doğal kaynakların kullanımı

B ölüm7.

ÇEVRE VE TOPLUM

DOÐAL KKAYNAKLAR VVE ÇÇEVRE

Temel Kavramlar

KONULAR

DOÐAL KAYNAKLARIN KEÞFÝ KULLANIMI VE

ÝNSAN FAALÝYETLERÝ ÜZERÝNDEKÝ ETKÝLERÝ

DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMI

DOÐAL KAYNAK KULLANIMININ FARKLI

OLMASININ ÇEVRESEL SONUÇLARI

DOÐAL KAYNAKLARIN DEÐERÝ VE

KULLANIMININ DEÐÝÞÝMÝ

DOÐAL KAYNAKLAR VE ÝNSAN

FAALÝYETLERÝARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ

ENERLJÝ KAYNAKLARI

KAYNAKLARIN KULLANIMI ÝLE ORTAYA

ÇIKAN SORUNLAR

Doðal kaynak kullanýmýÇevresel etkiPlanlamaAlternatif kaynaklarTükenebilir kaynaklar

190 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Keþifler ve ÝcatlarKesici aletler, taþlar (obsidyen, çakmak taþý gibi) icatedilmiþtirEkonomik FaaliyetlerAvcýlýk, toplayýcýlýk ve taþ iþçiliði faaliyetleri baþlamýþtýr. Önem Kazanan Doðal KaynaklarAvlanmak ve korunmak için gerekli kesici aletler yapýlmýþ bundan dolayý obsidyen ve çakmak taþý önem kazan-mýþtýr.

Keþifler ve Ýcatlar Bazý bitkilerin yetiþtirilmiþ ve hayvanlarýn evcilleþtirilmiþtir.Ekonomik FaaliyetlerTarým ve hayvancýlýk faaliyetleri ve seramik yapýmýnabaþlamýþtýr.Önem Kazanan Doðal KaynaklarTarým için verimli topraklar ve su, evcilleþen hayvanlar içinmeralar, seramik için killi topraklar önem kazanmýþtýr.

Keþifler ve ÝcatlarBakýr, demir gibi madenler keþfedilmiþ ve saban icat edilmiþtir. Ekonomik FaaliyetlerSabanýn icadý ile tarým geniþ alanlarda yapýlmaya baþlanmýþ; madencilik ve maden iþleme faaliyet-leri baþlamýþtýr. Önem Kazanan Doðal KaynaklarMadenlerin keþfi ile maden yataklarýnýn ve maden iþlenirken kullanýlan suyun önemi artmýþtýr.Madenlerin ergitilmesi için enerjiye ihtiyaç duyulmuþ böylece ormanlar önem kazanmýþtýr.

Keþifler ve Ýcatlar Buhar makinesi, 1833’te pulluk, 1873’te dinamo, 1895’te patlamalý motor ve 1910’da içten yan-malý motor icat edilmiþtir. Ekonomik Faaliyetler Buhar makinesinin, dinamonun, dizel motorlarýn icadý ile sanayiye geçiþ olmuþtur.Pulluðun ve traktörün icadý ile tarýmda büyük bir geliþme yaþanmýþtýr.Turizm, XXl. yy. dan itibaren önem kazanmýþ ve özellikle ll. Dünya Savaþý’ndan sonra pek çokülkede döviz akýþý saðlayan bir sektör durumuna gelmiþtir.Önem Kazanan Doðal KaynaklarBuhar makinesinin icadý ile kömür ve demirin önemi artmýþtýr. Pulluðun ve traktörün icadý ile çayýr, otlak ve orman alanlarý tarla hâline dönüþtürülmüþtür. Dinamonun icadý ile akarsular önem kazanmýþ, elektrik üretilmiþtir.Dizel motorlarý ve gaz türbinleri ile elektrik enerjisi üretilmiþ böylece doðal gaz ve petrolun önemiartmýþtýr.II. Dünya Savaþý sonrasý turizmin geliþmesi ile doðal, tarihî güzellikler ve kültürel zenginliklerön plana çýkmýþtýr.

1. Ýnsanlar, ilk çaðlardan bugüne neden doðal kaynak arayýþýna girmiþlerdir? Tartýþýnýz.2. Ekonomik faaliyet deyince aklýnýza neler geliyor? Söyleyiniz.3. Günlük yaþamda kullandýðýnýz doðal kaynaklar nelerdir? Söyleyiniz.

DOÐAL KAYNAKLARIN KEÞFÝ, KULLANIMI VEÝNSAN FAALÝYETLERÝ ÜZERÝNDEKÝ ETKÝLERÝ

KONUYA BAÞLARKENy

Sizce gelecekte hangi doðal kaynaklar önem kazanacaktýr?

Pale

olit

ik Ç

að(K

aba

Taþ

Çað

ý)

Mez

olit

ik Ç

að(Y

ontm

a Ta

þ Ç

aðý)

veN

eolit

ik Ç

að(Y

eni T

aþ Ç

aðý)

Kal

kolit

ik Ç

að(M

aden

Çað

ý)S

anay

i Çað

ý

Peki ya daha sonra...

191Doðal Kaynaklar ve Çevre

GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE DOÐAL KAYNAKLAR

1. TaþlarÝnsanoðlu ilk çaðlardan günümüze kadar kayaçlardan deðiþik þekillerde yararlanmýþtýr. Paleolitik

Çaðda hayvanlarý avlamak ve tehlikelerden korunmak için kesici aletlere ihtiyaç duyan insan bir kay-nak arayýþýna yönelmiþtir. Çevredeki sileks (çakmak taþý) ve obsidyen (volkan camý) gibi sert olankayaçlarý keþfetmiþ böylece ilk madencilik baþlamýþtýr. Bu taþlarýn iþlenip çeþitli aletlerin yapýlmasýylailk taþ iþçiliði ortaya çýkmýþtýr (Fotoðraf 1). Ýlk yerleþmelerin kurulmasýnda su, çakmak taþý ve volkancamý gibi kaynaklarýn varlýðý etkili olmuþtur.

Neolitik Çaðda ham madde olarak çakmak taþý ve obsidyenin ticareti yapýlmýþtýr. Bugün de taþticareti , süs taþlarý (elmas, yakut, zümrüt, lüle taþý, Oltu taþý vb.) ve yapý taþlarý (mermer, granit vb.)gibi deðiþik kategorilerde sürdürülmektedir.

2. Metalik MadenlerNeolitik Çaðda madeni tanýmayan insan, doðada parlak rengiyle dikkati çeken hematit gibi mineral-

lerin farkýna vararak deneyimlerle onlarý boya malzemesi olarak kullanmayý öðrenmiþtir. Ýnsan, doðada bulduðu saf bakýrý yerleþmelere getirmiþ ve onu döverek biçim vermeye çalýþmýþtýr.

Soðuk dövülen bakýrýn zamanla çatladýðýný, kýrýlýp koptuðunu ama ýsýtýldýðýnda bu yeni malzemenin dahakolay iþlendiðini ve plastik özelliði kazandýðýný gözlemlemiþtir. Kalkolitik Çaðda insanlar madenleri iþle-mek için ýsýdan yararlanýlmýþ ve bu adým günümüzdeki demir-çelik fabrikalarýnýn temelini oluþturmuþ-tur.

Kalkolitik Çaðda (MÖ 5000-3000) maden ustalarý; sadece yüzeyden cevher toplamakla yetinmemiþ,derinlere inmiþ ve "polimetalik" (birden fazla metalin birlikte oluþu) cevherleri toplamýþlardýr. MÖ 4. binyýlýn sonlarýnda önce gümüþ ve kurþun daha sonra da altýn yavaþ yavaþ tarihteki yerini almýþtýr.

Bakýr-kalay alaþýmý olan tuncun bulunmasýyla Tunç Çaðý (MÖ 3000-1200) baþlamýþtýr. Artýk maden,galeriler açýlarak yer altýndan çýkarýlmýþ ve ocaklara yakýn uygun alanlarda ergitilmiþtir. Tunç üretimibüyük deðiþiklikleri de beraberinde getirmiþ; bu dönemde döküm, tavlama, kaynak, kaplama gibiteknikler de doruk noktasýna ulaþmýþtýr.

Demir Çaðýnda (MÖ 1200-550) diðer metalik madenlerden daha az iþlenmiþ olmasýna raðmendemir, bu çaða adýný vermiþtir.

Sözü edilen çaðlarda metalik madenler basit yöntemlerle ergitilip soðutulmuþ ve dövme yoluylaiþlenmiþ, el emeði ile bazý araç ve gereçler (demir saban, atlý araba, tekerlek çemberi, býçak, balta vb.)yapýlmaya baþlanmýþtýr.

Fotoðraf 1: Paleolitik Çað el aletleri.


3. Topraklar

Toprak, Neolitik Çaðdan günümüze kadar önemini kaybetmeyen aksine deðeri giderek artandoðal bir kaynaktýr.

Neolitik Çaðda doðada becerisini ve bilgisini artýran insan, bitkileri kültür altýna alabileceðini keþfet-miþ, doðada bulunan bazý bitkilerin tarýmýný yapmýþtýr. Böylece Neolitik Çaðda tarým topraklarý deðerkazanmýþ, tarýmla birlikte suyun önemi de artmýþtýr. Ýlk tarýmsal faaliyetler, ucu sivri deðnek ile topraðýniþlenerek tohum ekilmesi ve çeþitli bitkilerin dikilmesiyle baþlamýþtýr. Bu þekilde yapýlan tarým uzun yýl-lar devam etmiþtir.

Neolitik Çaðda doðada baþýboþ gezen hayvanlar da evcilleþtirilmiþ ve kültür altýna alýnmýþtýr.Hayvancýlýkla birlikte çayýr ve otlaklar da önemli doðal kaynaklar durumuna gelmiþtir. Tarýmla beraberyerleþik hayata geçen nüfus sayýsý artmýþ ve artan nüfusun ihtiyacýný karþýlamak için doðal kaynaklarekonomik deðer kazanmýþtýr.

Bu çaðda insanoðlu ilk olarak tarýmsal ve hayvansal ürünleri, çevresindeki ham maddeleri iþleyerekgünlük hayatýnda kullanmýþtýr. Yiyecek için kapyapma ihtiyacý doðmuþ, bu ihtiyaç önce taþlaroyularak giderilmiþ sonra kilin piþirilmesiyle çöm-lek keþfedilmiþtir. Çömlek üretimiyle kilin önemiartmýþtýr. Çömlek bu dönemin endüstri ürünüdür.

Maden Çaðýnda sabanýn icadý ile topraðýnönemi bir kat daha artmýþtýr. Daha geniþ alanlar,tarým topraðý olarak kullanýlmýþtýr. Bu metot OrtaÇaðýn sonlarýna kadar çok fazla deðiþmedensürdürülmüþtür.

Sanayi Çaðýnda önce pulluðun sonra trak-törün icadý, tarýmsal faaliyetlerde önemli sýçra-malarýn nedeni olmuþtur. Tarýmda makinalaþmaile orman alanlarý ve meralar, tarým alaný olarakaçýlmýþ ve kullanýlmýþtýr. Tarým topraklarý hýzlaartan dünya nüfusunun beslenmesindevazgeçilmez kaynaklardan birisidir (Fotoðraf 2).

4. Ormanlar

Paleolitik Çaðda avcýlýk ve toplayýcýlýk ile yaþamýný sürdüren insan, çevredeki bitki ve hayvan alan-larýnýn zengin olduðu mekânlarda yaþamýný devam ettirmiþtir.

Neolitik Çaðda ýsýnmak, yemek piþirmek, kil fýrýnlarý için enerji üretmek ve suda yüzen kütükaðaçlarýyla yolculuk yapmak için ormanlardan yararlanýlmýþtýr. Maden Çaðýndan Sanayi Çaðýna kadarormanlar maden ergitmede kullanýlmýþtýr. Bu yüzden Orta Çaðýn sonlarýna kadar demirciler, iþletmeleri-ni orman kenarlarýnda kurmuþlardýr. Ormanlar azalýnca iþletmelerin de yerleri deðiþtirilmiþtir. Fenikeliler,Akdeniz kýyýlarýndaki ormanlardan temin ettiði ham madde ile gemiler yapmýþ ve denizlere açýlmýþlardýr.Böylece ormanlarýn doðal kaynak olarak önemi artmýþtýr.

Johann Gutenberg'in Avrupa'da 1450'lerde hareketli matbaayý icat etmesiyle kitaplar yaygýnlaþmayabaþlamýþ, böylece bilginin saklanmasý ve bilgi iletiþimi için kâðýt önem kazanmýþtýr. Ormanlar geçmiþteolduðu gibi günümüzde de ýsýtma, gemi yapýmý, yemek piþirme, mobilya yapýmý, kaðýt üretimi, demiryollarý gibi pek çok alanda kullanýlmaya devam edilmektedir. Fakat beþ bin yýldýr ormanlarýn aktif olarakkullanýlmasý, ormanlýk alanlarýn hýzla tahrip edilmesine neden olmuþtur. Ortaya çýkan çevresel sorunlarnedeniyle günümüzde insanlar gerekli ihtiyaçlarýný plantasyon ormanlarýndan karþýlama yoluna git-miþlerdir. Bugün yok olan ormanlarýn hýzla yenilenmesi için çözüm yollarý aranmaktadýr.

Fotoðraf 2: Pulluk ve traktör


5. Su ve RüzgârPaleolitik Çaðdan, bugüne kadar su, insanlar için vazgeçilmez

bir kaynak olmuþtur. Orta Çaða kadar sulardan; sulama, kullanmasuyu ve taþýma þeklinde yararlanýlmýþtýr. Orta Çaðda, su ve rüzgâr,deðirmenlerin kanatlarýný ve bu kanatlara baðlý çarklarý döndür-müþtür. Böylece insanlar akarsulardan ve rüzgârlardan enerji eldeetmiþlerdir. Bu enerjileri, doðrama, kâðýt fabrikalarýnda vetabakhanelerde kullanýlmýþlardýr.

Su deðirmenleri, yedi yüz yýlý aþkýn bir zaman fabrikalarýharekete geçiren güç olmuþ ve akarsularýn önemi artmýþtýr. Gereksu deðirmenleri gerek rüzgâr deðirmenleri eski önemlerini yitirme-sine karþýn günümüze kadar varlýðýný korumuþlardýr (Fotoðraf 3).

Günümüzde rüzgâr; buhar makineleri, petrol, doðal gaz veelektrik karþýsýnda bir güç kaynaðý olarak hemen hemen unutul-maya baþladý. Ancak 1970'lerdeki petrol bunalýmý rüzgâr için bir dönüm noktasý oldu. Yeni kuþak yeldeðirmenleri ortaya çýktý. Günümüzde Danimarka'da Kopenhag Körfezi'ndeki açýk denizde bulunan 20rüzgâr çarký, 20 bin evin elektirik gereksinimini karþýlamaktadýr.

1873'te Fransýz mucit Gramme tarafýndan su gücü ile iþletilen dinamo icat edilmiþ, bu icat ile ener-ji kaynaðý olarak akarsular tekrar deðer kazanmýþtýr. Böylece siyah kömürün karþýtý olarak bu kaynaða“beyaz kömür” denmiþtir.

Dinamo kullanýlarak kömür yataklarýndan uzak bölgelerde sanayi tesisleri inþa etmek mümkünolmuþ ve yerleþmelere elektirik verilmesiyle su gücü giderekönem kazanmýþtýr. Bununla birlikte su gücü bakýmýndan zen-gin bölgeler, giderek yoðun sanayileþme bölgeleri durumunagelmiþtir. Akarsulardan elektirik enerjisi elde etmenin yaygýn-laþmasýnýn ardýndan dalga ve gelgitin gücünden de elektirikenerjisi üretilmesi yoluna gidilmiþtir (Fotoðraf 4).

Ýnsanlarýn beslenmesinde su ürünleri önemli rol oynamak-tadýr. Ýnsanlar, iç sulardan ve denizlerden eskiden beri su ürün-leri elde etmiþlerdir. Dünya nüfus artýþýna paralel olarak içsular ve denizlerden avlanan balýk miktarý her geçen yýl art-maktadýr. Avlanan balýk, 1950'de 22.5 milyon ton iken 1995'te112 milyon tona ulaþmýþtýr. Görüldüðü gibi denizler ve iç sular-daki ürünlerden önceleri daha küçük boyutlarda yararlanýlýrken üretim giderek büyümüþ balýkçýlýk bir

sektör hâline gelmiþtir. Ancak, deniz ekosistemiaçýsýndan tehlikeler doðurabileceðinden bu sýnýrýndaha fazla aþýlmasý beklenmemektedir.

1956'da Bell þirketine ait telefon sistemindeortaya çýkan enerji problemini çözmek üzere labo-ratuvara kapanan ekip, güneþ ýþýðýndan yararlanarakenerji çýkaran foto voltaj hücreleri geliþtirmiþlerdir.Böylece çalýþmalarýný telefon sistemi onarýmýndangüneþ enerjisi ile elektrik üretimine kaydýrmýþlardýr.Ekip, ilk olarak küçük bir radyoyu çalýþtýrmayý baþar-mýþtýr.

Buluþu takip eden yarým yüzyýl içinde güneþenerjisi hesap makinelerinden Mars'ta yaþam iziarayan uzay robotlarýna kadar birçok makineyiçalýþtýrmada kullanýlmýþtýr (Fotoðraf 5). Güneþ ýþýðý

ayrýca kesintisiz bir enerji kaynaðý olduðu ve çevreyi kirletmediði için alternatif enerji kaynaklarý arasýn-da önemli bir yer tutmaktadýr.

Fotoðraf 3: Su deðirmeni

Fotoðraf 4: Hoover Barajý-ABD

Fotoðraf 5: Güneþ panelleri


6. KömürOrta Çað baþlarýnda Ýngiltere'de kömür; evlerin ýsýtýlmasýnda, 1620 yýllarýnda ise demiri ergitmede

kullanýlmýþtýr. 1754 yýlýnda Abraham Derby, yüksek fýrýný icat etmiþ, 1856 da Bessemer bu fýrýný geliþtir-miþtir. Ardýndan taþ kömürü demir-çelik sanayisi için vazgeçilmez bir enerji kaynaðý olmuþtur. 1870 son-rasý Ýngiltere'de demir-çelik tesisleri konum deðiþtirmiþ ve kömür havzalarý çevresinde kurulmuþtur.

Sanayi Devrimi sonucu ortaya çýkan teknolojik birçok geliþme ile birlikte sanayi ham maddelerineyani doðal kaynaklara olan talep de hýzlý bir þekilde artmýþtýr. XVIII. yüzyýlda buhar makinesinin icadý vesanayide kullanýlmasý ile kömür enerji kaynaðý olarak önem kazanmýþtýr. Buhar makineleri ilk olarakkâðýt fabrikalarýnda kýsa bir süre sonra ise trenlerde kullanýlmýþtýr. Böylece daha çok yükü bir yerdenbaþka bir yere nakletmek daha ekonomik olmuþtur. Sonraki uygulamalarda kömür, deniz ulaþýmýndakullanýlmýþ, bu gemiler ile yük ve yolcu taþýmacýlýðý yapýlmýþtýr. Böylece deniz ve okyanuslardan daha çokyararlanýlmýþtýr.

7. PetrolYakýn geçmiþte önem kazanan doðal kaynaklar: petrol ve doðal gazdýr. Petrol MÖ 3200’de

Mezopotamya'da asfalt ve harç, MÖ 1700’de Çin'de ýsýtma aracý, 1815’te Çekoslovakya-Prag'da caddeaydýnlatmasýnda kullanýlmýþtýr. Ýlk petrol kuyusu ABD'nin Pennslylavania eyaletinde 1857 yýlýndaaçýlmýþtýr.

Petrol, içten patlamalý ve içten yanmalý (benzin ve mazot kullanýlan) motorlarýn icadýndan sonra önemkazanmýþtýr. Alman mühendisleri Daimler'in (1834-1900) 1895 yýlýnda patlamalý motorlarý ve Diesel'in(1958-1913) 1910 yýlýnda içten yanmalý motorlarý icat etmesi, petrolün büyük bir termik güç kaynaðýolarak görülmesini saðlamýþtýr. Buna ek olarak zamanla geliþen petrokimya endüstrisi, bugün petroledaha çok önem verilmesine yol açmýþtýr. Böylece çaðdaþ endüstri eskiden olduðu gibi buhar makinesive buhar gücüne baðýmlý olmaktan kurtulmuþtur. Yine termik güç santrallerinin sadece kömüre baðýmlýkalmasýný önlemiþ ve petrol ile doðal gaz, elektrik enerjisi elde etmede büyük rol oynamýþtýr.

8. TurizmTurizm, ll. Dünya Savaþý sonrasý ülkelere döviz akýþý saðlayan önemli bir sektör durumuna gelmiþtir.

Sanayileþme hareketine baðlý olarak, bireylerin, ekonomik gelirinin artmasý ve sahip olunan tatil haklarý-na baðlý olarak turizm geliþmiþtir. Bugün dað, göl, plaj, maðara, çaðlayan gibi ilgi çeken oluþumlar tur-izmde doðal kaynak olarak kullanýlmaktadýr. Büyüyen hizmet sektörü de turizmin daha hýzlý bir þekildegeliþmesine neden olmuþtur.

Çevrenizde geçmiþten günümüze doðal kaynaklarýn keþfi, kullanýmýnýn zaman içindeki deðiþimiile ilgili araþtýrma yapýnýz. Araþtýrma yaparken çevrenizdeki arkeoloji ve etnoðrafya müzesinden, tarihî bil-gilerden yararlanabilir, büyüklerinize danýþabilirsiniz.

Keþif ve icatlar Önemi ArtanBitkiler kültür altýna alýnmasý ile Tarým Topraðý

Buhar makinesinin icadý ile

Dinamonun icadý

Neolitikte hayvanlarýn evcileþtirmesi ile

Gemi yapýmýnýn yaygýnlaþmasýGezip, görme isteði ile

Yukarýdaki tabloda keþifler ve icatlar verilmiþtir. Örnekteki gibi bu keþif ve icatlarýn önemini artýrdýðýdoðal kaynaðý yazýnýz.

ETKÝNLÝKG

DERS DIÞI ETKÝNLÝKo


Çevre düzenlemesinin yapýl-masýyla sorun çözümlenmektedir.Fakat bu faaliyetler kömürün mali-yetini arttýrarak onun pahalýya satýl-masýna yol açmaktadýr. Ayrýca kö-mürün yanmasýyla oluþan sülfürbileþikleri asit yaðmurlarý hâlindeyeryüzüne düþer ve havanýn karbon-dioksit miktarýný arttýrýr. Bu duruminsan saðlýðýna ciddi zararlar ver-mesinin yaný sýra sulara karýþarakdiðer canlýlarýn hayatý üzerinde deolumsuz etkilere yol açmaktadýr.Maden kömürü gittikçe artan enerjiaçýðýný kapatmada büyük bir önemesahip olacaktýr. Ancak sözü edilenzararlarýndan dolayý bugünkü kul-lanýmý bazý geliþmiþ ülkelerde sýnýr-landýrýlmaktadýr.

Tarih boyunca insanlar, ihtiyaçlarýný karþýlamak için çeþitli doðal kaynaklarý kullanmýþlardýr. Budoðal kaynaklarý kullanýrken de yaþadýklarý mekâný ve çevreyi çeþitli þekillerde deðiþtirmiþlerdir. Tümdoðal kaynaklarýn kullanýmý ile iliþkili sorunlarda olduðu gibi madencilikte de faaliyet türlerine baðlýolarak farklý boyutlarda geliþen çevre bozulmalarý meydana gelmiþ ve gelmeye devam etmektedir.Örneðin, maden kömürü çýkarýmý ve kullanýmýnýn coðrafi çevre üzerinde bazý olumsuz etkileri de vardýr.Bunlarýn en önemlisi meydana getirdiði çevre sorunlarýdýr. Açýk iþletmelerden kömür çýkarýmý sýrasýn-da yüzey þekillerinin ve drenajýn deðiþtirilmesi, flora ve faunanýn zarar görmesi bunlardan birkaçýdýr(Fotoðraf 1). Geliþmiþ ülkelerde hafriyat sýrasýnda makineler, topraðýn üst kýsmýný içindeki tohumlar vemikroorganizmalarla birlikte maden çýkarýlmayan bir baþka yere býrakmaktadýr.

1. Doðal kaynaklarýn farklý amaçlarla kullanýlmasýnýn nedenleri söyleyiniz.2. Doðal kaynaklarýn önemi her ülke için ayný mýdýr?

DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMI

KONUYA BAÞLARKENy

Yaþamýn temel kaynaðý olan su; tarýmsal üretim,endüstriyel kullaným, enerji üretimi, ulusal güvenlikgibi konularda önemli bir yere sahiptir.

Suyun yeterli ve uygun kalitede olmasý ekonomikve sosyal kalkýnma için de gereklidir.

Su, yenilenebilir bir kaynaktýr. Bu anlamda sür-dürülebilir kullanýmý mümkündür. Ancak çok önemlibir doðal kaynak olan suyun kýtlýðý çölleþmeye, fazlasýda sel ve taþkýn afetlerine neden olmaktadýr (Fotoðraf2). Bu problemlerin önemli bölümü suyun hatalý kul-lanýmýndan kaynaklanmaktadýr. Fotoðraf 2: Günümüzün en önemli sorunlarýndan

kuraklýk

Fotoðraf 1: Orman tahrip edilerek kullanýma açýlmýþ olan kömür sahalarý (açýk iþletme)


A. DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMINDA ETKÝLÝ OLAN FAKTÖRLER NELERDÝR?

1. Doðal Kaynaðýn PotansiyeliYeryüzündeki doðal kaynaklarýn verimliliði her yerde ayný deðildir. Bir doðal kaynaðýn iþletilebilirliði

potansiyeline baðlýdýr, verimliliði ve rezervi ise o doðal kaynaðýn potansiyelini belirleyen özellikleridir.

2. Kullanýlan Yöntem ve TeknolojilerTemiz su ve verimli topraklar insan için çok eski dönemlerden bu yana önemli doðal kaynaklar-

dandýr. Oysa tarýmda kullanýlan yöntemler ve teknolojik araç gereçler bu zaman içinde çok deðiþmiþtir.Ziraat faaliyetlerinin günümüzde de ülkeden ülkeye hatta bölgeden bölgeye farklýlýk gösterdiðigörülmektedir. Tarla sürme teknikleri, sulama, hasat yöntemleri bu tekniklerin uygulanmasýnda kul-lanýlan alet ve diðer araçlar farklýlýðýn temel elemanlarýdýr.

Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda görülen yöntem ve teknolojik farklýlýklar, ülkelerin geliþmiþlikseviyeleri ile de doðrudan iliþkilidir. Geliþmiþ ülkelerin doðal kaynak kullanýmýnda uyguladýklarý yöntemve teknolojik güç, “Doðal kaynaðýn en verimli þekilde ve maksimum fayda ile ondan en uzun süre fay-dalanýlmasý nasýl olmalýdýr?” sorusunun cevabýna göre belirlenmektedir. Bunun için araþtýrma veyatýrýmlar yapýlmaktadýr. Az geliþmiþ ülkelerde ise bu konudaki çabalarýn yetersizliði sorunlara nedenolmaktadýr.

3. Ýnsanlarýn ÝhtiyaçlarýÝnsanýn yaþamýný sürdürebilmesi için yeryüzündeki doðal kaynaklardan faydalanmaya ihtiyacý

vardýr. Ýhtiyaçlarý geçmiþten günümüze deðiþiklik gösterir. Madenler doðal kaynaklardandýr. Örneðin, demir çok eski dönemlerden bu yana insan yaþamýnda

ihtiyaç duyulan önemli bir doðal kaynak olarak kullanýlmaktadýr. Bor madeni ise teknolojik geliþimebaðlý olarak günümüzde kullanýlmaya baþlanmýþ ve kullanýmý giderek yaygýnlaþmaktadýr. Zamanabaðlý olarak insanýn ihtiyaçlarýyla doðru orantýlý bir þekilde bu kaynaklarýn kullanýmý da artmakta veçeþitlenmektedir.

ETKÝNLÝKG

Yukarýdaki açýklamadan hareketle ülke ve bölge ölçeðinde doðal kaynak kullanýmýndaki farklýuygulamalarýn sebeplerini, olasý sonuçlarýný ve çözümüne yönelik yapýlmasý gerekenleri tartýþarakmaddeler hâlinde özetleyiniz.

Ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri, sosyal ve kültürel yapýlarý hatta gelenek ve görenekleri ile alýþkanlýk-larý da bu konuda etkin rol oynamaktadýr. Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda etkili olan faktörlerin kont-rolünde bazý ülke ve bölgelerde potansiyeli çok zayýf olsa dahi doðal kaynaklardan azami þekilde fay-dalanýlmasý için çalýþmalar yapýlmýþtýr. Japonya, Dubai, Hollanda gibi ülkelerde tarým topraklarý sýnýrlýolduðu hâlde teknoloji kullanýlarak bu kaynaklardan üst düzeyde yararlanma yoluna gidilmiþtýr. Bazýülke ve bölgelerde ise yanlýþ yöntem ve yetersiz teknolojilerin kullanýlmasý ile çok yüksek potansiyelesahip doðal kaynaklar kýsa sürede tükenme seviyesine getirilmiþtir. Ayrýca doðal kaynak kullanýmýnda-ki olumsuz uygulamalardan biri de insanýn zaman zaman aþýrý talebi ve kontrolsüz tüketimidir.


Ýnsanlar, doðal kaynaklarý çeþitli amaçlar için kullanarak geri dönüþümü olmayan hatalar yap-mýþlardýr. Örneðin, verimli tarým alanlarýný yerleþim birimlerine çevirebilmek için doðal drenajý deðiþik-liðe uðratmýþlar, nehir kenarlarý boyunca setler yaparak taþkýn ovalarýna yerleþmiþlerdir. Oysaki bu setlerolmasa (ya da yapýlmasa), taþkýn ovalarý taþkýn sularýný daha geniþ alana yayarak gücünü ve yüksekliði-ni azaltacaktýr. Bir nehrin kenarlarý setlerle çevrildiðinde suyun akýþý daha hýzlanýr ve nehrin taþýdýðýalüvyonlar taþkýn ovasýnýn verimini artýrmak üzere depolanamaz, setin içinde kalan dar kanalda birikir.Zamanla bu birikinti nehrin yüksekliðini çevresindeki alana göre arttýrýr. Bu durum taþkýn ovasýna kurul-muþ olan yerleþme için felaket riskini de beraberinde getirmektedir.

Yukarýdaki örneklerde de görüldüðü gibi doðal kaynaklar hatalý kullanýldýðýnda çevresel etkiler yaratýrve doðal afetlere neden olur. Dünyanýn en büyük nehirleri kenarlarýnda setler yapýlmasý çok yaygýn-laþmýþtýr. Örneðin, Amerika'daki Mississippi ve Arkansas nehirlerinin vadilerinde setler ve barajlar yapýl-masý insanýn hidrografya üzerindeki olumsuz etkisini gösteren iyi örnektir.

Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda doðal ortam þartlarýnýn da dikkate alýnmasý gerekmektedir.Herhangi bir doðal kaynaktan faydalanma sýrasýnda uygulanan yöntem ve kullanýlan teknolojik imkân-larýn çevresel þartlar ile uyumlu olmasý hem ilgili doðal kaynaðýn sürdürülebilir kullanýmý hem decoðrafi çevre üzerindeki olumsuz etkisini engelleyecektir. Coðrafi çevrede bozulma, kirlenme ve gerikazanýlmasý imkânsýz doðal kaynak kayýplarýna neden olmasý, flora, fauna ve insan üzerindeki olumsuzetkileri, hatalý doðal kaynak kullanýmýnýn çevresel duyarlýlýk ile ilgili sorunlarý olarak özetlenebilir.

Yukarýdaki açýklamadan hareketle "doðal kaynak kullanýmýnýn doðal çevre ile etkileþimi" hakkýndayorumlar yapýnýz.

ETKÝNLÝKG

B. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINAÖRNEKLER

1. Mississippi Nehri1927'de meydana gelen sel ve taþkýn çok büyük zararlara

neden olmuþtur (Fotoðraf 4). Bu sel ve taþkýndan sonraMississippi Nehri’nin suyunu kontrol altýna almak için birçokbaraj ve belirlenen bir kanaldan akmasý için nehir üzerine kilo-metrelerce setler ve pompa istasyonlarý inþa edilmesine kararverilmiþtir. Bu tedbirler kýsa süre içinde uygulanmýþtýr (Fotoðraf3). Bu uygulamalarla istenen sonuca ulaþýlamamýþ, MississippiNehri çevresine zarar vermeye devam etmiþtir.

Fotoðraf 4: 1927 yýlýnda Mississippi Nehri Havzasý’nda baharve yaz aylarýnda meydana gelen taþkýnlar

1993 yýlýnda meydana gelen yoðun yaðýþlar sonucu nehirler taþarak dokuz eyalette on binlerceinsaný evlerini terk etmeye zorlamýþtýr (Fotoðraf 5). Milyonlarca hektarlýk tarým arazisini su basmýþ,nehir trafiði durmuþ, can kayýplarý ve büyük hasar meydana gelmiþtir.

Fotoðraf 5: 1993 yýlýnda Mississippi Nehri Havzasý’ndabahar ve yaz aylarýnda meydana gelen taþkýnlar

Fotoðraf 3: Mississippi Nehri kenarýnaset yapýmýndan bir görünüm


Yukarýdaki örneklerden yola çýkarak yaþadýðýnýz çevredeki bir dere veya akarsudan doðal kay-nak olarak faydalanmada doðru ve yanlýþ uygulamalarý belirleyiniz.

2. Arkansas NehriAmerika'nýn Oklahoma eyaletindeki Tulsa þehrinden geçen Arkansas Nehri Havzasý’nda, 1984 yýlýn-

da önemli hasarlara neden olan sel ve taþkýn afetleri sonucunda yol ve köprüler yýkýlmýþ, altyapý hizmet-leri yararlanýlamaz hâle gelmiþtir.

1984'teki sel felaketinin ardýndan Tulsa'nýn Mingo Creektaþ-kýn ovasý boyunca bir dizi göl oluþturulmasýna karar ver-ilmiþ; bu göller, sel ya da taþkýn olduðunda sularýn birikmesiiçin kuru durumda býrakýlmýþtýr (Fotoðraf 7). Göl tabanlarý dagenellikle futbol ve beyzbol sahalarý ya da tenis kortlarýyladeðerlendirilmiþtir (Fotoðraf 6). Göller bir að hâlinde kurakzamanda jogging yapmak için kullanýlan yollarla birbirinebaðlanarak suyun bir gölden diðerine akýþý saðlanmýþtýr.Ayrýca taþkýn ovasýndaki inþaat faaliyetleri de sýký bir denetimaltýna alýnmýþtýr. Tulsa'da uygulanan bu tedbir sistemi, dahasonra meydana gelen sel ve taþkýn afetleri sýrasýnda mükem-mel bir þekilde iþlediðinden giderek bir ulusal model hâlinialmaya baþlamýþtýr.

Fotoðraf 7: Tulsa taþkýnalanýndaki bir gölet

Fotoðraf 8: Finlandiya ormanlarýndan bir görünüm

Fotoðraf 6:Tulsa taþkýnalanýndakibeyzbolsahasý

“Doðal kaynak kullanýmýnda çevre duyarlýlýðý” konusu için Nil Nehri üzerindeki Aswan (Asuan)Barajý ve Çin'deki Yangçe Nehri üzerinde inþasý devam eden Üç Boðaz Barajý örneklerini inceleyelim.

Bazý doðal kaynaklarýn potansiyellerinin giderekazalmasý, insanlarýn ihtiyaçlarýnýn zaman içindedeðiþmesi doðal kaynaklara olan talebin de artmasý-na neden olmuþtur. Ayrýca nüfus artýþý, sanayi veteknolojinin geliþmiþlik derecesi gibi faktörler dedoðal kaynaklarýn deðeri ve kullanýmý üzerinde belir-leyici rol oynamaktadýr.

Ülkelerin ekonomik seviyeleri ve sahip olduklarýçevre bilincine göre doðal kaynaklarýn deðeri ve kul-lanýmýna ait algýlar deðiþiklik göstermektedir.Örneðin, geliþmiþ ülkelerden biri olan Finlandiya’daçeþitli ihtiyaçlar için kesilen her aðaca karþýlýkyenisinin dikilmesi gerekmektedir (Fotoðraf 8).

C. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINDA ÇEVRE DUYARLILIÐI


Nil üzerine kurulan Aswan Barajý (Fotoðraf 11), 1968 yýlýnda inþa edildiðinde "Mühendislik Harikasý"olarak nitelendirilmiþti.

Aswan Barajý çok önemli çevre problemlerine neden oldu.

Teknolojik imkânlar, mekânsal etkileri dikkate alýn-madan çevreye duyarlý projeler için kullanýlmadýðý takdirdeçok önemli doðal kaynak kayýplarýna sebep olmaktadýr.

Karaciðer hastalýk-larýnda yaygýnlaþma

Balýk tür vepopülasyonlarýnda

azalma

Tarým toprak-larýnda tuzlanmave çoraklaþma

Nil Deltasý’nda ge-rileme ve morfolojik

deðiþiklikler

Fotoðraf 9: Çin’ deki Yangçe Nehri’nden bir görünümHarita 1: Üç Boðaz Barajý’nýn lokasyonu


ASWAN BARAJI Amacý* Taþkýnlarý kontrol etmek* Yeni açýlan tarlalarý sulamak * Tarýmsal üretimi arttýrmak* Mýsýr'ýn elektrik ihtiyacýnýn yarýsýný

karþýlamakYarattýðý Sorunlar* Nil'in taþkýn sularý ve onun Etiyopya

yaylalarýndan getirdiði alüvyonlar, barajgölünde biriktiði için nehir vadiyi besleye-memekte bu yüzden gübre talebi artmak-tadýr.

* Alüvyal topraklar bakýmýndan sonderece zengin olan ülkede, topraklarý sonderece yoksul Danimarka'dan bile hektarbaþýna birkaç kat fazla gübre kullanýlmak-tadýr.

* Elde edilen tarýmsal üretim, nüfusartýþýnýn baskýsýyla yetersiz kalmýþ ve Mýsýr,gýda maddesi dýþ alýmý yapan ülke durumu-na gelmiþtir.

* Nehrin saðladýðý besleyici maddelergelmediði için Akdeniz kýyýlarýnda sardalyabalýðý üretimi azalmýþtýr. Ayný nedenle plank-ton ve organik karbon miktarý azaldýðýndanDoðu Akdeniz kýta þelfi boyunca su-gýda zin-ciri de kýrýlmýþtýr.

* Nil Deltasý þiddetli erozyon ve tuzbirikimine maruz kalmýþtýr.

* Mýsýr'da parazitlere baðlý hastalýklar artýþgöstermiþtir.

ÜÇ BOÐAZ BARAJI Amacý* Sel baskýnlarýný kontrol etmek* Taþkýn tehdidinden korumak * Elektrik elde etmekYarattýðý Sorunlar* Tarihî ve güncel pek çok yerleþim yeri

sular altýnda kalmýþtýr.* Bu mekânlarda yaþayan bir milyondan

fazla kiþi yer deðiþtirmiþtir.* Ýnþaat sýrasýnda yükselen sular, göçebe

balýklarýn hareketini etkilemektedir.* Baþlangýçta az rastlanan bitki türlerinin

daha sonra ortadan kalkmasýna neden ola-caktýr.

* Kontrol eksikliði hâlinde, endüstri vekanalizasyon atýklarý ile baraj gölünde sukirliliðine yol açýlabilir.

* Nehir, her yýl 523 ton alüvyon taþýmak-tadýr. Akýþ yavaþlayýnca bu maddeler barajgölünde tortul birikimi oluþturacaktýr. Bu tor-tullarýn deltaya ulaþamamasý tarým alan-larýnýn verimini azaltacaktýr.

* Baraj inþaatý sýrasýnda barajýn yabanhayatý üzerine olumsuz etkisi görülmüþtür.

* 6 büyüklüðünde depremler yaratan ikiönemli fay hattý yakýnýnda inþa edildiði içintektonik risk altýndadýr.

* 1084 km2 lik alanda bulunan 1,2 mil-yon konut, taþkýn ve koruma amaçlý olarakbaraj rezervuarý dýþýna taþýnmýþtýr.

Çin'deki Yangçe Nehri (Harita 1) üzerinde 17 yýl sürecek olan ve yapýmýna 1993 yýlýnda baþlananÜç Boðaz Barajý’nýn (Fotoðraf 9, 10) 2009 yýlýnda tamamlanmasý planlanmýþtýr.

Fotoðraf 10: Üç Boðaz Barajý Fotoðraf 11: Mýsýr’daki Aswan Barajý’ndan bir görünüm


1. Kobe örneðinden hareketle kýyý alanlarýnýn doldurularak kullanýlmasýnýn fayda ve zararlarýný çevre-sel bakýþ açýsý ile sýnýfta tartýþýnýz.

2. Kobe'nin þehirsel geliþimi ile kýyý alanlarýnýn kullanýmý arasýndaki iliþkiyi aþaðýdaki resimlerden faydalanarak tartýþýnýz.

ETKÝNLÝKG

Barajlarýn faydalarý:Eðer barajlar coðrafi koþullar dikkate alýnarak projelendirme ve kullaným stratejileri geliþtirilerek

inþa edilirse: * Yenilenebilir enerji üretim ve tüketimine imkân verir.* Doðal çevrede kirliliðe neden olmayan enerji üretimini saðlar.* Ýlk yatýrýmdan sonra sadece bakým maliyeti olmasý sebebi ile ucuz bir enerji kaynaðýdýr.* Suyun kontrol ve yönetimine imkân vererek zararlarýndan korunma, sudan daha fazla faydalan-

ma, yýlýn her mevsiminde suyu kullanabilme imkâný verir.* Sosyal, kültürel ve sportif faaliyetler için geniþ imkânlar saðlar.

Kýyý Kullanýmý ve Japonya Örneði

Ýnþaatlar yoluyla yer þekillerinin yüzyýllardan beri de-ðiþtirilmesi, doðal kaynak kullanýmýnýn saðladýðý imkânve imkânsýzlýklara baðlý olarak meydana gelmektedir.Ýnsanlar yaþadýklarý mekâný ihtiyaçlarý doðrultusunda veülkelerinin doðal kaynak potansiyelleri ölçüsünde kulla-nýp þekillendirir. Göl ya da denize yakýn olan þehirlerin ço-ðu özellikle Japon þehirleri ve Hong Kong gibi þehirselarazi sýkýntýsý içinde olanlar, denizden arazi kazanmaküzere dolgu yoluyla sahalarýný geniþletmektedir. Ancakbu alanlarda önemli miktarda arazi kazanýlýrken zenginbalýk alanlarý ya da ekolojik bakýmdan deðerli bataklýk-lar ortadan kalkmaktadýr. Japonya'da denizden arazi ka-zanma faaliyetlerinin en yoðun olduðu yer Kobe þehrikýyýlarýdýr (Fotoðraf 12). Nüfusun büyük bir kýsmý gü-neyde Kobe Körfezi ile kuzeyde Rokko Daðlarý arasýndayaklaþýk 2-4 km geniþliðinde ve 30 km uzunluðundakidar bir kýyý þeridi üzerinde yaþamaktadýr. Bu durum, de-nizden arazi kazanmayla ilgili büyük bir proje olan "Dað-dan Denize" projesinin uygulanmasýný zorunlu kýlmýþtýr(Þekil 1). Proje, 1960 yýlýnda þehrin hemen kýyýsýndakiküçük alanlarýn doldurulmasýyla baþlamýþtýr. Kazanýlanarazinin tümü sanayi ve liman faaliyetlerine ayrýlmýþtýr.

Yukarýdaki açýklamadan faydalanarak yurdumuzdan veya dünyadan seçeceðiniz iki farklý barajý"doðal kaynak kullanýmýndaki farklýlýklar ve çevresel sonuçlarý" açýsýndan tartýþýnýz.

Fotoðraf 12: Kobe þehri ve kýyýlarýndan bir görünüm

DERS DIÞI ETKÝNLÝKO


1. Kobe örneðine benzer uygulamalarý ulusal ve uluslararasý perspektifte araþtýrýnýz. Benzerlik ve farklýlýklarýný tartýþýnýz. Ulaþtýðýnýz sonuçlarý sözlü olarak ifade ediniz.

2. Yakýn çevrenizde kýyýsý doldurulmuþ deniz, akarsu ya da göl alanlarýnýn olup olmadýðýný araþtýrarak bu alanlarýn inceleme ve deðerlendirmelerini yapýnýz.

3. Kýyý alanlarýnda yapýlan kazý ve dolgu çalýþmalarýný, ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri ile iliþkilendirerek çýkarýmlarda bulununuz.

1980 yýlýnda ise kýyýdan biraz açýkta birada oluþturmak (liman adasý-port island)amacýyla daha büyük bir proje uygulan-maya baþlandý. Þehrin gerisinde yer alanRokko Daðlarýndan çýkarýlan taþ ve toprakkýyýya taþýnarak gemiye yüklenmiþ veyaratýlmasý düþünülen arazi, deniz sevi-yesinde belirinceye kadar Kobe Körfezi’ninoldukça sýð olan sularýna boþaltýlmýþtýr.Günümüzde bu adaya ek olarak RokkoAdasý ve Kobe Körfezi’nin güneyinde ulus-lararasý uçuþlar için yeni bir havalimanýinþa edilmiþtir (Fotoðraf 13). Yeni oluþansahalarda 20 bin kiþiyi barýndýrabilecekdükkân, park, okul vb. olanaklara sahipyüksek binalar yer almaktadýr. Projenin bir

diðer etkisi de Rokko Daðlarýnda taþ ve toprak çýkarýmý sonucu düzleþtirilmiþ alanlarda "Suma YeniÞehri" adýyla çok büyük yeni bir þehirsel mekân oluþturulmasýdýr.

DERS DIÞI ETKÝNLÝKO

Fotoðraf 13: Deniz doldurularak inþa edilen hava limaný

Þekil 1: Deniz doldurularak elde edilen alanlarýn daðýlýmý


1. “Zaman” faktörünü doðal kaynak kullanýmý anlamýnda tartýþýnýz.2. Nüfusun özelliklerinin doðal kaynak kullanýmýný nasýl etkilediðini sözlü olarak ifade ediniz.

DOÐAL KAYNAKLARIN DEÐERÝ VEKULLANIMININ DEÐÝÞÝMÝ

KONUYA BAÞLARKENy

Doðal kaynaklarýn insan için önemi, zaman ve mekâna göre deðiþmektedir. Bu deðiþiklikte insanýnzaman içinde deðiþen ihtiyaçlarý, doðal kaynaklarýn kalitesi ve tüketim hýzlarý etkilidir. Örneðin, su, ilkdönemlerde sulama amaçlý kullanýlýrken günümüzde enerji üretimi, turizm, sanayi ve teknolojiningeliþmesinde önemli rol oynamaktadýr. Dolayýsýyla ülkelerin sanayi ve teknolojideki geliþmiþlikleri,sahip olduklarý doðal kaynaklarýn deðerleri için belirleyici olmaktadýr.

Fotoðraf 1: Tarým topraðýnýn ilkel yöntemlerle kullanýlmasý Fotoðraf 2: Tarým topraðýnýn modern yöntemlerle kullanýlmasý

Ýnsanýn Neolitik Çaðda topraðý ekip biçmeye baþlamasýyla tarým topraklarý doðal bir kaynak olarakönem kazanmaya baþlamýþtýr (Fotoðraf 1). Tarým arazilerinin bu önemi, nüfusun artmasýna paralelolarak giderek büyümüþtür. Artan ihtiyaç ve teknolojik imkânlar ilkel tarýmdan sulu tarýma geçiþle bir-likte ziraat faaliyetlerinde modern tarým tekniklerinin kullanýlmasýný gerekli kýlmýþtýr (Fotoðraf 2).

Doðal kaynaklarýn en önemlilerinden biri de ormanlardýr.Var olduðu günden bugüne kadar insanlar çeþitli ihtiyaçlarýnýkarþýlamak için ormanlardan sürekli faydalanmýþtýr. Ormanlarönceleri çoðunlukla tahrip edilerek kullanýyordu (Fotoðraf 3).Günümüzde sürdürülebilir kullaným tür ve yöntemlerigözetilerek ormanlardan faydalanýlmaya çalýþýlmaktadýr.Sürdürülebilir kullaným tür ve yöntemlerinin uygulanabilmesiiçin orman tahribi olan sahalarda aðaçlandýrma yapýlmasý yada ormanlarýn koruma altýna alýnmasý gibi uygulamalaraihtiyaç duyulmaktadýr. Ormanlar için bu uygulamalarýn sonyüzyýldan bu yana önem kazanmasý, ormanlarýn deðerininzaman içinde deðiþtiðini göstermektedir.

Fotoðraf 3: Tahrip edilmiþ orman sahasýndan bir görünüm


Doðal kaynaklara olan talep geliþen teknolojiye ve ihtiyaçlara baðlý olarak zaman içinde deðiþmiþtir.Doðal kaynaklara esas önemini kazandýran faktörler dünya nüfusunun artýþý ve çaðdaþ sanayideki teknikgeliþmelerdir. Bu deðiþimi taþ kömürü kullanýmýný ele alarak görelim.

Taþ kömürüne yöneliþ, daha çok XIX. yüzyýlda Batý ülkelerine yayýlan (Avrupa, Anglo-Amerikaülkeleri) yüksek fýrýnlar ve geliþen demir-çelik sanayisi ile baþlamýþtýr. Bugün bütün dünya ülkelerineyayýlma eðilimi gösteren demir-çelik endüstrisi, öncelikle demir cevheri ve maden kömürü kaynaklarý-na gerçek ekonomik deðerini kazandýrmýþtýr (Fotoðraf 4, 5). Maden kömürü yataklarý Batý sanayi uygar-lýðýnýn geliþmesinin temelini oluþturan ve büyük ölçekte kullanýlan ilk yakýttýr.

Demir cevheri üretimi vedemir-çelik sanayisindeki geliþ-meler, maden kömürü üretiminide teþvik etmektedir. Demir cev-heri yaklaþýk XVIII. yüzyýl baþlarý-na kadar Batý ülkelerinde odunkömürü enerjisinden yararlaný-larak ergitiliyordu. Bu nedenle decevher iþleme atölyeleri ABD,Ýngiltere, Ýsveç ve diðer Batý ülke-lerinde hemen hemen tamamýorman bölgeleri ve yakýnlarýndakidemir cevheri yataklarý çevresin-de toplanmýþtý. Ancak odun kö-mürünün enerji kaynaðý olarakkullanýlmasýnýn ormanlarýn alabil-diðine tahrip edilmesi gibi sakýn-calarý vardý (Fotoðraf 6).

Fotoðraf 4: Çin’de demir-çelik fabrikasý Fotoðraf 5: Çin’de taþ kömürü yataklarý

Fotoðraf 6: Bitki örtüsünün tamamen tahrip edildiði açýk kömüriþletmesinden bir görünüm


Bölge ya da ülkelere göre maden

kömürünün kullanýmý deðiþiklikler gös-

terir. Örneðin, enerji elde etmede katý

yakýtlar, petrol alaný olan Orta Doðu

(%1,5) ve Latin Amerika'da (%5,4) en

düþük orana, Çin (%7,5) ve Asya'nýn geri

kalan kesimlerinde (%43,7) ise en yüksek

orana ulaþmaktadýr. Günümüzde Çin,

Hindistan, Güneydoðu Asya ve Güney

Amerika'da metal sanayisinin geliþmesi

kömür tüketimini arttýrmýþtýr.Fotoðraf 8: Maryland (ABD)’de termik (kömür santrali) santral

Demir-çelik sanayisindeki geliþmeler önce Ýngiltere'de daha sonra bazý Avrupa ülkeleri ve ABD'de

demir cevherini maden kömürü ile ergitme denemelerinin baþlamasýna yol açmýþtýr.

Ýlk yüksek fýrýn, 1745 yýlýnda Ýngiltere'de kurulmuþtur. Bu tarihten sonra maden kömürü giderek

demir-çelik endüstrisinin vazgeçilmez bir enerji kaynaðý durumuna gelmiþtir. XX. yüzyýl baþlarýnda

petrol, elektrik (beyaz kömür) ve nükleer enerji, sanayi faaliyetlerinin yüzde yüz kömüre baðýmlý olmasýný

önlemiþtir. Örneðin, demir-çelik endüstrisi yönünden dünyanýn baþta gelen ülkeleri arasýnda bulunan

Ýsveç, demir madeni yataklarý yönünden zengindir. Ýsveç'te kömürün bulunmamasý nedeniyle demir-

çelik endüstrisinin bel kemiði olan yüksek fýrýnlarýn çalýþtýrýlmasýnda

elektrik enerjisi kullanýlmaktadýr. Bundan dolayý Ýsveç’te çelik

üretimi pahalýya mal olmaktadýr.

Ýçten yanmalý ve içten patlamalý motorlarýn icadý,

petrolün termik güç olarak önemini artýrmýþtýr. 1937'de

jet motorunun icadý ile jet yakýtýna olan ihtiyaç, petrolün

daha da deðerlenmesine yol açmýþtýr. Zamanla dizel

motorlar ve gaz türbinleri ile elektrik enerjisi üretilmiþtir.

Ancak kömürün sanayideki önemli rolü bugün bile devam

etmektedir (Fotoðraf 7). Ayrýca dünya kömür üretiminin yaklaþýk

% 69'u elektrik üretimi amacýyla kullanýlmaktadýr (Fotoðraf 8).

Gelecekte elektrik üretiminde kömürün payýnýn azalacaðý, doðal gazýn payýnda ise önemli artýþlarýn ola-

caðý tahmin edilmektedir. Buna karþýn kömürün elektrik üretiminde en yüksek oranda kullanýlan yakýt

olma niteliðinin 2030 yýlýna kadar deðiþmeyeceði öngörülmektedir.

Fotoðraf 7: Ýngiltere’ye ait bir termik santral


1. Her ülkenin doðal kaynaklarýnýn potansiyeli eþit deðildir. Bunun nedenlerini sýnýfta tartýþýnýz.2. Ülkelerin doðal kaynak kullanýmýnýn meydana getirdiði olumlu ve olumsuz çevresel sonuçlar nelerdir?

Ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri doðal kaynaklarýn sürdürülebilir kullanýmý ve azami faydalanmanýnsaðlanmasýndaki örnek uygulamalar ile paralellik gösterir. Geri kalmýþ ülkeler, zengin doðal kaynaklarasahip olsalar bile teknolojik imkânsýzlýklar sebebiyle azami kullaným ve sürdürülebilir faydalanmadanuzak yöntemlerle doðal kaynak kullanýmýný gerçekleþtirmektedir. Yetersiz, hatalý ve eski teknolojilerinuygulandýðý doðal kaynak kullanýmý hem kaynaðýn hýzla tüketilmesine sebep olmakta hem de coðrafiçevreye zarar vermektedir.

Siyanürlü altýn üretimi eski, yetersiz teknolojiler ile gerçekleþtiridiðinde su ve toprak kirliliðine,insan, hayvan ve bitki saðlýðýný tehdit edecek çevresel bozulmalara neden olmaktadýr.

Düþük kalitedeki kömürün kullanýlmasý hava ve toprak kirliliði ile insan, hayvan ve bitki hayatýndazararlý çevresel etkilere neden olmaktadýr. Geliþen kömür teknolojisi ve verimliliði hem geliþmiþ hemde özellikle geliþmekte olan ülkelerde önemli yararlar saðlamaktadýr. Sanayileþmiþ ülkeler temiz kömürteknolojilerini uygulayarak enerji verimliliðini arttýrmakta ve kömürün neden olduðu çevre gaz emis-yonlarýný azaltmaktadýr.

Ormanlar canlýlarýn hayatýnda çok önemli rol oynar. Günümüzde ormanlar aðaç topluluklarýnýnbulunduðu mekân olmanýn yaný sýra odun ham maddesi gibi çok deðiþik ürünler ve hizmetlerletopluma fayda saðlamaktadýr.

Ancak yüzyýllardýr süre gelen aþýrý ve yanlýþ kullanýmlar sonucunda orman alanlarý gün geçtikçe da-raltýlmýþ, tahrip edilmiþtir. Günümüzde bu çok önemli doðal kaynaðýn korunmasý, geliþtirilmesi veçoðaltýlmasý için tedbirler alýnmasý zorunlu hâle gelmiþtir.

Hatalý ormancýlýk faaliyetleri ile orman ürünlerinin üretimi, geri kalmýþ ya da geliþmekte olan ülke-lerde sýklýkla uygulanmaktadýr. Bu ülkelerde orman ürünlerine olan ihtiyaç karþýlanýrken meydanagelen orman tahripleri; coðrafi çevrede erozyon, seyelan, sel, taþkýn ve kütle hareketlerine sebepolmakta, sonuçta afet niteliðinde olaylar meydana gelmektedir.

Yukarýdaki örneklerde olduðu gibi doðal kaynak kullanýmlarýnda imkânsýzlýklardan kaynaklananeski, yetersiz yöntem ve teknolojilerin kullanýlmasý çevresel sorunlar oluþturarak can, mal ve kaynakkayýplarýna neden olmaktadýr. Geliþmiþ ülkelerdeki sanayi ve teknolojik imkânlarýn kullanýlmasý hemdoðal kaynaktan yüksek verim almak hem de doðal kaynaðýn sürdürülebilir kullanýmýný saðlamak vecoðrafi çevresel duyarlýlýk bakýmýndan da çok önemlidir.

DOÐAL KAYNAK KULLANIMININ FARKLIOLMASININ ÇEVRESEL SONUÇLARI

KONUYA BAÞLARKENy


Yanlýþ doðal kaynak kullanýmýyla Aral Gölü’nde meydana gelen olumsuzluklar:* Son 30 yýl içinde Aral Gölü alanýnýn %40’ý, hacminin ise %75’i kayboldu* Rüzgâr erozyonunun etkisiyle göl çevresinde binlerce kilometre kare geniþliðinde zehirli bir çöl

meydana geldi.* Tuzlanma sonucu tarým alanlarý kullanýlamaz hâle geldi.* Bölgede kýþ mevsimi eskiye göre daha erken baþladý, daha sert geçti. * Liman ve tersanelerin bulunduðu yerler günümüzde gemi mezarlýðý hâline geldi.Aral Gölü’ndeki bu deðiþim Orta Asya'nýn en önemli çevresel problemi ve pek çok ekonomik soru-

nun da nedenidir.

Su, bir doðal kaynaktýr. Göller ise doðal yollarla oluþmuþ yeryüzündeki su depolarýdýr. Aral Gölü1960'lý yýllarda dünyanýn dördüncü büyük gölüyken 2000’li yýllarda büyük bir hýzla çöle dönmüþtür.

Kazakistan ile Özbekistan arasýnda yer alan Aral Gölü’nde (Harita 1) XX. yüzyýlýn en önemli ekolo-jik felaketlerinden biri yaþanmaktadýr. Aral Gölü’nü besleyen iki önemli akarsu olan Amuderya ileSiriderya’nýn sularý üzerinde yapýlan barajlar, yanlýþ sulama teknikleri ve aþýrý su çekilmesi sonucunda,Aral Gölü’ne ulaþmadan tükenmeye baþlamýþtýr. Önemli su kaynaklarý tarafýndan yeterince beslene-meyen Aral Gölü, aþýrý sýcaklarýn da etkisiyle yaþanan yoðun buharlaþma yüzünden hýzla kurumayabaþlamýþtýr. Ayrýca sularýn azalmaya baþladýðý dönemde sulu tarýmýn yapýldýðý bölgelerde kimyasalilaçlar aþýrý kullanýlmýþtýr. Bu yüzden sular kirlenmiþ, göldeki su seviyesi düþerek ortaya zehirli bir çölçýkmýþtýr (Fotoðraf 1).

Harita 1: Aral Gölü ve çevresi

Aral Gölü’nde meydana gelen deðiþimleri ve resimleri göz önüne alarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.1. Yaþadýðýnýz çevreden veya yurdumuzdan Aral Gölü’ndeki duruma benzer sorunlar yaþayan sulak

alanlar hakkýnda gazete ve dergilerden yararlanarak bir araþtýrma yapýnýz.2. Aral Gölü’ndeki deðiþimi sýnýfta arkadaþlarýnýzla tartýþarak çözümler üretiniz.

G ETKÝNLÝK

Fotoðraf 1: Yanlýþ uygulamalar sonucu sularý çekilen Aral Gölü

A. DOÐAL KAYNAKLARIN ÇEVRESEL ETKÝLERÝ


1. Taþ Ocaklarýnýn Çevreye EtkileriDoðal çevre ile olumsuz etkileþimi olan ve mekânsal etkilerinin en aza indirildiði doðal kaynak kul-

lanýmlarý, çevresel sonuçlarý açýsýndan problemsiz uygulamalardýr. Taþ ocaðý, taþ çýkartmak için yer kabuðunun yüzeyinde açýlan ocaktýr. Ocaktan çýkarýlan taþ ya blok-

lar ya da küçük parçalar hâlindedir. Taþ ocaklarý genellikle inþaatlarda ve sanayide gerekli olan taþ,kum, mýcýr, kara yolu ve demir yolu dolgu malzemesi, çimento ve beton üretimi amacýyla kurulmak-tadýr (Fotoðraf 3).

Etkileri: Taþ ocaklarýnýn faaliyeti sonucu oluþan tozlar, insanlar ve bitkiler üzerinde olumsuz etkiyapar. Bu hava kirleticiler, bitki örtüsünün ve ekili alanlarýn zarar görmesine neden olur. Taþ ocaklarýn-dan çevreye verilen atýk maddeler; çevredeki bitki örtüsüne, toprak yapýsýna, havaya, suya, tarým alan-larýna ve canlý habitatlarýna zarar verir.

Deðiþik amaçlar için taþ ocak-larýndan farklý özelliklerde taþüretilmektedir. Bu üretim, ocaklar-da dinamit patlatarak ya da taþlarkesilerek yapýlmaktadýr.

Bazý ülkelerde taþ ocaklarýnýnpatlatmalý (çeþitli patlayýcýlar kul-lanýlmasý) yöntemle iþletilmesi;doðal çevre üzerinde bozucu,yýkýcý, tahrip edici, insan yaþamýüzerine çok çeþitli olumsuz etkilerehatta yaralanma ve kazalaraneden olmaktadýr (Fotoðraf 2).

Bazý ülkelerde ise taþ ocaklarýnda kesme yöntemleri-nin kullanýlarak taþ üretimi yapýlmasý hâlinde patlatma iledoðal çevreye verilen zararlar önlenmekte, daha ran-dýmanlý üretim yapýlmaktadýr (Fotoðraf 4). Bu iþletimyöntemiyle olumsuz anlamdaki mekânsal etkileri en azaindirilmektedir. Ses, gürültü ve hava kirliliði sorunlarýazalmakta, yüzey ve yer altý drenaj problemleri kontroledilebilmektedir. Yine bu tür iþletme yönteminin kul-lanýldýðý taþ ocaklarýnýn yakýn çevrelerindeki yerleþimmerkezleri, üretim faaliyetlerinden olumsuz olarak endüþük seviyede etkilenmektedir.

Fotoðraf 2: Kara yolu kenarýnda yer alan bir taþ ocaðý

Fotoðraf 4: Kesme yöntemiyle iþletilen bir taþ ocaðý

Fotoðraf 3: Taþ ocaðý iþletmesi


Yeryüzü karalarýnýn hâlen 1/4’ünü kapladýðý sanýlan ormanlar, insan yaþamýnda önemli bir rol oyna-maktadýr. Ormanlarýn günümüzde önemi artarak devam etmektedir. Dünya ormanlarýnýn yaklaþýk %55'igeliþmekte olan ülkelerde geri kalaný da geliþmiþ ülkelerde yer almaktadýr. Dünya ormanlarý içinde önem-li bir yere sahip olan tropikal yaðmur ormanlarý 1950'lere kadar yeryüzünün %15’ini kaplýyordu. Bu oran1975'e doðru %12'ye kadar düþtü. 2000 yýlýnda ise azalarak yeryüzünün yalnýzca %7'si kadarýný kaplaya-caðý düþünülmüþtü. Fakat günümüzde yaðmur ormanlarý dünyanýn %6'sýný kaplamaktadýr. Buna karþýnyeryüzündeki hayvan ve bitki çeþitlerinin yarýsýndan fazlasý buralarda yaþamaktadýr. Bu ormanlardünyadaki oksijenin %40'ýný saðlar. Ancak yeryüzündeki yaðmur ormanlarý büyük bir hýzla tahrip edilmek-tedir.

Dünyadaki nemli tropikal ormanlar yýlda iki milyon hektar dolayýnda azalmaktadýr. Bu azalma ülkedenülkeye farklýlýk göstermektedir. Afrika Kýtasý’ndaki Zaire Havzasý Ormanlarýnýn (Guyana, Surinam, Gabon,Kongo ve Zaire) çoðu henüz tehdit altýnda deðildir. Buna karþýlýk Filipinler, Tayland, Malay Yarýmadasý,Vietnam, Bangladeþ, Avustralya, Endonezya, Orta ve Güney Amerika, Madagaskar ile Batý Afrika'dakiormanlar çok büyük bir hýzla tüketilmektedirler.

Ekvatoral yaðmur ormanlarý kuþaðý, bulunduðu ülkeler için önemli bir zenginlik kaynaðýdýr. Bu kuþak-ta yer alan ülkeler ekonomideki açýklarýný yaðmur ormanlarýndan elde ettikleri gelirler ile kapatmaya çalýþ-maktadýr. Örneðin Brezilya, içinde bulunduðu borç bataðýndan Amazon Ormanlarýndan saðladýðý gelir-ler ile çýkmaya çalýþmaktadýr (Fotoðraf 6). Tropikal orman kaybýnýn nedenlerinden bazýlarý LatinAmerika'da yeni yerleþme yerleri ve tarla açmak, Afrika ve Asya'da ise kereste ve yakacak odun eldeetmekten kaynaklanmaktadýr. Orta Amerika'nýn küçük adalarýnda ise örneðin, Karayip Adalarýnýn çoðun-da turizm amaçlý yapýlan inþaatlar nedeniyle orman örtüsü azaltýlmýþtýr.

Kosta Rika'nýn yaðmur ormanlarý muz tarlalarý hâline dönüþtürülmek için tahrip edilmiþtir. Dünyanýnen büyük odun hamuru ihracatçýsý Endonezya'da odun hamuru temin etmek ve tarýmsal amaçlý ormanaçmak yüzünden tropikal ormanlarýn büyük bir kýsmý ortadan kaldýrýlmýþtýr. Ayrýca Endonezya Adalarýnýnyaðmur ormanlarý Japonya'nýn kereste ihtiyacýný karþýlamak için gittikçe tüketilmektedir (Fotoðraf 5).

Yalnýzca Güney Amerika'da 1990-2000 tarihleri arasýnda yýlda ortalama kayýp 3,7 milyon hektardolayýnda olmuþtur. Azalmanýn hýzýný vurgulamak için dünyada her saniyede bir futbol sahasýndan dahabüyük bir alaný kaplayan ormanlarýn ortadan kalktýðýný söylemek yeterli olacaktýr. Her bir dakikada 400hektar yaðmur ormaný aðacý tahrip edilmektedir.

3. Yaðmur Ormanlarýnýn Tahribatý Üzerinde Etkili Olan Faktörler* Kara yolu inþaatlarý amaçlý orman tahripleri* Et üretimi için büyük otlaklarýn oluþturulmasýyla meydana gelen orman tahripleri * Kereste üretmek için aðaç kesimi amaçlý orman tahripleri* Altýn, kalay, demir, alüminyum cevheri gibi kaynaklarýn iþletilmesi sýrasýnda meydana gelen orman tahripleri* Hidroelektrik santral inþaatlarýnýn neden olduðu orman tahripleri* Hýzla geliþen turizm endüstrisinin neden olduðu orman tahripleri

Fotoðraf 5: Endonezya yaðmur ormanlarýndan bir görünümFotoðraf 6: Amazon Havzasý’ndaki yaðmur

ormanlarýndan bir görünüm

2. Ormanlar Doðal Kaynaklardan Biridir


4. Yaðmur Ormanlarýnýn Tahrip Olmasý Sonucu Ortaya Çýkan Problemler* Küresel ýsýnma ve iklim deðiþiklikleri* Biyotik türlerin yok olmasý* Erozyonun artmasý* Kuraklýk* Tarýmsal verimsizlik* Yerel halkýn etkilendiði sel ve taþkýnlarýn sýklýk ve þiddetinin artmasý* Yerel halkýn sosyal, kültürel ve ekonomik zarar görmesi

5. Yer Altý Suyunun Kullanýlmasýnýn Çevresel Sonuçlarý

Dünyanýn çeþitli yerlerinde insanlar yer altý sularý çeþitli amaçlar için kullanmaktadýr. çalýþmaktadýr.Bunun uzun vadede iki önemli sonucu ortaya çýkar: Birincisi su tablasý seviyesinin azalmasý, ikincisi isekýyý kesimlerinde tatlý suyun tuzlu suyla yer deðiþtirmesidir. Yer altý sularýnýn kullanýmýnýn çevreselsonuçlarý arasýnda yerin çökmesi ve topraðýn tuzlanmasý da yer alýr. Örneðin, Ürdün Nehri’nden tarýmalanlarýný sulamak için su çekilmesi, Ölü Deniz'in seviyesinin düþmesine neden olmuþtur.

Yurdumuzdaki Konya Havzasý’nda da yaðýþlarýn azalmasý, sýcaklýk ve bilinçsizce su tüketimi sonu-cunda büyük bir çevre felaketiyle karþýlaþýlmaktadýr. Havza içinde yer alan göller ve akarsularýn kuru-masýyla yer altý sularý giderek azalmaktadýr. Bugün yer altý sularýnýn aþýrý kullanýmý, kaçak kuyular vekuraklýk nedeniyle eskiden sekiz metreden su çekilirken DSÝ'nin açtýðý son kuyulardan 300 metrede suçekilmektedir. Yer altý su seviyesinin düþmesi sonucu Tuz Gölü’nden ovaya doðru su giriþi olacak vebunun sonucunda tarým alanlarýnda çoraklaþma yaþanmaya baþlanacaktýr. Ayrýca yer altý sularýnýn aþýrýçekilmesi burada obruk oluþumunu hýzlandýrarak Türkiye'nin en büyük ovasýný delik deþik hâle getire-cektir.

Yer altý suyu kullanýmýndaki mekânsal etkiler, ülkelerin aldýðý ted-birlere göre deðiþiklik göstermektedir. Aþaðýdaki örneklerde yer alanþehirlerin her ikisinde de yer altý sularý kullanýlmaktadýr. Fakat çevre-ye olan etkileri deðiþiktir.

Dünyanýn önemli þehirlerinden biri olan Mexico City, kurumuþ göltabaný üzerine kurulmuþtur (Fotoðraf 7). Bu þehir, 1940-1985 yýllarýarasýnda yedi metreden fazla çökmüþ durumdaydý. Günümüzde deþehir metropoliten alaný boyunca yýlda 5 ile 40 cm arasý çökmeyedevam etmektedir. Bunun en önemli nedeni kurulduðu yapýsal alanýnözelliði ve yer altý sularýnýn yüzlerce kuyudan aþýrý derecede çekilme-sidir.

Ýsrail'in Telaviv þehrinde ise yer altý suyu seviyesinin azalmasýyla 60 km2 kadar bir alanda su seviye-sinin deniz seviyesi altýna inmesi ve deniz suyunun yer altý suyuna karýþmasý ciddi bir sorun oluþtur-muþtu (Fotoðraf 8, 9). 1960'larýn ortalarýnda havzalar arasý su transferi ile 8 km uzunluðunda bir dizikuyuya tatlý su enjekte edilerek kýyý boyunca tatlý su bariyeri oluþturulmasý, aþýrý çekimle boþalan aki-ferin dolmasýna yardýmcý oldu. 1969'da durum normale döndü. Ayný sorun kýyý boyunca uzanan kuyu-larda yeniden ortaya çýkýnca birkaç yýl içinde kýyýlardaki kuyularýn % 20'sini kapatma kararý alýndý. Böy-lece çok önemli bir sorun önlenmiþ oldu.

Fotoðraf 8: Telaviv’den bir görünüm Fotoðraf 9: Telaviv’in Akdeniz kýyýlarý

Fotoðraf 7: Meksiko City’den bir görünüm


ETKÝNLÝKG

Ýnsanlar geçmiþte çevrelerinde bulunan doðal kaynaklarýn çoðunun farkýnda bile deðilken zamanlabunlarý keþfetmiþ ve kullanmaya baþlamýþlardýr. Önceleri sadece birkaç etkinlik içerisinde bulunaninsan; çok deðiþik alanlarda faaliyetler göstermeye baþlamýþtýr. Örneðin, madenleri keþfederek çeþitlimeslek ve uzmanlýk alanlarý oluþturmuþ, barajlar kurarak suya yön vermiþ, bataklýklarý kurutarak tarýmarazileri elde etmiþ, ormanlarý tahrip ederek çölleþmeyi ve erozyonu tetiklemiþtir.

Bazý doðal kaynaklarýn kullanýmý herkesi ayný þekilde etkilemez. Kimisi için fýrsat olan bir proje kimisiiçin sorun anlamýna gelebilir. Bu durum çevre için de aynýdýr. Bazý doðal kaynak kullanýmý çevreye olum-lu etki yaparken bazýlarý da tahribe neden olmaktadýr. Örneðin, kâðýt fabrikasýnýn kurulmasý fabrikadaiþe girenler için bir fýrsatken suyu elinden giden çifçi için bu büyük bir sorundur. Çünkü kâðýt fab-rikalarýnda bol miktarda suya ihtiyaç duyulmaktadýr. Çevre açýsýndan baktýðýmýzda bir barajýn inþaedilmesi sonucu sel baskýný ve taþkýnlardan korunma olumlu bir durumken baraj alaný ve aþaðý çýðýr-larýn ekolojisinin bozulmasý olumsuz bir sonuçtur.

Sizce aþaðýdaki tabloda yer alan doðal kaynaklarýn kullanýlmaya baþlanmasýndan sonra hangimeslekler ortaya çýkmýþtýr? Bu kaynaklarýn kullanýlmaya baþlanmasýndan sonra “çevre planlama vedeðiþimi” açýsýndan ne gibi deðiþiklikler olmuþtur? Örnekten yararlanarak boþluklarý doldurunuz.

Kullanýlan DoðalKaynak

Ortaya Çýkan Meslekler Çevre Planlama ve Deðiþimi Açýsýndan Sonuçlarý

Toprak

Çiftçilik, deðirmencilik,ziraat ekipmaný üreticiliði,ziraat mühendisliði, pazarla-macýlýk...

Yaþam için gerekli besinlerin çoðu üretilmeye baþlan-mýþtýr. Verimli tarým arazilerinin etrafýna yerleþmeler kurulmuþ-tur. Yeni tarlalar açmak için bitki örtüsü tahrip edilmiþtir. Bazýyerlerde aþýrý kullanýmdan dolayý toprak, erozyona maruzkalmýþtýr. Sulama için kanallar yapýlmýþtýr.

Su

Kömür madeni

Petrol

Doðal gaz

Orman

Havanýn iletkenliközelliði

1. Çevrenizde hangi doðal kaynaklardan yararlanýlmaktadýr?2. Bu doðal kaynaklar çevrenizde ne gibi planlama deðiþikliklerine yol açmýþtýr?3. Yaþadýðýnýz çevrede insan faaliyetleri en çok hangi doðal kaynaklarýn etkisi altýndadýr?

DOÐAL KAYNAKLAR VE ÝNSAN FAALÝYETLERÝ

KONUYA BAÞLARKENy


Aþaðýdaki örnekten yararlanarak tablodaki boþ yerleri doldurunuz.

Daha önce geçim kaynaðý tarým ve hayvancýlýkolan bir yerde taþ kömürünün bulunmasýyla þudeðiþiklikler olmuþtur: * Maden ocaðý ve demir-çelik fabrikasý kurulmuþtur. * Maden ocaðýna çok sayýda iþçi alýnmýþtýr. * Ýnsanlarýn çoðu iþe girince tarým ve hayvancýlýktan

vazgeçilmiþtir. * Çevredeki yerleþim birimlerinden de iþçi alýnmýþtýr. * Konut ihtiyacý ortaya çýkmýþtýr. * Tarlalar satýlmýþ ve üzerlerine konut inþa edilmiþtir. * Nüfus arttýðý için okullar ve alýþveriþ merkezleri

kurulmuþtur. * Köy, önce kasaba, ilçe ve sonra da il olmuþtur. * Ticari faaliyetler canlanmýþtýr. * Yeni yollar ve otogar yapýlmýþtýr. * Altyapý bu hýzlý geliþmeyi karþýlayamayacak hâle

gelmiþtir.* Çevredeki bitki örtüsü tahrip edilmiþtir.* Sanayi atýklarý sularý kirletmiþtir.* Hava aþýrý derecede kirlenmiþtir.* Çevredeki biyolojik çeþitlilik azalmýþtýr.

Yakýn çevrede linyit bulunmasýnýn ardýndantermik santralin kurulmasý ile þu deðiþiklik-ler olmuþtur:................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Yakýndaki akarsuya baraj inþa edilmesininardýndan þu deðiþiklikler olmuþtur:............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Yakýn çevrede kereste fabrikalarýnýn kurul-masýyla þu deðiþiklikler olmuþtur:..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ETKÝNLÝKG


ETKÝNLÝKG

Doðal Kaynaðýn Ortaya Çýkardýðý Þehir: BatmanBatman’ýn nüfusu 900 iken 1948’de Raman Daðý’nda petrolün bulunmasý ile bu nüfus çok hýzlý bir

þekilde artarak 2000 yýlýnýn resmî rakamlarýna göre 456 bine ulaþmýþtýr. Batman 1927’de köy iken1937’de bucak, 1955’te belediye, 1957’de ilçe ve 1990’da il statüsüne kavuþmuþtur.

Tüm bu geliþmeler Batman’da insan faaliyetleri ve çevre üzerinde ne gibi etkiler yapmýþtýr? Budeðiþiklikleri listeleyiniz.

1952 1952

1970 1980

2000’li yýllar 2000’li yýllar

2000’li yýllar 2000’li yýllar


Herhangi bir faaliyete baþlamadan önce bir önhazýrlýk yapýlmasý gerekmektedir. Planlama adý ve-rilen bu çalýþma, geleceðe yönelik bir tahmin iþle-mi ve karar verme sürecidir. Baþarýlý bir planlamainsan ve doða arasýndaki karþýlýklý iliþki dikkatealýndýðýnda gerçekleþir. Planlamanýn baþarýyaulaþabilmesi için bu uzun sürecin her aþamasýnýntitizlikle uygulanmasý gerekir.

Planlama yapýlýrken yakýn çevre de göz önündebulundurulmalýdýr. Aksi taktirde planlar yetersiz

kalmakta ve saðlýksýz kentleþme ortaya çýkmak-tadýr. Planlamada ekosistem, çevre kapasitesi,enerji kullanýmý kriterleri ile yeteri derecede fizibiliteçalýþmalarý dikkate alýnmalýdýr. Aksi taktirde yapýla-cak uygulamalar çeþitli çevresel problemleresebep olur.

Planlamasý yapýlacak olan bölge ile ilgili aþaðý-daki hususlarýn göz önünde bulundurulmasýgerekmektedir.

1 2

Doðal kaynaklar

Çevre sorunlarý

Maden kaynaklarý

Ýçme ve sulama suyusaðlanan kaynaklar

Sulama durumu

Toprak kabiliyeti

Jeolojik durum

Bitki örtüsü

Jeomorfolojik özellikler

Ýklim özellikleri

Planlamasý Yapýlacak Olan BölgedeGöz Önünde Bulundurulacak Özellikler

ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ

KONUYA BAÞLARKENy

Yukarýda iki farklý yerleþim birimine ait fotoðraflar görülmektedir. Fotoðraflara bakarak;1. Bu iki yerleþim birimi arasýnda ne gibi farklýlýklar vardýr? Söyleyiniz.2. Arazinin etkili kullaným ilkelerini göz önüne aldýðýnýzda 2 nolu fotoðrafta nasýl bir yerleþim biriminin

olmasýný isterdiniz? Niçin? Tartýþýnýz.


A. ARAZÝ PLANLAMASINDA DÝKKATEDÝLMESÝ GEREKEN HUSUSLAR

Yeryüzünde gün geçtikçe nüfus artmakta bunakarþýn kullanýlabilecek verimli arazi azalmaktadýr.Bundan dolayý kýt olan araziden en iyi þekilde fay-dalanýlmasý zorunluluðu doðmuþ ve bu arazininetkin bir þekilde kullanýlmasý için çeþitli planla-malar yapýlmýþtýr. Arazi planlamalarýnda doðrusonuca ulaþmak için çeþitli özellikler göz önündebulundurulmalýdýr. Bunlar;- Arazinin mevcut durumunu gösteren haritalar(topoðrafya, bitki örtüsü, yerleþme, nüfus, toprakve su durumu vb.) ile gelecekteki durumuna yöne-lik haritalar çýkarýlmalýdýr. Topoðrafya haritalarýndaaraziye ait eðim, drenaj durumu, bitki örtüsü gibiayrýntýlara yer verilmelidir.- Hedef tespit edilmelidir.- Arazi yetenek sýnýflandýrmasý ile ilgili etütler ya-pýlmalýdýr.- Doðal ve beþerî yapýlarla (Fotoðra 1) ilgili risklergöz önüne alýnmalýdýr.- Planlamasý yapýlacak mekânda üstyapý ile ilgilidüzenleme ve çalýþmalardan önce altyapý çalýþ-malarý yapýlmalýdýr. - Araziden maksimum verim elde edilecek alter-natif projeler geliþtirilmeli ve seçilmelidir.- Uygulanacak projenin bölge halký üzerindekiolumlu ve olumsuz etkileri tespit edilmeli ve alter-natif çözümler üretilmelidir.- Bölge halkýnýn gereksinimleri düþünülmelidir.- Projelerin doðaya olumsuz etkilerini minimumseviyeye indirecek çözümler üretilmelidir.- Uygulama aþamasýna geçilmelidir.

Planlamada baþarýya ulaþabilmek için doðalve beþerî yapýlar üzerindeki riskler ortaya konu-larak bu unsurlarý azaltma yoluna gidilir.

B. ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESELETKÝLERÝ

Bilindiði üzere doðanýn kendi içerisinde de biriþleyiþi vardýr. Bu iþleyiþe bilerek veya bilmeyerekinsan tarafýndan sürekli müdahale edilmektedir vebu müdahalelerin süreceði de aþikârdýr. Araziplanlamasý yapýlýrken tabiatýn kendi içerisindeiþleyen doðal dengesinin gözetilmesi gerekir.Nitekim bu denge gözetilmeden yapýlan planla-malarýn büyük kayýplara sebep olduðu bilinmekte-dir. Örneðin, tarým dýþý kullanýlmasý gereken arazi-lerin tarým amacýyla kullanýldýðý bölgelerde eroz-yon olayýnýn büyük boyutlara ulaþtýðý bilinen birgerçektir. Bunun yaný sýra tarým amaçlý kullanýl-masý gereken arazilerin sanayi amaçlý kullanýl-masý, toprak kirliliðini arttýrmýþtýr (Fotoðraf 2).Hâliyle sanayi tesislerine yakýn araziler çevre kir-lenmesine baðlý olarak zamanla tarým vasfýnýtamamen yitirir. Bu gibi sýkýntýlarýn önüne geçmekiçin arazinin etkin bir biçimde kullanýlmasýamacýyla planlamanýn gerekliliði üzerinde durul-muþtur. Planlama ilkeleri çerçevesinde doðanýnkendine özgü hassasiyetleri dikkate alýndýðýndaaraziden maksimum verim elde edilmekte veyenilenmesi çok uzun zaman alan doðal kay-naklardan saðlýklý bir þekilde faydalanýlmaktadýr.Dolayýsýyla doðal kaynak tasarrufu saðlandýðý gibiyanlýþ kullanýmdan kaynaklanan kayýplar da asgaridüzeye indirilmektedir.

Planlama sadece topoðrafya yüzeyinde görü-len yapýlarýn çok iyi inþa edilmesinden ibaretdeðildir. Ayný zamanda altyapý hizmetleri de etkinarazi kullanýmýnýn önemli bir parçasýný oluþtur-maktadýr.

Fotoðraf 2: Sanayi tesisleri kurmak için kullanýlantarým arazileri

Fotoðraf 1: Doðal ve beþerî yapýlar


ARAZÝNÝN YANLIÞ KULLANIMI BÝR AFETTÝR

Arazi planlamasý konusunda çevresel etkilerindikkate alýnmamasý zamanla doðal çevre vebeþerî yapýlara büyük zarar vermektedir.Planlamanýn yapýlacaðý bölgede; yaðýþ tipi ve reji-mi, toprak yapýsý, jeolojik özellikler, hâkim rüzgâryönü gibi fiziki özellikler önemlidir. Bu özellikler-den örneðin, hâkim rüzgâr yönü dikkate alýn-madan Konya þehrinin kuzey ve kuzeydoðusundakurulan organize sanayi bölgeleri, þehir için özel-likle kýþ mevsiminde büyük çevresel problemleresebep olmaktadýr. Zira buradaki rüzgârlarýn esiþyönü kuzey, kuzeybatý istikametinden þehrin kurul-duðu güney, güneydoðu istikametine doðrudur.Böylece rüzgârlar, sanayinin is ve dumanýný Konyaþehir merkezine taþýyarak þehirde büyük boyutlar-da hava kirliliðini oluþturmaktadýr.

Konya þehrinde arazi planlamasý yapýlýrkençevresel etkenler göz önünde bulundurularakorganize sanayi bölgelerinin þehrin güney veyagüneybatýsýnda kurulmasý gerekirdi.

1. Aþaðýdaki fotoðrafta Aydýn’ýn Atça beldesigörülmektedir. Bu fotoðraftaki yerleþme ile çev-renizde bulunan yerleþmeler arasýnda hangi yön-den farklýlýk vardýr? Söyleyiniz.

2. Yerleþme merkezi ile çevresinde arazi kul-lanýmýnýn bu þekilde planlanmasý geleceðe yöne-lik ne gibi kolaylýklar saðlar? Tartýþýnýz.

Fotoðraf 2: Konya Organize Sanayi Bölgesi

1. Aþaðýdaki fotoðraflarda Kaliforniya (ABD)eyaleti yer almaktadýr. Bu fotoðraflarda görülenyerdeki arazi kullanýmý ile yaþadýðýmýz çevredekiarazi kullanýmý arasýnda hangi farklar vardýr?Söyleyiniz.

2. Kaliforniya’daki planlý arazi kullanýmýnýnsaðladýðý faydalar nelerdir? Tartýþýnýz.

ETKÝNLÝKG ETKÝNLÝKG


Arazinin yanlýþ kullanýmýndan kaynaklanan

çevresel sorunlara Elâzýð þehrinde de rastlamak-

tayýz. 1955 yýlýnda hizmete giren çimento fabrikasý

o dönemde þehrin ileriye yönelik geliþim planlarý

düþünülmeden verimli tarým arazileri üzerinde inþa

edilmiþtir. Þehrin geliþmesine baðlý olarak fabrika

bugün þehir merkezinde kalmýþtýr (Fotoðraf 3).

Fabrikanýn çevreye verdiði zararlar doðrudan insan

saðlýðýný tehdit etmektedir. O civardaki tarýmsal

faaliyetler, fabrika kaynaklý çevre kirliliðinden ve

þehrin tarým arazilerinin olduðu alana doðru

geniþlemesinden olumsuz yönde etkilenmektedir.

Yukarýda verilen örneklerden de anlaþýlacaðýüzere her türlü beþerî yapýnýn inþasýndan öncegeleceðe yönelik arazi kullaným planlarýnýn çokdetaylý bir þekilde yapýlmasý gerekir. Bu planla-malar yapýlmadýðý takdirde benzer örneklereTürkiye’de ve tüm dünyada rastlanmasý kaçýnýl-mazdýr.

Arazinin yanlýþ kullanýmýnýn çevreye verdiðizararlarýn doðal olaylarý afet hâline getirdiði de bili-nen bir gerçektir. Yanlýþ planlamadan en fazla etkile-nenler yerleþim merkezleri ve ulaþým hatlarýdýr.Bunu “Doðanýn Ýntikamý” adlý haberi inceleyerekgörelim.

Doðanýn Ýntikamý

“Karadeniz sahil yolunda dolguyla yol yap-mak yanlýþtýr, deniz geri alýr.” diyen uzmanlarhaklý çýktý. Yolun Güngören mevkiinde dalgalar,mil-yonlarca dolar harcanarak yapýlan asfaltýsöktü. Karlarýn erimesi ve rüzgârýn þiddetiyle yükse-len dalgalar, Rize'nin Fýndýklý ilçesi Güngören mevk-isinde milyonlarca dolar harcanarak yapýlanKaradeniz sahil yolunun bir kýsmýný alýp götürdü.Sular altýnda kalan güzergâhta deniz dolduru-larak yol yapýlamayacaðý yolundaki mahkemekararlarýna iþaret eden uzmanlar, uyarýlarýnýn din-lenmediðini ancak doðanýn kendisindengötürüleni geri aldýðýný söylediler.

Deniz doldurularak yapýlan yol, zaman zaman4-5 m’yi bulan dalgalar tarafýndan dövüldü, dol-guda kullanýlan taþ ve kayalar sökülüp yolunüzerine fýrladý. Dalgalarýn geri çekilmesiyle çalýþ-ma baþlatan Karayollarý Genel Müdürlüðü ekip-leri, denizin savurduðu kayalarý toplayarakkapanan yolu trafiðe açtý.

Fiziki faktörler göz önünde bulundurulmadanyapýlacak her türlü yatýrým karþýmýza zaman veyaemek kaybý olarak çýkacaktýr. Bunun en güzelörneklerinden biri de yapýldýðý hâlde uçuþa açýla-mayan Antalya’nýn Gazipaþa ilçesindeki havaalanýdýr (Fotoðraf 4). Havaalaný yapýlýrken yaký-nýnda yüksek daðlýk alanýn dikkate alýnmamasý,uçuþ güvenliðini tehlikeye soktuðundan havaalanýnýn uçuþ okuluna çevrilmesi düþünülmekte-dir. Farklý bir amaç için kullanýlmasý gerekenGazipaþa’daki arazi, yanlýþ planlama neticesindetahrip edilerek beton yýðýnlarýna çevrilmiþtir.

Fotoðraf 4: Gazipaþa Havaalaný

Basýndan, 03.02.2006

HABER KÖÞESÝS

Fotoðraf 3: Elâzýð Çimento Fabrikasý


A. DOÐAL KAYNAKLAR SINIRSIZ MI?

Dünyada ticaret ve üretimdeki geliþmelere baðlý olarak doðal kaynaklara ve özellikle enerjiye olantalep giderek artmaktadýr. 2030 yýlýna kadar dünya enerji talebinin 2007’ye göre %60 oranýnda artmasýbeklenmektedir. Ancak dünya üzerinde farklý rezerv miktarlarýna sahip olan doðal kaynaklar sýnýrsýzdeðildir. Geliþen teknoloji ile birlikte yenilenemeyen kaynaklara eðilim artmakta buna karþýlýk bu kay-naklarýn rezervleri de azalmaktadýr. Bu durum yenilenemeyen kaynaklara alternatif olarak ortaya çýkanyenilenebilir kaynaklarýn önemini gittikçe artýrmaktadýr. Günümüzde madenlerin ve enerji kaynaklarýnýnbirbiri yerine kullanýlabilme olanaklarý da artmýþtýr.

Ülkelerin geliþmesinde doðal kaynaklarýn etkin þekilde kullanmasý büyük rol oynamaktadýr. Günü-müzde geliþmiþliðin göstergeleri olarak nitelendirilen demir-çelik ve enerji, büyük ölçüde maden ürünler-den saðlanmaktadýr. Ayrýca tüm sanayi dallarýnýn ürünlerinde veya kullandýklarý araç ve gereçlerde doðru-dan ya da dolaylý olarak maden ürünlerine gereksinim duyulmaktadýr.

B. ENERJÝ KAYNAKLARI

Temel enerji kaynaklarý insanoðlunun yaþamýnda çok önemli bir yere sahiptir. Ekonomide hemen hersektör, bir þekilde bu kaynaklara baðýmlýdýr. Özellikle günümüzde çok önemli bir yeri olan petrol, doðalgaz ve kömür yenilenemeyen kaynaklardandýr. Petrol ulaþtýrma sektöründe önemini sürdürürken çevreyidaha az kirletmesi nedeniyle doðal gazýn özellikle enerji üretimindeki payý giderek arttýrmaktadýr.

Artan ihtiyaçlara baðlý olarak kay-naklarýn kullaným alanlarý çeþitlenmiþ vetüketimi de hýzlanmýþtýr. Grafik 1’i inceledi-ðimizde dünya enerjisinin önemli bir kýs-mýnýn yenilenemeyen kaynaklardan karþý-landýðýný görmekteyiz.

Dünya enerji gereksiniminin %80'ikömür, petrol ve doðal gaz gibi fosil yakýt-larca; geri kalan %20'si de baþta hidrolik venükleer enerji olmak üzere hayvan, bitkiartýklarý, rüzgâr ve güneþ enerjisindenkarþýlanýr.

Sanayi Ýnkýlabýndan baþlayarak her dönem belli bir enerji ham maddesi önem kazanmýþ ve enerji üre-timine damgasýný vurmuþtur. Kömürün neredeyse rakipsiz olduðu dönemi, petrolün egemenliði takipetmiþtir. Nükleer enerji bir dönemde hâkimiyet gösterirken bazý sakýncalarý nedeniyle birçok ülkede sýnýr-lanmýþ, geliþen çevre bilinci ile doðal gaz da giderek artan biçimde petrol ve kömürün yanýnda devreyegirmiþtir. Önümüzdeki dönemde ise temiz ve alternatif enerji kaynaklarý daha önemli hâle gelecektir.

ENERJÝ KAYNAKLARI

KONUYA BAÞLARKENy

Grafik 1: Dünya enerji kaynaklarýnýn kullaným oranlarýKaynak : Energy Ýnformation Adminstration (2003)

1. Yenilenemeyen kaynaklardan hangilerinin çevrenizde kullanýldýðýný söyleyiniz.2. Çevrenizdeki doðal kaynaklarýn, hangi alanlarda kullanýldýðýný sözlü olarak ifade ediniz.3. Çevrenizde alternatif enerji olarak kullanýlabilecek kaynaklarýn neler olduðunu defterinize yazýnýz.


1. Nükleer Enerji

Dünya ülkeleri artan enerji ihtiyacýný karþýlamak için 50 yýldýr nükleer enerjiyi kullanmakta ve 31 ülkede437 santral ünitesi faaliyet göstermektedir.

Nükleer teknoloji, dünyanýn elektrik gereksiminin % 17'sini karþýlamanýn yaný sýra týpta ve endüstridekullanýlan birçok izotopun üretilmesi için de kullanýlmaktadýr. Bunlarla birlikte 250'yi aþkýn gemi vedenizaltý, nükleer enerji ile hareket edebilmektedirler. Dünya genelinde bini aþkýn ticari, askerî ve araþtýr-ma amaçlý nükleer reaktör iþletilmektedir.

Petrol kaynaklarýna uzak ülkeler 1973'te petrol krizinden sonra nükleer enerji yatýrýmlarýna aðýrlýk ver-meye baþlamýþtýr. Fransa, Japonya ve Güney Kore, bu yolla hem kendi enerji ihtiyacýný karþýlamýþ hemde sanayisine ucuz elektrik saðlayarak ihracatta rekabet avantajý kazanmýþtýr.

59 ünitenin üretim yaptýðý 80 milyon nüfuslu Fransa'da tüketilen elektriðin % 73'ü nükleer enerjidentemin edilmektedir. Fransa, ayný zamanda elektrik ihraç eden ülkelerin baþýnda gelmektedir. Hiroþima veNagasaki'ye 1945'te atýlan atom bombasýnýn yaralarýný sarmaya çalýþan Japonya da elektriðinin % 30'ayakýnýný uranyumdan elde etmektedir.

ETKÝNLÝKG

Yandaki tablo ve haritayý dikkate alarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.

1. Nükleer santrallerin fazla olduðu ülkelerin ortak özellikleri nelerdir?2. Nükleer santallerin daðýlýmý ile geliþmiþlik düzeyi arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?3. Yakýn komþularýmýzda nükleer sanrallerin bulunmasý ülkemizde bu kaynaðýn kullanýlabilirliði konusun

da size nasýl bir fikir vermektedir?

(2006)


Yukarýdaki tabloda verilen alternatif enerji kaynaklarý, bilinen fosil yakýtlarýn yerini bir ölçüde tutmasý,üretim ve kullaným esnasýnda çevre dostu olmasý gibi özellikleriyle önem ve deðer kazanmýþtýr. Bugüngeliþmiþ veya geliþmekte olan ülkeler, kendi olanaklarý içinde deðiþik enerji kaynaklarýna öncelik vermek-tedir. Günümüzde nüfus ve sanayileþmeden kaynaklanan enerji talebindeki hýzlý artýþýn karþýlanabilme-si için alternatif enerji kaynaklarýndan yararlanma düþüncesi önem kazanmaktadýr. Aþaðýdaki grafikte degörüldüðü gibi dünya enerji tüketiminin % 14’ü yenilenebilir kaynaklardan oluþmaktadýr. Yenilenebilir kay-nak kullanýmýnýn sektörel daðýlýmýnda özellikle enerjinin payýnýn çok olduðu görülmektedir (Grafik 2).

Grafik 3: Yenilenebilir enerji kaynaklarýnýn dünyada sektörel kullaným paylarý (%)

Grafik 2: Dünya toplam birincil enerji tüketiminde yenilenebilir kaynaklarýn payý (2000)

Yandaki tabloda bazý yenilenemeyen kay-naklarýn tükenebilirliði gösterilmiþtir. Tablodanhareketle aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.

1. Tükenebilirliði göz önüne alýndýðýndakaynak kullanýmý açýsýndan nelere dikkatedilmelidir? Beyin fýrtýnasý yapýnýz.

2. Zamanla kaynak tükenmesiyle ne gibisorunlarla karþýlaþýlabilir? Tartýþýnýz.

3. Kaynaklarýn tükenmesi karþýsýnda negibi çözüm önerileri geliþtirebilirsiniz?

ETKÝNLÝKG

2. Alternatif Enerji Kaynaklarý

Doðal gaz

%11,2


a. Dünyada Güneþ Enerjisi

Güneþ, temiz ve masrafsýz bir enerji kaynaðýdýr. Bazý bölgelerde yýl boyunca bazý bölgelerde isemevsimlik dalgalanmalar gösteren güneþ enerjisi, ülkeleri diðer enerji kaynaklarýna baðýmlýlýktan kurtara-bilecek kapasiteye sahiptir. 1970'lerden itibaren ýsý enerjisini kullandýðýmýz Güneþ, son yýllarda geliþenteknolojiyle elektrik enerjisi kaynaðý olarak da hizmet verebilmektedir. Tatil beldelerimizdeki çatýlardanaþina olduðumuz güneþ toplayýcýlarý, ýsýtma iþlevlerini dünyada çoktan aþmýþlardýr. Güneþ panelleri vefotovoltaik pillerle giderek düþen maliyetlerle elektrik enerjisi elde edilmektedir. Geçmiþten günümüzegüneþ enerjisinden arabalarda da faydalanýlmýþtýr (Fotoðraf1).

Güneþ Ocaðý

Dünyada güneþ enerjisi uygulamalarý çok yaygýndýr. Fransa ileÝspanya arasýndaki Pirene Daðlarý üzerinde bulunan 12 m çapýnda-ki güneþ kolektörlerinden 320

oC sýcaklýk saðlanmaktatýr. Ýsveç

gibi Güneþ’i çok az gören bir ülkede bile dýþarýda sýcaklýk -4 oC iken

güneþ toplayýcýsýndan 70 oC su elde edilmektedir. Bu alandaki en

baþarýlý örneklerden birini Dominik Cumhuriyeti’nde görmekteyiz.Son dokuz yýl içinde burada iki binden fazla ev, güneþ enerjisiyleelde edilen elektriði kulllanmaktadýr. Ýsrail'de güneþ enerjisi her yýl300 bin ton petrole eþ deðer enerji saðlamaktadýr ve bu durum,ülkenin birincil enerji gereksinmesinin %3'üne eþittir.

Güneþ Ocaðý Nedir?: Güneþ ocaklarý, güneþ enerjisi ile çalýþanve piþirme amaçlý kullanýlan sistemlerdir (Fotoðraf 2). Güneþ oca-ðý, yakýtsýz, ekonomik, çevreci, yerli, ithal enerji kaynaklarýna alter-natif olma gibi olumlu özellikleriyle orman tahribatýný önlemeyeyardýmcý ve kýrsal bölgelerin sosyoekonomik kalkýnmasýna destekolmaktadýr.

1. Kitabýn sonundaki dünya fiziki haritasýna bakarak güneþ enerjisinden en fazla yaralanabilecekalanlarýn nereler olduðunu söyleyiniz.

2. Güneþ ýþýnlarýnýn geliþ açýsý ile enerji potansiyelleri arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?

Fotoðraf 1: Modern ve klasik görünüþlerde iki güneþ arabasý

ETKÝNLÝKG

Fotoðraf 2: Güneþ ocaðý


b. BiyoenerjiBiyoenerji, insanlar tarafýndan uygulanan süreçler sonunda doðal ürünlerden elde edilen enerjidir.Biyokütle enerjisi: Organik maddelerden enerji kaynaðý olarak yararlanýlmasýdýr. Bilinen bitki akma

ve hayvan atýklarýndan yararlanma yöntemleri geleneksel biyokütle olarak adlandýrýlýr. Örneðin, birçokülkede çöplerden elektrik enerjisi, Ýsviçre'de de gazlaþtýrýlan odundan jet yakýtý elde edilmektedir. Baþlýcabiyokütle kaynaklarý þunlardýr:

Odun (ormanlar, çesitli aðaçlar)Yaðlý tohum bitkileri (kolza, ayçiçeði, soya vb.)Karbohidratlý bitkiler (patates, buðday, mýsýr, pancar vb.)Elyaf bitkileri (keten, kenaf, kenevir, sorgum, miskantus)Protein bitkileri (bezelye, fasulye, buðday vb.)Bitkisel artýklar (dal, sap, saman, kök, kabuk vb.)Þehirsel ve endüstriyel atýklarHayvansal atýklarBiyogaz (biyomass) enerjisi: Organik bazlý atýk/artýklarýn oksijensiz ortamdaki (anaeorobik) ferman-

tasyonu sonucu ortaya çýkan renksiz, kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan gazdýr. Bugaz, 1930'dan beri Hindistan'da kullanýlmaktadýr. Çin'de bugün yedi milyon biyogaz üretim ünitesi vardýr.Brezilya'da yetiþtirilen mýsýr veya þeker kamýþýndan alkol elde edilmekte ve bu alkol motor yakýtý olarakda tüketilmektedir. Kanada, yakýtý aðaç yongalarýndan meydana gelen, doðal gaz destekli 105 MWgücünde bir santral kurmuþtur. Almanya Münih'te 25 yýldýr iþletilmekteolan santralde saatte 70 ton þehir çöpü yakýlarak elektrik eldeedilmektedir.

Biyodizel Nedir?Biyodizel; kolza (kanola) (Fotoðraf 3), ayçiçeði, soya, aspir

gibi yaðlý tohum bitkilerinden elde edilen yaðlarýn veya hay-vansal yaðlarýn bir katalizatör eþliðinde alkol ile reaksiyonusonucunda açýða çýkan ve yakýt olarak kullanýlan bir üründür.Evsel kýzartma yaðlarý ve hayvansal yaðlar da biyodizel hammaddesi olarak kullanýlmaktadýr.

Biyodizel, saf olarak veya her oranda petrol kökenli dizellekarýþtýrýlarak yakýt olarak da kullanýlabilmektedir.

Fotoðraf 3: Kanola

Çöpten, Çamurdan Elektrik “Türkiye'de bazý belediyeler çöp alanlarýndan açýða çýkan metan gazýndan elektrik üretiyor. Çöp

içinde biriken metan gazý açýlan kuyulardan borularla enerji üretim tesisine pompalanarak üretimgerçekleþiyor. Aktif gaz depolama sistemiyle depolanan gazlarýn arýtýlmasýyla elde edilen metangazý yakýlarak elektrik enerjisine dönüþtürülüyor. Ýstanbul Kemerburgaz çöplüðünde ve Bursa'dabaþlayan çöpten enerji üretiminin yaný sýra Ankara Mamak ve Sincan Çöplüklerinde de yakýn gele-cekte üretime baþlanmasý planlanýyor. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi ayrýca Tuzla'daki BiyolojikAtýk Su Tesisinden çýkan çamurdan biyogaz ve elektrik elde ediyor. Enerji üretim sisteminin devreyegirmesiyle bir yandan çamur miktarýnda azalma saðlanýrken diðer yandan da tesiste tüketilen elektriðin%70'inin biyogazla elde edilmesi planlanýyor.”


HABER KÖÞESÝS


c. Hidrojen Enerjisi

XXI. yüzyýlýn yakýtý olarak görülen hidrojen, dünyada bulunan en yaygýn elementtir. Serbesthâldeyken renksiz, kokusuz ve tadý olmayan bir gazdýr. Doðada genellikle diðer elementlerle bileþikhâlinde bulunur (suda oksijenle metan gazýnda karbondioksitle).

Artan çevre sorunlarý ve küresel ýsýnma, tükenen hidrokarbon (fosil yakýtlar) kaynaklarý, hidrojen gibiyakýtlarý cazip duruma getirmektedir. Hidrojen; motor yakýtý olarak kullanýlabildiði gibi sanayide, elektriküretiminde, konutlarý ýsýtmada kullanýlabilir. Hidrojen, gaz ve sývý hâlde depolanabildiði için uzunmesafelere taþýnabilmekte, bu sýrada kayýplar meydana gelmemektedir.

Mýsýrdan Ucuz Hidrojen Enerjisi

“Yenilenebilir bir yakýttan (etanol) ekonomik potansiyel saðlayacak kadar verimli hidrojen eldeedebilecek ilk reaktör, Minnesota Üniversitesi mühendislerince geliþtirildi. Etanol kaynaðý dabildiðimiz mýsýr. Bir hidrojen yakýt hücresiyle birleþtirildiðinde elinizde tutabileceðiniz kadar küçükolan ‘reaktör’, bir hanenin neredeyse tüm elektrik gereksinimini karþlýlayabilecek olan 1 kW (kilo-vat) kadar güç üretiyor.

Buluþun kýsa süre içinde yeni elektrik iletim hatlarý kurmanýn mümkün olmadýðý yerlerde yaygýnkullaným kazanmasý bekleniyor. Buralarda oturanlar, yalnýzca etanol satýn alýp bodrumlarýna yer-leþtirecekleri küçük hidrojen hücrelerini çalýþtýrarak yakýt olarak kullanabilecekler.

Etanol hem taþýnmasý kolay hem de zehirli olmayan bir madde. Mýsýrdan kolaylýkla üretilebiliyorve daha þimdiden bazý araba motorlarýnda kullanýlýyor. Etanol bir yakýt hücresine hidrojen saðla-mak için kullanýlýrsa verimi neredeyse üç kat artýyor. Yani belli bir miktar mýsýr, benzinle birlikteyakýlmak yerine yakýt hücrelerinde kullanýlýrsa üç kat fazla güç elde edilebiliyor.”

Basýndan, 13.02.2004d. Rüzgâr Enerjisi

Dünyada kullanýlan en eski enerji kaynaklarýndan biri derüzgârdýr. Çýta ve bezden yapýlan geniþ kanatlý yel deðirmenleri,artan enerji talebi ve konvansiyonel enerji kaynaklarýnýn yaygýnlaþ-masýyla bir kenara itilmiþ, bulunduðu yörenin bir kültür dokusuolarak býrakýlmýþtý. Oysa bugün alternatif enerji kaynaklarýndakiatýlým rüzgârlarý, yine yel deðirmenlerini gündeme getirmiþtir(Resim1). Özellikle ABD ve Danimarka bu geliþmelerin lokomoti-fi olmuþlardýr. Dünyanýn ilk rüzgâr türbini Danimarkalý

mühendisler tarafýndan 1890 yýlýn-da keþfedilmiþtir. Danimar-

ka'da toplam kapasitesi500 MW (megavat)’ý aþan 4000'e yakýn rüzgâr türbini çalýþmak-tadýr.

Kaliforniya'daki "rüzgâr çiftlikleri" ise 1993 yýlýnda üç mil-yar kWh elektrik üreterek San Fransisco'daki tüm meskenlerinelektrik ihtiyacýný karþýlamýþtýr (Fotoðraf 4). Yapýlan ölçümlere

göre dünya üzerinde bir yýlda elde edilebilecek rüzgâr ener-jisinin iki milyar 100 milyon ton petrole eþ deðer olduðu tahmin

edilmektedir.

HABER KÖÞESÝS

Resim 1: Yel deðirmenleri

Fotoðraf 4: Rüzgâr türbinleri


e. Jeotermal Enerji

Jeotermal enerji, yer kabuðunun iþletilebilir derinliklerinde birikmiþ olan ýsýnýn oluþturduðu enerjidir.Bu ýsý, yeryüzüne çatlaklardan doðrudan sýcak su ya da buhar olarak ulaþtýðý gibi sondajla da çýkartýla-bilir. Dünya üzerindeki jeotermal enerji kapasitesi bugün 7 bin MW'týr. Yüzyýlýn sonunda dünya toplamýnýn15 bin MW'a ulaþacaðý ve yaklaþýk 40 ülkenin bundan yararlanacaðý düþünülmektedir. Dünya jeotermalenerji kullanýmý 1970-1990 yýllarý arasýnda10 kat artmýþtýr. Yine de bu kaynaðýn çok az bir bölümündenyararlanýlmaktadýr. Örneðin, bugün 270 MW'’lýk kapasiteye sahip olan Japonya'nýn 69 bin MW'lýk birkýsmý kullanýlmaktadýr. Bu da ülkenin hâlen sahip olduðu nükleer kapasitenin iki katýdýr. Ayrýca 700

oC

sýcaklýktaki jeotermal su 12 km taþýnarak kaplýca tesislerini ýsýtmaktadýr.Jeotermal enerjiden dünyanýn çeþitli yerlerinde ýsýtmada, endüstride, tarýmda ve elektrik üretiminde

faydalanýlmaktadýr. Klamath Falls Oregon (ABD)’da 35 yýldan beri 400'ün üzerinde jeotermal kuyu ýsýt-mada kullanýlmaktadýr. Ýzlanda'da evlerin yaklaþýk %85'i ile baþkent Keykjavik'in tümü 1943 yýlýndan berijeotermal enerji ile ýsýtýlmaktadýr. Ayrýca bu þehirde yollar ve yaya kaldýrýmlarýnýn ýsýtýlmasýnda jeotermalenerji kullanýlmakta, þehre “dumansýz þehir” denilmektedir.

Jeotermal enerji sanayi alanýnda da birçok þekilde kullanýlmaktadýr. Yeni Zelanda'daki kâðýt ve keresteiþletmeleri, ABD'deki sebze kurutma tesisi ve Ýzlanda'daki silisli toprak tesisi jeotermal enerjinin kul-lanýldýðý örnek tesislerdir.

f. Dalga Enerjisi

Okyanus dalgalarý kirletici etkisi olmayan büyük bir enerji kaynaðý oluþturur. Kutuplar dýþýndaokyanuslarýn kýyý þeridi yaklaþýk 100 bin km'dir. Ortalama güç potansiyeli sahilin birim uzunluðu baþýna40 kWh/m kabul edilirse bu kýyý þeridinin gücü 4 milyar kWh seviyesine ulaþýr. Bu deðer, dünyadaki tümsu gücünün yedi katýndan fazladýr. Bu güç dünyanýn elektrik ihtiyacýnýn %13’ünü karþýlayacaktýr.

Fransa'nýn Manþ kýyýlarýnda (St. Malo Rance Koyu) 1966yýlýnda, 240 MWh'lýk bir dalga enerjisi santrali devreyesokulmuþtur (Resim 2).

ABD'de “okyanus kabarma ve dalga enerjisi dönüþümsistemi (OSWEC)” adý verilen bir projeden elde edilensonuçlar, güç yoðunluðunun metre baþýna kabarma için 10kWh/m olduðunu su yüzeyine inþa edilecek 100 m çapýnda-ki bir tür þamandýra sistemi ile 50-100 MWh dalga yüksek-liðine baðlý olarak güç alýnabileceðini göstermektedir.

g. Gelgit Enerjisi

Gelgit enerjisi konusu ile ilgili araþtýrmalar XVIII. yüzyýldan beri yapýlmaktadýr. Fransa'da RanceHaliç’inde 20 yýl önce bir tesis kurulmuþ olup 240 MWh elektrik üretmektedir. Rusya'da Mursmanskyakýnýnda 400, Çin’de 10, Kanada’da ise 18 MWh gelgit enerjisi üreten tesisler kurulmuþtur.

Resim 2: Dalga enerjisi dönüþüm sistemi

3. Hidroelektrik Enerjisi

Hidroelektrik gücün ekonomik olarak iþletilebilir potansiyelinin hâlen 1/3’ü kullanýlarak dünya elektriküretiminin %17’si karþýlanmaktadýr. Hidroelektrik santraller; sera gazlarý, SO2 ve partikül emisyonlarýnýnolmamasý avantajýna sahiptir. Barajlarýn arazi kullanýmýnda oluþturduðu deðiþiklikler, insanlarýn toprak-larýný boþaltmasý, flora ve fauna, dibe çökme ile baraj alanýnýn dolmasý ve su kullaným kalitesi üzerindeetkileri vardýr. Bunlarýn sosyal etkileri erken planlama aþamasýnda alýnacak uygun tedbirlerle azaltýlabilir.


Ýnsan, yaþamýný sürdürebilmek için deðiþik faaliyetlerde bulunur. Bu faaliyetler sýrasýnda madenlerdenve enerji kaynaklarýndan faydalanýr. Nüfus artýþý ile beraber kaynak talebi de artmýþtýr. Bununla birliktemaden ve enerji kaynaklarý kullanýmý çevreye zararlar vermeye baþlamýþtýr. Özellikle fosil yakýtlar (kömür,petrol, doðal gaz); üretim, daðýtým, taþýným ve tüketim esnasýnda büyük oranda çevre kirlenmesine yolaçmakta, enerji çevrim santralleri asit yaðmurlarý gibi sýnýrlar ötesi olumsuz etkileri de beraberindegetirmektedir. Bu nedenle çevre sorunlarý ulusal olduðu gibi uluslararasý nitelikler de taþýmaktadýr.

Yukarýdaki fotoðraflardan yola çýkarak yapýlan faaliyetlerin çevreye olan etkilerini yorumlayýnýz?

KAYNAKLARIN KULLANIMI ÝLEORTAYA ÇIKAN SORUNLAR

KONUYA BAÞLARKENy

KAYNAKLARIN ÇEVREYE ETKÝSÝ1. Termik Santrallerin Çevresinde Neler Oluyor?Termik santrallerde soðutma, buhar elde etme ve temizleme gibi çeþitli amaçlarla su kullanýlýr ve bu

iþlemler sonucunda oluþan atýk sular topraða, yer altý sularýna ya da Gökova’da olduðu gibi denizeboþaltýlýr.

Yataðan Termik Santrali'nin soðutma suyu, Dipsiz ve Çine Çaylarýndan temin edilmektedir. YataðanTermik Santrali’ne Dipsiz su kaynaðýndan saatte 1600 m3 su alýnmakta ve alýnan su, soðutmadan önceçeþitli kimyasal maddelerle iþlemden geçirilip kullanýldýktan sonra tekrar akarsuya boþaltýlmaktadýr. Do-layýsýyla akarsu, baþta demir ve sülfat bileþikleri olmak üzere bol miktarda aðýr metallerle kirlenmektedir.


Termik santral reaktöründe toz hâlindeki linyit kömürünün yanmasý sonucu ortaya çýkan uçucu küller,havaya yayýlarak aðýrlýklarýna ve atmosferik olaylara göre belirli mesafelerde yere çökmektdir (Fotoðraf 1).Ýçindeki zararlý gazlarýn bir kýsmý atmosferde serbest kalarak asit yaðmurlarýna neden olmaktadýr.

Termik santrallerden çýkan baca gazlarýnýn ormanlara ve tarým ürünlerine verdiði zararýn boyutu bü-yüktür. Yataðan Santrali'nin yarattýðý hava kirliliði güneydeki BencikDaðý-Sepetçi Daðý yamaçlarýnda 40 bin hektar alanda ormanlarýnzarar görmesine, kurumasýna ve çevredeki tarým alanlarýnýnolumsuz yönde etkilenmesine neden olmuþtur (Fotoðraf 1).

Gökova Termik Santrali’nden yayýlan baca gazlarýnýnDatça üzerine çöktüðü ve bu gazlarýn 1800-1900 m yük-seklikte Bey Daðlarýný etkilediði de görülmüþtur. Asit yað-murlarýndan etkilenen topraklarýn durumu aðaçlarýn bes-lenmesini engellemekte ve kurumalarýný kolaylaþtýrmakta-dýr. Çevredeki köylerde; zeytin, incir, badem aðaçlarý, üzümbaðlarý, sebzecilik ve yaygýn tarým ürünü olan tütün zarargörmüþtür.

Termik santrallerin yaydýðý cýva; sinir sistemini, geliþmeyi,öðrenme yeteneðini olumsuz yönde etkilemektedir. Amerika'da ya-pýlan bir araþtýrmaya göre termik santrallerden her yýl havaya 50 ton cývayayýlmakta ve 40 ton kadar cýva içeren katý atýk ortaya çýkmaktadýr.

Amaç: Hayat kaynaðý olan havanýn önemini kavramakHazýrlama süresi: 2 haftaKonu: Kentsel bölgelerde hava kirliliðinin neden ve sonuçlarýnýn incelenmesiÖdevinizi yaparken:1. Hava kirliliðinin oluþmasýnda kentsel bölgelerde hýzla artan konut sayýsý, trafik ve sanayileþme-

nin etkisini araþtýrýnýz.2. Havadaki kirleticilerin insan saðlýðý, ormanlar, göller, iç denizler ve toprak kaynaklarý üzerindeki

etkilerini araþtýrýnýz.Deðerlendirme: Hava kirliliðinin neden ve sonuçlarýný bir dosya hâline getirerek arkadaþalarýnýzla sýnýfta paylaþýnýz.

PERFORMANS ÖDEVÝ

2. Petrol ve ÇevrePetrol ürünleri uçaklarda, arabalarda, evlerin ýsýtýlmasýnda, ilaç ve plastik ürünlerin yapýmý gibi hayatýn

çok deðiþik alanlarýnda kullanýlmaktadýr. Petrol, hayatý kolaylaþtýrmasýna raðmen arama, üretim, taþýmave kullanma aþamalarýnda hava ve su kirliliði gibi çevre sorunlarýna neden olmaktadýr.

Petrolün araþtýrýlmasý ve sondaj yapýlmasý aþamalarýnda karalarýn ve okyanuslarýn doðal ortamý bo-zulmaktadýr. Depolama tanklarý ve boru hatlarýndaki sýzýntýlar sonucu petrol ürünleri topraða karýþarakkirliliðe neden olmaktadýr. Petrol ürünleri yakýt hâlinde kullanýldýðý zaman, küresel ýsýnmayla baðlantýlýolan karbon dioksit açýða çýkmaktadýr. Hava kirliliðine yol açan karbon monoksit, nitrojen oksitler, par-tiküller ve yanmamýþ hidrokarbonlar gibi kirleticilerin yayýlmasýna neden olmaktadýr.

1. Petrol Tankeri Kazalarý Ýle Ortaya Çýkan Ekolojik FelaketlerDünya denizlerinin kirlenmesinde kaza yapan petrol tankerlerinin payý oldukça büyüktür. Dolum tesis-

lerinden rafinerilere taþýnmasý sýrasýnda karaya oturan, çarpýþan tankerlerden dökülen petrolün yanmasý,yarattýðý kirliliðin yaný sýra ekolojik dengede de büyük hasara yol açmaktadýr (Fotoðraf 2). Kirlilikten ençok kendini temizleme olanaðýndan yoksun olan körfezler, koylar ve iç denizler etkilenmektedir.

Fotoðraf 1: Termik santral


2. Dünya Denizlerini Etkileyen Baþlýca Tanker KazalarýAmaco Cadiz: Fransa'nýn Bretagne Bölgesi’nde

küçük bir liman olan Portsall (Finistere)'ýn dört milaçýðýnda 16 Mart 1978 günü karaya oturan Liberyabandýralý Amaco Cadiz adlý petrol tankeri, AtlasOkyanusu’nun doðu kýyýlarýný etkileyen bir petrolkirliliðine yol açmýþtýr. Olayda 223 bin ton ham petroldenize dökülmüþ ve 400 km'den daha uzun kýyý þeri-dinin (batýda Saint-Mathieu Burnu’ndan doðudaBrehat Adasý’na kadar) kirlenmesine neden olmuþtur.Petrol yüzünden okyanus ekosistemi bozulmuþtur.

Exxon Valdez: 24 Mart 1989 günü Alaska Körfezi’ninPrince William Sound açýklarýnda aysberglerden kurtul-mak için manevra yaparken kayalýklara çarpan dev boyutlarda Exxon Valdez tankerinden denize 306 binvaril ham petrol akmýþtýr. Petrolün daðýlmasýný önlemek için ilgililer üç gün boyunca büyük çaba har-camýþtýr. Önceleri petrol bir leke hâlinde sabit kalmýþ fakat fýrtýna çýktýktan sonra güneye doðru yayýlmayabaþlamýþtýr. Kazanýn 11. günü 260 km, 56. günü 870 km uzaklýktaki kýyý þeritleri tamamen petrole bulan-mýþ, ortam kirlenmiþtir. 1990 yýlý Mart ayýna kadar geçen bir yýllýk süre içinde temizleme çalýþmalarýna 1385gemi ve 12 bin görevli katýlmýþtýr. Bir yýl içinde milyonlarca kuþ yok olmuþ, balýk ve diðer deniz canlýlarýndada büyük kayýplar görülmüþtür.

3. Nükleer Santrallerin Sebep Olduðu Çevresel SorunlarRadyoaktif maddeler kullanýlarak elde edilen nükleer enerjinin büyük kýsmýndan elektrik enerjisi elde

edilir. Nükleer santrallar (Fotoðraf 3), enerji elde edilirken termik santrallerde olduðu gibi dýþarý karbondioksit (CO2)ve kükürt dioksit (SO2) gibi çevreye zararlý gaz ve kül býrakmaz. Ancak reaktörden çýkan kul-lanýlmýþ yakýt, yüksek radyoaktiviteye sahip birçokmadde içerir. Bu nükleer atýklarýn çevreye veinsana zarar vermeden tasfiyesi çok önemli birproblemdir.

Radyoaktif atýklarýn dýþ ortamla irtibat kurmalarýtelafisi mümkün olmayan sorunlara yol açabilir. Bukonudaki en önemli tedbir, radyoaktif atýklarýnyeryüzünün 500 ile 1200 m altýnda, yer altý su kay-naklarýna uzak yerlerde özel depolara gömülme-sidir. Ayrýca atýklar yüksek sýcaklýkta cam eriyiði ilekarýþtýrýlýp metal silindirler içine boþaltýlýr vesoðuduðunda camsý bir yapý oluþturur. Cam sudaçözünmeyen bir malzeme olduðundan yer altýnda-ki nükleer atýklarýn yeryüzüne çýkma ihtimali daha da azalmaktadýr. Aslýnda nükleer atýklarýn tehlikesikurþun, cýva ve arsenik gibi zehirli atýklara kýyasla daha azdýr. Çünkü radyoaktif atýklarýn radyoaktivitesizamanla azalýrken zehirli atýklar çevreye atýldýklarý ilk günkü gibi kalýr.

Nükleer parçalanma çok kýsa sürede çok fazla enerjinin ortaya çýkmasýný saðlar. Santrallerde bu ener-jinin etkisiyle çok sýcak bir ortam oluþur. Bundan dolayý santraller sürekli olarak soðutulmak zorundadýr.Soðutma iþlemi de akarsulardan veya denizlerden alýnan suyla yapýlmaktadýr. Soðutma iþlemi için kul-lanýlan su, dýþarý verildiðinde yüksek oranda ýsýnmakta ve o yöredeki canlýlarýnýn ölmesine sebeb olmak-tadýr.

Fotoðraf 3: Nükleer santral

Fotoðraf 2: Denizde meydana gelen tanker kazasý


Nükleer Enerjinin Korkunç Yüzü“Ukrayna ve Beyaz Rusya sýnýrýndaki ormanlar ve terk edilmiþ köylerin bulunduðu bölge; geyik,

kunduz, porsuk, vaþak, bizon gibi hayvan türlerinin ve beyaz kuyruklu deniz kartalý, kara leylek,yeþil turna gibi 270 tür kuþun barýndýðý Avrupa'nýn en zengin doðal yaþam alanlarýndan biriydi.Buraya yakýn bir bölgede 26 Nisan 1986’da meydana gelen nükleer facia, ardýnda günümüze kadaruzanan bir yýkým býraktý.

Çernobil Nükleer Santrali’nin dört numaralý reaktöründe yapýlan ve reaktörün zayýf güvenlik sis-temlerine meydan okuyan bir deney, santral çalýþanlarýnýn da ihmaliyle yüzyýlýn felaketine dönüþtü.

Milyonlarýn kaderini deðiþtiren kaza sonucu, Hiroþima ve Nagasaki'ye atýlan atom bombalarýnýnyaklaþýk 200 katý kadar radyoaktif madde atmosfere yayýldý.

Kazadan sonra Kuzey Yarýmküre’deki hemen her ülkede radyoaktif kirlilik görüldü. Ancakrüzgârýn yönü ve yaðýþlar nedeniyle bazý ülkeler radyoaktif maddelerden daha fazla etkilendi.

Dönemin Sovyet topraklarýnýn yaný sýra Ýskandinavya da yoðun oranda radyoaktif kirliliðemaruz kaldý. Çernobil'den kaynaklanan radyoaktif serpinti 160 bin km2 topraðý kirletti.

Çernobil faciasýnýn sonuçlarý, olayýn üzerinden 20 yýl geçtikten sonra bile etkisini sürdürüyor.Kanser vakalarýndaki çarpýcý artýþýn yaný sýra kaza sonrasý radyoaktif bulutlarýn ulaþtýðý bazý böl-

gelerde hâlâ olayýn izlerine rastlanabiliyor. Örneðin, Aðustos 2005'te Almanya'nýn güneyindekiBavyera ormanlarýnda yaban domuzlarýnda yoðun oranda radyoaktivite tespit edildi. Ýngiltere'de degünümüzde bile bazý çiftliklerde 'Çernobil kontrolleri' yapýlýyor.”

HABER KÖÞESÝS

ETKÝNLÝKG

Çevreye Olan Etkileri

Kaynak Üretim aþamasýnda Daðýtým aþamasýnda Tüketim aþamasýnda

Kömür

Petrol

Petrolün araþtýrýl-masý ve sondaj yapýl-masý kara ve okyanusundoðal ortamýný boza-bilir. Üretim sýrasýndaplatform kazalarý mey-dana gelebilir.

Tanker kazalarýsonucu denizler kirlenir,petrol boru hatlarýndapatlamalar meydanagelebilir.

Petrol ürünlerinin kullanýmýhava kirliliðine yol açar.

Doðal gaz

Nükleer yakýt

Aþaðýdaki bazý enerji kaynaklarýnýn üretim daðýtým ve tüketim aþamalarýnda çevreye olan olumsuz

etkilerini gösteren tabloda boþ býrakýlan yerleri örnekteki gibi uygun bir þekilde doldurunuz.


Aþagýdaki enerji kaynaklarýnýn çevreye olan olumlu ve olumsuz etkilerini, tabloda boþ býrakýlan yer-leri örnekteki gibi yazýnýz.

Alternatif EnerjiKaynaklarý

Çevreye Olumlu Etkisi Çevreye Olumsuz Etkisi

Hidroelektrik enerji

Taþkýn koruma, çevre ziraati-ni geliþtirme, balýkçýlýðý destek-leme, aðaçlandýrma gibi etkilerivardýr.

Güneþ kaynaklý enerji üre-tim sistemlerinde atmosfereveya herhangi bir alýcý ortamadirekt bir kirletici (zehirli gazlar,sera gazlarý vb.) emisyonubulunmamaktadýr.

Güneþ enerjisi

Jeotermal enerjiJeotermal akýþkan, bünyesindeki yoðuþ-

mayan gazlar nedeni ile az da olsa asit kir-leticilere katký yapabilmektedir.

Biyokütle enerjisiÇöp ve benzeri bazý atýklarýn yakýlmasý

sonucu ortaya çýkan atýklar hava ve çevrekirliliðine neden olur.

Rüzgâr enerjisi

Büyük arazi kullanýmý, gürültü, görsel veestetik etkiler, doðal hayat ve habitata etki,elektromanyetik alan etkisi, gölge vetitreþimler gibi olumsuz etkileri vardýr.

ETKÝNLÝKG

4. Hidroelektrik Santrallerinin Sebep Olduðu Çevresel SorunlarHidroelektrik enerji üretiminin doðal, tarihî, kültürel varlýklar ve sosyoekonomik çevre üzerinde et-

kileri mevcuttur. Barajlar yapýlýrken su altýnda kalan taþýnmazlar ve yöre halkýnýn yeniden iskâný gibisorunlar ortaya çýkmaktadýr.

Hidrolik enerjinin mikroklimatik, hidrolojik ve biyolojik çevreye etkileri vardýr. Baraj gölünün geniþyüzey alaný buharlaþmayý arttrmakta, tarým arazilerinde tuzlanma ve çoraklaþma olmakta, sudan kay-naklanan paraziter hastalýklar artmakta, rezervuar altýnda kalan bitki ve aðaçlarýn kesilip temizlenmeme-si ile denge oluþuncaya kadar birkaç yýl su kalitesi olumsuz yönden etkilenmektedir.

Baraj gölü nedeniyle su yüzeyinin geniþlemesi insanlar için zararlý bazý organizmalarýn üremesineneden olabilmektedir. Suda üreyebilen mikroplar, gerek taþýyýcý gerek taþýyýcýsýz olarak çeþitli hastalýklarýnyayýlmasýna yol açabilmektedir.

5. Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarýnýn Sebep Olduðu Çevresel Sorunlar

Çevrenizde bulunan bir maden ocaðý veya enerji santraline inceleme gezisi düzenleyiniz . Bu tesis-lerin çevreye verdiði zararlarý, etkileri gözlemleyerek bir rapor hâline getiriniz.

ARAZÝ ÇALIÞMASI


ETKÝNLÝK

Aþaðýdaki tabloda enerji üretiminde kullanýlan kaynaklar verilmiþtýr. Bu kaynaklarýn üretimi, tüketi-mi ve taþýnmasý sýrasýnda çevreye etkisi varsa tabloda “+”, yoksa “-” olarak iþaretleyiniz (Etkilerdedercelendirme yapmadan sadece etkilerin olup olmadýðýna bakýnýz.).

Kaynaklar

Emisyonlar, hava kirliliði ve iklim deðiþkenliðine

katkýsý

Su kirliliði ve sulak alanlara

etkisi

Atýk oluþumu

Görüntü kirliliði

Gürültü kirliliði

Habitatave canlý

yaþama etk-isi

Fosil Yakýtlar +

Güneþ -Rüzgâr -Jeotermal +

Hidrojen

Dalga

Biyokütle

G

6. Madenciliðin Çevre Kirliliðine EtkileriMaden çýkarýlmasý ve iþlenmesi faaliyetleri sýrasýnda birtakým çevre bozulmalarý ortaya çýkmaktadýr.

Doðal arazi yapýsýnýn deðiþtirilmesi ile beraber bitki örtüsü, topraðýn verimli olan üst kýsmý yok edilmek-te, topraktaki asit oraný deðiþime uðramakta, toprakta zehirli madde (sülfat) birikmekte ve kil oranýnýnartmasý ile toprak verimsizleþmekte, yer üstü ve yer altý sularý kirlenmektedir. Bu faaliyet ile kýsmen havakirliliði de oluþmaktadýr.

Madencilik faaliyetleri ile bozulan çevrenin, geri kazanma ile eski dengesi kurulamasa bile verilenzararý en aza indirmek olanaklýdýr. Bunun için meydana gelen boþluklar doldurulmalý, hýzlý geliþen bazýaðaç türleri ile aðaçlandýrma yapýlýp yeni bir bitki örtüsü meydana getirilmelidir.

Bir madenin üretim ve tüketim sürecinde çevreye olan olumsuz etkilerini araþtýrýnýz.

HABER KÖÞESÝSRomanya'daki Bir Altýn Madeni Ýþletmesinden Sýzan Siyanür, Milyonlarca Balýðýn Ölmesine

Neden Oldu“Romanya'daki bir altýn madeni iþletmesinde meydana gelen toprak kaymasý sonucu Tuna

Nehri'ne karýþan yüksek orandaki siyanürün, Balkanlardaki binlerce km2’lik verimli araziyi olumsuzyönde etkileyeceði öngörülüyor. Tizsa ve Tuna'ya karýþan siyanür, þu ana kadar Romanya,Macaristan ve Sýrbistan'da milyonlarca balýðýn ölmesine neden oldu. Romanya'daki altýn madeniiþletmesinden sýzan siyanür, önümüzdeki yýllarda bütün besin zincirlerini etkileyecek ve doðanýndengesini önemli ölçüde bozacaktýr. Avrupa'daki çevre otoriteleri, bu olayý 1986'da meydana gelenÇernobil patlamasýndan sonra en önemli olay olarak nitelemektedir. Tizsa Nehri'ne 100 bin m3

siyanürlü su karýþtýðý sanýlýyor. Bu kimyasal, altýný diðer maddelerden ayýrmak için kullanýlmak-tadýr. Canlý organizmalar için zehir niteliði taþýyan siyanür, oksijenin hücre duvarlarýndan geçmesi-ni engelleyerek ölüme neden olmaktadýr. Macar yetkililerin, sýzýntýnýn yarattýðý tahribatý azaltmayýdenemesine raðmen seyrelmiþ siyanür, Yugoslavya'nýn baþkenti Belgrat'a ulaþtý. Macaristan'danSýrbistan'a uzanan ve Belgrad'ýn 40 mil kadar kuzeyinde Tuna Nehri ile birleþen Tisza Nehri'ninkýyýlarýna tonlarca ölü balýk vurdu. Tisza Nehri'nde balýkçýlar ve gönüllülerden oluþan kauçukeldivenli ekipler, ölü balýklarý toplayýp plastik torbalara dolduruyorlar. Ancak hiç kimse, bu poþet-lerin daha sonra ne yapýlacaðýný bilmiyor. Bu arada 1992 yýlýnda, Colorado'nun güneyindeki biraltýn madeni de siyanür sýzýntýsýna neden olmuþtu. Sýzýntý sonucu kirlenen Alamosa Nehri'nde doðalyaþam sona ermiþti.”


Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.1. Yenilenemeyen enerji kaynaklarý nelerdir?2. Dünyadaki enerjinin ana kaynaklarý nelerdir?3. Atmosferdeki hangi gazlarýn seviyesindeki artýþ küresel ýsýnmaya neden olur?4. Karbon dioksit miktarýnýn artmasý sonucu oluþan problemleri listeleyiniz.5. Yel deðirmenleri nasýl çalýþýr?6. Termik enerji nedir ?7. Termik santrallerden kaynaklanan atýklar nelerdir ?8. Madde döngüsün deðiþiminde insanlarýn rolü nedir? 9. Açýk iþletmelerden kömür çýkarýlmasýnýn çevresel etkileri nelerdir?

10. Doðal kaynaklarýn aþýrý kullanýmlarý sonucu ortaya çýkan sorunlar nelerdir? Bir örnek vererek açýklayýnýz.11. Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda etkili olan faktörler nelerdir?12. Ýnsanýn ihtiyaçlarýna göre doðal kaynak kullanýmý nasýl bir özellik gösterir? Örnek vererek açýklayýnýz.13. Doðal kaynaklarýn hatalý kullanýmýnýn çevresel etkilerini örnek vererek açýklayýnýz.14. Doðal kaynaklarýn zaman içinde kullaným alanýnýn ve deðerinin deðiþmesinde insanýn rolünü açýklayýnýz15. Sanayi Devrimi doðal kaynak kullanýmýndaki deðiþmede nasýl etkili olmuþtur?16. Geçmiþten günümüze deðeri ve kullaným özelliði deðiþen doðal kaynaklara örnek vererek bu deðiþikliðin

neden yaþandýðýný açýklayýnýz.17. Doðal kaynaklarýn tüketim hýzlarý nelere baðlý olarak deðiþir? Örnek vererek açýklayýnýz.18. Yaðmur ormanlarý hangi amaçlarla tahrip edilmektedir? Açýklayýnýz.19. Yaðmur ormanlarýnýn tahrip edilmesi sonucu ortaya çýkan çevresel sorunlar nelerdir? Açýklayýnýz.

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.1. Çürüyen bitkilerin veya hayvan atýklarýnýn yakýlmasý ile elde edilen enerji kaynaðýna …………….. verilir2. Kýsaca yer ýsýsý olup yer kabuðunun çeþitli derinliklerinde birikmiþ ýsýnýn oluþturduðu, kimyasallar içeren

sýcak su, buhar ve gazlar kullanarak üretilen enerji kaynaðýna ………………………. denir.3. Nükleer güç santrallerinde ………… ve …………….. madenleri kullanýlýr.4. Petrol ürünleri yakýt olarak kullanýldýðý zaman ......................... açýða çýkar.5. Termik santrallerin bacalarýndan çevreye ....................................... gibi zararlý gazlar yayýlýr.6. Altýn madeninin iþletilmesi sýrasýnda kullanýlan ................................. çevreye zarar vermektedir.7. Ülkelerin ………….. ve …………….. deki geliþmiþlikleri doðal kaynaklarýn kullanýmýnda belirleyici

olmaktadýr.8. Demir-çelik sanayisindeki geliþmeler ……………………..üretimini arttýrmýþtýr.9. Petrolün termik güç olarak öneminin artmasý ………..……. ve …………..…… motorlarýn icadýndan

sonra gerçekleþmiþtir.

Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.1. Uranyum gibi radyoaktif minerallerin atomlarý bölündüðü zaman (fizyon) ya da birleþtiði zaman (füzyon)

enerji açýða çýkaran radyoaktif minerallerden hangi enerji kaynaðý elde edilir?A) Bio atýk B) Doðal gaz C) Jeotermal D) Nükleer E) Hidroelektrik

2. Yeni doðal kaynaklarýn keþfinin en önemli sonucu hangisidir?A) Yeni üretim alanlarý ortaya çýktý. B) Eski kaynaklar önemini kaybetti.C) Yeni makineler icat edidi. D) Ticaret geliþti. E) Endüstri geliþti.


ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME�

3. Bitkilerin kültür altýna alýnmasý ile aþaðýdaki kaynaklarýn hangisi önem kazanmýþtýr?

A) Maden yataklarý B) Doðal bitki alanlarý C) Orta kuþak ovalarý

D) Tarým topraklarý E) Denizler

4. Ýnsanlar ilk önce aþaðýdaki faaliyetlerden hangisini gerçekleþtirmiþtir.

A) Bakýr iþlemesi B) Demir iþlemesi C) Taþ iþleme

D) Çömlekçilik E) Bronz iþleme

5. Aþaðýdakilerden hangisinin icadý ile ormanýn önemi artmýþtýr?

A) Su deðirmenlerinin icadý B) Rüzgâr deðirmenlerinin icadý

C) Buhar makinesinin icadý D) Matbaanýn icadý

E) Dinamonun icadý

6. Aþaðýdaki olaylarýn hangisi ile suyun önemi daha çok artmýþtýr?

A) Madenciliðin geliþmesi B) Sanayi Devrimi C) Buhar makinesinin icadý

D) Dinamonun icadý E) Petrol kuyularýnýn açýlmasý

7. Demir çelik tesisleri 1870 sonrasýnda neden yer deðiþtirmiþtir?

A) Demir çelik tesisleri için suyun gerekliliði

B) Demir çeliðin çok kirletici olmasý

C) Demir cevherinin olduðu alanlara taþýnmasý

D) Demir çelik tesisi için kömürün vazgeçilmezliði

E) Deprem riski az olan yerlere kaydýrýlmasý

8. Petrolün önem kazanmasý hangi olay ile olmuþtur?

A) Dinamonun icadý

B) Matbaanýn icadý

C) Ýçten yanmalý motorlarýn icadý

D) Petrolün yanabilirliðinin keþfi

E) Arabanýn icadý


ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME�

doğal kaynakların kullanımı

Documents