı n d a n i t i b a r e n y a r a t ı l a n g e l i r i ç i n d e d o l a y l ı v e r g i l e r i n p a y ı , d o l a y s ı z v e r g i

l e r i n p a y ı n ı n ü z e r i n e ç ı k m ı ş v e 1 9 9 0 ' l a r m s o n u n d a n i t i b a r e n a r a d a k i f a r k

h ı z l a b ü y ü m ü ş t ü r . S o n u ç o l a r a k , T ü r k i y e ' n i n g ö r e c e d ü ş ü k o l a n v e r g i y ü k ü -

3 4 6

n ü n d a ğ ı l ı m ı , a d i l o l m a k t a n u z a k t ı r . T a b l o l ' d c g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , v e r g i y ü -

k ü n d e k i a r t ı ş 1 9 9 0 ' l a r ı n s o n u n d a n i t i b a r e n h ı z l a n m ı ş t ı r . D o l a y ı s ı y l a , 1 9 9 0

s o n r a s ı n d a T ü r k i y e ' d e k i v e r g i y ü k ü n ü y u k a r ı ç e k e n e n ö n e m l i u n s u r d o l a y l ı

v e r g i l e r i n p a y ı n d a k i a r t ı ş t ı r . B u d u r u m , d o l a y l ı - d o l a y s ı z v e r g i l e r i n v e r g i

g e l i r l e r i i ç i n d e k i n i s p i a ğ ı r l ı k l a r ı n ı g ö s t e r e n G r a f i k 3 y a r d ı m ı y l a d a i z l e n i l e -

b i l i r . N i h a i t ü k e t i c i l e r t a r a f ı n d a n t a ş ı n a n d o l a y l ı v e r g i l e r i n - n i h a i t ü k e t i c i l e

r i n g e l i r p a y l a r ı v c h a r c a m a y a p ı l a r ı d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e - a d a l e t s i z l i ğ i n e v u r g u

y a p ı l m a s ı n a r a ğ m e n , o r t a y a ç ı k a n g ö r ü n ü m a d a l e t s i z l i ğ i n d e r i n l e ş t i ğ i n i g ö s

t e r m e k t e d i r .

A r t a n v e r g i y ü k ü , O E C D v e A B ü l k e l e r i n e k ı y a s l a , h a l a y e t e r l i b i r v e r g i

d ü z e y i n i g ö s t e r m e s e d e ö n e m l i b i r i v m e y e s a h i p t i r . F a k a t b u a r t ı ş ı n s a ğ l ı k l ı

b i r i k t i s a d i d e ğ i ş i m l e b i r l i k t e g e r ç e k l e ş t i ğ i n i s ö y l e m e k g ü ç g ö r ü n m e k t e d i r .

V e r g i y ü k ü n ü n a r t ı r ı l m a s ı i k t i s a d i b i r g e r e k l i l i k o l m a k l a b i r l i k t e , b u y ü k

a n c a k a d a l e t s i z b i r v e r g i y a p ı s ı y l a a r t ı r ı l a b i l m i ş t i r . N i s p i v e r g i y ü k l e r i n i n

G r a f i k 2 ? d e k i d a ğ ı l ı m ı a d a l e t s i z l i ğ i n T ü r k i y e ' d e u l a ş t ı ğ ı b o y u t u t ü m ç a r p ı c ı -

l ı ğ ı y l a o r t a y a k o y m a k t a d ı r . B u a d a l e t s i z y a p ı y a k a t k ı d a b u l u n a n u n s u r l a r d a n

b i r i d e k u r u m l a r v e r g i s i d i r . G e n s c h e l ( 2 0 0 2 : 2 4 9 ) , 1 9 8 0 ' l e r i n b a ş ı n d a n i t i b a

r e n , G S Y İ H i ç i n d e k i k u r u m k a r l a r ı ö n e m l i ö l ç ü d e a r t a r k e n , t o p l a m v e r g i

g e l i r l e r i i ç i n d e k i k u r u m l a r v e r g i s i p a y ı n ı n h a f i f ç e a r t m a s ı n ı n , g e r ç e k t e , k u

r u m k a r b i r i m i b a ş ı n a a z a l a n e f e k t i f v e r g i y ü k ü n e i ş a r e t e t t i ğ i n i i l e r i s ü r m e k

t e v e v e r g i y ü k ü n d e k i k a y m a l a r a b a k a r k e n o r t a l a m a e f e k t i f v e r g i o r a n l a r ı n

d a k i d e ğ i ş m e l e r i g ö z a r d ı e t m e m e k g e r e k t i ğ i n i v u r g u l a m a k t a d ı r . B u ç e r ç e

v e d e , T a b l o 1 v e G r a f i k 4 a r a c ı l ı ğ ı y l a , k u r u m l a r v e r g i s i n i n T ü r k i y e ' d e k i

g e l i ş i m i n e b a k t ı ğ ı m ı z d a , k u r u m l a r v e r g i s i n i n i k t i s a d i d e v i n i m l e r e k a r ş ı l ı k

e s n e k l i ğ i n i y i t i r m i ş b i r v e r g i g ö r ü n ü m ü s e r g i l e d i ğ i n i s ö y l e y e b i l i r i z . K u r u m

l a r v e r g i s i n i n v e r g i g e l i r l e r i i ç i n d e k i p a y ı , 1 9 9 0 y ı l ı n d a % 1 0 , 2 1 i k e n , 2 0 0 8

y ı l ı n d a b u o r a n ı n % 1 0 , 6 8 o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . 1 9 9 0 - 2 0 0 8 a r a l ı ğ ı n d a k u

r u m l a r v e r g i s i n i n v e r g i g e l i r l e r i i ç i n d e k i p a y ı n ı n % 1 0 c i v a r ı n d a h a f i f ç e d a l

g a l a n d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . K u r u m l a r v e r g i s i n i n G S M H i ç i n d e k i p a y l a r ı n ı n

g e l i ş i m i n e b a k t ı ğ ı m ı z d a , 1 9 9 0 y ı l ı n d a % 1 , 1 7 o l a n o r a n ı n , 2 0 0 8 y ı l ı n d a

% 2 , 6 0 ' a u l a ş t ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . T a b l o î ' d e n d e i z l e n e b i l e c e ğ i g i b i , 1 9 9 8

ö n c e s i n d e % 2 ' n i n b i r a z a l t ı n d a s e y r e d e n o r a n l a r , 1 9 9 8 s o n r a s ı n d a % 2 ' n i n

b i r a z ü z e r i n d e s e y r e t m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . K u r u m l a r v e r g i s i n i n h e m v e r g i g e l i r

l e r i h e m d e G S M H i ç i n d e k i p a y l a r ı n ı n h a f i f ç e a r t t ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . T a m b u

n o k t a d a G e n s c h e l ' i n u y a r ı s ı n ı d i k k a t e a l a r a k , 2 0 0 6 y ı l ı ö n c e s i % 3 0 o l a n

k u r u m l a r v e r g i s i o r a n ı n ı n , 2 0 0 6 y ı l ı n d a % 2 0 ' y e d ü ş ü r ü l d ü ğ ü n ü , ü s t e l i k y a t ı

r ı m y a p ı l a n s e k t ö r , y a t ı r ı m ı n b u l u n d u ğ u y e r v e y a t ı r ı m t u t a r ı n ı n b e l i r l e y i c i

o l d u ğ u t e ş v i k s i s t e m i n d e n y a r a r l a n m a y a h a k k a z a n a n y a t ı r ı m c ı l a r i ç i n i n d i

r i m l i k u r u m l a r v e r g i s i n i n u y g u l a n m a s ı y l a , k u r u m l a r v e r g i s i o r a n ı n ı n % 2 ' y e

k a d a r d ü ş e b i l e c e ğ i n i ( K ı z ı l o t , 2 0 1 0 ) v u r g u l a m a k a n l a m l ı g ö r ü n m e k t e d i r . B u

d u r u m d a , G e n s c h e l ' i n ( 2 0 0 2 : 2 5 6 ) , v e r g i r e k a b e t i o l m a m a s ı h a l i n d e k u r u m -

347

l a r v e r g i s i n i n t o p l a m v e r g i g e l i r l e r i i ç i n d e k i p a y ı n ı n d a h a f a z l a a r t a c a ğ ı t e z i

n i n , T ü r k i y e i ç i n d e g e ç e r l i o l a b i l e c e ğ i i l e r i s ü r ü l e b i l i r . S o n u ç o l a r a k , b u

g ö r ü n ü m ü y l e k u r u m l a r v e r g i s i n i n , T ü r k i y e ' d e k i v e r g i s i s t e m i n i n a d a l e t s i z

v a p ı s ı n a ö n e m l i Ö l ç ü d e k a t k ı y a p t ı ğ ı i l e r i s ü r ü l e b i l i r .

N i s p i v e r g i y ü k l e r i n i n a d a l e t s i z d a ğ ı l ı m ı n ı b e s l e y e n b i r d i ğ e r ö n e m l i u n

s u r ise g e l i r v e r g i s i d i r . G e l i r ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r i ç i n d e g e l i r v e r g i s i ,

d a i m a , k u r u m l a r v e r g i s i n e k ı y a s l a ç o k d a h a ö n e m l i b i r g e l i r k a y n a ğ ı o l m u ş

t u r . 1 9 7 0 ' l e r e k a d a r ü n i t e r v e a r t a n o r a n l ı y a p ı s ı y l a e n a d i l v e r g i o l a r a k k a

b u l e d i l e n v e b u y a p ı s ı y l a d a r e f a h d e v l e t i n i n e n ö n e m l i g e l i r k a y n a ğ ı o l a n

g e l i r v e r g i s i n i n , g ü n ü m ü z d e n i s p i v e r g i y ü k l e r i n i n a d a l e t s i z d a ğ ı l ı m ı n ı b e s

l e y e n b i r u n s u r a n a s ı l d ö n ü ş t ü ğ ü n ü a n l a y a b i l m e k i ç i n v e r g i n i n i ç d ü z e n l e n i

ş i n e d a h a y a k ı n d a n b a k m a k g e r e k i r . G e l i r v e r g i s i , e s a s o l a r a k , ü c r e t v e s e r

m a y e g e l i r l e r i n i v e r g i l e n d i r i r . A y r ı b i r k u r u m l a r v e r g i s i v a r o l d u ğ u n a g ö r e ,

g e l i r v e r g i s i n i n v e r g i l e n d i r d i ğ i s e r m a y e g e l i r l e r i n i n k a p s a m ı n ı , u l u s l a r a r a s ı

v e r g i r e k a b e t i n i n e t k i l e r i n i d e ğ e r l e n d i r e b i l m e k i ç i n , b i r k e z d a h a n e t l e ş t i r

m e k t e f a y d a v a r d ı r . G e l i r v e r g i s i n e t a b i o l a n s e r m a y e g e l i r l e r i n i k a b a c a i k i

k a t e g o r i d e t o p l a y a b i l i r i z ; k u r u m l a r v e r g i s i n e t a b i o l m a y a n ş i r k e t k a r l a r ı v e

a k ı ş k a n l ı ğ ı y ü k s e k m e v d u a t f a i z i , h a z i n e b o n o s u , t a h v i l v e h i s s e s e n e d i g i b i

f i n a n s a l v a r l ı k l a r i l e g a y r i m e n k u l s e r m a y e g e l i r i g i b i f i n a n s a l o l m a y a n v a r

l ı k l a r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , k a r , f a i z v e k i r a g e l i r l e r i . U l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e

t i n i n , k o l a y l ı k l a b a ş k a y e r e t a ş ı n a b i l e n f i n a n s a l v a r l ı k l a r ı d e v l e t i n v e r g i l e n -

d i r e b i l e c e ğ i ö n e m l i b i r g e l i r k a y n a ğ ı o l m a k t a n ç ı k a r d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . D o

l a y ı s ı y l a , m a r j i n a l g e l i r v e r g i s i o r a n l a n h e r y e r d e d ü ş m ü ş v e h a t t a b a z ı ü l k e

l e r f i n a n s a l g e l i r l e r i t ü m ü y l e ü n i t e r v e a r t a n o r a n l ı g e l i r v e r g i s i t a r i f e s i d ı ş ı

n a ç ı k a r m ı ş l a r d ı r . Ö r n e ğ i n , İ s v e ç , N o r v e ç v e F i n l a n d i y a s e r m a y e g e l i r l e r i n i

d ü ş ü k v e t e k o r a n l ı b i r v e r g i l e m e y e t a b i t u t a r k e n , ü c r e t g e l i r l e r i n i a r t a n o r a n

l ı b i r v e r g i l e m e y e t a b i t u t a n ' i k i l i g e l i r v e r g i s i ( D İ T ) ' s i s t e m i n e g e ç m i ş l e r d i r

( G e n s c h e l , 2 0 0 2 : 2 5 7 - 2 6 0 ; G a n g h o f , 2 0 0 5 : 7 8 ) . F i n a n s a l g e l i r i ü n i t e r g e l i r

v e r g i s i d ı ş ı n a ç ı k a r m a ( n i y e t i ) , g e ç m i ş t e n c i d d i b i r k o p u ş a n l a m ı n a g e l m e k

t e d i r . K ü r e s e l l e ş m i ş b i r d ü n y a d a s e d ü l e r v e r g i l e m e y e m e y l e d e n d e v l e t l e r ,

b u n d a n b ö y l e , ü n i t e r b i r g e l i r v e r g i s i u y g u l a m a g ü c ü n e s a h i p o l m a d ı k l a r ı n ı ,

ö r t ü k b i r b i ç i m d e , k a b u l e t m e k t e d i r l e r . S e d ü l e r v e r g i l e m e h e m y a t a y h e m d e

d i k e y a d a l e t i f e d a e t m e k l e b i r l i k t e , k ü r e s e l ç a ğ d a d e v l e t l e r i n f i n a n s a l g e l i r

ü z e r i n d e n , e n a z ı n d a n , b i r m i k t a r g e l i r e l d e e d e b i l m e l e r i n i n e n i y i y o l u n u n

d a b u i k i l i g e l i r v e r g i s i y ö n t e m i o l d u ğ u i l e r i s ü r ü l m e k t e d i r ( G e n s c h e l , 2002:

2 6 0 - 2 6 1 ) .

B u ç e r ç e v e d e , T ü r k i y e ' d e k i g e l i r v e r g i s i n e b a k t ı ğ ı m ı z d a , a d ı k o n m a m ı ş

o l s a b i l e , i k i l i g e l i r v e r g i s i m o d e l i n i n f i i l e n u y g u l a n d ı ğ ı m s ö y l e y e b i l i r i z .

M a r j i n a l v e r g i o r a n l a r ı d ü ş ü r ü l m e k l e b i r l i k t e , ü c r e t g e l i r l e r i a r t a n o r a n l ı

t a r i f e y e g ö r e v e r g i l e n d i r i l i r k e n , s e r m a y e g e l i r l e r i n i n , b ü y ü k ö l ç ü d e , b e y a n

e s a s ı y e r i n e k e s i n t i e s a s ı n a d a y a l ı v e r g i l e n d i r i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r ( S e v ı g ,

348

1 9 9 8 : 1 2 3 ; M e n k u l S e r m a y e İ r a d ı R e h b e r i , 2 0 1 0 ; M a l i y e B a k a n l ı ğ ı \ v e b

s i t e s i ) . D o l a y ı s ı y l a , d ü n y a d a k i g e n e l e ğ i l i m e p a r a l e l o l a r a k , u y g u l a m a d a

T ü r k i y e ' d e d e f i n a n s a l g e l i r l e r i n a r t a n o r a n l ı g e l i r v e r g i s i t a r i f e s i n i n d ı ş ı n a

ç ı k a r ı l d ı ğ ı i z l e n m e k t e d i r . E s a s o l a r a k ü c r e t g e l i r i e l d e e d e n l e r i d e ğ i l , s e r m a

y e g e l i r i e l d e e d e n l e r i i l g i l e n d i r d i ğ i i ç i n f i n a n s a l g e l i r i n v e r g i l e n d i r i l m e s i

m e s e l e s i b ö l ü ş ü m d e a d a l e t i s a ğ l a m a k b a k ı m ı n d a n d a ö n e m l i d i r . Ç ü n k ü g e l i r

v e r g i s i y ü k ü n ü n d a ğ ı l ı m ı y a d a y e n i d e n b ö l ü ş ü m ü , t o p l u m d a k i g e l i r d a ğ ı l ı m ı

y a p ı s ı n a g ü ç l ü b i r ş e k i l d e e t k i e d e r . B u b a ğ l a m d a , k e s i m l e r i n g a y r i s a f ı m i l l i

h â s ı l a d a n a l d ı k l a r ı p a y i l e v e r g i y ü k ü n ü n d a ğ ı l ı m ı ö n e m k a z a n m a k t a d ı r . B u

ç a l ı ş m a d a k u l l a n d ı ğ ı m ı z ' g e l i r v e r g i s i b a s k ı s ı ' 7 k a v r a m ı ü c r e t l i l e r i n g e l i r

v e r g i s i p a y ı n ı n , m i l l i g e l i r d e n a l d ı k l a r ı p a y ı n k a ç k a t ı o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k

t e d i r . B u o r a n ı n ' 1 ' ç ı k m a s ı , n e k a d a r g e l i r p a y ı v a r s a o k a d a r v e r g i p a y ı n a

s a h i p o l u n m a s ı a n l a m ı n a g e l d i ğ i i ç i n , e ş i t l i k ç i b i r d u r u m d u r . B u n u n l a b i r l i k

t e , b u r a d a k i e ş i t l i ğ i n o r a n s a l b i r e ş i t l i k o l d u ğ u , k i ş i l e r i n v e r g i ö d e y e r e k k a t

l a n d ı ğ ı f e d a k â r l ı ğ ı n e ş i t l i ğ i n i s a ğ l a m a k a n l a m ı n a g e l m e d i ğ i a k ı l d a t u t u l m a

l ı d ı r . T a m d a b u n o k t a d a , S e v i ğ ' i n ( 1 9 9 8 : 1 2 7 ) ' k e s i m l e r i n e l d e e t t i k l e r i

g e l i r i n ö z e l l i ğ i d i k k a t e a l ı n a r a k v e r g i y ü k ü d a ğ ı l ı m ı a y r ı c a d e ğ e r l e n d i r i l m e

l i d i r ' ö n e r i s i a n l a m k a z a n m a k t a d ı r .

O r a n s a l e ş i t l i k b a ğ l a m ı n d a T a b l o 4 ' e b a k t ı ğ ı m ı z d a , 1 9 9 0 y ı l ı n d a g e l i r

p a y l a r ı n ı n i k i k a t ı n ı a ş a n b i r g e l i r v e r g i s i b a s k ı s ı a l t ı n d a o l a n ü c r e t l i l e r i n b u

d u r u m l a r ı n ı n h a f i f i n i ş ç ı k ı ş l a r l a 1 9 9 0 ' l ı y ı l l a r ı n s o n u n a k a d a r s ü r d ü ğ ü n ü

s ö y l e y e b i l i r i z . 1 9 9 7 y ı l ı n d a n i t i b a r e n 2 ' n i n a l t ı n a i n e n g e l i r v e r g i s i b a s k ı s ı n -

d a k i d ü ş ü ş t r e n d i s ü r m ü ş v e 2 0 0 7 y ı l ı n d a b u o r a n 1 , 1 3 o l m u ş t u r . D i ğ e r b i r

d e y i ş l e . 1 9 9 0 - 9 7 d ö n e m i n d e 2 c i v a r ı n d a o l a n ü c r e t l i l e r ü z e r i n d e k i g e l i r

v e r g i s i b a s k ı s ı n ı n , 1 9 9 7 - 2 0 0 7 d ö n e m i n d e 1 c i v a r ı n a g e r i l e y e r e k d a h a a d i l

b i r y ü k d a ğ ı l ı m ı n a i ş a r e t e t t i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . B u n u n l a b i r l i k t e , ü c r e t l e r ü z e

r i n d e k i o r t a l a m a v e r g i y ü k ü , a s g a r i g e ç i m i n d i r i m i s o n r a s ı n d a , T ü r k i y e ' d e %

3 9 , 1 i k e n , O E C D o r t a l a m a s ı n ı n % 2 7 , 2 , A B 1 5 ü l k e o r t a l a m a s ı n ı n İ s e %

3 1 , 9 o l d u ğ u d i k k a t l e r d e n k a ç m a m a l ı d ı r ( M a l i y e B a k a n l ı ğ ı ) . Ü c r e t l e r ü z e r i n

d e k i g e l i r v e r g i s i b a s k ı s ı 1 ' e g e r i l e m i ş g ö r ü l m e s i n e k a r ş ı n T ü r k i y e ' d e ü c r e t

l i l e r i n v e r g i y ü k ü O E C D v e A B 1 5 ' î n o l d u k ç a ü z e r i n d e d i r . S o n u ç o l a r a k ,

T a b l o 4 v e G r a f i k 5 " e b a k ı l d ı ğ ı n d a , b u g e l i ş m e n i n b ü t ü n l ü k l ü b i r o k u m a s ı

y a p ı l a b i l i r . V e r g i d e a d a l e t a n l a y ı ş ı y l a ö r t ü ş e n b u g e l i ş m e , v e r g i y a p ı s ı n d a k i

ç a r p ı t m a n e d e n i y l e a d a l e t l i b i r s o n u ç ü r e t m e y e e n g e l o l u ş t u r m u ş t u r . K a l d ı

k i , ü c r e t m a l i y e t l e r i n i k ı s m a y a y ö n e l i k g e r ç e k l e ş e n b u h a m l e n i n 8 ü c r e t l i

s ı n ı f ı n r e f a h ı n d a b i r i y i l e ş m e s a ğ l a m a d ı ğ ı g i b i , s e r m a y e n i n y e t e r i n c e v e r g i -

7 O ğ u z Oyan' ın ( 1 9 9 8 ) , 1 9 8 8 - 1 9 9 6 aralığı için yapmış olduğu çalışmayı, 1 9 9 0 - 2 0 0 7 dönemini k a p s a y a c a k şekilde genişlettik.

8 Ücret maliyetlerini k ı s m a y a yönelik bu hamlenin, Seviğ'in ( 1 9 9 8 : 1 3 8 ifadesiyle, işverenlerce devamlı yakını lan 'istihdam vergisi' olgusunu ç ö z ü m e kavuşturmada önemli e t k e n l e r d e n biri olduğu söylenebilir. Diğer yandan, ücret maliyetlerinin aşağı çekilmesi doğrudan yabancı s e r m a yenin ülkeye çekilebilmesi açısından da ö n e m taşımaktadır.

349

l e n d i r i l c m e m e s i n e d e n i y l e c i d d i b i r v e r g i a ç ı ğ ı d a m e y d a n a g e t i r d i ğ i s ö y l e

n e b i l i r .

V e r g i y a p ı s ı n d a k i b u a d a l e t s i z g ö r ü n ü m , b ö l ü ş ü m i l i ş k i l e r i ü z e r i n d e n a s ı l

b i r e t k i y a r a t m a k t a d ı r ? B u s o r u n u n y a n ı t ı n ı y i n e E k t e v e r d i ğ i m i z Tablo 2 , 3

v e 4 a r a c ı l ı ğ ı y l a i z l e y e b i l i r i z . T a b l o 2 b i z e T ü r k i y e ' d e y a p ı l a n gelir dağılımı

a r a ş t ı r m a l a r ı n ı n s o n u ç l a r ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r . 1 9 8 7 i t e 2 0 0 7 arasına baktığı

m ı z d a d r a m a t i k b i r d e ğ i ş i m i z l e n m e m e k t e , G i n i k a t s a y ı s ı neredeyse 2 0 yıl

b o y u n c a a y n ı d ü z e y d e k a l m a k t a v e g e l i r d a ğ ı l ı m ı sonuçlan bu anlamıyla bir

i s t i k r a r ' s e r g i l e m e k t e d i r . D i ğ e r t a r a f t a n T a b l o 3 'e baktığımızda aynı dö

n e m d e t a r ı m ı n p a y ı n ı n h ı z l a g e r i l e d i ğ i n i , b u n a k a r ş ı l ı k ücretlerin payının

a r t t ı ğ ı n ı , s e r m a y e i ç i n g e l i r d e n a l ı n a n p a y a n l a m ı n d a a y n ı istikrarın korun

d u ğ u s ö y l e n e b i l i r . V e r g i y a p ı s ı n d a k i g e l i ş i m l e b i r l i k t e b u iki tablo birlikte

o k u n d u ğ u n d a , y ü k s e l e n p i y a s a l a r r o l ü y l e T ü r k i y e g e l i r bölüşümüne müdaha

l e e t m e k s i z i n v e r g i t a b a n ı n ı v e y a p ı s ı n ı s i s t e m l e u y u m l u bir değişime tabi

t u t a b i l m i ş t i r . Ü c r e t l i s ı n ı f ı n n i s p i p a y ı n ı n a r t m a s ı s e r m a y e ü z e r i n e bir vergi

y ü k ü o l u ş m a s ı n ı e n g e l l e y i c i r o l o y n a m ı ş t ı r d i y e b i l i r i z .

Ö z e t o l a r a k , T ü r k i y e 1 9 9 0 y ı l ı n d a n i t i b a r e n i k t i s a d i alanda varolan t ü m

y e n i d e n ü r e t i m i l i ş k i l e r i n d e k a m u p o l i t i k a s ı o l a r a k v e r g i y a p ı s ı n ı düzenler

k e n , b u p o l i t i k a l a r ı n b ö l ü ş ü m i l i ş k i l e r i n d e b i r i y i l e ş t i r m e amacından uzak

o l a r a k d ü z e n l e n d i ğ i n i s ö y l e y e b i l i r i z . B ö l ü ş ü m i l i ş k i l e r i , b u dönem boyunca

y a p ı l a n a r a ş t ı r m a l a r ı n s e r g i l e d i ğ i s o n u ç l a r i t i b a r i y l e , b i r iyileşme sergile-

m e z k e n , v e r g i y a p ı s ı n ı n g i d e r e k d o l a y l ı v e r g i l e r l e h i n e çarpılması, bölüşüm

İ l i ş k i l e r i n i n i y i l e ş m e s i Ö n ü n d e b i r h a n d i k a p o l u ş t u r m u ş t u r . Adaletsiz kabul

e d i l e n d o l a y l ı v e r g i l e r i n p a y ı n ı n T ü r k i y e ' d e % 7 0 ' l e r e çıkması, buna karşılık

g e l i r d e n a l m a n v e r g i l e r i n p a y ı n ı n d ü ş m e s i n i n ö t e s i n d e , vergileme tekniğinin

k a y n a k t a k e s m e ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş m a s ı , v e r g i düzenlemesinin giderek ser

m a y e l e h i n e b i r h a l a l m a s ı n a y o l a ç m ı ş t ı r . G e l i r dağılımı araştırmalarında

g ö r ü l m e y e n b i r a l t a l a n o l a r a k s e r m a y e i ç i bu f a r k l ı l a ş m a bölüşüm ilişkileri

a ç ı s ı n d a n d a ö n e m l i b i r y e r e işaret etmektedir.

D i ğ e r t a r a f t a n ücretler üzerinde gelir v e r g i s i baskısının azalması iyi w

g e l i ş m e o l a r a k k a b u l edilse de, g e l i r vergisi baskısının azalmastfldaki «h

ö n e m l i r o l , ü c r e t l e r i n d a h a az v e r g i l e n m e s i v e y a ücretlilere s a ğ l a n a n * vergi

a v a n t a j l a r ı n d a n d e ğ i l , g e l i r vergisi a l a n ı n d a k a y n a k t a kesmenin yaygınlaş

m a s ı n ı n y a r a t t ı ğ ı g ö r ü n ü m ü n i f a d e s i d i r . 9 K ı s a c a , ücretler üzerinde gelir

v e r g i s i b a s k ı s ı n ı n a z a l m a s ı ü c r e t l i s ı n ı f ı n v e r g i y ü k ü n ü düşürmemiş, buna

9 Bu k o n u d a dile getirilen tüm veriler Mal iye Bakanlığı, Gelirler G e n e l Müdürlüğü web

yer alan vergi istatistikleri bölümünden ayrıntılı olarak izlenebilir. Bu s a y f a d a yer alan

tatistikleri d e Türkiye ile diğer O E C D ülkelerinin karşılaştırması açısından ™ m m ^ ™ ™

dolaylı vergiler konusunda y a ş a n a n çarpılmanın Türkiye'ye özgü bir farklılıkla ortaya ç ı n m a *

tablolarda görülmektedir.

3 5 0

k a r ş ı l ı k u l u s ü s t ü s e r m a y e n i n d o ğ r u d a n y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m l a r ı a ç ı s ı n

d a n e l v e r i ş l i b i r v e r g i v e ü c r e t p a z a r ı o l u ş m a s ı n a k a t k ı s u n m u ş t u r . G e n e l

a n l a m ı y l a d a r a l a n g e l i r v e r g i s i a l a n ı ise d o l a y l ı v e r g i l e r l e k a p a t ı l a r a k O U C D

ü l k e l e r i i ç i n d e k i e n ç a r p ı k v e r g i y a p ı s ı n ı n k a r ş ı m ı z a ç ı k m a s ı n a n e d e n o l m u ş

t u r .

Sonuç Yerine: Uluslararası Vergi Rekabet inin Yansımaları

D o l a y l ı v e r g i l e r d e k i a ş ı n y ü k s e l m e u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i n i n g e t i r

m i ş o l d u ğ u b i r s o n u ç o l a r a k o k u n a b i l i r . T ü r k i y e ö z e l i n d e k o n u y a b a k t ı ğ ı

m ı z d a , T ü r k i y e ' n i n u l u s l a r a r a s ı t i c a r e t e ö n e m v e r m e y e b a ş l a d ı ğ ı 1 9 8 0 ' l e r

b o y u n c a v e r g i y a p ı s ı n a i l i ş k i n d ü z e n l e m e l e r t e ş v i k , İ s t i s n a v e m u a f i y e t g i b i

a v a n t a j l a r s a ğ l a m a y a y ö n e l i k b i r ş e k i l d e g e l i ş i r k e n , i h r a c a t b i r i n c i p l a n d a

o l m a k k o ş u l u y l a ş e k i l l e n e b i l m i ş t i r . B u s ü r e ç b i r k ü r e s e l l e ş m e d ö n g ü s ü o l a

r a k t a n ı m l a n a m a z .

K ü r e s e l l e ş m e d ö n g ü s ü i h r a c a t , ü r e t i m g i b i a l a n l a r l a i l i ş k i l i o l m a n ı n y a

n ı n d a ç o k d a h a f a r k l ı b i r d ü z l e m d e , s e r m a y e h a r e k e t l i l i ğ i y l e ş e k i l l e n e n b i r

p a r a d i g m a y ı y a n s ı t m a k t a d ı r . H e m i k t i s a d i o l a r a k h e m d e s o s y a l y a ş a m o l a

r a k b ü y ü k b i r d e ğ i ş i m i n i t e l e y e n b u s ü r e ç , h e r ş e y d e n ö n c e s e r m a y e n i n u l u s -

d e v l e t i l e o l a n i l i ş k i l e r i n i u l u s ü s t ü ü r e t i m v e d o l a ş ı m k a p s a m ı n d a k ü r e s e l

ö l ç e k t e v e k ü r e s e l b ü r o k r a s i e l i y l e y e n i d e n y a p ı l a n d ı r a b i l m i ş l i r . B u y a p ı l a n

d ı r m a b i z i v e r g i s e l a l a n d a u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i k a v r a m ı n a u l a ş t ı r m a k

t a d ı r .

U l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i b u a n l a m ı y l a s a d e c e b i r v e r g i s e l d ü z e n l e m e y a

d a v e r g i r e f o r m u k a p s a m ı n d a e l e a l ı n a n b i r y e n i l e n m e a n l a m ı t a ş ı m a m a k t a

d ı r . V e r g i s e l d ü z e n l e m e l e r , s e r m a y e d o l a ş ı m ı n ı e t k i n l e ş t i r i c i v e k ü r e s e l ö l

ç e k t e s ü r d ü r ü l e n b i r y a r ı ş ı n a v a n t a j l ı e t a p l a r ı n d a n b i r i n i o l u ş t u r m a a r a c ı n a

d ö n ü ş m ü ş t ü r . V e r g i k o n u s u n u n k a m u m a l i y e s i i l e o l a n k l a s i k l e ş m i ş b a ğ ı

g i d e r e k z a y ı f l a r k e n , v e r g i , k a m u p o l i t i k a l a r ı a l a n ı n d a n p i y a s a y a t a ş ı n a n b i r

a r a ç o l a r a k y e n i d e n e l e a l ı n a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e c e k b i r k a v r a m a d ö n ü ş m ü ş t ü r .

K ü r e s e l p i y a s a n ı n b i r a r a c ı o l a n y e n i v e r g i d ü z e n l e m e l e r i , p i y a s a s ı n ı r l ı l ı

ğ ı n d a h a r e k e t e t m e k z o r u n d a k a l ı r k e n , v e r g i n i n k e n d i d o ğ a s ı n d a s a k l ı b i r ç o k

i ş l e v i g ü d ü k l e ş m i ş v e y a b i l i n ç l i o l a r a k e t k i a l a n ı d a r a l t ı l m ı ş t ı r .

B u s ü r e c i e n i y i y a n s ı t a n o l g u d a k u ş k u s u z d o l a y l ı - d o l a y s ı z v e r g i y a p ı l a

r ı n d a k i d e ğ i ş i m d i r . Ö z e l l i k l e d o l a y s ı z v e r g i l e r i n d r a m a t i k g e r i l e m e s i v e i ç

d a ğ ı l ı m ı n ı n g i d e r e k k e n d i l i ğ i n d e n ş e k i l l e n e n s ü r e ç l e r i n ö t e s i n e d ü ş m e s i

k o n u y u y a n s ı t m a s ı a ç ı s ı n d a n b ü y ü k Ö n e m t a ş ı m a k t a d ı r . K ü r e s e l ö l ç e k t e

d o l a ş a n s e r m a y e n i n ü z e r i n d e k i v e r g i y ü k ü n ü a z a l t m a y a y ö n e l i k b i r y a p ı l a n

m a o l a r a k o k u d u ğ u m u z b u s ü r e c i , u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i t a r t ı ş m a l a r ı v e

b u g e l i ş m e n i n s o n u ç l a r ı a ç ı s ı n d a n b i r l i k t e e l e a l m a k z o r u n l u l u k t u r . B u b i z e ,

v e r g i r e k a b e t i n i n , v e r g i ü z e r i n d e k i k a m u s a l i n i s i y a t i f l e r i g i d e r e k a z a l t t ı ğ ı n ı

3 5 1

g ö s t e r m e s i a ç ı s ı n d a n ö n e m l i d i r . K ü r e s e l l e ş m e n i n n e d e n o l d u ğ u v e r g i r e k a

b e t i n i n s i y a s i o t o r i t e n i n y e n i d e n d a ğ ı t ı c ı k a m u s a l m a l v e h i z m e t ü r e t m e o l a

n a k l a r ı n ı s ı n ı r l a d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , d e v l e t i n y e n i d e n b ö l ü

ş ü m k a p a s i t e s i i l e k ü r e s e l l e ş m e a r a s ı n d a t e r s y ö n l ü b i r i l i ş k i v a r d ı r .

V u r g u l a n m a s ı g e r e k e n b i r d i ğ e r ö n e m l i n o k t a d a T a n z i ' n i n d ü n y a v e r g i

t a b a n ı o l a r a k a d l a n d ı r d ı ğ ı k a v r a m l a i l i ş k i l i d i r . T e o r i k o l a r a k h e r ü l k e d ü n y a

v e r g i t a b a n ı ü z e r i n d e n b i r b i r i y l e v e r g i r e k a b e t i n e g i r e c e ğ i n d e n , b i r s ü r e s o n

r a , a ş ı r ı b a l ı k a v l a n d ı ğ ı i ç i n o r t a k b i r m ü l k o l a n g ö l d e b a l ı ğ ı n t ü k e n m e s i g i b i

a ş ı n s ö m ü r ü l e n d ü n y a v e r g i t a b a n ı n ı n d a k u r u m a s ı i h t i m a l i v a r d ı r . B u t e h l i

k e n i n u l u s ü s t ü s e r m a y e t a r a f ı n d a n f a r k ı n a v a r ı l m ı ş o l m a s ı n e t i c e s i n d e ' h a k

s ı z y a d a z a r a r l ı v e r g i r e k a b e t i ' n i n ' k u r a l l a r a u y g u n y a d a i y i v e r g i r e k a b e -

t i ' n e d ö n ü ş t ü r ü l m e s i ç a b a l a n , ö z e l l i k l e y a ş a n a n s o n k r i z l e b i r l i k t e v e r g i

c e n n e t l e r i n i g ü n d e m i n m e r k e z i n e y e r l e ş t i r m i ş t i r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , k u r a l l a r a

u y g u n v e r g i r e k a b e t i y l e y a p ı l m a k i s t e n i l e n i n , o r t a k b i r m ü l k e d ö n ü ş t ü ğ ü i ç i n

a ş ı r ı k u l l a n ı l a n d ü n y a v e r g i t a b a n ı n ı o r t a k b i r m ü l k o l m a k t a n ç ı k a r a c a k d ü

z e n l e m e l e r i n y a p ı l m a s ı n a y ö n e l i k o l d u ğ u i l e r i s ü r ü l e b i l i r . V e r g i t a b a n ı n ı

k u l l a n m a h a k k ı m a l i s e r m a y e b i r i k i m r e j i m i n i n g e r e k l e r i d o ğ r u l t u s u n d a

y e n i d e n d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . V e r g i n i n t a b a n a y a y ı l m a s ı g i b i o l u m l a n a n b i r

k a v r a m ı n , d o l a y l ı v e r g i l e r e l i y l e e ş i t s i z l i k y a r a t a n b i r m e k a n i z m a y a d ö n d ü ğ ü

g ö r ü l m e k t e d i r .

S o n u ç o l a r a k , v e r g i r e k a b e t i v e r g i t a b a n l a r ı n a y ö n e l i k b i r p o l i t i k d a v r a n ı ş

o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a , v e r g i n i n s e r m a y e ü z e r i n d e y ü k o l u ş t u r m a y a c a k ş e k i l d e

d ü z e n l e n m e s i a ç ı s ı n d a n d e ğ e r l e n d i r i l m e l i d i r . B u ç a l ı ş m a k a p s a m ı n d a u l a ş t ı

ğ ı m ı z s o n u ç l a r i t i b a r i y l e u l u s l a r a r a s ı v e r g i r e k a b e t i n i d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z d e ,

T ü r k i y e e k o n o m i s i v e k a m u m a l i y e s i a ç ı s ı n d a n u l u s l a r a r a s ı s e r m a y e l e h i n e

g e r ç e k l e ş m i ş o l a n y a p ı s a l d e ğ i ş i m i n t o p l u m s a l m a l i y e t i n i n o l d u k ç a y ü k s e k

o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r . V e r g i d e a d a l e t i l k e s i z e d e l e n m i ş , g e l i r b ö l ü ş ü m ü n d e b i r

i y i l e ş m e s ö z k o n u s u o l a m a m ı ş t ı r .

3 5 2

Baker, D., E p s t e i n , G. ve

Pollin, R., (ed.), 2 0 0 0

B r e t s c h g e r , L., 2 0 0 5

Buğra, A., 2 0 0 1

F r i e d m a n , J., 2 0 0 1

G a n g h o f , S., 2 0 0 5

G a n g h o f , S., 2 0 0 7

G e n s c h e l , P,, 2 0 0 2

G ü z e l s a n , S., 2 0 0 8

HDR, 2 0 0 9

Hirst, P. ve T h o m s o n , G.

1 9 9 8

İnsel, A., 2 0 0 1

J e s s o p , B., 2 0 0 5

J e s s o p , B „ 2 0 0 9

K a s n a k o ğ l u , 2 . , 1 9 9 8

Kızılot, Ş., 2 0 1 0

O y a n , O., 1 9 9 8

Önder, L, 1 9 9 8

K A Y N A K Ç A

Global izat ion and Progress ive E c o n o m i c Policy. C a m b r i d g e University Press, UK.

"Taxes, M o b i l e Capi ta i , and E c o n o m i c D y n a m i c s in a Global is ing VVorld", Institute of E c o n o m i c R e s e a r c h , VVorking Paper 05/43.

"Ekonomik Kriz Karş ıs ında Türkiye'n in G e l e n e k s e l Refah Rejimi", T o p l u m ve Bi l im, Yaz 89.

"Yoksulluğu Yen iden D ü ş ü n m e k : Y e t k i l e n d i r m e ve Yurttaşl ık

Haklan", D o ğ u Bat ı , 17.

"Global izat ion, Tax R e f o r m , Ideals a n d Social Policy

Ftnancing", Global Social Poficy, 5.

"The Polit ical E c o n o m y of High I n c o m e T a x a t İ o n : Capita l

T a x a t i o n , Path D e p e n d e n c e , and Pol it ical Inst i tut ions in

Denmark", C o m p a r a t i v e Polit ical Studies, 4 0 .

"Global izat ion, Tax C o m p e t i t i o n , a n d the VVelfare State",

Polit ics & Society.

Küresel Kapi ta l izm ve Devlet in D ö n ü ş ü m ü , SAV.

H u m a n D e v e l o p m e n t Report , U N D P , NY.

K ü r e s e l l e ş m e Sorgulanıyor, Çev: E r d e m , Ç . ve Yücel E., Dost

Ki tabevi , İstanbul.

"Mali S e r m a y e Bir ik im Rejimi", Bir ik im, 145

H e g e m o n y a , Post-Fordizm v e K ü r e s e l l e ş m e E k s e n i n d e kapitalist Devlet, Der. ve Çev: Yarar, B. ve Ö z k a z a n ç , A., İ let işim yay., İstanbul.

Kapital ist devlet in Gele ceği , Çev: Ö z c a n , A., E p o s yay., istan

bul.

"Türkiye'de Gelir Dağı l ımı", Yoksul luğu Ö n l e m e Strateji ler!

iç inde, T E S E V yay., İstanbul.

"Yatır ımcılara K u r u m l a r Vergis i O r a n ı y ü z d e 2",

www.hurr iyet .com.tr , e n ş i m tarihi: 13 Nisan 2 0 1 0

"Vergi Tasar ıs ın ın E m e k Kesimi A ç ı s ı n d a n G e n e l Eleştirisi", E k o n o m i d e D u r u m , Bahar/1998, Kitap 5.

"Vergi Tasar ıs ına Bakış", E k o n o m i d e D u r u m , Bahar/1998,

Kitap 5.

3 5 3

Pınar, A. ve

Ö z u ğ u r l u , Y . , 2 0 0 9

S e v i ğ , V., 1 9 9 8

S w a n k , D., 2 0 0 8

T a n z i , V., 2 0 0 8

T e m e l l i , S., 2 0 0 3

T i e b o u t , C , 1 9 5 6

VVeller, C.E., 2 0 0 7

Yıldız, H., 2 0 0 5

"Küreselleşme Sürecinde Vergi Yapılarındaki Dönüşüm: Türkiye Küresel yapının Neresinde?" 2 3 . Türkiye Maliye Sempoyumu içinde, Hacettepe üniversitesi yay., Ankara.

"Vergi Reform Tasarısı Üzerine Düşünceler", Ekonomide

Durum, Bahar/1998, Kitap 5.

"Küreselleşmenin Vergilendirme, Kurumlar ve Makroekonomi-

nin Denetimi Üzerindeki Etkileri", der. D. Held ve A. McGrew,

çev. E. Akçakoca, Küresel Dönüşümler, Phoenix, Ankara.

"The Role of the State and Public Finance in Next

Generation", O E C D Journal of Budgeting, Vol. 8.

TC Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü

W e b Sitesi, www.bumko.gov.tr.

"1990'lardan Günümüze Bütçelerde Eğitim Harcamaları Ü z e

rine Bir Değerlendirme", Eğitim Bilim Toplum, Kış, 1.

"A Püre Theory of Local Expenditures", Journal of Political

Economy, Vol. 64.

"The Benefits of Progressive Taxation in Economic

Development", Review of Radtcal Political Economics,

Summer 39.

VVorld Development Indicators, Worl Bank,

www.worldbank.org, erişim tarihi: 15 Şubat 2 0 1 0 .

Küreselleşmenin Vergileme Üzerindeki Etkileri, Seçkin Yay.,

Ankara.

http://www.hurriyet.com.tr

http://www.bumko.gov.tr

http://www.worldbank.org

354

EK:

Tablo 1: Türkiye 'deki Vergi Yapısına İlişkin Oranlar ( % )

VERGİ/ DLV7 DSV/ D U DSİ KV/ KV/ YILLAR GSMH VERGİ VERGİ GSMH GSMH VERGİ GSMH

1990 11,43 47,89 52,11 5,47 5,96 10,21 1,17

1991 12,40 47,75 52,25 5,92 6,48 8,98 1,11

1992 12,83 49,58 50,42 6,36 6,47 7,12 0,91

1993 13,23 51,44 48,56 6,81 6,42 7,24 0,96

1994 15,12 51,73 48,27 7,82 7,30 7,48 1,13

1995 13,80 57,54 42,46 7,94 5,86 9,52 1,31

1996 15,22 60,68 39,32 9,23 5,98 8,42 1,28

1997 16,14 59,29 40,71 9,57 6,57 8,35 1,35

1998 17,24 53,38 46,62 9,20 8,04 8,11 1,40

1999 18,91 54,63 45,37 10,33 8,58 10,47 1,98

2000 21,10 59.06 40,94 12,46 8,64 8,89 1,88

2001 21,51 62,34 37,66 13,41 8,10 9,25 1,99

2002 21.26 66,93 33,07 14,23 7,03 9,35 1,99

2003 23.64 67,03 32,97 15,84 7,79 10,25 2,42

2004 21,00 68,92 31,08 14,47 6,53 10,68 2,24

2005 21,98 69,44 30,56 15,27 6,72 10,66 2,34

2006 23,88 68,54 31,46 16,36 7,51 9,05 2,16

2007 23,63 66,08 33,92 15,61 8,01 10,28 2,43

2008 24,39 67,45 32,55 16,45 7,94 10,68 2,60

Kaynak: bumko.gov.tr adresinden elde edilen veriler ışığında hazırlanmıştır. Erişim: 25 Aralık 2009

Tablo 2 : Gelir dağılımı araştırmaları

1987 1994 2003 2005 2007

En yoksul % 20 5,2 4,9 6,0 6,1 5,8

2. % 20 9,6 8,6 10,3 11,1 10,6

3. % 20 14,1 12,6 14,5 15,8 15,2

4. % 20 21,2 19,0 20,9 22,6 21,5

En zengin % 20 50,0 54,0 48,3 44,4 46,9

Gİnİ katsayısı 0.43 0,49 0.42 0,38 0,41

Kaynak: TÜİK

3 5 5

Tablo 3 : Gel ir türlerine göre bölüşüm ( % )

YILLAR TARIM ÜCRET KAR

1987 19,20 22,50 58,30

1994 17,40 28,70 53,90

2003 13,90 32,90 53,20

2005 12,40 33,70 53,90

2007 13,60 29,80 56,60

Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hazırlanmıştır.

Tablo 4: ücretler üzerindeki GV baskısı

YILLAR İŞGÜCÜ

ÖDEMELERİ / GSYH (%)

A

Ü C R E T G V /

TOPLAM G V ( % )

B

GV BASKISI

B/A

1990 27,2 55,0 2,02

1991 31,9 56,3 1,76

1992 31,7 55,5 1,75

1993 30,9 54,7 1,77

1994 25,5 50,9 2,00

1995 22,2 52,3 2,36

1996 22,7 51,4 2,12

1997 25,8 49,0 1,90

1998 25,5 39,6 1,55

1999 30,7 42,7 1,39

2000 29,2 45,4 1,55

2001 28,3 37,0 1,31

2002 26,3 32,6 1,24

2003 26,1 28,9 1,11

2004 26,3 32,8 1,25

2005 26,6 32,2 1,21

2006 26,2 28,6 1,09

2007 26,8 30,3 | 1,13

Kaynak: Maliye Bakanlığı, TÜİK ve DPT verilerinden hareketle hazırlanmıştır.

http://bumko.gov.tr

3 5 6

G r a f i k 1

IH", • -

G r a f i k 2

ni\|H 'ûk

20% r " "

W İM»J |!WJ 1^4 l'J* 19% »W IW J¥f> 2MH) 2CH11 2W£ 2<klj 2«M 2N£ ZlHkı ÎIHT 2W« nlhr

357

1**1 l»l>J IW1 l*»J |W4 ) W 5 im lH'll? ITflt IDW 2IHMI 2Mt| ll-U HmJ 2IIM B * * ZIHM UHH JIKfl vıhlıır

G r a f i k 4

ll*A

|

ımı m ? m - ı u n ırta i f n îum ?uuı ı m n iihü îbös

358

Grafik 5

KÜRESEL VERGİ REKABETİNİN E K O N O M İ P O L İ T İ Ğ İ ; K U R A M S A L S O N U Ç L A R I N ÜLKE GRUPLARI A Ç I S I N D A N

ANALİZİ

Yrd. Doç. Dr. Ö z g ü r Saraç

Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Mal iye B ö l ü m ü

G İ R İ Ş

N e o - l i b e r a l i z m i n s e r b e s t l i k p a r a d i g m a s ı n d a n b e s l e n e n k ü r e s e l l e ş m e , ya

t ı r ı m l a r y ö n ü n d e n d o ğ r u d a n y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r ( D Y Y ) o l a r a k bilinen reel

s e r m a y e a k ı m l a r ı n ı n y ü k s e k v e r g i l e m e n i n o l d u ğ u m e r k e z ü l k e l e r d e n daha

d ü ş ü k v e r g i l e m e n i n o l d u ğ u ç e v r e ü l k e l e r e y ö n e l m e s i n i t e ş v i k eden b i r s ü r e ç

t i r . K a p i t a l i z m i n d o ğ a s ı y l a s o n d e r e c e u y u m l u o l a n b u s ü r e ç , vergi r e k a b e t i

k o n u o l d u ğ u n d a t e o r i k t e m e l l e r d e n y o k s u n b a z ı g e r e k ç e l e r l e "sorun" olarak

g ö r ü l m e k t e v e m ü d a h a l e c i l i ğ i r e d d e d e n y a k l a ş ı m ı b e n i m s e y e n Ekonomik

İ ş b i r l i ğ i v e K a l k ı n m a Ö r g ü t ü ( O E C D ) ' n i n m ü d a h a l e l e r i i l e engel lenmeye

ç a l ı ş ı l m a k t a d ı r .

V e r g i r e k a b e t i n i n "sorun" s a y ı l m a s ı g ö r e l i d i r . Ç ü n k ü k ü r e s e l l e ş m e n i n

u l u s d e v l e t y a p ı l a n m a s ı n ı r e f a h d e v l e t i n d e n r e k a b e t ç i d e v l e t e doğru evirmesi

" ' d e v l e t i n d e ğ i ş e n r o l ü " k a p s a m ı n d a k a b u l e d i l i y o r k e n b u n u n v e r g i l e n d i r m e

ü z e r i n d e n g e r ç e k l e ş i y o r o l m a s ı n ı n n e d e n s o r u n s a y ı l d ı ğ ı n ı anlamak zordur.

D o l a y ı s ı y l a ç e l i ş k i l i o l a n b u d u r u ş u n e k o n o m i p o l i t i k a ç ı d a n incelenmesi

g e r e k i r . B u k a p s a m d a ;

i - L i b e r a l r e k a b e t k u r a m ı n d a v e r g i r e k a b e t i n i n y e r i ,

i i - V e r g i r e k a b e t i n i e n g e l l e m e d e d o k t r i n o l u ş t u r m a uğraşı veren

O E C D ' n i n v e r g i r e k a b e t i k a r ş ı s ı n d a k i k o n u m u ,

i i i - O E C D ' n i n v e r g i r e k a b e t i n i e n g e l l e m e y e d a i r t e m e l argümanları, ve

i v - V e r g i r e k a b e t i n i n ü l k e l e r a ç ı s ı n d a n k u r a m s a l s o n u ç l a n önem kazanır.

B u ç a l ı ş m a n ı n a m a c ı , O E C D e n g e l l e m e g i r i ş i m i n i n e o - l i b e r a l i z m i n kendi

v a r s a y ı m l a r ı y l a y ü z l e ş t i r m e k v e b i r a n l a m d a k e n d i i ç t u t a r s ı z l ı ğ ı n ı sergile

m e k ş e k l i n d e ö z e t l e n e b i l i r . B u n e d e n l e , b u r a d a o r t a y a a t ı l a n t a r t ı ş m a n ı n

i d e o l o j i k a y r ı m d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı y ö n ü n d e b i r y a r g ı n ı n g e l i ş t i r i l m e s i n e se

b e b i y e t v e r m e m e k i ç i n ç a l ı ş m a d a k a r ş ı t ( M a r k s i s t v e N e o - M a r k s i s t ) g ö r ü ş l e

r e d a y a l ı a r g ü m a n l a r a ö z e l l i k l e d e ğ i n i l m e m i ş t i r .

3 6 0 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i P o l i t i ğ i : K u r a m s a l S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p t a n A ç ı s ı n d a n A n a l i z i

Y r d . D o ç . Dr. Özgür Sgrlfo?mt. ^

belirleyen tüketicilerdir. Zira uzun dönemde ancak tüketicinin talep

ettiği mal ve hizmetler üretilir. Bugün piyasalarımızda çok çeşitli mal- \

ların bulunuyor olmasının varlık nedeni rekabettir. j

• Uyum Esnekliği İşlevi: Rekabet, kaynakların optîmal dağılımı ve daha j

verimli alanlara sürekli yönlendirilmesinde bilinen en iyi yol olduğa ı

gibi, aynı zamanda en hızlı araçtır da. ; , i

• Ekonomik Gücü Kontrol İşlevi: Rekabet, kontrol edilemeyen ekonCK.

mik gücün ortaya çıkmasını engeller. !

• Politik Gücü Kontrol İşlevi: Rekabetin işlediği bir alanda devlet jnfe-1

dahalesinin hiçbir dayanağı yoktur. Bu bağlamda, rekabet pol i t ikgücS j

de kontrol eder. :-• *-:.;î j

• Bireylerin Tercih ve Davranışlarında Özgürlük Sağlama İşlevi: R e - J

kabet, girişimcilere seçim özgürlüğü sağlar. Bu Özgürlük, etkin bir re

kabetin temel ön koşullarından biri olmanın yanı sıra aynı zamanda,

başlı başına bir değerdir de.

Vergi rekabeti; ulusal hükümetlerin birbirlerine rakip o l d t f e ,

DYY'lar olmak üzere hareketli üretim faktörlerinden rakipte*©; göre daha

fazla pay alma mücadelesinin yaşandığı ve son tahlilde taraflari'îçm sonuçlarının göreli olduğu bir süreçtir. Bu bakımdan sürecin "zararU" ya .&k?yct-

rarlı" olarak addedilmesi, rekabetin kazanan ve kaybedenlerine göre değişecektir. Kaldı ki, yukarıdaki işlevleri yönünden değerlendirildiğmde rekabetle

birleşen vergiye OECD'nin sergilediği tutumla "zararlı" ön eki getirilmesi

anlamsızdır. ' '

2 . Vergi Rekabet i Karşıs ında O E C D ' n i n K o n u m u

G7 ülkelerinin tümü ve Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin çoğunun üye ol

duğu OECD, neo-liberal söylem ile uyumlu politikaları yüceltmekte, ve bir

anlamda kutsadığı serbestlik anlayışı ile günümüzde küresel kapitalizmin

kalesi (zenginler kulübü) olarak görülmektedir. OECD ülkelerinin sahip

olduğu güçlü konum çeşitli makro değişkenler vasıtasıyla doğrulanabilir.

1. Neo-Liberal Rekabet Kuramı ve Vergi Rekabeti

Rekabet denildiğinde ilk akla gelen, rekabetin bir "yarış" olduğudur. İr

delendiğinde ise, yaşanılanın bir "süreç" olduğu ve sürece birden fazla "ak

törün", arzulanan "ortak bir amaç" için "kazanma" isteğiyle katıldığı ger

çeğine ulaşılır. Rekabetin kesintiye uğramaksızın, devam edegelmesi ise

önemli bir beklentidir. Ayrıca rekabeti yücelten hâkim kuramın, [serbest]

piyasa anlayışına meşruiyet kazandırmada kullandığı fiyat mekanizmasıyla

işlerlik kazanan rekabeti, "görünmez el" gibi metafizik bir kavramla açık

laması hayli ilginçtir (SARAÇ, 2006: xx (20)).

Neo-liberal kuramda piyasaların sağlıklı işleyişi açısından rekabetin, ol

mazsa olmaz bir işlev yerine getirdiği iddiası, kendi söylemi içinde tutarlı

dır. Kaldı ki, ekonomilerin ulusal olarak yapılandırıldığı dönemden bu yana,

piyasa aktörlerinin yanı sıra kamu ekonomilerinin de birbirleriyle rekabet

içinde olduğu gerçektir. (Bu bağlamda, II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya

çıkan ve 1990'ların başında sonlanan kapitalist ve sosyalist kutuplar arasın

daki "sistem rekabeti" de hatırlanmalıdır). Küreselleşme süreci, bu rekabe

tin eksenini ve içeriğini değiştirmiştir. Öyle ki, küresel süreçte kamu eko

nomileri artık piyasaya doğrudan müdahil olmak yerine, piyasalarının gücü

ve yapısı çerçevesinde rekabet etmektedir. Dolayısıyla ülkelerin rekabet

etmek maksadıyla kendi piyasalarını güçlendirmeye yönelik aldığı tedbirle

rin serbest rekabete aykırı olduğu gerekçesiyle engellenmeye çalışılması

tuhaftır. Bu nedenle, "rekabet piyasalarda özel birimler arasında olduğun

da iyidir de, kamusal birimler arasında olduğunda kötüdür" önermesi yer

sizdir. Kaldı ki, böyle bir önermenin hâkim kuramın aşağıda sıraladığımız

rekabete yüklediği işlevleri zedelemesi kaçınılmazdır.

Neo-liberal kuramda rekabete yüklenen işlevler özetle şöyledir

( S T O C K M A N N , 1992: 20-25):

• Rekabetin Kaynak Dağılımı İşlevi: Ekonomik kaynaklara sahip olan

birimler, bunları en kârlı biçimde kullanmak isteyeceklerinden rekabet

yoluyla kaynaklar en etkin oldukları alanlara kayacaktır.

• Rekabetin Teknik Gelişmeyi Uyarlama İşlevi: Rekabet, buluşlar-

yenilikler-taklitler şeklinde oluşan teknolojik gelişme için güçlü bir

uyan unsurdur.

• Rekabetin Gelir Dağılımı İşlevi: Rekabet, ekonomik başarının ödül

lendirilmesine dayandığı için daha verimli olanlar daha çok kâr ve do

layısıyla daha yüksek gelire sahip olacaktır.

• Tüketici Tercihlerinin Tatmini İşlevi: Piyasa ekonomisinde üretilen

hizmet ve ürünlerin cinsi, miktarı ve kalitesine ilişkin nihai kararları

362 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i Pol i t iği: K u r a m s a l S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p t a n A ç ı s ı n d a n A n a l i z i

Tablo 1: O E C D ' n i n 2007 Yılı Performansı

Nüfus Ulusal Gelir K B M G ihracat DYY*

(Bin Kişi) (Milyon Dolar) (Dolar) (Milyon Dolar) (Milyon Dolar)

Dünya 6 . 6 7 1 2 2 6 54.273.887 8.302 13.833.041 1.305.852

Dünya [100,0] (100,0] - [100,0] [100,0]

1.193.319 40.218.718 39.405 8.673.663 871.105

OECD [17,91 [74,1] - [62,71 [66.7]

(100,0) (100,0) - (100,0) (100,0)

OECD (G7 Ülkeleri)0 736.665 30.329.920 44.445 5.079.531 540.595

(61,7) (75.4) - (58,6) (62,1)

OECD (AB Ülkeleri) P 455.585 16.403.856 39.504 5.153.158 522.245

(38,2) (40,8) - (59,4) (59.9)

OECD Diğer Ülkeler) v 267.074 4.183.463 38.679 1.231.395 110.913

(22,4) (10,4) - (14,2) (12,7)

' Gelen akımlan gösteren bu veriler 2006 yılına aittir. 0 ABD, Jap., Alm., Fra., Ing., İta., Kan.

s Alm., Avusturya, Bel,, Çek Cum„ Darı., Fin., Fra.. Hol., Ing., İri., İsp., isveç, İta., Lüks., Mac.. Poi., Por., Slovak-ya, Yun.

v Avustralya, İsviçre, İz!., G. Kore, Mek., Nor., Tür., Y. Zel.

Kaynak: UNCTAD, Handbook of Statistics 2008, (Nüfus Rakamları s.430-447), (Ulusal Gelir Rakamları s.383-395). (KBMG Rakamlan s.389-399), (İhracat Rakamları s.2-8) ve (DYY Rakamları s.340-346) verilerinden düzenlenmiştir.

2007 yılına ait bazı makro değişkenlerden aldığı pay itibariyle OECD,

dünya ekonomisinde başat konumdadır. Sırasıyla incelersek; OECD ülkeleri

dünya nüfusunun yüzde 17,9'unu temsil ederken, oluşturulan hâsılanın yüz

de 74,Tine sahiptir. Ve doğal olarak, kişi başına düşen milli gelirin dünya

ortalaması 8.302 dolar iken, OECD ülkelerinde bu ortalama 39.405 dolar

düzeyindedir. OECD'nin yüzde 62,7'Iik ihracat payı dikkate alındığında,

dünya ekonomisindeki güçlü konumu ticaret için de geçerlidir. Benzer şekil

de, vergi rekabeti açısından hedef değişken olan ve toplam değeri yaklaşık

1.3 trilyon dolar olan DYY'larm yüzde 66,7'sinin bu ülkelere yöneldiği

görülür.

Vergi rekabetini engelleme uğraşı veren OECD'nin karşı duruşunu sor

gulanır kılan çok sayıda gösterge vardır. Bunlardan ilki, DYY'ların en

Önemli belirleyicilerinden olan kurumlar vergisi oranının izlediği seyirdir.

OECD'deki ortalama kurumlar vergisi oranında 1996-2009 arası dönemde

11,3 puanlık bir azalma görülmekte ve OECD'nin engelleme uğraşı verdiği

vergi rekabeti sürecine bir anlamda eklemlendiği anlaşılmaktadır.

Y r d . D o ç . Dr. Ö z g ü r S İ t i ş 3 6 3

Graf ik 1: O E C D ' d e Orta lama Kurumlar Vergisi Oranının Seyri,

1996-2009 .

, g 9 8 , 3 97 1 » 1 ~ » 1 « O , ,003 »04 2005 2008 2007

L — Kaynak: KPMG, Corporate a n d tndlrect Tax Rate Survey 2007, s.9 ve KPMG,

Corporate and Ind i rect T a x Rate Survey 2009, s. 15'den düzenlenmiş

tir.

O E C D ülkelerinin günümüz kurumlar vergisi oranlarındaki farklılıklar

da, engel leme girişimine rağmen OECD bünyesinde rekabetçi vergi politika

larının varlığına işarettir. 1986-2009 arası dönemde üye ülkelerin uyguladığı

kurumlar vergisi oranlarındaki azalmalar aşağıdaki Grafik 2 'den izlenebilir.

Buna göre, O E C D ülkelerinin çoğunda 1986'daki kurumlar vergisi oranlan

2 0 0 9 ' a geYmâiğinâe öneml i derecede indirilmiştir.

364 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E K o „ o m i Pol it iği: K u r a m s a l S o n u ç l a n n ü l k e Gruplar,

A ç ı s ı n d a n A n a l i z i Y r d . D o ç . Dr. Ö z g ü r S a r a ç

D i k k a t e d i l i r s e , e n s o m u t i n d i r i m 3 7 , 5 p u a n l a İ r l a n d a ' d a g e r ç e k l e ş m i ş v e

b u ü l k e y i 2 6 p u a n l ı k i n d i r i m l e İ s v e ç v e A l m a n y a i z l e m i ş t i r . N o r v e ç İ s e

2 0 0 9 ' a g e l i n d i ğ i n d e 1 9 8 6 ' d a k i v e r g i o r a n ı n ı a y n e n k o r u m u ş v e g r u p t a k i e n

i s t i k r a r l ı ü l k e o l m u ş t u r .

K u r u m l a r v e r g i s i o r a n l a r ı n ı n g ü n ü m ü z d e g e l i n e n n o k t a d a k i k o n u m l a n

e l e a l ı n d ı ğ ı n d a , O E C D b ü n y e s i n d e h e r h a n g i b i r v e r g i u y u m u n d a n söz etmek

d e m ü m k ü n d e ğ i l d i r . K a l d ı k i , ö z e l l i k l e İ r l a n d a i l e d i ğ e r ü l k e l e r k a r ş ı l a ş t ı r ı l

d ı ğ ı n d a , b u ü l k e n i n k u r u m l a r v e r g i s i a l a n ı n d a g ö r e c e l i b i r ü s t ü n l ü ğ e s a h i p

o l d u ğ u t a r t ı ş ı l m a z d ı r . D o l a y ı s ı y l a , O E C D ' n i n s o r u n o l a r a k t a n ı m l a d ı ğ ı v e r g i

r e k a b e t i n i h e n ü z k e n d i b ü n y e s i n d e ç ö z e m e d i ğ i a ç ı k t ı r .

O E C D b ü n y e s i n d e y a ş a n a n v e r g i r e k a b e t i n i n t e k k a n ı t ı k u r u m l a r v e r g i s i

o r a n l a r ı n d a k i a z a l m a e ğ i l i m i v e g ü n ü m ü z d e k i o r a n f a r k l ı l ı k l a r ı d e ğ i l d i r . B u

b a ğ l a m d a ; k i ş i s e l g e l i r v e r g i s i o r a n l a r ı n d a k i i n d i r i m l e r , k a t m a d e ğ e r v e r g i s i

( K D V ) o r a n l a r ı n d a k i f a r k l ı l ı k l a r , v e r g i c e n n e t i k r i t e r l e r i n e v e v e r g i dışı r e

j i m l e r e s a h i p ü y e ü l k e l e r i n v a r l ı ğ ı d a o r g a n i z a s y o n b ü n y e s i n d e y a ş a n a n v e r

g i r e k a b e t i n i n k a n ı t l a r ı n d a n d ı r ( B k z . , S A R A Ç , 2 0 0 6 : 2 2 5 - 2 3 2 ) .

3. O E C D Engel leme Girişiminin Temel Argümanlar ı ve Almaşıklar ı

O E C D , vergi rekabetini engel leme konusunda ilk uluslararası giri

şimi başlatan örgüttür. Bu bağlamda» 1998 yıl ında hazırlanan i lk ra

porda vergi rekabetine karşıt argümanlar geliştiren O E C D , vergi reka

betini "zararlı" o larak başhklandırmış ve sonradan hazırladığı 2000,

2001, 2 0 0 4 raporlarıyla bu tutumunu sürdürmüştür. O E C D ' n i n vergi

rekabetini zararlı addeden argümanları bizce teorik temelden yoksun

dur. Ayrıca O E C D ' n i n argümanları günümüzde kabul gören "serbest

lik" anlayışıyla da çelişkilidir. Kanaat imizce bu çelişkiler, O E C D giri

şimini sorgulanır hale getiren çok sayıda a lmaşık argümana imkân

vermektedir.

3.1. Dibe D o ğ r u Yarış Argümanı ve Geçersizl iği

O E C D e n g e l l e m e g i r i ş i m i n i n d a y a n d ı ğ ı e n Ö n e m l i a r g ü m a n , dibe doğru

y a r ı ş ( r a c e t o t h e b o t t o m ) a r g ü m a n ı d ı r . B u a r g ü m a n h a r e k e t l i üretim faktör

l e r i n i h e d e f a l a n v e r g i l e r e a i t u l u s a l o r a n l a r ı n r e k a b e t s ü r e c i n i n doğaşıhtfakj

k a y n a k l a n a n n e d e n l e r l e s ı f ı r a d o ğ r u y a k ı n s a y a c a ğ ı n ı i d d i a e d e r . OECB'f* g ö r e , v e r g i o r a n l a r ı n ı n s ı f ı r a d o ğ r u y a k ı n s a m a s ı , v e r g i h â s ı l a t ı üzerinde

ö n e m l i b a s k ı l a r o l u ş t u r u r v e b u t ü r d e n b i r v e r g i r e k a b e t i k a m u f i n a n s m a n ı n ı

c i d d i ö l ç ü d e z o r l a ş t ı r ı r ( O E C D , 1 9 9 8 : 2 0 ) .

V e r g i r e k a b e t i n i n d i b e d o ğ r u y a n ş a n e d e n o l a c a ğ ı t a r t ı ş m a l ı d ı r . Ç ü n k ü

O E C D ü l k e l e r i n i n v e r g i r e k a b e t i n d e e n ö n e m l i b e l i r l e y i c i o l a n k u r u m l a r

v e r g i s i h â s ı l a t l a r ı i n c e l e n d i ğ i n d e d i b e d o ğ r u b i r y a r ı ş s ö z k o n u s u d e ğ i l d i r .

366 Küresel Vergi Rekabetinin Ekonomi Politiği: Kuramsal Sonuçların Ülke Grupları Açısından Analizi

Tablo 2 : O E C D Ülkelerinde Kurumlar Vergisi Hâsı lat ın ın Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı, 1980-2008

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2006 2 0 0 7 2008 ABD 10.8 7.5 8.9 10.3 8.7 11.7 12.2 11.0 8.9 Almanya 5.5 6.1 4.8 2.8 4.8 4.9 5.9 . 6.1 5.2

Avusturya 3.5 3.5 3.6 3.3 4.6 5.2 5.2 5.8 5.7

Avustralya 12.2 9.4 14.1 14.8 20,2 19.4 21.7 23.1

Belçika 4.7 4.9 4.8 5.4 7.2 7,7 8.3 8.2 7.6

Çek Cum. 12.2 9.8 12.0 13.0 13.4 12.4

Danimarka 3.2 4.8 3.7 4.8 6.6 7.7 8.7 ; 7.4 7.1

Finlandiya 3.4 3.4 4.5 5.0 12.5 7.6 7.7 9.0 8.1

Fransa 5.1 4.5 5.3 4.8 6.9 5.5 6.8 6.8 6.8

G. Kore 11.0 11.4 13.5 12.3 14.1 16.0 14.3 15.1 15.9

Hollanda 6.6 7.0 7.5 7.5 10.1 9.8 8.5 8.7

İngiltere 8.4 12.6 9.9 8.1 9.8 9.3 10.8 9.4 9.9

irlanda 4.5 3.2 5.0 8.5 11.8 11.2 11.9 10.9 9.7

İtalya 7.8 9.2 10.0 8.7 6.9 6.8 8.1 8.8 : 8,6

ispanya 5.1 5.1 8.8 5.4 8.9 10.7 11.2 12.4 8.3

isveç 2.5 3.5 3.1 5.8 7.6 7.5 7.5 7.9 6.9

isviçre 6.4 6.8 7.6 6.6 9.0 8.9 10.1 10.6 10.6

İzlanda 2.5 3.1 2.8 3.0 3.3 4,9 5.8 6.1 5.6

Japonya 21.8 21.0 22.4 15.9 13.8 15.5 17.0 16.8 22.8

Kanada 11.6 8.2 7.0 8.2 12,2 10.5 11.5 11.0 10.7

Lüksemburg 16.2 17.7 15.8 17.7 17,8 15.4 13.8 14.9 14.3

Macaristan 4.5 5,7 ' 5.7 6.3 7.0 6.5

Norveç 13.3 17.2 9.0 9.2 20.9 27,0 29.5 26.0 28.7

Polonya 7.7 7.4 = 7.5 7.1 7.9

Portekiz 8.0 7.4 11.4 8.0 8.5 10.1 . 10.3

Slovakya ... 7.7 8.7 9.9 10.2 10.4

TÜRKİYE 4.1 9.5 6.7 - 6.7 7.3 7.1 6.0 6.8 7.4

Yeni Zelanda 7.8 8.3 6.5 11.9 12.4 16.8 15.8 14.2 11.0

Yunanistan 3.8 2.7 5.5 6.3 12.2 10.3 8.5 8.0

O E C D Ort. 7.6 8.0 8.0 8.0 10.1 10.3 10,7 10.3

Kaynak: OECD, Online Tax Database'den oluşturulmuştur, http://stats.oecd.org/l ndex.aspx Erişim: 14.01.2010)

T a b l o 2 i n c e l e n d i ğ i n d e , O E C D ü l k e l e r i n d e k i k u r u m l a r v e r g i s i h â s ı l a t ı n ı n

t o p l a m v e r g i g e l i r l e r i i ç i n d e k i p a y ı n d a d i b e d o ğ r u y a r ı ş a r g ü m a n ı n ı h a k l ı

ç ı k a r a c a k h e r h a n g i b i r k a n ı t ( a z a l m a ) y o k t u r . H a t t a t a m t e r s i n e ü l k e l e r i n

g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i o r a n i n d i r i m l e r i n e b a ğ l ı o l a r a k h â s ı l a t a r t t ı r ı c ı e t k i n i n v a r l ı ğ ı

s ö z k o n u s u d u r . B u b a ğ l a m d a , k u r u m l a r v e r g i s i o r a n l a r ı n d a k i c i d d i i n d i r i m

l e r l e v e r g i r e k a b e t i y a p t ı ğ ı t a r t ı ş m a s ı z o l a n İ r l a n d a ' n ı n k u r u m l a r v e r g i s i

h â s ı l a t ı i d d i a e d i l d i ğ i n i n a k s i n e a z a l m a m ı ş y a k l a ş ı k i k i k a t a r t m ı ş t ı r . B u

Y r d . D o ç . Dr. Ö z g ü r S a r a ç 3 6 7

A Ülkesi BUI keşi ' *

1. Durum II. Durum

Vergi Oranı % 2 0 % 1 0

Yapılan Yatırım Miktarı - 10.000.000$ I O . O O M J W $ /

Yatırımdan Sağlanan Kazanç - 1.000.000$ 1.000.0ÛDİİ.

Ödenecek Vergi Miktarı [200.000$] 100.000$ 50.0001

Vergiden Sağlanan Tasarruf 1 0 0 . 0 0 0 $ 150.Ö0O* ...

B i r i n c i d u r u m d a y a t ı r ı m c ı y a p a c a ğ ı 10.000.000 S ' l ı k y a t ı r ı m ı d ü ş ü k v e r g i

o r a n ı n e d e n i y l e B ü l k e s i n e k a y d ı r m a k t a v e b u y a t ı r ı m d a n 1.000.000 $ k a -

Bu durum İktisat öğretisindeki "üretici rantı" konusuna benzeştir.

y ö n ü y l e , d i b e d o ğ r u y a r ı ş ı n a k s i n e O E C D o r t a l a m a s ı n d a k i a r t ı ş d a h a y l i

d i k k a t ç e k i c i d i r .

O E C D ' n i n d i b e d o ğ r u y a r ı ş a r g ü m a n ı h a k k ı n d a k i d i ğ e r b i r h a t a l ı t e s p i t i

d e , d i b e d o ğ r u y a r ı ş i l e " k o m ş u y u z a r a r a u ğ r a t m a " ( b e g g a r t h i e r n e i g h b o u r )

p o l i t i k a l a r ı a r a s ı n d a k u r d u ğ u b e n z e t m e d i r . L i t e r a t ü r d e b u b e n z e t m e y i d e s

t e k l e y e n - b i l d i ğ i m i z - h e r h a n g i b i r t e o r i y o k t u r . B i l i n d i ğ i g i b i k o m ş u y u z a r a

r a u ğ r a t m a p o l i t i k a l a r ı g ü m r ü k v e r g i l e r i n i a r t t ı r m a v e b u s a y e d e u l u s l a r a r a s ı

s e r b e s t t i c a r e t i e n g e l l e m e a n l a m ı n a g e l i r k e n v e r g i r e k a b e t i , D Y Y ' l a n h e d e f

a l a n v e r g i l e r i i n d i r m e k l e a l â k a l ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a , v e r g i r e k a b e t i s e r b e s t t i c a

r e t i e n g e l l e m e k y e r i n e o n u k o l a y l a ş t ı r ı c ı b i r i ş l e v s a ğ l a r ( D W Y E R , 2 0 0 0 :

5 2 - 5 3 ) .

O E C D ' n i n d i b e d o ğ r u y a r ı ş a r g ü m a n ı n ı ç ü r ü t e n a l m a ş ı k a r g ü m a n l a r d a n

b i r i B a l d v v i n v e F o r s l i d ' e a i t t i r . B u n a g ö r e , s e r m a y e n i n b e l i r l i b i r b ö l g e y e

y a t ı r ı l m a s ı i ç i n - b e ş e r i y a t ı r ı m l a r d a o l d u ğ u g i b i - s e r m a y e s a h i b i n i n d e o

b ö l g e y e g i t m e s i g e r e k i y o r s a , r e k a b e t ç i p o l i t i k a l a r s o s y a l a ç ı d a n o p t i m u m b i r

o r a n a u l a ş ı l m a s ı n ı s a ğ l a y a b i l i r ( B A L D W 1 N v e F O R S L I D : 2002: 1 ) . B i z c e ,

b ö y l e b i r o r a n a u l a ş ı l m a s ı f i z i k s e l y a t ı r ı m l a r i ç i n d e g e ç e r l i d i r . B u i d d i a

k u r u l a c a k b a s i t b i r k u r g u y l a ş u ş e k i l d e i z a h e d i l e b i l i r :

A ü l k e s i n d e y e r l e ş i k b u l u n a n b i r y a t ı r ı m c ı n ı n d a h a d ü ş ü k v e r g i o r a n ı n ı n

b u l u n d u ğ u B ü l k e s i n d e y a t ı r ı m y a p t ı ğ ı n ı d ü ş ü n e l i m . B u d u r u m d a y a t ı r ı m c ı ,

A y e r i n e B ü l k e s i n d e y a t ı r ı m y a p m a k l a a r a d a k i o r a n f a r k l ı l ı ğ ı k a d a r i l a v e b i r

t a s a r r u f s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı r * * 1 . Y a t ı r ı m c ı b u i l a v e t a s a r r u f u y a p a c a ğ ı y a t ı r ı m

d a k u l l a n a b i l e c e ğ i g i b i A ü l k e s i n e d e g ö t ü r e b i l i r . İ ş t e b u n o k t a d a y a t ı r ı m c ı

n ı n i k i n c i t e r c i h t e b u l u n m a s ı , v e r g i y ü k ü n ü n A i l e B ü l k e s i a r a s ı n d a d e n g e y e

g e l m e s i n i s a ğ l a r . Ş ö y l e k i ;

http://stats.oecd

3 6 8 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i Polit iği: K u r a m s a l S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p l a r ı A ç ı s ı n d a n Anal iz i

Y r d . Doç. Dr. Ö z g ü r S a r a ç 369

i k t i s a t t e o r i s i n i n o r t a y a ç ı k m a s ı n d a ö n e m l i b i r k o n u m u o l a n " m u t l a k üstün

l ü k l e r " v e " m u k a y e s e l i ü s t ü n l ü k l e r " i n ö z ü n d e d e g e l i ş m i ş l i k f a r k l ı l ı k l a r ı ,

ç ı k ı ş n o k t a s ı d ı r . B u n e d e n l e , t e o r i d e r e a l i t e o l a r a k k a b u l e d i l e n gelişmişlik

f a r k l ı l ı k l a r ı , ü l k e l e r i n a r a l a r ı n d a g i r i ş t i k l e r i h e r t ü r d e n i k t i s a d i ilişkide ge

ç e r l i i k e n . v e r g i l e n d i r m e a l a n ı n d a n e d e n k a b u l g ö r m e d i ğ i h u s u s u , OECD

g i r i ş i m i n i n ö n e m l i b i r a ç m a z ı d ı r .

E ş i t k o ş u l l a r d a r e k a b e t a r g ü m a n ı n ı n v e r g i l e n d i r m e a l a n ı n d a geçerli k ı

l ı n m a s ı , ü l k e l e r i n f a r k l ı y a p ı s a l ö z e l l i k l e r i v a r k e n p e k fazla önem taşımaz.

A k s i n e , v e r g i r e k a b e t i n i n e n g e l l e n m e s i s a y e s i n d e e ş i t k o ş u l l a r d a rekabet

ş a r t l a r ı n ı n s a ğ l a n d ı ğ ı i d d i a e d i l i y o r s a , o z a m a n y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r ı n varlığı

ö n e m l i b i r s o r u n s a l a d ö n ü ş ü r . Ş ö y l e k i , ü r e t i c i b i r m a l ı A v e B ü l k e l e r i n d e

b e n z e r k o ş u l l a r d a v e e ş i t m a l i y e t i l e ü r e t e b i l i y o r s a , b u ü r e t i c i n i n örneğin A

ü l k e s i n e y a t ı r ı m y a p m a s ı n ı b i z l e r e a ç ı k l a y a b i l e c e k h i ç b i r k u r a m s a l gerekçe

k a l m a z . D i ğ e r b i r i f a d e y l e , d ı ş t i c a r e t i n v e k ü r e s e l l e ş m e n i n g u r u r k a y n a ğ ı

o l a n f a k t ö r h a r e k e t l i l i ğ i t e o r i k t e m e l i n d e n y o k s u n k a l ı r .

3.3. Vergi Rekabet i - Tekel Piyasası İlişkisi

V e r g i r e k a b e t i i l e t e k e l p i y a s a s ı a r a s ı n d a k i i l i ş k i i n c e l e n d i ğ i n d e , r e k a b e t

ç i v e r g i u y g u l a m a l a r ı n ı n e n g e l l e n m e s i , l i b e r a l s ö y l e m i n ö n e m l i b i r açmaza

d ü ş m e s i n e n e d e n o l u r . Ş ö y l e k i , l i b e r a l s ö y l e m i n k u r u c u s u olan Adam Smith

r e k a b e t e ö n e m l i i ş l e v l e r y ü k l e r . B u b a k ı m d a n , f a k t ö r h a r e k e t l i l i ğ i n i sağla

m a d a ö n e m l i b i r i ş l e v e s a h i p o l a n v e r g i r e k a b e t i n i n o l t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı

S m i t h ' i n k u r a m ı n a t e r s t i r .

R e k a b e t i n o l m a d ı ğ ı b i r o r t a m d a t e k e l c i l i k e ğ i l i m i g ü ç l e n i r v e tüketici i s

t e k l e r i n i t a m o l a r a k k a r ş ı l a m a y a n t e k e l c i y i v e r i m l i o l m a y a güdüleyen her

h a n g i b i r m o t i f b u l u n m a z . S m i t h ' e g ö r e b u d u r u m , e n büyük tekelci olan

d e v l e t i ç i n d e g e ç e r l i d i r v e d e v l e t d o ğ a s ı g e r e ğ i v e r i m s i z d i r . Tekelci (yani

d e v l e t ) , f i y a t l a r ı ( y a n i v e r g i l e r i ) y ü k s e l t e r e k t o p l u m a y ü k l e d i ğ i maliyetlere

a l d ı r m a k s ı z ı n f a a l i y e t l e r i n i g e n i ş l e t m e e ğ i l i m i n d e d i r (TEATHER, 2002: 58).

D o l a y ı s ı y l a , d e v l e t i n v e r g i l e r i h a f i f l e t m e s i - k i b u , z a t e n vergi rekabeti orta

m ı n d a o l a n d ı r - p i y a s a e t k i n l i ğ i n i a r t t ı r ı c ı b i r etki oluşturur. Ayrıca yüksek

v e r g i o r a n l a r ı n ı n k a m u o y u n d a n a s ı l k a r ş ı l a n a c a ğ ı sorusu cevapsız kalır.

P i y a s a d a k i t e k e l l e r f i y a t l a r ı y ü k s e l t i y o r s a b u kamu i ç i n kötüdür de, t a r a f ı

m ı z d a n s e ç i l e n h ü k ü m e t l e r i n bunu v e r g i l e r a r a c ı l ı ğ ı y l a yapması neden kötü

d e ğ i l d i r ? B u n u n m a n t ı k l ı b i r g e r e k ç e s i v a r m ı d ı r ? D o l a y ı s ı y l a , piyasa etkin

l i ğ i n e i n a n a n v e b u e t k i n l i k t e n e n ç o k f a y d a g ö r e n ü l k e l e r i n kulübü olarak

a n ı l a n O E C D ' n i n b u k o n u d a f a r k l ı d ü ş ü n m e s i v e p i y a s a e t k i n l i ğ i n i arttırma

d a b i r a r a ç o l a b i l e c e k v e r g i r e k a b e t i n e c e p h e a l m a s ı a ç ı k b i r t u t a r s ı z l ı k t ı r .

İ k t i s a d i a ç ı d a n v e r g i r e k a b e t i , t e k e l c i l i k e ğ i l i m i n i z a y ı f l a t m a s ı açısından

ö z e l b i r k o n u m a s a h i p t i r . Ç ü n k ü s o n u ç t a o r t a y a ç ı k a n d ü ş ü k vergi oranları

z a n ç e l d e e t m e k t e d i r . K a z a n c ı n B ü l k e s i n d e v e r g i l e n d i r i l m e s i s o n u c u n d a d a

1 0 0 . 0 0 0 $ v e r g i ö d e n m e k t e d i r . ( Ş a y e t y a t ı r ı m A ü l k e s i n d e y a p ı l m ı ş o l s a y d ı

b u d u r u m d a 2 0 0 . 0 0 0 $ v e r g i Ö d e n m e s i g e r e k e c e k t i . ) B u n a g ö r e , y a t ı r ı m c ı B

ü l k e s i n d e y a t ı r ı m y a p m a k l a ö d e m e s i g e r e k e n v e r g i d e n 1 0 0 . 0 0 0 $ t a s a r r u f

İ m k â n ı n a k a v u ş m u ş t u r . Y a t ı r ı m c ı , b u t a s a r r u f u A ü l k e s i n e y ö n l e n d i r e b i l i r v e

b u g e r ç e k l e ş t i ğ i n d e s a ğ l a n a n k a z a n ı m A ü l k e s i n d e k i v e r g i l e m e s a y e s i n d e i k i

ü l k e a r a s ı n d a b ö l ü ş ü l ü r .

İ k i n c i d u r u m d a B ü l k e s i , O E C D ' n i n i d d i a e t t i ğ i g i b i v e r g i o r a n ı n ı d a h a

d a i n d i r s i n . B u i n d i r i m i k i ü l k e a r a s ı n d a k i d e n g e n i n A ü l k e s i l e h i n e b o z u l

m a s ı n a n e d e n o l a c a k t ı r . Ç ü n k ü B ü l k e s i n i n v e r g i o r a n ı n ı y ü z d e 5 ' c i n d i r m e s i

y a t ı r ı m c ı y a 1 5 0 . 0 0 0 $ ' ! ı k i l a v e t a s a r r u f i m k â n ı k a z a n d ı r ı r . İ l k i n e g ö r e B

ü l k e s i a ç ı s ı n d a n o l u ş a n k a z a n c ı n a z a l d ı ğ ı n ı g ö s t e r e n b u d u r u m , o r a n i n d i

r i m l e r i ü z e r i n d e k e n d i l i ğ i n d e n b i r k ı s ı t o l u ş t u ğ u a n l a m ı n a g e l i r . D o l a y ı s ı y l a

ü l k e l e r i n a r a l a r ı n d a g i r i ş e c e k l e r i v e r g i r e k a b e t i n i n , z a m a n l a v e r g i o r a n l a r ı n ı

s ı f ı r l a y a c a ğ ı i d d i a s ı i l e i l i ş k i l e n d İ r i l e n d i b e d o ğ r u y a r ı ş a r g ü m a n ı y e r s i z l e ş i r .

3.2. Eşil Koşullarda Rekabet Argümanı ve Teorik Açmazı

O E C D ' n i n v e r g i r e k a b e t i n i e n g e l l e m e g i r i ş i m i n i m e ş r u l a ş t ı r m a k a m a c ı y

l a k u l l a n d ı ğ ı d i ğ e r b i r a r g ü m a n , " e ş i l k o ş u l l a r d a r e k a b e t " ( l e v e l p l a y i n g

f i e i d ) a r g ü m a n ı d ı r ( B k z . , O E C D , 1 9 9 8 : 9 v e 5 5 ; O E C D , 2 0 0 1 a : 1 0 ; O E C D ,

2 0 0 4 : 4 , 1 2 v e 1 7 ; O E C D , 2 0 0 7 ) .

O E C D ' n i n b u a r g ü m a n ı k u l l a n m a s ı d a t u h a f t ı r . Ç ü n k ü e s a s e n b u a r g ü

m a n ı n i k t i s a t t e o r i s i n d e y e r i y o k t u r . E ş i t k o ş u l l a r d a r e k a b e t a r g ü m a n ı s p o r t i f

b i r a r g ü m a n d ı r . Ö r n e ğ i n , a t y a r ı ş l a r ı n d a , d i ğ e r l e r i n e g ö r e h a f i f k i l o y l a y a r ı

ş a c a k a t ı n i l a v e a ğ ı r l ı k l a r l a y a r ı ş a k a t ı l m a s ı v e b ö y l e c e y a r ı ş t a f ı r s a t e ş i t l i ğ i

s a ğ l a n m a s ı b u n u n b i r ö r n e ğ i d i r . B e n z e r ş e k i l d e , a t l e t i z m d e 4 0 0 m e t r e l i k o

ş u l a r d a i ç k u l v a r f a r k ı n d a n ü s t ü n l ü k s a ğ l a m a n ı n e n g e l l e n m e s i a m a c ı y l a i ç

k u l v a r d a k o ş a c a k o l a n y a r ı ş ç ı l a r ı n b e l i r l i b i r m e s a f e y a r ı ş a g e r i d e n b a ş l a m a

l a r ı d a , e ş i t k o ş u l l a r d a r e k a b e t e d a i r g ü z e l b i r Ö r n e k t i r .

S p o r t i f m ü s a b a k a l a r f ı r s a t e ş i t l i ğ i n i n b u l u n d u ğ u , k a z a n a n v e k a y b e d e n i n

o l d u ğ u b i r t ü r " s ı f ı r t o p l a m l ı o y u n " ( z e r o s u m g a m e ) d u r . O y s a i k t i s a d i f a a

l i y e t l e r d e t a r a f l a r k a r ş ı l ı k l ı k a z a n ç e l d e e d e b i l i r . Ö r n e ğ i n , a l ı c ı l a r v e s a t ı c ı l a r

a r a l a r ı n d a k i t i c a r i f a a l i y e t e b a ğ l ı o l a r a k b i r e y s e l v e o r t a k f a y d a s ö z k o n u s u

d u r . A y n ı ş e k i l d e ü r e t i m s ü r e c i n e k a t ı l a n t ü m f a k t ö r l e r , e ş i t o l m a m a k l a b i r

l i k t e o l u ş t u r u l a n a r t ı d e ğ e r d e n p a y l a r a l ı r . D o l a y ı s ı y l a , i k t i s a d i f a a l i y e t l e r

" p o z i t i f t o p l a m l ı b i r o y u n " ( p o s i t i v e s u m g a m e ) d u r v e e ş i t k o ş u l l a r d a r e k a

b e t a r g ü m a n ı i k t i s a d i f a a l i y e t l e r i n d o ğ a s ı n a u y g u n d e ğ i l d i r .

N e o - l i b e r a l k u r a m ı n i k t i s a d i t a h l i l l e r i , ü l k e l e r a r a s ı g e l i ş m i ş l i k f a r k l ı l ı k

l a r ı n ı n v e r i o l a r a k k a b u l e d i l d i ğ i n i g ö s t e r i r . K a l d ı k i , g ü n ü m ü z d e g e ç e r l i

o l a n G 7 s ı n ı f l a n d ı r m a s ı b u t ü r d e n b i r k a b u l e i ş a r e t t i r . A y r ı c a u l u s l a r a r a s ı

370 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i Polit iği: K u r a m s a l S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p l a r ı

A ç ı s ı n d a n A n a l i z i Y r d . D o ç . Dr. Ö z g ü r Saraç 371

3.6. Arz Yönlü Vergi Polit ikası Uygulamalar ın ın Varlığı

Neo-liberal öğretide iktisadi gelişme ile vergi oranları arasında ters yönlü

bir ilişki olduğu kabul edilir. Bilindiği üzere bu kabul, neo-liberal söylemin

önemli bir ekolünü oluşturan Arz Yönlü İktisat yaklaşımına aittir.

Vergi oranlarında yapılan indirimlerin vergi hâsılatı başta olmak üzere

üretim ve istihdam üzerinde meydana getirdiği etkiler, çeşitli ülke örnekle

riyle değerlendirilebilir. Bu değerlendirme, geçmiş dönemlerde vergi indiri

minin sıklıkla uygulandığı A B D için özel bir öneme sahiptir. Kaldı ki,

Laffer'in 2 0 0 4 yılı çalışması bu önemi, vergi hâsılatı başta olmak üzere ulu

sal gelir ve istihdam hacmi açısından açıkça gösterir (Bkz., LAFFER, 2004).

Laffer çalışmasının konumuz açısından önemi, elbette ABD'nin OECD

üyesi bir ülke olmasıdır. Dolayısıyla A B D ' d e yapılan vergi indirimleri,

geçmişte rekabetçi vergi politikalarının izlendiğine dair açık bir kanıttır.

1980'lerde Reagan hükümeti döneminde yapılan vergi indirimleri, bu OECD

ülkesinin gelir vergisi oranlarını dünya ortalaması olan yüzde 50 seviyesinin

altına çekmesiyle sonuçlanmıştır (PO WELL, 2 0 0 1 : 88).

Bu tespitler günümüzde vergi rekabetini engellemeye çalışan OECD'nin

geçmişte düşük oranlı vergileri haklı gösterdiğinin bir kanıtıdır. Bu nedenle,

OECD'nin günümüzde düşük oranlı vergilere dayalı vergi rekabetine karşı

olması, bir bakıma tarihsel bir ayrımlamadır.

3.7. K a m u Tercihi Teorisinin Öngörüler i

OECD'nin vergi rekabetini engelleme girişimi, neo-liberal iktisat okulla

rından Virginia İktisat Okulu ve bunun geliştirdiği Kamu Tercihi Teorisi ile

de tutarsızlık gösterir. Tutarsızlığın bir anlamda aynı ekol içinde oluşması

ilginçtir. Buna göre, ilgili teori kamu kesiminin hacmen büyümesinin top

lumsal açıdan ortaya çıkardığı refah kayıplarına dikkat çeker ve kamu faali^

yetlerinin sınırlandırılması gerektiğini savunur. Oysa harcamaların büyük bir

bölümünün vergi gelirleriyle finanse edildiği bir ortamda vergi rekabeti,

kamu ekonomisinin hacmini daraltmada önemli bir işlev sağlar. Ayrıca vergî

rekabeti, kamu idaresinin sahip olduğu fonları daha etkili kullanması yönün

de de ciddi bir motivasyon oluşturur (MITCHELL, 2 0 0 1 : 8). Dolayısıyla bu

yönüyle değerlendirildiğinde, öğretinin sahip olduğu argümanlar ve OECD

girişiminin niyeti belirsizlesin

OECD engel leme girişiminin bir anlamda vergilendirme alanındaki te

kelciliği koruma arzusunda olduğu söylenebilir. Oysa vergi rekabeti, mükel

leflerin tercih imkânlarını önemli ölçüde genişletir ve bu da demokrasinin

gelişimine imkân sağlar. Vergi rekabeti, mükelleflerin daha nitelikli bir ha

yatı arzulama ve böylece bir anlamda serbest dolaşım ile oy kullanma busu-

üretime yönelik faaliyetler üzerindeki cezalandırıcı etkiyi hafifletir. M ü k e l

lefler için bunun anlamı, herşeyden önce kullanılabilir gelir seviyesinin yük

selmesidir. Bu durum, yıllardır yüksek fiyat ve düşük hizmetle kasabanın tek

benzin istasyonu işleten ve aniden birçok rakiple karşılaşan tekelciye benze

tilebilir ( M I T C H E L L , 2 0 0 1 : 5).

3.4. Vergi İndirimleri - Vergi U y u m u İlişkisi

O E C D ' n i n vergi rekabetini değerlendirmedeki ihmalci tutumu, vergi psi

kolojisi açısından da geçerlidir. Vergi psikolojisi hakkındaki literatür, mü

kelleflerin vergiye gönüllü uyumunu (voluntary compliance) sağlamada

düşük oranlı vergilerin daha şanslı olduğunu gösterir. Bu nedenle, yüksek

oranlı vergilerin kayıtdışılığa yönelme şeklinde bir çeşit ikame etkisi oluştu

racağı ve bunun vergi hâsılatında ciddi kayıplar oluşturacağı savunulurken,

OECD'nin benzer argümanı düşük oranlı vergiler için ileri sürmesi tuhaftır.

Vergi indirimleri mükelleflerin vergilere karşı psikolojik algıları ve sergi

ledikleri davranışların ortaya konulmasında özel bir öneme sahiptir. Nitekim

ampirik çalışmalar vergi oranları ile gönüllü uyum arasında pozitif bir ilişki

olduğunu gösterir. Buna göre, vergi oranlarının düşürülmesi beyan etkisi

oluşturur ve vergi tabanının genişlemesine önemli katkılar sağlar (ALM vd.,

1992: 107-114). Kaldı ki, bu yönde bir kabul OECD'nin bazı çalışmalarında

da dile getirilmiştir (Bkz., OECD, 2004a ve OECD, 2005). Buna göre,

OECD' nin vergi rekabetini engellemeyi öğütleyen yayınları ile vergi uyu

munu sağlamayı konu alan yayınları arasında açık bir çelişki vardır.

3.5. Neo-Liberal K u r a m d a Düşük Seviyeli K a m u Harcamalar ın ın Meşruluğu

Kamu harcamalarının finansmanındaki en önemli araç vergidir. Kamu

maliyesinde, ilke olarak vergilendirmenin kamu harcamalarına göre şekil

lenmesi gerekir. Dolayısıyla, kamu harcamalarının düşük olduğu bir ekono

mideki vergileme seviyesi de yeterli finansmanı sağlayacak miktarda olma

lıdır.

Neo-liberal öğreti, kamusal faaliyetleri özel faaliyetlere göre verimsiz

kabul eder ve düşük seviyeli kamu harcamalarına bir anlamda meşruluk

kazandırır. Ancak OECD engelleme girişimi incelendiğinde ironik olarak bu

hususun ihmal edildiği görülür ve düşük seviyeli harcama yapısına sahip

ülkelerin bunun bir gerekliliği olarak düşük seviyeli vergilemeye gitmesine

neden İzin verilmediğini anlamak zorlaşır. Kaldı ki, günümüzde ülkelerdeki

nüfus ve harcama düzeyleri belirgin farklılıklar içerir ve kamusal hizmet

seviyesinin düşük düzeyde olması, buna imkân sağlayan vergilemeyi gerek

tirir (OATES, 2 0 0 1 : 508). Bu nedenle OECD önerisi, düşük seviyeli kamu

sal harcamaların meşru görüldüğü ülkeler için baskıcı bir tutum oluşturur.

372 Küresel Vergi Rekabetinin Ekonomi Politiği: Kuramsal Sonuçların Ülke Grupları

Açısından Analizi Y r d . D o ç . Dr. Ö z g ü r S a r a ç 3 7 3

k e n d i ü y e l e r i n i b a ğ l a r . K a l d ı k i , O E C D k a r a r l a r ı i l k e v e i n i s i y a t i f n i t e l i ğ i n d e

o l d u ğ u n d a n b u b a ğ l a y ı c ı l ı k d a t a r t ı ş m a l ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a , " z a r a r l ı " o l a r a k

a d d e d i l e n v e r g i r e k a b e t i i l e i l g i l i O E C D ' n i n a l a c a ğ ı b i r k a r a r , s a d e c e üyes i

o l a n 3 0 ü l k e y i b a ğ l a m a l ı d ı r . B u a ç ı d a n , k o l e k t i f e y l e m i g e r e k t i r e n b u tür

d ü z e n l e m e l e r i n t e m s i l i y e t o r a n ı n ı n d a h a y ü k s e k o l d u ğ u B i r l e ş m i ş M i l l e t l e r

( B M ) v e y a D T Ö g i b i ö r g ü t l e r b ü n y e s i n d e g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i , s i y a s i t e m s i l W

k a b u l a ç ı s ı n d a n ö n e m l i d i r ( L A N G E R , 2 0 0 0 : 1 ) . B u b a k ı m d a n , O E C D engelr

l e m e g i r i ş i m i n i n k e n d i t e m s i l i y e t a l a n ı n ı n s ı n ı r l a r ı n ı a ş a n b i r ö z e l l i k göster

d i ğ i v e b u ö r g ü t b ü n y e s i n d e b u l u n m a y a n ü l k e l e r i ç i n g i r i ş i m i n h e r h a n g i bir

b a ğ l a y ı c ı l ı ğ ı n ı n b u l u n m a d ı ğ ı h a t ı r l a n m a l ı d ı r .

L i t e r a t ü r d e b a z ı u z m a n l a r O E C D g i r i ş i m i n i n ü y e ü l k e l e r a ç ı s ı n d a n d a

o l u m s u z s o n u ç l a r d o ğ u r a c a ğ ı n ı i l e r i s ü r e r . Ö r n e ğ i n k o n u y u A B D y ö n ü y l e

e l e a l a n M i t c h e l l , O E C D ' n i n v e r g i u y u m l a ş t ı r m a s ı v e b i l g i p a y l a ş ı m ı n a y ö

n e l i k g i r i ş i m i n i n g ü n ü m ü z k ü r e s e l e k o n o m i s i n d e A B D ' n i n s a h i p o l d u ğ u

r e k a b e t ü s t ü n l ü ğ ü n ü b a l t a l a y a c a ğ ı n ı i d d i a e d e r ( B k z . , M İ T C H E L L , 2 0 0 1 a ) .

A y r ı c a b a z ı u z m a n l a r u l u s a l e g e m e n l i k ü z e r i n d e p o t a n s i y e l b i r t e h l i k e o l u

ş a c a ğ ı n a v e g e t i r i l e c e k y a p t ı r ı m l a r ı n O E C D i l e b u t ü r y a p t ı r ı m l a r ı n k a r ş ı s ı n

d a o l a n D T Ö a r a s ı n d a b i r g e r i l i m e n e d e n o l a c a ğ ı n ı s a v u n u r ( B k z . , S C O T T ,

2 0 0 1 ) .

4, Vergi Rekabet in in Kuramsal Sonuçlar ı

O E C D , daha en başından "zararlı" kabul ettiği verg i rekabeti nede

niyle o luşacak hâsı lat kayıplarının ve vergi tabanlar ında meydana gele

cek erozyonun özellikle gel işmekte o lan (çevre ve yarı çevre) ü lkeler

aleyhine olacağını iddia eder ( O E C D , 2 0 0 0 : 5). O y s a O E C D ' n i n kendi

üyelerinin dışındaki ülkeler için bu y ö n d e kaygı lar taş ımas ı yersizdir.

Vergi rekabet inde hangi ülke grubunun avantajl ı olduğu, merfcezve

çevre ülkeler ayr ımına gidilerek ortaya konulabi l ir. Esasen rekabet in

taraf o lanlar açıs ından meydana çıkardığı sonuçlar ın farklı laşması,

böyle bir sorgulamayı açıkça destekler. L i teratürde asimetrik Özellikli

ülkeler arasındaki vergi rekabetinin olası sonuçlar ını değerlendiren vej

iktisadi aç ıdan görece güçsüz ülkelerin rekabetçi uygulamalara yöne lme

imkânlarının daha geniş olduğunu or taya koyan ç o k sayıda ça l ı şma

vardır ( K O N R A D ve S C H E L D E R U P , 1 9 9 9 : 156-157). Kanbur ve K e e n

çalışması, farklı büyüklükte iki ülkenin vergi rekabet ine yönelmesi du-i

rumunda, küçük ülkenin daha düşük vergi oranları uygulayarak süreç

ten yarar lanma şansının daha y ü k s e k o lduğunu ortaya k o y a r

( K A N B U R v e K E E N , 1993: 877-892).

Vergi rekabet inde ülkeler açısından iki tür seçenek vardır. Bunlar;

küresel a landa işbirliği ve ulusal temell i yaklaşımdır. Küresel işbirliği-

s u n d a k i ö z g ü r l ü k l e r i n i g e n i ş l e t i r . S e r m a y e v e o y k u l l a n m a h a k k ı n a s a h i p

v a t a n d a ş l a r ı n b u y ö n d e k i g i r i ş i m l e r i , u l u s a l h ü k ü m e t l e r ü z e r i n d e s a d e c e

s e ç i m d ö n e m l e r i n d e d e ğ i l , i c r a a t d ö n e m l e r i n d e d e i ş l e v s e l b i r d e n e t i m m e

k a n i z m a s ı o l u ş t u r u r . D i ğ e r b i r d e y i ş l e , v e r g i r e k a b e t i o r t a m ı n d a h ü k ü m e t l e r ,

v e r g i o r a n l a r ı n ı d i l e d i ğ i n c e b e l i r l e m e o l a n a ğ ı n ı y i t i r i r . Ç ü n k ü b ö y l e b i r o r

t a m d a o y k a y b e t m e v e s e ç i l e m e m e e n d i ş e s i b e l i r l e y i c i o l u r ( J E N E B A v e

S C H J E L D E R U P , 2 0 0 2 : 5 ) .

3.8. O E C D ' d e A m a ç - Araç Tutarsızl ığı

O E C D ' d e ü y e l e r i b i r b i r i n e b a ğ l a y a n v e o r t a k k a r a r a l m a y a s e v k e d e n t e

m e l a m a ç , o r t a k s o r u n l a r k a r ş ı s ı n d a t o p l u l u k ç ı k a r l a r ı n ı n ö n p l a n d a t u t u l m a

s ı d ı r . B u u ğ u r d a " p i y a s a e k o n o m i s i " v e " d e m o k r a s i " y e b a ğ l ı l ı k i l k e l e r i n d e n

h a r e k e t e d e n O E C D , b e n i m s e d i ğ i t e m e l a m a ç l a r ı ş u ş e k i l d e s ı r a l a r ( B k z . ,

w w w . o e c d . o r g , E r i ş i m : 2 2 . 0 1 . 2 0 1 0 ) :

- Ü y e ü l k e l e r d e f i n a n s a l i s t i k r a r l a b i r l i k t e , s ü r d ü r ü l e b i l i r d ü z e y d e e n

y ü k s e k e k o n o m i k b ü y ü m e v e i s t i h d a m ı s a ğ l a m a k v e b ö y l e c e d ü n y a

e k o n o m i s i n i n g e l i ş i m i n e k a t k ı d a b u l u n m a k .

- E k o n o m i k k a l k ı n m a s ü r e c i n d e k i ü y e o l a n v e o l m a y a n ü l k e l e r d e e k o

n o m i n i n s a ğ l a m b i ç i m d e g e l i ş m e s i n e k a t k ı d a b u l u n m a k .

- D ü n y a t i c a r e t i n i n u l u s l a r a r a s ı y ü k ü m l ü l ü k l e r e u y g u n o l a r a k ç o k t a r a f

l ı v e a y r ı m c ı o l m a y a n b i r t e m e l d e g e n i ş l e m e s i n e k a t k ı d a b u l u n m a k .

O E C D ' n i n b u a m a ç l a r ı e l e a l ı n d ı ğ ı n d a , k ü r e s e l k a p i t a l i z m i n k a t a l i z ö r ü

g ö r e v i n i ü s t l e n e n U l u s l a r a r a s ı P a r a F o n u ( U P F ) , D ü n y a B a n k a s ı ( D B ) v e

D ü n y a T i c a r e t Ö r g ü t ü ( D T Ö ) g i b i ö r g ü t l e r l e b e n z e ş e n a m a ç l a r a s a h i p o l d u

ğ u g ö r ü l ü r . D o l a y ı s ı y l a l i b e r a l i z m i n g ü n ü m ü z d e h e r h a n g i b i r k a r ş ı d u r u ş u

k a b u l e t m e y e n h a k i m p a r a d i g m a h a l i n e g e l m e s i n d e b a ş r o l ü p a y l a ş a n b u

ö r g ü t l e r l e o l a n p a r a l e l d u r u ş u d i k k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a , O E C D ' n i n l i b e r a l i z m e

h i z m e t e d e n b i r f o n k s i y o n ü s t l e n d i ğ i o r t a y a ç ı k a r . B u n e d e n l e O E C D ' n i n b u

a m a ç l a r a u l a ş m a k i s t i y o r s a v e r g i y ü k ü n ü y ü k s e l t m e k a m a c ı y l a d ü ş ü k v e r g i

l e n d i r m e n i n o l d u ğ u e g e m e n l i k a l a n l a r ı n a n e d e n b a s k ı y a p t ı ğ ı n ı a n l a m a k

z o r l a ş ı r .

O E C D ' n i n e n g e l l e m e g i r i ş i m i b a ş a r ı y a u l a ş t ı ğ ı n d a b u y ö n ü y l e t e r s i n e b i r

e t k i o l u ş a c a ğ ı d a a ç ı k t ı r . D o l a y ı s ı y l a , y u k a r ı d a k i a m a ç l a r ı n v a r l ı ğ ı h a l i n d e

b u a m a ç l a r a h i z m e t e t m e ö z e l l i ğ i t a ş ı y a n v e r g i r e k a b e t i n i n e n g e l l e m e g i r i ş i m i

i l e y ü z l e ş m e s i , O E C D a ç ı s ı n d a n ö n e m l i b i r a m a ç - a r a ç t u t a r s ı z l ı ğ ı o l u ş t u r u r .

3.9. O E C D Engel leme Girişiminin Bağlayıcıl ığı

O E C D e n g e l l e m e g i r i ş i m i , t e m s i l i y e t i n m e ş r u i y e t i a n l a m ı n d a d a s a k a t t ı r .

Ş ö y l e k i ; b i r t ü r i ş b i r l i ğ i ö r g ü t ü o l a n O E C D ' n i n a l a c a ğ ı t ü m k a r a r l a r s a d e c e

http://www.oecd.org


Açısından Analizi

Tablo 3: D Y Y Çıkışlarının Stok ve Akım Değer ler İt ibariyle Dağı

lımı, 2008 (Milyar Dolar)

Stok Değerler Akım Değerler

Dünya 16.206 1.858

Gelişmiş (Merkez) Ülkeler 13.624 1.506

Avrupa 8.997 944

Kuzey Amerika 3.682 389

Diğer 944 173

Gelişmekte Olan (Çevre ve Yarı Çevre) Ülkeler 2.357 292

Asya 1.969 220 Latin Amerika 561 63

Afrika 98 9

Kaynak: UNCTAD, Wor ld Investment Report 2009, s 247-254.

Yrd. Doç. Dr. Ozgûr Saraç 375

Görüldüğü üzere DYY çıkışları açısından gerek stok gerekse akım değer

ler itibariyle gelişmiş (merkez) ülkeler başat konumdadır. Vergi rekabeti için

bu durum, rekabet sürecinden ülkelerin nasıl etkileneceğine dair çıkarsama

ları mümkün kılar. DYY çıkışlarının merkez ülkeler orijinli olması, bunların

vergi rekabetinden olumsuz etkileneceği iddiasını güçlendirir. Bu yönüyle

ele alındığında, engelleme girişiminin neden OECD gibi gelişmiş ülkeleri

temsil eden bir organizasyon tarafından üstlenildiği açıklık kazanır.

4.1.2. Vergi Rekabetinin Vergi Hâsılatı ve Ulusal Geliri Dışlama Etkisi

Ülkeler açıs ından vergi rekabeti iki tür ak ıma yol açar. Bunlardan

birincisi, yüksek vergili ülkelerden düşük vergili ülkelere yönelen D Y Y

akımlarıdır. İkincisi ise düşük vergi ler nedeniyle yatır ımcının sağladığı

i lave geliri kendi ülkesine transfer etmesi ve gelirin bu ülkede vergilen-

dirmesidir. Bu bağlamda, birinci durumda yatırım transferi, ikinci

durumda ise matrah transferi gerçekleşir. Bu akımların her iki ülke

grubuna da yönelmesi, ülkelerin vergi rekabetinden ayrım yapı lmaksı

zın avantaj sağlayabi leceğini ortaya koyar. Ancak burada gel işmiş ülke

lerin politika tercihlerini pasifleştiren bir mekanizma çalışır. B u n a gö

re, sermayenin çıktığı gel işmiş ülkenin, yatırımcısının gel işmekte olan

ülkelerde düşük vergi lendirmeden dolayı sağladığı ilave geliri vergilen

dirmesi, ancak ve ancak yatır ımcının bu ilave geliri ülkesine getirmesi

ile m ü m k ü n d ü r ( D E V E R E U X ve H U B B A R D , 2 0 0 3 : 484). Bu olmadı

ğında, gel işmiş ülkeler için vergi hâsılatı ve ulusal gelir açısından kayıp

lar oluşabilir. Bizce bu durum, vergi rekabetinin ulusal geliri d ış lama

etkisi o larak nitelenebilir.

Vergi rekabetinin gel işmiş ülkeler için ulusal geliri d ış lama etkisi

o luştuğunu saptamaksa neredeyse imkânsızdır. Çünkü günümüzde ge

lişmiş ülkeler de, d iğer ülkeler gibi indirdikleri kurumlar vergisi oran

ları ve çeşitli vergisel teşvikler ile rekabetçi vergi politikaları iz lemekte

dir. Dolayıs ıy la yukarıda gelişmiş ülkeler için oluşacağı söylenen bu

etkinin, sadece rekabetçi vergi politikası iz lemeyen ülkeler için ortaya

çıkabileceği vurgulanmalıdır.

4.1.3. İst ihdam Kaybı ve Gelir Dağı l ımı Sorunu

Küreselleşmenin ülkelerin sosyal programlara kaynak ayırma yeteneğini

azalttığı, sermaye üzerine vergi koymayı zorlaştırdığı ve emeğin vergi yükü

nün ağırlaştırdığı iddia edilir (RODRIK, 1 9 9 9 : 92 ). OECD ülkelerine ait

veriler incelendiğinde, son yıllarda emek üzerindeki vergi yükünün hızla

arttığı ve bu iddianın kısmen doğrulandığı görülür. OECD ortalaması olarak

1 9 6 5 yılında yüzde 23 olan emek üzerindeki vergi oranı, günümüzde yüzde

4 0 ' lar seviyesine ulaşmıştır (Bkz., OECD, 2 0 0 8 : Tablo 1 ) .

Emek üzerindeki vergi yükünün artışı ile gelişmiş ülkelerde oluşan üç tür

olumsuz etkiden bahsedilir (GENSCHEL, 2 0 0 2 : 2 6 1 - 2 6 2 ) . Bunlar:

nin başarısı, ülkeler arasındaki olası menfaat çatışmaları ve uluslarara

sı kuruluşların kararalma sürecinin merkez ülkeler lehine işleyen ku

rumsal yapıları nedeniyle pek olası değildir. Ulusal temell i yaklaş ımlar

ise mevcut dünya konjonktürü veri al ındığında vergi rekabetinin varlı

ğının devam ettiri lerek kamusal politika inisiyatiflerinin korunabi lece

ğini doğrular. Çal ışmanın bu kısmında ortaya konulan ikinci seçenek

üzerinde durularak vergi rekabetinin meydana getireceği etki ler ku

ramsal yönüy le ülke grubu ayrımına gidilerek değerlendiri lecektir.

4.1. Gel işmiş (Merkez) Ülkeler

M e r k e z ü l k e l e r i n t a ş ı d ı ğ ı ö z e l l i k l e r r e k a b e t ç i v e r g i p o l i t i k a l a r ı n a y ö n e l

m e t e r c i h l e r i n i s ı n ı r l a r . B u b a ğ l a m d a ; Ç U Ş ' l a r ı n v e a ğ ı r l ı k l ı o l a r a k b u n l a r

t a r a f ı n d a n g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y Y ' l a r ı n g e l i ş m i ş ü l k e l e r o r i j i n l i o l m a s ı , y a t ı

r ı m s e r m a y e s i ç ı k ı ş l a r ı n ı n b u ü l k e l e r d e u l u s a l g e l i r , i s t i h d a m v e d ı ş t i c a r e t

ü z e r i n d e k i o l u m s u z l u k l a r ı v e s o s y a l g ü v e n l i k h i z m e t l e r i n d e k i r e f a h d e v l e t i

u y g u l a m a l a r ı n ı n b u ü l k e l e r d e k ı s m e n d e v a m e d i y o r o l m a s ı s ı n ı r l a y ı c ı ö z e l

l i k l e r a r a s ı n d a d ı r .

4.1.1. D Y Y ' l a r ve Orijinleri

V e r g i r e k a b e t i n i n ü l k e g r u p l a r ı n a g ö r e d e ğ e r l e n d i r i l m e s i v e a v a n t a j l ı ü l k e

g r u b u n u n t e s p i t e d i l m e s i n d e k u l l a n ı l a c a k e n ö n e m l i d e ğ i ş k e n D Y Y ' l a r d ı r .

Ü r e t i m e y ö n e l i k " r e e l y a t ı r ı m l a r " o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e n D Y Y ' l a r i l e

Ç U Ş ' l a r a r a s ı n d a o l d u k ç a s ı k ı b i r i l i ş k i v a r d ı r . Ç U Ş ' l a r a a i t v e r i l e r i n c e l e n

d i ğ i n d e , b u n l a r i ç i n d e i k t i s a d i a ç ı d a n b a ş a t k o n u m d a o l a n e n b ü y ü k 1 0 0

ş i r k e t i n 9 7 ' s i n i n g e l i ş m i ş ü l k e l e r o r i j i n l i o l d u ğ u g ö r ü l ü r ( U N C T A D , 2 0 0 9 :

2 2 8 - 2 3 0 ) . A y r ı c a b u ş i r k e t l e r t a r a f ı n d a n g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y Y ' l a r ı n 2 0 0 9

y ı l ı n d a k i " ç ı k ı ş d e ğ e r l e r i " i n c e l e n d i ğ i n d e b u n l a r ı n m e r k e z ü l k e l e r o r i j i n l i

o l d u ğ u n e t l i k k a z a n ı r .

3 7 6 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i Pol i t iği: K u r a m s a l S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p l a r ı

__ A ç ı s ı n d a n A n a l i z i Y r d , D o ç . Dr. Ö z g ü r S a r a ç 3 7 7

Tablo 4: G7 Ülkelerinde Kamu Harcamalarının GSYİH içindeki Payı, 1980-2005

1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005

ABD 33.6 36.6 36.9 37.0 34.2 35.0 36.0 36.6 36.5 36.5

Japonya 34.7 33.9 32.1 36.5 38.9 38.6 38.7 38.1 37.4 37.8

Almanya -- - 54.8 45.1 47,6 48.1 48.5 47.1 46.8

Fransa 45.7 51.8 49.5 54.4 51,6 51.6 52.6 53.3 53.2 ; 53.6

İngiltere 46.5 46.3 42,2 44.1 40.0 41.1 42.1 43.0 43.7 44.8

İtalya 40.8 49,8 52.9 52.5 46.2 48.0 47.4 4 8 3 47.7 48.2

Kanada 41.8 48.1 49.7 48,0 41.3 41.8 41.2 40.8 39.7 39.3

Kaynak: OECD, Online Statistics Database'den oluşturulmuştur, http://stats.oecd.org (Erişim:

29.01,2010)

G e l i ş m i ş ü l k e l e r i n v e r g i r e k a b e t i n d e d e z a v a n t a j l ı o l m a l a r ı n ı n d i ğ e r b i r

n e d e n i , b u ü l k e l e r d e k i d e m o g r a f i k d e ğ i ş i m l e a l â k a l ı d ı r . B u n a g ö r e , s o n y ı l

l a r d a n ü f u s u n y a ş l a n m a s ı ; e m e k l i l i k , m a l u l i y e t , h a s t a l ı k , i ş s i z l i k g i b i n e d e n

l e r l e s o s y a l y a r d ı m v e t r a n s f e r l e r e y a p ı l a n ö d e m e l e r g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e a r t

t ı r m a k t a v e s o n u ç t a s o s y a l g ü v e n l i k s i s t e m l e r i g ö r e c e m a l i y e t l i h a l e g e l m e k

t e d i r .

G r a f i k 3 : G e l i ş m i ş Ü l k e l e r d e N ü f u s u n Y a ş G r u p l a r ı İ t i b a r i y l e G e l i ş i m i ,

1950-2050

ı U - 1 4 a 1 5 . 6 4 Q B 5 *

Kaynak: UN, http://www.un.org/esa/socdev/ageing/popageing_demo3,html, (Erişim 29.01.2010)

G r a f i k 3 ' t e n g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , 1 9 5 0 y ı l ı n d a g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n t o p l a m n ü

f u s u i ç i n d e y ü z d e 9 ' u n u o l u ş t u r a n 6 5 ü z e r i y a ş t a k i l e r i n o r a n ı , 2 0 1 0 y ı l ı n d a

y ü z d e 1 6 ' y a y ü k s e l m i ş t i r . T a h m i n l e r e g ö r e , b u y ü k s e l m e 2 0 5 0 y ı l ı n d a y ü z d e

2 6 ' l a r a u l a ş a c a k t ı r . Y a ş l ı l a r ı n t o p l a m n ü f u s i ç i n d e k i p a y ı n ı n a r t m a s ı , g e ç

m i ş t e b u ü l k e l e r d e g e n i ş ö l ç ü d e u y g u l a n m a i m k â n ı b u l a n r e f a h d e v l e t i a n l a

y ı ş ı n ı n u z a n t ı s ı o l a n k a m u s o s y a l h a r c a m a l a r ı n ı a r t t ı r a c a k t ı r . Z a t e n ü l k e

v e r i l e r i i n c e l e n d i ğ i n d e , b u n u d e s t e k l e y e n a ç ı k k a n ı t l a r v a r d ı r .

/- İşsizliğin Artması: K ı t a A v r u p a s f n d a 1 9 6 5 - 7 5 y ı l l a r ı a r a s ı n d a e m e k

ü z e r i n d e n a l ı n a n e f e k t i f v e r g i o r a n l a r ı n d a k i y ü z d e 1 0 ' l u k a r t ı ş , y ü z d e

4 ' l ü k b i r i l a v e i ş s i z l i k y a r a t m ı ş t ı r .

2- Eşitsizliğin Artması: V e r g i y ü k ü n ü n e m e k g e l i r l e r i ü z e r i n e k a y m a s ı

s e r m a y e v e e m e k a r a s ı n d a k i e ş i t s i z l i ğ i a r t t ı r m ı ş t ı r .

3- Kayıtdışılığın Artması: G e l i ş m i ş ü l k e l e r d e k a y ı t d ı ş ı e k o n o m i n i n

G S M H ' y a o r a n ı 1 9 8 0 ' d e o r t a l a m a y ü z d e 9 , 5 i k e n , 1 9 9 7 ' d e y ü z d e

İ 5 , 6 ' y a ç ı k m ı ş t ı r .

G e l i ş m i ş ü l k e l e r d e k i v e r g i y a p ı s ı n ı n e m e ğ i n a l e y h i n e g e l i ş m e s i , v e r g i t a

b a n ı n ı n d a r a l m a s ı s o n u c u n u d o ğ u r u r v e g ü n ü m ü z d e k i " i ş s i z r e f a h d e v l e t i "

( v v e l f a r e s t a t e v v i l h o u t \ v o r k ) t a r t ı ş m a l a r ı n ı g ü ç l e n d i r i r . A y r ı c a b u g e l i ş m e d e ,

g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e n k a y n a k l a n a n D Y Y ç ı k ı ş l a r ı n e d e n i y l e o l u ş a n i s t i h d a m

b o ş l u k l a r ı d a e t k i l i d i r . G e l i ş m i ş ü l k e l e r d e o l u ş a n h â s ı l a t k a y ı p l a r ı n ı n t e l a f i s i

i ç i n t ü k e t i m i n h e d e f a l ı n m a s ı d a o l a s ı d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü t ü k e t i m ü z e r i n d e k i v e r g i

y ü k ü n ü n a r t t ı r ı l m a s ı d a i k i y o l d a n i ş s i z l i ğ i b e s l e r ( G E N S C H E L , 2 0 0 2 : 2 6 3 ) :

1 - İ ş ç i l e r i n a r t a n t ü k e t i m v e r g i l e r i k a r ş ı s ı n d a a l ı m g ü ç l e r i d ü ş e r v e i ş ç i

s e n d i k a l a r ı n ı n d a h a y ü k s e k ü c r e t t a l e b i i ş g ü c ü n e o l a n t a l e b i a / a l t ı r .

2 - A r t a n v e r g i l e r n e d e n i y l e f i y a t l a r ı y ü k s e l e n m a l v e h i z m e t l e r e o l a n t a

l e p v e b u m a l v e h i z m e t l e r i n ü r e t i m i n d e k u l l a n ı l a n y a t ı r ı m m a l l a r ı n a

o l a n t a l e p d ü ş e r v e i ş g ü c ü n e o l a n t a l e p a z a l ı r .

V e r g i r e k a b e t i n d e g e l i ş m i ş ü l k e l e r i ç i n o l u ş a b i l e n i s t i h d a m k a y ı p l a r ı ,

m a k r o d ü z e y d e g e l i r d a ğ ı l ı m ı s o r u n u a ğ ı r l a ş t ı r ı r . B u n d a ; ( i ) v e r g i h â s ı l a t ı n d a

o l u ş a n k a y ı p l a r a b a ğ l ı o l a r a k k a m u s a l h i z m e t s e v i y e s i n i n d ü ş m e s i , ( i i ) D Y Y

ç ı k ı ş l a r ı n a b a ğ l ı o l a r a k m e v c u t y a t ı r ı m l a r ı n t a s f i y e e d i l m e s i v e y a b u t ü r d e n

b i r t a s f i y e o l m a s a b i l e y e n i y a t ı r ı m l a r ı n d ı ş â l e m l e r e k a y m a s ı ( i i i ) v e r g i h â s ı

l a t ı n d a o l u ş a n k a y ı p l a r ı n e m e ğ i n v e r g i y ü k ü n ü n a ğ ı r l a ş t ı r ı l m a s ı y l a k a r ş ı l a n

m a s ı v e ( i v ) t ü k e t i m v e r g i l e r i n e a ğ ı r l ı k v e r i l e r e k b u v e r g i l e r i n t e r s i n e a r t a n

Ö z e l l i ğ i n i n ş i d d e t l e n m e s i e t k i l i d i r .

4 . 1 . 4 . K a m u H a r c a m a l a r ı B a s k ı s ı v e S o s y a l G ü v e n l i ğ i n F i n a n s m a n ı

G e l i ş m i ş ü l k e l e r i n v e r g i r e k a b e t i o r t a m ı n d a d e z a v a n t a j l ı o l d u ğ u n u o r t a y a

k o y a n d i ğ e r b i r g ö s t e r g e d e , b u ü l k e l e r d e k i k a m u h a r c a m a l a r ı v e ö z e l l i k l e

s o s y a l g ü v e n l i k h a r c a m a l a r ı n d a g ö r ü l e n a r t ı ş l a r d ı r . 1 9 8 0 s o n r a s ı n ı e l e a l a n

b i r z a m a n s e r i s i k a p s a m ı n d a d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e , G 7 ü l k e l e r i n d e k i k a m u

h a r c a m a l a r ı n ı n u l u s a l g e l i r i ç i n d e k i s e y r i ş ö y l e d i r ( B k z . , T a b l o 4 ) :

T a b l o 4 ' d e n s a ğ l a n a n b i z c e e n ö n e m l i b u l g u , k a m u h a r c a m a l a r ı n ı n u l u s a l

g e l i r i ç i n d e k i s e y r i n i n g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e i s t i k r a r l ı o l d u ğ u d u r . H a t t a A B D ,

J a p o n y a , F r a n s a v e İ t a l y a v e r i l e r i i n c e l e n d i ğ i n d e a r t ı ş l a r v a r d ı r . B u a r t ı ş l a r

n e o - l i b c r a l i k t i s a t ö ğ r e t i s i n i n ö n g ö r ü l e r i i l e t u t a r l ı o l m a d ı ğ ı g i b i . O E C D

e n g e l l e m e g i r i ş i m i n i n b u a r t ı ş l a r d a n g e l e n b a s k ı d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı i d d i a

e d i l e b i l i r .

http://stats.oecd

http://www.un.org/esa/socdev/ageing/popageing_demo3

378 Küresel Vergi Rekabetinin Ekonomi Politiği: Kuramsal Sonuçların Ülke Gruplan

ı Açısından Analizi

Tablo S: G7 Ülkelerinde Safı Mill i Hâsı la içinde K a m u Sosyal Har

camalarının Payı, 1980-2008

1980 1985 1990 1995 2000 2005

ABD 14.9 14.7 15.1 17.5 16 t 18.1

Japonya 12.2 13.4 13.7 17.6 20.4 22.9

Almanya 22.7 23.2 22.3 31.3 31.1 31.1

Fransa 23.4 29.8 28.5 32.5 31.3 33.2

İngiltere 19.6 23.1 19.9 23.0 21.5 23.3

İtalya 2Û.7 24.5 23.6 23.7 27.5 29.7

Kanada 16.0 20.0 21.5 22.6 19.5 19.3

EU-15 22.7 25.3 25.0 28.0 26.8 28.8

OECD 18.8 20.9 21.4 23.7 22.9 24.4

Kaynak: OECD, Society at a Glance 2009, www.oecd.org/els/social/indicators/SAG, (Erişim: 01.02.2010)

Gelişmiş ülkelerdeki kamu sosyal harcamalarında ortaya çıkan artışların

vergi rekabeti ile ilişkisi, sosyal güvenliğin finansmanının zorlaşması bağ

lamında kurulabilir. Buna göre, artan kamu sosyal harcamaları vergi rekabeti

ortamında gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerin izlediği türden reka

betçi vergi politikaları izlemelerini kısıtlar (ASHER ve RAJAN, 2 0 0 1 : 3).

4.2. Gel i şmekte Olan (Çevre ve Yarı Çevre) Ülkeler

Vergi rekabetinde gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelere kıyasla

avantajlı konumdadır. Çünkü sistemin çevre ve yarı çevresinde yer alan bu

ülkelerin özellikleri rekabetçi vergi politikaları izlemeye elverişlidir. Bu

bağlamda, vergi rekabetinin ulusal geliri arttırıcı etkisi başta olmak üzere,

sağlanan DYY artışları ile ortaya çıkan istihdam artışı, teknoloji transferi,

ihracat artışı, piyasa rekabetinin iyileşmesi ve kamusal borçlanma gereğinin

azalması gelişmekte olan ülkeler için önem kazanır.

4.2.1. Vergi Rekabet inin Ulusal Geliri Arttırıcı Etkisi

Ülkelerin vergi rekabetindeki konumlan, izledikleri rekabetçi vergi poli

tikaları kapsamında çekmeyi başardığı DYY'lar ve bunların ulusal gelirde

meydana getirdiği etkilerle şekillenir. OECD, DYY'ların ekonomik büyü

meye katkısı yanında toplam faktör verimliliği ve kaynak tahsisi etkinliğini

arttırdığını savunur. Bu mekanizma; (i) DYY'lar İle yabancı ticari akımlar

arasındaki ilişki, (ii) DYY'lan çeken ülkenin özel sektörüne yönelik oluşan

taşma etkisi (spillover effect) ve (iii) DYY'ları çeken ülkedeki yapısal fak

törlere yönelik etkiler şeklinde oluşan üç kanaldan işler (OECD, 2002: 9).

Sermaye hareketlerinin meydana getirdiği etkiler; DYY'lar, portföy yatı

rımları ve dış borçlanma ayrımı kapsamında farklılaşır. Portföy yatırımları

ve kamusal dış borçlanma ile karşılaştırıldığında, DYY'lar sağladığı fayda-

Y r d . D o ç , Dr. Ö z g ü r S a r a ç 379

lar yönüyle öne çıkar. Bu bağlamda, DYY'lar; yurtiçi yatınmlara katkı, verimlilik artışına katkı ve tüketimin stabil hale getirilmesi kapsamında potansiyel faydalar sağlarken, portföy yatırımları ve kamusal dış borçlanma; mevcut piyasa aksaklıklarının genişlemesi ve kırılganlığın artması kapsamında potansiyel riskler barındırır (Bkz., REISEN ve SOTO, 2 0 0 1 : s.7).

Literatürde gelişmekte olan ülkeleri ele alan çok sayıda ampirik çalışma

da sermaye hareketleri ile ulusal gelir arasında sıkı ve anlamlı bir ilişki ol

duğu doğrulanmıştır. (Bu çalışmaların toplu bir özeti için Bkz., YALÇIN,

2005: 21). DYY'lar, ekonomik büyüme açısından önem taşır ve olumlu etki

ler oluşturur. Örneğin Borensztein ve arkadaşları DYY'lardaki 1 dolarlık

artışın yerli yatırımları 1.5 ite 2.3 dolar arasında arttırdığı ve DYY'larda

meydana gelen yüzde İTik bir artışın da ülkenin GSYİH'smda yüzde 0,8'lik

artma sağladığını göstermiştir (Bkz., BORENSZTEİN vd., 1995: 3-14).

Reisen ve Soto ise, DYY'lardaki yüzde l ' l ik artışın uzun dönemde ülke

GSYİH'sına yüzde 3 düzeyinde bir katkı sağladığını tespit etmiştir (REISEN

ve SOTO, 2 0 0 1 : 10).

İstatistiklere göre, son yıllarda gelişmiş ülkelerin DYY'lardan aldığı pay

azalıyorken gelişmekte olan ülkelerin payı artmaktadır. U N C T A D verilerine

göre, 1989-9l 'de toplam D D Y akımlarının yüzde 82'sini çeken geüşniiş

ülkelerin payı 2005-07 döneminde yüzde 72'ye gerilemiş, buna karşın ge

lişmekte olan ülkelerin payı ise tam tersi yönde yüzde 18'den yüz^e 2 $ ' e

yükselmiştir ( U N C T A D , 2009: 220). . . . . r , ' ; . V „ , .

Gelişmekte olan ülkelerin DYY'lardan aldığı payın artması, b ü y ü m e c e

kalkınma amacına ulaşmada rekabetçi vergi politikalarının önemine işarettir.

Dolayısıyla, DYYTarı hedef alan vergi rekabetinin engellenmeye çalışılması

gelişmekte olan ülkeler için kabul edilir değildir. Bu bağlamda, OÇÇD en

gelleme girişiminin kalkınma amacını dışladığı söylenebilir. Kanaatimizce

serbestlik anlayışından beslenen süreçte ülkelerin kalkınma stratejilerinin

içeriğinin de, bu anlayış çerçevesinde şekillendirilmesi kabul görmelidir.

4.2.2. İst ihdam Artışı ve Teknoloji Transferi

Gel işmekte olan ülkelerin öncelikli sorunlarından biri ;

liktir. İşsizlik, bu ülkelerin DYY' lar ı kendi bünyelerine ç e l

lerinin önemli bir nedenidir. Reel iktisadî faaliyetle:*

DYY'lar, yönet im kademeleri dâhil o lmak üzere hemen h / ı

işgücü ihtiyacını g ü n d e m e getirir. Bunun yerli işgücü piyas;ı*!:"i.ii' 1 •«:

ş ı lanması ise işsizliğin azalmasına katkı sağlar ve hükümeti*'-' '

piyasası üzerinden üstlendiği maliyetleri hafifletir.

DYY' lar, girdiği ülkede yoksul luğun azalması ve sosy:

iyi leşmesi yönünde de katkılar sağlar. DYY' lar ın özellikle

endüstri lerde ağırl ık kazanması durumunda ise sağlanan k a t k ı , t o p l u

mun en yoksul kesimlerini hedef alır. Ampir ik çal ışmalar i

http://www.oecd.org/els/social/indicators/SAG

380 Küresel Vergi Rekabetinin Ekonomi Politiği: Kuramsal Sonuçlann Ülke Gruptan

Açısından Analizi

Yrd. Doç. Dr. Özgür Saraç 381

O E C D , b u t e s p i t i k a b u l e d e r . Ş ö y l e k i , O E C D ' y e g ö r e D Y Y ' l a r ı n g e l i ş

m e k t e o l a n ü l k e l e r e d ı ş t i c a r e t a ç ı s ı n d a n s a ğ l a d ı ğ ı t e m e l a v a n t a j , y a b a n c ı

y a t ı r ı m ç e k e n ü l k e n i n d ü n y a e k o n o m i s i n e d a h a y o ğ u n e n t e g r a s y o n u d u r .

D Y Y ' l a r g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r i n i h r a c a t ı n ı v e b u n u n ü z e r i n d e n d e dış

t i c a r e t h a c m i n i g e n i ş l e t i r . O E C D , y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r ı n i t h a l a t v e i h r a c a t

f a a l i y e t l e r i n e e n g e l o l a n u y g u l a m a l a r ı n o r t a d a n k a l d ı r m a s ı n ı ö n e r i r (Bkz.,

O E C D , 2 0 0 2 : 1 0 ) . B u ö n e r i n i n O E C D ' d e n g e l m e s i o l d u k ç a i l g i n ç t i r . Çünkü

y u k a r ı d a a d ı g e ç e n e n g e l l e y i c i u y g u l a m a l a r ı n ç o ğ u m a l i t e d b i r l e r d e n o l u ş u r .

B u t e d b i r l e r i ç i n d e t a r i f e l e r d e n o l u ş a n v e r g i s e l ö n l e m l e r ö n e m l i b i r yer tutar.

B u a ç ı d a n O E C D , b i r y a n d a n v e r g i s e l ö n l e m l e r i n e n g e l l e y i c i ö z e l l i ğ i n e atıf

y a p a r a k b u n l a r ı n o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı n ı ö n e r i r k e n d i ğ e r y a n d a n b u ö n l e m l e

r i n o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı i l e o l u ş a n s ü r e c i " z a r a r l ı " o l a r a k n i t e l e n d i r i r . B i z c e

b u b ü y ü k b i r i k i l e m d i r .

4.2.4. Piyasa Aksakl ıklarında İyi leşme

D Y Y ' l a r s a y e s i n d e d e ğ e r l e n d i r i l e b i l i r h a l e g e l e n u c u z v e k a l i t e l i ü r ü n l e

r i n t ü k e t i c i r e f a h ı n ı y ü k s e l t m e s i v e r e k a b e t ü z e r i n d e n p i y a s a a k s a k l ı k l a r ı n ı n

d ü z e l t i l m e s i , g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r i ç i n r e k a b e t ç i p o l i t i k a l a r i z l e m e n i n

ö n e m l i b i r n e d e n i d i r ( B J O R V A T N v e E C K E L , 2 0 0 4 : 3 ) .

S e r b e s t l e ş t i r i l e n y a t ı r ı m r e j i m l e r i s a y e s i n d e h a r e k e t l i l i ğ e k a v u ş a n

D Y Y ' l a r , u l u s a l p i y a s a n ı n r e k a b e t d ü z e y i n i y ü k s e l t i r v e ü l k e n i n rekabet

g ü c ü n ü a r t t ı r ı r . D Y Y ' l a r d a k u l l a n ı l a n i l e r i t e k n o l o j i v e y ö n e t i m t e k n i k l e r i

p i y a s a f i y a t o l u ş u m u n u e t k i l e r v e m e v c u t m o n o p o l ist v e o l i g o p o l i s t y a p ı l a r ı

d e ğ i ş i m e z o r l a r . A y r ı c a D Y Y ' l a r ı n v a r l ı ğ ı y u r t i ç i f a a l i y e t l e r i n v e r i m l i l i ğ i n i

y ü k s e l t i r v e d a h a e t k i l i k a y n a k t a h s i s i s a ğ l a y a r a k i k t i s a d i k a l k ı n m a y a destek

o l u r ( O E C D , 2 0 0 2 : 1 2 ) .

D Y Y ' l a r g i r d i ğ i e k o n o m i d e k i y e r l i f i r m a l a r ı n g e l i ş i m i n e de ö n e m l i katkı

l a r s a ğ l a r . B u a n l a m d a y e r l i f i r m a l a r a ç ı s ı n d a n d o ğ r u d a n ve d o l a y l ı olmak

ü z e r e i k i t ü r e t k i s ö z k o n u s u d u r . Y e r l i f i r m a l a r ü z e r i n d e k i d o ğ r u d a n etki,

y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r ı n b u firmalarda v e r i m l i l i ğ i a r t t ı r m a , m a l i y e t l e r i düşürme

v e y e n i f a a l i y e t l e r e g i r i ş m e y ö n ü n d e k i t e ş v i k e d i c i r o l ü d ü r . Verilere göre,

y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r l a ç a l ı ş a n y e r l i f i r m a l a r i k t i s a d i v e r i m l i l i k açısından

ö n e m l i g e l i ş m e l e r s a ğ l a m ı ş t ı r . D Y Y ' l a r ı n y e r l i f i r m a l a r ü z e r i n d e k i diğer bir

e t k i s i d e , y ö n e t i m v e k a y ı t s i s t e m l e r i n d e g ö r ü l ü r . Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r ge

n e l l i k l e b i r l i k t e ç a l ı ş t ı k l a r ı f i r m a l a r d a d a a y n ı b e l g e , k a y ı t ve y ö n e t i m politi

k a s ı n ı n i z l e m e s i n i t e r c i h e d e r v e b ö y l e l i k l e y e r l i firmanın i d a r i ve mali yapı

s ı n ı g e l i ş t i r i c i b i r r o l o y n a r ( O E C D , 2 0 0 2 : 1 7 - 1 8 ) .

O E C D ' n i n D Y Y ' l a r ı n g i r d i ğ i ü l k e e k o n o m i s i n d e m e y d a n a g e t i r e c e ğ i pi

y a s a i y i l e ş m e l e r i d i k k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a , v e r g i r e k a b e t i n i n e d e n z a r a r l ı addettiği

b e l i r s i z l e ş i r . O y s a B j o r v a t n v e E c k e l ' e g ö r e , O E C D ' n i n e n g e l l e m e y e ç a l ı ş t ı

ğ ı v e r g i r e k a b e t i i k i s e b e p t e n d o l a y ı z a r a r l ı o l m a k z o r u n d a d e ğ i l d i r . B i r i n c i

s i , v e r g i r e k a b e t i ü l k e l e r i n f i z i k s e l v e y a s a l y a p ı l a r ı n ı y e n i l e m e l e r i n e v e

de, DYY' lar ile ist ihdam arasında pozitif yönlü bir ilişki o lduğu doğru

lanmıştır ( O E C D , 2 0 0 2 : 21). DYY' lar ın ist ihdama sağladığı katkılar,

meydana getirdiği taşma etkisi ile genişler. Çünkü D Y Y girişinin art

ması, yat ır ıma yönelecek tasarrufların artmasını ve yerli yat ır ımların

hızlanmasını sağlar ( O E C D , 2 0 0 2 : 30).

DYY' lar sayesinde oluşan taşma etkisinin anlam kazandığı diğer bir

alansa vergilemedir. Buna göre, ülkenin çıktı düzeyinin yükselmesi tüke

tim vergileri üzerinden vergi hâsılatını arttırır. Benzer etki ist ihdam için

de geçerlidir. İstihdamın artması, emek gelirinden alının vergi artışına

bağlı olarak vergi hâsılatını arttırır. Dolayısıyla ülkelerin rekabetçi poli

tikalara yönelmesi ile vergi hâsılatının azalacağı kaygısı önemsizleştirir.

Sosyal güvence standartlarının Önemini vurgulayan O E C D , geliş

mekte olan ülkelerin DYY' lar için sosyal güvenlik alanında orijin ülke

de olandan daha fazla bir yüke maruz kalmalarını engel leyen politika

lar iz lenmesini vurgular ( O E C D , 2 0 0 2 : 14-15). Oysa mali l i teratürde

sosyal güvenl ik kesintileri, vergi benzeri gelir; d iğer deyişle

parafıskalitedir. Dolayıs ıyla O E C D ' n i n sosyal güvenl ik kesinti lerine

dair bu tespiti, engel lemeye çalıştığı vergi rekabetine sosyal damping

üzerinden izin verdiği anlamına gelir.

Gel işmekte olan ülkeler için DYY' lar ı cazip hale getiren diğer bir

faktör ise, teknoloji transferidir. Esasen neo-klasik b ü y ü m e teorilerinin

teknolojiyi dışsal bir değişken olarak kabul etmesi, gel işmekte olan ül

kelerin DYY' lara yönel ik rekabetçi politikalar iz lemesine haklı l ık ka

zandırır ( M A R G A L I O T H , 2 0 0 3 : 163).

DYY' lar ile teknoloji transferi arasındaki ilişki Macar is tan ve Çek

Cumhuriyet i özel inde incelendiğinde önem kazanır. O E C D ' y e göre,

yabancı yat ır ımlardaki Ar-Ge harcamalarının payı bu ülkelerde

1995'te yüzde 2 0 ' l e r seviyesinde iken, 2 0 0 1 ' d e yüzde 70'Ier seviyesine

ulaşmıştır ( O E C D , 2004b: 14). Yabancı bağlı ortaklıkların endüstriyel

alandaki Ar-Ge harcamaları payı toplam Özel sektör Ar-Ge harcamala

rı içinde 2006 yılı veri lerine göre; Slovakya 'da yüzde 60 ve Çek Cum-

huriyet i 'nde yüzde 40 olarak gerçekleşmişt ir ( O E C D , 2 0 0 9 b : 14).

4.2.3. Dış Ticaret ve İhracatta Artış

D Y Y ' l a r l a g e l e n i l e r i t e k n o l o j i v e ü r e t i m t e k n i k l e r i ü l k e n i n v e r i m l i l i ğ i n i

v e d i ğ e r ü l k e l e r l e r e k a b e t e d e b i l m e g ü c ü n ü a r t t ı r ı r . DYY'ların ü l k e y e ç e

k i l m e s i , i t h a l a t i l e k a r ş ı l a n a n m a l v e h i z m e t l e r e a l t e r n a t i f ü r ü n l e r i n y u r t i ç i

p i y a s a l a r a s u n u m u n u s a ğ l a r . B u i s e o ü l k e i ç i n d ö v i z t a s a r r u f u a n l a m ı n a

g e l i r . A y r ı c a D Y Y ' l a r s a d e c e g e l d i ğ i ü l k e n i n p i y a s a l a r ı n a d e ğ i l ç e v r e ü l k e

l e r d e k i p i y a s a l a r a d a m a l v e h i z m e t s u n m a a m a c ı n ı t a ş ı r ( H A U F L E R v e

V V O O T O N , 1 9 9 7 : 1 ) . B u i s e , D Y Y ' l a r ı n k o n u ç l a n d ı ğ ı ü l k e i ç i n d ı ş t i c a r e t v e

i h r a c a t a r t ı ş ı s a ğ l a y a b i l i r .


^ _ Açısından Analizi Y r d . D o ç . Dr. Ö z g ü r S a r a ç 3 8 3

o l u ş m a s ı n a s e b e p o l m a k t a d ı r . B u e t k i l e r i s e , r e k a b e t i n d o ğ a s ı g e r e ğ i ü l k e l e r

i ç i n o l u m l u v e y a o l u m s u z s o n u ç l a n a b i l m e k t e d i r .

V e r g i r e k a b e t i n i n e t k i l i o l d u ğ u a l a n l a r ı n b a ş ı n d a k a m u m a l i y e s i g e l i r .

Ç ü n k ü v e r g i l e m e a l a n ı n d a o r t a y a ç ı k a n r e k a b e t y ö n l ü d e ğ i ş i m , ö n c e l i k l i

o l a r a k b u a l a n ı e t k i l e r . E t k i l e r a ç ı s ı n d a n d i k k a t e a l ı n a n e n ö n e m l i d e ğ i ş k e n

i s e , r e k a b e t - h â s ı l a t i l i ş k i s i d i r . B u n a g ö r e , u l u s a l v e r g i h â s ı l a t l a r ı ü z e r i n d e

o r t a y a ç ı k a c a k e t k i l e r " v e r g i o r a n ı e t k i s i " v e " v e r g i m a t r a h ı e t k i s i " i l e d e ğ e r

l e n d i r i l i r . A n c a k b u e t k i l e r d e n h a n g i s i n i n a ğ ı r b a s a c a ğ ı ü l k e l e r i n f a r k l ı y a t ı

r ı m i k l i m l e r i n e d e n i y l e t a m o l a r a k t e s p i t e d i l e m e z .

V e r g i r e k a b e t i t a r t ı ş m a l a r ı n d a ü l k e l e r i n v e r g i s e l t e ş v i k l e r s a ğ l a y a r a k

D Y Y ' I a r ü z e r i n d e s a p t ı r ı c ı e t k i l e r o l u ş t u r d u ğ u v e o l u ş a n m a l i d ı ş s a l l ı k l a r a

b a ğ l ı o l a r a k v e r g i t a b a n l a r ı n ı n a ş ı n d ı ğ ı i d d i a e d i l i r . O y s a e n g e l l e m e g i r i ş i m

l e r i n i b i r a n l a m d a t e m e l l e n d i r e n b u i d d i a d o ğ r u d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü O E C D ü l k e

l e r i n e i l i ş k i n v e r i l e r e g ö r e , t e ş v i k e d i c i u y g u l a m a l a r y ü z ü n d e n h e r h a n g i b i r

h â s ı l a t a z a l t ı c ı e t k i o l u ş m a d ı ğ ı , a k s i n e ü l k e l e r i n v e r g i h â s ı l a t l a r ı n d a ö n e m l i

a r t ı ş l a r s a ğ l a d ı ğ ı g ö r ü l ü r .

G e l i ş m i ş l i k f a r k l ı l ı k l a r ı ü l k e l e r i n v e r g i r e k a b e t i k a r ş ı s ı n d a k i k o n u m l a r ı n ı

v e r e k a b e t i n o l a s ı e t k i l e r i n i f a r k l ı l a ş t ı r ı r . G e l i ş m i ş ( m e r k e z ) Ü l k e l e r i n t a ş ı d ı

ğ ı b a z ı ö z e l l i k l e r r e k a b e t ç i v e r g i p o l i t i k a l a r ı n a y ö n e l m e t e r c i h l e r i n i k ı s ı t l a r .

O y s a g e l i ş m e k t e o l a n ( ç e v r e v e y a n ç e v r e ) ü l k e l e r İ ç i n v e r g i r e k a b e t i , - * n a

a k ı m i k t i s a d ı n Ö n g ö r ü l e r i d o ğ r u l t u s u n d a Ö n e ç ı k a r t ı l a n b i r ş i a r o l a n - s e r m a y e

b i r i k i m i s a ğ l a m a n ı n v e b u y o l l a k a l k ı n m a n ı n k e n d i i ç i n d e t u t a r l ı b i r a r a c ı

o l a b i l i r . Ç ü n k ü b u ü l k e l e r i n m a k r o e k o n o m i k ö z e l l i k l e r i g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e n

f a r k l ı o l a r a k r e k a b e t ç i v e r g i p o l i t i k a l a r ı n ı n i z l e n m e s i n e i m k â n t a n ı r . B u b a ğ

l a m d a , v e r g i r e k a b e t i n i n u l u s a l g e l i r i a r t t ı r ı c ı e t k i s i b a ş t a o l m a k ü z e r e , i s t i h

d a m a r t ı ş l a r ı v e t e k n o l o j i t r a n s f e r i , p i y a s a r e k a b e t i n i n i y i l e ş m e s i v e i h r a c a t

a r t ı ş ı n a p a r a l e l k a m u s a l b o r ç l a n m a g e r e ğ i n i n a z a l m a s ı g i b i e t k i l e r g e l i ş m e k

t e o l a n ü l k e l e r e s e r m a y e b i r i k i m i a ç ı s ı n d a n k a t k ı l a r s a ğ l a y a b i l i r . B u ise, -

s i s t e m i ç i ö n e r i l e r k a p s a m ı n d a - ü l k e l e r i n r e k a b e t ç i v e r g i p o l i t İ k a l a n n a y ö

n e l m e l e r i n e b i r ö l ç ü d e h a k l ı l ı k k a z a n d ı r ı r .

B u b a ğ l a m d a , - s i s t e m i ç i ö n e r i l e r l e s ı n ı r l ı k a l m a k k o ş u l u y l a - s e r m a y e b i

r i k i m i y ö n ü n d e n o l a s ı k a z a n ı m l a r l a i l i ş k i l e n d i r i l d i ğ i n d e ç e v r e ü l k e ö z e l l i ğ i

g ö s t e r e n T ü r k i y e ' n i n d e r e k a b e t ç i v e r g i p o l i t i k a l a r ı i z l e m e s i Ö n e r i l e b i l i r .

A n c a k b u ö n e r i , h i ç k u ş k u s u z " D Y Y ' l a r ı n ç e v r e ü l k e l e r i ç i n s o n d e r e c e y a

r a r l ı b i r e r a r a ç " o l d u ğ u t ü r d e n i d e o l o j i t e m e l l i b i r k a b u l ü n v a r l ı ğ ı h a l i n d e

a n l a m l ı d ı r . O y s a D Y Y ' l a r s o r g u l a n d ı ğ ı n d a ; " k ü r e s e l m e t a z i n c i r l e r i " , " t a ş e

r o n l a s ı n a " , " s o s y a l d a m p i n g " , " e k o l o j i k s ö m ü r ü " g i b i e k o n o m i - p o l i t i k k a v

r a m l a r e k s e n i n d e v e m a l i y e a l a n ı n d a , ç e v r e d e y a r a t ı l a n a r t ı d e ğ e r i n m e r k e z e

t r a n s f e r i n e z e m i n h a z ı r l a y a n " t r a n s f e r f i y a t l a n d ı r m a s ı " ö z e l i n d e ö n e m l i b e

l i r s i z l i k l e r i ç e r i r . Ş ü p h e s i z k i , b u b e l i r s i z l i k l e r i n i n c e l e n m e s i b i r b a ş k a ç a

l ı ş m a n ı n k o n u s u n u o l u ş t u r u r .

İ s t i k r a r l ı m a k r o e k o n o m i k p o l i t i k a l a r İ z l e m e l e r i n e k a t k ı s a ğ l a r . İ k i n c i s i i s e ,

y a t ı r ı m t e ş v i k l e r i b a ş k a h i ç b i r t ü r d e n a r a ç l a g e l m e y e c e k D Y Y * l a n n g e l m e

s i n e v e y a i k t i s a d i v e r i m l i l i k a ç ı s ı n d a n D Y Y ' l a r ı n e n f a z l a f a y d a s a ğ l a y a c a ğ ı

b ö l g e l e r e y ö n e l m e s i n e i m k â n k a z a n d ı r ı r ( B J O R V A T N v e E C K E L , 2 0 0 4 : 2 -

3 ) -

4.2.5. K a m u Harcamalar ı Baskıs ı ve Borç lanma Gereğinde Azalma

Vergi rekabeti ortamında gelişmekte olan ülkelerin avantajlı olduğunu

ortaya koyan önemli bir gösterge de, kamu hizmetleri hacminin bu ülkelerde

gelişmiş refah ülkelerine göre daha düşük seviyede olmasıdır. Yukarıda

değinildiği üzere, sadece sosyal güvenlik hizmetleri yönünden ele alındığın

da bile bu iddia doğrulanabilir. Dolayısıyla vergi rekabeti nedeniyle

OECD'nin oluşacağını iddia ettiği hâsılat kaybı ve buna bağlı olarak kamu

sal hizmetlerin fonlanma sıkıntısı daha çok gelişmiş ülkeleri ilgilendirir.

D Y Y ' l a r ı ç e k m e k a m a c ı y l a u y g u l a n a n v e r g i t e ş v i k l e r i , ü l k e l e r i n v e r g i

h â s ı l a t l a r ı ü z e r i n d e k ı s a d ö n e m l i o l u m s u z e t k i l e r o l u ş t u r a b i l i r . B u o l a s ı l ı k

t e o r i k y ö n d e n L a f f e r H i p o t e z i t a r a f ı n d a n d a d e s t e k l e n m i ş t i r . D Y Y ' l a r ı n

ü l k e y e g i r i ş i n d e n s o n r a s a ğ l a n a n t e ş v i k l e r i n a z a l t ı l m a s ı v e y a p ı l a n y a t ı r ı m

l a r d a n s a ğ l a n a n k a z a n ı m l a n n ü r e t i m v e i h r a c a t a r t ı ş ı y a n ı s ı r a i s t i h d a m s e v i

y e s i n i y ü k s e l t m e s i , v e r g i h â s ı l a t ı Ü z e r i n d e k i o l a s ı o l u m s u z e t k i y i u z u n d ö

n e m d e h a f i f l e t i r . B u i s e , D Y Y ' l a r ı ç e k m e k a m a c ı y l a g i r i ş i l e n r e k a b e t e h a k l ı

l ı k k a z a n d ı r ı r .

T e ş v i k l e r i n k ı s a d ö n e m d e v e r g i h â s ı l a t ı n d a m e y d a n a g e t i r e b i l e c e ğ i d a r a l

t ı c ı e t k i k a r ş ı s ı n d a ü l k e l e r ç e ş i t l i a l t e r n a t i f f i n a n s m a n a r a ç l a r ı n a y ö n e l e b i l i r .

B u n l a r a r a s ı n d a v e r g i y ü k ü n ü n g ö r e c e h a r e k e t s i z a l a n l a r a k a y d ı r ı l m a s ı v e

d o l a y l ı v e r g i l e r ü z e r i n d e k i y ü k ü n a r t t ı r ı l m a s ı b i l i n d i k y ö n t e m l e r d i r . D ı ş

b o r ç l a n m a d a a l t e r n a t i f b i r y ö n t e m o l a b i l i r . İ s t a t i s t i k l e r i n c e l e n d i ğ i n d e D Y Y

a l a n ü l k e l e r i n v e r g i t e ş v i k i n d e n k a y n a k l a n a n h â s ı l a t k a y ı p l a r ı n ı g e n e l l i k l e

b o r ç l a n m a y o l u y l a f i n a n s e e t t i ğ i g ö r ü l ü r . D a v i e s , b u y ö n t e m s a y e s i n d e y a t ı

r ı m ç ı k ı ş ı o l a n ü l k e l e r i n b o r ç v e r m e p o l i t i k a s ı v e f a i z m e k a n i z m a s ı y o l u y l a

y a t ı r ı m ç ı k ı ş ı n d a n k a y n a k l a n a n k a y ı p l a r ı n ı b i r d e r e c e y e k a d a r t e l a f i e t m e

i m k â n ı n a k a v u ş t u ğ u t e s p i t i n d e b u l u n u r ( D A V İ E S , 1 9 9 9 : 7 ) .

Gelişmekte olan ülkelerde yaşanan borç krizi ve neticesinde gerçekleşen

faiz harcamalarının devasa boyutu ele alındığında, ülkelerin vergi rekabe

tinden doğan kazançları, borçların ödenmesinde kullanabilecekleri de ola

sıdır. Bu olasılık dikkate alındığında, OECD'nin vergi rekabetinden rahat

sızlık duymasını anlamak zorlaşır.

Sonuç Yerine: Vergi Rekabet inin Sermaye Birikimi ile İlişkisi

K ü r e s e l l e ş m e i l e o l u ş a n b u y e n i r e k a b e t s ü r e c i n d e ü l k e l e r , k ü r e s e l d i n a

m i k l e r i k e n d i i k t i d a r a l a n l a r ı n a ç e k m e y ö n ü n d e v e r g i s i s t e m l e r i n i b i r a r a ç

o l a r a k k u l l a n ı r . B u i s e , d i ğ e r ü l k e l e r i n b e n z e r e ğ i l i m l e r e y ö n e l m e s i d u r u

m u n d a v e r g i r e k a b e t i n e y o l a ç m a k t a v e ö n e m l i b a z ı m a k r o e k o n o m i k e t k i l e r

384 Küresel Vergi Rekabetinin Ekonomi Politiği: Kuramsaf Sonuçlann Ülke Gruptan Açısından Analizi

ALM, James, Betery JAKSON ve Michael MCKEE (1992),

ASHER, Mukul G. ve Ramkishen S. RAJAN2001)

BALDVVIN, Richard ve Rtkard FORSLID (2002)

BJORVATN, Kjetİl ve Carsten ECKEL(2004),

BORENSZTEIN, Eduardo, Jose de GREGORIO ve John Wha LEE (1995)

DAVIES, Ronald B. (1999)

DEVEREUX, Michael P . v e R . Glenn HUBBARD (2003)

DWYER, Terry (2000)

GENSCHEL, Philipp (2002)

HAUFLER, A. ve L. VVOOTON (1997)

JENEBA, Eckhard ve Guttorm SCHJELDERUP (2002)

KANBUR, Ravi ve Michael KEEN (1993)

KONRAD Kal A. ve Guttorm SCHELDERUP(1999)

KPMG (2007)

KPMG (2009)

LAFFER, ArthurB. (2004)

KAYNAKÇA

'Estimating the Determinant of Taxpayer Compliance VVittı Experimental Data", National Tax Journal, Vol. XLV, No 1 ss 107-114,

'Globalisation and Tax Systems', ASEAN Economic Bulletin, Voi. 18, Issue 1, http:/Avww.accessmvlîbrarv.corn/artidB-1G1-74572516/qlobalization-and-tax-systems.htm. (Erişim: 01.02.2010)

"Tax Competition and The Nature of Capital", CEPR Discussion Paper, No.3607.

"Poiicy Competition for Foreign Direct İnvestment Between Asymmetric Countries", NHH Discussion Paper, No.19/04.

"How Does Foreign Direct İnvestment Affect Economic Grovrth?", NBER VVorking Paper, No.5057.

Essays on Multinational Taxation, The Pennsylvania State University, The Graduate School Department of Economics, Phd+ Thesis,

Taxing Multinationals", International Tax and Public Finance, Vol. 10, Isseu 4, ss.469-487.

"Harmful Tax Competition and The Future of Offshore Financial Centres, Suctı as Vanuatu", Pacific Economic Bulletin, Vol.15, Issue 1,ss.48-69.

"Globalization, Tax Competition, and The VVetfare State", Politics and Society, Vol.30, No.2, ss.245-275.

"Tax Competition for Foreign Direct İnvestment, Discussion Paper, No 1583.

"Why Europe Should Love Tax Competition and The U.S. Even More So", NBER VVorking Paper, No: 9334.

*Jeux Sans Frontieres: Tax Competition and Tax Coordination When Countries Differ in Size", The American Economic Review, Vol. 83, Issue 4, ss.877-892.

"Fortress Building in Global Tax Competition', Journal of Uban Economics, Vol.46, Issue 1, ss.156-167.

KPMG's Corporate and Indirect Tax Rate Survey for 2007, KPMG International.

KPMG's Corporate and Indirect Tax Rate Survey for 2009, KPMG International.

"The Laffer Curve: Past, Present, and Future', Backgrounder, No.1765, Washington, DC. Heritage Foundation, ss.1-16.

Yrd. Doç.Df.Ğjpar.ŞeCTç 385

LANGER, M a n h a U J . ( 2 0 0 0 )

MARGAUOTH, Yoran (2003)

MITCHELL, D a n i e U . (2001)

MITCHELL, D a n i e U . (2001a)

MITCHELL, Daniel J. (2005)

OATES,WallaceE.(2O01)

OECD (1998)

OECD (2001)

OECD (2001a)

OECD (2002)

OECD (2004)

OECD (2004a)

OECD (2004b)

OECD (2005)

OECD (2007)

"Harmful Tax Competition: Who are The Real Tax Havens7, Tax Notes International, www.freedomandprosperitv.org. (Erişim: 11,01.2010)

T a x Competition, Foreign Direct Investmenls and Grovrth: Usİng The Tax Systems to Promote Developing Countries", Vtrginia Tax Review, Vol. 23, Issue 157, ss.157-200.

towering Marginal Tax Rates: The Key to Pro-Growth Tax Relief", Backgrounder, No.1443, Washington, DC. Heritage Foundation, ss.1-10.

"A Tax Competition Primer: Why Tax Harrnonizatjon and Information Exchange Undermine American's Competitive Advantage in Global Economy', Backgrounder, No.1460, Washington, DC. Heritage Foundation, ss.1-9.

"Tax Competition and The European Union', The Conservative Economic Ûuarteriy Lecture Series, Bratİslava^Slovakia,

"Fiscal Competition or Harmonization? Some Reftecte', National Tax Journal, Vol.54, No.3, ss.507-512. %•« .m

Harmful Tax Competition: An Emerging, Global., tapue, Organisation for Economic Cooperation and Devetoprnent, Paris.

T a x Rates are Falling*, OECD in Washington, .^NaîŞ. Organization for Economic Cooperation and Devetoprnent,'Paris.

The OECD's Project on Harmful Tax ftactice«.-$rw 2001 Progress Report, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris.

Foreign Direct İnvestment for Development Benefits, Minimising Costs, Organisation for Eepnpralc Cooperation and Development, Paris. . n ı,v ı i.

The OECD's Project on Harmful Tax Practices: The 2004 Progress Report, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris.

Compliance Risk Management: Managing and lmr*ovjngrJax Compliance, Committee on Fiscal Arrairs, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris.

Science, Technology and Industry: Outlook 2004, Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris.

Guidance on Tax Compliance for Business arrd Accounting Sortware, Committee on Fiscal Arrairs, Organization for'ErahÖTnfc Cooperation and Development, Paris.

Tax Cooperation: Towards a Level Playing Assessment by the Global Forum on Taxation, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. v,

http://www.freedomandprosperitv.org

386 K ü r e s e l V e r g i R e k a b e t i n i n E k o n o m i Pol i t iği: K u r a m s a l S o n u ç l a r ı n Ü l k e G r u p l a r ı A ç ı s ı n d a n A n a l i z i

OECD (2008)

OECD (2009)

OECD (2009a)

OECD (2009b)

POVVELL, Benjamin (2001)

REISEN, HelmutveMarcelo SOTO (2001)

RODRIK, Dani (1999)

SARAÇ, Özgür (2006)

SCOTT, Cordiat, (2001)

SMITH, Adam (1776)

STOCKMANN, Kurt (1992)

TEATHER, Richard (2002)

UN

Taxing VVages 2 0 0 7 / 2 0 0 8 , Organization for Economic Cooperation a n d Development, Paris.

Online T a x D a t a b a s e , Organization for E c o n o m i c Cooperation

a n d Development, Paris, http://stats.oecd.org/lndex.aspx (Erişim:

1 4 . 0 1 . 2 0 1 0 )

Society at a G l a n c e 2 0 0 9 , Organization for Economic Cooperation

a n d Development, Paris. www.oecd.org/els/social/indicators/SAG,

(Erişim: 0 1 . 0 2 . 2 0 1 0 )

O E C D Science, Technology and Industry Scoreboard (Highligts),

Organization for Economic Cooperation and Development, Paris.

http://www.oecd.Org/dataoecd/47/16/44212130.pdf, (Erişim:

0 3 . 0 2 . 2 0 1 0 )

"Tax Competition is Benifical, not Harmful', R e s e a r c h Reports by

American Institute for Economic R e s e a r c h , Vol. 6 8 , N o . 1 5 ,

ss.87.88.

"VVhich T y p e s of Capital lnflows Poster Developing Country

Growth?", International Fİnance, Vol. 4, Issue 1, ss.1-14.

Küreselleşme Sınırı Aştı mı?, Çev. İzzet A K Y O L ve F a t m a

U N S A L , Kızı lelma Yayıncılık, İstanbul.

Küresel Vergi Rekabeti ve Ulusal Vergi Politikaları, Mal iye ve

Hukuk Yayınları, Ankara.

" O E C D 'Harmful' T a x Competition M a y Violate W T O Obligations,

Expert Says", T a x Notes International,

www.freedomandprosperity.org, (Erişim: 1 1 . 0 1 . 2 0 1 0 )

Milletlerin Zenginliği, Çev. Haldun D E R İ N , H a s a n Âli Yücel Klasik

ler Dizisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2 0 0 6 , İstanbul,

"Sosyal Piyasa Ekonomisinde Rekabetin Fonksiyonları ve Ko

runması", Çev. Meneviş Ö Ğ Ü T , Ed. Hüsnü E R K A N , Sosyal

Piyasa Ekonomisinin R e k a b e t Boyutu, Konrad A d e n a u e r Vakfı

Yayını, İzmir, ss.17-39,

"Harmful T a x Competition?', Economic Affairs, Vol.22, Issue 4,

ss. 5 8 - 6 3

http://www.un.org/esa/socdev/ageing/popageing_demo3.html,

(Erişim 2 9 . 0 1 . 2 0 1 0 )

UNCTAD(2008) Handbook of Statistics 2 0 0 8 , United Nations Publications,

T D / S T A T . 3 3 , N e w York v e G e n e v a .

UNCTAD (2009) VVorld Investment Report 2 0 0 9 , United Nations Publications, N e w

York ve G e n e v a .

II.

10.

O T U R U M

5 0 - 1 2 . 3 0

OTURUM BAŞKANI: PROF. DR. FETHİ HEPER

KONUŞMACILAR

Verg i C e n n e t l e r i i le M ü c a d e l e d e Bi lg i D e ğ i ş i m i A n l a ş m a l a r ı "

- YRD. DOÇ. DR. RAMAZAN KILIÇ

" D o ğ r u d a n Y a b a n c ı S e r m a y e Y a t ı r ı m l a r ı n ı n Ku

r u m l a r Verg is i Gel ir ler i Ü z e r i n d e k i E t k i s i n i n

E k o n o m e t r i k Anal iz i"

- YRD. DOÇ. DR. İDRİS SARISOY - YRD. DOÇ. DH, SELÇUK KOÇ

VERGİ CENNETLERİ İLE M Ü C A D E L E D E BİLGİ DEĞİŞİMİ ANLAŞMALARI

R a m a z a n K I L I Ç '

G İ R İ Ş

Milli ekonomilerin birbirlerine entegre olmaları ile birlikte sınır ötesi ti

caretin ve çok uluslu yatırımların önündeki engellerin kaldırılması ile ulusal

vergi politikalarının etkilerinin uluslar arası atanda önemli sonuçlar doğur

ması dikkatlerin vergi cenneti olarak vasıflandırılan ülkeler üzerinde yoğurt

(aşmasına neden oldu. Aslında vergi cennetleri ile mücadele etmenin gerek'

liliği öteden beri, Özellikle vergi yükü ağır olan gelişmiş ülkeler ve uluslara

rası organizasyonlar tarafından dile getirilmekte idi. Ancak küresel ekono

mik kriz ile birlikte ülke ekonomilerinin durgunluk içerisine girmeleri bu

konuda yapılan çalışmaları hareketlendirdi.

Özel sektör açısından bakıldığında vergi cennetleri, "vergiden kaçınma"

yoluyla maliyetlerin düşürülmesinde ekonomik bir zorunluluk olarak görül

mekte ve aynı zamanda aşırı vergilendirmeyi engelleyen bir özellik göster

mektedir. Söz konusu ülkelerin sunduğu "hizmetlerden" yararlanmak $

dünyası içerisinde serbest piyasa ekonomisinin bir tezahürü olarak görttHir

ve normal karşılanır. Ancak bu yaklaşım, özellikle yaşanan küresel ekono

mik krizle birlikte, G 2 0 toplantılarının (2 Nisan 2009 Londra ve 25 Eylftl

Yrd. Doç. Dr., A d n a n M e n d e r e s Üniversitesi Nazilli İktisadi v e İdari Bilimler FakültesiÜiafijte

Bölümü Öğret im Üyesi ; *

http://stats.oecd.org/lndex.aspx

http://www.oecd.org/els/social/indicators/SAG

http://www.oecd.Org/dataoecd/47/1

http://www.freedomandprosperity.org

http://www.un.org/esa/socdev/ageing/popageing_demo3.html

3 8 8

2 0 0 9 P i t t s b u r g h ) v e r g i c e n n e t i ü l k e l e r l e m ü c a d e l e e d i l m e s i y ö n ü n d e c i d d i

k a r a r l a r a l m a l a r ı n ı n Ö n ü n e g e ç e m e m i ş t i r . K a m u o t o r i t e l e r i n e g ö r e , v e r g i

c e n n e t l e r i , s e r m a y e n i n , v e r g i s e l t e ş v i k l e r l e y ö n ü n ü n d e ğ i ş t i r i l m e s i n e , d o l a

y ı s ı y l a d a v e r g i n i n t a r a f s ı z l ı ğ ı i l k e s i n e z a r a r v e r m e k t e , b a z ı i ş l e t m e l e r b u n

l a r d a n y a r a r l a n a b i l i r k e n b a z ı l a r ı y a r a r l a n a m a m a k t a , b u y ü z d e n d e r e k a b e t

k u r a l l a r ı i h l a l e d i l m e k t e d i r . A y r ı c a , v e r g i m a t r a h ı n d a e r o z y o n a y o l a ç t ı k l a

r ı n d a n v e r g i g e l i r l e r i n i n a z a l m a s ı n a n e d e n o l a b i l m e k t e d i r l e r . B u y ü z d e n

v e r g i c e n n e t l e r i n i n k u l l a n ı l m a s ı i l e o r t a y a ç ı k a n v e r g i d e n k a ç ı n m a v e y a v e r

g i k a ç ı r m a y a y ö n e l i k u l u s l a r a r a s ı f a a l i y e t l e r l e m ü c a d e l e e d i l m e s i g e r e k i r .

B u n u n l a b i r l i k t e k a b u l e d i l m e l i d i r k i i ş l e t m e l e r ü r e t i m y a p a c a k l a r ı ü l k e l e r i

ö z g ü r c e s e ç e b i l i r l e r v e b u s e ç i m l e r i n i y a p a r k e n d e k â r l a r ı n ı m a k s i m i z e e t m e

l e r i n e h i z m e t e d e b i l e c e k d ü ş ü k v e r g i o r a n l a r ı n a s a h i p o l a n ü l k e l e r i e l b e t t e k i

t e r c i h e d e b i l i r l e r . Ü l k e l e r i n v e r g i l e n d i r m e y o l u y l a " h a r e k e t e d e n h e r ş e y e

a t e ş e t m e k t e n " s a k ı n m a l a r ı g e r e k i r . V e r g i m o d e r n t o p l u m u n b i r g e r ç e k l i ğ i

o l a r a k k a b u l e d i l i r k e n , v e r g i l e n d i r m e ş e f f a f l ı k v e h a k k a n i y e t t e m e l k r i t e r l e r i

ç e r ç e v e s i n d e y a p ı l m a l ı d ı r . İ ç h u k u k n o r m l a r ı v e u l u s l a r a r a s ı a n l a ş m a l a r d a n

o l u ş a n v e r g i s i s t e m l e r i n i n d e h a z i n e n i n ç ı k a r l a r ı i l e m ü k e l l e f i n ç ı k a r l a r ı

a r a s ı n d a a h e n k l i b i r d e n g e y i g e r ç e k l e ş t i r m e s i g e r e k i r ( T O L E D A N O -

D E J E A N , 1 9 8 5 : 2 5 7 ) .

B i r a n l a m d a m ü k e l l e f l e r e " m a l i s ı ğ ı n m a " ( r e f u g e f i s c a l ) h a k k ı s u n a n v e r

g i c e n n e t l e r i i l e m ü c a d e l e d e b u ü l k e l e r l e y ü r ü t ü l e c e k k a l k ı n m a v e i ş b i r l i ğ i

p r o g r a m l a n ö n e ç ı k m a k t a d ı r . V e r g i l e n d i r m e a l a n ı n d a i ş b i r l i ğ i y o l u i l e v e r g i

c e n n e t l e r i İ l e m ü c a d e l e d e O E C D ' n i n h a z ı r l a m ı ş o l d u ğ u m o d e l ç e r ç e v e s i n d e

i m z a l a n a n b i l g i d e ğ i ş i m i a n l a ş m a l a r ı o l d u k ç a ö n e m l i b i r y e r e s a h i p t i r . V e r g i

c e n n e t i o l a r a k k a b u l e d i l e n ü l k e l e r v e y a t o p r a k p a r ç a l a r ı a n c a k s ö z k o n u s u

b u a n l a ş m a l a r ı i m z a l a m a y ı k a b u l e t t i k l e r i t a k t i r d e y i n e O E C D t a r a f ı n d a n

h a z ı r l a n a n " k a r a l i s t e d e n " ç ı k a b i l m e k t e v e y a p t ı r ı m l a r d a n k u r t u l a b i l m e k t e

d i r l e r . V e r g i i d a r e l e r i n i n i h t i y a ç d u y d u k l a r ı b i l g i l e r , v e r g i m ü k e l l e f i n i n i ş

l e m y a p t ı ğ ı v e t a b i i y e t i n d e b u l u n d u ğ u ü l k e l e r i n y a r d ı m l a ş m a s ı i l e t o p l a n a -

b i l m e k t e d i r . B ö y l e c e b a n k a h e s a p l a r ı n ı n g i z l i t u t u l m a s ı n d a n d o l a y ı d o ğ r u

o l a r a k v e y a h i ç o l u ş t u r u l a m a y a n v e r g i m a t r a h l a r ı t a n ı m l a n a b i l m e k t e , v e r g i

d e n e t i m l e r i g e r ç e k l e ş t i r i i e b i l m e k t e v e v e r g i k a ç a k ç ı l ı ğ ı i l e e t k i n m ü c a d e l e

e d i l e b i l m e k t e d i r . G e l e n e k s e l o l a r a k s ı r d a ş h e s a p l a r ı i l e t a n ı n a n v e b a n k a

h e s a p l a r ı n ı n k e n d i v e r g i u z m a n l a r ı n a d a k a p a l ı t u t u l d u ğ u İ s v i ç r e , L ü k s e m -

b u r g , A v u s t u r y a g i b i ü l k e l e r b u a n l a ş m a l a r y o l u y l a i s t e n e n b i l g i l e r i p a r t n e r

ü l k e l e r e v e r m e y i k a b u l e d e b i l m e k t e d i r l e r .

Ç a l ı ş m a m ı z d a , i l k o l a r a k v e r g i s e l i ş b i r l i ğ i n i n Ö n e m l i b i r a r a c ı o l a r a k k a

b u l e d i l e n v e g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n s o n d ö n e m d e v e r g i c e n n e t i ü l k e l e r i d e b u

y o l l a i ş b i r l i ğ i n e g i t m e y e z o r l a d ı k l a r ı v e r g i i d a r e l e r i a r a s ı n d a k i b i l g i d e ğ i ş i

m i n e i z i n v e r e n a n l a ş m a l a r i n c e l e n e c e k d a h a s o n r a d a v e r g i c e n n e t i ü l k e l e r i n

k o n u y a y a k l a ş ı m ı ü z e r i n d e d u r u l a c a k t ı r .

389

Neden Bilgi Değiş imi?

H e r ü l k e n i n h u k u k m e v z u a t ı k e n d i v e r g i s i s t e m i n i n ö n g ö r d ü ğ ü k u r a l l a r ı

n a u y u l m a s ı n ı s a ğ l a y a b i l m e k i ç i n v e r g i i d a r e l e r i n i i h t i y a ç d u y d u k l a r ı y e t k i

i l e d o n a t m ı ş t ı r . K e n d i l e r i n e t a n ı n a n b u y e t k i k a p s a m ı n d a v e r g i i d a r e l e r i g i z l i

o l m a y a n v e h e r k e s i n u l a ş a b i l d i ğ i y a r g ı k a r a r l a r ı , i ç t i h a t l a r , ç e ş i t l i r a p o r l a r ,

i s t a t i s t i k l e r v e a r a ş t ı r m a l a r ı n y a n ı n d a k e n d i s i n e k a n u n l a v e r i l m i ş y e t k i s i n i

k u l l a n a r a k k a m u v e y a ö z e l s e k t ö r ü n e l i n d e b u l u n a n v e g i z l i o l a n b i l g i v e

b e l g e l e r i i s t e y e b i l i r . " B i l g i t o p l a m a " y e t k i s i k a p s a m ı n d a v e r g i d e n e t i m i v e

v e r g i t a h s i l i a ç ı s ı n d a n g e r e k l i o l a n b i l g i l e r i ü ç ü n c ü ş a h ı s l a r d a n t a l e p edebi

l i r . V e r g i i d a r e s i k a m u o y u a ç ı s ı n d a n g i z l i t u t u l a n b i l g i l e r e u l a ş m a k i ç i n ol

d u k ç a g e n i ş b i r b i l g i a ğ ı n a s a h i p t i r .

F r a n s a ' d a V e r g i U s u l K a n u n u n u n ( L İ v r e d e s P r o c e d u r e s F i s c a l e s ) L . 1 0 .

m a d d e s i v e r g i i d a r e s i n i n v e r g i b o r c u n u b e l i r l e y e b i l m e s i i ç i n m ü k e l l e f i n

v e r m i ş o l d u ğ u b e y a n n a m e y i , b e l g e l e r i v e i ş l e m l e r i k o n t r o l e d e c e ğ i n i b e l i r t

m i ş t i r . B u a m a c a u l a ş a b i l m e k i ç i n d e m ü k e l l e f t e n k o n u i l e i l g i l i her t ü r l ü

b i l g i n i n , b e l g e n i n v e a ç ı k l a m a n ı n i s t e n e b i l e c e ğ i v u r g u l a n m ı ş t ı r . M u h a s e b e

k a y ı t l a r ı n ı n i n c e l e n m e s i i l e t r a n s f e r f ı y a t l a n d ı r ı l m a s ı y o l u y l a k â r ı n ı d o l a y l ı

o l a r a k a z a l t t ı ğ ı n a d ö n ü k b i l g i l e r e u l a ş ı l m a s ı ( L . 1 3 B ) , g e l i r v e r g i s i i l e i l g i l i

o l a r a k ş a h s i v e y a a i l e v i d u r u m u ( L . 1 6 ) , v e r a s e t i l e i l g i l i v e r i l e n b e y a n n a m e

l e r i n k o n t r o l ü s o n u c u n d a m i r a s ç ı l a r ı n b a z ı v a r l ı k l a r ı b e y a n e t m e d i k l e r i n i n

t e s b i t e d i l m e s i ( L . 1 9 ) v e y a b a z ı b o r ç l a r ı n i n d i r i l m e s i ( L . 2 0 ) , s e r v e t ü z e r i n

d e n a l m a n d a y a n ı ş m a v e r g i s i n i n k o n t r o l ü ( L . 2 3 A ) h a l l e r i n d e v e r g i i d a r e s i

m ü k e l l e f t e n v e r g i d u r u m u i l e i l g i l i b i l g i l e r , a ç ı k l a m a l a r v e d e l i l l e r i s t e y e b i l i r

( L A M A R Q U E , 2 0 0 8 : p p . 2 8 - 1 7 9 ) .

B e l ç i k a ' d a G e l i r V e r g i s i K a n u n u n u n ( C o d e İ m p ö t s u r l e R e v e n u ) 322 v e

3 2 3 . m a d d e l e r i n e g ö r e B e l ç i k a v e r g i i d a r e l e r i y a z ı l ı i f a d e a l a b i l i r , üçüncü

ş a h ı s l a r ı d i n l e y e b i l i r , s o r u ş t u r m a a ç a b i l i r , g e r ç e k v e y a tüzel k i ş i l e r d e n o l d u

ğ u g i b i t ü z e l k i ş i l i ğ e h a i z o l m a y a n d e r n e k l e r d e n d e v e r g i t a h s i l i i ç i n gerekli

o l d u ğ u n a i n a n d ı ğ ı b e l g e l e r i t a l e p e d e b i l i r . V e r g i m ü k e l l e f l e r i ile doğrudan

v e y a d o l a y l ı i l i ş k i d e b u l u n a n ü ç ü n c ü k i ş i l e r d e n d e k o n u ile ilgili bilgi i s t e

y e b i l i r ( V E S T R I S , 2 0 0 7 : 5 2 ) . î

Ü l k e m i z i n 2 1 3 S a y ı l ı V e r g i U s u l K a n u n u d a v e r g i i d a r e s i n i n yoklama

( m . 1 2 7 ) , İ n c e l e m e ( m . 1 3 4 ) , a r a m a ( m . 1 4 2 - 1 4 7 ) v e b i l g i t o p l a m a ( m , l 4 f -1 4 9 ) y o l l a r ı İ l e v e r g i y i d o ğ u r a n o l a y ı n t e s p i t e d i l m e s i v e v e r g i l e n d i r m e ilgili

d i ğ e r k o n u l a r ı n a y d ı n l a t ı l a b i l m e s i i ç i n i h t i y a ç d u y d u ğ u b i l g i l e r i m ü k e l l e f t e n

v e y a i l i ş k i l i ü ç ü n c ü ş a h ı s l a r d a n e d i n e b i l m e s i n i ö n g ö r m ü ş t ü r (KIZlt-OT-

T A Ş , 2 0 1 0 : 1 1 2 - 1 2 1 ) .

G ö r ü l d ü ğ ü g i b i ü l k e l e r i n v e r g i k a n u n l a r ı v e r g i i d a r e l e r i n i n i h t i y a ç duy

d u k l a r ı b i l g i l e r i t o p l a m a k i ç i n g e r e k l i d ü z e n l e m e l e r i y a p m ı ş v e m ü k e l l e f l e -

390

r i n u y m a s ı g e r e k e n k u r a l l a r ı d a b e l i r l e m i ş l e r d i r . A n c a k m ü k e l l e f l e r i n v e r g i

ö d e v l e r i n e i l i ş k i n o l a r a k g e t i r i l e n b u k u r a l l a r ı n ü l k e l e r i n s i y a s i s ı n ı r l a r ı n ı n

d ı ş ı n d a u y g u l a n a b i l m e s i m ü m k ü n d e ğ i l d i r . T e o r i k o l a r a k ü l k e s i n d e i k a m e t

e t m e y e n m ü k e l l e f l e r i n i n y u r t d ı ş ı k a y n a k l ı g e l i r l e r i n e i l i ş k i n v e r g i ö d e v l e r i

d e k o n a b i l i r B u n u n ö n ü n d e h e r h a n g i b i r y a s a l e n g e l y o k t u r . N i t e k i m g e n e l

l i k i l k e s i n i n b i r s o n u c u o l a r a k ( A K D O Ğ A N , 2 0 0 8 : 1 8 2 ) G e l i r V e r g i s i K a

n u n u m u z t a m m ü k e l l e f i y e t t a n ı m ı k a p s a m ı n d a y u r t i ç i v e y u r t d ı ş ı k a z a n ç v e

i r a t l a r ı n t a m a m ı ü z e r i n d e n v e r g i l e n d i r m e y a p ı l a c a ğ ı n ı i f a d e e t m i ş t i r ( G V K

m d . 3 ) . F a k a t y u r t d ı ş ı n d a k i m ü k e l l e f l e r i n v e v e r g i l e n d i r i l e c e k i ş l e m l e r i n

d a ğ ı n ı k l ı ğ ı v e r g i i d a r e s i n i n v e r g i y i d o ğ u r a n o l a y ı t e s p i t e d e b i l m e s i n i z o r l a ş

t ı r ı r . A y r ı c a b u n o k t a d a a s ı l ö n e m l i s o r u n u l u s l a r a r a s ı h u k u k u n k e s i n l i k l e

y a s a k l a d ı ğ ı v e z a t e n b a ğ ı m s ı z h i ç b i r ü l k e n i n d e i z i n v e r m e y e c e ğ i , b i r ü l k e

n i n d i ğ e r ü l k e t o p r a k l a n ü z e r i n d e k e n d i k a n u n l a r ı n ı u y g u l a m a y a k a l k ı ş m a s ı

o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k a r . D o l a y ı s ı y l a u l u s a l v e r g i i d a r e l e r i n i n b i l g i e d i n m e y e

d ö n ü k o l a r a k k e n d i k a n u n l a r ı n d a n d o ğ a n y e t k i l e r i n i d i ğ e r ü l k e l e r ü z e r i n d e

k u l l a n a b i l m e s i s ö z k o n u s u d e ğ i l d i r . N e v e r g i m ü f e t t i ş l e r i n i i l g i l i ü l k e y e

g ö n d e r e r e k i h t i y a c ı o l a n b i l g i l e r i t o p l a y a b i l i r , n e d e b u ü l k e n i n d e n e t i m

e l e m a n l a r ı n d a n b ö y l e b i r t a l e p t e b u l u n a b i l i r . U l u s l a r a r a s ı h u k u k v e r g i l e n

d i r m e a l a n ı n d a ü l k e l e r i n b i r b i r l e r i i l e k o o r d i n e l i h a r e k e t e t m e l e r i y ö n ü n d e

h i ç b i r ö d e v y ü k l e m e m e k t e d i r . R e s m i b i r a n l a ş m a n ı n o l m a m a s ı h a l i n d e g e r e k

y u r t i ç i n d e g e r e k y u r t d ı ş ı n d a , " h e r k e s k e n d i i ç i n " k u r a l ı g e ç e r l i d i r ( L E V I N E -

P I N S O N , 1 9 8 5 : 2 6 7 ) .

B u n a k a r ş ı n u l u s a l v e r g i i d a r e l e r i a r a s ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n b i r

a n l a ş m a y a d a s ö z l e ş m e i m z a l a n ı r s a d u r u m y a s a l b i r h a l a l ı r . D o l a y ı s ı y l a

v e r g i i d a r e s i o l a r a k , v e r g i y i d o ğ u r a n o l a y ı n y u r t d ı ş ı b a ğ l a n t ı l a r ı n ı n ç ö z ü m

l e n e b i l m e s i i ç i n g e r e k e n b i l g i l e r i n t e m i n e d i l e b i l m e s i i ç i n i h t i y a c ı m ı z o l a n

ş e y b i l g i d e ğ i ş i m i n e i z i n v e r e n v e r g i a n l a ş m a l a r ı n ı n m e v c u d i y e t i d i r . V e r g i

l e n d i r m e a l a n ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i n i a r z u e d e n ü l k e l e r d e ğ i ş i k h u k u k i k a y n a k

l a r a b a ş v u r a b i l i r l e r . Ö r n e ğ i n k u z e y A v r u p a ü l k e l e r i n i n ( D a n i m a r k a , F i n l a n

d i y a , İ z l a n d a , N o r v e ç , İ s v e ç ) 1 9 7 2 y ı l ı n d a i m z a l a m ı ş o l d u k l a r ı ç o k t a r a f l ı

a n l a ş m a , A m e r i k a B i r l e ş i k D e v l e t l e r i , F r a n s a , A l m a n y a v e İ n g i l t e r e ' n i n

1 9 7 0 y ı l ı n d a o l u ş t u r d u k l a r ı "dörtler grubu", O E C D v e A v r u p a K o n s e y i n i n

b i r l i k t e h a z ı r l a m ı ş oldukları "vergi alanında idari yardımlaşmayı öngören

çok taraflı anlaşma", A v r u p a B i r l i ğ i t ü z ü k ( 1 7 9 8 / 2 0 0 3 / C E ) v e d i r e k t i f l e r i

( 7 7 / 7 9 9 C E E , 2 0 0 3 / 4 8 / C E ) v e B i r l e ş m i ş M i l l e t l e r i n g e l i ş m i ş v e g e l i ş m e k t e

o l a n ü l k e l e r a r a s ı n d a ç i f t e v e r g i l e n d i r m e y i o r t a d a n k a l d ı r m a y ı a m a ç l a y a n

a n l a ş m a m o d e l i i l g i l i ü l k e l e r i n v e r g i i d a r e l e r i n i n b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d e b i l e

c e k l e r i n i i f a d e e t m i ş t i r . Ç a l ı ş m a m ı z d a o l d u k ç a g e n i ş b i r u y g u l a m a a l a n ı

b u l a n v e v e r g i c e n n e t l e r i n i n d e t a r a f o l a b i l d i k l e r i v e y a o l m a l a r ı n ı n i s t e n d i ğ i ,

O E C D t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n ç i f t t a r a f l ı v e r g i a n l a ş m a s ı m o d e l i n i n 2 6 . m a d -

3 * 1

d e s i v e y i n e O E C D ' n i n s a d e c e b i l g i d e ğ i ş i m i n e d ö n ü k o l a r a k h a z ı r l a m ı ş

o l d u ğ u s ö z l e ş m e m o d e l i i n c e l e m e k o n u s u y a p ı l a c a k t ı r .

1. O E C D Çift Taraflı Vergi Anlaşması Mode l i M a d d e 2 6 : İdari yar

d ımlaşma

Ü l k e l e r a r a s ı n d a k i e k o n o m i k v e m a l i i ş l e r i n d ü z e n l e n m e s i a r a l a r ı n d a i m

z a l a d ı k l a r ı v e r g i a n l a ş m a l a r ı y o l u y l a o l u r . B u n l a r ü l k e l e r i b i r b i r i n e bağlayan

v e v e r g i s e l i l i ş k i l e r i d ü z e n l e y e n a n l a ş m a l a r d ı r .

" N o r m a l v e r g i r e j i m i n e " s a h i p o l a n ü l k e l e r i n i m z a l a m ı ş o l d

h e m e n b ü t ü n v e r g i a n l a ş m a l a r ı v e r g i y ö n e t i m l e r i a r a s ı n d a b i h i d e ğ i ş i m i n i

ö n g ö r e n i d a r i y a r d ı m l a ş m a m a d d e s i n e y e r v e r i r l e r .

B u n u n l a b i r l i k t e m a d d e n i n i ç e r i ğ i ü l k e l e r i n h a s s a s i y e t l e r i n e iiörc d e ğ i ş e

b i l m e k t e d i r . G e n e l o l a r a k ç i f t e v e r g i l e m e y i Ö n l e m e a n l a ş m a l a r H b \ c r v e r i

l e n i d a r i y a r d ı m l a ş m a m a d d e s i ( 2 6 . m a d d e ) , b i r y a n d a n i m z a l a

l a ş m a s ı n m u y g u l a n a b i l m e s i v e d i ğ e r y a n d a n a n l a ş m a y a k o n u o K m v c r p l c r l e

i l g i l i o l a r a k ü l k e l e r i n k e n d i v e r g i k a n u n l a r ı n ı n u y g u l a n a b i l m e s i

( K I L I Ç , 2 0 0 6 : 7 5 ) . S ö z k o n u s u m a d d e ü l k e l e r i n b a ğ ı m s ı z l - \ ..l / . ı ı a ı

v e r m e d e n , m ü k e l l e f l e r i n h a k l a r ı n ı d a z e d e l e m e d e n , ü l k e l e r i ; ; k e n d i m ı h

s ı n ı r l a r ı ö t e s i n d e k i v e r g i s e l i ş b i r l i ğ i n i n h u k u k i ç e r ç e v e s i n i t a n ı m l a m a k l a d ı r .

U l u s a l v e r g i i d a r e l e r i n i n k e n d i a r a l a r ı n d a b i l g i d e ğ i ş m e l e r i n ; Ö n g ö r e n ç a

l ı ş m a l a r 1 9 2 1 y ı l ı n d a n i t i b a r e n M i l l e t l e r C e m i y e t i t a r a f ı n d a n h a ş l a t ı l m ı ş v e

g e n e l p r e n s i p l e r o r t a y a k o n m u ş t u r ( K I L I Ç , 2 0 0 9 : 6 1 ) . D a h a s o n r a O E C İ ) b u

ç a l ı ş m a l a r ı d e v a m e t t i r m i ş t i r . G ü n ü m ü z d e v e r g i a n l a ş m a l a r ı n ı ; ' i m z a l a n m a

s ı n d a O E C D ' n i n h a z ı r l a d ı ğ ı m o d e l b a z o l a r a k a l ı n m a k t a d ı r . R p i e ? m i ş M i l

l e t l e r d e g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r i d ü ş ü n e r e k a y r ı b i r v e r g i a n l a m a s ı m o d e l i

h a z ı r l a m ı ş s a d a k o n u m u z a ç ı s ı n d a n b i r f a r k l ı l ı k o r t a y a k a r n n î m ı ş v e

O E C D ' n i n t e k l i f e t t i ğ i m a d d e a y n e n k a b u l e d i l m i ş t i r .

O E C D u l u s l a r a r a s ı i ş l e m l e r d e k a b u l e d i l e n v e r g i s e l y ü k ü n

r i n e g e t i r i l m e m e s i i l e m ü c a d e l e d e v e r g i i d a r e l e r i n i n b i l g i d e ğ i > m : m , - £?>.'»«•?-

l e r i g e r e k t i ğ i y ö n ü n d e d a i m a ü l k e l e r i t e ş v i k e t m i ş t i r . G e l i r a - > c r \ c l ! e r m

v e r g i l e n d i r i l m e s i n d e ç i f t e v e r g i l e n d i r m e y i ö n l e m e k a m a c ı y l a o n a o k o v m ı ^

o l d u ğ u v e r g i a n l a ş m a s ı m o d e l i , i l k v e r s i y o n u n d a n i t i b a r e n bPç.» ^ c g ı ^ n ı r u

Ö n g ö r e n m a d d e y e d e ( 2 6 . m a d d e ) y e r v e r m i ş t i r . 1 9 6 3 y ı l ı n a ; ı « v ; r h m a r .

u l u s l a r a r a s ı v e r g i a n l a ş m a s ı p r o j e s i i l e b i r l i k t e ü l k e l e r e t e k l i f «V; ;cn

d e 1 9 7 7 y ı l ı n d a k a b u l e d i l e n v e ü l k e l e r t a r a f ı n d a n b ü y ü k k a

d e l d e d e y e r a l m ı ş d a h a s o n r a 2 0 0 0 v e 2 0 0 5 y ı l l a r ı n d a y a p ı l

i l e g ü n ü m ü z d e k i ş e k l i n e k a v u ş m u ş t u r .

392

1.1. 1963 Projesi

1 9 6 3 y ı l ı n d a O E C D ' n i n h a z ı r l a m ı ş o l d u ğ u u l u s l a r a r a s ı v e r g i a n l a ş m a s ı

p r o j e s i " G e l i r v e s e r v e t i n v e r g i l e n d i r i l m e s i n d e ç i f t e v e r g i l e n d i r m e y i ö n l e

m e " ( O C D E , 1 9 6 3 ) a d ı a l t ı n d a t a n ı t ı l d ı . B u m o d e l , M i l l e t l e r C e m i y e t i t a r a

f ı n d a n b a ş l a t ı l a n d a h a s o n r a d a O E C D t a r a f ı n d a n d e v a m e t t i r i l e n 4 2 y ı l l ı k

b i r ç a l ı ş m a n ı n ü r ü n ü o l a r a k o r t a y a ç ı k t ı ( K I L I Ç , 2 0 0 9 : 3 1 ) v e ü y e o l m a y a n

ü l k e l e r d e d a h i l o l m a k ü z e r e v e r g i a n l a ş m a l a r ı ü z e r i n d e o l d u k ç a e t k i l i o l d u

( J A R N E V I C , 1 9 9 1 : 5 0 6 ) . Ü l k e l e r v e r g i g e l i r l e r i n i n a z a l m a s ı s o n u c u n u d a

d o ğ u r a b i l e c e k b u t ü r a n l a ş m a l a r i l e z a r a r a u ğ r a m a m a k i ç i n a z a m i d i k k a t

g ö s t e r i r l e r . Ç ü n k ü v e r g i a n l a ş m a l a r ı ü l k e l e r i n v e r g i l e n d i r m e y e t k i l e r i ü z e

r i n d e b i r t a k ı m s ı n ı r l a m a l a r g e t i r m e k t e v e b u d a a n l a ş m a n ı n s o n u ç l a n d ı r ı l m a

s ı n ı g ü ç l e ş t i r m e k t e d i r .

1 9 6 3 y ı l ı n d a o r t a y a k o n a n m o d e l , a r a l a r ı n d a v e r g i a n l a ş m a s ı i m z a l a m a k

i s t e y e n m ü z a k e r e c i ü l k e l e r e 3 0 m a d d e d e n o l u ş a n b i r t a s l a k s u n m u ş t u r . B u

r a d a , a n l a ş m a n ı n k a p s a m ı n d a n i d a r i y a r d ı m l a ş m a y a v e ç i f t e v e r g i l e n d i r m e

n i n o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı i ç i n u y g u l a n a c a k m e t o d l a r a k a d a r b i r v e r g i a n l a ş

m a s ı i ç e r i s i n d e b u l u n m a s ı g e r e k e n t ü m h u s u s l a r y e r a l m ı ş t ı r . T a s l a k ü l k e l e r

a r a s ı n d a y ü r ü t ü l e n m ü z a k e r e l e r i ç i n b i r b a ş l a n g ı ç n o k t a s ı o l u ş t u r m u ş v e

ü l k e l e r k e n d i h a s s a s i y e t l e r i n e g ö r e d e ğ i ş i k l i k y a p a b i l m i ş l e r d i r . O E C D m o

d e l i M i l l e t l e r C e m i y e t i n i n o r t a y a k o y m u ş o l d u ğ u p r e n s i p l e r i ( K I L I Ç , 2 0 0 9 :

1 8 - 2 3 ) k u l l a n m a k l a b i r l i k t e i d a r i y a r d ı m l a ş m a i l e i l g i l i a y r ı b i r a n l a ş m a h a

z ı r l a m a k y e r i n e 2 6 . m a d d e i l e b u k o n u y u ç i f t e v e r g i l e n d i r m e y i ö n l e m e a n

l a ş m a s ı i ç e r i s i n d e d ü z e n l e m e y o l u n a g i t m i ş t i r .

1.1.1. Genel Esas lar

A n ı l a n m a d d e ( 2 6 . m a d d e ) i k i f ı k r a d a n o l u ş m a k t a d ı r : B i r i n c i f ı k r a d a , a n

l a ş m a y a t a r a f o l a n ü l k e l e r i n y e t k i l i m a k a m l a r ı n ı n h e m a n l a ş m a m a d d e l e r i

n i n , h e m d e a n l a ş m a h ü k ü m l e r i n e u y g u n o l m a k ş a r t ı i l e i ç h u k u k n o r m l a r ı n a

g ö r e y a p ı l a n v e r g i l e n d i r m e n i n u y g u l a n m a s ı i ç i n b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d e b i l e

c e k l e r i i f a d e e d i l m i ş t i r . B u ş e k i l d e p a y l a ş ı l a c a k b i l g i l e r i n g i z l i t u t u l a c a ğ ı v e

s a d e c e a n l a ş m a n ı n k a p s a d ı ğ ı v e r g i l e r i n t a r h v e t a h s i l i n e y e t k i l i o l a n k i ş i v e

k u r u m l a r a v e r i l e b i l e c e ğ i d e v u r g u l a n m ı ş t ı r . İ k i n c i f ı k r a d a i s e b i l g i d e ğ i ş i m i

n i n s ı n ı r l a r ı ç i z i l m i ş t i r . B u n a g ö r e t a r a f l a r h i ç b i r ş e k i l d e k e n d i v e y a p a r t n e r

ü l k e n i n i ç m e v z u a t ı y a d a i d a r i t e a m ü l ü n e a y k ı r ı u y g u l a m a y a g i t m e y e c e k l e r ,

k e n d i i ç m e v z u a t l a r ı y a d a t e a m ü l l e r i n e g ö r e e l d e e d e m e y e c e k l e r i b i l g i l e r i

d e ğ i ş m e y e c e k l e r , v e s o n o l a r a k t a t i c a r i , s ı n a i , m e s l e k i s ı r l a r ı a ç ı ğ a ç ı k a r a

c a k y a d a k a m u d ü z e n i n e k a r ş ı o l a b i l e c e k b i l g i l e r i g ö n d e r m e y e c e k l e r d i r .

O E C D ' n i n h a z ı r l a m ı ş o l d u ğ u b u i l k p r o j e d e ü l k e l e r i i d a r i y a r d ı m l a ş m a y a

t e ş v i k e d e b i l m e k i ç i n b i l g i d e ğ i ş i m i n i n u y g u l a m a a l a n ı n ı n o l d u k ç a d a r t u t u l

d u ğ u n u g ö r m e k t e y i z . S a d e c e v e r g i y e t a r a f o l a n ü l k e l e r d e i k a m e t e d e n k i ş i l e r

393

v e a n l a ş m a d a b e l i r t i l e n v e r g i l e r i ç i n b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d i l e b i l e c e k t i r . D o l a

y ı s ı y l a i m z a l a n a c a k v e r g i a n l a ş m a s ı n a d a h i l o l m a y a n ü ç ü n c ü ü l k e v a t a n d a ş

l a r ı v e a n l a ş m a k a p s a m ı n a a l ı n m a y a n d i ğ e r v e r g i l e r i ç i n b i l g i t a l e b i n d e bu

l u n u l m a y a c a k t ı r . Y i n e m a d d e m e t n i n d e i f a d e e d i l d i ğ i g i b i , g i z l i s a y ı l a n ,

k a m u d ü z e n i n e a y k ı r ı g ö r ü l e n y a d a v e r g i i d a r e s i n i n u l a ş m a s ı n a i z i n

m e y e n b i l g i l e r i ç i n y a r d ı m l a ş m a s ö z k o n u s u o l m a y a c a k t ı r . Ö r n e ğ i n k e n d i

k a n u n l a r ı n a g ö r e b a n k a l a r ı n e l d e e t t i ğ i b i l g i l e r e s a h i p o l a m a y a n v e r g i idaresi b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n b i r a n l a ş m a i m z a l a n s a d a h i y a b a n c ı m e s l e k t a ş l a r ı

n ı n b u y ö n d e k i t a l e p l e r i n i y e r i n e g e t i r m e y e c e k t i r . ; J

1 9 6 3 m o d e l i n i n O E C D ü y e s i ü l k e l e r i n v e r g i a n l a ş m a l a r ı p o l i t i k a s ı n ı üzer i n d e k i e t k i s i b ü y ü k o l m u ş t u r . M o d e l i n y a y ı n l a n m a s ı n d a n h e m e n s o n r a i m

z a l a n a n v e r g i a n l a ş m a l a r ı n d a g ö z l e g ö r ü l ü r b i r ş e k i l d e a r t m ı ş t ı r . OECD Ü y e £

s i ü l k e l e r b u m o d e l e g ö r e i l k p l a n d a 6 9 y e n i a n l a ş m a i m z a l a m ı ş , d a h a Ö n c e

i m z a l a d ı k l a r ı 4 9 a n l a ş m a y ı d a r e v i z e e t m i ş l e r v e 1 9 7 7 y ı l ı n d a k i y e n i v e r s i

y o n u n u n y a y ı n l a n m a s ı n a k a d a r t o p l a m d a 1 7 9 a n l a ş m a y ı s o n u ç l a n d ı r m ı ş l a r

d ı r ( S O Y D A N , 1 9 9 5 : 3 9 ) . 1 9 9 3 y ı l ı i t i b a r i i l e ü y e ü l k e l e r i n b u m o d e l e göre i m z a l a d ı k l a r ı v e r g i a n l a ş m a l a r ı o d ö n e m d e y ü r ü r l ü k t e b u l u n a n a n l a ş m a l a r ı n

% 4 0 ' h k b i r o r a n ı n a u l a ş m a k t a y d ı ( O C D E , 1 9 9 4 : 2 2 ) .

1.1.2. T ü r k i y e ' n i n tavn

T ü r k i y e O E C D b ü n y e s i n d e y a p ı l a n t ü m ç i f t e v e r g i l e n d i r m e y i önleBBeanı

l a ş m a s ı ç a l ı ş m a l a r ı n a ü y e ü l k e o l a r a k k a t ı l m a s ı n a r a ğ m e n u z u n yıllar bü tip b i r a n l a ş m a i m z a l a m a m ı ş v e ç e k i n g e n b i r t a v ı r s e r g i l e m i ş t i r ( Ş Ö Y R A N ,

1 9 9 5 : 4 8 ) . 1 9 6 8 y ı l ı n d a n i t i b a r e n b u p o l i t i k a s ı n ı d e ğ i ş t i r m i ş v e i l k a n l a ş m a

s ı n ı 1 9 7 0 y ı l ı n d a A v u s t u r y a i l e i m z a l a y a r a k 1 9 7 3 y ı l ı n d a u y g u l a m a ^ koym u ş t u r . ; ; 7

T ü r k i y e ' n i n y u k a r ı d a b e l i r t m i ş o l d u ğ u m u z 1 9 6 3 m o d e l i n i n 26. maddes i n d e b e l i r t i l e n e s a s l a r a g ö r e i m z a l a d ı ğ ı v e h a l e n y ü r ü r l ü k t e o l a n a l t ı a d e t

a n l a ş m a s ı v a r d ı r ( T a b l o 1 ) .

394

Tablo 1: 1963 O E C D Model ine Göre Türkiye'nin İmza lamış Olduğu Vergi Anlaşmalar ı

Ülke Anlaşmanın Tarihi

Resmi Gazete Tarih ve No.su

Yürürlük Tarihi

Kapsadığı Mad. No.

Ülke Anlaşmanın Tarihi

Resmi Gazete Tarih ve No.su

Yürürlük Tarihi Vergiler Kişiler

Mad. No.

Avusturya* 03.11.1970 01.Q8.1973/-14612 24.09.1973 GV M 24 Norveç 16 12.1971 2 1 . 1 2 . 1 9 7 5 - 15445 30.01 1976 GV M 25 Kore C. 24.12.1983 0 2 . 1 0 . 1 9 8 5 - 18886 25.03.1986 GV M 24 Almanya 16.04.1985 09.07.1986 - 19159 31.12.1989 GV M 26 İngiltere 19.02,1986 1 9 . 1 0 . 1 9 8 8 - 19964 26.10.1988 GV M 26 Japonya 08.03.1993 13.11.1994 - 22110 28.12.1994 G V M 25

Kısaltmalar: GV; gelir üzerinden alınan vergiler, M; mukim

Kaynak: KILIÇ, Ramazan, (2009), "La cooperation administrative internationale en matiere fiscale, Superposilion et mise en ceuvre des iraites dans l'espace europeen", These de doctorat,' Üniversite Jean Moulin Lyon 3, p.236.

1 9 6 3 m o d e l i b a z a l ı n a r a k h a z ı r l a n a n b i l g i d e ğ i ş i m i m a d d e s i n d e a ş a ğ ı d a

i n c e l e y e c e ğ i m i z 1 9 7 7 m o d e l i n d e i f a d e e d i l e n b a z ı d e ğ i ş i k l i k l e r e d e y e r v e

r i l m i ş t i r . Ö r n e ğ i n A l m a n y a i l e i m z a l a m ı ş o l d u ğ u m u z a n l a ş m a , b i l g i d e ğ i ş i m i

k a p s a m ı n d a e l d e e d i l e n b i l g i l e r i n , a n l a ş m a y a k o n u o l a n v e r g i l e r e i l i ş k i n

c e z a i k o v u ş t u r m a l a r ı n y ü r ü t ü l m e s i i ç i n y a r g ı o r g a n l a r ı n a d a v e r i l e b i l e c e ğ i n i

b e l i r t m i ş t i r . Y i n e İ n g i l t e r e i l e i m z a l a n a n a n l a ş m a d a y e r a l a n b i l g i d e ğ i ş i m i

m a d d e s i u l a ş ı l a n b i l g i l e r i n m a h k e m e l e r d e y a r g ı l a n m a v e y a d u r u ş m a a ş a m a

s ı n d a k u l l a n ı l a b i l e c e ğ i n i i f a d e e t m i ş t i r .

1.2. 1977 model i

O E C D ü y e s i ü l k e l e r i n 1 9 6 3 m o d e l i ç e r ç e v e s i n d e i m z a l a d ı k l a r ı a n l a ş m a

l a r ı n u y g u l a m a l a r ı b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n m a d d e n i n b i r i n c i f ı k r a s ı n d a

d e ğ i ş i k l i k y a p ı l m a s ı s o n u c u n u d o ğ u r d u . B u r e v i z y o n O E C D ' n i n 1 9 7 7 y ı l ı n

d a y a y ı n l a d ı ğ ı m o d e l a n l a ş m a s ı n d a y a p ı l d ı .

1.2.1. Kapsamın ın Genişleti lmesi

Ç i f t t a r a f l ı v e r g i a n l a ş m a s ı i m z a l a y a n ü l k e l e r i n b i l g i d e ğ i ş i m i m a d d e s i n i

a n l a m a d a v e u y g u l a m a d a k i f a r k l ı l ı k l a r ı n ı e n a z a i n d i r e b i l m e k i ç i n 2 6 . m a d

d e n i n b i r i n c i f ı k r a s ı y e n i e k l e n e n b i r p a r a g r a f l a t a m a m l a n d ı . B ö y l e c e b i l g i

d e ğ i ş i m i n e g i d e b i l m e d u r u m l a r ı g e n i ş l e t i l d i .

1 9 7 7 y ı l ı n d a h a z ı r l a n a n O E C D m o d e l i i l e b i l g i d e ğ i ş i m i n i n a r t ı k s a d e c e

a n l a ş m a n ı n k a p s a m ı ş o l d u ğ u k i ş i l e r l e y a n i t a r a f ü l k e l e r d e i k a m e t e d e n k i ş i

l e r l e s ı n ı r l ı o l m a d ı ğ ı a ç ı k ç a i f a d e e d i l d i . D i ğ e r b i r i f a d e i l e h e r i k i ü l k e d e d e

Avusturya ile imzalamış olduğumuz vergi anlaşması 28.03.2008 tarihinde revize edilerek bilgi değişimi maddesi OECD 1977 modeli çerçevesinde yeniden düzenlenmiş ve 1.10.2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

395

i k a m e t g a h ı b u l u n m a y a n k i ş i l e r l e i l g i l i o l a r a k t a v e r g i i d a r e l e r i b i r b i r l e r i n d e n

b i l g i t a l e p e d e b i l i r h a l e g e t i r i l d i . B ö y l e c e a s l ı n d a ç i f t t a r a f l ı o l a r a k i m z a l a

n a n v e r g i a n l a ş m a s ı p a s i f y o l l a ç o k t a r a f l ı h a l e g e t i r i l m i ş o / d u ( L E V İ N E ,

1 9 8 8 : 3 3 1 ) . Z a t e n d a h a e t k i n b i r i ş b i r l i ğ i i s t e y e n ü l k e l e r k e n d i l e r i n e b u i m

k a n ı v e r e n h u k u k i k a y n a k l a r ı k ı s a z a m a n d a b u l a r a k , g e r e k " Ç o k T a r a f l ı

V e r g i s e l İ ş b i r l i ğ i n i Ö n g ö r e n A n l a ş m a " n ı n i m z a l a n m a s ı g e r e k s e A v r u p a

B i r l i ğ i m e v z u a t ı i l e i ş b i r l i ğ i n i ç o k t a r a f l ı b o y u t a t a ş ı d ı l a r ( K I L I Ç , 2 0 0 9 ' 77-

8 5 ) .

Ü l k e l e r k e n d i v e r g i m e v z u a t l a r ı n ı n u y g u l a n m a s ı n a y a r d ı m c ı o l m a k ama

c ı y l a b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i t m e k i s t e d i k l e r i n d e , b u n d a n b ö y l e v e r g i l e n d i r m e n i n

a n l a ş m a y a z ı t o l m a m a s ı y e t e r l i o l a c a k t ı r . O y s a k i 1 9 6 3 m o d e l i n d e i ç m e v z u a

t a g ö r e y a p ı l a n v e r g i l e n d i r m e l e r i n b i l g i d e ğ i ş i m i n e k o n u e d i l e b i l m e s i için

a n l a ş m a y a u y g u n o l m a s ı g e r e k m e k t e y d i .

1 9 6 3 m o d e l i n d e b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d e b i l m e k i ç i n a n l a ş m a h ü k ü m l e r i n i n

v e i ç m e v z u a t ı n u y g u l a n a b i l m e s i ş a r t l a n b i r l i k t e a r a n ı r k e n a r t ı k v e r g i i d a r e

l e r i s a d e c e i ç m e v z u a t a g ö r e y a p ı l a n v e r g i l e n d i r m e i ç i n d e y a b a n c ı m e s l e k

t a ş l a r ı n d a n b i l g i t a l e p e d e r h a l e g e l e b i l d i l e r .

E l d e e d i l e n b i l g i l e r i n g i z l i t u t u l m a s ı i l e i l g i l i o l a r a k y a p ı l a n b i r d e ğ i ş i k l i k

i l e d e y a b a n c ı v e r g i i d a r e s i n i n g ö n d e r m i ş o l d u ğ u b i l g i l e r i n a y n e n y e r l i v e r g i

i d a r e s i n i n k e n d i e l d e e t m i ş o l d u ğ u b i l g i l e r g i b i k o r u n m a s ı , g i z l i t u t u l m a s ı

k a r a r l a ş t ı r ı l d ı .

E l d e e d i l e n b i l g i l e r i n k u l l a n ı l m a s ı i l e i l g i l i o l a r a k t a 1 9 7 7 m o d e l i i l e b i r

l i k t e k a p s a m g e n i ş l e t i l d i . B u b i l g i l e r i n m a h k e m e l e r e v e y a a n l a ş m a n ı n k a p

s a m ı n a g i r e n v e r g i l e r i n t a r h v e t a h s i l i n i y ü r ü t m e k l e g ö r e v l i o l a n v e b u n l a r a

i l i ş k i n i t i r a z i ş l e m l e r i n i k a r a r a b a ğ l a y a n i d a r i m a k a m / a r a d a v e r i l e b i l m e s i n i n

Ö n ü a ç ı l d ı . A y n ı z a m a n d a b i l g i l e r i n d u r u ş m a l a r d a v e m a h k e m e k a r a r l a r ı n d a

a ç ı k l a n a b i l e c e ğ i i f a d e e d i l d i .

1.2,2. Türk iye 'n in tercihi

T ü r k i y e ' n i n i m z a l a m ı ş o l d u ğ u v e r g i a n l a ş m a l a r ı n ı n b ü y ü k bölümü

O E C D ' n i n h a z ı r l a m ı ş o l d u ğ u 1 9 7 7 m o d e l i n i r e f e r a n s o l a r a k a l m ı ş t ı r . Dola

y ı s ı y l a y u k a r ı d a b a h s e t m i ş o l d u ğ u m u z y e n i l i k l e r i b i l g i d e ğ i ş i m i n d e Türkiye

d e u y g u l a m a y ı t a a h h ü t e t m i ş t i r . B u n u n l a b i r l i k t e b a z ı a n l a ş m a l a r d a ikameti

o l m a y a n l a r i ç i n b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d i l e b i l m e s i n e o l a n a k s a ğ l a y a n d ü z e n l e

m e y e y e r v e r i l m e m i ş t i r . Y a n i ü ç ü n c ü ü l k e v a t a n d a ş l a r ı b i l g i d e ğ i ş i m i n i n

k a p s a m ı n a a l ı n m a m ı ş t ı r . T a b l o 2 * d e y e r a l a n ü l k e l e r b u k a t e g o r i y e d a h i l d i r .

http://No.su

http://No.su

http://01.Q8.1973/-14612

396

Tablo 2 : 1977 O E C D Model ine Göre İmzalanan Fakat S a d e c e M u

kim Olanlar İçin Bilgi Değişimine Olanak Sağlayan Anlaşmalar

Ülkeler Anlaşma

Tarihi Resmi Gazete Tarih Ve

No Yürürlük

Tarihi Kapsadığı Mad.

No Ülkeler

Anlaşma Tarihi

Resmi Gazete Tarih Ve No

Yürürlük Tarihi Vergiler Kişiler

Mad. No

Finlandiya 09/05/1986 3 0 . 1 1 . 1 9 8 8 - 2 0 0 0 5 30/12/1988 GV M 25 Romanya 01/07/1986 2 1 . 0 8 . 1 9 8 8 - 1 9 9 0 6 15/09/1988 GV-SV M 26 Tunus 02/10/1986 3 0 . 0 9 . 1 9 8 7 - 1 9 5 9 0 28/12/1987 GV-SV M 25 Fransa 18/02/1987 1 0 . 0 4 . 1 9 8 9 - 2 0 1 3 5 01/07/1989 GV M 26 Biri. Arap Em, 29/01/1993 2 7 . 1 2 . 1 9 9 4 - 2 2 1 5 4 26/12/1994 GV-SV M 25 Macaristan 10/03/1993 2 5 . 1 2 . 1 9 9 4 - 2 2 1 5 2 09/11/1995 GV M 24 Polonya 03/11/1993 3 0 . 1 2 . 1 9 9 6 - 2 2 8 6 3 01/04/1997 GV-SV M 26 Mısır 25/12/1993 3 0 . 1 2 . 1 9 9 6 - 2 2 8 6 3 31/12/1996 GV M 24 Azerbaycan 09/02/1994 2 7 . 0 6 . 1 9 9 7 - 2 3 0 3 2 01/09/1997 GV M 25 Arnavutluk 04/04/1994 0 5 . 1 0 . 1 9 9 6 - 2 2 7 7 8 26/12/1996 G V M 26 Bulgaristan 07/07/1994 1 5 . 0 9 . 1 9 9 7 - 2 3 1 1 1 17/09/1997 GV M 25 Cezayir 02/08/1994 3 0 . 1 2 . 1 9 9 6 - 2 2 8 6 3 30/12/1996 GV-SV M 27 Malezya 27/09/1994 3 0 . 1 2 . 1 9 9 6 - 2 2 8 6 3 31/12/1996 GV M 25 Çin 23/05/1995 3 0 . 1 2 . 1 9 9 6 - 2 2 8 6 3 20/01/1997 GV M 26 Makedonya 16/06/1995 07.10.1996 - 22780 28/11/1996 GV-SV M 26 Kazakistan 15/08/1995 0 8 . 1 1 . 1 9 9 6 - 2 2 8 1 1 18/11/1996 GV M 24 Türkmenistan 17/08/1995 1 3 . 0 6 . 1 9 9 7 - 2 3 0 1 8 24/06/1997 GV M 25 Moğolistan 12/09/1995 3 0 . 1 2 . 1 9 9 6 - 2 2 8 6 3 30/12/1996 GV M 25 Tacikistan 06/05/1996 24.12.2001 - 2 4 6 2 0 26/12/2001 GV M 25 Özbekistan 08/05/1996 0 7 . 0 9 . 1 9 9 7 - 2 3 1 0 3 30/09/1997 GV M 25 Beyaz Rusya 24/07/1996 2 2 . 0 4 . 1 9 9 8 - 2 3 3 2 1 29/04/1998 GV M 26 Ukrayna 27/11/1996 2 2 . 0 4 . 1 9 9 8 - 2 3 3 2 1 29/04/1998 GV-SV M 26 Endonezya 25/02/1997 1 5 . 0 2 . 2 0 0 0 - 2 3 9 6 5 06/03/2000 GV M 25 Hırvatistan 22/09/1997 1 0 . 0 5 . 2 0 0 0 - 2 4 0 4 5 18/05/2000 GV M 25 Kuveyt 06/10/1997 28.11.1999 - 23890 13/12/1999 GV-SV M 26 Rusya 15/12/1997 1 7 . 1 2 . 1 9 9 9 - 2 3 9 0 9 31/12/1999 GV M 25 Singapur 09/07/1999 1 8 . 0 7 . 2 0 0 1 - 2 4 4 6 6 27/08/2001 GV M 26 Bangladeş 31/10/1999 1 5 . 1 2 . 2 0 0 3 - 2 5 3 1 7 23/12/2003 GV M 26 Sudan 26/08/2001 1 7 . 0 9 . 2 0 0 3 - 2 5 2 3 2 31/01/2005 GV M 25 Katar 25/12/2001 0 5 . 0 2 . 2 0 0 8 - 2 6 7 7 8 11/02/2008 GV M 25 Tayland 11/04/2002 0 8 . 0 1 . 2 0 0 5 - 2 5 6 9 4 13/01/2005 GV M 26

Etiyopya 02/03/2005 09.08.2007 - 26608 14/08/2007 GV M 26 Portekiz 11/05/2005 1 5 . 1 2 . 2 0 0 6 - 2 6 3 7 7 . 18/12/2006 GV M 26

Kısaltmalar: GV; gelir üzerinden alman vergiler, SV; servet üzerinden alınan vergiler, M; mukim

Kaynak: KILIÇ, 2009: 238.

397

1 9 7 7 m o d e l i n e g ö r e i m z a l a n a n i k i n c i g r u p t a y e r a l a n v e r g i a n l a ş m a l a r ı

m ü k e l l e f l e r a ç ı s ı n d a n h e r h a n g i b i r k ı s ı t l a m a y a y e r v e r m e m i ş v e i k a m e t g a h ı

b u l u n m a y a n ü ç ü n c ü ü l k e v a t a n d a ş l a r ı i ç i n d e b i l g i d e ğ i ş i m i n e b a ş v u r u l a b i l -

m e s i n e i z i n v e r m i ş t i r . B ö y l e c e b i l g i d e ğ i ş i m i k i ş i l e r i n t a b i i y e t l e r i n d e n ba

ğ ı m s ı z o l a r a k m u k i m o l m a y a n t ü m m ü k e l l e f l e r i d e k a p s a y a c a k şekilde ge

n i ş l e t i l m i ş t i r . T a b l o 3 ' t e b u ü l k e l e r g ö s t e r i l m i ş t i r .

A m e r i k a B i r l e ş i k D e v l e t l e r i i l e i m z a l a d ı ğ ı m ı z v e r g i a n l a ş m a s ı n d a kabul

e d i l e n b i l g i d e ğ i ş i m i i l e i l g i l i m a d d e b u g r u p t a y e r a l a n d i ğ e r anlaşmalardan

f a r k l ı o l a r a k i l a v e i k i p a r a g r a f a d a h a y e r v e r m i ş t i r . 3 . p a r a g r a f a göre kendi-'

s i n d e n b i l g i t a l e p e d i l e n ü l k e k e n d i v e r g i l e r i i l e i l g i l i olarak başvurduğu

y o l l a r v e e s a s l a r ı k u l l a n a r a k y a b a n c ı v e r g i i d a r e s i n i n i h t i y a c ı olan bilgilen'

e l d e e d e c e k t i r . A m e r i k a n v e y a T ü r k v e r g i i d a r e s i n i n i s t e ğ i üzerine taraflar"

b i r b i r l e r i n e k e n d i i ç m e v z u a t l a r ı n ı n v e t e a m ü l l e r i n i n v e r g i l e r l e ilgili olarak

e l d e e t m e l e r i n e i z i n v e r d i ğ i ö l ç ü d e , t a n ı k i f a d e l e r i n i , o r i j i n a l belgelerin

o n a y l a n m ı ş s u r e t l e r i n i g ö n d e r e c e k l e r d i r . B u n d a n b a ş k a 4 . paragrafta da,

t a r a f l a r s a d e c e v e r g i a n l a ş m a s ı n ı n u y g u l a n a c a ğ ı v e r g i l e r i ç i n d e ğ i l mevzuat

l a r ı n d a y e r a l a n b ü t ü n v e r g i l e r i ç i n d e b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d i l e b i l m e s i n i karar*

l a ş t ı r m ı ş l a r d ı r . B e l ç i k a i l e g e l i r ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r d e çifte vergilen^

d i r m e y i ö n l e m e k i ç i n i m z a l a d ı ğ ı m ı z a n l a ş m a d a y e r v e r i l e n idari yardımla^

m a m a d d e s i n d e b i r ü l k e n i n v e r g i m ü f e t t i ş l e r i n i n d i ğ e r ülkede yapılacak ver

g i d e n e t i m l e r i n e g ö z l e m c i o l a r a k k a t ı l a b i l m e l e r i n i d e öngörmüştür. Diğer

a n l a ş m a l a r d a g ö r m e d i ğ i m i z b u d ü z e n l e m e i d a r i y a r d ı m l a ş m a n ı n bir işbirli

ğ i n e d ö n ü ş t ü r ü l m e s i i ç i n ö n e m l i b i r a r a ç t ı r v e ü l k e l e r i n e g e m e n l i k haklarım

d a h i ç b i r ş e k i l d e i h l a l e t m e m e k t e d i r .

398

Tablo 3: 1977 model ine göre imzalanan ve mukim olmayanlar ı da bilgi değişimi kapsamına dahil eden anlaşmalar

Ülkeler Anlaşma

Tarihî Resmi Gazete Tarih

Ve No Yürürlük

Tarihi

Kapsadığı Mad. No

Ülkeler Anlaşma

Tarihî Resmi Gazete Tarih

Ve No Yürürlük

Tarihi Vergiler Kişiler

Mad. No

Hollanda 27/03/1986 2 2 . 0 8 . 1 9 8 8 - 1 9 9 0 7 30/09/1988 GV M-MO 25 Belçika 02/06/1987 15.09.1991 - 2 0 9 9 2 08/10/1991 GV M-MO 26 KKTC 22/12/1987 2 6 . 1 2 . 1 9 8 8 - 2 0 0 3 1 30/12/1988 GV M-MO 26 İsveç 21/01/1988 3 0 . 0 9 . 1 9 9 0 - 2 0 6 5 1 18/11/1990 GV M-MO 2 6 İtalya 27/07/1990 0 9 . 0 9 . 1 9 9 3 - 2 1 6 9 3 01/12/1993 GV M-MO 26 Danimarka 30/05/1991 2 3 . 0 5 . 1 9 9 3 - 2 1 5 8 9 20/06/1993 GV M-MO 25 İsrail 14/03/1996 2 4 . 0 5 . 1 9 9 8 - 2 3 3 5 1 27/05/1998 GV M-MO 25 A.B.D. 26/03/1996 3 1 . 1 2 . 1 9 9 7 - 2 3 2 1 7 19/12/1997 BV M-MO 26 Slovakya 02/04/1997 0 3 . 1 0 . 1 9 9 9 - 2 3 8 3 5 02/12/1999 GV M-MO 25 Litvanya 24/11/1998 10.05.2000 - 24045 17/05/2000 GV M-MO 25 Letonya 03/06/1999 2 2 . 1 2 . 2 0 0 3 - 2 5 3 2 4 23/12/2003 GV M-MO 25 Kırgızistan 01/07/1999 1 2 . 1 2 . 2 0 0 1 - 2 4 6 1 1 20/12/2001 GV M-MO 26 Ç e k C u m h , 12/11/1999 15.12.2003 - 25317 16/12/2003 GV M-MO 25 Siovenya 19/04/2001 2 3 . 1 2 . 2 0 0 3 - 2 5 3 2 5 23/12/2003 GV M-MO 25 Lüksemburg 09/06/2003 0 8 . 0 1 . 2 0 0 5 - 2 5 6 9 4 18/01/2005 GV M-MO 26 Estonya 25/08/2003 04.07.2004 - 25512 21/02/2005 GV M-MO 25 Yunanistan 02/12/2003 02.03.2004 - 25390 05/03/2004 GV M-MO 25 Suriye 06/01/2004 28.06.2004 - 25506 21/08/2004 GV M-MO 25 Fas 07/04/2004 22.06.2005 - 25853 18/07/2006 GV M-MO 25 Sırbistan Kar. 12/10/2005 06.08.2007 - 26607 10/08/2007 GV M-MO 27 Avusturya (Revize) 28/03/2008 26.06.2009 - 27270 01/10/2009 BV M-MO 24

Kısaltmalar: GV; gelir üzerinden alman vergiler, BV; bütün vergiler, M; mukim, MO; mukim olmayan

Kaynak: KILIÇ, 2009: 239.

1.3. 2000 model i

1999 y ı l ı n d a O E C D M a l i i ş l e r k o m i t e s i n i n b i l g i d e ğ i ş i m i n i n i y i l e ş t i r i l

m e s i a m a c ı y l a y ü r ü t m ü ş o l d u ğ u ç a l ı ş m a l a r i k i n o k t a ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş t ı r ı l

d ı . B i r y a n d a n e t k i n b i r b i l g i d e ğ i ş i m i n i n ö n ü n d e y e r a l a n e n g e l l e r ü z e r i n d e

d u r u l u r k e n d i ğ e r y a n d a n d a t e k n o l o j i d e y a ş a n a n s o n g e l i ş m e l e r i n b u a l a n d a

k u l l a n ı l a b i l m e s i i ç i n y a p ı l m a s ı g e r e k e n l e r t a r t ı ş ı l d ı . S o n u ç t a O E C D ü y e s i

ü l k e l e r b i l g i d e ğ i ş i m i i ç i n m a n y e t i k f o r m k u l l a n ı l m a s ı n ı k a b u l e t t i l e r . 2 6 .

m a d d e ü z e r i n d e d e b i l g i d e ğ i ş i m i n i n s ı n ı r l a r ı n ı g ö s t e r e n i k i n c i f ı k r a y a d o

k u n m a d a n d e ğ i ş i k l i k y a p ı l m a s ı n a k a r a r v e r d i l e r .

2 0 0 0 m o d e l i n d e y a p ı l a n d e ğ i ş i k l i k l e b i l g i d e ğ i ş i m i n i n a n l a ş m a n ı n k o n u

s u o l a n v e r g i l e r l e ( 2 . m a d d e ) s ı n ı r l a n d ı r ı l m a y a c a ğ ı . b i r ü l k e d e u y g u l a n a n

m e r k e z i d e v l e t , e y a l e t l e r v e y a y e r e l y ö n e t i m l e r i ç i n t o p l a n a n b ü t ü n v e r g i l e

r i n d e b i l g i d e ğ i ş i m i n e k o n u e d i l e b i l e c e ğ i h ü k ü m a l t ı n a a l ı n d ı . Y u k a r ı d a

i n c e l e m i ş o l d u ğ u m u z ö n c e k i v e r s i y o n l a r ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i s a d e c e v e r g i

a n l a ş m a l a r ı n ı n 2 . m a d d e s i n d e b e l i r t i l e n v e a n l a ş m a n ı n d a k o n u s u n u o l u ş t u -

3 9 9

r a n v e r g i l e r i ç i n ( g e n e l l i k l e g e l i r ü z e r i n d e n a l ı n a n v e r g i l e r ) u y g u l a n a b i l i y o r

d u . D o l a y ı s ı y l a ö r n e ğ i n h a r c a m a l a r ü z e r i n d e n a l ı n a n b i r v e r g i i l e i l g i l i o l a

r a k b i l g i t a l e p e d i l e m i y o r d u . İ ş t e y a p ı l a n b u d e ğ i ş i k l i k l e a r t ı k v e r g i i d a r e l e r i

b ü t ü n v e r g i l e r i ç i n y e r e l y ö n e t i m l e r i n t a h s i l e t t i k l e r i d e d a h i l , y a b a n c ı m e s

l e k t a ş l a r ı n d a n k e n d i l e r i i ç i n b i l g i t o p l a y a b i l m e l e r i n i n ö n ü n ü a ç m ı ş t ı r .

T a b l o 4 ' t e g ö r ü l d ü ğ ü g i b i T ü r k i y e ş u a n a k a d a r s a d e c e 4 ü l k e i l e b u ç e r

ç e v e d e b i r b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i t m e y i k a b u l . e t m i ş t i r .

Tablo 4: 2 0 0 0 model ine göre bilgi değiş imine gidi lebi lecek ülkeler

Ülke Anlaşma

Tarihi Resmi Gazete Tarih ve

No'su Yürürlük

Tarihi Kapsadığı Mad.

Ko. Ülke Anlaşma

Tarihi Resmi Gazete Tarih ve

No'su Yürürlük

Tarihi Vergi Kİşİ Mad. Ko.

İspanya 05/07/2002 18.12.2003-25320 18.12.2003 BV M-MO 25

Lübnan 12/05/2004 17.08.2006-6262 01.01.2007 BV M-MO 26

Bosna Hersek 16/02/2005 08.04.2007-26487 18.09.2008 BV M-MO 26

Güney Afrika 03/03/2005 20.12.2006-26352 06.12.2006 BV M-MO 24

Kısaltmalar: BV; bütün vergiler, M; mukim, MO; mukim olmayan

Kaynak: KILIÇ, 2 0 0 9 : 2 4 0 .

1.4. M o d e l 2 0 0 5 , g ü n c e l v e r s i y o n

O E C D M a l i i ş l e r k o m i t e s i 2 0 0 2 y ı l ı n d a v e r g i a n l a ş m a l a r ı n ı n b i l g i d e ğ i

ş i m i n i d ü z e n l e y e n 2 6 . m a d d e s i n i ü l k e l e r i n u y g u l a m a l a r ı i l e u y u m l u h a l e

g e t i r e b i l m e k i ç i n t e k r a r i n c e l e m e y e a l d ı . A y n ı z a m a n d a , O E C D ' n i n G l o b a l

Ç a l ı ş m a F o r u m u n u n h a z ı r l a m ı ş o l d u ğ u v e a ş a ğ ı d a b i z i m d e ü z e r i n d e d u r a

c a ğ ı m ı z " v e r g i l e n d i r m e a l a n ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i n i a m a ç l a y a n s ö z l e ş m e m o -

d e l f ' n i d e d i k k a t e a l d ı . K o m i t e b u ç a l ı ş m a s ı n ı 2 0 0 4 y ı l ı n d a t a m a m l a y a r a k

b i l g i d e ğ i ş i m i m a d d e s i n e s o n ş e k l i n i ( ş i m d i l i k ) v e r d i . B u a r a d a i l k d e f a o l a

r a k v e r g i a n l a ş m a s ı m o d e l i n e v e r g i s e l i ş b i r l i ğ i n i n i k i n c i v e ö n e m l i b o y u t u

o l a n " t a h s i l a t t a y a r d ı m l a ş m a " ( K I L I Ç , 2 0 0 9 : 2 5 3 ) a y a ğ ı m d a 2 7 . m a d d e

o l a r a k i l a v e e t t i ( O E C D , 2 0 0 5 ) .

Y a p ı l a n b u d e ğ i ş i k l i k l e b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n 2 6 . m a d d e b e ş f ı k r a y a

b ö l ü n d ü . B i r i n c i f ı k r a b i l g i d e ğ i ş i m i n i n d o l a y l ı v e y a d o l a y s ı z b ü t ü n v e r g i l e r

i ç i n u y g u l a n a c a ğ ı n ı i f a d e e d e r e k , v e r g i l e r y a d a k i ş i l e r ( m u k i m v e y a , m u k i m

o l m a y a n ) i t i b a r i y l e b i r s ı n ı r o l m a d ı ğ ı n ı v u r g u l a r . 2 . f ı k r a d e ğ i ş i l e n b û ^ g 4 « r m

g i z l i t u t u l a c a ğ ı n ı g a r a n t i a l t ı n a a l ı r . E l d e e d i l e n b i l g i l e r i n k i m l e r e v e r i l ç ^ t t e *

c e ğ i v e b u k i ş i l e r i n d e h a n g i a m a ç l a r l a k u l l a n a b i l e c e k l e r i n i b e l i r t i r . , 3

i s e d a h a ö n c e k i v e r s i y o n l a r d a i k i n c i f ı k r a o l a r a k y e r a l a n v e b i l g i d e ğ i ş i m i

n i n l i m i t l e r i n i y a d a b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i t m e n i n i s t i s n a l a r ı n ı i f a d e e d e n d ü z e n

l e m e l e r d e n o l u ş u r .

2 0 0 5 m o d e l i i l e g e t i r i l e n a s ı l ö n e m l i d e ğ i ş i k l i k l e r 4 . v e 5 . f ı k r a l a r d a İ f a d e

e d i l e n v e b i l g i v e r m e z o r u n l u l u ğ u n a i l i ş k i n o l a n y e n i d ü z e n l e m e l e r d i r . 4 .

f ı k r a b i l g i t a l e p e d i l m e s i h a l i n d e , b u b i l g i l e r i n t a l e p e d i l e n ü l k e n i n k e n d i

4 0 0

v e r g i u y g u l a m a l a r ı n a d ö n ü k o l a r a k i h t i y a c ı o l u p o l m a d ı ğ ı n a b a k ı l m a k s ı z ı n

t o p l a n m a s ı n ı v e g ö n d e r i l m e s i n i i f a d e e d e r . V e s o n o l a r a k 5 . f ı k r a b a n k a

h e s a p l a r ı n ı n g i z l i l i ğ i n i n b i l g i d e ğ i ş i m i t a l e b i n i r e d d e t m e k i ç i n k u l l a n ı l a m a

y a c a ğ ı n ı a ç ı k ç a b e l i r t i r k i b i r a z s o n r a i n c e l e y e c e ğ i m i z g i b i ö z e l l i k l e v e r g i

c e n n e t i ü l k e l e r b u k o n u d a o l d u k ç a h a s s a s t ı r l a r .

B i l g i d e ğ i ş i m i m a d d e s i n i n s o n h a l i b i r ç o k ü l k e n i n u y g u l a m a s ı n ı v e v e r

g i l e n d i r m e a m a ç l ı o l a r a k b a n k a b i l g i l e r i n i n u l a ş ı l a b i l m e s i n i ö n g ö r e n ö z e l

s ö z l e ş m e l e r e d e u y g u n d ü ş m e k t e d i r . O E C D M a l i i ş l e r K o m i t e s i n i n i f a d e s i

i l e 2 6 . m a d d e n i n b u g ü n c e l v e r s i y o n u 1 9 7 7 y ı l ı n d a n i t i b a r e n i l k d e f a o l a r a k

m a d d e n i n t a m a m ı n ı n g ö z d e n g e ç i r i l m e s i i l e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r ( O E C D , 2 0 0 5 :

3 2 8 ) .

T ü r k i y e h e n ü z 2 0 0 5 v e r s i y o n u n a g ö r e b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n b i r a n

l a ş m a i m z a l a m a m ı ş t ı r . F a k a t M a l i y e B a k a n l ı ğ ı m e v c u t a n l a ş m a l a r ı m ı z ı n

O E C D ' n i n g ü n c e l l e m i ş o l d u ğ u s o n v e r s i y o n a g ö r e r e v i z e e d i l m e s i n e d ö n ü k

o l a r a k ç a l ı ş m a l a r ı n s ü r d ü p n ü d e ğ i ş i k f ı r s a t l a r d a i f a d e e t m i ş t i r . T ü r k i y e

B a h r e y n i l e i m z a l a m ı ş o l d u ğ u v e 2 E y l ü l 2 0 0 7 ' d e n i t i b a r e n y ü r ü r l ü ğ e g i r e n

v e r g i a n l a ş m a s ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i m a d d e s i n e o l d u k ç a d e t a y l ı o l a r a k y e r

v e r m i ş t i r . B u a n l a ş m a d a ü l k e m i z i n a z ö n c e i f a d e e t t i ğ i m i z O E C D m o d e l i n i n

d e ö t e s i n e g i d e r e k e t k i n b i r b i l g i d e ğ i ş i m i i ç i n s o n d e r e c e ö n e m l i d ü z e n l e

m e l e r i k a b u l e t t i ğ i n i g ö r m e k t e y i z . Ç ü n k ü b u a n l a ş m a i l e i k i ü l k e b i l g i d e ğ i

ş i m t a l e b i n i a l d ı ğ ı n ı 6 0 g ü n i ç i n d e ( 2 5 . m a d d e 4 . f ı k r a f / i ) , i s t e n e n b i l g i l e r i

g ö n d e r m e y i d e 9 0 g ü n l ü k s ü r e ( 2 5 . m a d d e 4 . f ı k r a f / i i ) i ç e r i s i n d e y a p a c a k l a

r ı n ı k a b u l e t m i ş l e r d i r . A y r ı c a v e r g i m ü f e t t i ş l e r i n i n d i ğ e r ü l k e d e a k t i f o l a r a k

v e r g i k o n t r o l ü y a p a b i l m e l e r i n e i z i n v e r m i ş l e r d i r .

B u m a d d e i l e a r t ı k T ü r k i y e ' n i n d e b i l g i d e ğ i ş i m i n i n ö n e m i n i k a v r a d ı ğ ı n ı

v e p o l i t i k a s ı n ı v e r g i l e n d i r m e a l a n ı n d a i ş b i r l i ğ i n i i l e r l e t m e o l a r a k b e l i r l e d i ğ i

n i s ö y l e y e b i l i r i z . G e r i y e a n l a ş m a l a r d a y e r v e r i l e n b u h u s u s l a r ı n e t k i n o l a r a k

u y g u l a n m a s ı k a l m a k t a .

2. Bilgi Değiş imi Sözleşmeleri

V e r g i c e n n e t i ü l k e l e r d e v l e t p o l i t i k a s ı o l a r a k y u k a r ı d a a ç ı k l a d ı ğ ı m ı z b i l g i

d e ğ i ş i m i n e d e i m k a n s a ğ l a y a n v e r g i a n l a ş m a l a r ı n ı i m z a l a m a k i s t e m e z l e r .

F a k a t u y g u l a m a y a k o y d u k l a r ı z a r a r v e r i c i v e r g i p o l i t i k a l a r ı i l e d ü n y a f i n a n s

s e k t ö r ü n d e k i r e k a b e t i i h l a l e t m e k t e d i r l e r . B u d u r u m u o r t a d a n k a l d ı r a b i l m e k

a m a c ı y l a O E C D 1 8 N i s a n 2 0 0 2 t a r i h i n d e s a d e c e b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n

y e n i b i r v e r g i a n l a ş m a s ı m o d e l i y a y ı n l a d ı . B u m o d e l ç i f t t a r a f l ı v e ç o k t a r a f l ı

o l a r a k i k i a l t e r n a t i f s u n d u . O E C D ü y e s i o l m a y a n a m a a ç ı k l ı k v e e t k i n b i l g i

d e ğ i ş i m i p r e n s i p l e r i n e b a ğ l ı o l a n ü l k e l e r d e b u a n l a ş m a l a r ı n h a z ı r l a n m a s ı

i ç i n y ü r ü t ü l e n ç a l ı ş m a l a r a k a t ı l d ı l a r . H a z ı r l a n a n m o d e l i n a m a c ı " i ş b i r l i ğ i n e "

g i t m e y i k a b u l e d e n v e r g i c e n n e t l e r i i ç i n ö z e l l i k l e O E C D ü y e s i ü l k e l e r i n

401

i h t i y a ç d u y d u k l a r ı v e r g i l e n d i r m e y l e i l g i l i b i l g i l e r i d e ğ i ş e b i l m e k i ç i n gerekli

h u k u k i a l t y a p ı y ı o l u ş t u r m a k i d i .

B e l i r t t i ğ i m i z g i b i b u a n l a ş m a m o d e l i i k i v e r s i y o n h a l i n d e h a z ı r l a n d ı . An

c a k ç o k t a r a f l ı o l a r a k h a z ı r l a n a n m o d e l k l a s i k m a n a d a b i l i n e n çok taraflı

a n l a ş m a l a r d a n f a r k l ı b i r ö z e l l i k g ö s t e r m e k t e d i r . Ş ö y l e k i , normal şartlar

a l t ı n d a ç o k t a r a f l ı a n l a ş m a y ı i m z a l a y a n b i r ü l k e d a h a Ö n c e bu anlaşmayı

i m z a l a y a n ü l k e l e r i l e o t o m a t i k o l a r a k a n l a ş m a h ü k ü m l e r i n i yerine getirir.

O y s a k i b i l g i d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n b u ç o k t a r a f l ı a n l a ş m a m o d e l i n d e , anlaşma

y a k a t ı l a n ü l k e h a n g i ü l k e l e r i l e b a ğ l ı o l m a k i s t e d i ğ i n i b e l i r t i r .

2.1. M o d e l an laşmanın genel hatları

A n l a ş m a n ı n u y g u l a n m a s ı , v e r g i l e r i n d o ğ r u o l a r a k b e l i r l e n m e s i n i , vergi

b o r ç l a r ı n ı n t a h s i l e d i l m e s i n i v e v e r g i k a n u n l a r ı n a a y k ı r ı d a v r a n ı ş l a r ı n orta

d a n k a l d ı r ı l m a s ı n a i z i n v e r i r . 1 . m a d d e v e r g i m ü k e l l e f l e r i i ç i n g e r e k iç mev

z u a t ı n g e r e k s e u l u s l a r a r a s ı a n l a ş m a l a r ı n t a n ı d ı ğ ı h a k l a r î l e efektif bir bilgi

d e ğ i ş i m i n i n g e r e k l i l i ğ i a r a s ı n d a d e n g e k u r a r . Ş a y e t m ü k e l l e f e t a n ı n a n b u

h a k l a r b i l g i d e ğ i ş i m i n i e n g e l l e r , z a r a r v e r i r y a d a g e r e k s i z y e r e geciktirirse

d i k k a t e a l ı n m a y a b i l i r .

İ s t e k ü z e r i n e b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d i l e c e ğ i 5 . m a d d e d e b e l i r t i l m i ş t i r , d i ğ e r

b i l g i d e ğ i ş i m y o l l a r ı n d a n o t o m a t i k v e s p o n t a n e b i l g i değişimi söz konusu

d e ğ i l d i r . B u n u n l a b i r l i k t e t a r a f ü l k e l e r i n v e r g i m ü f e t t i ş l e r i n i n vergi deneti

m i n e i z i n v e r i l m e k t e d i r ( 6 . m a d d e ) . F i n a n s a l k u r u m l a r ı n elinde olan bilgile

r i n d e d e ğ i ş i m e d a h i l o l d u ğ u a ç ı k ç a i f a d e e d i l m i ş t i r ( 5 . madde 4.a fikrast).

H ı z l ı b i r d e ğ i ş i m i n g e r ç e k l e ş t i r i l e b i l m e s i i ç i n b i l g i l e r i n t o p l a n m a s ı v e

g ö n d e r i l m e s i i ç i n m a k s i m u m 9 0 g ü n l ü k s ü r e b e l i r l e n m i ş t i r . Ş a y e t bu stire

i ç e r i s i n d e t a l e p e d i l e n b i l g i g ö n d e r i l e m e m i ş s e d e r h a l b u n u n sebebi ve ne tür

g ü ç l ü k l e r l e k a r ş ı l a ş ı l d ı ğ ı v e y a n i ç i n r e d d e d i l d i ğ i i l g i l i t a r a f a b i l d i r i l e c e k t i r

( 5 . m a d d e 6 . b f ı k r a s ı ) . İ h t i y a ç d u y u l m a s ı h a l i n d e , m e s e l a , f a z l a bilgi sorul

m a s ı y a d a b i r ç o k b e l g e n i n o n a y l a n m a s ı g e r e ğ i g i b i , 9 0 g ü n l ü k süre uzatıla

b i l i r .

2.2. Mode l an laşmanın değerlendiri lmesi

2 0 0 2 y ı l ı n d a h a z ı r l a n a n b u b i l g i d e ğ i ş i m i a n l a ş m a m o d e l i v e r g i suç v e

c e z a l a r ı n ı n t a k i p e d i l m e s i n d e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Ö z e l o l a r a k ü l k e l e r i n vergi

s e l ç ı k a r l a r ı v e b a n k a b i l g i l e r i n i n d e ğ i ş i m i ü z e r i n d e d u r m a k t a d ı r . Kendisin

d e n b i l g i t a l e p e d i l e n t a r a f ı n i h t i y a c ı o l m a s a d a h i i s t e n e n b i l g i l e r i n verilme

s i n i a m i r d i r . A y n ı z a m a n d a b a n k a l a r ı n y a d a a r a c ı k u r u m l a r n e z d m d f c ttfflJİan

v e r g i l e n d i r m e d e k u l l a n ı l a c a k b i l g i l e r i n y e t k i l i v e r g i i d a r e l e r i n c e elde edile

b i l m e s i n i i s t e m e k t e d i r .

402

Özellikle vergi cennetleri ile olan mücadelede özel olarak hazırlanan söz

leşme modelinin vergi anlaşmaları kadar önem kazandığını da ifade etmek

gerekir. Vergi cenneti sayılan ülkeler (Andora, Anguilla, Saint Kitts ve

Nevis, Saint Vincent, Grenadin ...) genel bir vergi anlaşması yerine bilgi

değişimine izin veren bu sözleşmeyi İmzalayarak uluslararası vergilendir

mede şeffaflık ilkesini kabul edebilmektedirler.

3. Vergi Cennetler inin H a z m e d i l m e Şartı : Bilgi Değiş imi

Vergi cennetlerinin ortaya çıkması oldukça eski zamanlara, milattan önce

2000 yıllarına kadar uzanmaktadır. Zira ilk yunanlı tüccarlar bazı limanlara

temsilciler göndererek alıcı ve satıcılarla temas sağlamakta ve daha sonra da

bir adada bulunan gemilerinde alış ve satış işlemlerini liman vergisini öde

mekten kaçınarak gerçekleştirmişlerdir (CHAMBOST, 1999: 16). Günü

müzde ise Özellikle XX. yüzyılın başlarından itibaren İşletmeler ticaretlerini

dünya ölçeğine taşıdılar. İkinci dünya savaşının akabinde ise uluslar arası

işletmeler üretim merkezlerini kendi ülkelerine göre işgücünün daha ucuz,

vergi oranlarının düşük (veya hiç) olduğu ülkelere kaydırdılar. E: Chambost,

vergi cennetlerinin asla ortadan kalkmayacağını, isim veya form değiştirse

bile varlıklarını devam ettireceklerini de ifade etmektedir. Çünkü "vergilen

dirme ve vergi cennetleri, birlikte ekonomik hayatta bir sentez oluşturmak

tadırlar ki bunun içinde vergi tez vergi cenneti antitez'dir" (CHAMBOST,

1999: 16). Dolayısıyla gelişmiş ülkelerin vergi cennetlerini ortadan kaldır

mak yerine onlarla birlikte belli kurallar çerçevesinde birlikte yaşamayı Öğ

renmeleri gerekmektedir. Bu kapsamda, OECD'nin hazırladığı model çerçe

vesinde, ülkelerin aralarında vergi anlaşmaları imzalamaları ve bilgi değişi

mine imkân sağlayan maddeye yer vermeleri veya bağımsız olarak yalnızca

bilgi değişimini öngören bir sözleşme yapmaları son yıllarda G 2 0 ülkeleri

nin üzerinde anlaştıkları bir yol olarak Öne çıkmaktadır.

3.1. Vergi Cennetler ine "müdahale e tme hakkı"

Vergi cennetlerinin kendilerine dayatılan bu anlaşmalar karşısındaki tu

tumlarına geçmeden önce, gelişmiş ülkelerin veya OECD'nin vergi cenneti

olarak kabul edilen ülkelere nasıl davranmaları gerektiğini söyleme hakları

nın olup olmadığı üzerinde (ROBERT, 2001: 149) kısaca durmak gerekir.

Çünkü, vergi cennetleri de bağımsız olan her ülke gibi, vergisel egemenlik

hakkının bir gereği olarak vergi sistemlerini özgürce belirleme ve ancak

istedikleri uluslar arası anlaşmaları imzalama hakkına sahiptirler. Bu açıdan

bakıldığında uluslar arası hukukta herhangi bir sınırlamanın olmadığını gö

rürüz (MÖSNER, 1985: 500). Diğer bir ifade ile vergi cenneti olan ülkelere

düşük ya da hiç vergi almamalarından dolayı gelişmiş ülkelerin herhangi bir

müdahalesinin hukuki dayanağı yoktur. Bununla birlikte özellikle küresel

leşme ile birlikte vergi cenneti ülkelerin uygulamaya koydukları vergi poli-

4 0 3

likalarının diğer ülke vergi gelirleri üzerinde meydana getirdiği olumsuz

etki, sermaye akışkanlığmdaki sapmalar, rekabet ihlalleri gibi olumsuzluklar

"normal vergi sistemlerine" sahip olan ülkelerin vergi cennetleri ile mücade

le etmeleri sonucunu doğurmuştur. Elbette her ülke kendi vergi politikasını,

ekonomik faaliyetleri vergilendirme veya vergilendirmeme hakkını egemen

lik gücü çerçevesinde belirleyebilir ancak bu politikalar diğer ülkelerin zarar

görmesine neden olmamalıdır. İşte bu noktada gerek OECD, gerekse AB

"bilgi değişimi" aracılığıyla bir orta yolda karar kılmışlardır. Buna göre

vergi cennetleri istedikleri vergi oranlarını uygulamakta serbest kalacaklar

fakat diğer yandan mükelleflerin tabiiyetinde bulundukları ülkelere de vergi

matrahının doğru tespit edilebilmesi için ihtiyaç duydukları bilgileri vere

ceklerdir.

3.2. Vergi cennetlerinin tutumu

Vergi cenneti olarak adlandırılan ülkeler geleneksel olarak ya hiç vergi

anlaşması İmzalamaya yanaşmamakta ya da imzaladıkları vergi anlaşmala

rında bilgi değişimine yer vermemektedirler. Bilgi değişimini öngören mad

deyi imzaladıkları vergi anlaşmalarına dahil etseler bile uygulama alanmı

daraltıp sadece imzalanan anlaşmanın uygulanabilmesi için idari yardımlaş

maya giderler. Bu takdirde 26. maddenin iç vergi hukuku hükümlerinin uyr

gulanmasının önüne geçilmiş olur.

Bu kategoride yer alan ülkeler iç hukuklarında ticari sırları koruyan dü

zenlemelere yer veririler ve bu yüzden ne hisse sahipleri ne de işletnielerîn

faaliyet alanları ile ilgili bilgi edinmek mümkün değildir. Hatta bu ülkelerde

mukim olan kişileri bile sorgulamak mümkün değildir. Bir çok vergi bejnrçti

ülkede, bu ülkelerin kendi yetkili otoritelerinin dahi bu bilgilere ulacımı sınırlandırılmıştır.

Vergi cennetlerinin vergisel işbirliğine karşı kapalı tutumları OfiCD'nfn

yapmış olduğu çalışmalar (BEYLİK, 2010: 118-125) ve G20 ÜlkcTerittİri bjı

çalışmalar için vermiş olduğu siyasi destek ve AB direktifi île ( Â B kûftleyi

2003/48, KILIÇ, 2009: 450) son dönemde değişmeye başlamıştır. Vergi

cenneti ülkeler finansal işlemlerle ilgili olarak müşterilerinin uymak zorunda

oldukları kurallar koyarak şeffaflıklarını iyileştirme yoluna gitmiştir. Ayrıca

yine vergi idarelerinin bilgi toplama konusundaki yetkilerini artırmiçlardır.

İmzaladıkları bilgi değişimini öngören anlaşmalarla bu bilgileri partner Ülke

ile değişebileceklerini taahhüt ederek OECD'nin vergisel işbirliğine gitme

yen ülkeler için hazırlamış olduğu "kara listeden" çıkmaya başlamış terdir.

Son olarak Kosta Rika, Malezya, Filipinler ve Uruguay'ın da uluslararası

vergi normlarına uyacaklarını açıklamaları ile kara listeden gri listeye geç-,

meleriyle kara listede hiçbir vergi cenneti ülke kalmamıştır.

404

2 0 0 9 y ı l ı N i s a n a y ı n d a L o n d r a ' d a y a p ı l a n G 2 0 z i r v e s i i l e b a n k a h e s a p l a

r ı n ı n g i z l i l i ğ i i l k e s i n i n s o n a e r d i ğ i a ç ı k l a n m ı ş t ı . B u t a r i h t e n i t i b a r e n

P i t t s b u r g h ' t a E y l ü l a y ı n d a y a p ı l a n G 2 0 z i r v e s i n e k a d a r 9 0 ' d a n f a z l a b i l g i

d e ğ i ş i m i a n l a ş m a s ı i m z a l a n m ı ş , 6 0 ' t a n f a z l a v e r g i a n l a ş m a s ı d a b i l g i d e ğ i

ş i m i n e i z i n v e r e c e k ş e k i l d e y e n i d e n m ü z a k e r e y e a ç ı l m ı ş t ı r ( G U R R İ A , 2 0 0 9 ) .

O E C D ' n i n a ç ı k l a m a s ı n a g ö r e M a r t 2 0 1 0 i t i b a r i i l e v e r g i c e n n e t i ü l k e l e r i n

i m z a l a d ı k l a r ı y a d a b i l g i d e ğ i ş i m i a l a n ı n d a u l u s l a r a r a s ı n o r m l a r a y a k l a ş t ı r

d ı k l a r ı a n l a ş m a s a y ı s ı 3 7 0 o l m u ş t u r ( O E C D , 2 0 1 0 ) .

S O N U Ç

B i l g i d e ğ i ş i m i s ö z l e ş m e l e r i y a d a i d a r i y a r d ı m l a ş m a m a d d e s i n e y e r v e r e n

v e r g i a n l a ş m a l a r ı v e r g i c e n n e t l e r i n i n u l u s l a r a r a s ı v e r g i l e n d i r m e d e v e r g i d e n

k a ç ı n m a y a d a v e r g i k a ç ı r m a y a a r a c ı l ı k e t m e l e r i n i n e n g e l l e n m e s i n d e ö n e m l i

a r a ç o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r . V e r g i c e n n e t l e r i n i n b u y ö n d e h u k u k i

a d ı m a t m a l a r ı ç o k ö n e m l i d i r , f a k a t y e t e r l i d e ğ i l d i r . B i l g i d e ğ i ş i m i u y g u l a m a

l a r ı n ı n s i y a s i o l a r a k d e s t e k l e n m e s i , y e t k i l i o t o r i t e l e r i n İ h t i y a ç d u y d u k l a r ı

a r a ç v e p e r s o n e l t a k v i y e s i n i n y a p ı l m a s ı , g e l i r i d a r e l e r i n i n e t k i n b i r b i l g i

d e ğ i ş i m i n e i m k a n v e r e c e k ş e k i l d e o r g a n i z e e d i l m e l e r i g e r e k m e k t e d i r . A r z u

l a n a n s e v i y e d e b i r b i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d i l e b i l m e s i n i n t a l e p e d i l e n b i l g i l e r i n

Ö n c e l i k l e u l a ş ı l a b i l i r o l m a s ı n a b a ğ l ı o l d u ğ u u n u t u l m a m a l ı d ı r . B u n e d e n l e

ü l k e l e r i n b a n k a h e s a p l a n i l e i l g i l i o l a r a k v e r g i i d a r e l e r i n i n i h t i y a ç d u y d u k l a

r ı b i l g i l e r e u l a ş a b i l m e s i i ç i n g e r e k l i y a s a l d ü z e n l e m e l e r i y a p m a l a r ı g e r e k i r .

V e r g i c e n n e t l e r i ü l k e l e r d e O E C D b ü n y e s i n d e k u r u l a n " v e r g i l e n d i r m e a l a

n ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i v e ş e f f a f l ı ğ ı ö n g ö r e n k ü r e s e l f o r u m " a r a c ı l ı ğ ı y l a g e r e k

m e v z u a t l a r ı n d a g e r e k s e u y g u l a m a l a r ı n d a b i l g i d e ğ i ş i m i n e d ö n ü k d e n e t i m l e r

y a p ı l m a k t a d ı r ( O E C D , 2 0 1 0 ) .

B i l g i d e ğ i ş i m i n e g i d i l i r k e n g e r e k u l u s a l g e r e k s e u l u s l a r a r a s ı d ü z e n l e m e

l e r l e g a r a n t i a l t ı n a a l ı n a n m ü k e l l e f h a k l a r ı n ı i h l a l e t m e m e k g e r e k i r . M ü k e l l e

f i b i l g i d e ğ i ş i m i s o n u c u e l d e e d i l e n b i l g i l e r d e n h a b e r d a r e d e r e k s a v u n m a

h a k k ı v e r i l m e l i d i r .

S o n o l a r a k v e r g i c e n n e t l e r i i l e m ü c a d e l e d e g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n d ü r ü s t d a v

r a n m a l a r ı g e r e k i r . Ç ü n k ü v e r g i c e n n e t l e r i n i n % 9 5 ' i n i İ n g i l i z , F r a n s ı z , İ r l a n

d a l ı , İ s p a n y o l v e y a A m e r i k a l ı e s k i s ö m ü r g e ü l k e l e r i v e y a k a r a p a r ç a l a r ı o l u ş

t u r m a k t a d ı r v e b u ü l k e l e r h a l a e s k i s ö m ü r g e l e r i i l e b a ğ l a r ı n ı d e v a m e t t i r m e k

t e d i r l e r ( D E B R I E , 2 0 0 0 ) . G ö r ü n ü ş t e b a ğ ı m s ı z o l m a l a r ı f i n a n s a l s u ç l a r ı n

s a d e c e t o l e r e e d i l m e s i n e d e ğ i l a y n ı z a m a n d a t e ş v i k e d i l m e s i n e d e i m k a n

s a ğ l a m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a e t k i l i o l d u k l a r ı v e r g i c e n n e t l e r i n i n u l u s l a r a r a s ı

v e r g i l e n d i r m e n o r m l a r ı n a u l a ş m a l a r ı n d a g e r e k e n d e s t e ğ i g ö s t e r m e l e r i g e r e

k i r .

4 0 5

AKDOĞAN, Abdurrahman 2008)

BEYLİK, Alı (2010)

CHAMBOST, Edouard

(1999)

K A Y N A K Ç A

AB Konseyi Direktifi 2003/48, Directive 2003/48/CE du Conseit du 3 juin 2003 en matiere de fiscalite des revenus de fepargne sous forme de paiements d'interets, JOCE, n ° l 1 5 7 du 26.06.2003.

"Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi", Sekizinci baskı, Gazi Kitabevi,

Ankara, 599s.

"Vergisel Bilgi Değişimi ve Saydamlık Küresel Formu", Yaklaşım, Yıl;

18, Sayı: 206,38.118-125.

"Guide Chambost des Paradis Fiscaux Face au XXIeme siede", 7eme edition, Edt. Favre, Lausanne, 735p.

De BRIE, Christian (2000) "Descente aux enfers des paradis", Le Monde Diplomatigue, avril 2000.

JARNEVIC, Jean-Pierre (1991)

GURRİA, Angel

KILIÇ, Ramazan (2006)

KILIÇ, Ramazan (2009)

KIZILOT, Ş ü k r ü - T A Ş , Metin (2010)

LAMARÛUE, Jean (2008)

LEVİNE, Pierre -PINSON, Pierre (1985)

LEVİNE, Pierre (1988)

MÖSNER, J.M. (1985)

OECD (1963)

OECD (1994)

Conventions Fiscales Internationales, in "Dictionnaire Encydopadkjue de Finances Publiques", sous la direction de Loi'c PHILIP, tome 1, ed„ Economica.

"Remarques de M. Angel Gurria, Secretaire Generale de l'OCDE aux

dirigeants de G20",

http://www.oecd.org/dxumentprint/0,3455,fr_2649J01185_M003O4ty:

1_1_1_1-00.html (Erişim; 21.10.2009).

'Gelir İdarelerinin Modernizasyonunda Uluslararası Alan: Ulusal Vergi Yönetimleri Arasındaki İdari İşbirliği", 2 1 . Türkiye Maliye Sempozyumu, Kamu Maliyesinde Güncel Gelişmeler ve Vergi İdarelerinin Modernizasyonu, ss.71-89.

"La cooperation administrative internationale en matiere fiscale. Superposition et mise en ceuvre des traites dans l'espaco europöen i, These de doctorat, Üniversite Jean Moulİn Lyon 3, France, 644p;." '

"Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi", (kinci baskı, Yaklaşım j^j j^gj^, Ankara, 357s. 7 u « # \ * *

"Code de Procedure Fiscale", 15e edition, Dalloz, 1542p. .

"L'entraide fiscale: de la collaboration â la cooperation", ®&jf) du Commerce Intematlnal, tome 11, n"1, Masson, Paris, IJ^JL^,,,

"La lutte contre l'evasion fiscale de caractere totemato^jfVÎHS*!! et en presence de conventions internationales* LGDJ. ^ f ^.,,

"Taxation International, Encyclopedia of Public I n t e m r f O f ^ ^ V ^ :

8.NorthHollanded, . ..!

Projet de convention de double imposition concemant leievanu et la

fortune. Comite des affaires fiscales de l'OCDE, Paris.

Echange des renseignements fıscaux entre les pays mJ*J?îr*

l'OCDE dans le cadre de i'article 26 du Convention Modele de l u o u t , Vue d'ensemble des pratigues, 43p.

http://www.oecd.org/dxumentprint/0,3455,fr_2649J01185_M003O4ty

406

OECD 2005)

OECD (2010)

ROBERT, Eric (2001)

SOYDAN, Billur Yaltı (1995)

TOLEDANO, Salomon -DEJEAN, Niels (1985)

VESTRIS, Isabelle (2007)

Modele de Convention fiscale concernant le revenu et la fortune, Version abregee, juillet 2005, Paris, 396p.

OECD bilgi değişimi sözleşme modeli, hftp.//www.oecd.org/dataoecd/41/18/33977677.pdf. (Erişim: 30.07.2009)

Progres en matiere d'echange de renseignements dans les Caraibs, http://www.oecd.org/document/18/Û,3343,fr_2649_33767_44674642_l_ 1_1_37427,00.html (Erişim: 25.03 2010)

te Droit des Etats de s'eriger en paradis fiscal la souverainete des Etats et ses limites", Les paradis fiscaux et l'evasion fiscale (Droit belge et droit international), pp.149-193.

"Uluslararası vergi anlaşmaları", Beta basın yayım, istanbul 400s.

Topluca Türk Vergi Kanunları (2010), Yaklaşım Yayınları, 1126 s.

"La lutte contre la course aux avantages conventionnels", Droit et Praîique de Commerce Internationale, tome, 11, n°2, pp.245-265.

"Le droit a l'information de l'administration", Droit Fiscal, n°3, 18.01.2007, pp.51-67.

D O Ğ R U D A N YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ K U R U M L A R

VERGİSİ GELİRLERİ Ü Z E R İ N D E K İ E T K İ S İ N İ N E K O N O M E T R İ K ANALİZİ

İ d r i s S A R I S O Y * S e l ç u k K O Ç "

1 . G İ R İ Ş

U l u s l a r a r a s ı s e r m a y e h a r e k e t l i l i ğ i ö n ü n d e k i e n g e l l e r i n k a l d ı r ı l m a s ı y l a

d a h a f a z l a m i k t a r d a s e r m a y e ü l k e d ı ş ı n d a d o ğ r u d a n s a b i t y a t ı r ı m a y ö n e l m i ş

t i r . S ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r b u l u n d u k l a r ı ü l k e l e r i n e k o n o m i s i n e ç o k y ö n l ü b i r

k a t k ı s a ğ l a m a s ı n e d e n i y l e , ü l k e l e r i n d a h a f a z l a d o ğ r u d a n y a b a n c ı s e r m a y e

y a t ı r ı m ı ( D Y S Y ) ç e k e b i l m e k i ç i n b i r b i r l e r i y l e s ü r e k l i r e k a b e t e g i r i ş m e l e r i n e

n e d e n o l m u ş t u r . U y g u l a n a n p o l i t i k a l a r d a n h e r d ö n e m d e i s t e n e n s o n u c u n

e l d e e d i l m e s i , ç e ş i t l i k ı s ı t l a r n e d e n i y l e ( k r i z , ü r e t i m f a k t ö r l e r i n i n s ı n ı r ı v b . ) ,

m ü m k ü n o l m a s a d a , b u , D Y S Y ' y e o l a n i l g i y i a z a l t m a m ı ş ; a k s i n e , s o n d ö

n e m d e y a ş a n a n e k o n o m i k k r i z l e b i r l i k t e k r e d i p i y a s a l a r ı n d a m e y d a n a g e l e n

k a t ı l ı k l a r , D Y S Y ' n i n ö n e m i n i d a h a d a a r t ı r m ı ş t ı r .

D Y S Y ' n i n e k o n o m i ü z e r i n d e k i e t k i s i ç e ş i t l i f a k t ö r l e r e b a ğ l ı o l a r a k ( r e

k a b e t k o ş u l l a r ı , ü r e t i m f a k t ö r l e r i , y a t ı r ı m m i k t a r ı v b . ) d e ğ i ş m e k t e d i r . D i ğ e r

b i r i f a d e y l e , D Y S Y ' n i n e k o n o m i ü z e r i n d e k i e t k i s i p o z i t i f o l a b i l e c e ğ i g i b i

n e g a t i f d e o l a b i l i r . H a t t a b a z e n i k i e t k i d e a y n ı a n d a o r t a y a ç ı k a b i l i r . A n c a k

e s a s a m a ç s ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r ı n o l u m l u k a t k ı l a r ı n ı a r t ı r m a k , o l u m s u z l a r ı m

b e r t a r a f e t m e k t e d i r . B u y ü z d e n , ü l k e l e r D Y S Y ' n i n e k o n o m i ü z e r i n d e k i e t k i

s i n i n n e g a t i f o l d u ğ u a l a n l a r d a ( p o z i t i f e t k i s i n d e o l d u ğ u g i b i ) ç e ş i t l i t e d b i r l e r

( D Y S Y g i r i ş i n i n s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı , k â r t r a n s f e r i n i n s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı vb.)

a l m a k t a d ı r l a r .

B u ç a l ı ş m a n ı n k o n u s u D Y S Y ' n i n e v s a h i b i ü l k e e k o n o m i s i n e o l u m l u

k a t k ı l a r d a n b i r i o l a n k u r u m l a r v e r g i s i g e l i r l e r i ( K V G ) ü z e r i n d e k i e t k i s i n i n

t e s p i t e d i l m e s i d i r . S ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r ı n K V G ü z e r i n d e m u t l a k b î r e t k i s i

o l m a k l a b i r l i k t e , b u e t k i n i n d ü z e y i f a r k l ı l ı k a r z e d e b i l i r . B u n u n n t u h t e m e l

n e d e n l e r i a r a s ı n d a k u r u m l a r v e r g i s i o r a n l a r ı n d a k i ( K V O ) f a r k l ı l ı k l a r ,

D Y S Y ' y e y ö n e l i k v e r g i t e ş v i k l e r i , t o p l a m y a t ı r ı m m i k t a r ı , y a t ı r ı m l a r ı n s ü r e

s i v b . o l a b i l i r . B u ç a l ı ş m a d a ö n c e l i k l e D Y S Y ' n i n ö n e m i n e d e ğ i n i l e c e k , d a h a

Yrd. Doç. Dr., Zonguldak Karaelmas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye

Bölümü Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü

ftp://ftp.//www.oecd.org/dataoecd/41/18/33977677.pdf

http://www.oecd.org/document/18/,3343,fr_2649_33767_44674642_l_

408

s o n r a b u y a t ı r ı m l a r ı n g e l i ş i m i , e k o n o m i k k r i z d ö n e m l e r i n d e k i d u r u m u o r t a y a

k o n u l a c a k t ı r . Ç a l ı ş m a n ı n s o n b ö l ü m ü n d e i s e D Y S Y ' n i n K V G ü z e r i n d e k i

e t k i s i 1 9 8 1 - 2 0 0 8 y ı l l a r ı a r a s ı n d a 2 1 O E C D ü l k e s i n i n v e r i l e r i P a n e l R e g r e s

y o n M o d e l i y l e t e s t e d i l e r e k , e l d e e d i l e n s o n u ç l a r b e k l e n t i l e r ç e r ç e v e s i n d e

y o r u m l a n a c a k t ı r ,

2 . D Y S Y ' n i n T a n ı m ı v e Ö n e m i

G e n e l b i r i f a d e y l e D Y S Y , t a s a r r u f l a r ı n b u l u n d u k l a r ı ü l k e d e n ç ı k a r a k

b a ş k a b i r ü l k e d e y a t ı r ı m a d ö n ü ş t ü r ü l m e s i d i r . K o n u y l a i l g i l i a r a ş t ı r m a l a r

y a p a n v e p o l i t i k a l a r g e l i ş t i r e n O E C D , IMF v e U N C T A D g i b i u l u s l a r a r a s ı

e k o n o m i k k u r u m l a r t a r a f ı n d a n k a b u l e d i l e n o r t a k t a n ı m d a D Y S Y , k a l ı c ı

m e n f a a t l e r s a ğ l a m a k i ç i n b i r e k o n o m i d e y e r l e ş i k o l a n b i r i ş l e t m e n i n v e y a

s e r m a y e n i n b a ş k a b i r e k o n o m i y e a k t a r ı l m a s ı d ı r . B u n a g ö r e , b i r s e r m a y e

y a t ı r ı m ı n ı n y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m ı s a y ı l a b i l m e s i i ç i n b i r ü l k e d e y e r l e ş i k

i ş l e t m e n i n v e y a s e r m a y e n i n ( t a s a r r u f l a r ı n ) b a ş k a b i r ü l k e y e i n t i k a l e t m e s i

g e r e k m e k t e d i r . B u t a n ı m d a k i m e n f a a t k a v r a m ı , y a t ı r ı m c ı n ı n e l d e e d e c e ğ i

i k t i s a d i m e n f a a t l e r o l u p . y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m c ı s ı i l e y a t ı r ı m v e y a t ı r ı m ı n

k o n t r o l ü k o n u s u n d a u z u n d ö n e m l i b a ğ ı m l ı l ı ğ ı n o l m a s ı n ı g e r e k t i r i r . B u n u n l a

b i r l i k t e , y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m l a r ı ü l k e d e y e r l e ş i k b i r i ş l e t m e y e o r t a k l ı k

ş e k l i n d e g e r ç e k l e ş t i r i l i y o r s a , s ö z k o n u s u y a t ı r ı m ı n n i t e l i ğ i n i b e l i r l e m e k i ç i n

i ş l e t m e d e k i o r t a k l ı k y a p ı s ı n a b a k ı l ı r : Y a p ı l a n d o ğ r u d a n y a b a n c ı s e r m a y e

y a t ı r ı m ı y l a y e r l e ş i k i ş l e t m e n i n % 1 0 v e d a h a y ü k s e k h i s s e d a r ı o l u n m u ş ise

g e r ç e k l e ş t i r i l e n y a t ı r ı m D Y S Y . b u o r a n ı n a l t ı n d a i s e b u d a p o r t f ö y y a t ı r ı m ı

o l a r a k i f a d e e d i l m e k t e d i r . ( O E C D , 2 0 0 8 : 4 8 - 4 9 ; P a t t e r s o n v e D i ğ e r l e r i ,

2 0 0 4 : 3 : U N C T A D , 1 9 9 9 : 4 )

D Y S Y , h e m y a t ı r ı m l a r ı n g e r ç e k l e ş t i r i l d i ğ i ( e v s a h i b i ) " 1 h e m d e g e l d i k l e r i

( a n a ) ü l k e y e s a ğ l a d ı k l a r ı o l u m l u k a t k ı l a r n e d e n i y l e , e k o n o m i p o l i t i k a s ı n ı

y ö n e t e n l e r i n v e a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n y o ğ u n i l g i s i n e m a z h a r o l m u ş t u r . E k o n o m i

p o l i t i k a s ı y ö n e t i c i l e r i , ü l k e l e r i n e d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n a l ı n m a s ı

g e r e k e n t e d b i r l e r v e g e r e k l i y a s a l d e ğ i ş i k l i k l e r i n i n y a p ı l m a s ı k o n u s u n d a

d i ğ e r ü l k e l e r l e r e k a b e t i ç i n d e o l m u ş t u r . D i ğ e r t a r a f t a n a r a ş t ı r m a c ı l a r d a ,

d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n u y g u l a n m a s ı g e r e k e n p o l i t i k a l a r ı v e s ö z

k o n u s u y a t ı r ı m l a r ı n e k o n o m i ü z e r i n d e k i e t k i s i n i i n c e l e m e k s u r e t i y l e , y ö n e t i

c i l e r i n b u k o n u d a d o ğ r u k a r a r a l m a l a r ı n a y a r d ı m c ı o l m a y a ç a l ı ş ı r l a r .

Ayrıntılı bilgi için bknz: OECD, 2002); Foreign Direct Investment for Development: Maximising Benefits, Minimising Costs,

http://titania.sourceoecd.org/vl=1835591/cl=25/nw=1/rpsv/cgi-bin/fulltextew.pl?prpsv=/ij/oecdthemes/9998007x/v2002n24/s1/pH.idxJ (Erişim Tarihi' 13.01.2010,

4 0 9

D Y S Y ' y i b u k a d a r ö n e m l i k ı l a n h u s u s , o n u n e v s a h i b i ü l k e e k o n o m i s i n e

y a p t ı ğ ı k a t k ı s ı ( t e k n o l o j i k y e n i l i k , i s t i h d a m v e i h r a c a t a r t ı ş ı , r e k a b e t g ü c ü

n ü n g e l i ş t i r i l m e s i v b . ) v e y a t ı r ı m y a p m a k i ç i n ü l k e s i d ı ş ı n a ç ı k a n s e r m a y e

m i k t a r ı n ı n h e r g e ç e n y ı l ( o l a ğ a n e k o n o m i k k o ş u l l a r ı n h ü k ü m s ü r d ü ğ ü y ı l l a r

d a ) a r t m a s ı d ı r . Ö z e l l i k l e t a s a r r u f l a r ı y e t e r s i z o l a n v e c a r i i ş l e m l e r a ç ı ğ ı v e

r e n g e ç i ş e k o n o m i s i ( D e m e k a s v e d i ğ e r l e r i , 2 0 0 5 : 3 ) i l e g e l i ş m e k t e o l a n

ü l k e l e r i ç i n D Y S Y ç o k d a h a ö n e m l i d i r . B u y ü z d e n , s ö z k o n u s u ü l k e l e r d a h a

f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n u y g u l a m a y a k o y d u k l a r ı t e ş v i k p o l i t i k a l a r ı s a

y e s i n d e y ü k s e k m i k t a r l a r d a D Y S Y y a t ı r ı m l a r ı ç e k m i ş l e r v e e k o n o m i k b ü

y ü m e l e r i n i h ı z l a n d ı r m ı ş l a r d ı r . B u ü l k e l e r i n u y g u l a d ı k l a r ı t e ş v i k p r k H c r i n î n .

i ç e r i ğ i b e l l i b i r s ü r e i ç i n v e r g i m u a f i y e t i v e y a v e r g i n i n i n d i r i l

n ü n y e n i d e n e ğ i t i l m e s i v e d i ğ e r s ü b v a n s i y o n l a r d a n

( S e d m i h r a d s k y v e K l a z a r , 2 0 0 2 : 1). Ü l k e l e r i n i z l e d i ğ i b u p o l i t i

ş a r t l a r a l t ı n d a d i ğ e r ü l k e l e r e ( D Y S Y i ç i n ö z e l b i r t e ş v i k p o l i t i

ü l k e l e r e ) g i d e c e k y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r c a z i p t e ş v i k l e r s u n a n ü

y ö n e l m i ş t i r . B u g e l i ş m e d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n d î ğ e

ö z e l b i r t e ş v i k p o l i t i k a s ı u y g u l a n m a s ı n ı z o r u n l u k ı l a n b i r r e k a

o l u ş m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r . Ü l k e l e r a r a s ı n d a k i r e k a b e t d e , y a l

c ı l a r a , m a l i y e t l e r i n i d ü ş ü r ü c ü e t k i y a p m a s ı n e d e n i y l e , ö n e r

s a ğ l a m a k t a d ı r .

Ü l k e l e r i n d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n u y g u l a d ı k t a n tes-. U p o l i t i k a

l a r ı s ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r ü z e r i n d e b e l l i b i r d ü z e y e k a d a r c l u m i u e ' k : s e r

m e y d a n a g e t i r e b i l i r . D i ğ e r b i r i f a d e y l e , h e r ü l k e n i n y a b a n c ı

h a z m e t m e k a p a s i t e s i v a r d ı r . B u k a p a s i t e a ş ı l d ı ğ ı n d a , h e m e v s a

d e y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı n ı n e l d e e d e c e ğ i n i a v a n t a j l a r ı n b ü y ü k b i r

d a n k a l k a r . Ö r n e ğ i n , e m e k p i y a s a s ı n d a k i a r z i l e e m e k t a l e r v ^ . v o

o l d u ğ u a ş a m a d a n s o n r a g e l e c e k y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r h e m k e n d - . c -^««

d e m e v c u t y a t ı r ı m c ı l a r ı n e m e k m a l i y e t l e r i n i n y ü k s e l m e s i n e n e o c o ^ •

B u d u r u m d i ğ e r ü r e t i m f a k t ö r l e r i i ç i n d e g e ç e r l i d i r . B u ş a r t l i

ç e k l e ş e n ü r e t i m d a h a f a z l a m a l i y e t l i o l a c a ğ ı i ç i n v , y a t ı r ı m c ı m ı

Akademik çalışmalarda, DYSY'nin etkileri değerlendirilirken daha çok onl ekonomisine olan etkileri ön plana çıkmaktadır. Ana ülkeye sağladığı kı hammadde ihracı vb.) ikinci planda kalmaktadır. Bu duruma Çin i örnek verebiliriz. Bilindiği gibi Çin her geçen yıl daha çok D rildiği ülkelerden biridir. Ancak söz konusu yatırımların önemli bir bölümü arasında %80-90'nı) ülkenin doğu sahil bölgesinde gerçekleştirildiği için, bir nusu bölgede toprak ve emek maliyetlerinin yükselmeğe başlayacağından, larda ülkeye gelecek yabancı yatırımcılar üzerinde olumsuz etkiler meydan; ülı bilgi için bknz: Chang Liu, (2009); "Financial Crisis and FDI's Interest in C ı j r i â s • j ^ ^ " . A Ouest for Social Infrastructure Factors", International Conference on The G i o M i > ™ " j " Crisis & International, Trade and Financial Architecture, Korea University, Seouı, ı w n »

November13, 2009.

http://titania.sourceoecd.org/vl=1835591/cl=25/nw=1/rpsv/cgi-

410

k â r a z a l ı r , ü l k e n i n v e y a t ı r ı m c ı n ı n u l u s l a r a r a s ı a l a n d a e l d e e d e c e ğ i r e k a b e t ü s t ü n l ü ğ ü n ü k a y b e d e r .

D ı ş a a ç ı k v e k ü ç ü k e k o n o m i l e r d e b ü y ü k ö l ç e k l i y a b a n c ı i ş l e t m e l e r p a z a r

d a k i h a k i m g ü ç l e r i n i k ö t ü y e k u l l a n m a k s u r e t i y l e , ü l k e d e k i p o l i t i k s ü r e c i

o l u m s u z e t k i l e y e b i l i r l e r . B u b a ğ l a m d a , b a z ı b ü y ü k y a t ı r ı m c ı l a r v e r g i y ü k ü m

l ü l ü k l e r i n i a z a l t m a k i ç i n d e v l e t y ö n e t i c i l e r i n i t r a n s f e r f i y a t l a m a s ı k u l l a n m a

v e y a t ı r ı m y e r i s e ç i m i k o n u s u n d a i k n a e d e b i l i r l e r ( D e m e k a s v e d i ğ e r l e r i ,

2 0 0 5 : 3 ) . D i ğ e r t a r a f t a n y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r ı n i l e y e r l i y a t ı r ı m c ı l a r ı n s a h i p

o l d u k l a r ı i m k â n l a r b a k ı m ı n d a n ( ö z e l l i k l e t e k n o l o j i k v e v e r i m l i l i k ) y a b a n c ı

y a t ı r ı m c ı l a r l e h i n e o r t a y a ç ı k a n f a r k , o n l a r ı n p i y a s a d a k i h a k i m y a p ı l a r ı n ı n

d a h a d a g ü ç l e n m e s i n e n e d e n o l u r . B u ş a r t l a r a l t ı n d a g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y S Y

ü l k e e k o n o m i s i n d e c i d d i t a h r i b a t l a r a n e d e n o l a b i l i r .

Ü l k e l e r , D Y S Y ' n İ n e k o n o m i k v e s i y a s i y a p ı y a z a r a r v e r m e s i n i ö n l e m e k

i ç i n b e l l i a l a n l a r d a s ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r a s ı n ı r l a m a g e t i r m i ş l e r d i r . G o l u p ,

( 2 0 0 3 : 1 3 - 1 4 ) i l e K o y a m a v e G o l u p ( 2 0 0 6 : 8 - 1 0 ) t a r a f ı n d a n O E C D v e d i ğ e r

b a z ı ü l k e l e r i ç i n h a z ı r l a n a n D Y S Y ' y i S ı n ı r l a y ı c ı M e v z u a t E n d e k s i ( F D 1

R e g u l a t o r y R e s t r i c t i v e n e s s l n d e x ) R a p o r u n d a ü l k e l e r i n e k o n o m i k y a p ı l a r ı n a

g ö r e s ı n ı r l a m a y a g i t t i k l e r i g ö r ü l m e k t e d i r . S ö z k o n u s u s ı n ı r l a m a l a r ü l k e l e r i n

s a h i p o l d u k l a r ı e k o n o m i k y a p ı n ı n ö z e l l i k l e r i n e g ö r e d e ğ i ş m e k t e d i r . Ö r n e ğ i n

Y u n a n i s t a n h i z m e t s e k t ö r ü n d e y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r a % 5 3 o r a n ı n d a a ç ı k k e n ;

a y n ı s e k t ö r ü n İ t a l y a v e A l m a n y a ' d a % 7 8 ' i , M a c a r i s t a n ' d a i s e % 9 0 ' ı y a b a n c ı

y a t ı r ı m c ı l a r a a ç ı k t ı r ( I C o y a m a v e G o l u p 2 0 0 6 : 8 , E k T a b l o 4 ) .

3. D ü n y a d a D Y S Y ' n i n Geliş imi ve E k o n o m i k Krizin D Y S Y Üzerin

deki Etkisi

E k o n o m i l e r i n d ı ş a a ç ı l ı m ı a r t t ı k ç a , s e r m a y e f a z l a s ı o l a n ü l k e l e r d e k i y a t ı

r ı m c ı l a r a ö n c e l e r i ç e ş i t l i k ı s ı t l a m a l a r y ü z ü n d e n g i r e m e d i k l e r i p i y a s a l a r d a

b ü y ü k f ı r s a t l a r o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . B u i m k â n l a r ı n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i y l e s e r m a y e

b i r i k i m i s ü r e k l i a r t m ı ş v e h e r g e ç e n y ı l d a h a f a z l a m i k t a r d a k i s e r m a y e t u t a r ı

b u l u n d u k l a r ı ü l k e l e r i n d ı ş ı n d a y a t ı r ı m a d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş t ü r . U N C T A D ' ı n

v e r i l e r i n e g ö r e 1 9 7 0 y ı l ı n d a g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y S Y m i k t a r ı s a d e c e 1 3 . 3 4 6

M i l y o n S ' d ı r . B e ş y ı l s o n r a ( 1 9 7 5 ' t e ) b u y a t ı r ı m l a r i k i y e k a t l a n a r a k 2 6 . 5 6 7

M i l y o n $ ' a u l a ş m ı ş t ı r . B u s e y i r 1 9 8 0 ' l ı y ı l l a r ı n b a ş l a r ı n d a ( 1 9 8 0 ' d e 5 4 . 0 7 6 ,

1 9 8 5 ' t e 5 5 . 8 8 7 M i l y o n $ ) y a v a ş l a m ı ş o l s a d a , 1 9 8 6 y ı l ı n d a n i t i b a r e n h ı z l ı

a r t ı ş s ü r e c i ( 8 6 . 3 4 4 M i l y o n $ ) y e n i d e n b a ş l a m ı ş t ı r . B u n d a n s o n r a k i y ı l l a r d a

D Y S Y ' d e a r t ı ş d e v a m e t m e k l e b i r l i k t e , b e l l i y ı l l a r d a d ü n y a d a k i e k o n o m i k

k o ş u l l a r a p a r a l e l o l a r a k y a b a n c ı y a t ı r ı m m i k t a r ı n d a d ü ş ü ş l e r y a ş a n m ı ş t ı r .

2 0 0 7 y ı l ı n d a g e r ç e k l e ş t i r i l e n 1 . 9 7 9 M i l y a r $ i l e D Y S Y , t a r i h i n i n e n y ü k s e k

nttp://global isationandeconomicpolicy.com/shared/sharedJevevents/conferences/Chang_Liu_s _paperJor_Korean_workshop.pdf, Tarihi: 13.01.2010).

41$

d ü z e y i n e u l a ş m ı ş t ı r . A n c a k b a ş t a g e l i ş m i ş ü l k e l e r o l m a k ü z e r e , ç o k sayıda

ü l k e e k o n o m i s i n i e t k i l e y e n k r i z n e d e n i y l e , 2 0 0 7 y ı l ı n a g ö r e 2 0 0 8 v e (1.697

M i l y a r $ ) 2 0 0 9 ( 1 . 0 4 0 M i l y a r $ ) v ı y ı l l a r ı n d a g e r ç e k l e ş e n D Y S Y m i k t a r ı n d a

ö n e m l i b i r d ü ş ü ş g ö z e ç a r p m a k t a d ı r ( U N C T A D F D I S t a t v e U N C T A D ,

2 0 1 0 : 2 , E k T a b l o 3 ) .

Tablo 1: Doğrudan Yabana Sermaye Yabnmlannm Ekonomilere 06re % paŞfam.

Ogşaftölkfltr

GtEkDoomiıiOlaıİKİ

1M0

13,83

m. 86,13

100

1993

34,00

1,19

64.81

too

1M1

0,02

65.42

103

1 M

37,67

AŞİ 60,82

100

1U2

0.00

100

39.26

2,13

68,61

100

34,35

0,04

65,01

100

1BH 27,04

1.1*

71,82

100

mi 30,98

69.03

IMS

21,15

0.79

100

25,36

0,03

74,61

100

a» 18.59

0.51

60,90

100

hk 18,2i

-0,03

B1.71

100

»01

1.»

72,56

100

1117 15,90

0.01

84.10

100

2001

27,94

1,79

70,27

100

mı 18.57

0,01

81,32

100

290J 32.56

63,92

100

ıs» ii,ro

0.01

94,29

100

2M4 39.52

4.12

58,36

100

W» 16.93

0,03

83,04

W0

2005 33.83

3.18

62.99

100

«as- 2039 î35'ı ' !5$; ! ISî; :• 1594

- IZ • t." İ IV..İİ ^ jS.Î ' ?

7û$& : 1005' :

Kayrak UNCTAD FDI Stat venlori yankrajü hesaplaranşbr. •IINCTİD Tahmini

D Y S Y ' n i n e k o n o m i k g r u p l a r i t i b a r i y l e d a ğ ı l ı m ı n a v e d e ğ i ş i m i n e b a k t ı

ğ ı m ı z d a , g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e ( G Ü ) , g e l i ş m e k t e o l a n ( G O Ü ) \ e g e ç i ş e k o n o

m i s i ü l k e l e r i n e ( G E Ü ) g ö r e d a h a f a z l a y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m ı g e r ç e k l e ş t i ^

r i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . B u n a g ö r e , 1 9 7 0 y ı l ı n d a d ü n y a d a k i t o p l a m D Y S Y ' n i n

% 7 1 ' i g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e , % 2 9 ' u d a g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r d e g e r ç e k l e ş t i r i r

l i r k e n ; D Y S Y ' n i n e n y ü k s e k o l d u ğ u 2 0 0 7 y ı l ı n d a b u d a ğ d ı m n e r e d e y s e a y n ı

ş e k i l d e ( G Ü : % 6 8 , 6 6 , G O Ü : % 2 6 , 7 5 v e G E Ü : % 4 , 5 9 ) g e r ç e k l e ş m i ş t i r . Â n *

c a k e k o n o m i d e o l a ğ a n d ı ş ı k o ş u l l a r ı n y a ş a n d ı ğ ı v e ç o ğ u ü l k e y i e t k i l e y e n i ;

2 0 0 8 v e 2 0 0 9 y ı l l a r ı n d a k i e k o n o m i k k r i z d ö n e m l e r i n d e b u t a b l o o l d u k ç a

d e ğ i ş m i ş t i r . B u n a g ö r e G Ü ' l e r i n t o p l a m D Y S Y ' d e n a l d ı k l a r ı p a y 2 0 0 8 y ı

l ı n d a % 5 7 ' y e , 2 0 0 9 y ı l ı n d a d a % 5 4 ' e g e r i l e r k e n ; a y n ı y : N a r i ç i n G O Ü ' d v

s ı r a s ı y l a % 3 7 v e % 3 9 ; G E Ü ' d e i s e % 5 , % 7 ' y e y ü k s e l m i ş t i r . 2 0 0 8 y ı l m d a k

D Y S Y ' n i n d e ğ i ş i m i b i r ö n c e k i y ı l a g ö r e m u k a y e s e e d i k i i ğ i n d e G l : l e r ü ş

% 2 9 d ü ş ü ş , G O Ü ' l e r d e 1 7 , G E Ü ' l e r d e i s e % 2 5 a r t ı ş s e k i m d e o i d u ğ t

g ö r ü l m e k t e d i r V 1 1 .

B u v e r i l e r d e n d e a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , e k o n o m i k k r i z i n e t k i l i o l d u ğ u d ö n e m

l e r d e G ü l e r d e g e r ç e k l e ş t i r i l e c e k D Y S Y ' n i n d a h a f a z l a e t k i l e n d i ğ i n i s ö y l e

y e b i l i r i z . G e l i ş m e k t e o l a n v e g e ç i ş e k o n o m i s i ü l k e l e r i n d e g e r ç e k l e ş t ı n l e ı

D Y S Y y a t ı r ı m l a r ı k r i z i n i l k o r t a y a ç ı k t ı ğ ı v e e t k i s i n i n y a j i l d i ğ i d ö n e ı m c r d 1

( 2 0 0 7 - 2 0 0 8 ) , f a z l a e t k i l e n m e m i ş t i r . A n c a k 2 0 0 8 y ı l ı n ı n s o n l a r ı n d a n » i b a r e »

k r i z i n D Y S Y ü z e r i n d e k i o l u m s u z e t k i s i b a h s i g e ç e n ü l k e g r u p l a r ı n d a n

b e l i r g i n h a l e g e l m e y e b a ş l a m ı ş t ı r ( F i l i p p o v v e K a l o t a y , 2 0 0 9 : B u n u n l

b i r l i k t e , b u g r u p t a y e r a l a n b ü t ü n ü l k e l e r i n k r i z d ö n e m i n e 1 1 1 * '

d a a y n ı d ü z e y d e o l u m s u z e t k i l e n d i ğ i s ö y l e y e m e y i z . H a t t a b a z ı ü l k e l e r d e k

vi U N C T A D tahmini.

vii U N C T A D F D I Stat verileri yardımıyla hesaplanmıştır.

http://isationandeconomicpolicy.com/shared/sharedJevevents/conferences/Chang_Liu_s

412

ö r n e ğ i n A f r i k a ' d a , D Y S Y ' d e ö n e m l i a r t ı ş l a r g e r ç e k l e ş m i ş t i r ( U N C T A D F D İ S t a t ) .

U N C T A D . 2 0 0 9 - 2 0 1 2 y ı l l a r ı i ç i n D Y S Y ' n i n g e l i ş i m i y l e i l g i l i ü ç f a r k l ı

s e n a r y o h a z ı r l a m ı ş t ı r . B u n l a r , i y i m s e r s e n a r y o - V , t e m e l s e n a r y o - U v e

o l u m s u z s e n a r y o - L ' d i r . İ y i m s e r s e n a r y o y a g ö r e 2 0 0 9 y ı l ı n ı n i k i n c i y a r ı

s ı n d a n i t i b a r e n D Y S Y ' n i n h ı z l a a r t a c a ğ ı v a r s a y ı l m a k l a b i r l i k t e , b u n u n g e r

ç e k l e ş m e o l a s ı l ı ğ ı z a y ı f g ö r ü l m e k t e d i r . T e m e l s e n a r y o y a g ö r e , D Y S Y ' n i n

2 0 1 1 y ı l ı n d a t o p a r l a n m a y a b a ş l a y a c a ğ ı ö n g ö r ü l m e k t e d i r . B u n u n n e d e n i ise

e k o n o m i k k r i z d e n s a n ı l a n ı n a k s i n e , V ş e k l i n d e b i r ç ı k ı ş o l a s ı l ı ğ ı n ı n o l m a

m a s ı d ı r . K ö t ü m s e r s e n a r y o y a g ö r e i s e , ş i r k e t l e r i n y a t ı r ı m k o n u s u n d a s o n

d e r e c e t e m k i n l i o l m a l a r ı , e k o n o m i k d u r g u n l u ğ u n b e k l e n e n d e n d a h a u z u n

s ü r e c e ğ i v e d a h a k ö t ü n e t i c e l e r v e r e c e ğ i v a r s a y ı m l a r ı a l t ı n d a , D Y S Y ' n i n

2 0 î 2 y ı l ı n d a n ö n c e t o p a r l a n m a y a b a ş l a m a y a c a ğ ı ö n g ö r ü l m e k t e d i r

( U N C T A D , 2 0 0 9 a : 2 9 - 3 9 ) .

F i n a n s a l / e k o n o m i k k r i z l e r , ç o k u l u s l u ş i r k e t l e r i n k r i z d e n e t k i l e n e n ü l k e

l e r d e k i f a a l i y e t k â r l ı l ı k l a r ı ü z e r i n d e o l u m l u v e y a o l u m s u z e t k i m e y d a n a g e t i

r e b i l i r . K r i z d ö n e m i n d e D Y S Y ü z e r i n d e o l u m s u z e t k i , ü r e t i m d a r a l m a s ı n a

v c i k t i s a d i b ü y ü m e b e k l e n t i l e r i n i n d ü ş ü r ü l m e s i n e n e d e n o l a n y u r t i ç i t a l e b i n

g e r i l e m e s i y l e o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . P o z i t i f e t k i ise ü ç ş e k i l d e o l a b i l i r . B u n l a r

( A t h ı ı k o r a l a , 2 0 0 3 : 4 - 5 ) :

• K r i z d ö n e m i n d e d ö v i z k u r u n d a k i b ü y ü k d ü ş ü ş l e r , ü r e t i m m a l i y e t i n i v e

a k t i f d e ğ e r l e r i d ü ş ü r d ü ğ ü i ç i n , y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r ı n d a h a k â r l ı o l m a s ı

n ı s a ğ l a r . Ü l k e p a r a s ı n ı n d ö v i z k a r ş ı s ı n d a d e ğ e r i n i n d ü ş m e s i , y a b a n c ı

y a t ı r ı m c ı l a r ı n ü l k e i ç i n d e k i s a t m a l ı n a g ü c ü n ü a r t ı r a c a ğ ı n d a n , o n l a r d a

s ö z k o n u s u ü l k e l e r d e k i y a t ı r ı m l a r ı n ı a r t ı r ı r l a r .

• K r i z n e d e n i y l e y u r t i ç i t a l e p t e m e y d a n a g e l e n d a r a l m a l a r v a r l ı k f i y a t

l a r ı n d a k i d ü ş ü ş l e r e n e d e n o l u r , b u d a y a t ı r ı m m a l i y e t l e r i n i n ö n e m l i ö l

ç ü d e a z a l m a s ı n ı s a ğ l a r .

• K r i z d e n e t k i l e n e n ü l k e l e r i n , e k o n o m i k k r i z l e m ü c a d e l e ö n l e m l e r i ç e r

ç e v e s i n d e D Y S Y m e v z u a t ı n ı r e v i z e e t m e l e r i , y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r i ç i n

s ö z k o n u s u ü l k e l e r d e k i ş i r k e t s a t m a l ı n a v e ş i r k e t b i r l e ş m e s i k o n u l a

r ı n d a y e n i f ı r s a t l a r ı n o r t a y a ç ı k m a s ı n a n e d e n o l u r .

1 9 7 0 ' l i y ı l l a r d a m e y d a n a g e l e n v e ç o ğ u ü l k e y i e t k i l e y e n p e t r o l k r i z i n i n

y a ş a n d ı ğ ı d ö n e m l e r h a r i ç , s o n r a k i y ı l l a r d a m e y d a n a g e l e n , b ö l g e s e l v e y a

k ü r e s e l ç a p t a e t k i l i o l a n e k o n o m i k , d ö v i z v e y a f i n a n s a l k r i z l e r n e t i c e s i n d e ,

b a ş t a k r i z i n o r t a y a ç ı k t ı ğ ı ü l k e d e k i l e r / b ö l g e d e k i l e r o l m a k ü z e r e , t o p l a m

D Y S Y m i k t a r ı ö n e m l i ö l ç ü d e e t k i l e n m i ş t i r . A n c a k e k o n o m i k / f i n a n s a l k r i z

y a ş a n d ı ğ ı y ı l l a r d a D Y S Y ' n i n h e r k o ş u l d a d ü ş t ü ğ ü n ü s ö y l e m e k d o ğ r u d e ğ i l -

4 1 3

d i r . Y a ş a d ı ğ ı m ı z s o n k r i z d e n ö n c e o r t a y a ç ı k a n v e d a h a ç o k b ö l g e s e l n i t e l i k

g ö s t e r e n k r i z l e r i n b a z ı l a r ı n d a D Y S Y ' n i n h i ç e t k i l e n m e d i ğ i , h a t t a b a z ı ü l k e

l e r d e a r t t ı ğ ı ( B r e z i l y a ) , g ö r ü l m ü ş t ü r . K r i z d ö n e m i n d e k r i z i n D Y S Y ü z e r i n

d e k i e t k i s i n i n ü l k e l e r a r a s ı n d a f a r k l ı l ı k a r z e t m e s i n i n n e d e n i , o r t a y a ç ı k a n

k r i z l e r i n k a y n a ğ ı v e e t k i a l a n l a r ı i l e ü l k e l e r i n e k o n o m i k k o ş u l l a r ı n ı n v e k r i z

d e n ç ı k ı ş i ç i n u y g u l a d ı k l a r ı p o l i t i k a l a r ı n b i r b i r i n d e n f a r k l ı o l m a s ı n d a n d ı r .

A n c a k , y u k a r ı d a d a b e l i r t i l d i ğ i g i b i , I 9 8 0 ' d e n s o n r a b ö l g e s e l ( 1 9 8 2 L a t i n

A m e r i k a , 1 9 9 4 M e k s i k a , 1 9 9 7 - 1 9 9 8 D o ğ u A s y a , 1 9 9 8 - 1 9 9 9 R u s y a v e B r e

z i l y a ) v e k ü r e s e l ç a p t a ( 2 0 0 8 - 2 0 0 9 ) m e y d a n a g e l e n k r i z l e r e G Ü ' l e r d e k i

D Y S Y d a h a d u y a r l ı d ı r .

1 9 8 2 - 1 9 8 6 y ı l l a r ı a r a s ı n d a L a t i n A m e r i k a ' d a ( G ü n e y A m e r i k a ) o r t a y a

ç ı k a n v e b a n k a k r i z i i l e p a r a s a l ( d ö v i z ) k r i z i n b i r a r a d a g ö r ü n m e s i n e d e n i y l e

i k i z k r i z V H 1 o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n d ö n e m d e , b a h s i g e ç e n b ö l g e d e k i D Y S Y ' d e

ö n e m l i m i k t a r d a g e r i l e m e g ö r ü l m ü ş t ü r . B u n a g ö r e L a t i n A m e r i k a ü l k e l e r i n e

g i d e n D Y S Y m i k t a r ı 1 9 8 2 y ı l ı n d a 4 . 4 9 8 M i l y o n $ i k e n , b i r s o n r a k i y ı l b u

r a k a m y a n y a r ı y a g e r i l e r e k 2 . 6 5 9 M i l y o n $ ' a d ü ş m ü ş t ü r . D Y S Y ' d e k i d ü ş ü ş

t r e n d i , 1 9 8 5 y ı l ı h a r i ç , 1 9 8 8 y ı l ı n a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r ( U N C T A D F D I

S t a t , ) .

5 9 9 0 - 1 9 9 7 y ı l l a n a r a s ı n d a g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r i n y a b a n c ı b a n k a l a r a

o l a n k ı s a v a d e l i b o r ç l a r ı n ı n 1 7 6 M i l y a r S ' d a n 4 5 4 M i l y a r $ ' a y ü k s e l m e s i ;

1 9 9 4 - 1 9 9 5 M e k s i k a , 1 9 9 7 - 1 9 9 8 D o ğ u A s y a , 1 9 9 8 - 1 9 9 9 R u s y a v e B r e z i l y a

e k o n o m i k k r i z l e r i n i n t e m e l s e b e b i n i o l u ş t u r m a k t a d ı r ( D a d u s h , R a t h a ,

D a s g u p t a , 2 0 0 0 ) . K r i z d ö n e m l e r i n d e b a h s i g e ç e n ü l k e l e r d e n M e k s i k a ' d a

g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y S Y m i k t a r ı n d a ö n e m l i b i r d e ğ i ş m e g ö r ü l m e z k e n ; B r e z i l

y a ' d a g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y S Y b i r ö n c e k i y ı l a ( 1 9 9 7 ) g ö r e % 5 2 a r t ı ş , R u s -

y a ' d a k i n d e i s e % 4 3 ' l ü k d ü ş ü ş y a ş a n m ı ş t ı r " 1 . D o ğ u A s y a b ö l g e s i n d e g e r ç e k

l e ş t i r i l e n t o p l a m D Y S Y d ü z e y i n d e 1 9 9 7 - 1 9 9 8 k r i z i d ö n e m i n d e ö n e m l i b i r

d e ğ i ş i m g ö r ü n m e z k e n , b u b ö l g e d e k i ü l k e l e r i n e t k i l e ş i m l e r i b i r b i r i n d e n f a r k

l ı o l m u ş t u r . D i ğ e r b i r i f a d e y l e , s ö z k o n u s u d ö n e m d e b a z ı ü l k e l e r d e g e r ç e k

l e ş t i r i l e n D Y S Y a r t a r k e n ( G ü n e y K o r e v e T a y l a n d ) , b a z ı l a r ı n d a ç o k k ü ç ü k

m i k t a r d a ( M a l e z y a ) , b a z ı l a r ı n d a d a y ü k s e k m i k t a r d a ( E n d o n e z y a ) d ü ş ü ş l e r

g ö r ü l m ü ş t ü r ( A t h u k o r a l a , 2 0 0 3 : 1 6 - 1 7 v e H i l l v e J o n g w a n i c h , 2 0 0 9 : 1 9 -

2 1 ) .

Ü l k e d ı ş ı n d a g e r ç e k l e ş t i r i l e n y a t ı r ı m l a r a m a ç l a r ı n a g ö r e ü ç l ü b i r a y r ı m a

t a b i t u t u l d u ğ u n d a , ( k a y n a k a r a y ı ş ı , e t k i n l i k a r a y ı ş ı v e p a z a r a r a y ı ş ı

ikiz krizle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Graciela L. KAMINSKY ve Carmen M. REINHART, (Jun 1999); "The Twin Crises: The Causes o! Banking and Balance-of-Payments Problems, The American Economic Revievv; Volume: 89, Number: 3; PP: 473-500. UNCTAD FDI Stat verileri yardımıyla hesaplanmıştır.

4 1 4

( U N C T A D , 1 9 9 8 : 9 1 ) ) , b u n l a r ı n h e r b i r i n i n s o n k r i z d e n e t k i l e n d i ğ i g ö r ü l

m e k t e d i r . A n c a k b u e t k i l e ş i m y a t ı r ı m y e r i n e v e y a t ı r ı m ı n b ü y ü k l ü ğ ü n e g ö r e

d e ğ i ş m e k t e d i r . G e l i ş m i ş ü l k e l e r d e k i pazarlara girmeyi amaç layan D Y S Y

b u k r i z d e n d o ğ r u d a n e t k i l e n m i ş t i r . G e l i ş m i ş ü l k e l e r i n 2 0 0 9 y ı l ı b ü y ü m e

b e k l e n t i s i n e g a t i f o l u n c a , i ş l e t m e l e r b u ü l k e l e r d e k i p i y a s a o d a k l ı k a p a s i t e l e

r i n i a r t ı r m a y ı a m a ç l a y a n y e n i p r o j e l e r i n d e k ı s ı t l a m a y a g i d e r l e r k e n , y ü k s e l e n

v e g e l i ş m e k t e o l a n e k o n o m i l e r d e k i y a t ı r ı m l a r ı n ı g e n i ş l e t m i ş l e r d i r . A n c a k

2 0 0 8 y ı l ı n ı n s o n u n d a n İ t i b a r e n b u ü l k e l e r d e k i e k o n o m i k b ü y ü m e b e k l e n t i s i

n i n y a v a ş l a m a s ı v e d i ğ e r n e d e n l e r l e ( e m t i a v e e n e r j i f i y a t l a r ı n ı n d ü ş m e s i ,

i h r a c a t ı n a z a l m a s ı ) , D Y S Y 2 0 0 9 ' d a b a h s i g e ç e n ü l k e l e r d e d e g e r i l e m i ş t i r .

K r i z i n , etkinl ik a m a c ı y l a g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y S Y ü z e r i n d e k i e t k i s i n i n d e ğ e r

l e n d i r i l m e s i o l d u k ç a z o r d u r . Ç ü n k ü b i r t a r a f t a n i ş l e t m e l e r i n f i n a n s a l i m k â n

l a r ı n ı n d ü ş m e s i y l e b u p r o j e l e r z a r a r g ö r m ü ş , d i ğ e r t a r a f t a n d a ç o k s a y ı d a

i ş l e t m e , g e n e l v e r i m l i l i ğ i a r t ı r m a k v e m a l i y e t l e r i n i d ü ş ü r m e k i ç i n , d e v a m

e d e n k r i z d e u l u s l a r a r a s ı f a a l i y e t l e r i n i k ı s ı t l a m a k z o r u n d a k a l m ı ş l a r d ı r . K r i z

o r t a m ı n d a kaynak a m a c ı y l a g e r ç e k l e ş t i r i l e n D Y S Y , k ı s a d ö n e m d e , t a l e b i n

d ü ş m e s i v e b u n a b a ğ l ı o l a r a k d a f i y a t l a r ı n d ü ş m e s i n d e n z a r a r g ö r m ü ş , ö z e l

l i k l e d e g e l i ş m e k t e o l a n z e n g i n ü l k e k a y n a k l a r ı o l u m s u z e t k i l e n m i ş t i r

( U N C T A D , 2 0 0 9 a : 2 3 ) .

S o n b ü y ü k e k o n o m i k k r i z i n f i n a n s a l p i y a s a l a r d a d a h a ç o k e t k i l i o l m a s ı

n e d e n i y l e , i ş l e t m e l e r y a t ı r ı m i ç i n i h t i y a ç d u y d u k l a r ı f i n a n s m a n ı n y a ç o k a z

b i r k ı s m ı n ı y a d a b u n l a r ı y ü k s e k m a l i y e t l e k a r ş ı l a y a b i l m i ş l e r d i r . B u d u r u m

o n l a r ı n ü l k e d ı ş ı n d a k i y a t ı r ı m p l a n l a r ı n ı t e h i r v e y a i p t a l e t m e l e r i n e n e d e n

o l m u ş t u r . Ö n ü m ü z d e k i y ı l l a r d a i ş l e t m e l e r i n g e r ç e k l e ş t i r e c e k l e r i y a t ı r ı m l a r

k o n u s u n d a , e k o n o m i k d u r g u n l u ğ u n Ö n g ö r ü l e n d e n d a h a d e r i n o l d u ğ u n u n

u l u s l a r a r a s ı e k o n o m i k k u r u m l a r ( D ü n y a B a n k a s ı , I M F v b . ) t a r a f ı n d a n d a

b e l i r t i l m e s i n e d e n i y l e , i h t i y a t l ı d a v r a n a c a k l a r ı ö n g ö r ü l m e k t e d i r . B u g e l i ş m e

l e r i b i r a r a d a d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z d e 2 0 0 8 y ı l ı n d a n i t i b a r e n k r i z i n n e d e n i y l e

D Y S Y ' n i n d ü ş m e s i n d e e t k i l i o l a n f a k t ö r l e r i ş ö y l e s ı r a l a y a b i l i r i z ( U N C T A D ,

2 0 0 9 a : 1 9 - 2 1 ; U N C T A D , 2 0 0 9 b : 1 1 ; U N C T A D , 2 0 0 9 c : 3 - 1 2 v e U N C T A D ,

2 0 0 9 d : 2 7 ) :

• B u d ö n e m d e i ş l e t m e l e r i n ü l k e d ı ş ı n d a y a t ı r ı m y a p m a e ğ i l i m l e r i v e y e

t e n e k l e r i a z a l m ı ş t ı r .

• K ü r e s e l k r i z v e b e l i r s i z l i k l e r , g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i k a r a r l a ş t ı r ı l a n

D Y S Y ' n i n t e h i r v e y a İ p t a l e d i l m e s i n e n e d e n o l m u ş t u r .

• İ ş l e t m e l e r b u d ö n e m d e f a z l a s e r m a y e g e r e k t i r m e y e n l i s a n s v e o r t a k l ı k

ş e k l i n d e g e r ç e k l e ş t i r i l e n y a t ı r ı m l a r ı n ı g e n i ş l e t m e y o l u n a g i r m i ş l e r d i r .

B ö y l e c e y a t ı r ı m h a r c a m a l a r ı n ı a z a l t m ı ş l a r d ı r .

4tS

• İ k t i s a d i d u r g u n l u ğ u n a r t ı ş ı n a b a ğ l ı o l a r a k t a l e b i n d ü ş t ü ğ ü b i r d ö n e m

d e ü r e t i m i a r t ı r a c a k y a t ı r ı m l a r ı n r a s y o n e l d e ğ i l d i r .

• İ ş l e t m e l e r i n k â r l ı l ı k b e k l e n t i l e r i d ü ş m ü ş t ü r .

4. D Y S Y ve K V G Arasındaki İl işkinin Boyutı

ds'<:K.-U; i l d i ğ i

c " : v * k r r . n h \ e t ; . p o l i t i k

B i r y a t ı r ı m c ı n ı n n e r e d e y a t ı r ı m y a p a c a ğ ı n a k a t r

b a z ı f a k t ö r l e r v a r d ı r . B u n l a r , g e n e l o l a r a k , a l t y a p

f a k t ö r l e r ( r e j i m - d e m o k r a s i - o t o k r a s i , r e j i m s ü r e s i . - , ' i k : > o : hak»:"-: t e l c i

s i ) , d ö v i z k o n t r o l y a p ı s ı , k â r t r a n s f e r p o l i t i k a s ı , k

l e ş m e i h l a l l e r i n d e u y g u l a n a c a k y a t ı r ı m l a i l g i l i d i ğ e r » . j \ / u a ı . -:rc\ v c s a v a ş

g i b i n e d e n l e r l e Ü r ü n d a ğ ı t ı m ı n a k s a m a s ı , b ü r o l * - . - ' \ u l i t e s i . \ c - k i ; > d ı ı k

( B i s w a s , 2 0 0 2 : 4 9 3 - ^ 4 9 6 ) v e v e r g i l e r d i r ( L a n a s p a . I ^ e v o v e S a n / . . 2 0 0 8 :

4 2 0 ) .

D Y S Y ' n i n v e r g i l e r e k a r ş ı d u y a r l ı l ı ğ ı , t o p l a m

D Y S Y a r z ı n d a n d a f a z l a o l d u ğ u b i r o r t a m d a , d a h a ı i

i ç i n ü l k e l e r i b u y a t ı r ı m l a r a u y g u l a d ı k l a r ı v e r g i l e ı :

g ö t ü r m e k t e d i r . B u r e k a b e t h a l i , b a ş t a k u r u m l a r v e r ^ i :

h a r e k e t l e r i n e t a m a m e n a ç ı k ü l k e l e r d e k i s e r m a y e

v e r g i o r a n l a r ı n ı s ı f ı r a d o ğ r u y a k l a ş t ı r m a k t a d ı r . ( Ç

2 0 0 5 : 6 8 3 ) . H a k i k a t e n , 1 9 8 1 - 2 0 0 8 y ı l l a n a r a s ı n d a L KVO'va b a k ı m ı m ı z d a .

O E C D o r t a l a m a s ı 1 9 8 1 ' d e % 4 5 , 4 1 i k e n , 2 0 0 8 y ı l ı n d a a > n ı o r a n %26.55'e

d ü ş m ü ş t ü r . A y n ı d ö n e m d e , k r i z y ı l l a r ı h a r i ç , D Y S Y s ü r e k l i o l a r a k a r t a

r a k , 5 4 M i l y a r d o l a r d a n 1 . 6 9 7 M i l y a r d o l a r a y ü k s e l m i ş t i r . D i ğ e r b i r i f a d e y l e .

K V O i l e D Y S Y a r a s ı n d a t e r s y ö n l ü g e l i ş m e v a r d ı • « l ' N ' C T A D F D I Sum v e

O E D C T a x D a t a b a s e , T a b l o 1 ) .

Tablo 2: Toplam DYSY (Milyon İ ) ve OECD Ortalama Kurumlar V e r g i * C r B ^ : 2 | « ^ ^ i ^ ? ? î ^ Ö ;

i O Y S Y ç e k e b i l m e k

b i r b i r i y l e c o k a b e t e

İ m a k i l l e r e , s e n n a v c

r o n i a s n c \ e R e v ü ,

86.3*

KVO | 33,5j 32,5 | 31,21 30,61 29.7

461,0T-

28,6 | 2b

i r i r d a n e l d e e d e c e k l e -Kaynak: UNCTAD FDI Stat ve UNCTAD, 2010:2 ve Ek Tablo 1

Ü l k e l e r i n i z l e d i k l e r i v e r g i r e k a b e t i p o l i t i k a s ı y a l

r i v e r g i g e l i r l e r i n i d e e t k i l e m e k t e d i r . E ğ e r b i r ü l k -

ğ i n d e d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l i y o r s a , v e r g i o r a n l ı v.Vi\; -ndı:*-' g e l e n D Y S Y m i k t a r ı a r a s ı n d a k i o r a n s a l i l i ş k i y e b a : ' " , J " v c ; ~ l

o l u m l u e t k i l e y e b i l i r . A n c a k v e r g i o r a n l a r ı d ü s ü - ' ü ü ^ e s i n e l a f i N i * "

g e l e n D Y S Y ' d e ö n e m l i b i r a r t ı ş m e y d a n a g p l n u V ! ' s a . o r a m a n b.ı

H l l f f f i i .

pikeye «İradîn

4 1 6

ü l k e n i n a l e y h i n e o l u r . D i ğ e r b i r i f a d e y l e , v e r g i o r a n l a r ı n d a k i i n d i r i m d e n

b a ğ ı m s ı z o l a r a k y a t ı r ı m y a p m a e ğ i l i m i n d e o l a n l a r ı n ö d e y e c e ğ i v e r g i t u t a n

a z a l a c a ğ ı i ç i n , t o p l a m v e r g i g e l i r l e r i o l u m s u z e t k i l e n i r . Y a p ı l a n a r a ş t ı r m a

l a r d a , y a t ı r ı m y e r i n i n b e l i r l e n m e s i n e e t k i e d e n t ü m f a k t ö r l e r b i r l i k t e d e ğ e r

l e n d i r i l d i ğ i n d e , v e r g i l e r i n ö n c e l i k l i o l m a d ı ğ ı g e r ç e ğ i d e d i k k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a *

( M İ G A , 2 0 0 2 , U N C T A D , 1 9 9 8 ) , b i r ü l k e d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n

ö n c e l i k l i o l a r a k d i ğ e r e t k e n f a k t ö r l e r i o l u m l u h a l e g e t i r m e l i d i r . B u s ü r e ç t e

v e r g i s e l a y r ı c a l ı k l a r , D Y S Y ' y i t e ş v i k e d i c i d i ğ e r t e d b i r l e r i n t a m a m l a y ı c ı

u n s u r u n i t e l i ğ i n d e o l a b i l i r .

D Y S Y , e k o n o m i k f a a l i y e t e b a ş l a y ı p e l d e e t t i ğ i g e l i r ü z e r i n d e n ö d e y e c e k

l e r i k u r u m l a r v e r g i s i , v e r g i g e l i r l e r i n i d o ğ r u d a n e t k i l e y e n e n ö n e m l i f a k t ö r

o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e b i l i r . B u n u n l a b i r l i k t e D Y S Y ' n i n d i ğ e r v e r g i g e l i r l e r i

ü z e r i n d e d e ( D Y S Y t a r a f ı n d a n i s t i h d a m e d i l e n l e r i n ö d e y e c e ğ i k i ş i s e l g e l i r

v e r g i s i v e o n l a r t a r a f ı n d a n ü r e t i l e n ü r ü n l e r i t ü k e t e n v e y a s u n u l a n h i z m e t t e n

y a r a r l a n a n l a r ı n ö d e y e c e ğ i h a r c a m a v e r g i l e r i ) p o z i t i f d o l a y l ı b i r e t k i s i n d e n

b a h s e d e b i l i r i z . D Y S Y ' n i n b e l l i b i r k ı s m ı n ı n ( s ı f ı r d a n y a t ı r ı m l a r , i l a v e y a t ı

r ı m l a r , k a p a s i t e g e n i ş l e t i c i y a t ı r ı m l a r ) v e r g i g e l i r l e r i ü z e r i n d e k i d o ğ r u d a n v e

d o l a y l ı e t k i s i b e l l i b i r d ö n e m s o n r a o r t a y a ç ı k a r .

D Y S Y ' n i n v e r g i g e l i r l e r i ü z e r i n d e k i e t k i s i n i n h e r ş a r t v e k o ş u l d a , d i ğ e r

b i r i f a d e y l e h e r ü l k e d e , a y n ı o l d u ğ u s ö y l e y e m e y i z . B u n u n n e d e n i n i g e n e l

o l a r a k ş ö y l e i f a d e e d e b i l i r i z :

• D Y S Y ' n i n e v s a h i b i ü l k e d e k i y a t ı r ı m l a r ı n y o ğ u n l a ş t ı ğ ı a l a n ı n k â r l ı l ı ğ ı

v e y a v e r i m l i l i ğ i

• Ü r e t i l e n ü r ü n l e r i n v e y a s u n u l a n h i z m e t l e r i n p i y a s a f i y a t ı

• E v s a h i b i ü l k e n i n v e r g i h a r c a m a l a r ı ( v e r g i m u a f i y e t v e i s t i s n a s ı v b . )

• V e r g i o r a n l a r ı

• M ü k e l l e f s a y ı s ı

Ancak burada DYSY'nin vergilere karşı tamamen duyarsız olduğu sonucuna ulaşılmamalıdır Bu ifadenin anlamı, DYSY'nin yatırım yeri tercihi dikkate alınırken vergilerin birinci veya ikinci etken faktör olmadığı yönündedir. Literatürde, DYSY'nin vergilere karşı duyarlılığını analiz eden çok sayıda çalışma vardır. Ayrıntılı bilgi için bknz: Ruud A. DE MOOIJ ve Sjef EDERVEEN, (November 2003); "Taxation and Foreign Direct İnvestment: A Synthesis of Empincal Research", International Tax and Public Finance, VolumelO, Number: 6, PP: 673-693, hnp:/;www.soringerlink.com/content/'Dh367822q324v741/fuiltext.Ddl. (Erişim Tarihi: 10.01.2010) ve Ruud A. de MOOIJ ve Sjef EDERVEEN, (2005); "How Does Foreign Direct Investmenl Respond to Taxes? A Meta Analysis", http://www.nottinaham.ac.uk/shared/shared levevents /conferences/2005_OcLruud_de^mooij_paper.pdf, (Erişim Tarihi: 07,02.2010).

4 1 7

B u f a k t ö r l e r d e n , v e r i m l i l i k v e k â r l ı l ı k i l e v e r g i g e l i r l e r i a r a s ı n d a p o z i t i f

b i r i l i ş k i n o l d u ğ u n u s ö y l e y e b i l i r i z . V e r g i o r a n l a n v e ü r e t i l e n ü r ü n l e r i n v e y a

s u n u l a n h i z m e t l e r i n p i y a s a f i y a t ı i l e v e r g i g e l i r l e r i a r a s ı n d a k i i l i ş k i b e l l i b i r

n o k t a y a k a d a r a r t t ı k t a n s o n r a t e r s i n e b i r e t k i ( L a f e r E ğ r i s i - V e r g i n i n İ k a m e

E t k i s i ) g ö s t e r e b i l i r . V e r g i h a r c a m a l a r ı k o n u s u n d a k e s i n b i r y a r g ı y a v a r m a k

z o r d u r . Ç ü n k ü v e r g i h a r c a m a l a r ı n ı n i ç e r i ğ i n i o l u ş t u r a n m u a f i y e t v e i s t i s n a

u y g u l a m a l a r ı n a ç o k d u y a r l ı i s e D Y S Y ' y e y ö n e l i k v e r g i h a r c a m a l a r ı n ı n a r t

m a s ı v e r g i g e l i r l e r i n i o l u m l u e t k i l e y e b i l i r . A n c a k t e r s i b i r d u r u m u n g e ç e r l i

o l d u ğ u o r t a m d a b u n u s ö y l e m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . S o n o l a r a k , m ü k e l l e f s a

y ı s ı v e r g i g e l i r l e r i n i e t k i l e y e n b i r d i ğ e r f a k t ö r d ü r . A n c a k m ü k e l l e f s a y ı s ı n ı n

v e r g i g e l i r l e r i ü z e r i n d e k i e t k i s i n i m ü k e l l e f l e r i n f a a l i y e t h a c i m l e r i , y a n i e l d e

e t t i k l e r i k â r l a r b e l i r l e r . D o l a y ı s ı y l a , v e r g i m ü k e l l e f s a y ı s ı n ı n a r t m a s ı v e r g i

g e l i r l e r i ü z e r i n d e h e r z a m a n a y n ı d ü z e y d e p o z i t i f b i r e t k i y e n e d e n o l m a y a b i

l i r . Ö r n e ğ i n b ü y ü k ö l ç e k l i b i r k u r u m l a r v e r g i s i m ü k e l l e f i K V G ' y i % 1 a r t ı r a

b i l i r k e n , d i ğ e r 1 0 k u r u m l a r v e r g i s i m ü k e l l e f i % 0 , 5 a r t ı r a b i l i r .

5 . S e ç i l m i ş Ü l k e l e r d e D Y S Y i l e K V G A r a s ı n d a k i İ l i ş k i n i n

E k o n o m e t r i k A n a l i z i

Ç a l ı ş m a d a , O E C D ü l k e l e r i n d e D Y S Y ' n i n K V G ü z e r i n d e k i e t k i s i 1 9 8 1 -

2 0 0 8 y ı l l a r ı a r a s ı n d a i n c e l e n m i ş t i r . K u l l a n ı l a n v e r i l e r y ı l l ı k o l u p , a n a l i z e

d a h i l e d i l e n ü l k e l e r i n s e ç i m i a n a l i z d e i l g i l i y ı l l a r d a k u l l a n ı l a c a k v e r i l e r i n i n

s e r i h a l i n d e o l m a s ı e s a s ı n a g ö r e y a p ı l m ı ş t ı r . B u y ü z d e n v e r i s i o l m a y a n 9

( Ç e k C u m h u r i y e t i . İ s v i ç r e , L ü k s e m b u r g , M a c a r i s t a n , M e k s i k a , P o r t e k i z ,

P o l o n y a , S l o v a k y a , Y e n i Z e l a n d a ) ü l k e ç ı k a r ı l m ı ş v e d i ğ e r 2 1 ü l k e n i n v e r i l e

r i k u l l a n ı l a r a k p a n e l r e g r e s y o n i l e a n a l i z y a p ı l m ı ş t ı r . B u h a l i y l e a n a l i z e d a h i l

e d i l e n ü l k e l e r i n ö n e m l i b i r b ö l ü m ü ( 2 0 ' s i ) g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e n o l u ş t u ğ u i ç i n ,

b u a n a l i z i n b i r n e v i " D Y S Y ' n i n G e l i ş m i ş Ü l k e l e r d e k i K V G ü z e r i n d e k i e t k i

s i y l e " İ l g i l i o l d u ğ u n u s ö y l e y e b i l i r i z . A n c a k b u k o n u d a d a h a k a p s a m l ı b i r

m u k a y e s e y a p ı l a b i l m e s i i ç i n g e l i ş m e k t e o l a n v e g e ç i ş e k o n o m i s i ü l k e l e r i n i n

d e a n a l i z e d a h i l e d i l m e s i g e r e k m e k l e b i r l i k t e , s ö z k o n u s u ü l k e l e r l e i l g i l i v e r i

s e r i l e r i n o l m a y ı ş ı b u n u z o r l a ş t ı r m a k t a d ı r .

Ç a l ı ş m a d a 2 1 ü l k e n i n K V G i l e D Y S Y s e r i l e r i m i l y a r $ o l a r a k k u l l a n ı l

m ı ş t ı r . B u s e r i l e r i n k u l l a n ı l m a s ı n ı n s e b e b i e k o n o m i l e r i n b ü y ü k l ü k l e r i n d e n

z i y a d e e k o n o m i k b i l e ş e n l e r i n b i r e r a ğ ı r l ı k o l a r a k d ü ş ü n ü l m e s i v e k e s i t v e r i s i

( ü l k e l e r ) a r a s ı n d a k i f a r k l ı l ı k l a r ı n b e l i r g i n b i r ş e k i l d e g ö r ü l m e a r z u s u n d a n

k a y n a k l a n m a k t a d ı r . A y r ı c a 2 1 f a r k l ı ü l k e n i n a y r ı a y r ı r e g r e s e d i l m e s i y e r i n e

t e k b i r m o d e l d e t o p l a n m a s ı , z a m a n v e k e s i t v e r i s i n i n o l u ş t u r d u ğ u b a z ı

e k o n o m e t r i k p r o b l e m l e r d e n k a ç ı n m a k a m a c ı i l e p a n e l r e g r e s y o n y a k l a ş ı m ı

b e n i m s e n m i ş t i r . B i l i n d i ğ i g i b i p a n e l v e r i l e r , p ü r z a m a n s e r i s i v e y a p ü r k e s i t

v e r i l e r i n d e g ö z l e m l e n e m e y e n e t k i l e r i d a h a i y i b e l i r l e y e b i l i r v e ö l ç e b i l i r .

P a n e l v e r i a n a l i z i , z a m a n a g ö r e d e ğ i ş m e y e n v e k e s i t b o y u n c a d e ğ i ş e n e t k i l e -

http://www.soringerlink.com/content/'Dh367822q324v741/fuiltext.Ddl

http://www.nottinaham.ac.uk/shared/shared

418

r i n b a ğ ı m l ı d e ğ i ş k e n ü z e r i n d e k i o l a s ı e t k i l e r i n i d e h e s a b a k a t a b i l m e k t e d i r

( T a n , 2 0 1 0 ) . B u a v a n t a j l a r ı s e b e b i y l e p a n e l v e r i a n a l i z i ç a l ı ş m a d a k u l l a n ı l

m ı ş t ı r .

K u r u m l a r v e r g i s i v e d o ğ r u d a n y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m ı a r a s ı n d a k i i l i ş k i

y i İ n c e l e y e n l i t e r a t ü r d e b i r ç o k ç a l ı ş m a b u l u n m a k t a d ı r . A n c a k b u k o n u d a k i

ç a l ı ş m a l a r d a g e n e l l i k l e K V O ' n ı ı n D Y S Y ü z e r i n d e k i e t k i s i a r a ş t ı r ı l m ı ş t ı r .

L i t e r a t ü r d e D Y S Y ' n i n K V G ü z e r i n d e k i e t k i s i n i k o n u a l a n ç a l ı ş m a l a r g e n e l

l i k l e g ö z a r d ı e d i l m i ş , y a p ı l a n t a r a m a d a b u k o n u d a s a d e c e b i r ç a l ı ş m a y a

r a s t l a n m ı ş t ı r . B a h s i g e ç e n ç a l ı ş m a G r o p p v e K o s t i a l ( 2 0 0 0 ) t a r a f ı n d a n y a

p ı l m ı ş t ı r . B u r a d a ç o k a ş a m a l ı h i p o t e z l e r t e s t e d i l m i ş , a n a l i z l e r d e F D I g i r i ş

v e ç ı k ı ş l a r ı , K V G , K V O v e k â r o r a n l a r ı d e ğ i ş k e n l e r i k u l l a n ı l m ı ş t ı r . Ç a l ı ş

m a d a 1 9 O E C D ü l k e s i 1 9 8 7 - 9 7 a r a l ı ğ ı n d a d e n g e l i p a n e l y a k l a ş ı m ı k u l l a

n ı l m ı ş t ı r .

D i ğ e r t a r a f t a n k u r u m l a r v e r g i s i n i n D Y S Y ü z e r i n d e k i e t k i s i n i i n c e l e y e n

ç a l ı ş m a l a r b i r k a ç a ç ı d a n s ı n ı f l a n d ı r ı l a b i l i r . B u s ı n ı f l a n d ı r m a d a n İ l k i

D Y S Y ' n i n K V O ' d a n n a s ı l e t k i l e n d i ğ i y ö n ü n d e d i r . V e r g i l e n d i r m e v e D Y S Y

a r a s ı n d a k i l i t e r a t ü r ü n H a r t m a n ( 1 9 8 2 ) i l e b a ş l a d ı ğ ı i f a d e e d i l e b i l i r . A y r ı c a

b u k o n u d a H i n e s ( 1 9 9 7 ; 1 9 9 9 ) D e v e r e u x v e G r i f f ı t h ( 2 0 0 2 ) i l e D e M o o i j v e

E d e r v e e n ( 2 0 0 3 ) ç a l ı ş m a l a r ı n d a K V O ' n u n y a t ı r ı m y e r i n i n b e l i r l e n m e s i k o

n u s u n d a a n l a m l ı n e g a t i f e t k i y e s a h i p o l d u ğ u n u b u l m u ş l a r d ı r . D e M o o i j v e

E d e r v e e n ( 2 0 0 5 ) ç a l ı ş m a s ı n d a ç o k u l u s l u ş i r k e t l e r i n y a t ı r ı m y a p m a s ı n d a

y a t ı r ı m y a p ı l a c a k y e r d e k i K V O ' n u n s ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r a e t k i s i n i ö l ç m ü ş

l e r d i r . Ç a l ı ş m a d a y a z a r l a r l i t e r a t ü r d e d a h a ö n c e k i ç a l ı ş m a l a r d a n e l d e e d i l e n

b u l g u l a r ı d e r l e y e r e k k u r u m l a r v e r g i s i e l a s t i k i y e t l e r i n i h e s a p l a m ı ş l a r d ı r . K u l

l a n ı l a n v e r i l e r b a ğ l a m ı n d a b u k o n u d a k i l i t e r a t ü r ( D e M o o i j v e E d e r v e e n ,

2 0 0 5 : 5 ) 4 b a ş l ı k a l t ı n d a s ı n ı f l a n d ı r ı l m ı ş t ı r .

• D Y S Y ü z e r i n e z a m a n s e r i s i m o d e l l e r i : B u k o n u d a k i ç a l ı ş m a l a r ı n

H a r t m a n ( 1 9 8 4 ) i l e b a ş l a d ı ğ ı k a b u l e d i l m e k t e d i r .

• K e s i t v e r i m o d e l l e r i : A B D k ö k e n l i ç o k u l u s l u ş i r k e t l e r i n y a p a c a k l a r ı

y a t ı r ı m l a r ı n ü l k e l e r e g ö r e d a ğ ı l ı m ı n ı k o n u a l a n ç a l ı ş m a l a r d ı r . B u k a t e

g o r i d e k i ç a l ı ş m a l a r a G r u b e r t v e M u t t i ( 1 9 9 1 ) i l e H i n e s v e R i c e ( 1 9 9 4 )

t a r a f ı n d a n y a p ı l a n ç a l ı ş m a l a r ö r n e k g ö s t e r i l e b i l i r .

• K e s i k l i t e r c i h m o d e l l e r i : K e s i k l i t e r c i h v e r i s i n i n y e r s e ç i m i o l a r a k

v e r g i o r a n l a r ı d e ğ i ş k e n i ü z e r i n e r e g r e s e d i l d i ğ i m o d e l l e r d i r .

• D Y S Y ü z e r i n e y a p ı l m ı ş p a n e l v e r i u y g u l a m a l a r ı . D e v e r e u x v e

F r e e m a n ( 1 9 9 5 ) i l e b a ş l a y a n v e ç o k s a y ı d a f a r k l ı d e ğ i ş k e n i i ç e r e n

g r u p t u r .

4 1 9

B u ç a l ı ş m a d a k u l l a n ı l a n ü l k e s a y ı s ı , v e r i a r a l ı ğ ı v e k u l l a n ı l a n d e ğ i ş k e n

b a k ı m ı n d a n G r o p p v e K o s t i a l ' i n k İ n d e n ( 2 0 0 0 ) f a r k l ı l a ş m a k t a d ı r . A y r ı c a

l i t e r a t ü r d e k i d i ğ e r ç a l ı ş m a l a r ı n t a m a m ı n d a k u r u m l a r v e r g i s i b a ğ ı m s ı z d e ğ i ş

k e n D Y S Y b a ğ ı m l ı d e ğ i ş k e n o l a r a k k u l l a n ı l ı r k e n ; b u r a d a K V G b a ğ ı m l ı ,

D Y S Y i s e b a ğ ı m s ı z d e ğ i ş k e n o l a r a k k u l l a n ı l a r a k s e ç i l m i ş O E C D ü l k e l e r i n d e

D Y S Y ' n i n K V G ü z e r i n d e k i e t k i s i a r a ş t ı r m a s ı n e d e n i y l e d i ğ e r ç a l ı ş m a l a r d a n

a y r ı l m a k t a d ı r .

Ç a l ı ş m a 1 9 8 1 - 2 0 0 8 v e 3 9 9 1 - 2 0 0 8 y ı l l a r ı n ı k a p s a y a n i k i a y r ı m o d e l i l e

d e n e n m i ş , a n c a k k ı s a d ö n e m i l i ş k i y i i n c e l e y e n m o d e l d e p a r a m e t r e l e r i n a n

l a m s ı z o l m a s ı s e b e b i y l e d e ğ e r l e n d i r i l m e y e d a h i l e d i l m e m i ş t i . 1 9 8 1 - 2 0 0 8

y ı l l a r ı a r a s ı n d a 2 1 O E C D ü l k e s i n i n v e r i s i k u l l a n ı l a r a k p a n e l v e r i r e g r e s y o n

y a r d ı m ı y l a e l d e e d i l e n m o d e l i n s o n u c u ş ö y l e d i r " 1 :

Tablo 3: Panel Regresyon Analiz S o n u ç l a n (Bağımlı Değ işken:

KVG)

Katsayı Std. Hata t-istatistiği Olasılık

c 0,1464 0.0391 3.742 0,0002

DYSY-1) 1.0349 0.0390 26.493 0,0000

DYSY(-2) 0.0738 0.0399 1.846 0,0652

Effects Test Statistic d.f. Prob.

Cross-section F 1.6783 17.627 0.0432

M o d e l d e o r t a k e t k i n i n g e ç e r l i o l m a d ı ğ ı s a b i t y a d a r a s s a l e t k i l e r m o d e l i n

g e ç e r l i o l d u ğ u F i s t a t i s t i ğ i y a r d ı m ı y l a g ö r ü l m e k t e d i r . H a u s s m a n İ s t a t i s t i ğ i n e

g ö r e m o d e l i n s a b i t e t k i l e r y ö n t e m i n e g ö r e t a h m i n e d i l m e s i g e r e k t i ğ i s o n u c u

e l d e e d i l m i ş t i r .

Tablo 4: Test Özeti

Kikare İstatistiği S.d. Olasılık

Cross-section random 27.9653 3 0.000

M o d e l d e K V G b a ğ ı m l ı d e ğ i ş k e n i n i , D Y S Y ( - l ) v e D Y S Y ( - 2 ) sırasıyla 1

v e 2 y ı l ö n c e k i D Y S Y ' i , C s a b i t t e r i m i i f a d e e d e r . M o d e l d e C v e D Y S Y ( - 1 )

% 1 a n l a m l ı l ı k d ü z e y i n d e , D Y S Y ( - 2 ) ise % 1 0 a n l a m l ı l ı k d ü z e y i n d e anlamlı

d ı r . A r t ı k t e r i m l e r s a f h a t a t e r i m i ö z e l l i ğ i g ö s t e r m e k t e d i r . E l d e edilen b u l g u

l a r a g ö r e h i ç d o ğ r u d a n y a b a n c ı s e r m a y e y a t ı r ı m ı o l m a m a s ı d u r u m u n d a ana

l i z e k a t ı l a n 2 1 O E C D ü l k e s i n i n o r t a l a m a K V G m i k t a r ı 0 , 1 4 6 4 m i l y o n $'dır.

C a r i y ı l d a n ö n c e k i y a p ı l a n h e r b i r d o l a r l ı k D Y S Y , K V G ' y ı y a k l a ş ı k olarak

xi KVG'yi açıklamak için KVO, GSYIH serileri de modele katılmış, ancak istatistiksel olarak anlamlı sonuçlara ulaşılamamıştır. Benzer şekilde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının 1,2,3 ve 4. Gecikmeleri istatistiksel olarak %10 düzeyinde bile anlamlı olmadıklarından modelden dışlanmışlardır.

4 2 0

1,03 d o l a r a r t ı r m a k t a d ı r . B e n z e r ş e k i l d e c a r i y ı l d a n 2 y ı l ö n c e y a p ı l a n h e r 1

d o l a r l ı k D Y S Y y a t ı r ı m l a r ı K V G ' i n i y a k l a ş ı k 7 c e n t a r t ı r m a k t a d ı r . K u r u l a n

m o d e l d e k u r u m l a r v e r g i s i n d e k i d e ğ i ş i m i n % 8 9 , 4 ' ü D Y S Y t a r a f ı n d a n a ç ı k

l a n m a k t a d ı r .

B u r a d a e l d e e d i l e n b u l g u l a r a n a l i z e d a h i l e d i l e n O E C D ü l k e l e r i n i n o r t a

l a m a s ı n ı i f a d e e t m e k t e o l u p , ü l k e l e r b u o r t a l a m a d a n s a p m a l a r g ö s t e r m e k t e

d i r . S a b i t t e r i m o r t a l a m a s ı n ı n ü s t ü n d e y e r a l a n H o l l a n d a , B i r l e ş i k K r a l l ı k ,

İ t a l y a , A v u s t r a l y a , A B D , B e l ç i k a , K a n a d a , J a p o n y a v e N o r v e ç ' t i r . B u ü l k e

l e r a n a l i z e k a t ı l a n ü l k e l e r i n g e n e l o r t a l a m a s ı n ı y ü k s e l t e r e k k a l d ı r a ç g ö r e v i

g ö r m e k t e d i r . B u n a k a r ş ı n T ü r k i y e , A l m a n y a , Y u n a n i s t a n , İ s p a n y a , İ s v e ç ,

İ r l a n d a , F r a n s a , İ z l a n d a , D a n i m a r k a . F i n l a n d i y a , K o r e v e A v u s t u r y a ' n ı n

i ç i n d e b u l u n d u ğ u g r u p o r t a l a m a n ı n a l t ı n d a y e r a l m a k t a d ı r . ( T a b l o 5 ) .

Tablo 5 : Ülke Etkileri

Ülke Etki Ülke Etki

Avustralya 0.039095 İtalya 0.035576

Avusturya -0.003238 Japonya 0.151125

Belçika 0.112201 Kore -0.006561

Kanada 0.141120 Hollanda 0.017389

Danimarka -0.030094 • Norveç 0.450090

Finlandiya -0.027624 İspanya -0.062260

Fransa -0.048825 İsveç -0.057974

Almanya -0.120585 Türkiye -0,146501

Yunanistan -0.071410 Birleşik Krallık 0.027513

İzlanda -0,037834 ABD 0.057642

İrianda •0.053479

T a b l o 5 ' t e k i v e r i l e r e g ö r e , D Y S Y ' n i n K V G ' y i a r t ı r ı c ı e t k i s i N o r v e ç , J a

p o n y a , K a n a d a , B e l ç i k a , A m e r i k a , A v u s t r a l y a , İ t a y l a , B i r l e ş i k K r a l l ı k v e

H o l l a n d a i ç i n p a n e l r e g r e s y o n d a b u l u n a n o r t a l a m a a r t ı ş d e ğ e r i n i n ü z e r i n d e

d i r . B u n u ü l k e l e r i n i n c e l e n e n d ö n e m i ç i n d e k i o r t a l a m a K V O i l e 2 1 O E C D

ü l k e s i o r t a l a m a K V O a r a s ı n d a k i f a r k a ( 3 8 , 6 ) g ö r e d e ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z d e , s ö z

k o n u s u ü l k e l e r d e n s a d e c e J a p o n y a , İ t a l y a , K a n a d a , B e l ç i k a v e A B D ' n i n

r e g r e s y o n k a t s a y ı l a r ı n ı n p o z i t i f ç ı k m a s ı n ı n b e k l e n t i l e r e u y g u n o l d u ğ u n u

s ö y l e y e b i l i r i z . Ç ü n k ü s ö z k o n u s u ü ç ü l k e n i n i n c e l e n e n d ö n e m i ç i n d e o r t a l a

m a K V O , 2 1 O E C D Ü l k e s i n i n o r t a l a m a s ı n d a n d a h a y ü k s e k t i r . O r t a l a m a

K V O , O E C D o r t a l a m a s ı n d a n d ü ş ü k o l d u ğ u h a l d e , k a t s a y ı s ı p o z i t i f ç ı k a n

d i ğ e r ü l k e l e r i n b u y a t ı r ı m l a r ı n v e r g i l e n d i r i l m e s i n d e ( k u r u m l a r v e r g i s i b a k ı

m ı n d a n ) s o n d e r e c e e t k i n o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r . N o r v e ç , b u k o n u d a ö z e l l i k l e

t a k i p e d i l m e s i v e d a h a a y r ı n t ı l ı i n c e l m e s i g e r e k e n b i r ü l k e d i r . Ç ü n k ü o r t a l a

m a K V O ( % 3 6 , 6 ) , O E C D o r t a l a m a s ı n ı n a l t ı n d a o l d u ğ u h a l d e , a n a l i z e d a h i l

e d i l e n ü l k e l e r i ç i n d e k a t s a y ı s ı e n y ü k s e k ü l k e d i r v e O E C D o r t a l a m a s ı n ı n d a

421

y ü k s e l m e s i n e ö n e m l i k a t k ı s ı v a r d ı r . D i ğ e r t a r a f t a n A l m a n y a , F r a n s a v e Y u

n a n i s t a n ' ı n d a k a t s a y ı l a r ı n ı n p o z i t i f ç ı k m a s ı b e k l e n i r k e n ; t e r s i b i r s o n u ç

o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . B u g r u p t a y e r a l a n ü l k e l e r d e n d e A l m a n y a ' n ı n ö z e l l i k l e

i n c e l e n m e s i g e r e k e n b i r d i ğ e r ü l k e d i r . Ç ü n k ü i n c e l e n e n d ö n e m v e a n a l i z e

d a h i l e d i l e n ü l k e l e r i ç i n d e A l m a n y a , o r t a l a m a K V O ( % 5 t ) i l e O E C D ' n i n o r t a l a m a K V O a r a s ı n d a k i f a r k ı n e n y ü k s e k o l d u ğ u ü l k e d i r . B u ü ç ü l k e n i n

k a t s a y ı l a r ı n ı n n e g a t i f ç ı k m a s ı n ı n m u h t e m e l e n n e d e n i n i n i l g i l i ü l k e l e r d e k i

k u r u m l a r v e r g i s i h a r c a m a s ı , D Y S Y ' n i n v e r i m l i l i ğ i g i b i f a k t ö r l e r l e a ç ı k l a n a

b i l e c e ğ i d ü ş ü n ü l m e k l e b i r l i k t e ; b a h s i g e ç e n k o n u l a r d a ( ü l k e l e r i n k u r u m İ a r

v e r g i s i h a r c a m a s ı , D Y S Y ' n i n v e r i m l i l i ğ i ) v e r i l e r i n o l m a y ı ş ı k e s i n k a n a a t e

u l a ş m a y ı z o r l a ş t ı r m a k t a d ı r .

D i ğ e r t a r a f t a n p a n e l r e g r e s y o n d a b u l u n a n o r t a l a m a y a e n u z a k ü ç ü l k e n i n

s ı r a s ı y l a İ z l a n d a , K o r e v e İ r l a n d a o l m a s ı b e k l e n i r k e n ; b u ü l k e l e r i n T ü r k i y e ,

A l m a n y a v e İ s p a n y a o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e ; 1 2 ü l k e n i n y e r a l d ı ğ t b u g r u j j t a ( k a t

s a y ı s ı n e g a t i f o l a n ) İ z l a n d a 8 . , İ r l a n d a 6 . , K o r e d e 1 1 . s ı r a d a , y e r a l m a k t a d ı r .

B u g r u p t a y e r a l a n ü l k e l e r i ç i n d e d e T ü r k i y e ö z e l l i k l e i n c e l e n m e s i gereken

b i r ü l k e d i r . Ç ü n k ü T ü r k i y e , o r t a m l a K V O ( % 3 8 , 3 ) O C E D ortalamafiina,Çj^k

y a k ı n o l d u ğ u h a l d e , i n c e l e n d ö n e m v e ü l k e l e r i ç i n d e y a b a n c ı yatırımlardan

e l d e e d i l e n k u r u m l a r v e r g i s i g e l i r i e n d ü ş ü k ü l k e d i r . Y u n a n i s t a n * ; İ s p a n y a ,

İ s v e ç , İ r l a n d a , F r a n s a , İ z l a n d a , D a n i m a r k a , F i n l a n d i y a K o r e y e Avusturya

k a t s a y ı s ı n e g a t i f o l a n d i ğ e r ü l k e l e r d i r . S o n o l a r a k , k a t s a y ı l a r ı p a n e l gşggees*

y o n d a b u l u n a n k a t s a y ı n ı n a l t ı n d a o l u p b u n a e n y a k ı n ü ç ü l k e i s e sıraşıyia,

T ü r k i y e , İ s v e ç v e F i n l a n d i y a o l m a s ı b e k l e n i r k e n ; b u ü l k e l e r i n Avustralya,

K o r e v e F i n l a n d i y a o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r .

4 2 2

S O N U Ç V E D E Ğ E R L E N D İ R M E

Z a m a n l a ç e ş i t l i n e d e n l e r l e b i r ü l k e d e y e r l e ş i k b i r s e r m a y e n i n b a ş k a b i r

ü l k e d e y a t ı r ı m a d ö n ü ş t ü r ü l e n m i k t a r ı n s ü r e k l i a r t m a s ı ç o k s a y ı d a a r a ş t ı r m a

c ı n ı n v e ü l k e n i n d i k k a t i n i ç e k m i ş t i r . B u y ü z d e D Y S Y i l g i l i ç o k s a y ı d a a r a ş

t ı r m a l a r y a p ı l m ı ş v e b i r ç o k ü l k e d a h a f a z l a D Y S Y ç e k e b i l m e k i ç i n u y g u l a

d ı k l a r ı t e ş v i k p o l i t i k a l a r ı n d a r e k a b e t y a r ı ş ı n a g i r i ş m i ş l e r d i r . Ü l k e l e r a r a s ı n

d a k i b u r e k a b e t i n n e d e n i D Y S Y ' n i n ü l k e e k o n o m i s i n e y a p t ı ğ ı o l u m l u k a t k ı

l a r d ı r . A n c a k s ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r ı n h e r k o ş u l d a e v s a h i b i ü l k e e k o n o m i s i

n e o l u m l u k a t k ı y a p a c a ğ ı n ı s ö y l e m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . D Y S Y , e k o n o m i

ü z e r i n d e o l u m s u z e t k i l e r m e y d a n a g e t i r i y o r s a , o z a m a n i l g i l i ü l k e b u y a t ı

r ı m l a r ı n s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı y o l u n u t e r c i h e t m e k t e d i r . D Y S Y ' y e y ö n e l i k s ı n ı r

l a n d ı r ı c ı v e t e ş v i k e d i c i p o l i t i k a l a r b i r l i k t e d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e i k i n c i s i n i n

d a h a y a y g ı n v e b a s k ı n o l d u ğ u n u s ö y l e y e b i l i r i z .

K r i z d ö n e m i n d e D Y S Y ' n i n g e l i ş i m i n i n , k r i z i n o r t a y a ç ı k t ı ğ ı b ö l g e , k r i z i n

n e d e n i , s ü r e s i , ü l k e n i n e k o n o m i k y a p ı s ı , k r i z e k a r ş ı a l d ı ğ ı ö n l e m l e r v b . f a k

t ö r l e r e b a ğ l ı o l a r a k d e ğ i ş t i ğ i n i s ö y l e y e b i l i r i z . B u n a g ö r e k r i z i n y a ş a n d ı ğ ı

b ö l g e d e b u l u n a n b a z ı ü l k e l e r d e k i D Y S Y a k ı ş ı h i ç e t k i l e n m e z k e n ( M a l e z y a ) ,

b a z ı l a r ı n d a a r t ı ş o l m u ş ( G . K o r e ) , b a z ı l a r ı n d a d a n e g a t i f d u r u m a ( E n d o n e z

y a ) d ü ş m ü ş t ü r . K r i z d ö n e m i n d e D Y S Y m i k t a r ı n ı n d ü ş m e s i m a k u l k a r ş ı l a n a

b i l i r k e n , ş a ş ı r t ı c ı o l a n a y n ı d ö n e m d e v e k r i z b ö l g e s i n d e k i b a z ı ü l k e l e r d e

b u n u n t e r s i n i n o l m a s ı d ı r . B u n u n e n ö n e m l i n e d e n i i s e b ö y l e b i r o r t a m d a

y â t t r ı m m a l i y e t i u c u z l a m a s ı n ı n y a t ı r ı m c ı l a r i ç i n i y i b i r f ı r s a t o l u ş t u r m a s ı d ı r .

B u g e l i ş m e l e r d a h a ç o k g e l i ş m e k t e o l a n ü l k e l e r i l e g e ç i ş e k o n o m i s i ü l k e l e r

d e y a ş a n m a k t a d ı r . Z i r a 1 9 8 0 ' d e n s o n r a o r t a y a ç ı k a n v e b i r d e n f a z l a ü l k e y i

e t k i l e y e n b a z ı k r i z d ö n e m l e r i n d e ( 1 9 8 2 L a t i n A m e r i k a , 1 9 9 4 - 1 9 9 5 M e k s i k a ,

1 9 9 7 - 1 9 9 8 D o ğ u A s y a , 1 9 9 8 - 1 9 9 9 R u s y a v e B r e z i l y a , 2 0 0 8 K ü r e s e l ) t o p

l a m D Y S Y ' d e n g e l i ş m i ş ü l k e l e r i n a l d ı k l a r ı p a y l a r ö n e m l i o r a n d a a z a l ı r k e n ,

g e l i ş m e k t e o l a n v e g e ç i ş e k o n o m i s i ü l k e l e r i n d e i s e a y n ı o r a n ı n a r t t ı ğ ı g ö

r ü l m ü ş t ü r . B u s e b e p l e k r i z d ö n e m l e r i n d e g e l i ş m i ş ü l k e l e r d e k i D Y S Y ' n i n

d a h a ç o k e t k i l e n d i ğ i n i s ö y l e y e b i l i r i z .

D Y S Y ' n i n v e r g i l e r l e i l i ş k i s i n e b a k t ı ğ ı m ı z d a , y a p ı l a n ç o k s a y ı d a a r a ş t ı r

m a d a b u y a t ı r ı m l a r ı n v e r g i l e r e k a r ş ı d u y a r l ı o l u p o l m a d ı ğ ı t e s p i t e d i l m e y e

ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r . K o n u y l a i l g i l i y a p ı l a n a n k e t ç a l ı ş m a l a r ı n d a y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı

l a r ı n y a t ı r ı m y e r i n i b e l i r l e r k e n v e r g i l e r i / v e r g i o r a n l a r ı n ı d i k k a t e a l m a k l a

b i r l i k t e , b u n u n i l k s ı r a l a r d a y e r a l m a d ı ğ ı o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . D i ğ e r t a r a f t a n a y n ı

k o n u d a y a p ı l a n e k o n o m e t r i k ç a l ı ş m a l a r d a i s e D Y S Y ' n i n v e r g i l e r e / v e r g i

o r a n l a r ı n a k a r ş ı d u y a r l ı o l d u ğ u s o n u c u n a u l a ş ı l m ı ş t ı r .

D Y S Y ' n i n e v s a h i b i ü l k e e k o n o m i s i n e y a p t ı ğ ı o l u m l u k a t k ı l a r d a n b i r i d e

v e r g i g e l i r i ü z e r i n d e g ö r ü l m e k t e d i r . S ö z k o n u s u y a t ı r ı m l a r ı n v e r g i g e l i r l e r i

4 2 3

ü z e r i n d e b i r i d o ğ r u d a n d i ğ e r i d e d o l a y l ı o l m a k ü z e r e i k i e t k i s i v a r d ı r . D o ğ

r u d a n e t k i , y a t ı r ı m l a r f a a l i y e t e b a ş l a d ı k t a n s o n r a e l d e e t t i k l e r i g e l i r l e r i n belli

b i r b ö l ü m ü k u r u m l a r v e r g i s i o l a r a k ö d e m e s i y l e o r t a y a ç ı k a r k e n ; dolaylı etki

i s t i h d a m e d i l e n k i ş i l e r i n ö d e d i ğ i k i ş i s e l g e l i r v e r g i s i , ü r e t i l e n mallan kulla

n a n l a r ı n v e s u n u l a n h i z m e t t e n y a r a r l a n a n l a r ı n ö d e d i ğ i h a r c a m a vergileri

ş e k l i n d e g e r ç e k l e ş i r .

D Y S Y ' n i n K V G ü z e r i n d e k i e t k i s i n i n a r a ş t ı r ı l d ı ğ ı b u ç a l ı ş m a d a 2 1 O E Ç p

ü l k e s i n d e 1 9 8 1 - 2 0 0 8 y ı l l a r ı a r a s ı n d a k i K V G ( b a ğ ı m l ı d e ğ i ş k e n ) ve D Y S y

( b a ğ ı m s ı z d e ğ i ş k e n ) v e r i l e r k u l l a n ı l a r a k p a n e l v e r i r e g r e s y o n y ö n t e m i y l e

a n a l i z e d i l m i ş t i r . B u a n a l i z s o n u c u n d a o r t a y a ç ı k a n s o n u ç l a r v e m u h t e r i m i

n e d e n l e r i ş u n l a r d ı r :

• N o r v e ç , J a p o n y a , K a n a d a , B e l ç i k a , A B D , A v u s t r a l y a , İtalya, Birleş |L K r a l l ı k v e H o l l a n d a ' d a D Y S Y ' n i n K V G ' y i a r t ı r ı c ı e t k i s i a n a l i z d e kul

l a n ı l a n 2 1 O E C D ü l k e s i n d e n d a h a y ü k s e k t i r . B u n u KVO'ya g ö r e de

ğ e r l e n d i r d i ğ i m i z d e , s a d e c e J a p o n y a , K a n a d a , B e l ç i k a , İ t a l y a v e

A B D ' y l e i l g i l i s o n u ç l a r ı n b e k l e n t i l e r e u y g u n o l d u ğ u n u söyleyeni l i r i z .

A n c a k b u d o ğ r u l t u d a y a p ı l a c a k d e ğ e r l e n d i r m e d e , Almanya, Fransa ve

Y u n a n i s t a n ' ı n d a b u g r u p t a y e r a l m a s ı b e k l e n i r k e n ; söz konusu ülke

l e r i n k a t s a y ı d e ğ e r l e r i n e g a t i f ç ı k m ı ş t ı r . Bu ülkelerden Âfottgnya*ısn

e n y ü k s e k p o z i t i f k a t s a y ı y a s a h i p o l m a s ı b e k l e n i r k e n , en düşük k e d i r . K a t s a y ı n ı n b e k l e n t i l e r i n t e r s i y ö n ü n d e olmasının neirjeşştyjft

( d i ğ e r n e d e n l e r l e b i r l i k t e ) D Y S Y ' y e y ö n e l i k kurumlar vergis i .Iştı n a l a n v e D Y S Y ' n i n b u ü l k e l e r d e k i v e r i m i i l i g i y l e ilgili otâbifotiârai

s ö y l e y e b i l i r i z . • i * * J | f c t '

• D Y S Y ' n i n K V G ü z e r i n d e k i e t k i s i e n z a y ı f o l a n ü l k e l e r sırasıyla İ t

k i y e , A l m a n y a , İ s p a n y a , Y u n a n i s t a n , İ s p a n y a , İ s v e ç , İ r l a n d a , Fransa,

İ z l a n d a , D a n i m a r k a , F i n l a n d i y a , K o r e v e A v u s t u r y a ' d ı r . B u r a d a k i sı

r a l a m a n ı n ( i l k ü ç ü l k e ) İ z l a n d a , K o r e v e İ r l a n d a ş e k l i n d e olması bekl e n i r k e n ; 1 2 ü l k e n i n y e r a l d ı ğ ı b u g r u p t a ( k a t s a y ı s ı n e g a t i f olan) İzlan

d a 8 . , İ r l a n d a 6 . , K o r e d e 1 1 . s ı r a d a y e r a l m a k t a d ı r .

S o n o l a r a k , i n c e l e n e n 2 1 O E C D ü l k e s i n d e a y n ı m i k t a r d a k i D Y S Y ' n i n

K V G ' y i a r t ı r ı c ı e t k i s i e n y ü k s e k o l a n ü l k e N o r v e ç , e n d ü ş ü k ü l k e ise Türki

y e ' d i r . A y n ı ü l k e l e r i n K V O a r a s ı n d a b u d e n l i y ü k s e k bir f a r k olmadığı dik

k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a , T ü r k i y e ' d e K V G ' y i o l u m s u z e t k i l e y e n f a k t ö r l e r i n (vergi

h a r c a m a l a r ı , v e r i m l i l i k v b . ) N o r v e ç ' e g ö r e d a h a e t k i n olduğunu söyleyebili

r i z . * ~< h '

4 2 4

Ek Tablo 1: O E C D Ülkelerinde Kurumlar Vergisi Oranları, 1 9 8 0 - 2 0 0 9

S s s" 1 R" İt R S ît R g S" 1" İ ı

ü s 3 S s 3 g S" g « g g- g

i ::•:> g- s" ît s g g g g- s g g g-

1' -ı R" R"

ü ü" g £- g g =- g- g 'S g g- s- s g- g

8 g.

«" s' S" r r S" g S" i" R

! 20

04

i s' it S- R" s 2 I S" g S" Ol" i ' ."i g- g- R" Ol

mı g_ g g- g S- g- g r S5 g =- Ş g- g g g- g- R s" s"

I 20

02

g g 9" £- g- g g R g s- s- O:

H S" R g g

3 R R s s? g g- g s ü g 5 - s g S" R"

1 it g R" il = . g- S" S" s- W" g s" ~-

R S" g- R R" R' §3

S' g s t s s- ş- g- s- jj- o_ İ «

r g" s g s S R" S" & g- S" S" R S" g R

İH (O S3

İH W 3

!H Sî

rO

R" s" s?" S" S" S" S S" Ş g 5 R" g- R 3

^ i ' ü s" ş ş ş S" «• g- S" R" g R" i" g- R R"

i s s- *- S" s g- Ş R S g g- g R

1 1 g- S s g g g g- s- g- g g

gş g g g g g g g e- * Z g s" g

g g g- s s" s s" 3 S" R' s" S" 3"

I Ol" ?" a" s- S" g-

SS 2 g ™ S R » SS R « .

ü ?" îs" 5" i" 1 1" § 5" ît ss" B .d

S" R S" ss" s? S 5"

Ş s ™-s S s" g

S" İR R İr" S" Ş ss" s s g g g- s" s s 5" 2 ™ g 5 s" 1« § s" ş i

g ş 5? ™- g g ss z s S" g- B

(d g- te g- S"

i S" ü s? s" s" s~ g ^ " g s? g g ™- g- s" g 3

•s -<

1" •c 5 •S" "İ

J

E

<S

"İ .1 ^ 5

1 E 5

1 1 J" 1

e 1 I 3^

£ o "5 I

o .

E

iş s I i

•e! o

o

425

Ek Tablo 2: OECD Ülkelerinde Kurumlar Vergisi Gelirleri, 1979 - 2008 (Milyon S)

19'9 1 9 » 19İ1 1 » ! 1933 1914 1 9 » 1)19 1987 1118 1999 199D 1991 1992 1991 A vu t i n iyi 3 956 5 524 6 035 5 206 4.466 5 335 4 722 4 968 6.892 8 679 11 366 12 864 12.642 12 275 10.756

Avuıluryı 93i" 1 115 3 3 3 «05 822 861 97Û 1360 Î 6 2 6 1761 2042 2336 2.491 3265 2.788

Balçık t 2 502 2 406 1.780 1 843 1.742 1 722 1.83B 2 797 3.436 3664 3.715 4110 4.181 3 591 4.349

Kanada 8 531 10 042 9.655 7 694 6.360 10.067 9704 10.163 12.128 14 320 16.464 14 733 12.601 10.460 11.849 ÇekCum. 2.477 Danimırkı S9B 966 715 642 765 1 373 1.369 2561 2.276 231B 2.208 2360 2.174 2662 2.831 Finlandtyı 656 545 794 B02 B00 764 752 1 053 1.027 1472 1.719 2.738 2.494 1765 233 FraniJ 11 251 14216 12.689 12464 10.608 9 687 10.352 16063 20.179 22238 23287 27 847 23.497 26 868 25.054 Almanya 17.239 16 879 12 905 12.560 12.544 12.418 14 444 19 992 21 264 23899 24.958 26 584 28.283 30.557 26.839 Yun ani ilan 411 444 414 493 262 301 320 576 779 733 3 3 3 1.357 1.219 1.443 1.500 Mac antt ın 1.566 916 664 İzlanda 25 19 26 21 22 26 33 34 50 52 55 55 67 58 irlanda 28B 297 321 32S 267 227 230 347 380 510 430 796 956 1.257 1.407 İtalya a 183 10 647 10.577 11 942 13.386 14 152 13 556 22 994 23.B95 28 340 33.060 42 997 43.855 5367B 39914 Japonya 52.145 60.069 62.778 57.564 63694 73.657 76.905 117.956 166.863 220 094 217.665 202.276 208 .333 185 331 183.555 G. Kora 1 392 1 215 1.371 1507 1.508 1614 1.809 1.890 2.890 4 056 6382 6721 6 597 a 108 7.822 Lülttemburg 351 345 272 247 295 253 3 1 6 400 513 564 600 7 1 5 706 E72 937

HoHmdı 4 n a 5115 4 449 4 247 3902 3210 3 932 5865 8 0)7 B0B0 7394 9.539 9.932 9B7B 10.343 Yeni Zı l ında 665 574 582 640 469 631 628 636 1.196 1 255 1 513 1062 1.073 1251 1.623

Noryeç 1 445 3.606 4.447 4 423 3732 4204 4 719 4.630 2.663 2 412 2 213 4.349 4.B44 3 775 3.861

Polonya - 5.614 3 960 3.665

Porte kiî 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 713 1662 2.193 2 570 1.918

ElevakCum.

ispanya 2.265 2595 2.302 2 272 2.259 2 292 2.491 3 922 6 4 I 8 7 376 11.319 14 923 14.083 13225 9.519

İsveç 1648 1 502 1 667 1 667 1581 1 759 1 760 3 329 3 716 5 215 4.006 3996 4.472 3 609 4 1 3 9

1 704 1.770 1.666 1.604 1.796 1 713 1 739 2 725 3.378 3.916 3.530 4.689 4515 4.876 4.419 Türkiye 648 511 1 197 1 350 t.017 800 983 1594 1 7 5 9 1 695 1 924 2014 1926 1668 1.989

İngiltere 10.343 15 764 17.022 1B32B 18294 16.518 21 629 22 494 26.578 33 456 38 341 35.637 29.516 22.774 18.864 ABD 78 438 78 624 75 976 64 276 51.291 73 734 80.586 83 32B 106.665 118090 129630 140.606 I33.S78 143 149 165.375

1994 1395 1938 1 » 7 1998 1399 ÎOtrO ZUM 2002 »03 1004 mu İMt KM? tOH Avustralya 14.061 16.318 18.904 13.247 16 674 19 827 25.183 17.073 21.655 27B91 37 322 44.121 52.400 67.421 -

Avusturya 2.589 3 250 4.373 4.156 4.538 3.765 3.830 5834 4 547 5 471 6 553 6.739 7.057 9 063 10.173 Sel ( i ta 5 333 6677 7335 7 057 8624 8 206 7 452 7 241 7662 8 929 11.436 12.977 14.662 16.519 16.977 Kanıda m m 17 256 19661 24 519 22 698 28 429 32080 22140 24 019 2B5B2 35921 40 509 49 676 53052 51.048 Çek Cum. 2.307 2 534 2 062 2193 2 090 2 299 1.974 2 531 3 230 4 187 5148 5.597 6.860 8738 9.820 Dani marta 2.969 4219 4.607 4.532 5.211 4.127 5.209 4 429 4 957 6.126 7.690 10.071 11.888 I1170 11.611 Finlandiya 555 3 012 3.603 4 287 5.613 5 643 7179 5222 5635 5.589 6.652 6.526 7.044 9529 S.479 Franıa 26 999 32 639 36148 37127 33600 43089 40.630 44 970 41.701 44 696 56.971 51.951 67.490 76656 63.269 Almanya 23 260 26164 33882 31 761 34 664 37.944 34159 11337 20443 30 757 43.014 47.959 61.221 72.914 68.747 Yunaniatan 1.873 2 405 2.485 2 571 3819 4430 5261 4 413 4.983 5661 6.699 73S1 7.137 9.030 • • " j - ^ .

Macantlan 802 845 B31 879 1.013 1.107 1.037 1.228 1.538 1.344 2213 2.333 2.638 3817 4069 İzlanda 47 66 63 67 B7 110 106 82 79 136 137 322 400 508 334 İrlanda 1.706 1.841 2285 2573 2.932 3.667 3.579 3.708 4.521 5.B18 8624 6844 6.386 9.750 7.421 İtalya 37 719 39 210 48.357 48 710 35.67B 39313 31969 39.184 37.962 41762 48.675 49 664 63.829 00673 95.185 Japonya 193245 225493 214.79Û 180 703 144 030 152644 173 720 143 357 124 527 142728 172.384 194237 20&511 20.6B3 1B2AH G. Kor* 9.329 12.385 13.068 10 678 8 306 8.540 17.040 14.243 17.036 Z3623 23.946 32.261 34,105 41S» 3KM LÜİLsemtaurg 1047 1355 1.396 1.367 1.478 1.415 1.413 1.477 1.613 2.136 1.951 11» 2.108 2709 •3BB4 Hollanda 11.154 12.985 16.341 16.574 16.997 16.674 15.419 15.731 14.488 16.115 18.613 24.074 22*64 25.392 Y*ni Zalanda 235B 2.705 2272 2 596 1.982 2 231 2.232 1988 2627 3863 5503 7011 B33t 6.68$ Norveç 4 291 5 6 0 9 6 4 5 1 3 0 2 6 £248 7299 1S.017 15168 15 614 1 7 964 2S482 35524 43JB1 « . t a -5MK Polonya 3 162 3 655 4.153 4 235 4.478 4 046 4.160 3.561 4.053 3.906 5.611 7549 8.1*7 H.OI Porteku 2.028 2.675 3.251 3.558 1747 4.412 4.362 3.910 4.356 4.486 5.299 5.127 5S85 9JE4 Slovak Cum. 725 635 532 547 616 916 1.095 1306 1.623 İîffi İspanya 8.239 10 424 11602 14 706 14.487 16935 17 743 17 133 21660 26.878 35.105 43.135 50.431 B6.3S! I t v c ; 5 446 6982 7 283 7 461 7003 7617 9692 6 482 5 735 7.631 10.924 13.648 14.531 17.211 , 15654 lavicn 4 972 5814 5609 5031 5.443 6 445 6 774 7666 7 3 3 5 8089 3 9 S 5 9.642 11.611 13791 15,974

12.989 94.111

338.727

Türkıy»

İngiltere

ABD

1679

23 565

136693

257B

31 837

210.97S

2.640

38577

223.645

3.033

52 610

1 237 140

3336

56 555

239 176

4 375

53.181

24B 763

4 695

52 444

254.98<

3 483

SO904

194. BM

4 094

45.665

182633

6 259

50154

233113

6.847

62203

293 302

8315

75.648

397.212

7.811 95.78i

449.660

10554 95.049

428.310

15,974 12.989 94.111

338.727

Kaynak: OECD Ta» Dataoas*

426

Ek Tablo 3: OECD Ülkelerinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yanrımlan, 1970 _ 2008 (Milyon S) 197t 197! 1979 1980 1981 1982 1983 1984 198. 1986 1987 1988 1969 1990 1001

A v u ı M y j » 8 44 9 149 0 1.86 6 234 7 228 6 299 1 42 8 2.M 19 537 0 5.1S H 7.3t e 750 1 8.12 f 430 1 t T>) Avutiıtya 11 3 ; 9 1B 7 23 9 3! t 30 8 21 5 11 5 ]( İ9 19 3 39 S 44 5 58: 2 65 1 <H * s tu Bdçlka 0 0 3 ) 0 D ) 0 0 İ 0 0 1 |

D 1.443

i n Kanada 1.82 3 338 7 5301 > 5.80 66 1 12 t 2.00: 2 4.75 3 137 3 2,85 3 8.11 5 6.12 5 6.01 ) 7,58: 2.88 i 0

1 »J Danimarka K 4 36 7 32. 10 9 9 13 ı a ) -1 S 12 4 16 8 8 50 4 1.06ı 1.11 165, 1017 RnİMdıyı 1 t 6

! 3- 2 9 8 1 f 13 1 11 0 34 ) 25 5 53 ) 40 78 1J

fına «2 1.4S S 2.72 332f 342ı S 1.55 1.63 2.19 7 220 6 2.7S< 463 2 7.19 7 13.074 15.62 -Z4

15.16

f 407

Almanya 77 J 67 173. 34! 32 S 75 1.71 53-1 87 5 231 2.11 1 1.1E ı 6 9 2 2 96 ti t w Yımaniıün sı î 2 1 61" 673 521 1 43 43$ 48 ı 44 7 47 68 3 90 7 751 I.OO!

4.72

1.13

-2.089 1 IjU

Macaliün ) C C ) t 1 a ı ) ) c 554 1.47" ı m

1 477 İTtada t î 3 23 5. > 3f •23 1 2-t i r 34 «I Irlandı L-ı

% 15i 337 266 20" 242 170 12 16- 250 3? 25 193 62: H

1 W 13

Htlyı 624 M ' 415 577 1.12 617 1.190 1.32 1.07 -172 4.17 680 2521 6 34! i.joj:

9 AA' 1466

Jtponyı 94 22( 239 278 16 439 '16 •1t 64 228 116f 4 8 . -1.05ı 1.75; £M£ 1 3ftl

3.210

G, Kota Et t 172 17 13. 89 90 133 21 435 m SU 737 75t i İ*T-2.756

Lükıemburfl 312 458 535 2099 3.076 1.900 2192 1.541 1984 2.401 2.636 2.880 3.176 2633 *- ' a

4761 M 7

4 393 HoDanda S33 1232 1715 2.005 1.490 976 688 611 1.405 3.066 2.436 4.480 7.390 10516 5 77J 6.1 ?0 YoıIZrtanda 146 136 351 334 177 275 243 116 225 389 237 156 434 1.685 1.691 1066 Norveç 64 220 401 60 665 435 343 •221 -395 1.034 146 637 1741 1.564 Ptlonf» 30 10 1i 14 16 28 15 16 12 (5 I I 88

JUi TXÛ

•05

Patak 29 US 78 165 163 156 155 320 294 273 516 992 1.808 2902 2.546 678

2.218 Ispmya m 683 1397 1.493 1.707 1.783 1.622 1.772 1.968 3.451 4.57! 7.02! 8.426 13594 11,624 14950 İsveç ıı» SÛ 112 251 181 394 382 322 430 1.080 645 1.671 1)08 1.971 6.353 _4f lıvıçrt . 2B6 530 1050 1.173 2.17! 1924 tw 5484 .t 642 il 1 Türkiye sa 114 75 18 95 55 46 113 99 125 115 354 663 684 810 «SU InoHtera 1.488 3319 6.469 10.123 5.879 5.413 5.179 «7 5668 8.275 14.685 20567 28.478 30*61 14 846 ABD 1.260 2.560 6.700 16.918 25.19S 13.810 11518 25.567 20.490 36.145 59581 58.57! 69010 48.422 22 799

i j . ı r j

Dünya Toplara 13.346 16.567 42392 54.076 64557 58.059 50.265 56*39 55J87 86.345 İ 3 6 5 4 ! 162.834 196.617 207.273 155.686 1Ul554 OECD(%«ı(jrfı) 71,43 61,73 78,82 86,99 67,45 55,33 66,74 71,18 76,50 84,11 84,59 80,38 82,87 80,87 62,70

1993 1994 1995 1996 1997 1996 1999 2000 3001 2002 3DD3 2004 2005 2006 2007 2008 Avudralya 4 2 » 5029 11966 6106 7637 6004 3268 13963 8305 17003 7973 37332 -32080 27864 44330 46774 Avuahnya 1137 2102 IH» 4426 2654 4533 2974 8640 5919 356 7144 389! 107)4 7133 29586 Bdpka D 0 0 0 0 0 0 0 0 16351 33476 43558 34370 58893 110773

IJBİ

Kanadı 4733 6304 9255 9G34 11535 32803 24744 66795 3/663 22155 7482 -445 35692 59761 106414 v w 44712 Çek Cum, 653 868 256! 1426 1301 3718 6324 4984 S639 6493 2022 4979 11603 5459 10437 1073T

Danlmala 1713 5006 4329 750 2717 7517 6857 16458 5848 5841 2430 « 3 6916 6368 9406 10921 Flnlandlyı 866 1577 1083 1109 2114 17144 4610 8834 3732 £945 3319 2)27 4750 7652 f735T Franu 16449 15575 23673 21961 231M 30983 4ES47 43252 50477 49035 42496 32560 84951 78154 157973

•4199 11751(3

Alnunyı 368 7134 1202S 6573 12244 24593 58077 196377 26414 53530 32369 -10168 47440 57147 56407 Yunanlıtvı 877 981 1053 1058 964 71 562 1108 1589 50 1275 2101 606 5364 19 IS enin Macaıttsı

İZ I " -

2(43 1143 5103 3300 4167 3335 3313 2763 3935 2992 3136 4508 77D6 7533 G0B6 U a ı l ı T ] j '

o -2 -9 83 149 153 68 171 174 57 332 73/ 3081 4029 3473 6514

Handa

~\T~ı ' —

1071 857 1443 2617 2136 66S5 18211 25779 9S51 29324 32/81 -10608 -31689 -5542 24706 -20030 Kalya 3747 2236 4817 3535 4961 4280 6811 13375 14871 14545 16415 16615 19975 39339 40202 Japonya 210 698 42 228 3225 3192 12743 8323 6241 9239 6324 7816 3775 -6506 22549 "Vif

24426 G. K a t 546 795 1370 3P12 2641 5072 9 U 3 9004 4066 3399 (364 8997 7055 4881 7603 LBkMmbıtg -4389 10973 9536 9185 12630 12656 13738 18028 29802 23722 16475 23659 21922 19316 27276 21950 Hollanda 6443 7157 12304 16662 11135 38939 41206 63854 51927 25038 21043 4600 47791 7450 116376 -3492 Yeni üstada 2212 2617 3650 " 3919 1917 1626 941 1347 -113 1659 2452 2547 1472 7758 2494 1Ü7Q Norvıç 993 2776 24D9 321! 3962 3935 B790 7090 2123 791 3471 2544 5113 8415 4433 mit

-56 Polonya 1715 1675 3659 4496 4908 6365 7370 9343 5714 4131 4870 12756 10249 19591 22612 PcrtcUı 1550 1254 690 1344 3360 3005 1157 6635 «231 1799 7149 1935 3930 10902 3055

ID3JJ

Slovak Cum. -j ı _

179 255 2587 370 231 725 42» 1933 1584 4142 2160 3030 2429 4693 32fö « ü 3414 Itpanya

- • 9570 9276 6970 9647 8937 14173 187(3 39575 2MD8 39223 35819 24761 25020 36949 26179 AS539 3*46 6 3 » UU» 5«7 10968 (8836 60911 23405 10918 12269 4SH 1101) 10010 27247 22070 43655

iıviçra 4 3 3367 2222 3078 6636 8941 11719 19255 8856 6276 18503 932 -951 30839 17jİ1t. Türkiy* 638 606 6S5 722 805 940 783 982 3352 1082 1702 2785 10031 20185 22046 161&3 İngiltere 14804 9253 " 19969 ~ 24435 33227 74321 87979 118764 53633 24029 16778 55963 176006 156166 1ATUK • a n a ABD 50665 45091 58772 84460 03408 74439 283676 313997 59478 74501 5314! 135450 104809 237136

I0.UOQ

27fJTfl n ü n

Dünya Toplanı r l t m AL*İB»lfk

22340) 5(785 HI144 3 « 4 1 3 1 185808 1)5330 078606 1 381675 20430 39675 565160 734692 973329 1 461074 1 376638 1

JİDI \£

697353 UCVjU ^nvvaK] Kayn*: UNCTAD FD

61,20

Stat

59,68 84,16 59,37 58,26 70,23 68,47 75,71 65,26 72,90 65,37 58,01 64,12 64,66 70,69 56,61 Kayn*: UNCTAD FDI Stat

Ek Tablo 4: OECD Ülkeleri DYSY'yi Sınırlayıcı Mevzuat Endeksi, 198O-Z005 1980 1990 2000 2005

Avustralya 0,460 0,332 0,270 0,280 ,

Avusturya 0,432 0,432 0,268 0,242

Belçika 0,291 0,291 0,091 0,052

Kanada 0,484 0,379 0,352 0,2.28 ,,.

Çek Cum. B.Y. B.Y. B.Y. 0,122

Danimarka 0,246 0,161 0.087 0,131

Finlandiya 0,521 0,463 0.!~7

Fransa 0,487 0,233 O 1 " : - -, > J

Almanya 0,181 0,174 0 w --,"-•/'-'•/ -Av M

û fifn 1 —-i Yunanistan 0,404 0,332 o *;io

Macaristan B.Y. B.Y. E.Y

İzlanda 0,600 0,481 0 ?£0 ' M.

Ö 309 ''î İrlanda 0,345 0,250 c.c İtalya 0,264 0,264 0 09"

Japonya 0,251 0,237 c..?;;:.:-Kore B.Y. B.Y. Pî V

( . , o r . I

Meksika B.Y. B.Y,

Hollanda 0,264 0,243 0.083 0.Û74 |

Yeni Zelanda 0,396 0,237 C

Norveç 0,510 0,466 c . ' i h : : •.: 1 4 4 |

Polonya B.Y. B.Y.

Portekiz 0,569 0,223 Slovak Cum. B.Y. B.Y.

İspanya 0,336 0,230 İsveç 0,429 0,335 | i

İsviçre 0,306 0,278 ı: -A'L..' Türkiye 0,507 0,391 ı: -A'L..'

İngiltere 0,215 0,167 ABD 0,171 0.170 L ^ S 3

Kaynak: Koyama ve Golup, 2006:8-9 ve Golup, 2003:22 İ BY: Bİİgi yok

4 2 8

K A Y N A K Ç A

ATHUKORALA, Prema-Chandra, (2003)

BISVVAS, Romita, (2002)

DADUSH, Urİ; Dipak DASGUPTA, ve Dilip RATHA, (December 2000)

DEMEKAS, Oimitri G. ve diğerleri, (2005)

De MOOIJ, Ruud A. ve Sjef EDERVEEN, (November 2003)

De MOOIJ, Ruud A. ve Sjef EDERVEEN, (2005)

DEVEREUX, M. P. and H. FREEMAN, (1995)

DEVEREUX, Michael P. ve Rachel GRIFFITH, (2002)

FILIPPOV, Sergeyve Kal-mân KALOTAY, (2009)

GOLUB, Stepnen S., (2003)

FDI in Crisis and Recovery: Lessons from the 1997-98 Asian Crisis, VVorking Papers in Trade and Development 2003/04, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, http://rspas.anu.edu.au/economics/publish/papers/wp2003/wp-econ-2003-04.pdf, (Erişim Tarihi: 13.01.2010).

"Determinants of Foreign Direct Investment", Review of Development Economics, Volume: 6, Number: 3: 492-504, http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/118931587/PDFSTART, (Erişim Tarihi: 10.01.2010).

"The Role of Short-Term Debt İn Recent Crises', IMF Finance & Development, Volume: 37, Number: 4, https://wv™.imf.orgJextemal/pubs^ or, (Erişim Tarihi; 01.02.2010).

Foreign Direct Investment in Southeastern Europe: How (and How Much) Can Policies Help?, IMF VVorking Paper: VVP/05/110, http://www.imf.orq/external/pubs/fl/wp/20Q5/wp05110.pdf, (Erişim Tarihi: 12.01.2010).

"Taxation and Foreign Direct Investment: A Synlhesis of Empirical Research", International Tax and Public Finance, Volume:10, Number: 6,: 673-693, http://www.sor inqer l ink.com/^ (Erişim Tarihi: 10.01.2010).

"How Does Foreign Direct Investment Respond to Taxes? A Meta Analysis",

http://www.nottingham.ac.uk/shared/shared levevents/conferences/ 2005 .Ocl ruud de mooii - paper.pdt. (Erişim Tarihi: 07.02.2010).

'The impact of Tax on Foreign Direct Investment: Empirical Evidence and the Implications for Tax Integration Schemes," International Tax and Public Finance 2:85-106.

"The İmpact o) Corporate Taxation on the Location of Capital: A Review", Swedish Economic Policy Review, 9, 79-102, http://www.reQerinqen.se/content/1/c6/09/52/64/cb35c059.pdf, (Erişim Tarihi: 22.01.2010).

Foreign Direct Investment in Times of Global Economic Crisis: Spotlight on New Europe, UNU-MERIT Working Papers, No: 2 0 0 9 -0 2 1 , http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm7abstract id=1401379, (Erişim Tarihi: 13.01.2010).

Measures Of Restrictions On lnward Foreign Direct Investment For OECD Countries, Economics Department VVorking Papers No. 357, http://www.olis.oecd.org/olis/2003doc.nsf/LinkTo/NT00Q0Q BAE/SFIL E/JT00145291.PDF, (Erişim Tarihi: 13.01.2010).

GROPP, Relnt ve Kristina KOSTIAL, (2000)

GRUBERT, Harry ve Jonh MUTT1, (1991)

HARTMAN, David C, (1982)

HILL, Hal ve Juthathip JONGlfVANICH, (2009)

HINES, James R.,Jr. (1997)

H1NES, James R., Jr., (1999)

HINES, James R., Jr. ve Eric M. RICE, (1994)

KAMINSKY, Graciela L. ve Carmen M. REINHART, (Jun 1999)

KPMG, (2006)

KOYAMA, Takeshi and Stephen GOLUB, (2006)

The Disappearing Tax Base: Is Foreign Direct Investment erodlfıjj, corporate income taxes?, European Central Bank VVorking Paper, Series, No. 3i, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm7abstract id=355624. (Erişim Tarihi: 03.12.2009).

"Taxes, Tariffs and Transfer Pricing in Multinatİonal Corçiorill Decision Making", Review of Economics and Statistics 73 (2): 286-293: httD://web.ebscohost.com/ehost/pdf?vid=2&hid=105&sid=66b8172a-0f3845l7-b5b5-62e5e2c2b4ba%40sessionmQr111. (Erişim Tarihi:

19.02,2010).

Tax Policy And Foreign Direct Investment İn The United Stafeş, NBER VVorking Paper Series, No, 96?,;

hnD://www.nber.ora/DaDers/w0967.pdf?new window=1. (Erişim Tarihi: 14.02.2010).

"Outward Foreign Direct Investment and the Finandat'^h^İr Developing East Asia", Asian Development Revre*, Vol. 26, fltvgt 1-25, http://www.adb.orq/Dc<:uments/Periodicd^ 2-Hill-Jonowanich.pdf.(ErişimTarihi: 13.01.2010). ;

"Tax Policy: Cambridge MA: MİT Pres: 401-445.

Policy and the Activities of Multinatİonal Corçjoratag^ ;y: Lessons from Economic Research (Ed: Alan İ . T m Ş

"Lessons from Behavioural Responses to International Taxation", National Tax Journal, 54: h t t p : / / n t i . t a x . o r o / w w t ^

7Fi7RAflJFtLFJv52n2305.pdf. (Erişim Tarihi:22.01.2010) . - ^ . j ^

Fiscal Paradise: Foreign tax havens and American Business,

^- « A n ı A AQ .IH O

149-J M ı

Ouarterly Journal of Economics 109: hHP://www.istor.org/stable/pdfolus/2118431 .pdf, (Erişini

hi:22.01.2010)

"The Twin Crises: The Causes of Banking and B a l a n c e ^ a y m M t e _ n , . . ı on k l ı t v M İ H h t r Problems", The American Economic Review; Volume; 89,

3:473-500. " ' JT5;, KPMG's Corporate Tax Rate Survey: An intemational AnaJyaö^Öt

Corporate Tax Rates from 1993 to 2006,

http://www.bPb.de/files/H7INZU.pdf. (Erişim Tarihi: 23.11.200$ ^ A

OECD'S FDI Regulatory Restrictiveness lndex: Revislon and Extension to More Economies, Economics Department VVorking Papers No. 525, http://www.olis.oecd.org/olis/2006doc.nsf/LinkTn/MTrhirtfi73F2/ l E/JT03219301.PDF, (Erişim Tarihi: 13.01.20t0). ,,A-,.,

http://rspas.anu.edu.au/economics/publish/papers/wp2003/wp-econ-

http://www3.interscience.wiley.com/cgi-

https://wv.imf.orgJextemal/pubs%5e

http://www.imf.orq/external/pubs/fl/wp/20Q5/wp05110.pdf

http://www.sorinqerlink.com/%5e

http://www.nottingham.ac.uk/shared/shared

http://www.reQerinqen.se/content/1/c6/09/52/64/cb35c059.pdf

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm7abstract

http://www.olis.oecd.org/olis/2003doc.nsf/LinkTo/NT00Q0Q

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm7abstract

http://www.nber.ora/DaDers/w0967.pdf?new

http://www.adb.orq/Dc%3c:uments/Periodicd%5e

http://nti.tax.oro/wwt%5e

http://www.istor.org/stable/pdfolus/2118431

http://www.bPb.de/files/H7INZU.pdf

http://www.olis.oecd.org/olis/2006doc.nsf/LinkTn/MTrhirtfi73F2/%5el

4 3 0

LANASPA, Luis; Fernando PUEYO ve Fernando SANZ, (June, 2008)

LIU, Chang (2009)

OECD

OECD, (2002

OECD, (2008)

O.UERE, Agnes Benassy, Lionel FONTAGNE ve Amma Lahreche REVIL, (2005)

PATTERSON, Neil ve Diğerleri, (2004)

SEDMIHRADSKY, Milan ve Stanislav KLAZAR, (January 2002)

TARI, Recep, (2010)

"Foreign Oitect İnvestment. lndustriat Locatıon and Capital Taxation", The Annals of Regiona! Science Volume 42, Number 2: 413-423,

http://wwwsprinQerlink.com/content/5q5u368p1184tk4Q/fulHext.pdf, (Erişim Tarihi: 10.01.2010).

"Financial Crisis and FDİ's Interest in China's Hinterland: A Ûuest for Social Infrastructure Factors", International Conference on The Global Financial Crisis & International, Trade and Financial Architecture, Korea University, Seoul, Korea: November 13, 2009, http://qlobaliS3tiunandeconomicpolicy.com/shared/shared, levevents /conferences/Chang Liu s paper tor Korean workshop pdf, (Erişim Tarihi: 13.01.2010),

OECD Tax http://www.oecd.org/dataoecd/26/56/33717459.xls. 22.11.2009)

Database, (Erişim Tarihi;

UNCTAD

Foreign Direct İnvestment for Development: Maximising Benefits, fvlinimising Costs, http://tit.ania SQurceoecd.orq/vl=1835591/ci=25/nw=1/rpsv/cqi-bin/fuiltextew Pl?orpsv=/ii/oecdthemes/9998007x/v2002n24/s1/p1l.id x. (Erişim Tarihi: 13.01,2010),

OECD Benchmark. Definition of Foreign Dırecl Inveslment, Fourth Edition,

http://brow5e.oecdbookshop.orq/oecd/pdfs/browseit/2008031E.PDF, (Erişim Tarihi 12,01.2010).

"How Does FDI React to Corporate Taxation?", International Tax and Public Finance, 12: 583-603, http://www.sprinaeriink.com/content/k740262k1Q0q051u/fulitext.Pdf. (Erişim Tanhı: 03,12,2009).

Foreign Direct İnvestment: Trends, Data Availability, Concepts, and Recording Practices, IMF, http;//www.imf.org/exiernal/pubs/ft/fdi/2004/fditda.pdf, (Erişim Tarihi: 12 01 2010)

Tax Competition for FDI in Central-European Countries, CESİfo VVorking Paper No. 647 (1), http://www.ifo.de/pls/guestci/download/F5799/647.PDF, (Erişim Tarihi. 30.11.2009).

Ekonometri, 6.b., Koceli Üniversitesi Yayınları, 172, Kocaeli,

The VVorld Bank the Multilateral İnvestment Guarantee Agency (MIGA), (2002); Foreign Direct İnvestment Survey, http://www.miqa.orq/documents/FDIsurvey.pdf, (Erişim Tarihi: 12.01.2010).

Defınıiions ol FDI, http://www.unctad.orq/Templates/Paqe.asp?intltemlD=3147Slanq=1 (Erişim Tanhi. 27,01,2010).

431

UNCTAD FDI Stat, Majör FDI indicators (VVIR 2009)

UNCTAD, (1998)

UNCTAD, (1999

UNCTAD, (2009a)

UNCTAD, (2009b)

UNCTAD, (2009c)

UNCTAD, (2009d)

UNCTAD, (January 2010)

http://stats.unctad.org/FDi/TableViewer/tableView.aspx^Reportld=3 084 (Erişim Tarihi. 21.12,2009).

VVorld İnvestment Report 1998: Trends and Delerminants, http://www.unctad.org/en/docs/wir1998 en.pdf. (Erişim Tarihi' 18,01.2010).

Foreign Portfolio İnvestment (FPI) and Foreign Direct İnvestment (FDI): Characteristics, Sİmilarities, Complementarities and Differences, Policy Impfications and Development Impact, http://www.unctad.org/en/docs/c2em6d2&c1 .en.pdf, (Erişim Tarihi: 13.01.2010).

Assessing the Impact of the Current Financial and Economic Crisis on Global FDI Flows, http://www.unctad.org/en/docs/diaeia20093 en.pdf. (Erişim Tarihi: 13.01.2010),

VVorld İnvestment Prospects Survey 2009-2011, h(tp://www.unctad.org/en/docs/diaeia2QQ98 en.pdf, (Erişim Tarihi: 13.01.2010),

VVorld İnvestment Report 2009: Transnational Corporations, Agricultural Production and Development, http://www.unctad.urq/en/docs/wir2QQ9 en.pdf, (Erişim Tarihi: 31.01.2010).

Globat Economic Cnsis: Impfications far Trade and Development, UNCTAD Trade and Development Board, http://www.unctad.org/en/docs/cicrp1 en.pdf, (Erişim Tarihi: 13.01.2010)

"Global and Regional FDI Trends in 2009", Global İnvestment Trends Monitör, No; 2, http://www.unctad.org/en/docs/webdiaeia20101 en.pdf, (Erişirn Tarihi: 31.01.2010).

http://wwwsprinQerlink.com/content/5q5u368p1184tk4Q/fulHext.pdf

http://qlobaliS3tiunandeconomicpolicy.com/shared/shared

http://www.oecd.org/dataoecd/26/56/33717459.xls

http://tit.ania

http://brow5e.oecdbookshop.orq/oecd/pdfs/browseit/2008031E.PDF

http://www.sprinaeriink.com/content/k740262k1Q0q051u/fulitext.Pdf

http://www.imf.org/exiernal/pubs/ft/fdi/2004/fditda.pdf

http://www.ifo.de/pls/guestci/download/F5799/647.PDF

http://www.miqa.orq/documents/FDIsurvey.pdf

http://www.unctad.orq/Templates/Paqe.asp?intltemlD=3147Slanq=1

http://stats.unctad.org/FDi/TableViewer/tableView.aspx%5eReportld=3

http://www.unctad.org/en/docs/wir1998

http://www.unctad.org/en/docs/c2em6d2&c1

http://www.unctad.org/en/docs/diaeia20093

http://www.unctad.org/en/docs/diaeia2QQ98

http://www.unctad.urq/en/docs/wir2QQ9

http://www.unctad.org/en/docs/cicrp1

http://www.unctad.org/en/docs/webdiaeia20101

"Bologna S ü r e c i n d e M a l i y e B ö l ü m l e r i n i n G e l e c e ğ i "

BAŞKAN: PROF. DR. NACİ B. MUTER

PANEL PANELİSTLER

9.00 -11.00 - PROF. DR. ABU2ER PINAR

- D O Ç . DR. NACİ TOLGA SARUÇ

- D O Ç . DR. M E H M E T ŞAHİN

P a n e l k o n u ş m a l a r ı t e k n i k n e d e n l e b a n d a a l ı n a m a m ı ş t ı r .

T . C . GAZİ Ü N İ V E R S İ T E S İ

İKTİSADİ VE İDARİ B İ L İ M L E R FAKÜLTESİ

M A L İ Y E B Ö L Ü M Ü

Download - KRİZ ORTAMINDA VERGİ POLİTİKALARININ DEĞERLENDİRİLMESİmaliyesempozyumu.sakarya.edu.tr/sites/maliyesempozyumu/file/137… · MUSTAFA UYSAL (VERGİ KONSEYİ BAŞKANI) SERTAÇ

Top Related