Download - บาลี 10 80

Transcript
Page 1: บาลี 10 80

คาชแจง ความรอาขยาต เปนสวนหนงในวจวภาค ทผศกษาจะตองเรยน ตองร กรยาอาขยาตเปนกรยาคมประโยคทางสมพนธ การศกษาอาข- ยาต จะทาใหรจกธาต อปสคนาหนาธาต ปจจยลงทายธาต และวภตต แสดงกาลและกจแหงธาตนน ๆ ยงกวานน ผศกษาจะไดความรทวถง ทงการแปรรปอกษรและความหมายแหงธาต เพราะอปสคบาง เพราะ ปจจยบาง เพราะวภตตบาง ทาใหรจกประกอบอปสค ธาต ปจจย และวภตตเปนรปกรยา และแยกรปกรยาออกเปนสวน ๆ ใหรสวน ไหนเรยกวาอะไร. ในแบบาลไวยากรณทใชกนอยนน ตองอาศยครแนะนาสงสอน จงรได เพราะเปนแบบทใชเปนหลกในการทองบนใหขนใจเปนสาคญ ดวยเหตนน จงตองอาศยคาอธบายจากครหรอหนงสออธบายเขาชวย เพอทาความเขาใจใหชดขน พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรม- นวาส ไดชวยเรยบเรยงคาอธบายอาขยาตเลมนใหมหากฏราชวทยาลย เพอประโยชนดงกลาวแลว จงขอขอบใจและอนโมทนาไว ณ ทนดวย. พระอมราภรกขต๑

มหามกฏราชวทยาลย ๑๓ กรกฎาคม ๒๔๘๙ ๑. ตอมา เปน พระธรรมดลก.

Page 2: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 1

อธบายอาขยาต พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรมนวาส เรยบเรยง อธบายอาขยาต อาขยาต คอ อะไร ? อาขยาตไดแก ศพททกลาวถงกรยา คอ ความทา อนเปนอาการทปรากฏขนในคน สตว และ สรรพสงตางๆ ซงแสดงใหเหนวา ตวประธานคอผหรอสงทเปนเจาของกรยาทาอะไร แสดงอาการเคลอนไหวหรอคงทใหปรากฏออกมาอยางไร เชนศพท กรยาเหลาน คอ ยน เดน นง นอน กน ดม ทา พด คด ไป มา เปนตน. ศพทนมมลเดมมาจาก อา บทหนา ขยา ธาต ในความ กลาว (กรยา) ศพทนนชอ อาขยาต ศพทกลาวกรยาคอความทา ของนามทเปนประธานนเปนสวนสาคญมาก จะขาดเสยมได ถาขาด เสยแลว เรากจะทราบไมไดวา นามทเปนประธานจะแสดงกรยาอาการ อยางไร แตศพททกลาวกรยาหาไดชออาขยาตเสมอไปไม เพราะ ยงมศพททแสดงกรยาอกแผนกหนงคอกรยากตก การทเราจะสงเกตให ทราบแนชดได ตองอาศยสงเกตดเครองปรงของศพทนน ๆ เพราะ กรยาศพททงหมด ยอมมมลเดมมาจากธาตคอศพทอนเปนมลรากเปน สาคญเสมอกน เมอจะใหเปนกรยาฝายใด กใชเครองประกอบของฝาย

Page 3: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 2

นนปรบปรงเขา เครองปรงเปนเหตใหสงเกตรไดวาเปนกรยาแผนกไหน ตลอดถงพวกนามศพทกยงตองมเครองปรงประจาแผนกของตน ๆ คอ ลงค วจนะ วภตต เพอเปนเครองหมายใหทราบไดวาเปนศพทจาพวก นามศพท. ฉะนน ศพททจะไดชอวาอาขยาตเตมทกตองประกอบ พรอมดวยเครองปรงสาหรบอาขยาต อนทานจดไวเปนสวน ๆ สาหรบ ทาหนาทของตน ๆ ซงจะขาดเสยแมแตอยางใดอยางหนง ยอมไมได ถาขาดเสย กเทากบวาศพทนนมความเปนอาขยาตยงไมสมบรณ. เครอง ปรงเหลานจะงดไวกอน จะไดอธบายในลาดบตอไป. ความสาคญของอาขยาต อาขยาต สาคญอยางไร ? เมอผศกษาไดเรยนรถงนามศพทคอ คน สตว ท สงของ พรอมดวยลกษณะและคาแทนชอ อนเปน สวนวาดวยนามแลว ยงไมพอแกความตองการ จาเปนตองเรยนรถง ความเคลอนไหวหรอความคงทอนเปนเครองแสดงความทาของนามซง ไดแกกรยาอก เพราะเพยงแตนามศพทหาเปนเครองใหรถงความเปน ไปของภาษามคธไดเพยงพอไม มฉะนน กจะรแตเพยงชอ ซงหา ใหสาเรจประโยชนอยางแทจรง ในการเขาในภาษามคธไดพอแกความ ประสงคไม ลาพงนามศพทเปนแตเพยงแสดงชอลกษณะหรอคาแทน ชอเทานน ถาไมมกรยาเปนเครองประกอบอกตอหนงแลว จะทราบ ไมไดเลยวา นามศพททาอะไรบาง กรยาคอความทาของนามศพท จงเปนหนาทของอาขยาตแสดงไดปรากฏ อาขยาตยอมเปนสงสาคญใน

Page 4: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 3

สวนกรยา และยงใชเปนเครองคมพากย คอคาพดทกลาวออกไปเพอ ใหทราบไดวา จบประโยคแหงคาพดทอนหนง ๆ กากบความทอน ตาง ๆ ไมใหคละกน ถงแมวาจะมกรยาอกแผนกหนงซงเรยกวา กรยากตก กยงไมสาคญเทากรยาอาขยาต เพราะกรยากตกไมมวภตต แผนกหนงเหมอนอาขยาต ยงตองอาศยวภตตนาม บทและบรษก ตองอาศยอาขยาตเปนเครองบง ทงจะใหเปนกรยาคมพากยไมไดเสมอ ไป เพราะเหตน อาขยาตจงเปนปกรณทสาคญอยางยงซงจาเปนทสด ทผศกษาจะตองเรยนรและจะขาดเสยมได. หลกสงเกตกรยาอาขยาต ลาพงเหนกรยาในภาษาไทย เชนคาวา ยน เดน นง นอน เปนตน จะรไมไดเลยวาเปนกรยาแผนกไหน จะเรยกวาเปนกรยา แผนกไหนกยงไมไดทงนน เพราะคาเหลานอาจจะประกอบเปนภาษา มคธใชไดหลายแผนก แลวแตจะใชเครองปรงแผนกไหนเขาประกอบ ดงนน การทจะสงเกตกรยาอาขยาตในภาษาไทยจงเปนการยากมาก และ อาจจะเจาใจอยางแทจรงไมไดเลย แตทจะสงเกตทราบได ตองเปน ไปในภาษามคธ เพราะในภาษามคธ ทานจดเครองปรงไวสาหรบ แผนกนน ๆ อยางพรอมมลแลว เชน นามกตกกมเครองปรง คอ สาธนะ รป และปจจย. กรยากตกกมวภตต ซงอาศยนาม วจนะ กาล ธาต วาจก และปจจย เปนตน ถงแมวาจะเปนกรยาชนดเดยว กน แตกตางกนดวยเครองปรง พงสงเกตตวอยางดงตอไปน :-

Page 5: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 4

นามกตก กรยากตก กรยาอาขยาต ยน าน, ตฏนโต ตฏามาโน โต, ตฏต. เดน คมน, คจฉนโต คจฉมาโน คโต, คจฉต. คาวา } นง นสชชา, นสทนโต นสทมาโน นสนโน, นสทต. นอน สยน, สยนโต สยมาโน สยต, สยต. เหลานยกมาเปนตวอยาง เพอเปนหลกสงเกต เพราะศพทเหลา น อาจจะเปลยนแปลงใชไดตาง ๆ อกมาก แลวแตเครองปรงของ แผนกนน ๆ เพราะฉะนน หลกสงเกตกรยาศพทในฝายปรงของ ตองอาศยเรยนรเครองปรงทง ๘ ของกรยาอาขยาตโดยละเอยดถถวน เสยกอน จงจะสามารถสงเกตและเขาใจไดแนชด. เครองปรงของอาขยาต ศพทกรยาทเปนแตเพยงกลาวออกมาเลย ๆ โดยงมไดมเครอง ปรงอยางใดอยางหนงเขาประกอบ เรากคงยงรไมไดเลยวาเปนกรยา แผนกไหน ฉะนน ศพทกรยาทจะไดนามวาอาขยาตกเชนกน กอน ทจะสาเรจรปเปนอาขยาตได กตองอาศยเครองปรงสวนตาง ๆ ของ อาขยาต ทาหนาทรวมกนปรบปรงประกอบใหเปนรปขน เหมอนเรอน ทจะสาเรจเปนรปเรอนขนได ตองอาศยทพพสมภาระตาง ๆ ซงเปน เครองสาหรบทาเรอน อนบคคลนามาผสมประกอบกนฉะนน กลาว อยางงายกคอ ศพทกรยาฝายอาขยาต ตองประกอบดวยเครองปรงของ อาขยาต ซงทานจาแนกไวเปน ๘ ประการ คอ วภตต กาล บท

Page 6: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 5

วจนะ บรษ ธาต วาจก ปจจย. เครองปรงทง ๘ น แตละอยาง ๆ ยอมมหนาททจะตองทาตาม สวน ไมสบสนปนคละกน สวนไหนมหนาทอยางไร จะไดกลาว ตอไปในแผนกนน ๆ จดวาเปนสาคญทก ๆ สวน ซงจะขาดเสยแม แตอยางใดอยางหนงกหาไดไม เพราะแตละสวนลวนตางชวยกนปรง ศพทกรยานน ๆ ใหถงความเปนอาขยาตอยางสมบรณ อยางหนงกม หนาทในทางหนงไมเหมอนกน แตกทาหนาทรวมกนไมบกพรองเหมอน เครองเรอนคอทพพสมภาระตางๆ ซงแตละอยางยอมมหนาททจะตอง ปรบปรงใหเปนรปเรอนแตกตางกนไปคนละสวน แตยอมทาหนาทรวม กนจะขาดเสยสวนใดสวนหนงหาไดไมฉะนน แตนนแหละ เมอจะกลาว ถงความสาคญอยางแทจรงในเครองปรงทง ๘ น บางอยางกมความ สาคญมาก คอใหสาเรจกจในหนาทของตนไดโดยอสระลาพงตน มตอง อาศยเครองปรงอยางอนประกอบ เครองปรงเหลาน เฉพาะทสาคญม อย ๓ คอ วภตต ธาต ปจจย จดเปนประธาน นบเปนหวหนาของ สวนอน ๆ เพราะเปนทอาศยปรากฏของสวนตาง ๆ ซงนอกจากน แตบางอยางกมความสาคญนอย คอตองอาศยเครองปรงอยางอนเปน เครองปรากฏ รบหนาทรองลงไปตามลาดบชน เครองปรงเหลาน ไดแก กาล บท วจนะ บรษ วาจก ทง ๕ น เวนวาจกอยางเดยว อาศยวภตตเปนเครองปรากฏ จงทาหนาทของตนได จดวามวภตตเปน แดนเกด ถาไมมวภตตแลว กทาหนาทไมได ฉะนน เมอวภตตปรากฏ ขนในทใด กยอมเปนเครองหมายใหทราบไดวา เครองปรงทง ๔ น

Page 7: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 6

มอยในทนน เมอกลาวถงวภตต กเปนเหตใหเกยวโยงถงดวย ธาต ทสาคญกเพราะวาเปนรากเงาของศพทกรยาทงหมด อาขยาตทงหมด ตองอาศยธาตเปนรากเงา จงนบวาเปนเหตอนสาคญยง ซงไดเกดผล เปนอาขยาต เพราะถาขาดธาต เครองประกอบอน ๆ กหาประโยชน อะไรมได โดยเหตทไมมตวตงสาหรบจะปรง. ปจจยเปนเครองอาศย ปรากฏของวาจา เมอปจจยปรากฏกเปนเครองชใหทราบวาจกไดจงนบ เปนเครองปรงทสาคญยงสวนหนง เหตฉะนน เมอจะกลาวถงเครอง ปรงของอาขยาตแตโดยยอ เฉพาะทสาคญทสดกม ๓ คอ วภตต ธาต ปจจย เทานน นอกจากนนเปนเครองชวยเหลอทาหนาท โดยตอง อาศยเครองปรงทง ๓ นเปนหลก ดงจะไดอธบายเปนลาดบตอไปน :- ๑. วภตต วภตต ไดแกอะไร ? คาวา "วภตต" น เมอจะแปลตาม พยญชนะกวา "แจก" หรอ "แบง" หมายความวา แบงแยกมลศพท ออกไปเปนสวน ๆ เพอจะจาแนกศพทแลวจดไดเปนหมวดหม เปนการ สะดวกแกการทจะเขาใจความหมายของศพททประกอบดวยวภตตนนๆ แลวแตวภตตนน ๆ จะประกอบกบศพทเชนไร วภตตนมทใชอย ๒ แผนก คอ แผนกนาม เรยกวา วภตตนาม ๑ แผนกกรยา เรยกวา วภตตอาขยาต ๑. วภตตซงอยใน ๒ แผนกน ยอมมหนาททาคนละ อยาง หาเหมอนกนไม. หากจะมคาถามสอดเขามาวา วภตตนามกม อยแผนกหนงแลว เหตไฉนจงเพมวภตตอาขยาตเขามาอก มเปนการ ซาซากไปหรอ ? กตองตอบวา หาซาซากไม เพราะตางแผนกตางก

Page 8: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 7

ทาหนาทคนละอยาง คอวภตตนาม กทาหนาทแจกนามศพท เพอเปน เครองหมายใหรลงค วจนะ การนต และอายตนบาต คอคาตอเชอม นามศพท ออกสาเนยงคาแปลตามหมวดของวภตต. สวนวภตตอาขยาต กทาหนาทแจกมลศพทฝายกรยาออกเปนสวน ๆ เพอเปนเครองหมาย ใหรกาล บท วจนะ และบรษ ซงแลวแตวภตตจะระบถง. วภตตใน อาขยาตน ทานจาแนกไวเปนหมวดไว ๘ หมวด คอ วตตมานา ๑ ปญจม ๑ สตตม ๑ ปโรกขา ๑ หยตตน ๑ อชชตตน ๑ ภวสสนต ๑ กาลาตปตต ๑. ความหมายของชอวภตต วภตตทง ๘ หมวดตามทกลาวแลวน เมอเพงตามชอแหงวภตต หมวดนน กเหนไดวา ตางหมวดตางกมความหมายประจาแตกตางไป คนละอยาง หาเหมอนกนไม แตความหมายของชอวภตตเหลานน ทานผรจนาปกรณน มงหนกไปในทางใหเปนความหมายของกาลมาก กวาอยางอน เพราะฉะนน ชอของวภตตเหลานนแตละหมวดจงบง ใหทราบถงกาลไปในตวดวย. ซงเราจะทราบไดตามชอของวภตต นน ๆ เชน วตตมานา แปลวา "เปนไปอย" ตามความหมาย กเพอใหเปนเครองบอกปจจบนกาล เพราะเพงถงสงทเกดขนจาเพาะ หนา. สวน ปญจม ซงแปลวา "ท ๕" สตตม ซงแปลวา "ท ๗" เปนกาลทแฝงอยในระหวาง เพราะตามคาแปลกไมบงชด ลงไปวาเปนกาลอะไร ซงในคมภรมลกจจายนทานเรยกวา อนตกาล แปลวา "กาลทกลาวแนลงไปยงไมได" คอไมแนวา จะจดลงใน

Page 9: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 8

กาลไหน. ปโรกขา แปลวา "กลาวถงสงทอยในหนหลง" คอ สงลวงไปแลวไมมกาหนดแนวาลวงไปเมอไร. หยตตน แปลวา "มแลวในวนวาน" หมายถงสงทลวงไปแลวตงแตวานน. อชชตตน แปลวา "มแลวในวนน" หมายถงสงทลวงไปแลวในวนน. ๓ กาลน ตามความหมายกเพอใหเปนเครองบอกอดตกาล เพราะเพงถงสงทลวง แลวทงนน. ภวสสนต แปลวา "จกม" หมายถงสงทจกเกดมขาง หนา กาลาตปตต แปลวา "ลวงกาล" หมายถงสงทลวงกาลของ อนาคตไปแลว แตยอนกลาวถงอก. ๒ กาลน ตามความหมายกเพอ ใหเปนเครองบอกอนาคตกาล เพราะเพงถงสงทยงไมมาถง. วภตต ๘ หมวด วภตตทง ๘ หมวดดงปรากฏในแบบนน ทานแจกออกไปเปน หมวด ๆ ม บท บรษ และวจนะ กากบอยทกหมวด หมวดหนง ๆ มวภตตประจา ๑๒ ตว รวมทง ๘ หมวด มวภตต ๙๖ ตว การททาน จดไวดงน กเพอจะสะดวกแกการทจะรไดวา ศพททประกอบดวยวภตต เชนนอยในบทอะไร เวลาจะตองใช กาล บรษ และวจนะ อยางไร เขาประกอบ พงดตวอยางดงททานจดไวในแบบบาลไวยากรณนน. วธสงเกตวภตต วภตตดงททานจาแนกไวเหลานน สาหรบใชลงประกอบกบธาต ทลงปจจยแลว และวางไวขางหลงในเมอปจจยคงอย ถาปจจยถกลบก อยหลงธาต เมอลงแลว ตามธรรมดาทเปนไปโดยมาก ใชตอเชอมเขา กบปจจยหรอธาตทเดยว และมกคงรปอยตามปกตของตน ไมเปลยน

Page 10: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 9

แปลง เชน ต, อนต ประกอบกบ จร ธาต สาเรจรปเปน จรต, จรนต. ส, ถ ประกอบกบ ปจ ธาต สาเรจรปเปน ปจส, ปจถ. ดงนเปนตน ฉะนน การทจะสงเกตรวภตตอยางงาย ซงเปนเบองตน ตองดททายศพทซงเปนธาต เมอทราบวาศพทใดเปนธาตแลว สวนท เหลอซงใชประกอบขางหลงธาตกคงเปนวภตต แตยงมเครองประกอบ อกอยางหนง ซงลงประกอบกบธาตเหมอนวภตต เครองประกอบนคอ ปจจย เราจะสงเกตรได คอ โดยมากปจจยมกลงหนาวภตต ดงนน เครองประกอบซงลงทธาต อนปรากฏตวใหเราสงเกตเหนได กมอย ๒ อยางคอ วภตต และปจจย นอกนน คอ กาล บท วจนะ บรษ วาจก. ไมปรากฏตวใหเหนได แตอาศยวภตตกบปจจยเปนเครองบงใหทราบ แตนนแหละ กยงมบางวภตตทไมคงตวอยอยางเดม อาจเปลยนแปลง ผดไปจากรปเดมบาง ขอนนตองอาศยการจดจาไวเปนพเศษ จะยกมา แสดงในทน พอเปนแนวทางการสงเกตและประดบความรบางเลกนอย. วภตตทเปลยนผดรป ต ประกอบกบ อส ธาต ซงเปนไปใน ความม ความเปน แปลง เปน ตถ อ. อตถ. นตถ, (กรยานใชสาหรบตวประธาน ทงทเปนเอก. และพห.). อนต แปลงเปน เร ไดบาง อ. นายเร, อปชชเร, วจจเร, โสจเร, ถ แปลงเปน ตถ ในเมอประกอบกบ อส ธาต อ. อตถ. ม ม ทงวตตมานา และปญจม ถาสรหนาเปน ทฆะ อยแลว

Page 11: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 10

ไมตอง ทฆะ อ. สกโกม, สกโกม, ชนาม, ชนาม, เมอ ประกอบกบ อส ธาต ม ตองแปลง เปน มห อ. อมห, ม ตองแปลงเปน มห อ. อมห, เมอประกอบขางหลง ทา ธาต มอานาจใหแปลง อา ท ทา เปน (คอนคคหต) แลวแปลงนคคหตนนเปน ม อกครงหนง อง ทมม, ทมม, อนง ม เวลสแตงฉนทใช เอ อตตโนบท แทนบาง เชน พทธ นาม รตนนภตสรรจตต เรายอมนอบนอมซงพระ พทธเจา ผมพระสรระและพระหฤทยเปนรตนะ และเชน ประโยควา ปาทาน น สมผสต น อจเฉ เรายอมไมปรารถนา เพอจะถกตองซงธดาของทานนน แมดวยเทา เปนตน. ต ประกอบกบ อส ธาต แปลงเปน ตถ อ. อตถ. ห เมอลงแลวลบเสยบางกได แตเมอลบแลว ไมตองทฆะ อ. กร, คจฉ, วท, ถาคงไวไมลบ ตองทฆะ เชนเดยวกบ ม, ม, อ. คณหาห, วสาห. เอยย ลบ ยย ซงเปนทสด คงไวแต เอ บาง อ. เสเว, ชเห, ใช เอถ ฝายอตตโนบทแทนบาง อ. ภเชถ เชน ภเชถ ปรสตตเม ชนควรคบซงบรษสงสด ท. เสเวถ เชน สมปนนปเ เสเวถ ชนควรสองเสพซงชนผปญญาสมบรณแลว ท. แปลง เปน อยา บาง อ. ชานยา, สยา, แปลงเปน า บาง อ. ชา, แปลงเปน อา บาง อ. กยรา, แปลงพรอมกบ อส ธาต เปน อสส บาง.

Page 12: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 11

เอยย แปลงกบ อส ธาต เปน อสส บาง เมอประกอบกบ อส ธาต ลบตนธาตแลว แปลงเปน อย บาง อ. สย. เอยยาส แปลงกบ อส ธาต เปน อสส. เอยยาถ แปลงกบ อส ธาต เปน อสสถ. เอยยาม โดยมากใช เอยย อตตโนบท แทน อ. ปพพชเชยย เชน ยนนนาห ปพพชเชยย ไฉนหนอเราพงบวช, ลเภยย เชน ลเภยยาห....ปพพชช เราพงได....ซงการบวช, แปลงกบ อส ธาต เปน อสส บาง เอยยาม แปลงกบ อส ธาต เปน อสสาม บาง, แปลงเปน เอม บาง อ. ชาเนม เชน กถ ชาเนม ต มย เรา ท. พงรจกซง ทานอยางไร ? อา หยตตน โดยมาก รสสะเปน อ อ. อภว, อปจ, อวจ, อโวจ. อ มก รสสะ เปน อ ในททงปวง อ. อกร, อคม, ลง ส อาคม แลว รสสะ อ เปน อ บาง อ. อาหส, อทาส, อกาส, อโหส. อ แปลงเปน อส ไดบาง อ. ปตฏหส, ปลายส, แปลงเปน อส ไดบาง อ. อทส, อาหส, ประกอบกบ อส ธาต คง รปไว ทฆะ สระหนาธาตบาง อ. อาส. โอ ทง หยตตน และ อชชตตน มทใชนอย มกใช อ ปฐม บรษเสยโดยมาก อ. อกร เชน มาส ตว อกร ปาป

Page 13: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 12

ทานอยาไดทาแลวซงบาปนะ, อกาส เชน มา เอวมกาส ทานอยาไดทาแลวอยางน. ตถ ประกอบกบ อส ธาต คงไว และ ทฆะ ตนธาต อ, อาสตถ. อ แปลงเปน อ อ. อลตถ. สสต สสนต ทง ๔ น ลบ สส เสยบางกได อ. กาหต, การหนต, สสส สสถ กาหส, กาหถ. สสาม ลบ สส เสยบางกได อ. กาหาม, กาหาม, แปลงกบ วส ธาต สสาม เปน ฉาม บาง ฉาม บาง อ. วจฉาม, วจฉาม, แปลงกบ วจ ธาต เปน ขาม บาง ขาม เปน อ. วกขาม, วกขาม. สสา รสสะ อา เปน อ บาง อ. อปจสส, อภวสส, อสกขสส. วภตตทลงอาคม อาคม ไดแกการลงตวอกษรใหมเพมเขามา ในอาขยาตกมการ นยมลงอาคมเหมอนกน แตมเฉพาะบางวภตตเทานน ไมทวไป วภตต เหลานไดแก หยตตน อชชตตน ภวสสนต และ กาลาตปตต อาคมทใชลงในวภตตอาขยาต ทเปนไปโดยมากม ๓ ตว คอ อ อ ส มวธลงดงตอไปน :- อ อาคม ใชลงขางหนาธาต ในเมอกรยาศพทนน ๆ ประกอบ ดวยวภตตในหมวด หยตตน อชชตตน และ กาลาตปตต อ. อททส, อทส, อลภสส, เปนตน. อ อาคมใชลงขางหลงธาต และปจจย ในเมอกรยาศพทนน ประกอบดวยวภตตหมวด อชชตตน ภวสสนต และ กาลาตปตต

Page 14: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 13

อ. วสมหา, สณสสาม, ลภสสา, บางคราวกลงทง อ และ อ อาคม ผสมกน อ. อกรตถ, อสกขสส. เปนตน. ส อาคม ใชลงหลงธาต ในเมอกรยาศพทนนประกอบดวย วภตตหมวด อชชตตน เทานน อ. ปตฏาส, วาเจส, วเทส. บางคราวกลง อ อาคม หนาธาตซอนเขาดวย อ. อเหส, อคมาส, อกโกส. เปนตน. นอกจากนนยงม ห อาคม อก แตทมใชไมนยมวภตต และเฉพาะ ธาตบางตว เชน า ธาต อ. ปตฏห, อปฏเหยย. แมในกตกกยง คงตดไปดวย อ. อปฏหน. ปตฏหนโต. เปนตน. ๒. กาล กาล หมายความวา "เวลา" ตามพยญชนะแปลวา "สภาพ ซงบนรอนคอทาอายของสตวใหหมดสนไป" ไดแกการกระทาใหลด นอยถอยลงทกวน ๆ กาล นเปนของจาเปนสวนหนงของกรยาอาขยาต ถาขาดเสยแลว ยอมทาใหขดของตอการทจะทราบกาหนดระยะเวลา ของการกระทาทเกดขนวา การกระทานนเกดขนในเวลาไหนเมอไร กาลงเกดขนเปนไปอย ลวงแลวหรอยงไมมาถง กาล ยอมเปนเครอง กาจดระยะความเปนไปแหงเรองราวทเกดขน ใหทราบไดแนชด มประโยชนทจะแบงความเกดขนของเรองราวใหเปนตอน ๆ ไมสบสน ปนคละกน เพอจะไดทราบเวลาอนแนนอนของเรองราวทเกดขนนน ๆ กาล นน ทานจาแนกไวเปนสวนกวาง ๆ โดยยอเฉพาะทเปนสวน

Page 15: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 14

ใหญ ม ๓ คอ :- ๑. ปจจบนกาล. ๒. อดตกาล. ๓. อนาคตกาล. เมอจาแนกใหละเอยดออกไปโดยพสดารกม ๘ กาล คอ :- ปจจบนกาล แบงออกเปน ๓ คอ :- ๑. ปจจบนแท ๒. ปจจบนใกลอดต ๓. ปจจบนใกลอนาคต อดตกาล แบงออกเปน ๓ คอ :- ๔. ลวงแลวไมมกาหนด ๕. ลวงแลววานน ๖. ลวงแลววนน อนาคตกาล แบงออกเปน ๒ คอ :- ๗. อนาคตแหงปจจบน ๘. อนาคตแหงอดต ความหมายแหงกาล ปจจบนกาล แปลวา "กาลทเกดขนจาเพาะหนา " หมาย ความวา เกดขนและเปนไปพรอมในขณะทผพดกลาวถง กาล น แสดงใหทราบถงความเปนไปเรองราว หรอกระทานน ๆ วา กาลงเปนไป เพงเปนไปใหม ๆ หรอจวนจะเปนไป อนง สงใดท

Page 16: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 15

เกดมและเปนความจรงอยเสมอตามธรรมดาไมเปลยนแปลง กาล ของ กรยาทใชแสดงอการของสงนน กใชปจจบนกาลเหมอนกน เชน จนทมสรยา ปรหรนต ทสา ภนเต วโรจนา พระจนทรและพระ- อาทตย ท. ยอมหมนไป สองอยซงทศ ท ใหสวางไหว. นกเปน สงทเกดมและเปนอยเสมอมไดขาด แลเชน สพเพ ภายนต มจจโน สตวทงปวงยอมกลวตอความตาย. นกเปนหลกธรรมดาทเปนความ จรงเสมอวา สตวทวไปยอมกลวตายดวยกนหมด จงตองใชปจจบนกาล. อดตกาล แปลวา "กาลทเปนไปลวงแลว" หมายความวา เกดขนเสรจแลวในเวลาเบองหลง กอนหนาทผพดกลาวถง กาล นแสดงใหทราบถงความเปนไปของเรองราวหรอการกระทานน ๆ วา ไดเปนไปเสรจแลวกอนแตจะถงปจจบน และมาถงความสนสดลงไป เวลาปจจบนเทานน. อนาคตกาล แปลวา "กาลทยงไมถง" หมายความวา จกมา ถงขางหนา คอจกเกดขนในเวลาขางหนาโนน กาล นแสดงใหทราบ ถงความเปนไปของเรองราวหรอการกระทานนๆ วา ยงไมมาถง แต ผกลาว ๆ ลวงหนาไวกอน. ซงจะตองมาถงไมวนใดกวนหนง ตาง แตชาหรอเรวเทานน. ความหมายของกาล ๘ ๑. ปจจบนแท หมายถงเรองราวหรอการกระทานน ๆกาลง เปนไปอย ยงไมเปลยนแปลงเปนอยางอน กาล น ทานบญญตให แปลวา "อย" เชน อ. วา มหาชโน มจาตมจ อภรหตวา

Page 17: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 16

ปสสต มหาชนขนแลวสเตยงซอนเตยงดอย นแสดงวา ในขณะนน เขากาลงทาการดอะไรอยสกอยางหนง ซงการดนนยงไมเสรจ แตกาลง เปนไปอย. ๒. ปจจบนใกลอดต หมายถงเรองราวหรอการกระทานน ๆ เพงจะแลวเสรจใหมๆ ใกลจะลวงไป,กาล นทานบญญตใหแปลวา " ยอม " เชน อ วา สจจ กร ตว ภกข เอว กโรส. ภกษ ไดยนวา เธอยอมทาอยางน จรงหรอ ? นแสดงวา เพงจะทาแลวเสรจใหม ๆ ในระยะใกล ๆ. ๓. ปจจบนใกลอนาคต หมายถงเรองราวและการกระทานน ๆ ดาเนนใกลเขามาจวนจะถง แตยงไมถงแททเดยว. กาล นทานบญญต ใหแปลวา "จะ" เชน อ. กตถ น โข อชช ภกชาจารตถาย คจฉาม วนน เราจะไปเพอประโยชนแกการเทยวไปเพอภกขา ณ ทไหนหนอแล ? นแสดงวา คดขนในขณะทใกล ๆ จะไป. ๔. อดตกาลไมมกาหนด หมายถงเรองราวหรอการกระทา นน ๆ ลวงไปแลวโดยหากาหนดมไดวา ไดลวงไปแลว คอไดเปน แลวหรอทาสาเรจแลวเมอไร กาล น ทานบญญตใหแปลวา "แลว" ไวทายคาพด เชน อ. วา ยาห เสฏา มนสเสส สา เม ปา น วชชต นกปราชญทงหลายกลาวแลววา ปญญาใดประเสรฐในมนษย ทงหลาย ปญญานนยอมไมมแกเรา. นแสดงใหเหนวา ไดกลาวกน มาแลวไมทราบวานานเทาใด. ๕. อดตกาลตงแตวานน หมายถงเรองราวหรอการกระทานน ๆ

Page 18: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 17

ลวงไปแลวตงแตวานน คอ ไดเปนไปหรอทาสาเรจแลวนบตงแตวาน นไป กาล น ทานบญญตใหแปลวา "แลว" แตถาม อ อาคมอย หนา เพมคาวา "ได" เขามาดวย แปลวา "ได-แลว" เชน อ. วา ตมป อตถ นาททส (พระราชา) มไดทรงทอดพระเนตรเหน แลว ซงหญงแมนน. ๖. อดตกาลตงแตวนน หมายถงเรองราวหรอการกระทานน ๆ ลวงไปแลวตงแตวนน คอ ไดเปนไปหรอทาเสรจแลวนบตงแตวนน ไป กาล นทานบญญตใหแปลวา "แลว" แตถาม อ อาคมอยหนา เพมคาวา "ได" เขามาดวย แปลวา "ได-แลว" เชน อ.วา สตถา อนปพพกถ กเถส พระศาสดาตรสแลวซงอนบพพกถา เอวมสส อนปพเพน ธน ปรกขย อคมาส ทรพยของเศรษฐนนได ถงแลวซงความสนไปโดยลาดบโดยอาการอยางน. ๗. อนาคตแหงปจจบน หมายถงเรองราวและการกระทา นน ๆ ยงอยขางหนา แตกจกมาถง กลายเปนปจจบนไมคราวใดก คราวหนง กาลนมระยะเวลาไกลเนนนานกวาปจจบนใกลอนาคต คอ ยงไมวจนะจะถง สวนปจจบนใกลอนาคตนน ใกลตอความเปนปจจบน มากกวา กาล น ทานบญญตใหแปลวา "จก" เชน อ. วา สเจ อทาน อาคจฉสสส, ชานสสาม เต กตตพพ ทนถาเจาจกมาอก, เราจก รซงกรรมทเราพงทาแกเจา. นแสดงใหเหนวา เปนแตพดคาดหนาไว ยงหางไกลตอกาลทจกทา. ๘. อนาคตแหงอดต หมายถงเรองราวหรอการกระทานน ๆ

Page 19: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 18

ลวงเลยมาแลว แตผพดนามาสมมตกลาเทาถงความเบองหลงอก คอ เรองราวหรอการกระทานนยงไมมาถงสวนอดต กาล น ทาน บญญตใหแปลวา "จก-แลว" แตถาลง อ อาคม ใหแปลวา "จก ได-แลว" เชน อ. วา ภกขเว สจาย เอกสาฏโก ปมยาเม มยห ทาต อสกขสส, สพพโสฬสก อลภสส; สเจ มชฌมยาเม ทาต อสกขสส, สพพฏก อลภสส; ภกษทงหลาย ถาวาพราหมณ เอกสาฎกน จกไดอาจแลวเพออนใหแกเราในปฐมยามไซร, เขาจก ไดแลวซงหมวด ๑๖ แหงวตถทงปวง, ถาวาเขาจกไดอาจแลวเพอ อนใหในมชฌมยามไซร, เขาจกไดแลวซงหมวด ๘ แหงวตถทงปวง. นแสดงใหเหนวา เรองราวไดเสรจสนมาแลว แตกลบยกมากลาว ถงอกครงหนง ในฐานะเชนน ประโยคหนาตองมคาปรกปคอ สเจ (ถาวา) เสมอ เพราะเปนคาสมมตกลาว แตการนนหาเปนไปจรง ตามทกลาวไม เพราะผนนมไดทาดงทผพดกลาวถง. วธสงเกตกาล การทเราจะกาหนดรไดวา กรยาศพทนเปนกาลอะไร ตองอาศย วภตตเปนหลกสงเกต เพราะกรยาศพทประกอบดวยวภตตแตละหมวด ยอมบงใหทราบกาลตอไปในตวดวย ดงน:- กรยาศพทใด ประกอบดวยวภตตตวใดตวหนง ในหมวดของ วภตตทง ๓ น คอ วตตมานา ปญจม และ สตตม กรยาศพทนน ยอมบอก ปจจบนกาล. กรยาศพทใด ประกอบดวยวภตตตวใดตวหนง ในหมวดของ

Page 20: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 19

วภตตทง๓ น คอ ปโรกขา หยตตน และ อชชตตน กรยาศพท นน ยอมบอก อดตกาล. กรยาศพทใด ประกอบดวยวภตตตวใดตวหนง ในหมวด วภตตทง ๒ น คอ ภวสสนต และกาลาตปตต กรยาศพทนน ยอม บอก อนาคตกาล. หนง ถาจะสงเกตใหรละเอยดตลอดไปถงกาลทง ๘ อนเปนสวน พสดาร ซงแยกขยายออกมาจากกาลทง ๓ นอกจากสงเกตวภตตแลว ยงตองอาศยสงเกตคาแปลดงททานจดไวประจาเฉพาะกาลนน ๆ อกตอ หนง ดงทไดอธบายมาแลวแตตน ตอนทกลาวถงความหมายของ กาลทง ๘. กาลของปญจม และสตตม วภตตทง ๒ น ไมบงวาบอกกาลอะไรลงไปแนนอน และทาน กมไดจดลงในกาลแผนกไหน แตตามมตของอาจารยผรบาลทงหลาย เหนควรสงเคราะหวภตตทง ๒ นลงใน ปจจบนกาลใกลอนาคต โดยอาศยสงเกตคาแปลเปนหลก เพราะคาแปลของ ๒ วภตตนบงมง ไปในอนาคตกาล ยงไมลงมอทาลงไปทเดยว แตกจวนจะทาอยแลว ซงหวงไดวาจะตองทาตอไปในกาลขางหนา ในวภตตทง ๒ น ปญจม บอกความ ๓ อยาง คอ ความบงคบ ไดแกการสง การบญชา หรอบงการใหทาสงใดสงหนงโดยเดดขาด จะทาอยางอนไมได ทาน บญญตใหแปลวา "จง" อ. วา ธน อาหร สเร อาหร เจาจง นามาซงธน เจาจงนามาซงลกศร ท.

Page 21: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 20

ความหวง ไดแก ความตงใจ ความมงหมายปรารถนา หรอ ความตองการอยากจะใหเปนเชนนน ทานบญญตใหแปลวา "เถด" อ. วา มา กจ ปาปมาคมา (ทาน) อยาถงซงความลามกอะไร ๆ เถด. ความออนวอน ไดแก การขอรอง การวงวอนหรอการแคน ไคเพอใหทาสงใดสงหนง ทานบญญตใหแปลวา "ขอ-จง" อ. วา มา เม ปตร นาเสถ ขอ (ทาน ท.) จงอยายงบดาของเราใหฉบหาย. สตตม บอกความ ๓ อยางเหมอนกน คอ ความยอมตาม ไดแก ความแนนา การเอออวยตาม หรอการชทางใหดาเนน ทาน บญญตใหแปลวา "ควร" อ. วา น ภเช ปาปเก มตเต, น ภเช ปรสาธเม (ชน) ไมควรคบซงบรษชวชา ท. ไมควรคบซงบรษ ผตาทราม ท. ความกาหนด ไดแก ความคาดคะเน คอ ความคะเนวาถาเปน เชนนน ถงทาเชนนนเปนตน ในฐานะเชนน ประโยคหนามกมคา ปรกป คอ สเจ, เจ (ถาวา, หากวา) ในประโยคหลงเปนความกาหนด ใหทาวา พงทาเชนนนเชนน ทานบญญตไวแปลวา "พง" อ. วา จรเจ นาธคจเฉยย เสยย สทสมตตโน, เอกจรย ทฬห กยรา หากวา บคคลเมอเทยวไป ไมพงประสบบคคลผประเสรฐกวาหรอผ เสมอตนไซร, พงทาการเทยวไปคนเดยวใหมน. ความราพง ไดแก ความดารตรตรอง นกคอในใจของตนเอง ทาน บญญตใหแปลวา"พง" อ. วา ยนนนาห เอกโกว คณมหา วปกฏโ วหเรยย ไฉนหนอ (เรา) ผ ๆ เดยวเทยว หลกเรนแลวจากหม พงอย.

Page 22: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 21

๓. บท ในวภตตทง ๘ หมวดนน แบงเปน ๒ บท คอ :- ปรสสบท บทเพอผอน ๑ อตตโนบท บทเพอตน ๑ ปรสสบท หมายความวา ศพทกรยาทประกอบดวยวภตตใน บทน เปนกรยาของประธานทสงผลของการกระทาไปไดตกแกผอน คอ ผอนเปนผรบผลของการกระทาทตวประธานกระทาขนนน เชน อ. วา กเยน กมม กโรต (ชน) ยอมทาซงการงานดวยกาย. ในทน ชน เปนประธานและเปนผทาในกรยา คอ กโรต (ยอมทา) กมม (ซง การงาน) เปนกรรม คอ ถกชนทา ผลของการทาของชนนน ไปตก อยแกการงาน คอชนเปนผทาการงาน หาตกอยแกชนซงเปนผทาไม ฉะนน ความทาของชนนน จงตกอยแกการงานซงเปนผอนจากตน. นเปน อ. สาหรบกตตวาจก. สวนเหตกตตวาจก เชน อ. วา สามโก สท โอทน ปาจาเปต นายยงพอครวใหหงอยซงขาวสก. สามโก (นาย) เปนผทาใน ปาจาเปต (ใหหง) ปาจาเปต สงผลไปยง โอทน (ขาวสก) เปนอนถอเอาความวา นายใหพอครวหงขาวสกไดรบผลของ ปาจาเปต คอถกหง สวน สามโก เปนแตผกอใหเกดผล ไมใชผถกหงโดยตรง ฉะนน ปรสสบท โดยมากทานจงบญญตไวเพอเปนเครองหมายใหร กรยาทเปน กตตวาจาก และ เหตกตตวาจก. อตตโนบท หมายความวา ศพทกรยาทประกอบดวยวภตต ในบทน เปนกรยาของประธานทสงผลของการกระทาใหตกแกตน

Page 23: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 22

โดยตรง คอตนเองซงเปนประธานเปนผรบผลของการกระทาของกรยา ดวยตนเอง เชน อ. วา สเทน โอทโน ปรยเต ขาวสกอนพอครว หงอย โอทโน (ขาวสก) ซงเปนตวประธาน ไดรบผลของ ปจยเต (หงอย) โดยตรง สวน สเทน เปนผทาใหเกดผลคอหง ผถกหง คอ โอทโน จงไดรบผลคอถกหงดวยตนเอง. นเปน อ. สาหรบ กมมวาจก สวน เหตกมมาวาจก อ. วา สามเกน สเทน โอทโน ปาจาปยเต ขาวสกอนนายยงพอครวใหหงอย. นกเชนเดยวกน โอทโน ซงเปนตวประธานไดรบผลคอถกหงดวยตนเอง. สวนภาววาจกไมตอง กลาวถง เพราะเปนธาตไมมกรรม. บทเหลานมหนาทบอกใหทราบวาจก ดงททานกาหนดไวในสวน ทเปนไปโดยมาก ดงน :- กรยาศพทใด ประกอบดวยวภตตฝายปรสสบท กรยาศพทนน เปนได ๒ วาจก คอ กตตวาจก ๑ เหตกตตวาจก ๑. กรยาศพทใด ประกอบดวยวภตตฝายอตตโนบท กรยาศพทนน เปนได ๓ วาจก คอ กมมวาจก ๑ ภาววาจก ๑ เหตกมมวาจก ๑. ททานวางหลกเกณฑไวเชนน ถอเอาสวนทเปนไปโดยมาก จะ กาหนดแนนอนลงไปทเดยวไมได เพราะกฎทกอยางยอมมขอยกเวน อยบางเปนธรรมดา แตมโดยสวนนอย เชนบางคราว ประโยคกตต- วาจก ใชประกอบวภตตฝายอตตโนบทกม เชน อ. ปยโต ชายเต ภย ความกลวยอมเกดจากของทรก เปนตน บางครง ประโยค กมมวาจากใชประกอบวภตตฝายปรสสบทกม เชน อ. สทโส เม น

Page 24: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 23

วชชต คนเชนกบดวยเรา (อนใคร ๆ ) ยอมหาไมได เปนตน แต การทจะกาหนดบทใหแนนอนลงไปอกชนหนง วาบอกวาจกอะไรแน ตองอาศยสงเกตปจจยอกตอนหนง ดงจะอธบายขางหนา. ๔. วจนะ คาวา วจนะ แปลวา "คาพด" หมายความวา คาเครอง แสดงใหทราบถงจานวนมากหรอนอย วจนะ นมกลาวไว ๒ แหง คอ วจนะนาม ๑ วจนะอาขยาต ๑. วจนะนาม ใชสาหรบประกอบนาม เปนเครองแสดจานวนของนามใหรวามากหรอนอย คนเดยวหรอ หลายคน สวนวจนะอาขยาต ใชสาหรบประกอบกรยาเปนเครองแสดง ใหทราบวา กรยาเชนน เปนกรยาของประธาน มจานวนมากหรอนอย คนเดยวหรอหลายคน ทานจดได ๒ วจนะเชนเดยวกนทงในนามและ อาขยาต คอ เอกวจนะ คาพดถงสงเดยว ๑ พหวจนะ คาพดถง หลายสง ๑ วจนะของกรยาศพทกบนามศพททเปนตวประธานตองเปน อยางเดยวกน คอ เปนเอกวจนะหรอพหวจนะกตองเปนดวยกน เชน อ. ภกข ธมม เทเสต ภกษแสดงอย ซงธรรม. สตตา มรณสส ภายนต สตวทงหลายยอมกลวตอความตาย. ในทน ภกข เปน เอกวจนะ จงตองใช ต วภตตซงเปนเอกวจนะตาม สตตา เปน พหวจนะ จงตองใช อนต วภตตซงเปน พหวจนะ ตาม ถงวภตต อนกตองให วจนะ ตรงกนโดยนยน. ในภาษาบาล ประโยคทงหลาย โดยมากมกตดตวประธานออก เสย โดยถอเสยวามกรยาเปนเครองบงอยแลว ฉะนน การทจะแปล

Page 25: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 24

ประโยคภาษาบาล จาเปนทผศกษาจะตองหาตวประธานเอง การทจะ หาใหถกตอง จาเปนทจะตองรจกวธเลอกใช ตามหลกททานวางไว มอยวา ตองสงเกตดทศพทกรยา กรยาศพทใด ประกอบดวยวจนะ ฝายไหน กตองประกอบตวประธานใหตรงกนกบวจนะของกรยาศพท นน ถา วจนะ ของนามทเปนประธานของกรยากบกรยาไมตรงกน เปนอนไมถกตอง ใชไมได ฉะนน วจนะของตวประธานในประโยค กบ วจนะ ของกรยาตองลงรอยกน คอ ถาเหนกรยาเปนเอกวจนะ กตองหาตวประธานใหเปน เอกวจนะ ตาม ถาเปนพหวจนะ กตอง หาใหเปน พหวจนะ ใหกลมกลนเปนอยางเดยวกน จงจะนบวาถก ตอง เชนอทาหรณในประโยควา อลงกโต เจป สมจเรยย ซงทาน มไดวางตวประธานไวดวย เมอเปนเชนน กตองดทกรยา คอ สมจ- เรยย เมอเราแกยออก กจะเหนเปน เอยย วภตต ปฐมบรษฝาย เอวจนะ ฉะนน จงตองประกอบตวประธานใหเปน เอววจนะ ตาม จงไดตวประธานเปน ชโน หรอคาอน ๆ อก เชน ปคคโล มนสโส ฯลฯ แลวแตจะเหมาะแกเนอความในทนน ๆ ขอแตให วจนะ ลงกบกรยาแลวเปนใชได แตทจะหาตวประธานใหถกตองแนนอน ยงตองอาศยบรษเปนเครองชอกตอหนง ซงจะกลาวขางหนา. ประธานเอกวจนะหลายตว ไดกลาวแลววา ประธานเปนเอกวจนะ กรยากตองเปนเอก- วจนะตาม แตถามประธานเอกวจนะหลายตว นบตงแต ๒ ขนไป และประธานนนประกอบดวย จ ศพท ซงแปลวา "ดวย" หรอ

Page 26: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 25

"และ" หรอมไดประกอบกตาม ตองประกอบกรยานนเปน พหวจนะเสมอ เพราะ จ ศพท เปนคาทแสดงรวม ไมไดแยกเปน คน ๆ หรอสง ๆ เหมอน วา ศพท ซงแปลวา "หรอ" ซงแสดง วาแยกเปนคนละสวน ฉะนน กรยาศพทของประธานทประกอบดวย วา ศพท ซงเปนเอกวจนะ ถงแมวาหลายตว กคงเปนเอกวจนะ อยนนเอง ไมเปลยนแปลงเหมอน จ ศพท ดงจะยกอทาหรณเปรยบ เทยบดงตอไปน :- เทสนาวสาเน อปาสโก จ สา จ อตถ โสตาปตตผเล ปตฏหส ในกาลเปนทจบลงแหงเทศนา อบาสกดวย หญงนนดวย ดารงอยแลวในโสดาปตตผล. นหมายความรวมทง ๒ คน คอ อบาสก และหญงนน จงตองใชกรยาเปน พหวจนะ. ภกข ปเนว อททสส ราชา วา ราชโภคโว วา พราหมโณ วา คหปตโก วา ทเตน จวรเจตาปน ปหเณยย อนง พระราชา หรอ ราชอมาตย พราหมณ หรอ คฤหบด พงสงซงทรพยสาหรบจาย จวรไปดวยทตเจาะจงภกษ. นมไดหมายความรวม แตหมายคนใด คนหนงในคนทกลาวถงเหลานน จงตองใชกรยาเปน เอกวจนะ. กรยาศพททตายตว มกรยาศพทบางตวทคงรปตายตวเปนเอกวจนะอยเสมอ ไมม เปลยนแปลง ถงแมตวประธานนนจะเปนพหวจนะกตาม กรยาศพท นไดแก อตถ (มอย) และนตถ (ยอมไมม) ซงเปนพวก อส ธาต ประกอบดวย ต วภตต เอกวจนะ แปลง ต เปน ตถ จงสาเรจรป

Page 27: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 26

เปน อตถ สวน นตถ นน ตางกนแตเพยงเพม น ศพทเขามาเพอ เปนคาปฏเสธเทานน ๒ กรยาศพทน ใชไดสาหรบตวประธาน ทงท เปน เอกวจนะ และ พหวจนะ. ทใชเปน พหวจนะ เชน อ. วา เย สตตา ส โน อตถ สตวทงหลายเหลาใด เปนผมสญญามอย ปตตามตถ (ตดบทเปน ปตตา=เม=อตถ) บตรทงหลาย ของเรา มอย. สงขารา สสสตา นตถ สงขารทงหลาย เปนสภาพเทยง ยอมไมม. ๕. บรษ วภตตทานจดบรษไวเปน ๓ คอ ปฐมบรษ ๑ มธยมบรษ ๑ อตตมบรษ ๑ ซงเหมอนกบบรษในนาม คอ ปรสสพพนาม ตางกน แตเพยงวธใชเทานน คอบรษในนาม ใชเปนคาแทนชอของคน สตว ท สงของ อนออกชอมาแลวขางตน เพอกนการซาซาก ซงมได จากดวภตต คอจะเปนวภตตใดวภตตหนงกได ในวภตตนามทง ๗ สวนบรษในอาขยาต จากดใหใชไดเฉพาะแตทเปนตวประธานของ กรยา คอเปน ปฐมาวภตต เทานน วภตตอนหาใชไดไม นอกจาก กรยาบางตวซงเปนพวกภาวนาวาจก ไมมตวประธาน มแตตวกตตา ซง ใชเปน ตตยาวภตต เทานน เชน เตน ภยเต อนเขาเปนอย. นอก จากน บรษสาหรบกรยาศพท เฉพาะปฐมบรษไมจากด ใหใชได เฉพาะแต ต ศพท ซงเปนปฐมบรษในปรสพพนามเทานน แม ตวนามนามอยาอน กใชเปนตวประธานของกรยาศพททประกอบ

Page 28: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 27

ดวยวภตตฝายปฐมบรษ สวนบรษ และ อตตมบรษ คงใช ตมห และ อมห ศพทเชนเดยวกน. บรษของกรยากบนามตองตรงกน กรยาศพททประกอบดวยวภตตกบตวประธาน นอกจากจะ ตองม วจนะ เสมอกนแลว ยงตองมบรษตรงกนอก คอ ถา นามนาม หรอ สพพนามใดเปนประธาน กรยาศพทของประธานนน ๆ ตองเปนบรษนน ๆ ตาม จะตางบรษกน คอ ประธานเปนบรษอยาง หนง กรยาเปนบรษอยางหนง หาไดไม เชน อ. วา ชโน คจฉต ชนไปอย, โส ทาน เทต เขาใหอยซงทาน, ตว คจฉส ทานยอม ไป, อห กมม กโรม เราจะทาซงการงาน, ตมเห นกขมถ ทาน ทงหลายจงออกไป, มย เอว เวทยยาม เรา ท. พงกลาวอยางน เปนตน. ในบางคราวทใชในการพดหรอการเขยน ทานละตวประธาน เสยไมเรยงไวดวย โดยถอเสยวาเขาใจกนอยแลว เพราะเหตมกฎ บงคบขดขนไวแลววา บรษของตวประธานกบกรยาศพทตองตรงกน เพราะฉะนน ในการพดหรอการเขยน เปนแตเพยงประกอบกรยาศพท ใหถกตองตามวภตต ตรงตามบรษทตนประสงคจะออกชอ กเปน อนเขาใจกนไดเหมอนกน เชนจะเรยงคาในพากยไทยวา "เจาจงทา อยางน" เรยงเปนพากยมคธแตเพยงวา "เอว กโรห" โดยมตอง ใช ตว (ทาน) กได เพราะคาวา กโรห ประกอบดวย ห วภตต ซงเปนมธยมบรษ เอกวจนะ จงบงวาเปนกรยาของ ตว ซงเปน

Page 29: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 28

มธยมบรษ เอกวจนะ เหมอนกน เปนการสองถงกนในตวเอง ถงใน การแปลภาคมคธเปนภาคไทยกเชนเดยวกน การทจะหาตวประธาน ของกรยาใหถกตอง กตองอาศยสงเกตกรยาซงประกอบดวยวภตต จงสามารถทจะเขาใจบรษซงเปนประธานได เชน เหนประโยควา นาสส มคค ทสสาม กตองดทกรยา คอ ทสสาม แลวจะทราบ ไดวา เปน สสาม วภตต ซงเปน อตตมบรษ เอกวจนะ ตอนนจง คดหาตวประธานทจะตรงกน กจะได อห ซงเปนทงบรษและวจนะก ลงรอยกนกบ ทสสาม ซงเปนกรยา เมอเปนเชนนน จงตองขน อห เปน ตวประธานในประโยค จงแปลไดความวา "เราจกไมใหซงทางแก เขา" หรอประโยควา อโต นกขมถ กเชนเดยวกน ในทน นกขมถ เปน ถ วภตต ซงเปนมธยมบรษ พหวจนะ ตวประธานในประโยค กคอ ตมเห (ทานทงหลาย) ซงตรงกนกบกรยาทงบรษและวจนะ จงตองแปลวา "ทานทงหลายจงออกไปจากทน" แมในทอน ๆ ก พงทราบตามนบทกลาวน. อนง ยงมขอยงยากอยบางเลกนอย สาหรบกรยาศพททเปน ปฐมบรษ เพราะศพทกรยาทประกอบดวยวภตตฝายบรษนไมมจากด แมทานจะกาหนดวา ต ศพท กยงถอเปนเกณฑแนนอนไมได จง ตองกาหนดอยางกวาง ๆ เพยงวา นอกจาก ตมห และ อมห ศพท แลว ใชเปนตวประธานของกรยาศพททเปนปฐมบรษไดทงนน เมอ เปนเชนน ในการพดหรอการเขยน ถาตองการระบถง คน สตว ท สงของใด ๆ เปนประธาน กตองใสตวประธานนน ๆ เพมเขาดวย

Page 30: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 29

เพอจากดความไมแนชด ถาละไวเสย อาจทาใหผฟงหรอผอานเขาใจ ความเขวไปจากทประสงคได ดวยไมทราบวา กรยาศพทนนเลงถง ประธานเชนไร เวนแตในทซงมเนอความตอเนองมาจากขางตน คอ ไดบงประธานไวแลว ซงจากดไววาตองการอยางนน เชนนจะไมวาง ไวอกกได เพราะอาจสองถงกนได โดยอาศยประธานตวหนาเปน หลก เพราะฉะนน ทานผรจนาพากยมคธ เมอจะใชกรยาศพทฝาย ปฐมบรษ จงตองเรยงตวประธานกากบไวดวย เพอจากดความ เวน ไวแตในทซงไดระบมาแลวขางตน และกรยาหลงกตองการตวนน ในทเชนนตดออกเสยได หรอในทซงกลาวเปนกลาง ๆ ไมเจาะจงคน สตว ท สงของใด ๆ เปนคาพดทใชไดทวไป ในทเชนน กมกตด ออกเสยได แมในการแปล กตองอาศยสงเกตโดยนยน คอ เมอเหน ประโยคซงกรยาเปนปฐมบรษ แมไมมตวประธานกากบไว ตอง ตรวจดเนอความขางหนาวา ไดกลาวถงใครหรอสงใดมาบางแลว หรอเปนแตกลาวขนมาลอย ๆ คอเปนกลาง ๆ ไมเจาะจงใครหรอ สงใด ถามตวประธานทกลาวมาแลวขางตน สมกบเนอความใน ตอนหลง กใชตวนนนนแหละเปนตวประธานในประโยคหลง ถาเปน แตกลาวเปนคากลาง ๆ ไมเจาะจง กตองใชตวประธานทเปนกลาง ๆ เชนเดยวกน ดงทใชกนโดยมาก เชน ชโน ปคคโล สตตา นโร การณ กมม วตถ เปนตน สวน วจนะ กตองเปลยนไปตามกรยา. แต บางคราวถงกบตองแปลงกรยาในประโยคหนากลบมาเปนนาม เพอ ใหเปนประธานในประโยคหลงอกกม ทงนตองแลวแตใจความในท

Page 31: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 30

นนจะบงใหขนตวประธานเชนไร. วธสงเกตบรษ การทจะรไดวา กรยาศพทใด เปนบรษอะไรนน ตองอาศย สงเกตวภตต เพราะทกวภตตทานจดบรษประจาไวแลว เชนกรยา- ศพทประกอบดวย ต, อนต กเปนปฐมบรษ ตวประธานกใชปฐมบรษ, ประกอบดวย ส, ถ กเปนมธยมบรษ ตวประธานกใชมธยมบรษ คอ ตว, ตมเห, ประกอบดวย ม, ม กเปนอตตมบรษ ตวประธานกใช อตตมบรษ คอ อห, มย. นเฉพาะฝายปรสสบท ถงฝายอตตโนบท กเชนเดยวกน และแมในวภตตอนกพงสงเกตโดยนยน. วธใชบรษและวจนะแสดงความเคารพ ในการพดหรอการเขยนทแสดงความเคารพตอผทสงกวาตน ซง เปนผพดดวย คอผนอยพดกบผใหญ ตามปกตมกนยมใชมธยมบรษ พหวจนะ ถงแมวาผพดดวยจะเปนคนเดยวกตาม เชน ภกษทลพระราชา ดง อ. วา ต ตมหาก วชตา นหรถ ขอพระองคทงหลายจงนา เขาออกจากแวนแควนของพระองคทงหลาย. หรอพระราชาตรสกะ ภกษ ดง อ. วา กเถถ ภนเต ขอทานทงหลายจงบอกเถด ขอรบ เชนนเปนตน ถงแมผพดดวยจะเปนคนเดยว กยงนยมใชคาแทนชอ ของผพดเปน พหวจนะ เพราะเขาถอกนวาเปนคาแสดงความเคารพ สวนวจนะของบรษ คอปฐมบรษ และอตตมบรษ ไมมทนยมใช คนเดยวกคงเปนเอก. ๒ คนขนไปกคงเปนพห. ตามเดม.

Page 32: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 31

๖. ธาต ศพททเปนมลราก คอเปนตนเดมหรอรากเงาสาหรบใหเครอง ปรงเหลาอนเขาประกอบ เรยกวา ธาต ตามพยญชนะแปลวา "ทรง" หมายความวา ทรงไวซงเนอความของตน ไดแกทรงตวอยเชนนน จะแยกหรอกระจายออกไปอกไมได เนอความของตนมอยอยางไร กคงเนอความไวเชนนน ไมเปลยนแปลง เวนแตบางคราวทมอปสค บางตวนาหนา กอาจเปลยนเนอความผดไปจากเนอความเดมไดแต ถาโดยลาพงตวแลว หาเปลยนแปลงไม. บรรดาสรรพสงตาง ๆ ตลอด ถงคนและสตว ลวนตองมธาตเปนมลเดม คอตองประกอบดวยธาต ประชมกน จงเกดเปนรปรางขนฉนใด แมกรยาอาขยาตกฉนนน ทจะสาเรจเปนรปขน ลวนมธาตเปนตวดงเดม กลาวโดยทวไป บรรดาศพทกรยาทงหมด ลวนตองมธาตเปนแดนเกดกอนทงนน ถง แมศพทนามกเชนกน แตโดยทศพทนาม เราใชกนมาจนชนเสย แลว จงไมจาเปนตองคนถงธาต ความจรงกคงมาจากธาตเชนเดยว กบกรยา ถาตองการทราบละเอยด กอาจคนหาธาตไดเชนเดยวกน เครองปรงอยางอน มวภตตเปนตน ทจะใชประกอบได ลวนตอง ประกอบทธาต ถาขาดธาตเสยอยางเดยว เครองปรงตาง ๆ กไร ประโยชน เพราะไมมตวตงใหประกอบ เมอมธาต เครองปรงตางๆ จงเขาประกอบได เชน อ. วา กโรต, วทต. ศพทกรยาเหลาน ตอง ตง กร หรอ วท ธาตกอน แลวจงใช วภตต ปจจย ประกอบตอไป ภายหลง ตอนน วภตต ปจจย จงเปนเครองสองใหทราบถง กาล

Page 33: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 32

บท วจนะ บรษ และวาจก อกชนหนง วธสงเกตธาต การทเราจะสงเกตทราบไดวา ศพทนเปนธาตอะไร เพอทจะ ไดทราบถงคาแปลหรอความหมายเดมของศพท อนเปนการสะดวก แกการทจะเขาใจเนอความไดแนชดนน ตองอาศยการเขาในใจวธ แยกศพทกรยานนออกเปนสวน ๆ ทงตองทราบเครองปรงทประกอบ กบธาตคอ วภตต และปจจย โดยละเอยดอกดวย นอกจากน ยงม ศพทอกประเภทหนงทใชนาหนาธาต เพอทาเนอความของธาตให มความหมายผดจากเดม หรอหนนใหแรงขน แลวแตศพทนนจะม ความมงหมายไปในทางไหน ศพทนคอ อปสค อปสคน เมอใช นาหนาธาตแลว นาความหมายของธาตใหผดจากเดมหรอแรงขน อยางไร จะไดอธบายตอไปขางหนา ในทน จะอธบายแตวธสงเกต วธแยกธาตเทานน ศพททเปนธาตอยางแทจรง มเพยง ๑ คาบาง ๒ คาบาง และอยางมากทสดเพยง ๓ คาเทานน นอกนน ถา นาหนากเปนอปสคบาง ศพทอนๆ นอกจากนบาง (มหาง ๆ ) ถา ตามหลกกเปนวภตตบาง ปจจยบาง ซงใชสาหรบประกอบกบธาต. ธาตทมคาเดยว เชน อ. วา ธนาต ยอมกาจด เปน ธ ธาต ในความกาจด นา ปจจย ต วภตต, เนต ยอมนาไป เปน น ธาต ในความนาไป อ ปจจย ต วภตต, เนต พฤทธ อ แหง น เปน เอ เปนตน. ธาตม ๒ คา เชน กโรต ยอมทา เปน กร ธาต ในความ ทา โอ ปจจย ต วภตต, ภเชยย พงคบ เปน ภช ธาต ในความคบ

Page 34: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 33

อ ปจจย เอยย วภตต เปนตน. ธาตม ๓ คา เชน อ. วา กลมต ยอมลาบาก เปน กลม ธาต ในความลาบาก อ ปจจย ต วภตต, ชาคโรต ยอมตน เปน ชาคร ธาต ในความตน โอ ปจจย ต วภตต เปนตน. พงสงเกตในทนวา ปจจย กบ วภตต ตองลงในธาตทกตว จะขาดเสยมไดเลย สวนอปสค นามศพท หรอ นบาตบางตวนน ไม เปนของจาเปน ซงจะไมใชนาหนาเลยกได นอกจากในทบางแหง ซงตองการแปลความหมายของธาต หรอเพอใหเนอความแรง หรอ เดนชดขนเทานน นอกจากน ยงมธาตบางตวทเปลยนแปลงไปผดรป เดมกม เชน อ. วา ตฏต ยอมยน า ธาต ในความยน อ ปจจย ต วภตต แปลง า ธาต เปน ตฏ, ปสสต ยอมเหน ทส ธาต ในความเหน อ ปจจย ต วภตต แปลง ทส ธาต เปน ปสส เปนตน. บางคราวธาตทเปน รสสะ ตอง ทฆะ หรอ พฤทธ บางกม เชน ทเสต ยอมประทษราย ทส ธาต ในความประทษราย เร ปจจย ต วภตต ลบ ณ เสย คงไวแต เอ ทฆะ อ ตนธาต เปน อ, เทเสต ยอมแสดง ทส ธาต เณ ปจจย ลบ ณ คง เอ ไว พฤทธ อ ท ท เปน เอ เปนตน. นอกจากน ยงมวธเปลยนแปลงอกมากมาย อนจะวางหลกใหแนนอน หรอตายตวลงไปหาไดไม ตองอาศยทนกเรยนหมนสงเกตและจดจา เปนตน ๆ ไป ซงจะนามาแสดงไวในตอนทายทกลาวถงธาตอาขยาต พอเปนตวอยางเฉพาะทใชอยโดยมากเทานน.

Page 35: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 34

หมวดของธาต ธาต เปนของวจตรพสดารมาก เหลอทจะนามาแสดงให หมดสนและถถวนได แตเมอจะประมวลกลาวโดยยอ ดงททานจด ไวเปนหมวด ๆ ดวยสามารถทใชกนดนเปนปกรณตาง ๆ แลว กม ๗ หมวด คอ : ๑. หมวดภธาต ๒. หมวดรธธาต ๓. หมวดทวธาต ๔. หมวดสธาต ๕. หมวดกธาต ๖. หมวดคหธาต ๗. หมวดตนธาต ๘. หมวดจรธาต. การททานจดธาตเขาเปนหมวดดงน โดยถอปจจยเปนเกณฑ เพราะหมวดธาตทง ๘ ลวนมปจจยประกอบอยทกหมวด ธาตท ประกอบดวยปจจยอยางเดยวกน กจดเขาไวเปนหมวดเดยวกน และ มวธเปลยนแปลงไปตามหมวดของตน ซงจะไดกลาวในหมวดธาต นน ๆ ตอไป ดงน :- ธาตทประกอบดวย อ, เอ ปจจยจดเขาในหมวกภธาตและรธธาต ธาตทประกอบดวย ย ปจจย จดเขาในหมวด ทว ธาต " " ณ, ณา " " " ส " " " นา " " " ก " " " ณหา " " " คห " " " โอ " " " ตน " " " เณ, ณย " " " จร " ธาตอาจเปลยนหมวดได มธาตบางตว ถงแมวาทานจะไดจดไวประจาในหมวดธาตนน ๆ

Page 36: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 35

แลวกตาม แตบางคราวอาจเปลยนแปลงไมคงอยในหมวดธาตนนเสมอ ไปกได ทเปนเชนน ตองถอปจจยเปนหลก เมอประกอบดวยปจจย สาหรบหมวดธาตใด กกลายเปนธาตของหมวดนนไป ธาตตวเดยวกน นนเอง แตอาจเปนไดหลายหมวดตามปจจยทใชประกอบ เชน า ธาต ในความร ซงตามหมวดธาตทานจกไวในหมวด ก ธาต ซง ตองมา นา ปจจย สาเรจรปเปน ชานาต แตอาจใชลงปจจยในหมวด ธาตอนอกกได เชน ลง ย ปจจย ในหมวด ทว ธาต สาเรจรปเปน ายต กกลายเปนหมวด ทว ธาตไป เชนนเปนตน นอกจากน ยงมอกมาก ฉะนน ตองถอปจจยในหมวดธาตนนเปนเกณฑ ททาน จดไวเชนนน โดยถอเอาสวนทเปนไปโดยมากเทานน ธาตตวเดยว อาจลงปจจยในหมวดธาตอน ๆ ไดอก. การเปลยนแปลงของธาตในหมวดตาง ๆ ๑. หมวด ภ ธาต ธาตหมวดน เมอลง อ, เอ ปจจยแลว มวธเปลยนแปลง ดงน :- ภ พฤทธ อ แหง ภ เปน โอ บาง อ. อนโภต, ปจจนโภต แลวแปลง โอ เปน อว อกบาง อ. ภวต, อนภวต, แปลง ภ เปน ภว บาง อ. พภว. ห พฤทธ อ เปน โอ บาง อ. โหต, เปน เอ บาง อ. อเหส, เหสส, เหสสต. เปน เอห บาง อ. เหหต, เปน โอห บาง อ. โหหต, คงรปไมเปลยนบาง อ. อห.

Page 37: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 36

ส พฤทธ อ เปน เอ บาง อ. เสต, เสสต, แปลงเปน อย บาง อ. สยต, สยสสต. มร คงรปไมเปลยน อ. มรต. แปลงเปน มยย บาง อ. มยยต. ปจ คงรปไมเปลยน อ. ปจต, แปลงทสดธาตกบ ย ปจจย (ในกมมวาจก) เปน จจ บาง อ. ปจจต. อกข คงรปไมเปลยน อ. อกขต, ลงพยญชนะอาคมทตน ธาตบาง อ. อทกขต. ลภ คงรปไมเปลยน อ. ลภต, ลบทสดธาต อ. อลตถ, อลตถ แปลงทสดธาตกบ ย ปจจย (เฉพาะกมมวาจก) เปน พภ บาง อ. ลพภต. คม คงรปไมเปลยน อ. อคมา, อาคม. แปลงเปน คจฉ บาง อ. คจฉต, ลบทสดธาตบาง อ. อปจจคม, แปลเปน ฆมม บาง อ. ฆมมต, ฆมมาห, (มทใชนอย). ๒. หมวด รธ ธาต ในธาตหมวดน ลง อ, เอ ปจจยเหมอนหมวด ภ ธาต ตาง แตเมอลงแลว มกฎใหลงนคคหตอาคม ทพยญชนะตนธาตทกตว แลวแปลงนคคหตตวนนเปนพยญชนะทสดวรรค ๕ ตว ๆ ใดตวหนง คอ ง ณ น ม การแปลง ตองถอพยญชนะทสดธาตเปนหลกตาม ททานวางไวในสนธ คอ :- พยญชนะทสดธาตอยใน ก วรรค แปลงเปน ง อ. องคต ยอมกาหนด อค ธาต.

Page 38: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 37

พยญชนะทสดธาตอยใน จ วรรค แปลงเปน อ. มจต ยอมปลอย มจ ธาต. พยญชนะทสดธาตอยใน ฏ วรรค แปลงเปน ณ อ. อาหณฑต ยอมเทยวไป . อา บทหนา หฑ ธาต. พยญชนะทสดธาตอยใน ต วรรค แปลเปน น อ. รนธต ยอมกน รธ ธาต. พยญชนะทสดธาตอยใน ป วรรค แปลงเปน ม อ. ลมปต ยอมฉาบ ลป ธาต. ธาตในหมวดน มวธเปลยนแปลงดงน :- รธ คงรปไมเปลยน อ. รนธต, รนเธต. มจ คงอยไมเปลยน อ. มจต, มเจต. แปลงทสดธาตกบ ย ปจจย (กตตวาจก หมวด รธ ธาต แปลวา ปลอย, ถาลง ในหมวด ทว ธาต แปลงวา พน. ภช คงรปไมเปลยน อ. ภชต. แปลงทสดวธอพภาสเปน พภกขต บาง. ภท คงรปไมเปลยน อ. ภนทต. แปลงทธาต ย ปจจย (กตตวาจก หมวด ทว ธาต) เปน ชช บาง อ. ภชชต แตวา ภท ธาตน ถาลงในหมวด รธ ธาจ แปลวา ตอย หรอ ทาลาย ถาลงในหมวด ทว ธาต แปลวา แตก. ลป คงรปไมเปลยน อ. ลมปต ลง ย ปจจย (กตตวาจก

Page 39: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 38

หมวด ทว ธาต) แปลงกบ ย เปน ปป บาง อ. ลปปต ลป ธาต น ลงในหมวด รธ ธาตแปล ฉาบ-ทา, ถาลงในหมวด ทว ธาต แปลวา เปอน. ๓. หมวด ทว ธาต ธาตหมวดน ใชลง ย ปจจย เมอลงแลว มวธ ๒ อยาง คอ ๑. ถาธาตตวเดยวใหคง ย ไว อ. ขยต, ชายเร, ชยต. ๒. ถา ธาตมากกวาตวเดยว แปลงทสดธาตกบปจจยเปนพยญชนะ อนโลม ตามพยญชนะทสดธาต คอ :- สดธาตเปน ว แปลงกบ ย ปจจยเปน พพ อ. ทพพต, สพพต. " " ธ " " " ชฌ อ. พชฌต, กชฌต. " " ห " " " ยห อ. มยหต. " " ส " " " สส อ. มสสต, ปมมสสต. " " ช " " " ชช อ. รชชต, ลชชต. ๔. หมวด ส ธาต ธาตหมวดน ลง ณ, ณา ปจจย เมอลงแลว ธาตคงตาม รปเดมไมเปลยน อ. สณาต, วณาต. พฤทธ ณ ปจจยเปน โณ ไดบาง อ. สโณต, สวโณต, สโณต. แต ส ธาต ยงเปลยนแปลง ไดอก คอ ถาใช อ ปจจย (หมวด ภ ธาต) ประกอบ พฤทธ อ ท ส เปน โอ บาง อ. อสโสส, อสโสส. พฤทธ อ เปน โอ แลว เอาเปน อว ในเมอลง เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) บาง อ. สาเวต, ใช ย ปจจย (กมมวาจก) ประกอบมรปเปน สยยเต บาง. ประกอบ

Page 40: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 39

ดวย ส ปจจย มรปเปน สสสสต บาง. ๕. หมวด ก ธาต. ธาตหมวดน ลง นา ปจจย เมอลงแลว โดยมากคง นา ไว ถงเปลยนแปลงบางกนอย ดงน :- ก คงรปไมเปลยน อ. กนาต แปลง นา เปน ณา บาง อ. กณาต, วกกณาต. ช คงรปไมเปลยน อ. ชนาต ลง อ ปจจย (หมวด ภ ธาต) แปลง อ เปน ย บาง อ. ชยต, ชยสสต; พฤทธ อ เปน เอ บาง อ. เชต, เชยย ลง ย ปจจย (กมมวาจก) บาง อ. ชยต. ธ คงรปไมเปลยน อ. ธนาต. จ คงรปไมเปลยน อ. จนาต ลง ย ปจจย (หมวด ทว ธาต) บาง อ. จยต. ล คงรปไมเปลยน อ. ลนาต, ลง เณ ปจจย (หมวด รธ ธาต) บาง อ. ลาเวต. า คงรปไมเปลยน อ. ายต (ลง ย ปจจย ในหมวด ทว ธาต). แปลงเปน ชา บาง อ.ชานาต, เปน ช แลวเอานคคหตเปน บาง อ. ชา, เปน นา บาง อ. นายเร. ๖. หมวด คห ธาต ธาตหมวดน มใชในอาขยาตเฉพาะ คห ธาต ตวเดยวเทานน ใชลง ณหา ปจจย เมอลงแลวลบทสดธาต อ. คณหาต, ปฏคคณหาต. อนง เมอลง ปป ปจจย แปลงเปน เฆ บาง อ.

Page 41: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 40

เฆปปต (มทใชนอย), ประกอบดวย ย ปจจย อ อาคม (กมม- วาจก) คงรปไมเปลยนแปลงบาง อ. คหยเต. ๗. หมวด ตน ธาต. ธาตหมวดน ลง โอ ปจจย เมอลงแลว มวธเปลยนแปลง ดงน :- ตน คงรปไมเปลยน อ. ตโนต. กร คงรปไมเปลยน อ. กโต, ลบทสดธาตในเมอประกอบ ดวย ยร ปจจยบาง อ. กยรา, กยราถ. แปลง กร เปน กาส บาง อ. อกาส, อกส. เมอลง ภวสสนต วภตต มอานาจใหแปลงเปน กาห บาง อ. กาหต, กาหนต. สกก คงรปไมเปลยน อ. สกโกต, ลง ย ปจจย (กมม- วาจก, ภาววาจก) ไดรปเปน สกกเต บาง, ลง อณา ปจจย ได รปเปน สกกณาต, สกกณนต บาง. ชาคร คงรปไมเปลยน อ. ชาคโรต. ๘. หมวด จร ธาต. ธาตหมวดนลง เณ, ณย ปจจย เมอลงแลวลบ ณ เสย และ มอานาจ คอ ถาพยญชนะตนธาตมสระเปน รสสะ คอ อ อ อ ไมมพยญชนะสงโยค (ตวสะกด) อยเบองหลง ตอง ทฆะ คอ อ เปน อา, อ เปน อ, อ เปน อ, เชน อ. วาเจส, ทเสต, คหยต เปนตน, วการ คอ อ เปน เอ บาง อ. เทเสต, อ เปน โอ บาง อ. โจเรต, โจรยต. ถาพยญชนะตนธาตมสระเปน ทฆะ อยแลว คอ

Page 42: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 41

เปน อา อ อ เอ โอ หรอมพยญชนะสงโยค ใหคงไวตามเดม ไมตองทาตามวธดงกลาวแลว อ. ตกเกต, มนตยต, จนเตต, จนตยต, เปนตน สาหรบธาตในหมวดน ไมมทลงปจจยในหมวด อน ลงไดเฉพาะ เณ, ณย ปจจย เทานน จงมไดแสดงวธเปลยน แปลงไว. ธาต ๒ บรรดาธาตทงหมด จะเปนธาตใน ๘ หมวดทกลาวแลวนกด ธาตอน ๆ ซงนอกจากนกด เมอจะกลาวใหสนโดยรวบยอดแลว กคงมเพยง ๒ คอ อกมมธาต ๑ สกมมธาต ๑ ธาตตวใดสาเรจ เนอความในตวเอง ไมตองอาศยกรรมอนสงทบคคลทาเปนเครองบง เนอความ คอไมตองเรยกหากรรม ธาตตวนนเรยกวา อกมมธาต (ธาตไมมกรรม), ธาตตวใดไมสาเรจเนอความในตวเอง ตอง อาศยกรรมเปนเครองบง คอตองเรยกหากรรม ธาตตวนนเรยกวา สกมมธาต (ธาตมกรรม). วธสงเกตธาต ๒ ตามททานกลาวไวในแบบวา ธาตทหมายดอกจนทรไวเปนธาต มกรรม ทมไดหมายไวเปนธาตไมมกรรม กเพอชแนวทางใหสงเกต วา ธาตทง ๒ น มความหมายตางกนอยางไร เมอเราใชความ สงเกตใหถองแทแลว จะเหนไดวา ธาตทหมายดอกจนทนไวทกตว ลวนเปนธาตทไมสาเรจความในตวเอง ยงตองเรยกหากรรม ซง

Page 43: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 42

เปนเหตชวนใหถามวา "ซงอะไร" อยเสมอ ถาขาดกรรมกทาให เสยความ. สวนธาตททานมไดหมายดอกจนทนไวทกตว ลวนเปนธาต ทสาเรจความในตวเอง ไมตองเรยกหากรรมกไดความเตมท ไมเปน เหตใหถามวา "ซงอะไร" ตอไปอก. ฉะนน เมอทราบไดเชนนแลว ถงแมในทอนกอาจสงเกตไดเชนกน วธทจะสงเกต ตองอาศยคาแปล ในภาษาไทยเปนเครองบงใหทราบดวย มฉะนนจะทราบไมไดแนชด เลย. เมอเราเหนธาตตวใดตวหนง ถาตองการทราบวาธาตตวน จะเปน อกมมธาต หรอ สกมมธาต ตองทราบคาแปลของธาต ตวนนดวย คอ :- อกมมธาต ธาตตวใด ในเวลาออกสาเนยงคาแปลเปนภาษา ไทย ไดความเตมทตามความหมายของธาต ไมตองเรยกหาตว กรรม ถงจะใชกรรมเพมเขามากหาประโยชนอะไรมได ซงอาจ ทาใหฟงขดห ไมถกตามภาษานยม ธาตเชนน เปนอกมมธาต เชน ข ธาต ในความสน เมอกลาวเพยงวา สน เทานน กทาความหมาย ใหผฟงเขาใจไดแล ไมตองใหถามวา สนซงอะไรอก หรอถาขน เพมกรรมเขามาอก เชน ธน ซงทรพย ฟงดออกจะขดหและเขา หานยมใชกนไม เพราะเนอความไมกลมเกลยวกน นอกจากไมม ประโยชนแลว กลบทาใหเสยความดวย ฉะนน ในธาตเชนนพงลง สนนษฐานวาเปน อกมมธาต ธาตไมตองเรยกหาตวกรรม. สกมมธาต ธาตตวใด ในเวลาออกสาเนยงคาแปลเปนภาษา ไทย ยงมความเตมทตามความหมายของธาต ตองอาศยตวกรรม

Page 44: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 43

ชวยสนบสนนเพมเนอความใหกระจาง ถาขาดตวกรรมเสยยอมทาให เสยความ และทาใหผฟงไมเขาใจความหมายของผพด ธาตเชนน เปน สกมมธาต เชน ปจ ธาต ในความหง-ตม ถากลาวเพยงวา หง-ตม เทานน ยงหาทาใหผฟงเขาในความหมายไดพอเพยงไม ไมทราบวา หงตมอะไร ยงเปนเหตใหถามอยราไป ถาขนไมเพม กรรมเขามา ยอมผดตอภาษานยม เพราะทาใหขาดความไป ตอ เมอเลอกตวกรรมเพมเขาสกตวหนง วา โอทน (ซงขาว) ยอม ทาใหเนอความสนท ฟงไพเราะห ถกตองตามภาษานยม ฉะนน ในธาตเชนนพงลงสนนษฐานวาเปน สกมมธาต ตองเรยงหาตวกรรม เสมอ จะขาดมไดเลย. ธาตกลบความหมาย ไดกลาวแลววา อปสค เมอใชนาหนาธาตแลว ยอมทา ความหมายของธาตเดมใหเปลยนผดปกตไปได เมอจะกลาวถง หนาทของอปสคทใชนาหนาธาตโดยสวนสาคญแลว กอาจจาแนกได เปน ๓ คอ อปสคเบยนธาต ๑ อปสคสงหารธาต ๑ อปสคคลอย ตามความหมายของธาต ๑. การแปลกรยาศพทตาง ๆ เปนภาษาไทย ตามธรรมดายอมแปลตามความของธาต ธาตตวใดมนยมใหแปล เปนภาษาไทยวากระไร กตองแปลไปตามความนยมทบญญตไวนน เชน กร ธาต บญญตใหแปลวา "ทา" คม ธาต ใหแปลวา "ไป, ถง." เมอประกอบใหเปนกรยาวา กโรต กแปลวา "ยอม ทา, ทาอย, จะทา." คจฉต "ยอมไป, ไปอย, จะไป." เชนน

Page 45: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 44

เปนตน แตถาธาตเหลานถกนาไปประกอบกบอปสค คออปสค นาหนาแลว ความของกรยาหาคงอยตามรปเดมไม ยอมเปลยนแปลง ไปได แลวแตความหมายของอปสคจะทาหนาทเชนไร. อปสคสงหารธาต ไดแกอปสตทเมอใชนาหนาธาตทประกอบ เปนกรยาศพทแลว ทาใหคาแปลของธาตเดมเปลยนไปผดรป จนถง ตรงกนขาม คอจะใชคาแปลของธาตเดมไมได เชน อ. นกขมต ออกไป เปน น อปสค ขม ธาต ในความอดทน, อาคจฉนต มา เปน อา อปสค คม ธาต ในความไป, เชนน เราจะเหนไดแลววา ผดจากคาแปลของธาตเดมอยางตรงกนขามทเดยว จะแปลตามความ หมายของธาตเดมไมไดเลย. อปสคเบยนธาต ไดแกอปสคทเมอใชนาหนาธาตทประกอบ เปนกรยาศพทแลว ทาใหคาแปลของธาตเดมเปลยนไปบางเลกนอย แตไมถงกบกลบความจนผดรปเดม. ยงพอสงเกตตนเคาของธาตเดม ได เชน อ. ปฏกกมต ถอยกลบ เปน ปฏ อปสค กม ธาต ในความกาวไป, อธคจฉต บรรล เปน อธ อปสต คม ธาต ใน ความถง เชนน เราจะเหนไดแลววา คาแปลของธาตเปลยนไปบาง แตยงใชความหมายของธาตเลงเนอความ. อปสคคลอยตามธาต ไดแกอปสคทเมอใชนาหนาธาตท ประกอบเปนกรยาศพทแลว ไมทาใหคาแปลของธาตเดมเปลยนไป เปนเพยงสงเสรมทาใหธาตมความหมายแรงขนกวาเดม เชน อ. อปคจฉต หลกไป เปน อป อปสค คม ธาต ในความไป, อตกกมต

Page 46: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 45

กาวลวง เปน อต อปสค กม ธาต ในความกาวไป, เชนนเราจะ เหนไดแลววา คาแปลของธาตเดมกคงรปอย เมอเพมอปสคเขามา ทาใหคาแปลของธาตแรงขนกวาเดม. อปสคตาง ๆ ทใชนาหนาธาต ไมจากดวาจะตองใชกตว บาง คราวกใชอปสคนาเพยงตวเดยวบาง เชน อ. ว - เนต ฝก, อน- ยชต ตามประกอบ, บางคราวกใชนาซอนกน ๒ ตวบาง เชน อ. ปจจ-า-คจฉต กลบมา เปน ปฏ+อา อปสค แปลง ฏ หลง ป เปน ต แปลง อ เปน ย ไดรปเปน ตย แลวแปลง ตย เปน จจ อพภคคจฉต ฟงไป เปน อภ+อ อปสค แปลง อภ เปน อพภ บางคราวกใชซอนกนถง ๓ ตวบาง เชน อ. สมนนาหรต ประมวล มา เปน ส+อน+อา อปสต หร ธาต ในความนาไป เปนตน. ตอไปนเปนอทาหรณของธาตบางตว ทเมอใช อปสค นาหนา แลว มความหมายเปลยนแปลงไปจากธาตเดม หรอทาใหธาตม ความแรงขนอยางไร พงสงเกตดงตอไปน :- กม ธาต ในความ "กาวไป" กมต กาวไป อก+กมต เหยยบ (อา+กม) อตก+กมต กาวลวง อภก+กมต กาวไปขางหนา อปก+กมต กาวเขาไป, พยายาม

Page 47: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 46

อป+สง+กมต เขาไปหา (อป+ส+กม) โอก+กมต กาวลง ปก+กมต หลกไป ปฏก+กมต ถอยหลง ว+ตกกมต ลวงเกน, ลวงละเมด (ว+อต+กม). คม ธาต ในความ "ไป" คจฉต ไป อธ+คจฉต ถง, บรรล อน+คจฉต ไปตาม อป+คจฉต หลกไป อพภค+คจฉต ฟงไป (อภ+อ+คม) อา+คจฉต มา อค+คจฉต ขนไป อป+คจฉต เขาใกล น+คจฉต เขาถง ปจจา+คจฉต กลบมา (ปฏ+อา+คม) ว+คจฉต ปราศไป สมา+คจฉต มาพรอมกน, มาประชม (ส+อา+คม).

Page 48: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 47

า ธาต ในความ "ร" ชานาต ร อน+ชานาต อนญาต, ยนยอม อภ+ชานาต รยง อว+ชานาต ดหมน อา+ชานาต รทว ป+ชานาต รชด ปฏ+ชานาต ปฏญญา, ยอมรบ ปร+ชานาต รรอบคอบ , กาหนดร ว+ชานาต รแจง ส+ชานาต เขาใจ, จาได. ศพทพเศษทใชนาหนากรยา ศพทกรยาอาขยาต ซงนอกจากใชอปสคนาหนา ยงม ศพทพเศษบางศพทซงอาจใหนาหนากรยาไดอก ศพทเหลานมกาหนด ใหใชไดบางตวเทานน และเปนศพททมกใชดนในปกรณตาง ๆ มาก ศพทเหลานเวลาแปลมกแปลตอจากกรยา คอแปลภายหลง เมอแปลกรยาเสรจแลว ไมเหมอนอปสคบางตว ซงบางคราวกใช แปลกอนหนากรยาได เชน อ. อคคจฉต ขนไป, อปคจฉต หลกไป เปนตน, บางคราวกแปลหลงกรยา เชน อ. โอกกม กาวลง, อปเนต นาเขา เปนตน ทแปลเชนน กแลวแตความหมาย

Page 49: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 48

วาแปลเชนไรจะไดความตามภาษาไทย. ศพทพเศษนอกจากอปสค เหลาน มตวอยางทใชอยบาง เชน อ. ครกโรต ยอมทาใหหนก (ทาความเคารพ). สจฉกรส ทาใหแจงแลว, สจฉากาส ไดทา ใหแจงแลว, ปาตภว ปรากฏแลว, ปาตรโหส ไดปรากฏแลว, มนสกโรต ยอมทาไวในใจ, พยนตกาหต จกทาใหสนไป, อาว- ภวสสนต จกมแจง, อลงกโรต ยอมประดบ, สมจเรยย พง ประพฤตสมาเสมอ เปนตน นอกจากน ยงมอยมาก ทยกมานพอ เปนตวอยางเทานน. กรยาศพททใชดจคณ นอกจากน ยงมกรยาศพทบาง ซงอาจนาไปใชเขาสมาส คอเชอมกบศพทนามอนไดอก เวลาแปลกลายเปนคณศพทไปกม แตศพทเหลานมปรากฏอยกเหนเพยง ๒ ศพท คอ อตถ (มอย) กบ นตถ (ยอมไมม) ซงเปนจาพวก อส ธาต เชน อ.วา อตถภาโว ความทแหง.... มอย, นตถภาโว ความทแหง....ไมม, นตถปโว ขนมไมม. อส ธาต ธาตนเปนไปใน "ความม" "ความเปน" เปนธาตซงมวธ เปลยนแปลงแปลกจากธาตสามญอน ๆ มหลกเกณฑการเปลยนแปลง เฉพาะตนเอง เพราะฉะนน เพอความสะดวกจะไดรวมมากลาวไว ในทนเสยทเดยว. การเปลยนแปลงของธาตน เมอรวบรวมเปน หวขอทสาคญแลวกคอ เมอประกอบกบวภตตแลว ลบตนธาตบาง

Page 50: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 49

ลบทสดธาตบาง มอานาจใหแปลงวภตต แปลงตวเอาพรอมทง วภตตบาง ทฆะตนธาตบาง พงเหนดงตอไปน :- คงวภตตไว ลบตนธาต อ. สนต. " ลบทสดธาต อ. อส. " ทฆะตนธาต อ. อาส, อาส, อาสตถ, อาส, อาสมหา. แปลงวภตต ลบตนธาต อ. สยา, สย. " ลบทสดธาต อ. อตถ, อตถ, อมห, อมห. " กบทงธาต อ. อสส, อสส, อสสถ, อสส, อสสาม. ๗. วาจก วาจก หมายความวา กรยาศพทซงกลาวบทซงเปนประธาน ไดแกบงใหทราบบททเปนประธานในประโยค กรยาศพททจะเปน วาจกได ตองประกอบดวยวภตต กาล บท วจนะ บรษ ธาต (ดง กลาวแลว) และปจจย (ซงจะกลาวขางหนา) กรยาศพทซงประกอบ ดวยเครองปรงดงกลาวมาน มอยในประโยคแหงคาพดใด ยอม แสดงใหทราบถงตวประธานในประโยคนนวามอย แมจะไมปรากฏ ตวในประโยคกตาม โดยอาศยกรยานนเองเปนเครองช กรยาศพท อนบงประธาน ซงเรยกวา วาจก น เมอจะกลาวโดยประเภทมอย ๕ คอ :-

Page 51: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 50

๑. กตตวาจก บงผทา ยกขนเปนประธานในประโยค. ๒. กมมาวาจก บงผถกทา ยกขนเปนประธานในประโยค. ๓. ภาววาจก บงเพยงความมความเปน ไมมตวประธาน. ๔. เหตกตตวาจก บงผใชใหทา ยกขนเปนประธานใน ประโยค. ๕. เหตกมมาวาจก บงผทถกเขาใชใหทา ยกขนเปนประธาน ในประโยค. วาจกเหลาน ผศกษาจะสงเกตใหทราบไดแนชดวาเปนวาจก อะไร ตองอาศยปจจยซงทานจดไวประจาหมวดของ วาจก นน ๆ เปนเครองบงใหทราบ. ๑. กตตวาจก กรยาศพทใดกลาวผทา คอยกผวาขนเปนประธานในประโยค แสดงวา ตวทเปนประธานในประโยคนนเปนผทาเอง และกรยาทคม พากยเปนของผทานน กรยาศพทนนเปนกตตวาจก กรยาศพท ในวาจกน ใชประกอบดวยปจจย ๑๐ คอ อ, เอ, ย, ณ, ณา, นา, ณหา, โอ, เณ, ณย. ตวใดตวหนง และวภตตกมกใชประกอบดวย วภตตฝายปรสสบทเปนสวนมาก (ฝายอตตโนบทกมบาง แตมเปน สวนนอย) เชน อ. วา สสโส สปป สกขต ศษยศกษาอยซง ศลปะ. ในทน สกขต (ศกษาอย) เปนกตตวาจก เพราะประกอบ ดวย อ ปจจย ต วภตต บงตนเองวาเปนกรยาของ สสโส (ศษย) ซงเปนบทประธานในประโยค ดวยมปจจยแลวภตตนนเปนเครอง

Page 52: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 51

หมาย และ สสโส กเปนผทาดวยตนเองในกรยา คอ สกขต, สปป (ซงศลปะ) เปนกรรม คอ เปนสงทถกศษยศกษา แตตวกรรมไม สเปนสงสาคญในวาจกน เพราะกรยาศพททเปนธาตไมมกรรม กอาจ ใชไดในวาจกน เมอเปนเชนน ไมจาเปนตองมกได ในเมอกรยาศพท เปนอกมมธาต เพราะวาจกน ใชกรยาศพททเปนอกมมธาต และ สกมมธาตกไดทง ๒ ชนด. หลกสาคญทผศกษาจะพงสงเกตในวาจก นกมอย ๓ อยาง คอ กตตา ผทา ซงเปนตวประธาน ตองประกอบ ดวยปฐมาวภตต ๑. กรรม ผ หรอ สงทถกทา ตองประกอบดวย ทตยาวภตต ๑. กรยา อาการททา ตองประกอบดวยปจจยทง ๑๐ ตว ตวใดตวหนงดงทกลาวมาแลว ๑. อนง สาหรบธาตทไมมกรรม กมตวสาคญอย ๒ คอ กตตา และ กรยา เทานน เชน อ. วา พห ชนา อธ สนนปตส ชน ท. มาก ประชมกนแลวในทน ในประโยค น ชนา เปน กตตา เพราะเปนผทาในประโยค สนนปตส เปน กรยา เพราะบงตนเองวาเปนกรยาของ ชนา สวน กรรม หามไม เพราะ สนนปตส เปนธาตไมมกรรม. ๒. กมมวาจาก กรยาศพทใดกลาว ผ หรอ สงทถกเขาทา คอ ยก ผ หรอสงท ถกทาขนเปนประธานในประโยค แสดงวา ตวทเปนประธานใน ประโยคถกเขาทา มไดทาเอง และกรยาทคมพากยกเปนของ ผ หรอ สงทถกทาหนา กรยาศพทนนเปนกมมวาจก กรยาศพทในวาจกน

Page 53: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 52

ใชประกอบดวย ย ปจจยตวเดยวเทานน และลง อ อาคม หนา ย ดวย แต อ อาคม ไมแนนก ในบางแหงไมตองลงกได สวนวภตต โดยมากมกใชฝายอตตโนบท (ฝายปรสสบทกมบาง แตมเปนสวน นอย) เชน อ. วา สศเสน สปป สกขยเต ศลปะอนศษยศกษาอย สกขยเต (ศกษาอย) เปนกมมวาจาก เพราะประกอบดวย ย ปจจย และ อ อาคม หนา ย, เต วภตต บงตนเองวาเปน กรยา ของ สปป (ศลปะ) ซงเปนประธาน ดวยปจจย และ วภตตเปนเครองหมาย สสเสน (อนศษย) เปน กตตา ผทา แตมไดเปนประธานในประโยค. ในวาจกน ยกกรรมขนเปนประธาน เพราะฉะนน กรยาจงตอใช สกมมธาตอยางเดยว จะใชอกมมธาตหาไดไม ทเปนเชนน กเพอ ใหตรงกบทใชกรรมเปนตวประธาน. หลกสาคญทผศกษาจะพง สงเกตในวาจกนกม ๓ เหมอนกตตวาจก ตางแตในวาจกน กตตา ประกอบดวยตตยาวภตต, กรรม ประกอบดวยปฐมาวภตต, กรยา ประกอบดวย ย ปจจย และ อ อาคม หนา ย, ซงจะขาดเสยแต อยางใดอยางหนง ยอมไมได. กรยาในกมมวาจกน บางตวทไม ตองลง อ อาคม มกแปลงปจจย คอลง ย ปจจยแลว กแปลง ย กบทสดธาตเปนพยญชนะเพมเขามาอกตวหนงตามวรรคของตน เชน ปจ ธาต แปลง จ ทสดธาตกบ ย เปน จจ สาเรจรปเปน ปจจต ลภ ธาต แปลง ภ ทสดธาตกบ ย เปน พภ สาเรจรปเปน ลพภต เปนตน บางคราวถาเปนธาตตวเดยว กมกซอน ย พยญชนะทหนา ย ปจจยบาง เชน สยยเต เปนตน เชนนไมตองลง อ อาคม.

Page 54: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 53

๓. ภาววาจก กรยาศพทใด กลาวเพยงความมความเปนเทานน ไมกลาว กตตา และ กรรม คอ ไมยกผทาหรอสงทถกทาขนเปนบทประธาน ในประโยค กรยาศพทนนเปน ภาววาจก. กรยาศพท ในวาจกนใช ประกอบดวย ย ปจจย เหมอนกมมวาจก ตางแตไมม อ อาคม เทานน และใช เต วภตต ฝายอตตโนบท ปฐมบรษ เอกวจนะ อยาง เดยวเทานน สวนตว กตตา จะใชเปนพหวจนะ และ บรษอน ๆ กได ไมจากด เชน อ. วา เตน ภยเต อนเขาเปนอย. เตน เปน กตตา ใน ภยเต, ภยเจ เปนภาววาจก เพราะประกอบดวย ย ปจจย เต วภตต ฝายอตตโนบท ปฐมบรษ เอกวจนะ. หลกสาคญทผศกษาจะ พงสงเกตในวาจกนม ๒ คอ กตตา ผทา ๑ กรยา ๑ . กตตา ตองเปน ตตยาวภตตเทานน สวน วจนะ จะเปน เอก. หรอ พห. กใชได ทง ๒ ประการ กรยาตองประกอบดวย ย ปจจย เต วภตต เอกวจนะ และธาตทจะพงใชประกอบเปนกรยาในวาจกน นยมใช เฉพาะ อกมมธาตเทานน สกมมธาตหาใชไดไม. ๔. เหตกตตวาจก กรยาศพทใด กลาวถงผทใชใหคนอนทา คอ ยกผใชขนเปนตว ประธานในประโยค แสดงวาตวประธานของกรยาซงเปนตวคมพากย ในประโยคนน มไดลงมอทาเอง เปนแตบงคบใหผอนทา และกรยา กเปนของผใชนน หาเปนกรยาของผถกใช หรอสงทถกผถกใชทาไม

Page 55: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 54

กรยาศพทนนเปนเหตกตตวาจก คอ กลาวผทาอนเปนเหตคอเปนผใช. ในวาจกนใชประกอบดวยปจจย ๔ ตว คอ เณ, ณย, ณาเป, ณาปย. ตวใดตวหนง เชน อ. วา อาจรโย สสส สปป สกขาเปต อาจารยยงศษยใหศกษาอยซงศลปะ. สกขาปต (ใหศกษาอย) เปน เหตกตตวาจก เพราะประกอบดวย ณาเป ปจจย ต วภตต ซงบง ใหทราบวาเปนกรยาของ อาจรโย (อาจารย) อนเปนตวประธาน ของกรยาศพท ดวยมปจจย และ วภตตนนเปนเครองหมาย, สสส (ยงศษย) เปนการตกรรม คอผถกเขาใช, สปป (ซงศลปะ) เปนกรรม (อวตตกรรม) คอสงทถกผถกใชทา, หลกสาคญทผศกษาจะพงสงเกต ในวาจกน ม ๕ อยาง คอ เหตกตตา ผทาทเปนเหต คอ ผใช ๑ การต- กรรม ผถกใช ๑ กรรม สงทถกผถกใชทา ๑ กรยา ๑. ผใชประกอบ ดวยปฐมาวภตต, ผถกใชประกอบดวยทตยาวภตตบาง ตตยาวภตต บาง, สงทถกผถกใชทา ประกอบดวยทตยาวภตต กรยาประกอบ ดวยปจจยตวใดตวหนงใน ๔ ตวดงกลาวแลว และใชวภตตฝาย ปรสสบท ธาตทใชในวาจกนใชไดทงทเปนสกมมธาตและอกมมธาต. ๕. เหตกมมวาจก กรยาศพทใด กลาวสงทถกผถกใชทา คอ ยกสงทถกผถกใช ทาขนเปนบทประธานในประโยค แสดงวาตวประธานในประโยคนน เปนสงทถกผถกใชทา และกรยาศพททใชคมพากย กเปนกรยาของ สงนน หาเปนกรยาของผใชหรอผถกใชไม กรยาศพทนนเปนเหต- กมมวาจก คอ กลาวสงทถกผถกใชทาอนเปนเหต ในวาจกนประกอบ

Page 56: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 55

ดวยปจจยตวใดตวหนงในกตตวาจก และประกอบดวย ณาเป ปจจย กบทง ย ปจจย อ อาคมหนา ย อกดวย สวนวภตตใชประกอบดวย วภตตฝายอตตโนบท เชน อ. อาจรเยน สสเสน สปป สกขาปยเต ศลปะอนอาจารยยงศษยใหศกษาอย สกขาปยเต (ใหศกษาอย) เปนเหตกมมวาจก เพราะประกอบดวย ณาเป และ ย ปจจย อ อาคม บงตวเองวาเปนกรยาของ สปป (ศลปะ) ซงเปนบทประธานใน ประโยค อาจรเยน (อนอาจารย) เปนเหตกตตา คอ ผใชใหทา สสเสน เปนการตกรรม คอ ผถกเขาใชใหทา. หลกสาคญทผศกษาจะพงสงเกตในวาจกน ม ๔ อยาง คอ เหตกตตา ผให ๑ การตกรรม ผถกใช ๑ เหตกรรม สงทผถกใชทา ๑ กรยา ๑. ผใชประกอบดวยตตยาวภตต ใชอายตนบาตวา "อน" ผ ถกใชประกอบดวยตตยาวภตตเหมอนกน แตใชอายตนบาตวา"ยง" และประกอบดวยทตยาวภตตบาง, สงทถกผถกใชทา ประกอบดวย ปฐมาวภตต เปนประธานในประโยค. กรยา ประกอบดวยเครอง หมายดงกลาวแลว สวนธาตใชเฉพาะสกมมธาตอยางเดยวเทานน. วธสลบวาจก ในวาจกทง ๕ ดงทกลาวมาแลวน บางคราวในการแปลภาษา มคธกลบมาเปนภาษาไทย บางประโยคแปลตามรปของประโยค และ ตามวาจกเดมไดความด, แตบางคราวกขดของตอภาษาไทย คอแปล ตามวาจกเดมไมสจะไดเนอความสนท ดงนน เพออนโลมใหเหมาะสม

Page 57: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 56

ถกตองกบภาษานยม ทานจงมวธใชสลบวาจก คอกลบกนได เชน ประโยคทเปนกตตวาจก เฉพาะประกอบกบธาตทมกรรม อาจกลบ ความใหเปนกมมวาจกได อ. วา ชโน กมม กโรต ชนทาอยซง การงาน. เปลยนเปนกมมวาจกวา ชเนน กมม กรยเต การงาน อนชนทาอย ดงนกได. กตตวาจก เฉพาะธาตไมมกรรม อาจกลบ ความใหเปนภาววาจกกได อ. วา โส คจฉต เขาไปอย. เปลยน เปนภาววาจกวา เตน คจฉฉยเต๑ อนเขาไปอย ดงนกได และใน ฐานะเชนเดยวกน แตภาววาจกจะกลบไปกมมวาจกหาไดไม เพราะ ภาววาจกใชไดเฉพาะกบอกมมธาตเทานน. อนง ประโยคเหตกตต- วาจก อาจกลบเปนเหตกมมวาจกได และในทานองเดยวกน ประโยค เหตกมมวาจก กอาจกลบเปนประโยคเหตกตตวาจกได หลกสาคญ ของการเปลยนมอยเพยงวา ใหเปลยนตว กตตา กรรม และปจจย ใหถกตองตามวาจกทประสงคจะเปลยน ดงทไดอธบายไวแลวในวาจก นน ๆ กนบวาเปนอนใชได. ถาแมในการแปลถอความกเชนเดยว กน เชนเหนประโยคทเปนกมมวาจกวา ภารย เม กมม กรยเต กรรมหนกอนเรายอมทา. อาจแปลกลบเปนประโยคกตตวาจกกไดวา เรายอมทากรรมหนก เชนนเปนตน หรอประโยคเหตกตตวาจกวา เคห ฌาเปส (เขา) ยงเรอนใหไหมแลว. อาจแปลกลบเปนประโยค กตตวาจกกไดวา (เขา) เผาแลวซงเรอน เชนนเปนตน. ๑. คจฉยเตตป ทสสต.

Page 58: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 57

ความสาคญของวาจก ในการพดหรอการแตงหนงสอ ทผพดหรอผแตงตองการใหผอน เขาใจความประสงคในถอยคาของตน หรอในการทเราจะอานหนงสอ ททานแตงไว วาจกจดวาเปนสาคญอยางยงประการหนง เพราะถาผพด ผแตง หรอผอานาไมเขาใจ หรอไมมความชานาญพอเพยงในวธการใช วาจกแลว ยอมทาเนอความทตนประสงคใหเสยไป หรอมฉะนนกอาน ไมเขาใจความหมายททานแตงไว เพราะฉะนน การกาหนดวาจกใหแมน ยา จงเปนเครองอปกรณอนสาคญยง เพราะในคาพดประโยคหนง ๆ ตองมวาจกประจาอยเสมอ จะละเวนเสยมได เวนแตในบางประโยคท ไมจาตองใชกรยาเทานน แตกมเปนสวนนอย ฉะนน ผศกษาจงควร กาหนดจดจาความหมายของวาจกทง ๕ นใหแมนยา จกไดเปนผฉลาด ในการใชคาพดไดถกตอง ไมผดพลาดทงในการพด การเขยน และ ในการแปลประโยคตาง ๆ ททานไดรอยกรองไวแลว. ๘. ปจจย ปจจย น สาหรบใชลงประกอบกบธาต ใชลงขางหนาวภตต เปนเครองแสดงใหทราบถงวาจก การทจะกาหนดวาจกใหแมนยา ตอง อาศยปจจยทประกอบเปนเครองสงเกต เพราะทกวาจกตางมปจจยเปน เครองชบอก ปจจยนนทานกจดไวเปน ๕ หมวด ตามวาจก เมอ จะกลาวรวมเปนตว ๆ ในอาขยาตน ทานจดปจจยไว ๒๑ ตว คอ :- กตตวาจก มปจจย ๑๐ ตว คอ อ, เอ, ย, ณ, ณา, นา, ณหา, โอ, เณ, ณย. ใชลงตวใดตวหนงเปนเครองหมาย และปจจย

Page 59: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 58

เหลาน ทานจดลงในธาต ๘ หมวด ดงทไดอธบายไวแลวหมวด ธาตขางตน. กมมวาจก มปจจย ๑ ตว คอ ย และลง อ อาคมหนา ย ปจจยนน เพมเขามาอกตวหนง ซงมใชปจจยดวย. ภาววาจก มปจจย ๑ ตว คอ ย. เหตกตตวาจก มปจจย ๔ ตว คอ เณ, ณย, ณาเป, ณาปย. ใชลงตวใดตวหนงเปนเครองหมาย. เหตกมมวาจก ใชลงปจจย ๑๐ ตว ๆ ใดตวหนงในกตตวาจก นนดวย ลงปจจยในเหตกตตวาจกอกตวหนง คอ ณาเป ดวย ลง ย ปจจย อ อาคมหนา ย ดวย รวมลงพรอมกน เปนอนวา เหตกมมวาจก ไมมปจจยของตนเอง ตองยมปจจยในกมมวาจกและ เหตกตตวาจก ทง ย ปจจย อ อาคม ของกมมวาจกมาใชเปน เครองหมาย. นอกจากนยงมปจจยพเศษสาหรบประกอบกบธาตและนามศพท อก ๕ ตว คอ ข, ฉ, ส, อาย, อย. ซงทานมไดจดลงในวาจก ไหน แตเมอสงเกตตามทใชในปกรณทงหลาย มปรากฏใชแตใน กตตวาจกทงนน วาจกอนหามไม ฉะนน จงนาจะลงสนนษฐานไดวา ปจจยทง ๕ ตวนใชลงในกตตวาจกเทานน. วธลงและเปลยนแปลงปจจย ปจจยในกตตวาจก อ เมอลงประกอบกบธาตแลว ไมมเปลยนแปลงอยางไร เปน

Page 60: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 59

แตลบออกเฉย ๆ และกคงทากรยาศพทใหคงอยตามเดม คลายกบมไดลง อ ปจจยเลยฉะนน แตอาศยเสยงทอานเปนเครองสงเกต คอมเสยงสระ -ะ อยทายธาตและหนาวภตต อ. หรต, ลภต, อกขต. เอ กคอสระ เ- นนเอง เมอลงประกอบกบธาต ยอมทาเสยง ของพยญชนะทสดธาตใหเปนเสยงสระ เ- ไป อ. วเทห, มเจต, รนเธห. ย เมอลงประกอบกบธาต โดยมากถาธาตตงแตอาย ๒ ตวขนไป มกแปลงกบพยญชนะทสดธาตเปนพยญชนะนน ๆ ดงไดแสดงไวแลว ในหมวด ทว ธาต และถาธาตตวเดยวมกคง ย ไว อ. ขยต. ณ เมอลงประกอบกบธาต พฤทธเปน โณ อ. สโณต, สวโณต. ณา เมอลงประกอบกบธาต คงไวตามรปเดม อ. สณาต, วณาต. นา เมอลงประกอบกบธาต คงไวตามรปเดม อ. ชนาต, ลนาต. บางคราวลบเสยบาง อ. ชา, แปลงเปน ณา บาง อ. วกกณาต, อปจณาต, แปลงเปน ย บาง อ. นายต. ณหา เมอลงประกอบกบธาต คงไวตามรปเดม อ. คณหาต, ลบ อา แหง ณหา เสยบาง อ. คณหนต, ปฏคคณหต. โอ กคอสระ โ- นนเอง เมอลงประกอบกบธาต ยอมทา พยญชนะทสดธาตใหเปนเสยสระ โ- ไป อ. ชาคโรต, สกโกต. แต บางคราวแปลงเปน อ บาง อ. กรเต, แปลงเปน อว บาง อ. กพพต. เณ-ณย เมอลงประกอบกบธาต ลบ ณ เสยคงไวแตสระ เ- และพยญชนะ คอ -ย และปจจย ๒ ตวน เปนปจจยทเนองดวย ณ

Page 61: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 60

ตามธรรมดาของปจจยน เมอลงแลวมอานาจดงนคอ :- ถาพยญชนะ หนาธาตเปนรสสะ คอ เปน อ, อ, อ, ไมมพยญชนะสงโยคคอตว สะกด อ ตองทฆะเปน อา, อ ทฆะเปน อ หรอวการเปน เอ, อ ทฆะ เปน อ หรอวการเปน โอ, แตถาเปนทฆะอยแลว กคงไวตามเดมไม เปลยนแปลง พงตรวจดตามทไดอธบายไวแลวในหมวด จร. ธาต. อนง พงทราบไวเปนพเศษอกวา ณ ปจจย หรอปจจยทเนอง ดวย ณ ในททกแหง มวธลงและเปลยนแปลงทานองเดยวกนนเสมอ ไป แตมยกเวนอย ๓ ตวเทานน คอ ณ, ณา, ณหา, เพราะปจจย ๓ ตวน คงไวไมลบ และไมมอานาจทจะทาอะไรแกพยญชนะตนธาต เหมอน ณ ปจจย และปจจยทเนองดวย ณ ตวอน ๆ จะเปลยนแปลง บาง กเปนการเปลยนแปลงตวเองเทานน มไดเปลยนแปลงสระของ พยญชนะตนธาตใหเปนอยางอน. ปจจยในกมมวาจก ย เมอลงประกอบกบธาตแลว โดยมากคง ย ไว ถาคงไว เชนนน ตองลง อ อาคมขางหนา ย อกดวย อ. ปจยเต, คหยเต. ถาคงไวไมลง อ อาคม ตองซอน ย เชน สยยเต. หนง บางคราว แปลงกบพยญชนะทสดธาตเปนพยญชนะนนๆ คอตามแตพยญชนะ ทสดธาตจะเปนพยญชนะอะไร กแปลงเปนพยญชนะตวนนเพมเขามา เปนตวสะกดอกตวหนง อ. ปจจต, วจจต, วชชต. ถาพยญชนะทสด ธาตใชเปนตวสะกดไมได กใหแปลงเปนพยญชนะทเปนตวสะกดไดใน วรรคเดยวกน อ. ลพภต, วยหต. วธแปลงเชนนเหมอนกบ ย

Page 62: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 61

ปจจยในหมวด ทว ธาต แตการทจะสงเกตทราบไดวาเปน ย ปจจย ในกตตวาจก หรอกมมวาจก ตองแลวแตเหตทใช คอถาประกอบ กบธาตในหมวด ทว เปนกตตวาจก, ถาประกอบกบธาตนอกน และ เปนสกมมธาตเทานน เปนกมมวาจก. ปจจยในภาววาจก ย เมอลงประกอบกบธาตแลว คงไวตามรปเดม ไมมวธ เปลยนแปลงอะไร และตางจากกมมวาจก คอไมตองลง อ อาคม หนา ย อ. คจฉยเต๑ ภยเต. และลงทอกมมธาตอยางเดยว. ปจจยในเหตกตตวาจก เณ-ณย ๒ ตวน เมอลงประกอบกบธาตแลว มวธเหมอนดงท ไดอธบายแลวในกตตวาจก ตางกนเพยงวา ถาปจจย ๒ ตวน ลง ประกอบกบธาตในหมวด จร ธาต กเปนกตตวาจก ถาลงประกอบ กบธาตอนนอกจากหมวด จร ธาตแลว เปนเหตกตตวาจก. ณาเป เมอลงประกอบกบธาตแลว ลบ ณ เสย คงเหลอไว แต-าเป เปนเครองปรากฏแสดงใหทราบได อ. อาโรจาเปส, คณหาเปต. ณาปย เมอลงประกอบกบธาตแลว ลบ ณ เสย คงเหลอไว แต-าปย เปนเครองปรากฏแสดงใหทราบได อ. ปาจาปยต, การาปยต. ปจจยในเหตกมมวาจก สาหรบปจจยในวาจกน ไมมเฉพาะ ตองอาศยปจจยในกตตวาจก ๑. คจฉยเตตป ทสสต.

Page 63: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 62

และ ณาเป ปจจยในเหตกตตวาจก ประกอบกน เปนเครองลง ทธาต และตางจาก ณาเป ปจจยในเหตกตตวาจกเพยงลง อ อาคม หนา ย ประจาเสมอไป ซงจะขาดเสยมได อ, ปาจาปยเต, การาปยเต, ปตฏาปยเต. ข, ฉ, ส. ปจจย ๓ ตวน มวธเปลยนแปลงแปลกจากปจจย ตวอนมาก จาตองอธบายมากสกหนอย ดงวธทจะไดอธบายดงตอไปน วธนทานเรยกวา "อพภาส." อพภาส คาวา "อพภาส" น ไดแกการททา เทวภาวะ พยญชนะเพม ลงขางหนาธาตอกตวหนง. อพภาส น โดยมากนยมใชในบาลไวยากรณ น กเฉพาะปจจย ๓ ตว คอ ข, ฉ, ส. สวนปจจยนอกนกมบาง แตมเปนสวนนอย เชนพวก อ ปจจย ดง อ. วา ชโหต, ททาต, จงกมต. เปนตน. เทวภาวะ คาวา "เทวภาวะ" หมายความวา การทาพยญชนะใหเปน ๒ ตว คอ เพมพยญชนะซอนเขามาอกตวหนง แตการทจะเพมเขามาน ตองถอพยญชนะทอยตนธาตเปนหลก คอพยญชนะตวตนของธาตเปน พยญชนะอะไร และอาศยอยกบสระอะไร ตอง เทวภาวะ เพม พยญชนะทเปนเชนเดยวกนนนกบสระเชนนน ซอนลงขางหนาของ พยญชนะทเปนตนธาตนน เชน ฆส ธาต ในความกน ตองทา

Page 64: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 63

เทวภาวะ คอเพม ฆ เขาขางหนาพยญชนะตนธาตอกตวหนง เปน ฆฆส หรอ หร ธาต ในความนาไป ทา เทวภาวะ ห ไวขางหนา เปน หหร เชนนเปนตน เทวภาวะ น แบงเปน ๒ คอ เทวภาวะ พยญชนะ ๑ เทวภาวะ สระ ๑ พยญชนะทถกทาเทวภาวะนน เรยกวา "พยญชนะอพภาส" สระทตดกนอยกบพยญชนะนน ซงจะถกทา เทวภาวะ ตามพยญชนะดวย เรยกวา "สระของพยญชนะอพภาส" ตามหลกททานนยม กอนทจะทา เทวภาวะ ตองลงปจจยและวภตต ทตวธาตนนใหสาเรจเสยกอน เชน คป ธาต ตองลง ฉ ปจจย ต วภตต เปน คปฉต เสยกอน แลวจง เทวภาวะ เปน คคปฉต เปนตน ตอนนจงทาวธเปลยนแปลงเปนลาดบไป. พยญชนะอพภาส พยญชนะทเปนตว อพภาส น โดยมากตองเปลยนแปลงใหเปน พยญชนะอนอกตอหนง แตทคงไวกมอยบาง คอเดมเปนมาอยางไร กคงใหเปนอยอยางนน ขอนไมสจะเปนขอยงยากอะไรนก แตทแปลง เปนพยญชนะอนบาง ตองอาศยมหลกเกณฑสาหรบเปลยนแปลง วธ เปลยนแปลงนน มหลกดงตอไปน :- วธแปลงพยญชนะเปนอพภาส ๑. ถาพยญชนะ อพภาส เปน ก วรรค ตองเปลยนเปน จ วรรค ขอสาคญของการเปลยน ตองใหตรงตามลาดบอกษรของวรรคนนคอ ก เปนอกษรท ๑ กตองแปลงใหเปน จ ซงเปนอกษรท ๑ ใน จ วรรคเหมอนกน ตวอนกแปลงโดยทานองน คอ ข (พยญชนะท ๒)

Page 65: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 64

แปลงเปน ฉ (พยญชนะท ๒), ค (พยญชนะท ๓) แปลงเปน ช (พยญชนะท ๓), ฆ (พยญชนะท ๔) แปลงเปน ฌ (พยญชนะท ๔), ง (พยญชนะท ๕) แปลงเปน (พยญชนะท ๕). ก. แปลง ก เปน จ เชน อ. จงกมต (ยอมจงกรม) เดม เปน กม ธาต ลง อ ปจจย ต วภตต เปน กมต, ทา เทวภาวะ ก ไวขางหนาเปน กกมต แปลง ก ตวอพภาสเปน จ ไดรปเปน จกมต, แลวลงนคคหตอาคมท จ เปน จกมต, ตามหลกอาเทสนคคหต เมอ ม ก อยหลกแปลงนคคหตเปน ง ได จาสาเรจรป จงกมต. ข. แปลง ค เปน ช เชน อ. วา ชคจฉต (ยอมเกลยดชง) เดมเปน คป ธาต ลง ฉ ปจจย ต วภตต เปน คปฉต, ทา เทวภาวะ ค ไวขางหนา เปน คคปฉต. แปลง ค ตวอพภาสเปน ช ไดรปเปน ชคปฉต, แปลงสระ อ ท ช เปน อ เปนชคปฉต, ฉ ปจจยอย เบองหลง มอานาจใหแปลงทสดธาตเปน จ ตามหลกของพยญชนะ สงโยค คอพยญชนะท ๑ ซอนหนาพยญชนะท ๑-๒ ในวรรคของตน ได จงสาเรจรปเปน ชคจฉต. ค. ในทบางแหงทมลาดบอกษรผดกนมาแตเดม กมวธ คอตอง แปลงใหตรงตามลาดบกนเสยกอน แลวจงแปลงตอไป เชน อ. วา ชฆจฉต (ยอมปรารถนาจะกน) เดมเปน ฆส ธาต ลง ฉ ปจจย ต วภตต เปน ฆสฉต, เทวภาวะ ฆ ไวขางหนา เปน ฆฆสฉต, จะแปลง ฆ เปน ช ทเดยวยงไมไดกอน เพราะ ฆ เปนพยญชนะท ๔ สวน ช เปนพยญชนะท๓ ยงผดลาดบกบอย ฉะนนจงจาเปนตองแปลง

Page 66: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 65

เปน ค ซงเปนพยญชนะท ๓ เปน คฆสฉต เพอไดลงลาดบกบ ช เสย กอน, ตอนนจงแปลง ค เปน ช ได แลวมรปเปน ชฆสฉต, เอาสระ อ แหง ช เปน อ เปน ชฆสฉต, ฉ ปจจยอยเบองหลง มอานาจให แปลงทสดธาตเปน จ ดงกลาวแลว จงสาเรจรปเปน ชฆจฉต. ๒. ถาพยญชนะอพภาสอยในวรรคอน ซงนอกจาก ก วรรคท กลาวแลว โดยมากนกแปลงเปนพยญชนะวรรคเดยวกน ดงททานตง เกณฑไววา พยญชนะอพภาสเปนอกษรท ๒ ใหแปลงเปนอกษรท ๑ เปนอกษรท ๔ ใหแปลงเปนอกษรท ๓ เชน อ. จจเฉท (ตดแลว) เดมเปน ฉท ธาต ในความตด ลง อ ปจจย อ วภตตเปน ฉท, ทา เทวภาวะ ฉ ไวขางหนา เปน ฉฉท, แลวแปลง ฉ (อกษรท ๒) เปน จ (อกษรท ๑) จงเปน จฉท, เอา อ แหง จ เปน อ แลวซอน จ ไดรปเปน จจฉท, พฤทธ อ แหง ฉท เปน เอ สาเรจรป เปน จจเฉท. พภกขต (ยอมปรารถนาจะกน) เดมเปน ภช ธาต ในความกน ลง ข ปจจย ต วภตตเปน ภชขต, ทา เทวภาวะ ภ ไวขางหนา เปน ภภชขต, แปลง ภ (อกษรท ๔) เปน พ (อกษรท ๓) จงเปน พภชขต ข ปจจยอยเบองหลง มอานาจใหแปลงทสดธาตเปน ก สาเรจรป เปน พภกขต ๓. อกอยางหนง ยงมพยญชนะอพภาสบางตว ซงหาไดแปลง ตามหลกดงกลาวมาแลวนเสมอไปไม ยงอาจแปลงเปนอยางอนไดอก ซงทานกาจดไดเฉพาะธาตบางตว เชน ใหแปลงพยญชนะอพภาส คอ

Page 67: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 66

ก แหง กต ธาต เปน ต, อ. ตกจฉต, มา แหง มาน ธาต เปน ว อ. วมสต, ห แหง หร ธาต เปน ช อ. ชคสต เปนตน วธทาเชนน ยอมมอยโดยสวนนอย. สระแหงพยญชนะอพภาส นหมายถงสระทตดอยกบพยญชนะทเปนตวอพภาส เพราะ พยญชนะทกตว ยอมมสระตดประจาอยเสมอ กสระของพยญชนะ อพภาสเชนน ตามทเปนไปโดยมากมกแปลงเปนอยางอนอกตอหนง แตคงทไวกมบาง แตเปนสวนนอย เชน พภกขต เฉพาะทแปลงพง สงเกต ดงตอไปน :- ก. สระทตดอยกบพยญชนะอพภาสทงหมด มนยมใหรสสะเสมอ ถงแมเดมจะเปนทฆะอยกตาม. ข. สระทตดอยกบพยญชนะอพภาส จะเปนสระอะไรกตาม หรอ จะมากนอยเทาไรกตาม แตครนเมอถงคราวแปลง ยอมแปลงเปน ๒ ตวเทานน คอแปลงเปน อ. เชน อ. ททาต, ทธาต, ชหาต. เปนตน ๑. แปลงเปน อ เชน อ. ชคสต, ชฆจฉต, ชคจฉต. เปนตน ๑. คาแปลของ ข, ฉ, ส. ปจจย ปจจย ๓ คอ ข, ฉ, ส. เมอใชประกอบกบธาตแลวออก สาเนยงคาแปลวา "ปรารถนา" เสมอไป ทเปนเชนน เปนไปได เฉพาะธาตบางตวเทานน แตบาตวกหาออกสาเนยงคาแปลเชนนนไม เมอเปนเชนน พงสงเกตตามหลกดงททานวางไวดงน:-

Page 68: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 67

ข, ฉ, ส. ๓ ตวน ก. ถาประกอบกบธาต เฉพาะธาต ๕ ตวนเทานน คอ ภช, ฆส, หร, ส, ปา. ตองออกสาเนยงคาแปลวา "ปรารถนา" ไวขางหนาคาแปลของธาตเสมอ เชน อ. (ภช) พภกขต ยอม ปรารถนา จะกน (ฆส) ชฆจฉต ยอม ปรารถนา จะกน (หร) ชคสต ยอม ปรารถนา จะนาไป (ส) สสสสต ยอม ปรารถนา จะฟง (ปา) ปวาสต ยอม ปรารถนา จะดม. ข. ถาไปประกอบกบธาตอน ซงนอกจาก ๕ ตวดงทกลาวมา แลวนน ไมตองออกสาเนยงคาแปลวา "ปรารถนา" เชน อ. ตตกขต ยอมอดกลน (ข ปจจย) , ชคจฉต ยอมเกลยดชง, ตกจฉต ยอมรกษา (ฉ ปจจย), วมสต ยอมทดลอง (ส ปจจย), เปนตน. ข, ฉ, ส. ปจจย ซงนอกจากทใหลงในธาต ๕ ตว ซงแปลวา "ปรารถนา" แลว มกนยมใหลงในธาต ๔ ตว ดงทกลาวแลวน เทานน คอ ตช, คป, กต, มาน. ดง อ. ทยกไวแลวตามลาดบนน. อานาจแปลงธาตของ ข, ฉ, ส. ปจจย ปจจย ๓ ตว เมอลงประกอบกบธาตแลว มกไมคงธาตไว ยอม ตองแปลงธาตเสมอไป แตการแปลงนน ทานกาหนดไวดงน :- ข ปจจย มอานาจใหแปลงทสดธาตเปน ก ฉ ปจจย มอานาจใหแปลงทสดธาตเปน จ

Page 69: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 68

ส ปจจย มอานาจใหแปลงตวธาตทงหมดเปนอยางอน คอ ใหแปลง มาน ธาต เปน ม, หร ธาต เปน ค, ปา เปน วา. วธลงนคคหตอาคม พยญชนะอพภาสบางตว มนยมใหลงนคคหตอาคมไดบาง แต เมอลงแลว ใหแปลงนคคหตนนเปนพยญชนะทสดวรรค ๕ตว คอ ง, , ณ, น, ม. ตวใดตวหนง แลวแตพยญชนะทอยเบองหลงขอ พยญชนะอพภาสนนจะอยในวรรคไหน คอ :- ถาอยใน ก วรรค ใหแปลงเปน ง อ. จงกมต " จ " " อ. จจลต " ฏ " " ณ " ต " " น " ป " " ม อาย, อย. ปจจย อาย-อย. ปจจย ๒ ตวน ตางจากปจจยอนทงหลาย คออาจนา ไปใชลงในนามศพท และทานามศพทนนใหเปนกรยาได ซงปจจย เหลาอนลวนมกาหนดใหลงไดเฉพาะทธาตเทานน ฉะนน นามศพทจง อาจเปนมลแหงกรยาศพทไดเชนเดยวกบธาต ในเมอใชปจจย ๒ ตวน ประกอบเขา ดงนน จงตองถอเปนหลกไดตอไปอกวา ทตงทเกด อนเปนรากเงาของอาขยาตนนม ๒ คอ ธาตอยาง ๑ นามศพทอยาง ๑ ธาตใชไดทวไปสาหรบปจจยอน นามศพทใชไดเฉพาะปจจย ๒ ตว เทานน. อนง ปจจย ๒ ตวน เมอใชประกอบกบนามศพทแลว

Page 70: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 69

ตองออกสาเนยงคาแปลวา "ประพฤต " และบางคากตอคาวา "เพยงดง" ซงเปนคาอปมาเพมเขามาอก หลกทจะพงสงเกตในทน มอยดงน :- ก. นามศพททเปนตวตงใหประกอบนนเปนนามนาม ตองเพม คาอปมาเขามาดวย เชน อ. ปพพตายต ยอม ประพฤต ใหเปน เพยงดง ภเขา, ปตตยต ยอม ประพฤต ใหเปน เพยงดง บตร เปนตน. ข. ถานามศพททเปนตวตงใหประกอบนนเปนคณนาม หรอ กรยานาม ไมตองเพมคาอปมาเขามา เชน อ. จรายต ประพฤต ชาอย. ทกขย ยอม ประพฤต เปนทกข เปนตน. ปจจยทใชนอย มปจจยทปรากฏอยในมลกจจายน ซงไมสจะใชในปกรณทงหลาย อก ๘ ตว อล, อาร, อาล, อ, อ, อณา, ปป, ยร. และปจจย เหลาน ทานมไดกลาวไวในบาลไวยากรณ โดยเหตทมทใชนอยทสด แตกทราบไว เพอเปนเครองประดบความร จะไดยกมาแสดง พรอมทง อ. ดงตอไปน :- อล, เปนปจจยนอกหมวดธาต อ. โชตลต ยอมรงเรอง อาร, " " สนตรารต ยอมขาม อาล, " " อปกกมาลต ยอมกาวไป อ, เปนปจจยสาหรบหมวด รธ " รนธต ยอมกน-ปด อ, " " รนธต " "

Page 71: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 70

อณา, เปนปจจยสาหรบหมวด ส อ. ปาปณาต ยอมถง- บรรล ปป, " คห " เฆปปต ยอมถอเอา ยร, " ตน " กยรา พงทา. ความสาคญของปจจย ปจจยยอมเปนสาคญในการศกษาอาขยาตสวนหนง เพราะธาต ทกตวทใชประกอบเปนกรยาศพทจะขาดปจจยเสยมได และปจจยนยง เปนเครองชในทราบถงวาจกอก การแปลกด การผกประโยคกด จาเปน ตองทราบและใชกรยาใหถกตอง และกรยาทใชในการประกอบประโยค ยอมตองหมนเวยนไปตามลกษณะของวาจก สวนวาจกทจะเปนรปขน ไดกตองอาศยปจจยเขาประกอบ จาเปนทผศกษาจะตองเขาใจ และใช ปจจยใหถกตองชดเจน จงจะแปลและผกประโยคใหถกตอง มฉะนน แลวอาจเขาใจวาจกผด ๆ พลาด ๆ โดยทเขาใจไมถถวนในปจจย ทา ใหการแปลและผกประโยคพลอยผดจากความเปนจรงไปดวย เพราะ ฉะนน ปจจยจงนบวาเปนสวนแหงเครองปรงทสาคญมากสวนหนง แหงอาขยาต ในการทจะประกอบธาตใหเปนกรยาศพท. กรยาอาขยาต เรายอมทราบดอยแลววา การเรยนอาขยาตกเพอจะไดทราบกรยา ศพท กรยาศพทยอมมมลมาจากธาตเปนสวนมาก ฉะนน ในทนจะได นากรยาศพท พรอมทงธาตและเครองปรงประกอบกบวธทาจนสาเรจรป มาแสดงพอเปนตวอยาง เพอเปนการสะดวกแกผศกษาจะไดสงเกตและ จดจาวธทาไว ดงตอไปน :-

Page 72: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 71

อ อกกมต ยอมเหยยบ อา บทหนา กม ธาต ในความกาวไป อ ปจจย ต วภตต รสสะ อา เปน อ ซอน ก. อกโกจฉ ไดดาแลว กส ธาต อ ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน จฉ ดวยอานาจ กส ธาต ลบทสดธาตเสย พฤทธ อ ท ก เปน โอ ลง อ อาคมตนธาต ซอน ก. อกโกสต ยอมดา อา บทหนา กส ธาต อ ปจจย ต วภตต รสสะ อา เปน อ พฤทธ อ แหง ก เปน โอ ซอน ก. อกขายต ยอมกลาว อา บทหนา ขา ธาต ย ปจจย ต วภตต รสสะ อา เปน อ ซอน ก. อกตถ ไดทาแลว กร ธาต อ ปจจย ตถ อชชตตนวภตต ลบ ทสดธาต ลง อ อาคมหนาธาต. อกส ไดทาแลว กร ธาต อ ปจจย อ อชชตตนวภตต แปลง กร เปน กา เอา อ เปน อส ลง อ อาคมหนาธาต. อกาส ไดทาแลว กร ธาต อ ปจจย อ อชชตตนวภตต แปลง กร เปน กา เอา อ เปน อ ลง ส อาคมหลงธาต. อคจฉา ไดไป-ถงแลว คม ธาต อ ปจจย อา หยตตนวภตต แปลง คม เปน คจฉ ลง อ อาคมหนาธาต. อคจฉสสา จกไดไป-ถงแลว คม ธาต อ ปจจย สสา วภตต แปลง คม เปน คจฉ ลง อ อาคมหนาธาต และลง อ อาคมหลงธาต.

Page 73: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 72

อคมา ไดไป-ถงแลว คม ธาต อ ปจจย อา วภตต ลง อ อาคมหนาธาต. อคมาส ไดไป-ถงแลว คม ธาต อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง อ อาคมหนาธาต และลง ส อาคม ทฆะ อ ทสดธาตเปน อา. อคฆาเปส ใหตราคาแลว อคฆ ในความมราคา-มคา ณาเป ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม. อจจาวทต ยอมกลาวลวงเกน-พดเกยว อต+อา บทหนา วท ธาต ในความกลาว อ ปจจย ต วภตต แปลง ต ท อต เปน ตย แลวเอาเปน จจ. อจเจต ยอมลวงไป อต บทหนา อ ธาต ในความไป ย ปจจย ต วภตต แปลง อ ธาต เปน เอ แปลง ต เปน ตย แลวเอาเปน จจ. อจฉต ยอมอย-นง อาส ธาต ในความอย-นง ย ปจจย ต วภตต เอา ย กบ ส ทสดธาตเปน จฉ รสสะ อา เปน อ. อจฉาเทต ยอมนงหม อา บทหนา ฉท ธาต ใยความปกปด เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ทฆะตนธาต เพราะ ปจจยทเนองดวย ณ รสสะ อา เปน อ ซอน จ. อจฉนท ไดตรสแลว ฉท ธาต ในความตด อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลงนคคหตอาคม แลวแปลงเปน น.

Page 74: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 73

ลง อ อาคมหนาธาต ซอน จ. อจฉนทต ยอมแยง-ชง-ปลน อา บทหนา ฉท ธาต อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคม แลวแปลงเปน น ซอน จ. อจฉปต ยอมถกตอง-ทาบลง-ดามลง อา บทหนา ฉป ธาต ในความถกตอง อ ปจจย ต วภตต รสสะ อา เปน อ ซอน จ. อจเฉชช ไดตดแลว ฉท ธาต ย ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ เอา ย กบ ท ทสดธาตเปน ชช พฤทธ อ แหง ฉท เปน เอ ลง อ อาคมหนาธาต ซอน จ. อชน ไดชนะแลว ช ธาต ในความชนะ นา ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง อ อาคมหนาธาต. อเชส ไดชนะแลว ช ธาต เอ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม. อชฌาจรต ยอมลวงละเมด-ประพฤตผ อธ+อา บทหนา จร ธาต ในความประพฤต อ ปจจย ต วภตต แปล อธ เปน อชฌ. อชฌคา ไดบรรลแลว อธ บทหนา คม ธาต ในความถง อ ปจจย อา วภตต แปลง อธ เปน อชฌ ลงทสดธาต ลง อ อาคมหนาธาตแลวลบเสย. อชฌายต ยอมศกษา-เลาเรยน-ทองบน อธ บทหนา อ ธาต ในความเลาเรยน อ ปจจย ต วภตต แปลง อธ เปน

Page 75: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 74

อชฌ พฤทธ อ เปน เอ แลวเอาเปน อาย. อชฌาวสต ยอมครอบครอง อธ+อา บทหนา วส ธาต ในความ อย อ ปจจย ต วภตต แปลง อธ เปน อชฌ. อชฌเปกขต ยอมเพง-วางเฉย อธ+อป บทหนา อกข ธาต ใน ความเหน อ ปจจย ต วภตต แปลง อธ เปน อชฌ พฤทธ อ แหง อกข เปน เอ. อชเฌสต ยอมเชอเชญ-ขอรอง อธ บทหนา เอส ธาต อ ปจจย ต วภตต แปลง อธ เปน อชฌ. อชโฌหรต ยอมกลนกน อธ+โอ บทหนา หร ธาต ในความนา ไป อ ปจจย ต วภตต แปลง อธ เปน อชฌ. อตถ ยอมม-เปน อส ธาต อ ปจจย ถ วภตต แปลง ถ เปน ตถ แลวลบทสดธาต. อตถ ม-เปนอย อส ธาต อ ปจจย ต วภตต แปลง ต เปน ตถ แลวลบทสดธาต. อททกข ไดเหนแลว ทส ธาต ในความเหน อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง ทส เปน ทกข ซอน ท รสสะ อา เปน อ ลง อ อาคมหนาธาต. อททส ไดเหนแลว ทส ธาต อ ปจจย อา หยตตนวภตต ลบ อ ตนธาต ซอน ท รสสะ อา เปน อ ลง อ อาคมหนาธาต. อทาส ไดใหแลว ทา ธาต ในความให อ ปจจย อ วภตต

Page 76: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 75

รสสะ อ เปน อ ลง อ อาคม หนาธาต และ ส อาคม. อธวาเสต ยอมใหอยทบ-รบ-อดกลน อธ บทหนา วส ธาต ในความอย เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต ลบ ณ เสย ทฆะตนธาต เพราะปจจยทเนองดวย ณ. อนตรธาย หายไปแลว อนตร (ระหวาง) บทหนา ธา ธาต ในความทรงไว ย ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ. อเนวต ยอมไปตาม อน บทหนา อ ธาต ในความไป อ ปจจย ต วภตต แปลง อ แหง อน เปน อว แลวแปลง อ ธาต เปน เอ. อนพนธ ตดตามแลว อน บทหนา พนธ ธาต ในความผก อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ. อนโภต ยอมเสวย อน บทหนา ภ ธาต ในความม-เปน อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ แหง ภ ธาต เปน โอ. อนโมทต ยอมชนชม อน บทหนา มท ธาต ในความบนเทง ต วภตต พฤทธ อ มท เปน โอ. อนยชต ยอมตามประกอบเนอง ๆ อน บทหนา ยช ธาต ใน ความประกอบ อ ปจจย ต วภตต ลง นคคหตอาคม หนาธาต แลวแปลงเปน . อนรชฌต ยอมยนด อน บทหนา รธ ธาต ในความยนด-รกใคร ย ปจจย ต วภตต ลบ อ ทสดธาต แลวแปลง ย

Page 77: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 76

ปจจยกบ ธ เปน ชฌ. อปโพเธต ยอมนาปราศ (ซงความหลบ) ตนอย, อป บทหนา พธ ธาต ในความตน เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ลบ ณ เสย พฤทธ อ แหง พธ เปน โอ. อปรชฌต ยอมผด อป บทหนา รธ ธาต ในความเบยดเบยน- ทาราย ย ปจจย ต วภตต แปลง ธ ทสดธาตกบ ย เปน ชฌ. อปโลเกส อาลา-บอกเลา-แจงความแลว อป บทหนา โลก ธาต ในความเหน-แลด เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต ลง ส อาคม. อเปต ยอมหลกไป อป บทหนา อ ธาต ในความไป อ ปจจย ต วภตต แปลง อ เปน เอ. อพรว ไดกลาวแลว พร ธาต ใยความกลาว อ ปจจย อ วภตต แลวรสสะ อ เปน อ พฤทธ อ ท พร เปน โอ แลวเอาเปน อว ลง อ อาคมหนาธาต. อพภาจกข กลาวตแลว อภ+เอา บทหนา จกข ธาต ในความ กลาว อ ปจจย อ วภตต แลว รสสะ แปลง อภ เปน อพภ. อภภวต ยอมครอบงา อภ บทหนา ภ ธาต ในความม-เปน อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ แหง ภ เปน โอ แลวเอาเปน อว.

Page 78: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 77

อภตถว ชมเชยแลว อภ บทหนา ถ ธาต ในความชมเชย อ ปจจย อ วภตต แลว รสสะ พฤทธ อ ท ถ เปน โอ แลวเอาเปน อว ซอน ต. อภรหต ยอมขน อภ บทหนา รห ธาต ในความงอก อ ปจจย ต วภตต. อภวาเทส กราบไหวแลว อภ บทหนา วท ธาต ในความกราบ ไหว-ชมเชย เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลว รสสะ ทฆะ ตนธาต ลบ อ ท ท ลง ส อาคม. อภสสป สาป-แชงแลว อภ บทหนา สป ธาต ในความดา- แชง อ ปจจย อ วภตต แลวรสสะ ซอน ส. อภสงขโรต ยอมปรงแตง อภ+ส บทหนา กร ธาต ในความทา โอ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ง แลวแปลง ก แหง กร เปน ข. อลงโรต ยอมประดบ อล ศพทเปนบทหนา กร ธาต ในความทา โอ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท อล เปน ง (ศพทนถาแปลใชเตมทกวา "ยอมทาซงการประดบ"). อลตถ ไดไดแลว ลภ ธาต ในความได อ ปจจย อ วภตต เพราะ ลภ ธาต แปลง อ เปน ตถ ลบทสดธาต ลง อ อาคมตนธาต. อลตถ ไดไดแลว ลภ ธาต อ ปจจย อ วภตต เพราะ ลภ ธาต แปลง อ เปน ตถ ลบทสดธาต ลง อ อาคมตนธาต.

Page 79: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 78

อลภสส จกไดไดแลว ลภ ธาต อ ปจจย สสา วภตต รสสะ อา แหง สสา เปน อ ลง อ อาคมทสดธาตและปจจย และลง อ อาคมหนาธาต. อวจ ไดกลาวแลว วจ ธาต สนความกลาว อ ปจจย อ วภตต ลง อ อาคมหนาธาต. อโวจ ไดกลาวแลว วจ ธาต ในความกลาว อ ปจจย อา วภตต แลว รสสะ เสย เอา อ ท ว แหง วจ เปน อ แลวพฤทธ อ เปน โอ ลง อ อาคมหนาธาต. อวชาเนยย พงดหมน อว บทหนา า ธาต ในความร นา ปจจย เอยย วภตต แปลง า เปน ชา. อวฌายนต ยอมซบเซา อว บทหนา เฌ ธาต ในความเพง อ ปจจย อนต วภตต แปลง เอ ท เฌ เปน อาย. อวตถร ทวมทบแลว อว บทหนา ถร ธาต ในความลาด-ป อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ซอน ต. อวมเถ พงดหมน อว บทหนา มน ธาต ในความร-สาคญ ย ปจจย เอถ วภตต แปลง ย ปจจย กบ น ทสดเปนธาต . อเวกขต ยอมเลงเหน อว บทหนา อกข ธาต ในความเหน อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ แหง อกข เปน เอ. อสโสส ไดฟงแลว ส ธาต ในความฟง อ ปจจย อ วภตต ลง อ อาคมตนธาต ซอน ส พฤทธ อ แหง ส เปน

Page 80: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 79

โอ รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม. อสสาเทต ยอมยนด อา บทหนา สท ธาต ในความยนด เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต เพราะปจจยทเนองดวย ณ ทฆะ อ แหง สท เปน อา ซอน ส. อหาส ไดลกแลว หร ธาต ในความนาไป อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง อ อาคมหนาธาต และลง ส อาคม แลวลบทสดธาต ทฆะ อ ท ห เปน อา. อากฑต ฉด-ครามาแลว อา บทหนา กฑฒ ธาต ในความ ฉด-ครา อา ปจจย อ วภตต รสสะ เปน อ. อากรต ยอมเรยราย-โปรย อา บทหนา กร ธาต ในความ โรย-โปรย อ ปจจย ต วภตต. อาโกเฏส เคาะแลว อา บทหนา กฏ ธาต ในความเคาะ-ต-ทบ เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ เพราะ ณ ปจจย พฤทธ อ ท ก เปน โอ แลวลง ส อาคม. อาจกข บอกแลว เอา บทหนา จกข ธาต ในความกลาว อ ปจจย อ วภตต แลวรสสะ อ เปน อ. อาณาเปส สง-บงคบแลว อา บทหนา า ธาต ในความร ณาเป ปจจย อ วภตต แลวรสสะเสย ลง ส อาคม แปลง า ธาต เปน ณา ถาจะแปลตามรปเดมกตองวา "ยง...ใหรทว" กเทากบ อาาเปส นนเอง เมอ

Page 81: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 80

แปลถอเอาความจงเปนรปสยกตตวา "สง-บงคบแลว" ศพทน เมอเปนรปนามกตก ถาเปน นามนาม เปน อาณตต กม อาณาปน กม แปลวา คาสง-บงคบ บาง ความสง-บงคบ บาง เปน คณนาม เปน อาณาโก ผสง-บงคบ. ทเปนรป อาณา เฉย ๆ กม เชน ราชาณา อานาจของพระราชา อาณาจกก จกร คออานาจ อาณาปวตตฏาน ทเปนทเปนไปแหงอานาจ อาณ ปวตเตต ยงคาสงใหเปนไป (ออกคาสง) เปน กรยากตก ไดรปเปน กมมวาจก วา อาณตโต อน... สง-บงคบแลว กม เปน เหตกตต. วา อาณาเปตวา สงบงคบแลว กม แตใน อภธานปปทปกา สจ ทาน กลาววาเปน อาณ ธาต ในความสงไป, แตไดคนดใน ปทานกรม Rhys Davids และ Childers กลาววา เปน า ธาตทงนน. อาทยต ยอมถอเอา อา บทหนา ทา ธาตในความให ย ปจจย (กมมวาจก) อ อาคม ต วภตต. อานยส นามาแลว อา บทหนา น ธาต ในความนาไป อ ปจจย อ วภตต แลวแปลงเปน อส พฤทธ อ ท น เปน เอ แลวเอาเปน อย. อาปจฉ อาลาแลว อา บทหนา ปจฉ. ธาต ในความถาม อ ปจจย อ วภตต แลวรสสะ.

Page 82: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 81

อามนเตส เรยกมาแลว อา บทหนา มนต ธาต ในความปรกษา หารอ เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ ลง ส อาคม. อาราเธส ใหยนดแลว อา บทหนา ราธ ธาต ในความสาเรจ พรอม-ยนด เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ แลวลง ส อาคม. อาโรเจส บอกแลว อา บทหนา รจ ธาต ในความชอบใจ เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ พฤทธ อ ท ร เปน โอ แลงลง ส อาคม. อาโรเปส ยกขนแลว อา บทหนา รป ธาต ในความปลก เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ พฤทธ อ ท ร เปน โอ แลงลง ส อาคม. อาวภวสสนต จกม-เปนแจง อาว บทหนา ภ ธาต อ ปจจย สสนต วภตต พฤทธ อ แหง ภ เปน โอ แลว เอาเปน อว แลวลง อ อาคม. อาวณ รอยแลว อา บทหนา ว ธาต ในความรอย ณา ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ. อาสสต ยอมหวง อา บทหนา สส ธาต อ ปจจย ต วภตต. อาห กลาวแลว พร ธาตในความกลาว อ ปจจย อ ปโรกขา- วภตต เพราะปโรกขาวภตต แปลง พร เปน อาห. อจฉต ยอมปรารถนา อส ธาต ใยความอยาก ย ปจจย ต

Page 83: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 82

วภตต แปลง ย กบ ส ทสดธาตเปน จฉ. อชชเต ยอมบชา ยช ธาต ในความบชา ย ปจจย เต วภตต แปลง ย กบ ช ทสดธาตเปน ชช แปลง ย แหง ยช ธาตเปน อ. อชฌนต จงสาเรจ อธ ธาต ในความสาเรจ ย ปจจย อนต วภตต แปลง ย กบ ธ ทสดธาตเปน ชฌ. อกขปต ยอมยกขน อ บทหนา ขป ธาต ในความทง-ขวาง- โยน อ ปจจย ต วภตต ซอน ก. อคคณหาต ยอมเรยน อ บทหนา คห ธาต ในความถอเอา ณหา ปจจย ต วภตต ซอน ค. อคโฆเสส ปาวรองแลว อ บทหนา ฆส ธาต ในความกกกอง- เกรนวกราว เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม ซอน ค. อจจนาต ยอมเลอกเกบ อ บทหนา จ ธาต ในความกอ-สงสม นา ปจจย ต วภตต ซอน จ. อชฌาย ยกโทษ-โพนทนาแลว อ บทหนา เฌ ธาต ในความ เพง อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง เอ ท เฌ เปน อาย ซอน ช. อทกขต ยอมแลด-เหน อ บทหนา อกข ธาต ในความเหน อ ปจจย ต วภตต ลง ท อาคมท อกข. อปจจคา เขาไปลวงแลว อป+อต บทหนา คม ธาต ในความ

Page 84: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 83

ไป-ถง ยา ปจจย อ หยตตนวภตต แปลง ต เปน ตย แลวเอาเปน จจ ลงทสดธาต. อปจฉชช เขาไปตดแลว อป บทหนา ฉท ธาต ในความตด ย ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง ย กบ ท ทสดธาตเปน ชช ซอน จ หนาธาต. อปปชชต ยอมเกดขน อ บทหนา ปท ธาต ในความถง ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ท ทสดธาต ชช ซอน ป หนาธาต. อปธาเรต ใครครวญอย อป บทหนา ธร ธาต ในความทรงไว เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ทฆะ อ ท ธ เปน อา. อปธาวส วงเขาไปแลว อป บทหนา ธาว ธาต ในความ อ ปจจย อ วภตต แปล อ เปน อส. อปนสทนต ยอมเขาไปนงใกล อป+น บทหนา อกข ธาต ในความ จม อนต วภตต แปลง สท เปน สท. อปปรกขสสต ยมเขาไปนงใกล อป + ป บทหนา สท ธาต ในความ เหน อ ปจจย สสต วภตต ลง อ อาคมหลงธาตและ ปจจย ลง ร อาคมท อกข. อปสงกมส เขาไปแลว อป+ส บหหนา กม ธาต ในความกาว ไป อ ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน อส แปลง นคคหตท ส เปน ง ดวยอานาจพยญชนะ ก วรรคอย

Page 85: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 84

เบองหลง. อเปต ยอมเขาถง อป บทหนา อ ธาต ในความถง อ ปจจย ต วภตต แปลง อ ธาต เปน เอ. อมมหนต ยอมถายปสสาวะรด อ บทหนา มห ธาต อ ปจจย อนต วภตต ซอน ม. อสสหต ยอมอาจ อ บทหนา สห ธาต ในความอดกลน อ ต วภตต ซอน ส. อสสาปยสสต จกยง...ใหยกขน อ บทหนา ส ธาต ในความ นอน ณาปย ปจจย สสต วภตต ซอน ส ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. อหทนต ยอมถายอจจาระรด อ บทหนา หท ธาต อ ปจจย อนต วภตต. เอธต ยอมประสบ-ได เอธ ธาต ในความได อ ปจจย ต วภตต. โอทหส ตงลง-เวย-คอยฟงแลว โอ บทหนา ธา ธาต ใน ความทรงไว อ ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน อสแปลง ธา ธาต เปน ทห. โอรมสสต จกงดเวน โอ บทหนา รม ธาต ในความเลน-ยนด อ ปจจย สสต ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. โอสรนต ยอมรวมลง-ประชม โอ บทหนา สร ธาต ในความ ไป-ถง อ ปจจย อนต วภตต.

Page 86: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 85

ก กถยส กลาว-บอกแลว กถ ธาต ในความกลาว ย ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน อส. กนทต ยอมคราครวญ กท ธาต อ ปจจย ต วภตต ลง นคคหตอาคมท ก แลวแปลงเปน น เพราะม ท อย หลง ลบ อ ท ท เสย. กปเปต ยอมสาเรจ-คดนก-ดาร กปป ธาต เณ ปจจย (กตต- วาจก) ต วภตต. กยรา พงทา กร ธาต ยร ปจจย เอยย วภตต แปลง เอยย เปน อา ลบทสดธาต. กาหต จกทา กร ธาต อา ปจจย สสต วภตต เพราะ ภวสสนต วภตต แปลง กร เปน กาห ลบ สส แหง สสต วภตตเสย คงไวแต ต. กลมสสต จกลาบาก-เหนดเหนอย กลม ธาต ในความลาบาก อ ปจจย สสต วภตต ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. กชฌต ยอมโกรธ กธ ธาต ในความโกรธ ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ธ ทสดธาตเปน ชฌ. กปปต ยอมกาเรบ กป ธาต ย ปจจย ต วภตต แปล ย กบ ป ทสดธาตเปน ปป (บางแหงมหายความวา โกรธกม). กพพนต ยอมทา กร ธาต โอ ปจจย อนต วภตต แปลง โอ

Page 87: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 86

เปน อ แปลง อ เปน อ แปลง อ เปน พ แลว ซอน พ เอา อ ท ก แหง กร ธาต เปน อ ลบทสดธาตเสย. กรเต ยอมทา กร ธาต โอ ปจจย เต วภตต แปลง โอ เปน อ แลวเอา อ ท ก แหง กร ธาต เปน อ. ข ขมาเปส ยง...ใหอดโทษแลว ขม ธาต ในความอด ณาเป ปจจย อ วภตต ลง ส อาคม. ขายต ยอมปรากฏ เข ธาต ในความปรากฏ อ ปจจย ต วภตต แปลง เอ ท เข เปน อาย. ขยนต ยอมแคนเคอง-ขอนขอด ข ธาต ในความโกรธ ย ปจจย อนต วภตต. ขพภต ยอมกาเรบ-ปนปวน ขภ ธาต ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ภ ทสดธาตเปน พภ. ขเสต ยอมดา ขส ธาต ในความดา เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. เขปนต ยอมยง...ใหสนไป ข ธาต ในความสน ณาเป ปจจย อนต วภตต พฤทธ อ ท ข เปน เอ ลบ ณา คงไวแต เป.

Page 88: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 87

ค คชชต ยอมคารน-กระหม คชช ธาต ในความออกเสยง- รอง อ ปจจย ต วภตต. คเณต ยอมนบ-คานวณ คณ ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ไมทฆะตนธาต. ครหต ยอมตเตยน ครห ธาต ในความตเตยน อ ปจจย ต วภตต. คเวสนต ยอมแสวงหา คเวส ธาต ในความแสวงหา อ ปจจย อนต วภตต. คายต ยอมขบรอง เค ธาต ในความขบรอง อ ปจจย ต วภตต เอา เอ แหง เค เปน อาย. คชฌต ยอมกาหนด-ยนด-มกมาก คธ ธาต ในความอยากจด ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ธ ทสดธาต เปน ชฌ. คลต ยอมกลนกน คล ธาต อ ปจจย ต วภตต. คหยต ยอมซอน คห ธาต ในความซอน ณย ปจจย (กตต- วาจก) ต วภตต ลบ ณ แหง ณย เสย ทฆะตนธาต. โคเปต ยอมซอน คป ธาต ในความคมครอง เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต พฤทธ อ แหง คป เปน โอ. ฆ ฆเฏส พากเพยร-สบตอแลว ฆฏ ธาต ในความสบตอ เณ ปจจย (กดตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ไม

Page 89: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 88

ทฆะตอนธาต ลง ส อาคม. ฆาตเย พงยงบคคลอนใหฆา หน ธาต ในความฆา ณย ปจจย (เหตกตตวาจก) เอยย วภตต แปลง หน เปน ฆาต ลบ ยย ทสดแหง เอยย คงไวแต เอ แลวลบ ณ แหง ณย ปจจย เหลอไวแต ย. ฆรฆรายต ยอมประพฤตเสยงดง คร ๆ (ยอกรนดงครอครอก) ฆรฆร นามศพทเปนบทหนา อาย ปจจย ต วภตต. เฆปปต ยอมถอเอา คห ธาตในความถอเอา ปป ปจจย ต วภตต แปลง คห เปน เฆ. จ จงกมต ยอมกาวไป-จงกรม กม ธาตในความกาวไป อ ปจจย ต วภตต ทา เทวภาวะ ก ไวขางหนา ลง นคคหตอาคมเหมอพยญชนะอพภาส แปลง ก เปน จ แลวแปลงนคคหตเปน ง. จาเลต๑ ยอมยง...ใหไหว-สน-กระดง จล ธาต ในความไหว เณ ปจจย (เหตกมมวาจก) ต วภตต ทฆะ อ ตนธาต เปน อา เพราะปจจยทเนองดวย ณ. จาเวต ยอมยง...ใหเคลอน จ ธาต ในความเคลอน เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต พฤทธ อ ท จ เปน ๑. ธาตน แปลโดยพยญชนะ ใชในอรรถแหงเหตกตต เชน อ. สนโข นงคถฏ จาเลต สนข ยอมยงหางใหไหว. แปลโดยอรรถ เปน สยกตต กไดวา สนขยอมกระดกซงหาง.

Page 90: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 89

โอ แลวเอาเปน อาว. จมฑต ยอมจบ จพ ธาต ในความประกอบแหงปาก อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท จ แลวแปลงเปน ม เพราะม พ อยหลง ลบ อ ท พ เสย. เจตยต ยอมจงใจ-ตงใจ เจต ธาต ณย ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ฉ ฉนทต ยอมตด ฉท ธาต ในความตด อ ปจจย ต วภตต ลง นคคหตอาคม หนาธาต แลวแปลง นคคหต เปน น เพราะ ท อยเบองหลง. ฉฑเฑส ทงแลว ฉฑฑ ธาต ในความทง เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลบ ณ เหลอไวแต เอ. ฉชชส ขาดแลว ฉท ธาต ในความขาด ย ปจจย อ วภตต แปลง ย กบ ท ทสดธาตเปน ชช แปลง อ เปน อส. ข ชคฆต ยอมซกซ-หวเราะ ชคฆ ธาต ในความหวเราะ อ ปจจย ต วภตต. ชเนต๑ ยอมใหเกด ชน ธาต ในความเกด เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ๑. ธาตน มกใชในอรรถแหงเหตกตต คอ มตวการต เชน อ. วา มาตา ปตต ชเนต มารดา ยอมยงบตรใหเกด. ตณหา ชเนต ปรส ตณหายอมยงบรษใหเกด. แตตาม ธาตปทปกา กลาวไวเชนนน.

Page 91: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 90

ชมภส ยอมเหยยดกาย-บดกาย ชภ ธาต อ ปจจย ต วภตต- ลงนคคหตตนธาต แลวแปลงเปน ม เพราะม ภ อยหลง. ชหนต ยอมละ หา ธาต ในความละ อ ปจจย อนต วภตต ทา เทวภาวะ หา ไวขางหนาธาต แลวแปลง ห ซงเปน ตว อพภาส เปน ช รสสะ อา ท หา เปน อ. ชายต ยอมเกด ชน ธาต ในความเกด ย ปจจย ต วภตต แปลง ชน ธาต เปน ชา. ชาเลส๑ ยง...ใหลกโพลง-จดแลว ช, ธาต เณ ปจจย (เหต กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะเสย ทฆะตนธาต ลง ล อาคม. ชคสต ยอมปรารถนาจะนาไป หร ธาต ในความนาไป ส ปจจย ต วภตต ทา เทวภาวะ ห ไวหนาธาต แลว แปลงเปน ช เอาสระแหงพยญชนะอพภาสเปน อ ดวยอานาจ ส ปจจย แปลง หร เปน ค. ชยยต ยอมแก ชร ธาต ในความคราครา อ ปจจย ต วภตต แปลง ชร เปน ชยย. ชรต ยอมเจรญ-แกขน ชร ธาต อ ปจจย ต วภตต. ชวต ยอมเปนอย ชว ธาต อ ปจจย ต วภตต. เชยย พงชนะ ช ธาต ในความชนะ อ ปจจย เอยย วภตต ๑. ธาตน แปลโดยพยญชนะใชในอรรถแหงเหตกตต เชน อ. วา ปทป ชาเลส (เขา) ยงประทปใหลกโพลงแลว. แปลโดยอรรถเปน สยกตต กไดวา (เขา) จดแลวซงประทป.

Page 92: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 91

ลบ อ แหง ช เสย. โชเตต ยอมยง.. ใหโพลง -สวาง ชต ธาต เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต พฤทธ อ ท ช เปน โอ เพราะปจจยเนองดวย ณ. ฌ ฌาเปส๑ ยง...ใหไหมแลว-เผาแลว ฌาป ธาต ในความไหม- เผา เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม. ฌายส ยอมซบเซา เฌ ธาต ในความคด อ ปจจย ส วภตต แปลง เอ แหง เฌ เปน อาย. ฐ ปยส ตงไว-วางไวแลว ป ธาต ในความตงไว ย ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน อส. สสต จกตง-ดารงอย า ธาต ในความตงอย อ ปจจย สสต วภตต ลบ อา ท า. าต ยอมตง า ธาต ในความตงอย อ ปจจย ต วภตต. ฑ ฑยหเร อนไฟยอมไหม-เผา ทห ธาต ในความทาใหเปนเถา ๑. ธาตน แปลงโดยพยญชนะ ใชในอรรถแหงเหตกตต เชนอ. โส เคห ฌาเปส เขา ยงเรอน ใหไหมแลว. แปลงโดยอรรถเปน สยกตต กไดวา เขา เผาแลวซงเรอน.

Page 93: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 92

ย ปจจย (กมมาจก) อนต วภตต แปลง ทห เปน ฑห แลวแปร ห ไวเบองหลง ย ไวเบองหนา แปลง อนต เปน เร. ฑหต ยอมไหม-เผา ทห ธาต ในความทาใหเปนเถา อ ปจจย ต วภตต แปลง ทห เปน ฑห. ฑสต ยอมกด ฑส ธาต ในความกด อ ปจจย ต วภตต. ต ตชเชสสต จกคกคาม ตชช ธาต ในความข-คกคาม เณ ปจจย (กตตวาจก) สสต วภตต. ตกจฉต ยอมเยยวยา-รกษา กต ธาต ในความรกษา ฉ ปจจย ต วภตต ทา เทวภาวะ ก ไวขางหนาธาต แลวแปลง ก เปน ต ดวยอานาจ ฉ ปจจย แปลงทสดธาตเปน จ. ตฏต ยอมตงอย า ธาต ในความตง อ ปจจย ต วภตต แปลง า ธาต เปน ตฏ. ตตกขต ยอมอดกลน ตช ธาต ในความอดกลน ข ปจจย ต วภตต ทา เทวภาวะ ต ไวขางหนาธาต ดวยอานาจ ข ปจจย แปลงทสดธาตเปน ก. ตเรต ยอมไตรตรอง ตร ธาต ในความถงพรอมแหงการงาน เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ตสสต ยอมยนด-แชมชน ตส ธาต ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ส ทสดธาตเปน สส.

Page 94: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 93

ถ ถเกต ยอมปด ถก ธาต ในความกระทบกระทง เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ถนาต ยอมชมเชย-ยกยอง ถ ธาต นา ปจจย ต วภตต. เถเนต ยอมลก-ขโมย เถน ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. โถเมต ยอมชมเชย-ยกยอง โถม ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ท ทกขสสต จกเหน ทส ธาต ในความเหน อ ปจจย สสต วภตต แปลง ทส ธาต เปน ทกข ลง อ อาคมหลงธาต. ทชชา พงให ทา ธาต ในความให อ ปจจย เอยย วภตต แปลง ทา ธาต เปน ทชช แปลง เอยย เปน อา. ททาต ยอมให ทา ธาต ในความให อ ปจจย ต วภตต ทา เทวภาวะ ทา ไวขางหนาธาต รสสะ อา แหงพยญชนะ อพภาสเปน อ. ทธาต ยอมทรงไว ธา ธาต ในความทรงไว อ ปจจย ต วภตต ทา เทวภาวะ ธา ไวขางหนาธาต แปลง ธ ซง เปนพยญชนะท ๔ เปน ท ซงเปนพยญชนะท ๓ แลว รสสะ อา แหงพยญชนะอพภาส.

Page 95: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 94

ทมม ยอมให ทา ธาต ในความให อ ปจจย ม วภตต เพราะ ม อยหลง เอา อา แหง ทา เปน นคคหต แลว แปลงเปน ม. ทยยต ยอมให ทา ธาต ย ปจจย ต วภตต เอา อา แหง ทา เปน อ ซอน ย. ทปปต ยอมสองสวาง ทป ธาต ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ป ทสดธาตเปน ปป. ทสสต ยอมเหน ทส ธาต ในความเหน อ ปจจย ต วภตต แปลง ทส เปน ทสส. ทสสต๑ อน... ยอมเหน-ยอมปรากฏ ทส ธาต ย ปจจย (กมมวาจก) ต วภตต แปลง ย กบ ส ทสดธาต เปน สส. ทยต อน... ยอมให ทา ธาต ย ปจจย อ อาคม ต วภตต แปลง อา ท ทา เปน อ แลวทฆะ อ เปน อ ทเปน ทยยต กม ตางแตซอน ย และไมมทฆะเทานน. ทเสต ยอมประทษราย ทส ธาต ในความประทษราย เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ลบ ณ คงไวแต เอ แลวทฆะ อ ตนธาตเปน อ. เทเสต ยอมแสดง ทส ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ลบ ณ คงไวแต เอ แลวพฤทธ อ ตนธาตเปน เอ. ๑. ธาตน ถาแปลถอเอาความเปน กตตวาจก กไดวา ยอมปรากฏ วธและเปลยนแปลงดใน ทสสต ตวตน.

Page 96: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 95

น นหายต ยอมอาบ นหา ธาต ในความทาใหสะอาด ย ปจจย ต วภตต. นายเร ยอมร า ธาต ในความร ย ปจจย (กมมวาจก) อนต วภตต แปลง า เปน นา แปลง อนต เปน เร. นททายต ยอมประพฤตหลบ น บทหนา ทา ธาต ในความลบ อาย ปจจย ต วภตต ซอน ท. นพพาต ยอมดบ น บทหนา วา ธาต ในความดบ อ ปจจย ต วภตต แปลง ว แหง วา เปน พ ซอน พ. นพพนทต ยอมเบอหนาย น บทหนา วท ธาต ในความปลมใจ ยนด อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท ว แลว แปลงเปน น เพราะม ท อยหลง แลวแปลง ว เปน พ ซอน พ. นมมเลต ยอมหลบ (ตา) น บทหนา มล ธาต ในความกระพรบ- ตา เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ซอน ม. นยยาเทส มอบใหแลว น บทหนา ยต ธาต ในความอปการะ อดหนน เณ ปจจย (กตตวาจก) อก วภตต รสสะ อ เปน อ เพราะปจจยเนองดวย ณ ทฆะ อ ท ย เปน อา แปลง ต เปน ท ซอน ย. นรชฌต ยอมดบ น บทหนา รธ ธาต ในความดบ ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ธ ทสดธาต เปน ชฌ.

Page 97: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 96

นวตตต ยอมกลบ น บทหนา วตต ธาต ในความเปนไป อ ปจจย ต วภตต. นสท นนแลว น บทหนา สท ธาต ในความจม อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง สท เปน สท. ป ปกกาม หลกไปแลว ป บทหนา กม ธาต ในความกาวไป อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ทฆะ อ ตนธาต เปน อา ซอน ก. ปาเปส ปลาด-แตงตงแลว ป บทหนา ป ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ ทฆะตนธาต ซอน ลง ส อาคม (ไมมทฆะตนธาตกม อ. ปเปต). ปฏยาเทส ตกแตงแลว ปฏ บทหนา ยต ธาต เณ ปจจย (กตต- วาจก) อ วภตต แลวรสสะ เพราะปจจยเนองดวย ณ ทฆะ อ ท ย เปน อา แปลง ต เปน ท ลง ส อาคม. ปฏสาเมส เกบงาแลว ปฏ บทหนา สม ธาต ในความใครครวญ- ดาร ณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ ทฆะตนธาต เพราะปจจยเนองดวย ณ ลง ส อาคม. ปเณต ยอมบญญต-แตงตง ปณ ธาต ในความกลาว เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ไมมทฆะตนธาต. ปตฏห ตงอยเฉพาะ-ดารงอยแลว ป บทหนา า ธาต ใน ความตงอย อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ

Page 98: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 97

แปลง า ธาต เปน ตฏ ลง ห อาคม บางแบบวา ปฏ เปนบทหนา แปลง ฏ เปน ต และแปลง า เปน ห. ปตฏาส ตงอยเฉพาะแลว ป หรอ ปฏ บทหนา า ธาต อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ถา ป เปนบทหนา แปลง า ธาต เปน ตฏ ทฆะ อ ท ตฏ เปน อา ลง ส อาคม. ปทาเลส ทาลายแลว ป บทหนา ทล ธาต เณ ปจจย (กตต- วาจก) อ วภตต แลวรสสะ ลง ส อาคม เพราะ ปจจยเนองดวย ณ ทฆะ อ ท ท เปน อา. ปปโปต ยอมถง ป บทหนา อปป ธาต โอ ปจจย ต วภตต. ปยรปาสต ยอมเขาไปหา ปร+อป บทหนา อาส ธาต ในความ นง อ ปจจย ต วภตต ลง อ อาคมท อป เปน ปรยป แลวแปร ร ไวหลง ย ไวหนา เปน ปยรป. ปรามสต ยอมลบคลา-จบตอง-ยดมน ป+อา บทหนา มส ธาต อ ปจจย ต วภตต ลง ร อาคมท อา. ปรทเหสสต จกนงหม ปร บทหนา ธา ธาต ในความทรงไว เอ ปจจย สสต วภตต แปลง ธา เปน ทห. ปรภาสต ยอมวา ปร บทหนา ภาส ธาต ในความกลาว อ ปจจย ต วภตต. ปรยาปณาต ยอมเรยน ปร บนหนา อาป ธาต ในความถง-บรรล

Page 99: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 98

อณา ปจจย ต วภตต ลง ย อาคม. ปรสกกต ยอมตะเกยกตะกาย ปร บทหนา สก ธาต ในความ พยายาม ย ปจจย ต วภตต แปลง ย เปน ก. ปรหายต ยอมเสอมรอบ ปร บทหนา หา ธาต ในความเสอม ย ปจจย ต วภตต แปลง อา ท หา เปน อ กม เชน ปหย เสอมรอบแลว. ปลายส หนไปแลว ป บทหนา ลา ธาต ในความไป ย ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน อส. ปเลต ยอมบนไป ปล ธาต ในความไป เณ ปจจย (กตต- วาจก) ต วภตต ไมมทฆะตนธาต. ปสสต ยอมเหน ทส ธาต ในความเหน อ ปจจย ต วภตต แปลง ทส เปน ปสส. ปหณ สงไปแลว ป บทหนา ห ธาต ในความไป นา ปจจย อ วภตต แลวรสสะ แปลง นา เปน ณา. ปหยต อน... ยอมละ ป บทหนา หา ธาต ย ปจจย อ อาคม ต วภตต แปลง อา ท หา เปน อ ทฆะ อ เปน อ, ทเปน ปหยยต กม ตางกนแตซอน ย และ ไมทฆะเทานน. ปโหต ยอมเพยงพอ ป บทหนา ห ธาต ในความม-เปน อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ ท ห เปน โอ. ปาปณาต ยอมบรรล-ถง ป บทหนา อาป ธาต ในความถง

Page 100: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 99

อณา ปจจย ต วภตต. ปลนธสสาม จกประดบ-ตกแตง ปลธ ธาต อ ปจจย สสาม วภตต ลง นคคหตอาคมท ล แลวแปลงเปน น. ปวต ยอมดม ปา ธาต ในความดม อ ปจจย ต วภตต แปลง ปา ธาต เปน ปว. ปวาสต ยอมปรารถนาจะดม ปา ธาต ส ปจจย ต วภตต ทาเทวภาวะ ปา ไวขางหนาธาต แปลงสระแหงพยญชนะ อพภาสเปน อ เพราะ ส ปจจยอยเบองหลง แปลง ปา ธาต เปน วา. ปเหต ยอมกระหยม-รกใคร ปห ธาต ในความปรารถนา เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ไมทฆะตนธาต. ปเรต ยอม...ใหเตม-บาเพญ ปร ธาต ในความเตม เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต. เปเสส สงไปแลว ปส ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ พฤทธ อ ท ป เปน เอ เพราะปจจย เนองดวย ณ ลง ส อาคม. โปเถต ยอมโบย-ต โปถ ธาต ในความกลง-หมน เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. โปเสต ยอมเลยงด ปส ธาต ในความเลยง-ปรนปรอ เณ ปจจย (กตตวาจก) พฤทธ อ ท ป เปน โอ เพราะ ปจจยเนองดวย ณ แลว ลบ ณ.

Page 101: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 100

ผ ผลสสต จกแตก-สาเรจ-เผลดผล-ผล ผล ธาต ในความผล อ ปจจย สสต วภตต ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. ผาเลต ยอมผา ผาล ธาต ในความขด-ทาใหเปนรอย เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ผนาต ยอมฝด-โปรย ผ ธาต นา ปจจย ต วภตต. ผลลต ยอมบาน-แตก ผลล ธาต อ ปจจย ต วภตต. ผสต ยอมถกตอง ผส ธาต อ ปจจย ต วภตต. พ พนธต ยอมผก-มด พนธ ธาต อ ปจจย ต วภตต. พยากาส ไดทาใหแจง-ไดยนนย-ไดกลาวทายแลว ว บทหนา กร ธาต ในความทา แปลง ว ท ว เปน พ พฤทธ อ ท ว เปน เอ แลวเอาเปน อย สนธกบ พ เปน พย ลง อ อาคมหนาธาต. พรเหยย พงเจรญ-พอกพน พรห ธาต ในความเจรญ-รงเรอง อ ปจจย เอยย วภตต. ภ ภกขาม ยอมกน ภกข ธาต ในความกน-บรโภค อ ปจจย ม วภตต. ภเชต ยอมคบหา ภช ธาต เอ ปจจย ต วภตต. ภชชต ยอมคง ภชช ธาต อ ปจจย ต วภตต.

Page 102: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 101

ภชต ยอมหก ภช ธาต อ ปจจย ต วภตต. ภาเชต ยอมแบง ภช ธาต ในความแจก-ใหปน เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ภาต ยอมสองสวาง ภา ธาต อ ปจจย ต วภตต. ภายนต ยอมกลว ภ ธาต ในความกลว อ ปจจย อนต วภตต พฤทธ อ ท ภ เปน เอ แลวเอาเปน อาย. ภาสต ยอมกลาว ภาส ธาต ในความพด อ ปจจย ต วภตต. ภชชสสต จกแตก-ทาลาย ภท ธาต ในความแตก-ทาลาย ย ปจจย สสต วภตต แปลง ย กบ ท ทสดธาตเปน ชช ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. ภนทนต ยอมทาลาย ภท ธาต อ ปจจย อนต วภตต ลง นคคหตอาคม แลว แปลงเปน น เพราะม ท อยหลง. ภชสส จงบรโภค ภช ธาต ในความบรโภค อ ปจจย สส วภตต ลงนคคหตอาคม แลวแปลงเปน เพราะม ช อยหลง. ม ม สสต จกสาคญ-ร มน ธาต ในความร ย ปจจย สสต วภตต แปลง ย กบ น ทสดธาตเปน ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. มททตถ ยาย-เหยยบยาแลว มทท ธาต อ ปจจย ตถ วภตต ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย.

Page 103: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 102

มาเนต ยอมนบถอ มาน ธาต ในความนบถอ เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ลบ ณ แหง เณ เสย. มาเปส นฤมต-สรางแลว มาป ธาต ในความกอสราง เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลว รสสะ อ เปน อ ลบ ณ แหง เณ ลง ส อาคม. มาราเปส ยง...ให ๆ ตาย-ใหฆาแลว มร ธาต ในความตาย ณาเป ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลบ ณ แหง ณาเป ทฆะตนธาต เพราะปจจยเนองดวย ณ ลง ส อาคม. มาเรส ยง...ใหตาย-ฆาแลว มร ธาต เณ ปจจย (เหต- กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลบ ณ แหง เณ ทฆะตนธาต เพราะปจจยเนองดวย ณ ลง ส อาคม. มนาต ยอมนบ-ตวง มา ธาต ในความนบ-วด นา ปจจย ต วภตต แปลง อา ท มา เปน อ. มยต อน...ยอมนย มา ธาต ในความนบ ย ปจจย อ อาคมหนา ย ต วภตต แปลง อา ท มา เปน อ แลวทฆะ. มยยต ยอมตาย มร ธาต อ ปจจย ต วภตต แปลง มร ธาตเปน มยย. มลาย เหยวแหง-รวงโรยแลว มเล ธาต อ ปจจย อ วภตต แลวรสสะ อ เปน อ พฤทธ เอ ท เล เปน อาย.

Page 104: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 103

โมกขนต ยอมพน โมกข ธาต ในความพน-หลด อ ปจจย อนต วภตต. ย ยมาม ยอมยบยบ ยม ธาต ในความฉบหาย อ ปจจย ม วภตต ทฆะทสดธาตเปน อา เพราะลง ม วภตต. ยาจต ยอมขอ ยาจ ธาตในความขอ อ ปจจย ต วภตต. ยาต ยอมไป ยา ธาต ในความไป-ถง-บรรล อ ปจจย ต วภตต. ยาเปต ยอมยง...ใหเปนไป ยา ธาต ในความเปนไป ณาเป ปจจย ต วภตต. ยชชต ยอมควร ยช ธาต ในความมงคง-แขงแรง ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ช ทสดธาตเปน ชช. ยชเฌต ยอมรบ ยธ ธาต ในความรบ ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ธ ทสดธาตเปน ชฌ. ร รเจต ยอมรอยกรอง-แตง-ประพนธ รจ ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ไมทฆะตนธาต. รชต ยอมกาหนด-ยอม-ยนด รช ธาต อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท ร แลวแปลงเปน เพราะม ช อย เบองหลง. รจต ยอมทอดทง รจ ธาต ในความแยกออก-พราก อ

Page 105: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 104

ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท ร แลวแปลงเปน เพราะม จ อยเบองหลง. รจจต ยอมชอบใจ รจ ธาต ในความชอบใจ ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ จ ทสดธาตเปน จจ. รชชต ยอมเสยดแทง รช ธาต ในความเบยดเบยน ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ช ทสดธาตเปน ชช. รหต ยอมงอก รห ธาต ในความงอก อ ปจจย ต วภตต. โรเจส ชอบใจแลว รจ ธาต ในความชอบใจ เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ เพราะปจจย เนองดวย ณ พฤทธ อ ท ร เปน โอ. โรทต ยอมรองไห รท ธาต ในความหลงออกซงนาตา อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ ท ร เปน โอ. โรเปต ยอมปลก รป ธาต ในความปลก เณ ปจจย (กตต- วาจก) ต วภตต พฤทธ อ ท ร เปน โอ. โรเสต ยอมเดอดดาล-โกรธ-ขง รส ธาต เณ ปจจย (กตต- วาจก) ต วภตต พฤทธ อ ท ร เปน โอ. ล ลงฉส ยอมกระโดด ลงฆ ธาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ลจฉส จกได ลภ ธาต อ ปจจย สสส วภตต แปลง สสส วภตตกบทสดธาตเปน ฉส ซอน จ.

Page 106: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 105

ลชชต ยอมละอาย ลชช ธาต อ ปจจย ต วภตต. ลพภต อน...ยอมได ลภ ธาต ในความได ย ปจจย (กมม- วาจก) ต วภตต แปลง ย กบ ภ ทสดธาตเปน พภ. ลขต ยอมเขยน-ขด-ขด ลข ธาต อ ปจจย ต วภตต. ลจส ถอน-ยอแยงแลว ลจ ธาต ในความถอน-ทง-ฉดขน อ ปจจย อ วภตต แปลง อ เปน อส. เลหต ยอมเลย ลห ธาต ในความเสย อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ ท ล เปน เอ. ว วชช พงกลาว วท ธาต อ ปจจย เอยย วภตต แปลง วท เปน วชช แลวลบ เอยย คงไวแต อ. วเจส ลวงแลว วจ ธาต ในความลวง เณ ปจจย (กตต- วาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม. วฑฒต ยอมเจรญ วฑฒ ธาต ในความเจรญ อ ปจจย ต วภตต. วฑเฒต ยอมตก-คด วฑฒ ธาต ในความโปรยลง-ตก เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. วณเณส ยกยองแลว-พรรณนาแลว วณณ ธาต ในความยก ยอง-กลาว เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม.

Page 107: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 106

วตตส ยอมประพฤต วตต ธาต ในความเปนไป อ ปจจย ส วภตต. วทตถ กลาวแลว วท ธาต ในความกลาว-พด อ ปจจย ตถ วภตต ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. วนทต ยอมไหว วนท ธาต ในความกราบไหว-ชมเชย อ ปจจย ต วภตต. วลเชต ยอมใชสอย วลช ธาต เอ ปจจย ต วภตต ลง นคคหตอาคมท ล แลวแปลงเปน เพราะม ช อยหลง. ววตถเปต ยอมตงลงตาง-กาหนด ว+เอว บทหนา ถป ธาต ใน ความตงไว-วางไว เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ลบ อ ท ว ซอน ต เพราะม ถ อยหลง. วหต ยอมนาไป วห ธาต ในความนาไป อ ปจจย ต วภตต. วายต ยอมฟงไป วา ธาต ในความไป-ถง-เปนไป ย ปจจย ต วภตต. วายมต ยอมพยายาม วายม ธาต ในความหมน-ขยน อ ปจจย ต วภตต. วาเรต ยอมหาม วร ธาต ในความหาม-กน เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต ทฆะ อ ท ว เปน อา. วกตเถยย พงยกยอ ว บทหนา กตถ ธาต ในความชมเชย- ยกยอง อ ปจจย เอยย วภตต.

Page 108: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 107

วชชต๑ มอย วท ธาต ในความม-เปน ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ท ทสดธาต เปน ชช. วชฌ แทงแลว วธ ธาต ในความแทง-เจาะ-ไช ย ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง ย กบ ธ ทสดธาต เปน ชฌ. วชมภต ยอมเหยยดหยด ว บทหนา ชภ ธาต ในความบดกาย- เหยยดกาย อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท ช แลวแปลงเปน ม เพราะม ภ อยหลง. วชาย คลอดแลว ว บทหนา ชน ธาต ในความเกด ย ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง ชน เปน ชา วนทต ยอมประสพ วท ธาต ในความได-ประสพ อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท ว แลวแปลงเปน น เพราะ ม ท อยหลง วนสสต ยอมฉบหาย ว บทหนา นส ธาต ในความไมเหน- หาย ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ส ทสดธาต เปน สส. วนาต ยอมทอ ว ธาต ในความทอ นา ปจจย ต วภตต. วปปสทต ยอมแจมใส-ผองใส ว+ป บทหนา สท ธาต ในความ ๑. ศพทน บางแหงทานเปนรป กมมวาจกกม แต วท ธาต ตองเปนไปในความไดประสพ และลง ย ปจจยในกมมวาจก เชน อ. น วชชเต ชคตปเทโส ประเทศ คอ แผนดน นน (อนใครๆ ) ยอมหาไมได. หรอจะแปลววา ประเทศ คอแผนดนนนยอมไมม กไดเชนกน.

Page 109: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 108

ซานไป-แผไป อ ปจจย ต วภตต ทฆะ อ ท ส เปน อ ซอน ป เพราะ ป อยเบองหลง. วโรจต ยอมสองสวาง-รงโรจน ว บทหนา รจ ธาต ในความ สองสวาง-ชอบใจ อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ ท ร เปน โอ. วหรต ยอมอยอาศย ว บทหนา หร ธาต ในความเปนไป- เปนอย อ ปจจย ต วภตต. วเหเต ยอมเบยดเบยน ว บนหนา เห ธาต ในความทาให ลาบก เอ ปจจย ต วภตต. วเหเต ยอมเบยดเบยน ว บทหนา เห ธาต ในความทาให ลาบาก เอ ปจจย ต วภตต. วจจต อน...ยอมกลาว วจ ธาต ย ปจจย (กมมวาจก) ต วภตต แปลง ว แหง วจ ธาต เปน ว แลวแปลง ย กบ จ ทสดธาตเปน จจ. วสสต อน...ยอมอย วส ธาต ย ปจจย (กมมวาจก) ต วภตต แปลง ว แหง วส ธาต เปน ว แลวแปลง ย กบ ส ทสดธาตเปน สส. โวทาเปยย พงยง... ใหผองแผว ว+โอ บทหนา ทา ธาต ใน ความชาระ ณาเป ปจจย เอยย วภตต ลบ อ ท ว สนธกบ โอ เปน โว. โวโรเปส ปลงลงแลว ว+โอ บทหนา รป ธาต ในความปลก- หวาน เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ ลบ อ ท ว สนธกบ โอ เปน โว เพราะปจจยเนอง

Page 110: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 109

ดวย ณ พฤทธ อ ท ร เปน โอ ลง ส อาคม. โวหเรยย พงกลาว ว+โอ บนหนา หร ธาต ในความนาไป อ ปจจย เอยย วภตต ลบ อ ท ว สนธกบ โอ เปน โว. ส สกกเณยย พงอาจ สกก ธาต ในความอาจ อณา ปจจย เอยย วภตต. สงกลสสต จกเศราหมอง ส บทหนา กลส ธาต อ ปจจย สสต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ง เพราะม ก อยหลง. สงขภ กาเรบ-กระฉอนแลว ส บทหนา ขภ ธาต ในความ ไหวพรอม-ปนปวน อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แลงแลงนคคหตท ส เปน ง เพราะม ข อยหลง. สงคณหาต ยอมสงเคราะห ส บทหนา คห ธาต ในความถอเอา ณหา ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ง เพราะม ค อยหลง. สจฉกโรต ยอมทาใหแจง สจฉ๑ บทหนา กร ธาต ในความทา โอ ปจจย ต วภตต. สชเชส จดแจง-เตรยมแลว สชช ธาต ในความเตรยม- ๑. สจฉ น ตามอภ. กลาววาเปนปจจกขตถนบาต คอเปนนบาตลงในอรรถวา ทาใหแจง ใหใส เปนจาพวกอพยยศพท.

Page 111: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 110

จดแจง เณ ปจจย (กตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม. สนตปเปส ยง...ใหอมหนา-เลยงดแลว ส บทหนา ตปป ธาต ในความอม เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) อ วภตต แลวรสสะ ลง ส อาคม แปลงนคคหตท ส เปน น เพราะม ต อยหลง. สนธาเรส ทรงไวพรอมแลว ส บทหนา ธาร ธาต ในความทรง- ตง-รบ-วาง เอ ปจจย อ วภตต ลง ส อาคม แปลงนคคหตท ส เปน น เพราะม ธ อยเบองหลง. สนธาวสส จกแลนไปพรอมแลว ส บทหนา ธาว ธาต ในความ วงไป อ ปจจย สส วภตต ลง อ อาคมหลงธาต และปจจย แปลงนคคหตท ส เปน น เพราะม ธ อย เบองหลง. สนนยหต ยอมผกสอด (สวมเกราะ) ส บทหนา นห ธาต ใน ความผก ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ห ทสด ธาตเปน ยห แปลงนคคหตท ส เปน น เพราะม น อย เบองหลง. สนนปตส ประชมกนแลว ส+น บทหนา ปต ธาต ในความตก ไป อ ปจจย อ วภตต แปล อ เปน อส แปลง นคคหตเปน น เพราะเปน น อยเบองหลง สมเนวสต ยอมคนหา ส+อน บทหนา อส ธาต ในความแสวง-

Page 112: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 111

หา อ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ม พฤทธ อ ท อน เปน โอ แลวเอาเปน อว พฤทธ อ แหง อส ธาต เปน เอ. สมปชชต ยอมถงพรอม-สาเรจ ส บทหนา ปท ธาต ในความถง ย ปจจย ต วภตต แปลง ย ปจจยกบ ท ทสด ธาตเปน ชช แลวแปลงนคคหตท ส เปน ม เพราะ ม ป อยเบองหลง. สมปฏจฉ รบพรอมแลว ส+ปฏ บทหนา อส ธาต ในความ ปรารถนา ย ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง ย กบ ส ทสดธาตเปน จฉ แปลงนคคหตท ส เปน ม เพราะม ป อยเบองหลง. สมปาเปส ใหถงพรอมแลว ส+ป บทหนา อาป ธาต ในความ ถง เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) อ วภตต รสสะ อ เปน อ ลง ส อาคม แปลงนคคหตท ส เปน ม เพราะม ป อยเบองหลง. สมมสต ยอมพจารณา ส บทหนา มส ธาต ในความจบตอง- ลบคลา อ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ม เพราะม ม อยเบองหลง. สมาทเปต ยอมยง...ใหถอเอาพรอม-ชกชวน ส+อา บทหนา ทา ธาต ในความให ณาเป ปจจย ต วภตต ลบ อา ท ทา และ ณ ท ณาเป แปลงนคคหตท ส เปน ม

Page 113: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 112

สมชฌต ยอมสาเรจ ส บทหนา อธ ธาต ในความสาเรจ ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ ธ ทสดธาตเปน ชฌ แปลงนคคหตท ส เปน ม. สมรต ยอมหวนไหว ส บทหนา อร ธาต ในความไหว-สน- สะเทอน อ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ม. สมทาจรต ยอมรองเรยก ส+อ+อา บทหนา จร ธาต ในความ ประพฤต-เทยวไป อ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหต ท ส เปน ม แลวลง ท อาคมท อา. สโมสรต ยอมประชมกน ส+โอ บทหนา สร ธาต ในความ แลนไป อ ปจจยย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ม. สลลกเขยย พงกาหนดพรอม ส บทหนา ลกข ธาต ในความ กาหนด อ ปจจย เอยย วภตต แปลนคคหตท ส เปน ล เพราะม ล อยเบองหลง. สลลปต ยอมเจรจา ส บทหนา ลป ธาต ในความกลาว-พด อ ปจจย ต วภตต แปลงนคคหตท ส เปน ล เพราะ ม ล อยเบองหลง. สวทห จดแจงแลว ส+ว บทหนา ธา ธาต ในความทรงไว อ ปจจย อ วภตต รสสะ อ เปน อ แปลง ธา เปน ทห. สเวเชต ยอมยง...ใหสลด ส บทหนา วช ธาต ในความกลว- หวาดหวน เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต พฤทธ อ ท ว เปน เอ แลวลบ อ ท ช.

Page 114: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 113

สสนเทต ยอมสนทนา-เปรยบ ส บทหนา สนท ธาต ใน ความหลงไหล เอ ปจจย ต วภตต. สาเธต ยอมยง... ใหสาเรจ สาธ ธาต ในความสาเรจ เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต. สาเวต ยอมยง...ใหไดยน-สวดประกาศ ส ธาต ในความฟง เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) ต วภตต เพราะปจจย ทเนองดวย ณ พฤทธ อ ท อ เปน โอ แลวเอา เปน อาว. สกขสสต จกแหง สกข ธาต ในความแหง อ ปจจย สสต วภตต ลง อ อาคมหลงธาตและปจจย. เสวนต ยอมสองเสพ-คบหา สว ธาต ในความสองเสพ-คบหา อ ปจจย อนต วภตต พฤทธ อ ท ส เปน เอ. โสจต ยอมเศราโศก สจ ธาต ในความแหง อ ปจจย ต วภตต พฤทธ อ ท ส เปน โอ. โสเธนต ยอมยง...ใหหมดจด สธ ธาตในความสะอาด-หมดจด เณ ปจจย (เหตกตตวาจก) อนต วภตต พฤทธ อ ท ส เปน โอ. โสสสาม จกฟง ส ธาต ในความฟง อ ปจจย สสาม วภตต พฤทธ อ ท ส เปน โอ.

Page 115: บาลี 10 80

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ อาขยาต - หนาท 114

ห หต๑ ยอมเดอดรอน-เบยดเบยน หน ธาต ในความเบยดเบยน ย ปจจย ต วภตต แปลง ย กบ น ทสดธาต เปน . หนต๒ ยอมเบยดเบยน-ฆา หน ธาต ในความฆา-เบยดเบยน- กาจด-กระทบ อ ปจจย ต วภตต. หรต ยอมนาไป หร ธาต ในความนาไป อ ปจจย ต วภตต. หรายต ยอมละอาย หเร ธาต อ ปจจย ต วภตต พฤทธ เอ ท เร เปน อาย. หสต ยอมหวเราะ หส ธาต ในความราเรง อ ปจจย ต วภตต หสต ยอมเบยดเบยน หส ธาต ในความ-เบยดเบยน-ทาราย อ ปจจย ต วภตต ลงนคคหตอาคมท ห เปน ห ลบ อ ท ส. หเฬต ยอมเยยหยน-ดหมน หฬ ธาต ในความนาต เณ ปจจย (กตตวาจก) ต วภตต. ๑. ศพทน ใชในอรรถแหงกมมาวาจกกได เชน อ. กญชโร ทนเตส หเต ชาง (อนเขา) ยอมฆา ในเพราะงา ท. ตโต วาตาตโท โฆโร สชาโต ปฏหต แตนน ลมและแดด อนกลา (ซงเกดขนแลว อนวหาร) ยอมกาจดเสยได. ๒. บางแหงใช น ทสดธาตทเปนตวสะกดกม เชน อ. ผล เว กทล หนต ผลกลวยแล ยอมฆา ซงตนกลวย. สต อณห ปฏหนต (เสนาสนะ) ยอมกาจดเสยได ซงเยน รอน. นเฉพาะเอก. สวนพห.คงตามรปเดมเชน อ. หนนต โภคา ทมเมธ โภคะ ท. ยอมฆาซงคน มปญญาทราม.


Top Related