Transcript
Page 1: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 1

Juni 2007

Groene vibes in de keet !

Page 2: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 2

Juni 2007

Page 3: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 3

Juni 2007

De weg naar duurzame jeugdhuizen enjeugdlokalen

Beste jeugdwerker,

Heb je plannen om een nieuw en duurzaam jeugdlokaal te bouwen? Wil je jejeugdhuis renoveren en zoek je mogelijkheden om dit op een ecologische manier tedoen? Dan is dit stappenplan (of het tweelingbroertje) geknipt voor jou. Er werdenimmers 2 stappenplannen opgesteld:• Het ‘Stappenplan nieuwbouw jeugdhuis of jeugdlokaal’ helpt je op weg om een

gezond en milieuvriendelijk jeugdhuis of jeugdlokaal bouwen.• Het ‘Stappenplan verbouwing jeugdhuis of jeugdlokaal’ wil je begeleiden in het

verbouwen van een bestaand gebouw tot een gezond en milieuvriendelijkjeugdhuis of jeugdlokaal.

Deze stappenplannen zijn een algemene handleiding voor jullie (maar ook voor jearchitect) om je duurzame droom waar te maken.

Stap voor stap!Hoe meer je het stappenplan volgt, hoe beter. Is het echter niet mogelijk alle stappente volgen, geen paniek. Alle beetjes helpen! Het is ook niet noodzakelijk om destappen in de vooropgestelde volgorde aan te pakken. Je kunt gerust verschillendestappen gelijktijdig aanpakken of van volgorde veranderen. De opgegeven periodesdienen enkel als referentie.Beschouw deze brochure dus als een stevige leidraad die je wegwijs kan maken in dewereld van duurzaam bouwen of verbouwen. Met deze brochure in de hand en dekennis ervan in je achterhoofd zou je ook vlotter met je architect of bouwcomitémoeten kunnen overleggen waar jullie voor willen gaan.Op pagina 5 maken we je wegwijs in het gebruik van dit stappenplan en op devolgende pagina tref je een inhoudstafel aan.

En dit stappenplan is niet alles, wat je nu in handen hebt is dan wel het algemeenoverzicht, maar VIBE vzw ontwikkelde naast deze stappenplannen ook nog een heelaantal technische fiches (bestemd voor architecten en andere deskundigen) en doe-het-zelf fiches (bestemd voor jullie). Hieronder overlopen we even welke fiches jeallemaal kan aantreffen.Beschouw ze als een soort bijlagen bij dit stappenplan. In deze brochure wordt er voormeer informatie gericht naar één van deze fiches verwezen.

Al het materiaal dat VIBE ontwikkelde kan je downloaden op de website:www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Doe het zelf fichesWillen jullie de handen zelf uit de mouwen steken? In de doe-het-zelf fiches – diebedoeld zijn voor de jeugdverenigingen – vind je alle informatie om zelf te isoleren,

Page 4: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 4

Juni 2007

een binnenmuur te bouwen… Ook vind je in deze fiches de keuzes van toestellen enmaterialen… De beschreven werken kunnen door de jeugdverenigingen vrijgemakkelijk zelf uitgevoerd worden, mits een goede begeleiding van een architect ofvakman.

Je kan online een zestal fiches downloaden:• Zelf isoleren• Werken met natuurverf• Douches & toiletten• Keuken• Verlichting• TuinHet is mogelijk dat er in deze fiches verwezen wordt naar keuzefiches overbouwmaterialen en gezondheid. Deze zijn terug te vinden opwww.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

Technische fichesIn de technische fiches – die bedoeld zijn voor architecten, deskundigen en anderegeïnteresseerden – vind je beschrijvingen en tekeningen van opbouwen, de keuzesvan materialen (van ruwbouw tot afwerking)…

Op de VIBE website kan je volgende fiches downloaden:• Funderingen• Vloeren• Buitenmuren• Daken• Isolatie(materialen)• Verwarmen en warm water bereiden• Water• Groendaken en gevelbegroening• Brandveiligheid• Geluidsisolatie• BuitenschrijnwerkIn deze technische fiches zijn er soms verwijzingen naar detailtekeningen (bvb.aansluiting HSB-muur op schuin dak, aansluiting strobalenmuur op kruipkelder…).Ook deze kan je downloaden op www.vibe.be.

VIBE vzw wil met deze bijdrage jeugdverenigingen aansporen gezonde enmilieuverantwoorde jeugdhuizen en jeugdlokalen te verwezenlijken. We hopen danook dat deze stappenplannen, technische fiches en doe-het-zelf fiches jullie op wegkunnen zetten.

Succes!

Voor VIBE vzwEva en Sigrid

Page 5: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 5

Juni 2007

Goedkoper dan Vergelijkbaar met Duurder danniet-bio-ecologische niet-bio-ecologische niet-bio-ecologischematerialen/technieken materialen/technieken materialen/technieken

Onderhoudsvriendelijk Regelmatig onderhoud Veel onderhoud nodignodig

Gemakkelijk doe-het-zelf Sommige delen zijn voor Niet voor doe-het-zelftoepasbaar doe-het-zelf toepasbaar toepasbaar

Positieve invloed Geen invloed Slecht voorop de gezondheid op de gezondheid de gezondheid

Milieuvriendelijk Beperkte milieuschade Milieuschadelijk

Het stappenplan is opgebouwd uit twee delen (zie ook de inhoudstafel op pagina 6):• Fase 1 handelt over de voorbereiding. Diverse voorbereidende aspecten worden

hier aangehaald: financiering zoeken, brainstormen, bouwteam oprichten,taakverdeling,…

• Fase 2 wil je laten nadenken over het (voor)ontwerp van je gebouw en gaat dieperin op enkele ecologische aspecten (gebruik regenwater, energie uit zon...)

Onderstaande informatie zou je moeten helpen dit stappenplan optimaal te gebruiken.

Gele kadertjesHier vind je verwijzingen naar reglementeringen die van toepassing zijn of relevanteachtergrondinformatie.

WoordenlijstWoorden aangeduid met het symbool zijn terug te vinden in de verklarendewoordenlijst achteraan deze brochure. Het zijn vaak termen waarvan we dachten datze jou vreemd in de oren zouden klinken. Je architect zou hiermee wel overwegmoeten kunnen.

IcoontjesDoorheen dit stappenplan kan je sporadisch een rij van vijf icoontjes aantreffen.Hiermee willen we de mate van betaalbaarheid, onderhoudsvriendelijkheid, doe-het-zelf mogelijkheid, gezondheid en milieuvriendelijkheid van een bepaalde maatregelweergeven. Per aspect wordt telkens aangegeven of het positief, neutraal of negatief is.

Gebruik van dit stappenplan

Page 6: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 6

Juni 2007

Fase 1: Voorbereiding bouwenStap 1: Vorm een bouwteam 9

Samenstelling en inspraak? 9Medegebruik? 9Aan de slag! 10

Stap 2: Richt een vzw op 10Stap 3: Zoek een bouwplaats 11

Bundeling 11Bereikbaarheid 11Buurt & sfeer 11Terrein & gezondheid 11Ruimtelijke ordening 12

Stap 4: Zoek financiering 13Stap 5: Zoek een architect 13Stap 6: Laat je inspireren 14Stap 7: Brainstormen mag 14Stap 8: Maak een functie-indeling 15

Jeugdhuis 15Lokaal voor jeugd- of jongerenbeweging 15Lokaal met overnachtingsmogelijkheid 16

Stap 9: Taakverdeling 16Stap 10: Budgettering 17

Page 7: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 7

Juni 2007

Fase 2: VoorontwerpStap 1: Kies voor een optimale inplanting 18

Optimaliseer de buitenruimte 18Denk aan oriëntatie 18Geluidsoverlast? 19Zorg voor een toegankelijk en zichtbaar gebouw 19

Stap 2: Denk na over de buitenaanleg 19Wat doen met regenwater? 20Kies voor groen! 21Groen… ook op je dak? 23

Stap 3: Bespaar en bouw compact! 24Stap 4: Denk na over de constructie 24

Houtskeletbouw 24Hoe isoleren? 25Let op! 26Dragende muren uit leemsteen, kalkzandsteen of baksteen 26

Stap 5: Zoek een goede indeling van het gebouw 27Gratis energie uit de zon! 27Denk aan personen met een handicap! 27Hoe flexibel is je ontwerp? 28

Stap 6: Denk na over technieken en materialen 286.1. Hoezo water besparen? 28

Gebruik regenwater 29Let op! 29Denk aan het milieu! 30En wat met afvalwater 30

6.2. Materiaalkeuze: hou de kringloop gesloten! 30Grondstoffen 30Afval 30Een echte gesloten kringloop 31Wat is een bio-ecologisch materiaal 31Kostprijs 31

Page 8: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 8

Juni 2007

6.3. Isoleer en ventileer zoals het hoort! 33Hoe isoleren? 33Let op! 33Waarom verbeterd dubbel glas? 34Hoe ventileren? 34

6.4. Kies het gepaste verwarmingssysteem 35Hoe verwarmen? 35

6.5. Beperk het elektriciteitsverbruik 36Vermijd onnodig verbruik! 36Kies voor daglicht! 37Intelligent verlichten 37Elektriciteit uit zonlicht 37

6.6. Maak een gezond gebouw 38Bouw gezond! 38Concreet 38Bouwmaterialen kiezen 39

Stap 7: Toetsen van het voorontwerp 41Denk aan brandveiligheid 41Veiligheidscoördinatie 42

Andere interessante projecten 42

Verklarende woordenlijst 43

Colofon 48

Page 9: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 9

Juni 2007

Fase 1: Voorbereiding bouwenDe voorbereidende fase is een belangrijke fase in‘duurzaam bouwen’.Ten eerste omdat hierin belangrijke beslissingengenomen worden die van belang kunnen zijn voorde duurzaamheid van je gebouw. In ‘duurzaambouwen’ streeft men namelijk naar een langetermijn visie. Belangrijke beslissingen neem jeniet direct; daar moet over nagedacht worden.Ten tweede omdat in de voorbereidende fasesociale aspecten en aspecten van participatie aanbod kunnen komen. Deze zijn namelijk naast demilieu- en gezondheidsaspecten een belangrijkonderdeel van ‘duurzaam bouwen’.

Wij geven bij elke stap die je neemt in devoorbereidende fase enkele tips in verband metduurzaamheid.

Zie: www.locomotief.beLocomotief heeft een uitgebreide bouw-brochure over deze voorbereidende fase.

Stap 1: Vorm een bouwteam

Samenstelling en inspraak?

Eénmaal je beslist hebt om te bouwen, stel je besteen bouwteam samen. Dit groepje kan zich danvolledig buigen over het bouwdossier en laat devereniging toe zich vooral te richten op hundagelijkse werking.

• Ga op zoek naar ouders, oud-leiding, eventueelde eigenaar van het gebouw, je sponsor, degemeente… Zijn er oud-leid(st)ers of ouders diearchitect of aannemer zijn? Dat is mooimeegenomen en zeker een pluspunt aangezienzij de jeugdbeweging door en door kennen.

• Zorg ook dat er in het bouwteam minstensenkele afgevaardigden van hetjeugdwerkinitiatief zitten (iemand van deleidingsploeg, jeugdhuiskern...).

• Zorg er voor dat het bouwteam efficiënt te werkkan gaan. Werk met een beperkt aantal,gemotiveerde mensen, met enkeledeskundigen... Organiseer regelmatig eenvergadering en durf kleine beslissingen tenemen zonder de hele groep.

• Zorg voor een goede samenwerking/verstandhouding tussen bouwteam (eventueelvzw) en leidingsploeg/jeugdhuiskern/... Koppeldus vaak terug en neem grote beslissingen overhet toekomstige gebouw in samenspraak methen.

• Houd regelmatig ‘open ledenvergaderingen’ omde leden, ouders, de buurt, de parochie en degemeente te betrekken in het bouwproces en desteun te vergroten.

Medegebruik?Je kan geld uitsparen of terugverdienen door metverschillende jeugdverenigingen samen tewerken, of door je lokaal te verhuren tijdens devakantieperiodes. Zo bespaar je natuurlijk ookruimte en materiaal. Goed voor de portefeuille, engoed voor het milieu.• Denk hier op voorhand over na en betrek de

eventuele andere vereniging bij de verbouwing.• Twee jeugdgroepen kunnen hetzelfde gebouw/

terrein gebruiken. De polyvalente zaal of hetsanitaire blok kan bijvoorbeeld gedeeld worden.Een scoutsgroep kan een stuk van het lokaalverhuren als bivakplaats in de vakanties. Eenjeugdhuis kan de polyvalente ruimte verhurenaan diverse socio-culturele organisaties…

• Zet als groep eerst de voor- en nadelen op eenrijtje.

Page 10: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 10

Juni 2007

Stap 2: Richt een vzw op

We raden aan een (aparte) vzw op te richten alsje zelf bouwheer bent. Een vzw oprichten heeft alsbelangrijkste voordeel dat de leden van hetbouwteam niet persoonlijk aansprakelijk zijn.

Tips:

• Betrek enkele kenners in het opstellen vande statuten.

• Zorg dat de leidingploeg een meerderheidheeft in de Algemene Vergadering.

Zie: www.locomotief.be voor meer tips.Zie: www.vsdc.be voor meer info overvzw-wetgeving. VSDC (Vlaams Studie enDocumentatieCentrum voor vzw’s)Zie brochure: ‘De vzw’ van de FederaleOverheidsdienst Justitie voor meer infoZie: www.locomotief.be voor publicaties vanderden. ‘VerZameld Werk’ van Chiro, ‘Hetjeugdhuis als vzw’ van Formaat...

Bijvoorbeeld:

Voordelen:• extra inkomsten• zuinig ruimtegebruik

Nadelen:• minder vrijheid, want andere groepen gebruiken

de ruimte ook,• andere groepen verstoren de gewone werking,• verhuur geeft een aantal verplichtingen

Aan de slag!Het bouwteam zal zich over vele vragen moetenbuigen:• Wat zijn de noden?• Welke zijn de middelen?• Hoe gaan we te werk?• Waar gaan we bouwen?

Stel ook eens een tijdschema op. Dit kan er alsvolgt uitzien:

KSJ TESSENDERLO• Voorbereiding1 à 6 maanden

- Oprichten van een vzw- Bouwplaats zoeken- Financiering- Aanstellen van een architect- Voorbeeldprojecten bezoeken- Brainstormen met de groep- Functie-indeling bepalen- Budgettering opmaken

• Voorontwerp: 1 à 2 maanden• Ontwerp/bouwaanvraag: 5 maanden• Raming/bestek/offertes: 3 maanden• Uitvoering: 10 maanden

- ruwbouw- technieken- afwerking

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 11: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 11

Juni 2007

Stap 3: Zoek een bouwplaats

Aan de hand van enkele trefwoorden poneren wetips en bedenkingen die je kunnen helpen bij dezoektocht naar een goede bouwplaats.

Bundeling• Vanuit ecologisch en ruimtelijk standpunt

worden activiteiten best zoveel mogelijksamengebracht in stads- en dorpskernen.Kleinere afstanden tussen wonen, werken envrijetijdsbesteding betekenen minder transport,minder energieverbruik, minder vervuiling endus goed voor het milieu en de gezondheid.

Bereikbaarheid• Zorg ervoor dat de bouwplaats goed bereikbaar

is met de fiets of het openbaar vervoer, d.w.z.een trein-, bus- of tramhalte binnen de 600meter.

• Zorg ervoor dat er een speelterrein/wijkgroen opwandelafstand, binnen de 600 meter ligt.

• Zorg ervoor dat er een bos of stadsgroen opmaximum 2.500 meter ligt (reistijd = kwartierfietsen).

Buurt & sfeer• Ga eens een praatje maken met de buren. Zijn

er veel kinderen in de buurt? Hoe staan de be-woners tegenover een jeugdlokaal of jeugdhuis?

• Indien jullie een bouwplaats hebben uitgekozen,organiseer hier dan eens een activiteit(dorpspel, picknick met de hele groep...) zodatjullie kunnen zien welk gevoel deze plek julliebezorgt.

• Hoe meer tevreden jullie zijn met de bouwplaatsen hoe meer welkom jullie zijn in de buurt, hoeduurzamer het jeugdlokaal/jeugdhuis. Zeg nuzelf, een jeugdlokaal dat na 5 jaar moetwegvluchten omwille van een slechte ligging istoch niet echt duurzaam, hè?

Terrein & gezondheid• De bodem kan vervuild zijn door vroegere

gebruikers. Bij verkoop van historisch vervuildegronden is de eigenaar verplicht bodemstalen telaten analyseren. Bij verkoop van gronden waargeen historische vervuiling vastgesteld is, zal denotaris hiervan een bodemattest bezorgen bijverkoop van de grond; verder onderzoek is nietverplicht. Dit biedt echter geen garantie dat degrond niet vervuild is. Je kunt eventueel zelfbodemstalen laten nemen, zeker indien er één ofandere aanwijzing is van vervuiling, wantafvoeren en zuiveren van verontreinigde grondis duur.

Bodemattesten van verontreinigde grondenkun je bij de gemeente inkijken.

• Zorg ervoor dat jullie niet in de buurt vanindustrieterreinen of drukke autowegenbouwen. Te hoge concentraties van fijn stof enozon kunnen overgevoeligheid van deluchtwegen veroorzaken. Vermijd ookstortplaatsen. Chemicaliën afkomstig van dezestorten kunnen zich via de lucht, hetgrondwater of de bodem verspreiden.

LokalenKSA-VKSJ Zele enVP Marsupilami,

architect:Bart Van Lokeren.

Bron: KSA-VKSJ

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 12: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 12

Juni 2007

• Zorg ervoor dat er geen hoogspanningslijnenboven de bouwplaats hangen. Verschillendestudies suggereren dat elektromagnetischevelden het risico op leukemie bij kinderenverhoogt. De storende invloed van deze veldenkan je vermijden door voldoende afstand tehouden van hoogspanningsleidingen.

Zie boek: Haas, Michiel; Elektrostress &gezondheid, NIBE, 2005, 160 pagina’s.Zie publicatie: Bellens G., Elektromagnetischevelden, VIBE vzw, 2003.

Ruimtelijke ordening•In sommige delen van een gemeente mogen er

geen jeugdhuizen of jeugdlokalen gebouwdworden, gelden er bepaalde regels of zijn erbijzondere bestemmingsplannen (BPA’s ) ofruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP’s ). Omte weten te komen of er in de buurt waar julliewillen bouwen specifieke regels gelden, maak jebest een afspraak met de gemeentelijkestedenbouwkundige ambtenaar.

• Voor het organiseren van fuiven moetenjeugdhuizen rekening houden met het VlaamsReglement betreffende de Milieuvergunning(VLAREM). Indien het aantal fuiven in eenzaal beperkt blijft tot maximaal 12 gelegenhedenper jaar en maximaal 2 gelegenheden per maand(24 kalenderdagen per jaar wanneer eendansgelegenheid avonduren alsook morgenurenvan de daarop volgende kalenderdag omvat)dan is er geen milieuvergunning noodzakelijk.Deze vrijstelling geldt in principe enkel voor

fuiven naar aanleiding van ‘bijzonderegelegenheden’. Dit kunnen zijn het jaarlijksdansfeest van de vereniging (KSJ-bal, Chiro-fuif…) de klasfuif, een bijzonderebestaansviering, een dansfeest n.a.v. eenbijzondere gebeurtenis: kermis, carnaval, oud-nieuw, valentijntjesdag...

Zie: www.fuifpunt.be/uitbater/milieuvergunningZie: www.mina.be/vlarem.html

Het verkeer: grote bron van Benzeen.Bron: VIBE

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 13: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 13

Juni 2007

Stap 4: Zoek financiering

Bouwen kostgeld. Als je zelf wilbouwen zul je dus opallerhande manieren denodige financiëlemiddelen moetenbijeenschrapen.

Tips

• Maak eens een afspraak met de jeugddienstzodat je te weten komt welke subsidies jegemeente of de provincie geeft voor de bouwvan jeugdlokalen, duurzame materialen entechnieken... Subsidies voor jeugdwerk-infrastructuur kunnen ook ruwbouwwerken,isolatiewerken, beglazing, sanitair enz.inhouden waardoor er in principe dus ookecologische (isolatie)materialen zoudenkunnen worden gesubsidieerd.

• Indien jullie er aan denken jullie jeugdlokaalte verhuren aan andere groepen, kunnenjullie via het decreet “Toerisme voor allen”een erkenning behalen. Langs deze weg kanje dan als jeugdverblijfcentrum ookaanspraak maken op subsidies van deVlaamse overheid.

Zie: www.cjt.be voor erkenningen ensubsidiesZie: www.energiesparen.beZie: www.premiezoeker.beZie brochure: ‘De Geldslag’ van Locomotiefvoor meer info over waar en hoe jefinanciering kan zoeken.Zie: www.locomotief.be voor financiering

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Stap 5: Zoek een architect

• Organiseer met je bouwteam een gesprek metenkele architecten. Wat is hun ervaring metduurzaam bouwen? Hebben ze ervaring metjeugdwerkinfrastructuur? Zijn ze bereid teoverleggen en inspraak te verlenen?

• Sommige architecten schrikken terug vanwerken die (gedeeltelijk) door vrijwilligers ofdoe-het-zelvers uitgevoerd worden. De architectis immers verantwoordelijk voor de controle opde uitvoering van de werken. Als je een‘ervaren’ vrijwilliger hebt die een oogje in hetzeil kan houden bij de werken die je zelfuitvoert, schept dit voor je architect wat meerzekerheid en vertrouwen. Voor sommige werkenkan je je laten bijstaan door gespecialiseerdefirma’s (zie stap 9: taakverdeling).

• Indien je op zoek bent naar een architect diegespecialiseerd is in bio-ecologisch bouwen,kan je de VIBE-databank raadplegen(www.vibe.be > databank). Hier kan je de doorVIBE erkende architecten terugvinden. En erzijn enkele architecten die gespecialiseerd zijnin houtskeletbouw, strobalenbouw…

Page 14: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 14

Juni 2007

Stap 6: Laat je inspireren

Laat je inspirerendoor enkele recentgebouwde jeugdlokalenof jeugdhuizen. Vraageventueel aan jejeugddienst of jenationale koepelnaar projecten in deomgeving. Door eenbabbel te doen metiemand van hetbouwteam kan je veelleren uit de plus- enminpunten van andereprojecten.

VIBE heeft ook ervaring methet begeleiden vanbouwprojecten vanjeugdverenigingen.

Zie:www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Stap 7: Brainstormen mag

Zoals reeds aangehaald, behoort participatie ooktot ‘duurzaam bouwen’. Hierbij vind je eenvoorbeeld van participatie.

Iedereen binnen de vereniging heeft wellichtgrandioze ideeën over het te bouwen lokaal/jeugdhuis. Laat die creativiteit dus maar ten vollewerken. Kom eens een dagje (of twee?) samenmet als enig onderwerp je bouwplannen.Er valt heel wat te bespreken:• de functie-indeling,• welke sfeer jullie willen bereiken,• hoeveel het gebouw mag kosten,• wanneer jullie willen beginnen te plannen,

bouwen...

Het bouwteam bereidt deze dag best goed voor:• Verdeel de groep in kleinere ploegjes, en laat ze

maquettes knutselen die ze vervolgens aanelkaar moeten voorstellen. De anderen kunnendan kritisch zijn en vragen stellen.

• Laat iemand van een andere organisatie dierecent bouwde, eens langs komen om zijn ofhaar verhaal te doen. Op basis hiervan bekijk jedan hoe je het zelf kan aanpakken.

• Laat iedereen een tekening maken van zijn ofhaar droomlokaal.

• Doe eens een denkoefening over hoe je denodige centjes kan verzamelen.

• ...

Lokalen VVKSM Turnhout. Bron: Zeescouts Toxandria

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 15: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 15

Juni 2007

Stap 8: Maak een functie-indeling

Maak een functie-indeling met het bouwteam ende architect aan de hand van wat jullie besprokenhebben en overeengekomen zijn tijdens hetbrainstormen.Aandachtpunten hierbij zijn:• gebruiksvriendelijkheid,• weerstand tegen vandalisme,• veiligheid,• geluidsisolatie,• ventilatie,• verwarming,• toegankelijkheid,• gezelligheid,• alles moet er kunnen.

JeugdhuisEen jeugdhuis bestaat meestal uit volgenderuimtes:• instuifruimte:

- 1 m²/persoon op de drukste avond (dit ismoeilijk in te schatten – zeker voor eenstartend jeugdhuis – je poogt immers teschatten hoeveel aanwezigen je verwacht opeen drukke avond),

- hoogte > 2,60 m voor kleine tot middelgroteruimtes, hoger voor grote ruimtes,

• berging voor drank:- 0,2 à 0,4 m²/persoon (opnieuw schatting van

de verwachte opkomst),- hoogte > 2,30 m

• sanitair:- bij een geschat aantal van minder dan 50

bezoekers zouden 2 toiletten en 1 urinoirmoeten volstaan, per 50 jeugdhuisgangersextra zou er én een extra toilet én een extraurinoir voorzien moeten worden,

- hoogte > 2,30 m

• technisch lokaal: cv-ketel, elektriciteitskast…• ook een polyvalente zaal is zeker aangewezen• buitenruimte: ruimte voor buitenactiviteiten

kan aangenaam zijn, vooral in de zomer. Voorziezeker voldoende (liefst overdekte) ruimte voorfietsen en bromfietsen.

Denk zeker na over eventuele andere ‘vaste’ruimtes: vergaderzaal, repetitiezaal,backstageruimte, filmzaaltje…Wat doe je met de ruimte vóór het jeugdlokaal ofjeugdhuis? (fietsenstalling, sluisdeur...)

Tips

• vanuit de toog moet er een overzicht zijnover heel de instuifruimte,

• probeer donkere hoekjes te vermijden,• de berging moet gemakkelijk bereikbaar

zijn, zowel van buiten om te leveren, als vanbinnen (toog) om drank aan te vullen.

Lokaal voor jeugd- of jongerenbewegingEen gewoon jeugdlokaal bestaat meestal uitvolgende ruimtes:• per leeftijdsgroep 1 ruimte:

- 2 à 3 m²/lid *• leidinglokaal:

- 1 à 2 m²/leid(st)er• berging voor materiaal:

- 0,5 m²/lid• sanitair:

- zorg zeker voor minimum 2 toiletten. Vanaf 70leden reken je best op 3 toiletten, vanaf 100 op4...

- hoogte > 2,30 m- verluchting

• keuken• technisch lokaal: cv-ketel, elektriciteitskast...• buitenspeelruimte: hoe meer, hoe liever

uiteraard. 5 m²/per lid is toch een aan teraden minimum. Alles hangt natuurlijk ookaf van de beschikbare openbare ruimte(bossen of een park) in de onmiddellijkenabijheid. Voorzie ook voldoende (liefstoverdekte) ruimte voor fietsen enbromfietsen.

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 16: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 16

Juni 2007

* Deze cijfers zijn richtinggevend. Jongeren die debinnenruimte meer gebruiken om samen te ‘hokken’en te praten zullen met 2 m² voldoende hebben. Metkleinere kinderen wordt de binnenruimte ookgebruikt om effectief te spelen. Voor hen is 3 m² danook net genoeg.

Andere ruimtes die je kan voorzien: polyvalentezaal, knutsellokaal, douches...

Lokaal met overnachtingsmogelijkheidIndien jullie er aan denken jullie jeugdlokaal teverhuren aan andere groepen, kunnen jullie -alshet gebouw voldoet aan de vereisten - eenerkenning “Toerisme voor allen” behalen. Wellichtval je dan onder een type A huis*.

* Alle jeugdverblijfcentra die erkend zijn doorToerisme Vlaanderen, krijgen een bepaald typetoegewezen. Deze typering verwijst eigenlijk naar hetsoort huis. Veralgemenend kunnen we stellen dat A-huizen eenvoudige bivakhuizen zijn waar doorgaansgeen bedden zijn voorzien. B-huizen hebben al ietsmeer luxe: er moeten bijv. een aparte keuken,douches en bedden voorzien worden. Voor C-huizenligt de lat opnieuw iets hoger: daar moetenbijvoorbeeld ook voldoende daglokalen aanwezig zijnin verhouding tot de maximumcapaciteit.

Zie brochure: ‘Bouwen aan een bivakhuis’van het Centrum voor JeugdToerisme voormeer info (deze brochure is momenteel inherwerking). Contacteer zeker het CJT voormeer info over de vereisten voor eenA-huis.Zie: www.cjt.beZie: www.toerismevlaanderen.beZie: www.jeugdverblijven.be

Stap 9: Taakverdeling

Probeer te achterhalen welke werken je zelf kanuitvoeren en welke werken je moet uitbesteden.Op hoeveel vrijwilligers kan je beroep doen, enwat zijn hun capaciteiten? Zitten er deskundigentussen? Of kun je met bepaalde organisaties eensamenwerking aangaan (scholen,beroepsopleidingen…)?

Tips

• Voor het uitvoeren van elektriciteitswerken,verwarming en sanitaire installaties kan jeook beroep doen op gespecialiseerde firma’sdie materiaal leveren en bijstand verlenenbij het (eventueel gedeeltelijk) zelfuitvoeren van de werken.

Zie: www.rubanzelfbouw.beZie: www.sack-zelfbouw.be

Als je dit allemaal weet kan je een taakverdelingopstellen:1. Ontwerp: architect2. Studie m.b.t. stabiliteit, technieken, geluid3. Veiligheidscoördinatie4. Aanneming (zie voorbeeld in kader)

TAAKVERDELING JEUGDHUIS ‘HET SIGNAAL’

Uitbesteding aan aannemer: Gemeente (technische dienst): Jeugdwerkinitiatief zelf:• ruwbouw • elektriciteit • verven• dak • verwarming • isoleren• sanitair • verluchting (onder begeleiding van Patrick,• … • binnen- & buitenschrijnwerk ex-leider KSJ)

• … • geluidsisolatie• buitenaanleg• …

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 17: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 17

Juni 2007

Stap 10: Budgettering

Nu je de functie-indeling kent, kan de architecteen eerste raming van de kosten maken op basisvan de nodige oppervlakte.

Zie: www.livios.be om je bouwbudget zelfte berekenen

Vrijwilligers aan het werk. Bron: Chiro

FASE 1: VOORBEREIDING BOUWEN

Page 18: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 18

Juni 2007

Fase 2: Voorontwerp

Duurzaam bouwen?

Een van de belangrijkste aandachtspunten bijduurzaam bouwen is het beperken van hetenergieverbruik tijdens de bewoning of hetgebruik. Hoe kleiner het energieverbruik, hoeminder broeikasgassen in de atmosfeer terecht-komen. Energie besparen heeft niet alleen eenecologisch, maar ook een financieel voorbeeld:hoe minder je verbruikt, hoe lager je energie-rekening. Logisch. Duurzaam gedrag, zoals hetzuinig omspringen met elektriciteit of verwarming,kan veel verkwisting voorkomen. Toch zal deefficiëntie hiervan hoger zijn als je reeds bij hetbouwen of verbouwen een aantal basisregels voorverbruiksbeperking respecteert.

Voorontwerp

De architect maakt een voorontwerp op basis vande informatie die jullie hem/haar hebben gegevenover de functie-indeling, de uitstraling, de sfeer...Een gezond en milieuvriendelijk gebouw ontstaatop de tekenplank van jullie architect. Dus nietdoor achteraf een aantal ‘milieuvriendelijke’ tech-nieken toe te passen of even een zonnepaneeltjete plaatsen.

Stap 1: Kies een optimale inplanting

De manier waarop je een gebouw inplant op eenterrein heeft directe gevolgen voor het ruimtege-

bruik van het terrein. Inplanting en oriëntatiehebben niet alleen een impact op het gebouwmaar ook op de directe omgeving en dus denaburige gebouwen.

Optimaliseer de buitenruimte• Denk bij de inplanting van het gebouw aan de

ruimte die overblijft en hoe je die buitenruimtewil gebruiken. Misschien heb je behoefte aaneen zo groot mogelijke speelruimte (ziehieronder figuur links). Of misschien is het juistgewenst om de buitenruimte op te delen om zomin of meer gescheiden privé-ruimtes te creërenvoor verschillende leeftijdsgroepen (ziehieronder figuur rechts).

• Bedenk wel dat je niet altijd kan doen wat jewilt, aangezien een gemeente oplegt welkeafstand je moet bewaren tot je buren... Om teweten te komen of er in de buurt waar julliewillen bouwen specifieke regels gelden, maak jebest een afspraak met de gemeentelijkestedenbouwkundige ambtenaar.

• Misschien is het nuttig stil te staan bij eenmogelijke uitbreiding van het gebouw in eenlatere fase. Een verkeerde inplanting van hetgebouw zou in dit geval een gemiste kans zijn.

Denk aan oriëntatie• Denk na over de ligging ten opzichte van

andere gebouwen en van de omgeving, vooralmet betrekking tot tuin, zon, wind, water, buren,inrichting…

Optimaliseren van de buitenruimte. Bron: VIBE

Page 19: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 19

Juni 2007

• Een goede oriëntatie van ruimten en bouw-blokken is heel belangrijk als je van het zonlichtwil profiteren.

• Door beglaasde oppervlaktes zo veel mogelijknaar het zuiden te richten kan je in de winterprofiteren van passieve zonne-energie.

Zie Stap 5: ‘Zoek een goede indeling van hetgebouw

Geluidsoverlast?• Heb je te maken met een drukke verkeersader

in je buurt, zorg dan voor een juiste inplantingvan activiteiten. In een jeugdhuis kunnenbergingen en trapzaal als akoestische bufferdienen voor een polyvalente ruimte ofslaapvertrekken.

• Omgekeerd kunnen activiteiten zoalsmuziekoptredens in een jeugdhuis aanleidinggeven tot geluidsoverlast voor je buren. Is dithet geval, denk dan aan het plaatsen vanakoestische isolatie. Geluidshinder bij hetbinnen- en buitengaan kan je eenvoudigvermijden door een inkomsas te voorzien. Plande inkom niet vlakbij een huis...

• Een groen geluidsscherm of groene geluidswaldoor middel van een haag bijvoorbeeld kan dehinder verminderen. Het effect ervan blijftechter beperkt.

Zorg voor een toegankelijk en zichtbaar gebouw• Zorg dat het terrein en het gebouw toegankelijk

zijn voor mensen met een beperkt zicht,beperkte mobiliteit… Een goed begaanbaar pad,voldoende verlicht, geen trappen…

• De toegang tot het terrein en het gebouw moet

voldoen aan de brandweereisen: voldoendebrede deuren en doorgangen, een toegang van 4m breed voor de brandweerwagen… Maakvooraf een afspraak met de plaatselijkebrandweer voor advies.

Zie Stap 7: ‘Toetsen van het voorontwerp’Zie technische fiche: ‘Brandveiligheid’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

• Aangezien jeugdlokalen en jeugdhuizen nogaleens te kampen hebben met vandalisme, zorg jeer best voor dat het gebouw zichtbaar is langs destraatzijde, zodat er sociale controle mogelijk is.

Stap 2: Denk na over de buitenaanleg

Verschillende aspecten, niet enkel in het gebouwzelf maar ook rond het gebouw, verdienen al bijhet voorontwerp aandacht. Ze kunnen eenbelangrijke impact hebben op het ontwerp van hetgebouw.

Gebouwen begrenzen een grote grasvlakte. Bron: Chiro

FASE 2: VOORONTWERP

Lokalen KSA-VKSJ Zele en VP Marsupilami, architect: Bart VanLokeren. Bron: KSA-VKSJ

Page 20: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 20

Juni 2007

Wat doen met regenwater?Het snel afvoeren van regenwater via verhardeoppervlakken en gemengde rioleringen, zoals datnu meestal gebeurt, heeft een negatieve invloedop de waterbalans. Regenwater kan niet meerinsijpelen naar het grondwater, omdat te veelverharde oppervlakte afstroming geeft naar deriolering. Zo ontstaat een verdroging van hetmilieu en is er ook minder grondwater beschik-baar voor bijvoorbeeld drinkwaterproductie.Anderzijds kan de snelle afvoer van regenwaterstroomafwaarts voor overstromingen zorgen bijhevige regenval.

Hier volgt de optimale volgorde in keuzemoge-lijkheden om waterproblemen aan te pakken:

Eerste keuze: gebruik van hemelwater

De installatie van een hemelwaterput isverplicht bij nieuwbouw. Het opgevangen waterkan gebruikt worden voor toiletspoeling,waterspelletjes (behalve bij spelletjes waarbijwater in de mond wordt genomen), onderhoud...

Tweede keuze: infiltratie

Zorg dat het water in de bodem kan infiltreren,gebruik geen beton of asfalt maar half-verhar-dingen, of waterdoorlatende verharding, dolomiet,kiezelsteentjes en/of grastegels, bestrating metbrede voegen, kasseien of klinkers metdoorlaatbare voegen...

Schematischevoorstelling van deinstallatie.Bron: VMM

In het onverharde buitengebiedstroomt er weinig wateroppervlakkig af, veel hemelwaterwordt door de vegetatie opgenomenen verdampt weer.Bron: VMM

Door de grote verhardeoppervlakten dringt er in destedelijke omgevingen weinig waterdoor in de ondergrond. Het meestehemelwater stroomt af naargemengde rioleringen, een relatiefklein deel verdampt.Bron: VMM

Je kunt ook kiezen voor het aanleggen van eenwadi (WaterAfvoerDoorInfiltratie). Een wadi iseen laagte waarin het regenwater zich kanverzamelen en in de bodem kan infiltreren.Meestal is een wadi beplant met gras of biezen.

Een wadi helpt verdroging van de bodemtegengaan, vormt een buffer bij overvloedigeregenval, en draagt bij aan de zuivering van hetwater. Voor de veiligheid mag de wadi niet dieperdan 30 à 40 cm zijn.

Een pasaangelegde wadiin EVA-Lanxmeer,Nederland.Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Page 21: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 21

Juni 2007

Derde keuze: buffering met vertraagde afvoer

In sommige gemeenten ben je verplicht omregenwater te bufferen en vertraagd af te voerennaar riolering en/of grachten. Advies kan jeinwinnen bij je architect of je gemeente.Om de kosten te drukken is het aan te radenverharde oppervlakten rondom het gebouw zoveelmogelijk te vermijden. Kostprijzen van materialenvoor buitenaanleg vind je terug in de fiche overwater.

Zie Stap 6.1: ‘Hoezo water besparen’Zie technische fiche: ‘Water’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie tandemfiche: ‘infiltratie’www.tandemweb.beZie: www.milieukoopwijzer.be

De woonwijkKupperbusch inGelsenkirchen(Duitsland),aangelegd op eenvoormaligmijnterrein. In dezewoonwijk werd eeninfiltratieplasaangelegd, eenlensvormige met grasbegroeide openbareruimte.Bron: ErikRombaut,inGroenbeheer,een verhaal mettoekomst,Martin Hermy insamenwerking metafdelingBos & Groenen VELT.

Kies voor groen!De omgeving rond het gebouw is meer danrestruimte. Het is een ontmoetingsplaats, eenspeelplek. Natuurlijk groen heeft een positievepsychologische invloed.

Zie boek: Hermy M i.s.m. afdeling Bos &Groen en Velt; Groenbeheer, VELT, 2005Zie boek: Rigaux J, Van Cauteren R; Deecologische siertuin, VELT, 2001Zie brochure: ‘zonder is gezonder’ van deVlaamse overheidwww.zonderisgezonder.beZie keuzefiche bouwmaterialen: ‘Hout zonderchemische verduurzaming’www.vibe.be>downloads>bouwmaterialenZie doe-het-zelf fiche: ‘Tuin’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie brochure: ‘Speel op veilig’www.recreabel.be/pdf/brochnl.pdfZie: www.tandemweb.be/index.php/65 >vaste stoffen voor leveranciers van speeltuigenuit onverduurzaamd hout

FASE 2: VOORONTWERP

Page 22: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 22

Juni 2007

Tips

• Indien je een tuinafsluiting plaatst, kies danvoor levende tuinafsluiting: hagen,gevlochten wilgentakken...

• Kies voor streekeigen groen. Iedere plant ofstruik heeft een natuurlijke groeiplaats: eenvoorkeur voor bodem en (micro) klimaat. Alsje kiest voor de juiste planten op de juisteplaats moet je weinig of niet bemesten, nietextra begieten tijdens droogtes en nietafdekken tegen nachtvorst. Kortom het vraagtminder onderhoud.

• Vermijd pesticiden bij bestrijding vanonkruid. Ze zijn slecht voor het milieu enongezond voor mens en dier.

• Sommige mensen zijn allergisch aanstuifmeelkorrels van bepaalde planten.Vermijd zoveel mogelijk hazelaar, els, berk,kropaar, veldbeemdgras, raaigras, zwenkgras,struisgras, doddengras, bijvoet… Gebruikallergievrij groen.

Zie: www.astma-en-allergiekoepel.be• Maak tuinhout en tuinmeubilair uit

streekeigen hout zonder chemischeverduurzaming, (bijvoorbeeld kastanje), of uitthermisch verduurzaamd hout.

Gevlochtenwilgentakkenals tuinafsluitingin de wijkEva-Lanxmeer,Nederland.Bron: VIBE

• Indien tropische houtsoorten gebruikt worden,kies dan voor FSC gelabeld hout.

• Zorg voor een kindvriendelijke en veiligeinrichting: speelruimte afgesloten van destraat, voldoende overdekte ruimte... Gebruikje fantasie en creëer een ruimte die aanzet totspelen.

• Speeltuigen die al lang op je terrein staan ofspeeltuigen die je recupereert, laat je besttoch eens controleren door een derde. Zemoeten voldoen aan veiligheidsnormen. Daarnaast moet er voldoende ruimte zijnrond de speeltuigen en moet de ondergrondaangepast zijn (geen losliggende tegels,scherpe stenen, modder...)

Zie: www.vvj.be voor informatie over dewetgeving rond veiligheid van speeltoestellenen speelterreinen

Een kastanjeboom in het regionalenatuurpark Périgord-Limousin,Frankrijk. Bron: VIBE

FSC-gelabeldhout.Bron: WWF

Speeltuigen zonderchemischeverduurzaming.Bron: WWF

FASE 2: VOORONTWERP

Page 23: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 23

Juni 2007

Groen... ook op je dak?

Vanuit bio-ecologisch standpunt zijngroendaken een interessante optie, vooral voorplatte daken. De opbouw van een extensiefgroendak (lage begroeiing met mossen,vetplanten...) vraagt minder hoogte en minderbelasting dan een intensief groendak (‘daktuin’).Een intensief groendak heeft dan weer alsvoordeel dat het gebruikt kan worden als extrabuitenruimte voor spel.

Een voorbeeld hiervan is het gemeentelijkontmoetingscentrum ‘Wijland’ in Puurs, waarde gemeente investeerde in een groendak. Sindsseptember 2006 is het jeugdontmoetingscentrumopen. Het intensief groendak boven depolyvalente zaal is een speelhelling metspeeltoestellen voor de kinderen. De massa vanhet intensief groendak moet tevens degeluidshinder tijdens fuiven beperken. Deafwerking van de buitenaanleg (groenaanleg) ende aanleg van de extensieve groendaken isvoorzien voor 2007.

Voordelen van groendaken:• langere levensduur van de dakbedekking,• thermische voordelen: een beter

zomercomfort,• verhoging van het leefcomfort: akoestische

isolatie en de gunstige effecten van groen opde psychische gezondheid,

• een positieve invloed op het milieu:verbeterde waterhuishouding en integrerenvan natuurlijke elementen in de bebouwdeomgeving.

TipsSommige gemeenten geven subsidies voorgroendaken. Als dit in jouw gemeente niet hetgeval is, kan je altijd aan je gemeente vragen ofzij dit niet willen invoeren. Zij kunnen hiervoorimmers subsidies van de Vlaamse overheidkrijgen.

Zie publicatie: Hepp E, Groendaken, VIBE, 2005Zie publicatie: Extensievegroendaken, Ministerie van de Vlaamsegemeenschap, 2002Zie technische fiche: ‘Groendaken engevelbegroeiing’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Een extensief groendak. Bron: Floradak

FASE 2: VOORONTWERP

Page 24: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 24

Juni 2007

Stap 3: Bespaar en bouw compact!

De grootte en de compactheid van het gebouwhebben een direct effect op de hoeveelheidwarmte die een gebouw kan verliezen. Belangrijkvoor de portemonnee dus! Compact bouwen heeftoverigens nog meer voordelen. Volg daaromvolgende adviezen:• Bouw niet te groot. Denk ook aan het

onderhoud van gebouwen.• De vorm van een gebouw bepaalt de

compactheid. Een compact gebouw heeft een zoklein mogelijk buitenoppervlakte (daken,buitenmuren, vloeren…) in verhouding tot hetbinnenvolume. Een bol is dus de meest ideale,de meest compacte vorm. Handiger is natuurlijkde kubus.

• Gebouwen met één of meerdere verdiepingenzijn compacter dan gebouwen waar allesgelijkvloers gebeurt. In jeugdlokalen is het nietaltijd eenvoudig om lokalen op de verdieping teplaatsen. Toch raden wij aan om dit te doenzodat je een compacter volume bereikt. Lokalenvan oudere groepen en het leidingslokaalkunnen gemakkelijk op de verdieping geplaatstworden.

• Een vrijstaand gebouw verliest het meestenergie. Bij aaneengesloten bebouwing blijft ditverlies beperkt.

• Een compact gebouw met eenvoudige, efficiënteopbouw leidt tot zuinig materiaalgebruik en isdus kostenbesparend.

Stap 4: Denk na over de constructie

De structuur vanhet gebouw en dusde daaruitvoortvloeiendegevelopbouw ismedebepalend voorbouwfysischeeigenschappen vanhet gebouw. Debuitenschil van hetgebouw bepaaltimmers dewarmteverliezen ofwarmteopslagcapaciteit .Bovendien beïnvloedt de bouwwijze ookrechtstreeks de milieubelasting.De eerste keuze van VIBE voor de structuur vaneen gebouw gaat uit naar een houten skeletomdat dit een kleine milieubelasting heeft, uithernieuwbare grondstoffen bestaat, goedgeïsoleerd kan worden en redelijk gemakkelijkzelf uitgevoerd kan worden. Als je toch eenklassieke spouwmuur wil toepassen gebruik danleemstenen, kalkzandstenen of bakstenen.

Houtskeletbouw

Het skelet vormt op zich niet het gebouw, maarwordt aangevuld met een reeks elementen die deconstructie afdichten, isoleren en afwerken.

FASE 2: VOORONTWERP

3 figuren met dezelfde oppervlakte. De circel is de meest compactevorm en heeft het kleinste verliesoppervlakte. De derde figuur heeft inverhouding een grotere (te isoleren) buitenomtrek. Bron: VIBE

Page 25: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 25

Juni 2007

Het houten skelet wordt aan de binnenzijdeafgetimmerd met bijvoorbeeld gipsvezelplaten enlangs de buitenzijde met een watervaste,winddichte houtvezelplaat. Tussenin plaats jeisolatiemateriaal van 15 cm dikte. Houtenbeplanking, een gevelsteen of een gevelbepleis-tering beschermt de buitenzijde. Tussenbeplanking of gevelsteen en de houtvezelplaatcreëer je een kleine spouw, zodat het vocht datdoor de beplanking of gevelsteen opgenomenwordt, makkelijker terug kan uitdrogen.Een andere mogelijkheid is de houtskeletbouw tecombineren met strobalen. De strobalen fungerendan als warmte-isolerende invulling van hethouten skelet. Langs de binnenzijde worden zeafgewerkt met een leembepleistering; langs debuitenzijde met een waterwerende bepleistering.

Vanuit bio-ecologisch perspectief kies je in deeerste plaats voor onbehandeld hout, lokaal ofregionaal beschikbare houtsoorten, hout met eenFSC-label .

Voordelen van houtskeletbouw:• korte bouwtijd,• heel goede isolatie mogelijk,• snelle opwarming,• droge constructie waardoor het gebouw snel

gebruiksklaar is,• laag gewicht,• minder fundering dan bij de traditionele

constructie,• mogelijk op weinig draagkrachtig of sterk

hellend terrein,• flexibel: gemakkelijk om wijzigingen aan te

brengen,• meestal goedkoper dan een traditioneel gebouw.

Hoe isoleren?Vermits jeugdlokalen meestal enkel in hetweekend gebruikt worden en snel opgewarmddienen te worden, kan je aan de binnenkant bestzoveel mogelijk werken met lichte materialen diesnel opwarmen (zoals hout, kurk, stro,gipsvezelplaten…) en zo weinig mogelijk metzware materialen (zoals baksteen, natuursteen,beton). Houtskeletbouw waarbij de isolatie zichtussen de structuur bevindt en waarvan debinnenzijde uit lichte materialen bestaat, is dusbeter geschikt voor snelle opwarming dan deklassieke spouwmuur.

De workshop ‘strobalenbouw’op de beurs ‘Hout & Groenwonen’ in november 2006 waseen groot succes.Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Een houtskeletbouw in uitvoering, architect: Liesbeth Liefsoons. Bron: VIBE

Een houtskeletbouw in uitvoering, architect: Jo Akkermans, aannemer:Hota. Bron: VIBE

Page 26: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 26

Juni 2007

Eerste keuze: leemsteen

Tweede keuze: kalkzandsteen/ silicaatsteen

Derde keuze: geperforeerde baksteen

Vierde keuze: cellenbeton

Vermijd muren van gewapend beton; deze zijnniet dampopen .

Zie technische fiche: ‘Buitenmuren’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Let op!Een van de argumenten die regelmatig naar voorgeschoven worden tegen houtskeletbouw is degeringe brandweerstand. Hout is echter zeermoeilijk ontvlambaar, het smelt noch buigt, blijftbij brand zeer lang stabiel en heeft eenbrandvertragende werking. In de technische fiche‘Brandveiligheid’ zijn voorbeelden opgenomen vanmaterialen en hun brandweerstand. Je vindt eralles terug over de basisnormen inzakebrandveiligheid. Aanvullend op deze normen kande brandweer extra eisen opleggen. Overleg metde plaatselijke brandweercommandant is dussteeds noodzakelijk.

Zie Stap 7: ‘Toetsen van het voorontwerp’Zie technische fiche: ‘Brandveiligheid’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie technische fiche: ‘Buitenmuren’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Dragende muren uit leemsteen,kalkzandsteen of baksteen

Een klassieke spouwmuur is zoals reeds hierbovenaangehaald minder geschikt voor snelleopwarming aangezien de binnenmuur uit zwarematerialen bestaat en deze een hele tijd nodigheeft om opgewarmd te worden.Indien je toch voor dragende muren kiest, kan jebest aan de binnenkant bij-isoleren (bij voorkeurmet nagroeibare isolatie: vlas, hennep, houtvezel,papiervlokken, kurk...) en afwerken met eengipsvezel- of gipskartonplaat. Pleisteren opbijvoorbeeld een isolerende houtvezelplaat kanook.

Metselwerk metkalkzandsteen.Bron: Xella, producentvan Silka

Metselwerk metcellenbetonblokken.Bron: Xella, producentvan Ytong

Geperforeerdebaksteen: ook welsnelbouwsteengenoemd.Bron: Wienerberger

FASE 2: VOORONTWERP

Metselwerk metleemsteen.Bron: VIBE

Page 27: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 27

Juni 2007

Stap 5: Zoek een goede indeling vanhet gebouw

Een goed voorontwerp is meer dan enkele lijnenop papier. Het moet de vertaling zijn van eendoordacht concept. Bij de aaneenschakeling vanruimtes is nagedacht over oriëntatie, zonering entoegankelijkheid. Bovendien houdt een goedontwerp rekening met aanpasbaarheid in detoekomst.

Gratis energie uit de zon!

• Ruimtes oordeelkundig zoneren en oriënterenkan belangrijke warmtewinsten opleveren: zonesdie het meeste warmte nodig hebben, oriënterennaar het zuiden; bergingen en andere ruimtesdie niet heel warm moeten zijn naar hetnoorden. Deze koudere zones kunnen ook eenbuffer vormen voor de warmere vertrekken. Voorjeugdlokalen of -huizen kan dit betekenen datde lokalen voor de groepen zo veel mogelijknaar het zuiden gericht worden. Berging,toiletten, wasplaatsen… kunnen aan denoordzijde geplaatst worden.

• Je kunt de koudere zones ook van de warmerevertrekken scheiden door middel vangeïsoleerde binnenwanden. In dit geval spreektmen van ‘compartimenteren’. Zo kan de warmtevan de verwarmde lokalen niet ontsnappen naarde koudere zones en spaar je opverwarmingskosten.

• Door de juiste ramen met de juiste grootte op dejuiste plaats te zetten en rekening te houdenmet de warmteopslagcapaciteit vanmaterialen, kan je heel wat gratis energie uit dezon halen. Dit is ‘passieve zonne-energie’. Dearchitect kan je hierin bijstaan door de nodigewarmteverliesberekeningen te maken.

Denk aan personen met een handicap!Omdat iedereen het recht heeft om op eengelijkwaardige wijze deel te nemen aan hetmaatschappelijke leven moeten publiekegebouwen en openbare voorzieningen zodanigontworpen worden dat ze voor iedereentoegankelijk zijn. Speciale voorzieningen, zoals

Optimale oriëntatie van lokalen. Bron: VIBE

Woning, architect:Eric Boddaert.Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Page 28: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 28

Juni 2007

brede toegangsdeuren, hellingen… worden vaaktot een minimum beperkt. Nochtans kunnen zeheel handig zijn. Zo kan je immers gemakkelijk inen uit met allerlei materiaal...

Bij het (ver)bouwen vanjeugdverblijfsinfrastructuur, door ToerismeVlaanderen gesubsidieerd via het decreet‘Toerisme voor allen’, moet je sowieso rekeninghouden met de toegankelijkheid van jecentrum voor mensen met een handicap. VoorA- en B-huizen wordt eentoegankelijkheidsadvies gegeven door demedewerker van Toerisme Vlaanderen die hetcontrolebezoek doet. Het advies heeft tot doelde tekortkomingen en mogelijkheden omtrenttoegankelijkheid duidelijk weer te geven. Hethoudt echter wel rekening met de toestandvan de infrastructuur en de financiëlehaalbaarheid van mogelijkeaanpassingswerken.

Hoe flexibel is je ontwerp?Een aanpasbaar ontwerp zorgt voor flexibiliteit inde tijd en de mogelijkheid functies in het gebouwte wijzigen. Soms is het ook nuttig stil te staan bijde mogelijke noden in de nabije toekomst. Jekunt bij het ontwerp rekening houden met eenmogelijke uitbreiding op termijn. Bedenk daarbijdat sanitaire lokalen (keuken en doucheruimtes)en technische lokalen (stooklokaal) waar zichallerlei toevoer- en afvoerleidingen bevinden,moeilijk van functie of plaats kunnen veranderen.Gebruik verplaatsbare of mobiele wanden alsscheiding tussen groepslokalen. Zo kan je vantwee lokalen een grote ruimte maken voor groteregroepsactiviteiten.

Stap 6: Denk na over technieken enmaterialen

Meer en meer gaan energiebesparende enmilieuvriendelijke technieken hun stempeldrukken op het ontwerp van een gebouw. Daarwaar men vroeger pas ging nadenken over hetverwarmingssysteem of andere technieken tijdensde uitvoering van een gebouw, zal nu reeds bij hetvoorontwerp over het concept van de techniekenbeslist worden.

6.1. Hoezo water besparen?

Water is essentieel voor de mens, zijn omgeving enhet voortbestaan van het leven op aarde. Amper0,26% van het aanwezige water op aarde isbeschikbaar voor de mens, en zowel in de onsomringende landen als in België stijgt hetgemiddelde verbruik nog steeds. Het totalewaterverbruik ligt voor de gemiddelde Vlamingtussen de 100 en 120 liter per dag, waarbijhoogwaardige toepassingen (drinken, koken)slechts aan 2,5 % van het totale verbruik komen.Het toilet spoelt 36% van ons drinkwaterrechtstreeks naar de riolering en is zo de grootstewaterverkwister in huis. Het is dus hoog tijd datwe beseffen dat we zuiniger met water moetenomspringen.

FASE 2: VOORONTWERP

Page 29: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 29

Juni 2007

Tips• Laat de kraan niet onnodig lopen.• Gebruik waterbesparende douchekoppen.• Plaats debietbeperkers of bruismondstukken

op kranen. Een debietbeperker of bruismond-stuk brengt zuurstof in de straal, het verbruikdaalt terwijl de druk behouden blijft. Ditlevert een besparing op van 40 tot 50%.

• Kies voor een composttoilet of eenGustavsberg-toilet , toilet met eenspoelreservoir van zes liter met eenspoelonderbreker of een spoelkeuzeknop.

• Zorg ervoor dat punten waar warm tapwaterwordt gebruikt (doucheruimten, keuken...)niet te ver van de warmwaterproductie zijnverwijderd. Zo voorkom je overbodigwaterverbruik.

• Isoleer de warmwaterleidingen.

Zie technische fiche: ‘Water’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie doe-het-zelf fiche: ‘Douches & toiletten’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie publicatie: Jansseune E, Thoelen P;Duurzaam watergebruik in de woning,VIBE vzw, 2001Zie: www.milieukoopwijzer.be

Gebruik regenwater

Installeer een regenwaterput die het regenwatervan het dak opvangt en buffert. Het opgevangenwater kan gebruikt worden voor toiletspoeling,waterspelletjes, onderhoud en tuin. Gebruik geenregenwater voor andere toepassingen zoalsdrinken, persoonlijke hygiëne en de vaatwas. Ditomwille van gezondheidsrisico’s.

De installaties moeten voldoen aan reglementen:• Regenwaternet en drinkwaternet moeten

volledig gescheiden zijn.• De installatie moet uitgerust zijn met een

elektrische pomp en de nodige filters.

• Kranen voor regenwater moeten duidelijkvoorzien zijn van het opschrift: ‘geendrinkwater’.

De afmetingen van zo’n regenwaterput zijnafhankelijk van het dak en van het gewenstegebruik. (Per begonnen 20 m² horizontaledakoppervlakte moet minstens een volume van1.000 liter worden geïnstalleerd).Raadpleeg je waterfactuur van het vorigewerkingsjaar en kijk eens naar je waterverbruik.Als je weet dat 1 m³ leidingwater ca 1,30 eurokost, kun je nagaan hoeveel je bespaart met eenregenwaterput.

Sinds 1 februari 2005 ben je bij nieuwbouw enherbouw van gebouwen ofconstructies verplicht een hemelwaterput teinstalleren en het opgevangen water tegebruiken als je horizontale dakoppervlaktegroter is dan 75 m². Ook als je dedakoppervlakte van een gebouw met meer dan50 m² uitbreidt, ben je verplicht eenhemelwaterput te installeren.Voor bepaalde waterbesparende techniekengeven sommige gemeentes subsidies.Vraag dit na bij je gemeente.

Let op!Voor alle jeugdverblijfcentra die beschikken overeen collectieve warmwatervoorziening (voor 15 ofmeer personen) is het ‘Legionella-besluit’ vantoepassing. Bij elke nieuwbouw of verbouwingmoet rekening worden gehouden met hetlegionellabesluit (en dus moeten de bestbeschikbare technieken, BBT, toegepast worden).Installateurs of ontwerpers (architect ofingenieur) van nieuwe of verbouwde installatiesmoeten een conformiteitsattest afleveren.

Zie: www.cjt.be

FASE 2: VOORONTWERP

Page 30: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 30

Juni 2007

Tips

• Een goede uitvoering van de regenwaterput isbelangrijk om de kwaliteit van het water tegaranderen en het onderhoud tot eenminimum te beperken. Laat je adviseren doorspecialisten.

• Plaats tegen de buitengevel een goed toegan-kelijk kraantje zodat het minder moeitevraagt regenwater te gebruiken dan drinkwater.

Denk aan het milieu!Het gebruik van sommige huishoudproductendraagt bij tot de vervuiling van de rivieren. Denkaan de fosfaten in wasmiddelen, chemische stoffenin verven, oliën, schoonmaakproducten…Koop de minst vervuilende producten, scheid hetklein gevaarlijk afval en breng het naar hetcontainerpark.

En wat met het afvalwater?Wat de rioleringssituatie betreft, is Vlaanderenvolgens de huidige wetgeving, ingedeeld in vierzuiveringszones:• Zone A: gerioleerd en aangesloten op een

rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI)• Zone B: gerioleerd en een aansluiting op een

RWZI is gepland• Zone C: gerioleerd gebied, maar niet

aangesloten op een RWZI (dus lozen in grachtof oppervlaktewater)

• Niet - gerioleerd gebiedOm te weten in welk zuiveringsgebied je grond/gebouw gelegen is neem je best contact op met jegemeente. Zij zijn het best op de hoogte van deplaatselijke rioleringssituatie.

Zie Stap 2: ‘Denk na over de buitenaanleg’Zie technische fiche: ‘Water’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie publicatie: Jansseune E, Thoelen P;Duurzaam watergebruik in de woning, VIBEvzw, 2001Zie publicatie: Jansseune E, Thoelen P;Hemelwater gebruiken! Een handleiding voorgebruik van regenwater in huis, VIBE vzw,2001Zie website van de Vlaamse Milieumaatschappij:www.waterloketvlaanderen.be

6.2. Materiaalkeuze:hou de kringloop gesloten!

GrondstoffenDuurzaam bouwen betekent ‘de kringloop van hetbouwen’ gesloten houden. Grondstoffen zijn in tedelen in verschillende categorieën:• Een eerste categorie zijn de beperkt voorradige

of eindige stoffen. Hiermee moet zuinigomgesprongen worden.

• Een tweede categorie zijn de (quasi) onbeperktvoorradige stoffen (zand, klei, leem…)

• De derde categorie zijn de hernieuwbare ofnagroeibare grondstoffen (hout, riet, stro,katoen, vlas...).

AfvalDeze primaire grondstoffen worden via eenbepaald productieproces omgevormd tot bouw-materialen. Rekening houdend met het afval dathieruit voortkomt, kunnen we de bouwmaterialenweer onderverdelen in categorieën. Het niet meerrecycleerbaar bouwafval wordt gestort en geeft degrootste milieubelasting. De tweede categorie is

Een gesloten kringloop.Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Page 31: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 31

Juni 2007

recycleerbaar of herbruikbaar (vb. baksteen:herbruikbaar als materiaal of als grondstof voor deaanmaak van beton). Een derde categorie bevatde materialen die na afbraak terug gecomposteerdof die door de natuur in het ecosysteem wordenopgenomen (vb. houten gevels, rieten dakbedek-kingen, leem, kalk...).

Een echte gesloten kringloop

Het klassiek economisch denken houdt geenrekening met de afvalfase; producten wordengebruikt en weggeworpen en als afval verbrand.Het recyclage-denken houdt rekening met hethergebruiken van producten alvorens ze te stortenof te verwerken als afval. Van een echte geslotenkringloop kunnen we spreken als er geen afvalgegenereerd wordt of als het afval volledig terugin de natuur opgenomen kan worden.

Wat is een bio-ecologisch materiaal?Een bio-ecologische materiaal is eenbouwmateriaal dat bestaat uit:• onuitputtelijke natuurlijke basisgrondstoffen,• zonder synthetische of petrochemische

toevoegstoffen,• zonder zware milieubelasting,• zonder schadelijke gevolgen voor de menselijke

gezondheid.

Voorbeelden van bio-ecologisch verantwoordematerialen:• hout: onbehandeld hout, lokaal of regionaal

beschikbare houtsoorten, hout met een FSC-label , indien behandeld kies dan thermischbehandeld hout of voor hout behandeld metboorzout,

• isolatie: vlas, hennep, kurk, schapenwol,houtvezel, papiervlokken,

• producten uit gebakken aarde (pannen,bakstenen), kalkzandsteen,

• natuurverven: (lijnolieverf, kookverf, leemverf,minerale verven zoals kalkverven, kalkcaseïne-verven...)

• mortels: kalk, trasskalk, trass , bastaardmortel(mengeling van zuivere cement, kalk en zand)

• pleisters: leem, kalk, natuurgips of rogips, trass,• anhydritechape, kalkchape of chape op basis van

zuivere cement CEM I,• ....

Zie keuzefiches bouwmaterialen:www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen‘Plaatmaterialen’‘Pleisters’‘Isolatiemateriaal’‘Hout’‘Verven’...

VIBE vzw hanteert de NIBE-classificatie alsalgemene milieuclassificatie van materialen(NIBE = Nederlands Instituut voor Bouwbiologieen Ecologie, een raadgevend ingenieursbureau).De NIBE-classificatie houdt rekening metmeetbare gegevens (energieverbruik, emissies...)én met meer kwalitatieve data (schade aan hetlandschap, hinder, gezondheid...)De materialen die het dichtst bij hun natuurlijkevorm staan en die het minst bewerkt zijn, hebbeneen bio-ecologische voorkeur boven andere indezelfde NIBE-milieuklasse. VIBE raadtmaterialen uit NIBE-klasse 7, 6, 5 (de drie laagstevan de zeven) en synthetische of petrochemischematerialen af.

VIBE vzw catalogiseert materialen met hetnatureplus-label zonder meer als ‘bio-ecologischverantwoorde bouwmaterialen’. Dit labelhanteert zeer strenge normen enuitsluitingscriteria op vlak van milieu engezondheid.

Zie:www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

Denken in termen van duurzame ontwikkeling. Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Page 32: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 32

Juni 2007

KostprijsEen aantal (maar niet alle!) bio-ecologischematerialen zijn duurder dan de klassiekematerialen. Kiezen voor een bio-ecologischmateriaal doe je niet omwille van de kostprijsmaar omwille van de voordelen op het vlak vanmilieu en gezondheid. Vaak tellen de ‘verborgenkosten’ van de klassieke materialen (zoals deafvalverwerking en andere milieukosten) nietmee. Als die wel zouden meetellen in de kostprijsvan alle materialen, dan zouden de bio-ecologische materialen veel voordeliger uitkomen.VIBE vzw ijvert daarom voor gemeentelijkereglementeringen die de keuze van de bio-ecolo-gische materialen, via subsidies, promoten enfinancieel aantrekkelijker maken.Zoals je in de inleiding al kon lezen: alle beetjeshelpen! Tracht de beste keuze te maken binnende financiële mogelijkheden.

FASE 2: VOORONTWERP

Tips

• Ga bij de keuze van materialen na in welkemate de jeugdbeweging (oud-)leiding, oudersof sympathisanten) ze zelf kunnen plaatsen oftoepassen. Bepaalde materialen lenen zichuitstekend om zelf te verwerken. Bijvoorbeeldhouten constructies, strobalen, leembepleiste-ring... Denk bij de keuze van materialen ookal na over de afwerking.

• Je kunt misschien de ramen, wc’s, keukentoe-stellen, meubilair... van je oude lokaal herge-bruiken. Of je kunt je inkopen gaan doen ineen kringloopwinkel.

Zie: www.kringloop.net.Ook voor bouwmaterialen bestaat er eenkringloopwinkel.

Zie: www.kringloopbouwmaterialen.nl(Je vindt hier ook adressen uit Vlaanderenterug).

• Je kunt echter niet zomaar alle oude materia-len hergebruiken. Let op het gezondheids-aspect! Sommige materialen kunnen namelijkschadelijke stoffen bevatten, zoals formalde-hyde. Meer hierover kan je lezen in de keuze-fiches van bouwmaterialen:

Zie:www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

• Op de databank van VIBE kan je de doorVIBE erkende producten en diensten en dedoor VIBE erkende adressen terugvinden. Opde productfiche is ook aangegeven of het pro-duct al dan niet het natureplus-label heeft.

Zie: www.vibe.be>databank• Denk ook aan brandveiligheid bij de keuze

van materialen.Zie Stap 7: ‘Toetsen van het voorontwerp’Zie technische fiche: ‘Brandveiligheid’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Page 33: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 33

Juni 2007

Isolatiemateriaal Thermohanf, gemaakt van hennep.Bron: Thermohanf

6.3. Isoleer en ventileer zoals hethoort!

Hoe isoleren?Jeugdbewegingen gebruiken hun lokalen meestalenkel in het weekend, daarom moeten ze snelopgewarmd kunnen worden. Hiervoor kan je aande binnenkant best zoveel mogelijk werken metlichte materialen die snel opwarmen (zoals hout,kurk, gipsvezelplaten...).De isolatie kan je best aan de binnenkant, oftussen de structuur aanbrengen zoals in hout-skeletbouw. Een klassieke spouwmuur is dus af teraden aangezien de binnenmuur uit baksteenbestaat en deze een hele tijd nodig heeft om op tewarmen.

IsolatiegraadOp 1 januari 2006 is de nieuweenergieprestatieregelgeving (EPR ) vankracht gegaan. Ook jeugdlokalen en jeugd-huizen moeten voldoen aan deze normen: K45+ minimale ventilatievoorzieningen

Zie www.energiesparen.be voor meer info

Onderstaande tabel toont richtwaarden voorfinancieel de meest interessante isolatiemaat-regelen en isolatiediktes (volgens een studie vande KUL, Griet Verbeeck). De hoogst gerang-schikte ingrepen doe je best eerst:

Wil je extra inspanning doen voor het milieu enlaat het budget het toe, dan kan je nog iets meerisoleren om een laagenergiegebouw te bekomen:

• Maximale U-waarden - Buitenmuren: 0,3 W/m²K

(minstens 12 à 14 cm isolatie)- Dak: 0,2 W/m²K

(minstens 18 à 20 cm isolatie)- Vloeren: 0,3 W/m²K

(minstens 12 à 14 cm isolatie)• Maximaal K30

Zie publicatie: Bellens G.; Energiezuinig(ver)bouwen: Isoleren of installeren, VIBE,2004, 25 pagina’s.

Let op!Het effect van alle energiemaatregelen is des tegroter naarmate je beter isoleert. En dit heeft nietenkel te maken met de isolatiewaarde van dematerialen (U-waarde ) maar ook met lucht-en winddicht bouwen en het vermijden vankoudebruggen . Uitvoeringsdetails zijn dus heelbelangrijk! Om goed te isoleren moet deuitvoering van het isolatiesysteem technischperfect zijn.

FASE 2: VOORONTWERP

Isolatie die slecht aansluitzorgt voor koudebruggen.Deze zorgen soms voorschimmel binnen in hetgebouw.Bron: VIBE

1 dakisolatie 162 gevel-en vloerisolatie 83 beglazing (U= 1.1 W/m²K)4 betere verwarmingsinstallatie5 alternatieve energie

investerings- isolatiemaatregel Isolatiediktevolgorde (cm)

Page 34: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 34

Juni 2007

De luifel houdt de zonnestralen in de zomer tegen. In de winter zorgende op het zuiden gerichte raampartijen voor gratis warmte.

Bron: VIBE

Tips

• Hoe groter de warmteopslagcapaciteit (c)van een isolatiemateriaal, hoe langer hetisolatiemateriaal de warmte kan vasthoudenin de zomer, en hoe koeler de ruimtes zullenzijn. De warmteopslagcapaciteit van papier-vlokkenisolatie en houtvezelisolatie is bijv.veel beter dan die van minerale wol.

Zie technische fiche: ‘Isolatie(materialen)’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

• Ook te grote glasoppervlakten kunnenoververhitting veroorzaken in de zomer. Eenbrede dakoversteek, vooral aan de zuidkantis een eenvoudig middel om oververhittingte voorkomen.

• De zuiderzon kan je ook eenvoudigtegenhouden met zomers groen: bomen,struiken… een druivelaar.

• Glas vormt de zwakke schakel van eengebouw als het over akoestiek gaat. Hetplaatsen van dubbele beglazing metongelijke glasdikten kan een oplossingbieden om geluidshinder te beperken.

Zie technische fiche: ‘Buitenschrijnwerk’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Hoe ventileren?Naarmate je beter isoleert wordt het ookbelangrijker om goed te ventileren. Lokalen meteen hoge bezettingsgraad hebben behoefte aanvoldoende ventilatie.Zowel voor de toevoer als voor de afvoer van luchtkun je kiezen voor een mechanisch systeem (metventilatoren) of een natuurlijk systeem (met

Indien jullie zelf isolatie willen aanbrengen, kun-nen jullie dus best begeleiding van een specialistvragen. Belangrijk is daarbij dat je een flexibeleaannemer vindt, die de werking van een jeugd-organisatie kent. Vergeet niet om ouders vanleden of buurtbewoners aan te spreken. Misschienis één van hen elektricien, timmerman of dakwerker.

Zie technische fiche: ‘Vloeren’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie technische fiche: ‘Buitenmuren’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie technische fiche: ‘Daken’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie technische fiche: ‘Isolatie(materialen)’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalenZie doe-het-zelf fiche: ‘Zelf isoleren’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Waarom verbeterd dubbel glas?Enkel verbeterd dubbel glas, ook welhoogrendementsglas (HR) genoemd heeft eencomfortabele glastemperatuur. Als het buiten 0° is,heeft enkel glas een temperatuur van 5°C, gewoondubbel glas 12°C en hoogrendementsglas 17°C.De isolatiewaarde van glas wordt uitgedrukt in deU-waarde (warmtedoorgangscoefficient inW/m²K). Hoe lager de U-waarde, hoe beter deisolerende werking. Een overzicht vind je involgende tabel:

Zie technische fiche: ‘Buitenschrijnwerk’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Soort vensterglas Isolatiewaarde(U-waarde)

Enkel glas (4 mm) 5,8Gewoon dubbel glas (4-12-4 mm) 2,8Hoogrendementsbeglazing 1,6HR+ (4-15-4 mm)Hoogrendementsbeglazing 1,1HR++ (4-15-4 mm)Passiefhuisbeglazing (4-16-4-16-4 mm) 0,6

FASE 2: VOORONTWERP

Page 35: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 35

Juni 2007

roosters, schouwen). Een mechanische ventilatieheeft het voordeel dat het verluchten betergecontroleerd kan gebeuren. Men spreekt danvan gecontroleerd ventileren . Het nadeel vandit systeem is dat het elektriciteit verbruikt.Mechanische ventilatie is in principe enkel nodigin jeugdhuizen die de polyvalente zaal of ‘fuifzaal’extra moeten ventileren. De architect (ofstudiebureau) zal een berekening maken van hetnodige debiet voor de ventilatie, afhankelijk vande grootte van de zaal en de bezetting.Jeugdlokalen kunnen eventueel de toilettenmechanisch ventileren. Voor de overige lokalenvolstaat natuurlijke ventilatie.

De nieuwe energieprestatieregelgeving (EPR) die vanaf januari 2006 van kracht is

gegaan, bepaalt ook minimaleventilatievoorzieningen

Zie: www.energiesparen.be

Principe van natuurlijke ventilatie:• De toevoer van verse lucht gebeurt via regelbare

en afsluitbare toevoerroosters in ramen of murenvan droge ruimten. De openingen moet jemanueel of automatisch (op basis van sensoren)kunnen regelen in een voldoende aantalstanden tussen open en gesloten.

• De lucht moet doorstromen van droge naarnatte ruimten via doorstroomopeningen: niet-regelbare roosters in binnendeuren ofbinnenmuren of gewoon een spleet vanminimum 1cm onder de deuren.

• Afvoer van vochtige en bedorven lucht gebeurtvia regelbare roosters en verticale afvoerkanalenin de natte ruimten (wc, doucheruimte,keuken).

Het principe vanventilatie: aanvoer vanverse lucht, doorvoer enafvoer van vochtige lucht.Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Tips

• Voor het bepalen van de afmetingen vanroosters kunnen architecten beroep doen opde technische informatie en berekeningen vanfabrikanten.

• Zorg voor een correct geïnstalleerdeverwarmingsinstallatie met aangepasterookafvoersystemen om CO-problemen tevermijden.

• De apparaten (ventilatoren) maar ook deverluchtingsroosters en afvoerkanalen(schoorstenen, rookkanalen…) hebben eenregelmatige onderhoudsbeurt nodig.

6.4. Kies het gepasteverwarmingssysteem

Hoe verwarmen?Een verwarmingssysteem kiezen dat het best aanje jeugdlokaal aangepast is, is niet gemakkelijk endoe je best in samenspraak met je architect ofinstallateur. De keuze van systeem is onder andereafhankelijk van de isolatiegraad en de teverwarmen volumes. Bepaal eerst hoe goed je wiltisoleren en welke ruimtes (op welk moment)verwarmd moeten worden.

Je moet wel altijd twee basisregels respecteren:1.Je moet niet alle ruimtes verwarmen: enkel delokalen waar je lang in verblijft, doucheruimtes…2.

Isoleer de te verwarmen ruimtes goed!

Zie Stap 6.3: ‘Isoleer en ventileer zoals hethoort’

Page 36: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 36

Juni 2007

Tips

Algemeen kunnen volgende maatregelenbelangrijke besparingen met zich meebrengen:• Als energiebron verdient aardgas de

voorkeur op stookolie.• Hoe lager de stooktemperatuur van de ketel

hoe beter en ecologischer.• Hoog-rendement ketels met terugwinning

van condensatiewarmte verbruiken heel watminder energie.

• Hoog-rendement ketels op hout bestaan nuook en je kunt ze koppelen aan radiatorenen warmwaterboilers.

• Warmtepompen hebben een hoog rendementmaar zijn alleen interessant in specifiekesituaties (grote gebouwen) en mindergeschikt voor jeugdlokalen.

• Actieve zonne-energie voorruimteverwarming via warm water of warmelucht zijn technisch interessant maar nogniet economisch rendabel.

Zie technische fiche: ‘Verwarmen en warmwater bereiden’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

6.5. Beperk het elektriciteitsverbruik

Koelkasten, boiler, elektrische toestellen,muziekinstallatie, verlichting...We staan er dikwijls niet bij stil, maar voor allesgebruiken we elektriciteit. Elektriciteit is zowatde duurste energie. Een centrale “verbrandt” deprimaire energiebron (stookolie, gas, kolen,nucleaire brandstof…). Een reeks energieomzet-tingen wekken elektriciteit op die met veeltransportverliezen onze gebouwen bereikt. Deaanmaak van elektriciteit in de centrale heeft eenrendement van amper 35%; m.a.w. er zijn drieeenheden primaire energie nodig om een eenheidelektriciteit te maken. Als we dan even stilstaanbij de broeikasgassen en het effect daarvan op hetmilieu... Reden genoeg dus voor extra inspan-ningen en rationeel energieverbruik!

Tips

• Koop toestellen met een A+++-label(koelkast…).

Zie www.topten.be voor de meestenergiezuinige toestellen op deBelgische markt.

• Schakel de stand-by-stand uit (video, tv,hifi, PC...), een schakelaar om heel hetgebouw (behalve de koelkast natuurlijk)zonder stroom te zetten, kan hierbij helpen.

• Gebruik geen elektrische boilers voor hetmaken van warm water.

• Installeer geen elektrische verwarming.• Gebruik geen elektrisch kookfornuis.• Pas, waar het kan, natuurlijke ventilatie toe.• Airconditioning hebben jullie zeker niet

nodig.• Vermijd, waar mogelijk, elektrische

toestellen die warmte nodig hebben ofproduceren.

• Koop geen onnodige elektrische apparaten:kruimeldief, fruitpers...

Zie: www.verdraaidewereld.beZie: www.ecospot.beZie: www.greenpeace.org/belgium/nl/energiegidsZie: www.jeromweb.be

Een vuurtje. Niet per definitie milieuvriendelijk of gezond.Bron: brochure ‘Veilig stoken’, AMINAL

FASE 2: VOORONTWERP

Page 37: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 37

Juni 2007

Kies voor daglicht!Daglicht is de goedkoopste en meest zuinigeverlichting. Door de juiste inplanting van ramenkan je zorgen voor voldoende daglicht zonderverblinding.

Tips

• Gebruik lichte kleuren voor wanden enplafonds. Donkere kleuren absorberen meerlicht en vereisen driemaal zoveellichttoetreding.

• Hoge ramen brengen het licht tot dieper inde ruimte.

• Koepels of bovenlichten hebben een hogerrendement. Denk wel aan oververhitting inde zomer! Zorg voor dubbelwandige koepelsen geïsoleerde opstanden.

• Voor lokalen waar geen mogelijkheid is totdirecte verlichting via raam of koepel kaneen daglichtbuis oplossing bieden.

FASE 2: VOORONTWERP

Intelligent verlichten• Gebruik spaarlampen. Spaarlampen en

TL-lampen veroorzaken elektromagnetischevelden, waaraan sommige mensen gevoelig zijn.Zorg daarom voor een minimum afstand van 50centimeter tot de toestellen.

• Maak gebruik van een hoofdschakelaar. Zo benje zeker dat bij het verlaten van het gebouw alleelektrische toestellen en lampen (behalve dekoelkast natuurlijk) uitgeschakeld zijn.

• Gebruik bewegingsdetectoren i.p.v. schakelaarsin sanitaire lokalen of bergingen. Dezeschakelen automatisch aan en uit en zorgenervoor dat je elektriciteitsfactuur niet onnodigoploopt.

• Tijdschakelaars zijn interessant voor trapzalen,gangen...

Zie doe-het-zelf fiche: ‘Verlichting’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Elektriciteit uit zonlicht (Fotovoltaïsche zonne-energie)In een ‘fotovoltaïsche’ zonnecel wordt lichtrechtstreeks omgezet in elektriciteit. Zonnecellenzijn dunne schijfjes of laagjes met specialeelektrische eigenschappen. De hoeveelheidstroom die ze produceren hangt af van het

Een daglichtbuis voert via een buizensysteem met reflectoren het daglichtvia het plafond tot in de binnenruimte.Bron: Lightbeam

Page 38: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 38

Juni 2007

invallende licht. Alle vormen van licht zijnbruikbaar, maar direct zonlicht levert wel hetmeeste energie.Zonnecellen worden aan elkaar gekoppeld ingrotere zonnepanelen (PV-modules). Daarin zittende zonnecellen beschermd tussen een glasplaataan de voorkant en een waterdichte kunststoffolie aan de achterkant.

Zie: www.ode.be

6.6. Maak een gezond gebouw

Heb je ooit stilgestaan bij het feit dat de binnen-lucht van gebouwen in veel gevallen meer ver-vuild is dan de buitenlucht? Dit is onder anderete wijten aan chemische stoffen die zich binnenopstapelen, elektromagnetische straling, radon…Dit en andere problemen van vocht, isolatie enventilatie zorgen voor een ongezond binnen-klimaat.

Bouw gezond!Een gezond gebouw is in de eerste plaats:• droog en comfortabel warm,• goed geïsoleerd, zonder koudebruggen ,•luchtdicht gebouwd, zonder kieren en spleten,• gecontroleerd geventileerd: continu verse lucht

in leefruimtes en slaapruimtes aan een kleindebiet; afvoer van vochtige lucht en geurtjes innatte ruimtes: wc, keuken en doucheruimtes,

• met voldoende natuurlijke verlichting,• gebouwd en afgewerkt met gezonde materialen,• onderhouden met gezonde

schoonmaakproducten,

• met een minimum aan chemische stoffen,Zie www.mmk/be/afbeeldingen/File/BimibrochureMMKAntwweb.pdf voorinformatie over het binnenmilieu besluit

• met een minimum aan elektromagnetische ofioniserende straling .

ConcreetTemperatuurAfhankelijk van de aard van de activiteit en dekledij schommelt de behaaglijke temperatuurtussen 18 en 24°C. Twee factoren: de temperatuurvan de lucht en de temperatuur van de wandenbepalen de temperatuur die je voelt. Het verschiltussen die twee mag niet meer dan 4°C bedragen,of we voelen ons onbehaaglijk: het lijkt alsof demuren koude ‘uitstralen’.

Luchtverplaatsing moet zich beperken tot 1,5meter/seconde. Anders voelen we ‘tocht’.

Zie Stap 6.4: ‘Kies het gepasteverwarmingssysteem’Zie technische fiche: ‘Verwarmen en warmwater bereiden’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

LuchtvochtigheidEen behaaglijk gevoel krijgen we bij een relatieveluchtvochtigheid tussen 40 en 60%. ‘Ademende’ ofdampopen materialen kunnen de hoeveelheidvocht in huis min of meer stabiliseren, waardooreen behaaglijk binnenklimaat ontstaat.

LichtDaglicht is essentieel voor de mens. Het bepaalthet biologische ritme en de stofwisseling.Een gebrek aan natuurlijk licht kan ziektesveroorzaken (een voorbeeld hiervan zijnwinterdepressies).Kunstlicht mag niet verblinden, moet kleurenrespecteren en zorgen voor voldoende contrast omobjecten goed te kunnen waarnemen.

Zie doe-het-zelf fiche: ‘Verlichting’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Fotovoltaïsche panelenBron: Izen

FASE 2: VOORONTWERP

Page 39: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 39

Juni 2007

Frisse luchtSchadelijke stoffen die vrijkomen uitbouwmaterialen, meubels, apparaten... kunnendoor hun chemische of fysische werking mens enomgeving schade toebrengen. Vermijd schadelijkestoffen en zorg voor gecontroleerde ventilatie .

Zie Stap 6.3: ‘Isolatie en ventilatie’Zie boek: Bellens G.; Goed bouwen: gezondwonen!, VIBE, 2005, voor tips overchemische stoffen, elektromagnetische velden,beestjes, licht, lucht en verwarming in huis

Bouwmaterialen kiezen?Bouwmaterialen hebben een grote invloed op hetbinnenklimaat en de kwaliteit van debinnenlucht.Hieronder vind je een opsomming vanonschadelijke (bij voorkeur toe te passen) enschadelijke (af te raden) materialen/producten.

Voorkeur:• bouwmaterialen met het natureplus-label ,

• anorganische bouwproducten zoals baksteen,kalk- of gipspleister, belasten de binnenruimtesslechts minimaal,

• hout is een ideaal bouwmateriaal; vermijdechter houtbeschermingsmiddelen.

Af te raden:• sommige cementsoorten bevatten slakken met

zware metalen (een restproduct van dehoogovencentrales), ook in de glazuurlagen vangebakken tegels kunnen zware metalen zitten,

• fosfaatgips en sommige soorten natuursteen(zoals graniet of sommige soorten leisteen),omwille van radioactiviteit,

• sommige plaatmaterialen die verlijmd zijn metlijmen die de kankerverwekkende stofformaldehyde bevatten,

• voorzichtigheid is ook geboden bij bepaaldedichtingskitten (polyurethaan, siliconen…)en waterdichtingsproducten (bitumen,siliconen...).

Zie keuzefiches bouwmaterialen:www.vibe.be>downloads>bouwmaterialenZie: www.mmk.be voor fiches overgezondheid & milieuZie: www.ibgebim.be

Vloeren

Voorkeur:• producten met het natureplus-label ,• natuurlijke materialen zoals hout, kurk of

linoleum,• voor sterk belaste vloeren zijn natuurstenen of

tegels aan te raden,• tapijten met een rug uit natuurlatex,• geen of oplosmiddelvrije lijmen voor het

plaatsen van vloerbekledingen• bij houten vloeren kies je best voor behandeling

met plantaardige oliën, boen- of bijenwas zonderoplosmiddelen.

Af te raden:• PVC , vinyl, synthetische tapijten,

vloerlijmen met schadelijke oplosmiddelen…

Zie keuzefiche bouwmaterialen:‘vloerafwerkingen’www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

FASE 2: VOORONTWERP

Sommige cementsoorten zijn schadelijk voor de gezondheid.Bron: VIBE

Page 40: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 40

Juni 2007

Wand en plafond

Voorkeur:• producten met het natureplus-label ,• dampopen materialen,• leem-, kalkcaseïne-, kalk, silicaatverf...• leempleister, kalkpleister…• papierbehang, cellulosevezelpapier.

Af te raden:• vinyl of synthetisch behang, petrochemische

verf... (de meeste op de markt zijnde verf).

Zie keuzefiche bouwmaterialen: ‘wand- enplafondafwerking’www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

Houten plaatmateriaal

Voorkeur:• producten met het natureplus-label ,• producten met een lage emissie formaldehyde ,• volhouten meubelen die verlijmd met klassieke

witte houtlijm (‘PVAC’),• panelen met een kleiner lijmaandeel: OSB ...

Af te raden:• spaanplaten...

Zie keuzefiche bouwmaterialen: ‘houtenplaatmateriaal’www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

Verven en aanverwanteSommige toevoegstoffen in verf hebben een effectop je gezondheid. Je kunt dit vermijden door goedvoorbereid te gaan schilderen of door een juistekeuze te maken in verfsoort.

Verven, vernissen of beitsen zijn in principeallemaal op dezelfde manier samengesteld.

Verf bestaat hoofdzakelijk uit drie bestanddelen:• bindmiddel: alkydhars of acrylhars (in

synthetische verf) of olie (in natuurverf);• oplosmiddel: solventen (kunnen synthetisch of

natuurlijk zijn) of water;• pigmenten: uit aardolie (in synthetische verf) of

minerale of plantaardige pigmenten (innatuurverf).

Afhankelijk van de samenstelling kun je vervenindelen in de volgende belangrijkste categorieën:• synthetische verven op solventbasis

(alkydverf...),• synthetische verven op waterbasis (acrylaatverf,

vinylverf, latexverf...),• natuurverven op solventbasis (bijvoorbeeld

lijnolieverf...),• natuurverven op waterbasis (bijvoorbeeld

kalkcaseïneverf, kookverf...).

Volgende tabel geeft een overzicht van de beste,aanvaardbare en slechte keuzes van bindmiddel,oplosmiddel en pigmenten in verven.

Zie boek: ‘Goed bouwen, gezond wonen!’VIBE, 2005

In OSB wordt minder lijm gebruikt dan in MDF of spaanderplaten.OSB bevat dus ook minder kankerverwekkende formaldehyde.Bron: VIBE

FASE 2: VOORONTWERP

Maak een juiste keuze in verfsoort. Kies natuurverf.Bron: VIBE

Page 41: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 41

Juni 2007

Voorkeur:• verven met het natureplus-label ,• verven met bindmiddel, oplosmiddel en pigment

uit kolom ‘beste keuze’, zonder toevoegstoffenzoals droogmiddelen…

Aanbevelingen:• zorg voor een goede voorbereiding van de

schilderwerken,• let op etiketten en eventuele ecolabels; maak

een bewuste verfkeuze,• verlucht intens tijdens het schilderen,• ventileer voldoende na het schilderen.

Zie keuzefiche bouwmaterialen engezondheid: ‘Verven en aanverwante’www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

Stap 7: Toetsen van het voorontwerp

Doorheen de verschillende stappen van hetvoorontwerp mag je de veiligheid niet uit het oogverliezen.

Denk aan brandveiligheid!In de stappen hierboven is brandveiligheid hier endaar al aangehaald. Het voorontwerp moet jetoetsen aan de basisnormen voor brandveiligheid,die vastgelegd zijn in het Koninklijk Besluit van19 december 1997, Basisnormen brandpreventie(KB 19/12/1997). Deze normen hebben betrekkingop de gebruikte materialen, de middelen die eenbeginnende brand kunnen stoppen, goedevluchtmogelijkheden, beperken van rook bij eenbrand… De brandweer kan altijd bijkomendeeisen stellen. Voor het indienen van de aanvraagkan je architect best een afspraak maken met deplaatselijke brandweer voor een advies.

Zie technische fiche: ‘Brandveiligheid’www.vibe.be>downloads>jeugdlokalen

Beste keuze Minder goede keuze Slechte keuze Wettelijk verbodenBindmiddel lijnolie, natuurhars, kalk, leem niet-schadelijke synthetische alkydhars, acrylhars,

bindmiddelen tot 2% polyurethaanOplosmiddel geen, water oranjeterpeen, gomterpentijn, VOS*aromatenarm VOS*-gehalte > 700 ppm

isoparafine, ethanol alifatischPigmenten minerale pigmenten, kunstmatige ijzeroxides, petrochemische lood, cadmium, chroom

plantaardige pigmenten synthetische minerale organische pigmenten VI, napelsgeelpigmenten zonder zwaremetalen

*VOS (Vluchtige Organische Stoffen) zoals benzeen, xyleen, tolueen zijn gassen die bij langdurige inademing het centrale zenuwstelsel, lever en nierenkunnen aantasten en de ademhaling irriteren.

FASE 2: VOORONTWERP

Page 42: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 42

Juni 2007

VeiligheidscoördinatorNiet enkel bij de uitvoering, maar ook bij hetontwerp (en liefst al bij het voorontwerp) moet je,volgens het KB van 25.01.2001, eenveiligheidscoördinator aanduiden. Deze zal allerisicovolle elementen detecteren en hiervan eenveiligheids- en gezondheidsplan opstellen metdaarin de maatregelen die je moet nemen om tezorgen voor een veilig gebouw. Dit kan gaan overtechnische aspecten maar ook over meer prak-tische zaken zoals het onderhoud (Kunnen deramen op een veilige manier gekuist worden?).De coördinator mag vrij worden gekozen opvoorwaarde dat hij aan de vereiste bekwaam-heidseisen voldoet. Enkel voor kleineverbouwingen waarbij slechts 1 aannemer (zonderonderaannemers) betrokken is, is eenveiligheidscoördinator niet vereist. Voorbouwwerken < 500m2 mag deveiligheidscoördinatie ontwerp en uitvoeringuitgeoefend worden door de architect (indiendeze vereist is) of in het andere geval door deaannemer. De extra kosten van deveiligheidscoördinator kan je ramen op 1 tot 1,8 %van de totale aannemingssom.

Zie: meta.fgov.be/pc/pce/pcev/nlcev05.htmVoor meer vragen hierover kan je terechtbij NAVB (Nationaal Actiecomité voorVeiligheid en hygiëne in het Bouwbedrijf)02/552.05.00Zie: www.locomotief.be

FASE 2: VOORONTWERP

Andere interessante projecten:

• Sinds maart 2004 loopt in heel Vlaanderen hetEcoSpot project rond milieuzorg in de Vlaamsejeugdhuizen. EcoSpot is een initiatief vanEcolife vzw in samenwerking met de Vlaamsejeugdhuisfederaties. EcoSpot wil jeugdhuizenstimuleren om werk te maken van milieu-vriendelijke initiatieven. Het project bestaathoofdzakelijk uit drie deelaspecten: de EcoScan,de Nacht van de Energievreters en deEcoTeams.

Zie: www.ecospot.be voor meer info• Dialoog vzw ontwikkelde in samenwerking met

Tandem een instap klaar projectmodel voorgemeenten: ‘Isoleer je rijk’. Dit milieuprojectloopt in heel Vlaanderen en omvat algemeneprincipes en concrete maatregelen om jeugd-lokalen en zalen voor lokale verenigingen beterte isoleren en energiezuiniger, milieuvriendelij-ker, waterzuiniger, aangenamer, afvalarmer... temaken

Zie: www.tandemweb.be>projectfiches>Isoleer je rijk

• Dialoog vzw biedt aan beheerders vangroepslogies praktisch advies (isolatie,ventilatie, verwarming, regenwaterbenutting,groendaken, waterbesparing, duurzamemateriaalkeuze...) en begeleiding voor kleine totgrote renovaties.

Zie: www.dialoog.be>verblijfsaccommodatie>advies groepsaccommodatie

Page 43: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 43

Juni 2007

VERKLARENDE WOORDENLIJST

• Anhydrite is watervrij calciumsulfaat dat onderde vorm van een gesteente in de natuurgevonden wordt. Het wordt ook geproduceerddoor gipssteen te branden op een temperatuurvan 200°C of meer. Anhydrite wordt gebruikt alsbindmiddel voor pleisters en chapes en is alleentoepasbaar in droge ruimtes. De energie-inputbij kunstmatig aangemaakte anhydrite is hogerdan bij natuurlijke anhydrite. Het gebruik vankunstmatige anhydrite betekent anderzijdsminder ontginning van natuurlijke grondstof.Anhydrite kan als bindmiddel gebruikt wordenmits toevoeging van een katalysator.

• Anorganische stoffen zijn verbindingen dienormaal gesproken geen koolstofatomenbevatten, zoals mineralen, zouten en metalen.

• Betonrot is een term die algemeen gebruiktwordt voor schade aan beton. Meestal bedoeltmen schade die ontstaat doordat de, in hetbeton aanwezige, wapening begint te roesten.Dit is een expansieve reactie (roest zet uit) endoet aldus het beton barsten. Dit proces is zeernadelig voor de sterkte van het beton en aldusvoor de gehele betonconstructie.

• Bio-ecologisch bouwen is energie- enwaterbesparend bouwen met zo weinig mogelijkchemische of schadelijke materialen en stoffenin en rond het gebouw, rekening houdend metde draagkracht van de aarde en met degerechtvaardigde behoeftes van huidige entoekomstige generaties wereldwijd.

• Bio-ecologisch bouwen wil, met een optimaleinzet van liefst lokale en onuitputtelijkenatuurlijke grondstoffen, komen tot een gezondegeest in een gezond lichaam in een gezond huisin een gezonde leefomgeving.

• Een bitumineuze dakbedekking bestaat uitasfaltfolie. Gebruikt als buitenmateriaal opmeestal platte daken. De productie van bitumenvervuilt het milieu en doet een aanslag opschaarse grondstoffen.

• Het Blaue Engel label is een officieel Duitsmilieulabel met een brede erkenning. Het is eenbeetje de moeder van alle nationale ecolabels. Jevindt het label ook terug op een aantal productendie in ons land in de winkelrekken liggen.

• Een Bijzonder Plan van Aanleg (BPA) legt vooreen deel van het grondgebied van een gemeentede bestemmingen en inrichting vast. Vaakhebben ze betrekking op nieuwe woonwijken ofuitbreidingen van de industriezone.

• Cellenglas, ook wel schuimglas genoemd, is eenwaterdampdicht isolatiemateriaal met geslotencellen dat vocht-, vuur- en drukvast is en goedeisolerende eigenschappen heeft. Het is bijzondergeschikt voor isolatie aan de buitenkant vankelders, voor de isolatie van platte en begroeidedaken of als in te metselen isolatieblok.

• Een coating (ook wel deklaag ofoppervlaktebehandeling) is een mengsel vanstoffen dat op verschillende producten gestrekenkan worden. Coatings worden aangebracht opmetaal, hout, glas, kunststof, papier…

• Een composttoilet werkt zonder water en is nietaangesloten op de riolering. De fecaliën vallenin een bak die van te voren gevuld is metgehakseld stro, droge bladeren... Bacteriën doenhet composterende werk; een ventilator zorgtvoor constante zuurstofaanvoer, nodig voor hetaërobe proces. Zolang deze blijft draaien is hettoilet geurloos. Het eindproduct is compost,kooldioxyde en water (geen methaangas) en isreukloos en droog. Een composttoilet levert eendrinkwaterbesparing op van meer dan 20.000liter per persoon per jaar.

• Dampopen materialen zijn materialen die‘ademen’. Bio-ecologisch bouwen gaat uit vanhet concept dat de buitenschil van een huis zoveel mogelijk uit dampopen materialen moetbestaan. Dit om in huis geproduceerd vocht opeen optimale manier af te voeren of teverwerken. We spreken van ‘ademende muren’.Het betekent dat je vermijdt dat jouw woningeen ‘plastic zak’ wordt. En dat creëer je net metkunststofmaterialen. Die zijn water- éndampdicht. Over grote oppervlakte dampdichtgemaakte oppervlakken wekken hetzogenaamde ‘bunkerklimaat’ op. De lucht inzulke ruimtes wordt ervaren als benauwend en‘gebruikt’.

• Een damprem wordt aan de binnenzijde van eenconstructieonderdeel aangebracht en houdt de

Verklarende woordenlijst

Page 44: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 44

Juni 2007

vochtige warme lucht van de binnenruimtetegen zodat deze niet in de isolatie kan dringen.In de zomer kan er dankzij de dampopenheidvan de damprem damp ontsnappen naar binnentoe. Een damprem heeft een ìd-waarde kleinerdan 30m.

• Een vochtgestuurde damprem gedraagt zich inde winter anders dan in de zomer. In de winterhoudt het membraan vocht tegen, in de zomerbevordert deze damprem de uitdroging van deconstructie. Het wordt gebruikt in constructieswaarbij de buitenzijde dampdicht is, zoals plattedaken.

• Een dampscherm houdt de damp volledig tegenen heeft een µd-waarde groter dan 30m.Doordat er geen damp kan ontsnappen is erkans op condensatie met alle gevolgen van dien.

• Een dichtingskit is een dik vloeibaar elastischmateriaal dat geschikt is als dichting. Deklassieke dichtingskitten zijn op basis vankunststoffen zoals PVC, PUR, PE of EPDM enzijn dus zelden milieuvriendelijk te noemen.

• Het diffusieweerstandsgetal (µ) duidt dedampdoorlatendheid van een materiaal aan.Het diffusieweerstandsgetal geeft aan hoeveelmaal moeilijker de waterdamp doorheen hetbetreffende materiaal gaat dan door de lucht.

Bijvoorbeeld:- µ houtvezelplaat = 5- µ baksteen = 15- µ PE-folie = 100.000 - 200.000

• Het E-peil drukt de energieprestatie van eenwooneenheid of een andere bestemming uit.Vanaf 1 januari 2006 zijn EPB eisen van krachtbij elke aanvraag van stedenbouwkundigevergunning en mag E100 niet overschredenworden. Een laagenergiegebouw voldoet aan denorm E70.

• Elektromagnetische straling is een niet–ioniserende straling, die wordt veroorzaakt doorbijvoorbeeld hoogspanningslijnen, gsm-mastenen elektronische huishoudapparaten. Op langetermijn kunnen er schadelijke effectenontstaan.

• Elektro-osmose is een techniek die gebruiktwordt voor het onttrekken van water uitvochtige muren. In de nabijheid van de

vochtige muur wordt een zwak radiosignaaluitgezonden dat zich opbouwt in de muur. Hetnatuurlijk elektrisch veld wordt hierdooromgepoold en dit veroorzaakt een omgekeerdestroom van de (in de muur aanwezige) positiefgeladen waterdeeltjes, terug naar de bodem toe,waar de aarde fungeeert als negatieve pool.

• Hout met een FSC-label slaat op hout dat uitverantwoord bosbeheer komt. Het wordtgecontroleerd op ecologische, maar ook opsociale aspecten. FSC is een internationale,onafhankelijke, niet-gouvernementele non-profitorganisatie. Zij werd in 1993 opgericht doorboseigenaars, de houtsector, sociale bewegingenen milieuorganisaties en streeft naarverantwoord bosbeheer wereldwijd. VIBE vzwerkent enkel FSC als geloofwaardigcertificeringsysteem voor hout.

• Formaldehyde is een kankerverwekkende stofdie wordt aangetroffen in lijmen die wordengebruikt om houtschillen, -spaanders, of -vezelstot platen te persen. Niet alle houtenplaatmaterialen zijn echter metformaldehydehoudende lijmen verlijmd.

Zie keuzefiche bouwmaterialen: ‘Houtenplaatmaterialen’www.vibe.be>downloads>bouwmaterialen

• Gecontroleerd ventileren doe je doorvoldoende en niet overmatig te ventileren. Doorvensters te openen heb je geen controle of denoodzakelijke hoeveelheid lucht in een ruimtetijdig ververst wordt.Met gecontroleerde ventilatie kan je deaanvoer, doorstroming en afvoer van luchtbeheren volgens de vereisten die in de Belgischenorm NBN D 50 -001 zijn vastgelegd. In principebedraagt die hoeveelheid lucht 3,6 m³/uur perm² vloeroppervlakte van een ruimte, maar deBelgische norm gaat verder dan dit basisprincipe(vraag hierover meer uitleg aan uw architect).

• De Glaser-methode is een rekenmethode die isontwikkeld om inwendige condensatie tevoorspellen, te lokaliseren en kwantitatief teberekenen. Ze is ook bruikbaar om anderevochtproblemen te behandelen.

• Een Gustavsberg-toilet spoelt met een volumevan 2,5 of 4 liter (naargelang het systeem). Omeen goede doorspoeling van je riolering tegaranderen hoort bij het systeem een

VERKLARENDE WOORDENLIJST

Page 45: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 45

Juni 2007

stroomvergroter (inhoud: 14 of 18 liter), dit iseen vat onderaan het toilet dat kleinehoeveelheden afvalwater van het toilet opvangtnaast het afvalwater afkomstig van de keuken ofde wastafel. Op het moment dat het vat vol isen een volgende hoeveelheid waterbinnenstroomt, zorgt een hevelleiding ervoor datin één keer de hele inhoud in de riool wordtgeloosd (dit systeem is vooral geschikt voorgebouwen met meerdere verdiepingen, maarkan je evengoed bij een laagbouw installeren).

• Hemelwater is een verzamelnaam voor regen,sneeuw en hagel met inbegrip van dooiwater.

• Hernieuwbare (of teeltbare of nagroeibare)grondstoffen zijn grondstoffen die op aardegekweekt kunnen worden en komen dus uitland- en bosbouw.Bijvoorbeeld: vlas, hennep, stro, kurk, riet, hout,papiervlokken, katoen, kokos, bamboe,schapenwol, zetmeel, lijnolie,…

• Ioniserende straling is de verzamelnaam voorstraling met hoge energie. Deze straling bereiktons vanuit de ruimte, wordt uitgezonden doorradioactieve stoffen en kan kunstmatig wordengeproduceerd met bijvoorbeeld eenröntgenapparaat. Ioniserende straling kanweefsel en DNA beschadigen. Daardoor neemtbij verhoogde blootstelling de kans opgezondheidsschade, zoals het ontstaan vankanker, toe.

• K-peil is het isolatiepeil van een gebouw en isafhankelijk van de U-waardes van deconstructieonderdelen en de koudebruggen.Een laagenergiegebouw voldoet aan de normK30.

• De kleurtemperatuur bepaalt de lichtkleur enwordt meestal uitgedrukt in Kelvin (K). Lichtmet een lage kleurtemperatuur wordt als“warmer” ervaren dan licht met een hogekleurtemperatuur.

• De kleurweergave index (Engels CRI ColorRendering Index) van een lichtbron is eenindex voor de kwaliteit van kleurweergave vandoor die lichtbron belichte objecten, vergelekenmet de kleurweergave van dezelfde objectenbelicht door een zwarte straler met dezelfdekleurtemperatuur als de te kwalificeren lichtbron.

• Koudebruggen zijn plaatsen waar de isolatieonderbroken is en waarlangs warmte

gemakkelijk naar buiten verloren gaat. Wanneerwarme lucht afkoelt, bijvoorbeeld in contactmet een koud oppervlak, kan er condensatieontstaan. Condensatie geeft een verhoogde kansop bouwschade en schimmels.Typische koudebruggen zijn betonnen balkons ofvloeren die doorlopen van binnen naar buiten,balken boven raamopeningen die in contactstaan met de gevelsteen, balken in debuitenmuur…

• kWh: kWh staat voor kilowattuur en is eeneenheid die een hoeveelheid energie uitdrukt.Energie is het vermogen dat u verbruikt overeen bepaalde tijd. Gedurende het jaar verbruiktu elektriciteit en dat wordt uitgedrukt in kWh.Een doorsnee gezin verbruikt op een jaargemiddeld 3.500 kWh.

• De lambdawaarde (W/mK) is de isolatiewaardevan een materiaal. Hoe lager de lambda-waarde, hoe beter het materiaal isoleert. Delambda-waarde van de meeste bio-ecologischeisolatiematerialen schommelt tussen de 0,035 en0,040 W/mK. Dat is vergelijkbaar met glaswol,rotswol en piepschuim.

• Luchtdichting zit langs de binnenzijde van deisolatie en zorgt ervoor dat er geen warmevochtige binnenlucht in de isolatie kan dringen,er geen warmte verloren kan gaan in de winteren er geen warmte kan binnendringen in dezomer.Naden en kieren moeten zoveel mogelijkvermeden en/of zorgvuldig afgeplakt te worden.

• Minerale materialen bestaan voor het grootstegedeelte uit oppervlaktedelfstoffen. Er wordteen onderscheid gemaakt tussen wereldwijdruim voorradige grondstoffen (zand, klei, leem,andere aarde-stoffen…) en beperkt voorradigegrondstoffen.

• Nagroeibare (of vernieuwbare) grondstoffenzijn grondstoffen die op aarde gekweekt kunnenworden en komen dus uit land- en bosbouw.Bijvoorbeeld: vlas, hennep, stro, kurk, riet, hout,papiervlokken, katoen, kokos, bamboe, zetmeel,lijnolie,…

• Het natureplus-label is een internationaal labelvoor bouwproducten met zeer strenge normen enuitsluitingscriteria op vlak van milieu engezondheid. (www.natureplus.org)

• De NIBE-classificatie is een algemene

VERKLARENDE WOORDENLIJST

Page 46: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 46

Juni 2007

milieuclassificatie van materialen (NIBE =Nederlands Instituut voor Bouwbiologie enEcologie, een raadgevend ingenieursbureau).De NIBE-classificatie houdt rekening metmeetbare gegevens (energieverbruik,emissies…) én met meer kwalitatieve data(schade aan het landschap, hinder,gezondheid…).

• OSB (Oriented Strand Board) is een hardehouten plaat die bestaat uit spanen (in hetEngels ‘strands’) en voor constructiedoeleindenkan gebruikt worden. Deze platen bevattendikwijls lijmen die bij normalekamertemperatuur en luchtvochtigheid giftigestoffen afgeven.

• PE (polyethyleen) is de meest gebruiktekunststof. De basismaterialen waaruit PEgemaakt wordt, zijn aardolie en aardgas. Doorhet opsmelten van de plastic korrel kan mendeze omzetten in diverse eindtoepassingen zoals:plastic flesjes, plastic zakjes, verpakkingsfilm,mantels van elektrische kabels (niet de isolatie,die is van PVC), waterleiding- en gaspijpen entechnische vezels.

• Petrochemische grondstoffen of materialenbestaan volledig of voor het grootste deel uitdelfstoffen die diep uit de aarde komen. Meestalgaat het om afgeleide aardolieproducten.Vermijd ze zoveel mogelijk!De productie is meestal erg milieuvervuilend, erwordt ruim gebruik gemaakt van gevaarlijkestoffen en het afval kan zelden hoogwaardiggerecycleerd worden en vergaat omzeggens niet.Petrochemische stoffen worden niet binnenredelijke termijn terug in het natuurlijkecosysteem opgenomen.

• PPC (Polypropyleen copolymeer) is eenmilieuvriendelijker alternatief voor PVC. Bijfabricage en verbranding van PPC zouden geenschadelijke stoffen vrijkomen.

• PVC (PolyVinylChloride) is een veelvuldigtoegepaste thermoplast die ontstaat napolymerisatie van het monomeer vinylchloride. Bijproductie komt vinylchloride vrij. Deze stof isook in lage concentraties zeer giftig enveroorzaakt kanker. De weekmakers diegebruikt worden om PVC zacht en buigzaam temaken (ftalaten zoals DEHP, DBP en BzBP) zijnheel schadelijk voor milieu en de gezondheid!

• Radon is een natuurlijk gas dat licht radioactiefis. Het komt vooral in Wallonië voor wegens derotsachtige bodem. Sommige bouwmaterialenhebben ook een lichte radonuitstoot. De keuzevan woonplaats en bouwmaterialen (met namebepaalde gipssoorten) , gecombineerd met eengoede ventilatie kan hoge radonconcentratiesmeestal voorkomen.

• Een RUP (ruimtelijke uitvoeringsplan) is eenplan waarmee de overheid in een bepaaldgebied de bodembestemming vastlegt.Ruimtelijke uitvoeringsplannen of ‘RUP’s’vervangen de huidige gewestplannen. Voor allepercelen in een bepaald gebied wordt zo heelduidelijk wat er kan en wat niet. Eens het RUPis goedgekeurd kunnen, op basis van destedenbouwkundige voorschriften die zijnopgenomen in het RUP, stedenbouwkundigevergunningen afgeleverd worden.

• Sedum is een vetkruid, gebruikt voor extensievegroendaken.

• Substraat is de voedingsbodem, grondlaag,onderlaag voor groendaken.

• Tadelakt is een waterdichte glanspleister opbasis van kalk.

• Een thermovloer is een vloer op volle grondwaarbij een dikke laag geëxpandeerdekleikorrels een dubbele functie heeft: isolatie enstabiliteit.

• Tras is fijngemalen tufsteen. Dit is eengesteente van vulkanische oorsprong. Gemengdmet vette kalk vormt tras een uitstekendemortel. Tras is geen zelfverhardend bindmiddel.De hydraulische eigenschappen worden paswerkzaam door menging met kalk of cement.Traskalk heeft een aantal bijzondereeigenschappen. De mortel die ervan gemaaktwordt, is smeuïg, elastisch en goed verwerkbaar.Door de sterke kleefkracht ontstaat een goedehechting op verschillende ondergronden. Murendie met traskelk gemetst zijn, hebben minderkans op barsten.Traskalk is ook vorstbestendig, dampdoorlatenden goed bestand tegen agressieve stoffen. Hetbiedt een goede waterdichting, kent weinigkalkuitbloeiing en is vrij van schadelijke stoffen.Bij gebruik merk je dat traskalk bij huidcontactook minder agressief is dan gewone cement.

• U-waarde is de isolatiewaarde van een

VERKLARENDE WOORDENLIJST

Page 47: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 47

Juni 2007

constructieonderdeel en is afhankelijk van delambda-waarde van het materiaal en de dikte.

• Warmteopslagcapaciteit c (J/kgK) of inertievan een bouwmateriaal betekent dat hetmateriaal warmte kan opslaan. In woningen ishet gebruik van materialen met een hogewarmteopslagcapaciteit (zoals baksteen,kalkzandsteen, natuursteen…) een grootvoordeel, in jeugdwerkinfrastructuur is diteerder een nadeel, tenzij het lokaal bijnapermanent gebruikt wordt. Dewarmteopslagcapaciteit van het isolatiemateriaalin het dak of in houtskeletbouwmuren kanechter wel belangrijk zijn. Hoe groter c, hoelanger het isolatiemateriaal de warmte kanvasthouden in de zomer, en hoe koeler deruimtes zullen zijn.Bijvoorbeeld:- c houtvezel = 2000 à 2100 J/kgK- c rotswol = 800 J/kgK

• Waterdichtingsproducten makenconstructieonderdelen waterdicht. Dezeproducten (zoals bitumen, siliconen) zijnmeestal afkomstig uit de petrochemie en scorenslecht op milieu- en gezondheidsvlak.

• Een waterkerende of vochtwerende laag wordtgebruikt tegen opstijgend vocht uit de grond,vocht uit chape, hemelwater…

• Winddichting vormt de afscherming aan debuitenzijde van de isolatie en zal ervoor zorgendat vocht, wind en stof niet in de isolatiekunnen dringen. In een bio-ecologischopgebouwd dak wordt de winddichtinggerealiseerd door de dampopen isolerendeonderdakplaat uit houtvezel. De tand- engroefverbinding zorgt voor een uitstekendewinddichting.

VERKLARENDE WOORDENLIJST

Page 48: Jeugd stappenplan nieuwbouw

Stappenplan nieuwbouwDuurzame Jeugdwerkinfrastructuur

p. 48

Juni 2007

Colofon:

Dit stappenplan werd opgemaakt door VIBE vzwin samenwerking met Locomotief en kadert in hetproject ‘Duurzame Jeugdwerkinfrastructuur’.Dit project kwam tot stand met financiële steunvan de Vlaamse overheid, DepartementLeefmilieu, Natuur en Energie.

Het stappenplan is bestemd voor jeugdwerkers.Voor meer informatie kan je naast het stappenplannieuwbouw en verbouwing ook de technischefiches voor architecten en deskundigen en dedoe-het-zelf-fiches voor jeugdwerkers raadplegen.

Auteurs:Arch. Sigrid Van LeemputArch. Eva Heuts

Cartoons:Joris Snaet

VIBE vzwVlaams Instituut voor Bio-Ecologisch bouwen enwonennatureplus BelgiumGrote Steenweg 91B - 2600 ANTWERPEN (Berchem)Tel: +32/(0)3/218.10.60Fax: +32/(0)3/[email protected],[email protected]

Verantwoordelijke uitgeverThomas LootvoetGrote Steenweg 912600 Antwerpen


Top Related