сп. Обектив, бр. 206, януари 2013 г

МЕСЕЧНО ИЗДАНИЕ НА БЪЛГАРСКИ ХЕЛЗИНКСКИ КОМИТЕТ

Януари 2013

Думи на редактора

Ñîôèÿ 1504ï.ê. 146òåë/ôàêñ: (02) 943 48 [email protected]Ñîôèÿ 1504, óë. Âúðáèöà ¹7

ÃËÀÂÅÍ ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Þëèàíà ÌåòîäèåâàÐÅÄÀÊÒÎÐ: Æàíà ÍèêîëîâàÏÐÅÄÏÅ×ÀÒ: Äîíêà Ìàíãà÷åâàÀÂÒÎÐÈ: Âàñèë ×àïðàçîâ, Äàíèåëà Ôúðòóíîâà, Äèìèòðèíà ×åðíåâà, Èâà Áîíåâà, Èðèíà Íåäåâà, Éîðäàíêà Áèáèíà, Êðàñèìèð Êúíåâ, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ñëàâêà Êóêîâà, Òàòÿíà Âàêñáåðã, Ôåíÿ Äåêàëî, Õðèñòî Õðèñòîâ, Þëèàíà Ìåòîäèåâà

Ñíèìêà êîðèöà: cc Sazie / www.flickr.com

ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÕÅËÇÈÍÑÊÈ ÊÎÌÈÒÅÒ Å ÍÅÇÀÂÈÑÈÌÀ ÍÅÏÐÀÂÈÒÅËÑÒÂÅÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈß ÇÀ ÇÀÙÈÒÀ ÍÀ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ. Îáðàçóâàí å íà 14 þëè 1992 ã.

Ïðåäñåäàòåë: Êðàñèìèð ÊúíåâÇàì.-ïðåäñåäàòåë: Ìàðãàðèòà Èëèåâà×ëåíîâå: Àíåòà Ãåíîâà, Àíòîàíåòà Íåíêîâà, Âàñèë ×àïðàçîâ, Âúëêî Ñòàíåâ, Ãåîðãè Áàíêîâ, Ãåîðãè Òîøåâ, Äàíèåëà Ôúðòóíîâà, Äåñèñëàâà Ïåòðîâà, Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà, Äèìèòðèíà Ïåòðîâà, Äèìèòúð Êàìáóðîâ, Åìèë Êîåí, Çåëìà Àëìàëåõ, Èëèàíà Ñàâîâà, Éîíêî Ãðîçåâ, Êàëèíà Áîçåâà, Êèðèë Èâàíîâ, Ìàðãàðèòà Èëèåâà, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ïëàìåí Áîãîåâ, Ðàäîñò Íèêîëàåâà, Ðàìàäàí Êåõàéîâ, Ñëàâêà Êóêîâà, Òàíÿ Ìàðèí÷åøêà, Þëèàíà Ìåòîäèåâà , ßíà Áþðåð Òàâàíèå

„ÎÁÅÊÒÈÂ” ÎÏÐÎÂÅÐÃÀÂÀ (4-5) Èñòîðèêúò êàòî åñíàô. Çà ïàíèöà ëåùà

ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈ ÑÚÄ ÏÎ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ(17-24) Äåëîòî „Ëåíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ” çàâúðøè ñ ïðèñúäà çà èçòåçàíèÿ

ÈÍÒÅÃÐÀÖÈß ÍÀ ÌÀËÖÈÍÑÒÂÀÒÀ(26-28) Ïîääúðæàíàòà áåäíîñò å ïîðîê

ÏÐÀÂÀ ÍÀ ÄÅÖÀÒÀ(33-39) Íåâèäèìèòå óâðåæäàíèÿ èëè ñïåöèôè÷íè íàðóøåíèÿ íà ñïîñîáíîñòòà çà ó÷åíå

ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ(46) Èñêðà Áàåâà íå ïðèåìà ÷àñòè îò îòêðèòîòî ïèñìî „Áúëãàðèÿ ìåæäó Îñàííà è ðàçïíè ÿ!”(47-49) Êðàñèìèð Êàðàêà÷àíîâ: Ïîçîðíî å äà ñå îòðè÷à, ÷å Áúëãàðèÿ å ãåðîè÷åí ñïàñèòåë íà åâðåèòå ñè(50-53) Äæåêè Êîìôîðòè: Óíèêàëíè ëè÷íîñòè ïîïðå÷èõà íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî äà èçâúðøè ãåíîöèä ñðåùó åâðåèòå(54) Ïèñìî-îòêàç íà Ëåà Êîåí äà ó÷àñòâà â êðúãëà ìàñà íà ÑÓ çà ñïàñÿâàíåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè (55-56) Ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè 1940-1944 ã. 70 ãîäèíè îò “ñïàñÿâàíåòî” - àêöèÿòà ïðîòèâ äåïîðòèðàíåòî ìàðò 1943 ã.

ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ(57-58) Çà êîãî å òàçè ïåñåí?

ËÈ×ÍÎ ÌÍÅÍÈÅ(59-60) Ñëåä ðåôåðåíäóìà: Ïðåîòêðèâàíå íà ïðî÷åòåíè òåêñòîâå

ÏÐÎ×ÅÒÅÍÎ ÎÒ ÎÁÅÊÒÈÂ(73-75) Â. “Ìîíä”: “Ôèëèï Ìîðèñ” è äåöàòà îò ñ. Ðèáíîâî (76-79) Librev.com: Íîâèòå ëåâè çà èíöèäåíòà ñ Îêòàé

ÏÎ ÑÂÅÒÀ(80-81) Òóðöèÿ: Äåâåòèìà àäâîêàòè çà ÷îâåøêè ïðàâà ñà â çàòâîðà(81-82) Äðóãà ãðúöêà êðèçà íà âíèìàíèåòî íà ÅÑ(83) Åãèïåò: Íå âðúùàéòå íàñèëñòâåíî ïàëåñòèíöè â Ñèðèÿ(84-85) Ñèðèÿ: Íàïàäåíèÿòà ñðåùó ñâåùåíè ìåñòà ïðåäèçâèêâàò íàïðåæåíèå(86) Áðàçèëèÿ: Ñàî Ïàóëî äåéñòâà, çà äà îãðàíè÷è ïîëèöåéñêîòî ïðèêðèâàíå

ÄÎÊÓÌÅÍÒÈ(87-90) Äåêëàðàöèÿ íà Ðàéîííî ìþôòèéñòâî - Áëàãîåâãðàä, ïðèåòà îò Ðàéîííèÿ ìþñþëìàíñêè ñúâåò – Áëàãîåâãðàä, íà 15. 01. 2013 ã.

Â íîâèÿ áðîé íà ñïèñàíèå „Îáåêòèâ“ ìîæå çà ïðî÷åòåòå:

• Àêòóàëíà äèñêóñèÿ íà êëóá „Îáåêòèâ“ - „Ñúäåáíàòà âëàñò – ìåæäó ñêàíäàëà è ðåôîðìàòà íà ïàð÷å“ ñ ó÷àñòèåòî íà Àòàíàñ Àòàíàñîâ – ñúäèÿ â Ñîôèéñêèÿ ãðàäñêè ñúä, ÷ëåí íà Óïðàâèòåëíèÿ ñúâåò íà Ñúþçà íà ñúäèèòå â Áúëãàðèÿ; Õðèñòî Èâàíîâ – ïðîãðàìåí äèðåêòîð â Áúëãàðñêèÿ èíñòèòóò çà ïðàâíè èíèöèàòèâè; Ïåòÿ Âëàäèìèðîâà – ðåäàêòîð â „Äíåâíèê ÁÃ”; Ìèðîñëàâà Òîäîðîâà – áèâø ïðåäñåäàòåë íà Ñúþçà íà ñúäèèòå â Áúëãàðèÿ, ÷ëåí íà ñúþçà; Êàëèí Êàëïàê÷èåâ – ÷ëåí íà Âèñøèÿ ñúäåáåí ñúâåò (ÂÑÑ). Ìîäåðàòîð – Àíòîàíåòà Íåíêîâà

• „Äåëîòî „Ëåíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ“ çàâúðøè ñ ïðèñúäà çà èçòåçàíèÿ – ïðàâåí àíàëèç íà àäâîêàò Äàíèåëà Ôúðòóíîâà

• „Ïîääúðæàíàòà áåäíîñò å ïîðîê“ – àâòîð ðîìñêèÿò ïîåò è æóðíàëèñò Âàñèë ×àïðàçîâ

• „Íåâèäèìèòå óâðåæäàíèÿ èëè ñïåöèôè÷íè íàðóøåíèÿ íà ñïîñîáíîñòòà çà ó÷åíå“ – äîêòîð Èâà Áîíåâà

• „Çà êîãî å òàçè ïåñåí?“ – Òàòÿíà Âàêñáåðã• „Ñëåä ðåôåðåíäóìà: Ïðåîòêðèâàíå íà ïðî÷åòåíè òåêñòîâå“

– Ìàðòà Ìåòîäèåâà

25ÍÎÌÈÍÀÖÈß ÇÀ ÁÕÊДелото на Българския хелзинкски комитет „Йорданова срещу България “ води класацията за най-добро решение на Европейския съд по правата на човека през 2012 г.

29ÑÂÎÁÎÄÀ ÍÀ ÂÅÐÎÈÇÏÎÂÅÄÀÍÈßÒÀПазарджик: Когато политиката влезе във вярата

40ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÑËÀÂÊÀ ÊÓÊÎÂÀСтраховете на големите и бъдещето на малките

41ÄÀ ÎÏÎÇÍÀÅÌ ÌÈÍÀËÎÒÎ ÑÈ

Открито писмо:България между Осанна и разпни я!

61ÊÍÈÃÈ Познаваме ли се отнякъде? Отново за „Турците в България“

Ñíèìêà: cc SalFalco / www.flickr.com

6Êëóá Îáåêòèâ

Съдебната власт –

между скандала

и реформата на парче

Юлиана Методиева,главен редактор

Обектив | Брой 206

„ОБЕКТИВ“ ОПРОВЕРГАВА

4

Историкът като еснаф. За паница леща

Íàñêîðî â ïðîñòðàíñòâîòî ñå ïîÿâèõà 3 ïèñìà, ïîäïèñàíè îò èçòúêíàòè èìåíà îò èñòîðè÷åñêàòà îáùíîñò. Âñè÷êè òå èìàò ñâîÿòà ïóáëè÷íà è çàäêóëèñíà “èñòîðèÿ”. Çà íåÿñíèòå ìåõàíèçìè ìîæåì äà ãðàäèì õèïîòåçè. Î÷åâèäíèòå âðúçêè ìåæäó ôàêòèòå îáà÷å ñå íàòðàïâàò.

Ïðåç ÿíóàðè â Èíñòèòóòà ïî èñòîðèÿ (ÁÀÍ) ñå ñúñòîÿ ñåìèíàð “Îïèòè çà íîâ ïðî÷èò íà ìèíàëîòî, ïðîÿâà íà íàó÷íà íåêîìïåòåíòíîñò èëè àíòèäúðæàâíè÷åñêà äåéíîñò”[1]. Ïîâîäúò å êíèãàòà “Áàëêàíñêèòå âîéíè â Ðîäîïèòå 1912-1913”, èçä. „Ïîìàê”, Ñìîëÿí. Äåéñòâèòåëíèÿò é àâòîð å Èñìåí Ðåäæåïîâ (Äæàìàë Ðåäæåï ×óðàëñêè). Â õîäà íà äèñêóñèÿòà íàó÷íàòà îáùíîñò îñúæäà òåçàòà íà êíèãàòà, êàòî ÿ îïðåäåëÿ çà ”ôàëøèôèêàöèÿ è ìèòîëîãèçàöèÿ íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”. Ãíåâúò å íàñî÷åí êúì àâòîðà, “èçáðàë äà ïèøå êëåâåòíè÷åñêè ñòàòèè ñ ïñåâäîíèì”. Îæåñòî÷åíèÿò òîí, êàêòî è ôîðìóëèðîâêàòà íà òåìàòà íà ñåìèíàðà â ÁÀÍ, òÿãîñòíî íàïîìíÿò çà êîìóíèñòè÷åñêèòå âðåìåíà, à ïðèçèâèòå êúì ñëóæáèòå äà ñå âçåìàò ìåðêè ñà øîêèðàùè. Ñðåä

èçêàçâàíèÿòà, ïóáëèêóâàíè íà ñàéòà íà Èíñòèòóòà ïî èñòîðèÿ, ìîãàò äà ñå ïðî÷åòàò âúïðîñè îò ðîäà íà “çàùî íå ñå ïîòúðñÿò ìåäèèòå çà ïî-øèðîêà ðàçãëàñà íà òîâà îïàñíî çà èíòåãðèòåòà íà ñòðàíàòà åòíî-ñîöèàëíî èíæåíåðñòâî“! Ðîäåíèÿò â ñ. Âîäíè ïàä (Äèøóê äåðå) Ðåäæåïîâ å ðèòóàëíî ðàçêúñàí, çàáðàíåí, îñòðàêèðàí. Â Îòâîðåíî ïèñìî îò ó÷àñòíèöèòå â ñåìèíàðà ñå çàêëåéìÿâàò îïèòèòå íà ïîìàøêèÿ åòíîñ äà èçÿâÿâà ðàçëè÷íà îò î÷åðòàíàòà çàâèíàãè îò îôèöèîçíàòà íàóêà èäåíòè÷íîñò.

Èìåíàòà íà ó÷àñòíèöèòå íå ñà òàéíà: Èëèÿ Òîäåâ, äèðåêòîð íà Èíñòèòóòà ïî èñòîðèÿ, Ëèçáåò Ëþáåíîâà, Èëèÿ Èëèåâ, Èëèÿíà Ìàí÷åâà.

Íà ïðåñêîíôåðåíöèÿ àêàä. Ãåîðãè Ìàðêîâ (ÁÀÍ), çàåäíî ñ èñòîðèêà Ïåòêî Êîëåâ /Òàíãðà/ Òàíàêà è ñëóæèòåëÿ â ÌÑ, èçÿâÿâàù ñå è êàòî èñòîðèê Ñïàñ Òàøåâ (”Èñòèíà è ìèòîâå îêîëî ñïàñÿâàíå íà åâðåèòå”), îïîâåñòèõà ñúùî ðåïðåñèâåí ïî òîí äîêóìåíò. Â Îòêðèòî ïèñìî ñ íàäñëîâ “Áúëãàðèÿ ìåæäó Îñàííà è ðàçïíè ÿ!” òå êàòåãîðè÷íî íàñòîÿâàò “Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúíøíèòå ðàáîòè äà ïðîâåäå ðàçãîâîðè ñ îíåçè ñðåäè îò åâðåéñêàòà îáùíîñò ó íàñ è çàä ãðàíèöà, êîèòî èíñïèðèðàò äîïúëíèòåëíè ïðîáëåìè è íàïðåæåíèå ìåæäó Áúëãàðèÿ è ðåïóáëèêà Ìàêåäîíèÿ âúâ âðúçêà ñúñ ñúáèòèÿòà îò

[1] Íà ñàéòà íà ÁÀÍ ñåìèíàðúò å çàïèñàí êàòî „Àêòóàëíè ïðîáëåìè íà èñòîðèÿòà è èñòîðèîãðàôèÿòà“.

5

1943 ã., êîãàòî ïîñëåäíàòà âñúùíîñò íå ñúùåñòâóâà êàòî ìåæäóíàðîäíîïðàâåí ñóáåêò”. Â òîâà Îòêðèòî ïèñìî ñå êàçâà îùå: “Áèõìå îöåíèëè ïîçèòèâíî, àêî ðúêîâîäñòâîòî íà îðãàíèçàöèÿòà íà åâðåèòå ØÀËÎÌ ïðåöèçèðà ïîëèòè÷åñêèÿ åçèê, ñ êîéòî èíòåðïðåòèðà ñúáèòèÿòà, ñâúðçàíè ñúñ ñïàñÿâàíåòî/íåñïàñÿâàíåòî íà åâðåè îò íàøàòà ðîäèíà Áúëãàðèÿ”.

Ñëåäâàò ïîäïèñèòå: îòíîâî ïðîô. ä-ð Èëèÿ Òîäåâ, ä-ð Ëèçáåò Ëþáåíîâà îò Èíñòèòóòà ïî èñòîðèÿ ïðè ÁÀÍ, äîö. ä-ð Òîäîð Ïîïíåäåëåâ (ÑÓ), äîö. ä-ð Ïëàìåí Ìèòåâ (äåêàí íà Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò, ÑÓ), ïðîô. Èñêðà Áàåâà, èñòîðèêúò Êðàñèìèð Êàðàêà÷àíîâ. Ïîçâúíèõìå íà ïîâå÷åòî îò ïîäïèñàëèòå òîçè ñêâåðåí òåêñò. Ïëàìåí Ìèòåâ çàÿâè ïðåä „Îáåêòèâ”, ÷å å ïîäïèñàë “ïîäòèêíàò îò ãðàæäàíñêè ÷óâñòâà”. Äîö. Ïîïíåäåëåâ ñå ñúãëàñè äà ãîâîðè, ïîñëå ðàçìèñëè è ñå ïîêðè. Ïðîô. Èñêðà Áàåâà ïúê ñå ðàçãðàíè÷è. Ïóáëèêóâàìå íåéíîòî îïðîâåðæåíèå íà ïîäïèñà é â Îòêðèòîòî ïèñìî “Áúëãàðèÿ ìåæäó Îñàííà è ðàçïíè ÿ!”(âèæ â ðóáðèêàòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè”). Îò ïîêàíåíèòå åäèíñòâåí Êðàñèìèð Êàðàêà÷àíîâ äàäå èíòåðâþ (âèæ â ðóáðèêàòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè”).

Ñúùåñòâóâà è òðåòî ïèñìî: “Ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè 1940-1944 - 70 ãîäèíè îò “ñïàñÿâàíåòî”. Íåãîâ èäåîëîã å Áîðèñëàâ Äè÷åâ (”Ãîâîðè Ëîíäîí”). Ïðîåêòîòåêñòúò å íà Íèêîëàé Ïîïïåòðîâ (”Áúëãàðñêèÿò ôàøèçúì”) (âèæ „Ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè 1940-1944 ã.” â ðóáðèêàòà „Äà îïîçíàåì ìèíàëîòî ñè”).Òåêñòúò ïî ñúùåñòâî å ïîêàíà êúì êîëåãèÿòà äà ñå çàâúðíå êúì ïðåäìåòà íà èñòîðèÿòà. “Èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íå ñå çàíèìàâà è íå òðÿáâà äà ñå çàíèìàâà ñàìî ñ õóáàâîòî îò ìèíàëîòî, à ñ öÿëîñòíàòà êàðòèíà íà ïðîöåñè è òåíäåíöèè, íà ñúáèòèÿ è ïðîÿâè. Îñíîâíàòà é çàäà÷à å äà ðåêîíñòðóèðà ìèíàëîòî. Íåéíèÿò èçñëåäîâàòåëñêè ïîäõîä å àíàëèòè÷íèÿò, à íå àêñåîëîãè÷íèÿò”. È îùå: „Òåìàòà çà ñúäáàòà íà åâðåèòå â áúëãàðñêèòå çåìè å ïðåäñòàâÿíà åäíîñòðàí÷èâî â ãîäèíèòå íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì, è ñúùî òàêà åäíîñòðàí÷èâî â ãîäèíèòå íà ïðåõîäà êàòî è â äâàòà ñëó÷àÿ èñòîðèÿòà å áèëà æåðòâà íà ïîëèòè÷åñêè âíóøåíèÿ, ðåøåíèÿ, êîíòðîë”.

Çà ðàçëèêà îò ãîðíèòå äîêóìåíòè, òîâà ïèñìî íå ñúáðà ïîäïèñè. Âúïðåêè óñèëèÿòà íà àâòîðèòå ìó, àäðåñèðàëè ïðèçèâà ñè êúì: Ïëàìåí Ìèòåâ, äåêàí íà Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò; ðúêîâîäèòåë êàòåäðà „Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ” Ìèõàèë Ãðóåâ (ÑÓ), Èëèÿ Òîäåâ – äèðåêòîð íà Èíñòèòóò çà èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ, ÁÀÍ; ðúêîâîäèòåë ñåêöèÿ Âàñèëêà Òàíêîâà; Áëàãîâåñòà Èâàíîâà, ïðåäñåäàòåë íà ñåêöèÿ „Èñòîðèÿ” ïðè Ñúþçà íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ; àêàä. Ãåîðãè Ìàðêîâ, ïðåäñåäàòåë íà Áúëãàðñêî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî.

Öåëèòå íà ïèñìîòî ñà ÿñíè – äà ìîòèâèðà ãðàæäàíñêîòî ñúçíàíèå è äåéñòâèÿ íà èñòîðèöèòå ñ äíåøíà äàòà. Äà ñå ïîåìàò ãðåõîâåòå íà êîëåãèòå èì, êîèòî, êàêòî ïî âðåìå íà êîìóíèçìà, òàêà è ñëåä ïàäàíåòî íà Áåðëèíñêàòà ñòåíà, ñèñòåìíî ñà ïðåâðúùàíè â äúðæàâíè ÷èíîâíèöè, èçãîòâÿùè “åêñïåðòèçè” çà êîíþíêòóðíè óïîòðåáè.

Îáùíîñòòà íå ñå îêàçà îòçèâ÷èâà.

Ñëåä ïîçîðíèÿ ñåìèíàð, çàêëåéìÿâàù êíèãàòà íà Ðåäæåïîâ/×óðàëñêè çà ïîìàøêàòà èäåíòè÷íîñò, íåñúãëàñíèòå çàìúë÷àõà. Íèêîé ïóáëè÷íî íå ñòàíà èíèöèàòîð çà îñúæäàíå íà îòâðàòèòåëíîòî ãîâîðåíå ñðåùó íåñòàíäàðòíèÿ ìàëöèíñòâåí àâòîð. Ñëåä àíòèñåìèòñêîòî ïî ñúùèíàòà ñè ïèñìî íà àêàä. Ãåîðãè Ìàðêîâ, Ñïàñ Òàøåâ è Òàíãðà/Òàíàêà, ïðåäñòàâèëè ñêàëúïåíà ïîäïèñêà îò àâòîðèòåòíè èìåíà (ìåæäó òÿõ êîé çíàå çàùî ñå ìúäðè è èìåòî íà Íåøêà Ðîáåâà!), íèêîé ÿâíî íå îòâîðè äèñêóñèÿ äîêîãà ùå èìà ÷åðíîáÿë ïðî÷èò íà òðàâìàòè÷íèòå ôàêòè îò ìèíàëîòî íè. Èñòîðèêúò êàòî ãðàæäàíèí áóêâàëíî îòñúñòâà. Íàëèöå ñà êóï ñúîáðàæåíèÿ äà ñå ìúë÷è ïî ïîâîä ïðîèçòåêëèòå è ïðîèçòè÷àùèòå áåçîáðàçèÿ. Íîñÿò ñå âå÷íèòå ìúëâè çà ñúêðàùåíèÿ è ñïèðàíå íà ôèíàíñîâèòå ñðåäñòâà çà åäèí èëè äðóã èíñòèòóò íà ÁÀÍ. Èíñòèíêòèòå çà êàðèåðíî ðàçâèòèå è îõðàíà íà ñòàòóêâîòî âèäèìî îáèòàâàò èñòîðè÷åñêàòà äóøà. Ìå÷òèòå çà ïðîôåñóðà, ÷ëåí-êîðåñïîíäåíò èëè ðúêîâîäèòåë íà êàòåäðà ñà äîìèíàíòíè. Ñòðàõúò çà çàïëàòàòà ñúùî å æèçíåí, âå÷åí.

Åäèí îò âîäåùèòå èìåíà îò òàçè îáùíîñò çàÿâè: “Èñòîðèêúò å åñíàô. Ðàáîòè çà ïàíèöà ëåùà”. Èìåòî íà òîçè èñòîðèê ñå ïàçè â ðåäàêöèÿòà.

Разговора води Антоанета Ненкова, кореспондент на радио „Дойче веле” в София

УЧАСТНИЦИ

АТАНАС АТАНАСОВ – съдия в Софийския градски съд, член на Управителния съвет на Съюза на съдиите в БългарияХРИСТО ИВАНОВ – програмен директор в Българския институт за правни инициативиПЕТЯ ВЛАДИМИРОВА – редактор в „Дневник БГ”МИРОСЛАВА ТОДОРОВА – бивш председател на Съюза на съдиите в България, член на съюзаКАЛИН КАЛПАКЧИЕВ – член на Висшия съдебен съвет (ВСС)

Съдебната власт – между скандала

и реформата на парче

6


7

ÕÐÈÑÒÎ ÈÂÀÍÎÂ: Êîìèñèÿòà íàïðàâè äèïëîìàòè÷åí êîìåíòàð çà èçáîðà íà Öàöàðîâ – ÷å èçáîðúò å îáðåìåíåí ñ îòãîâîðíè âúïðîñè è ÷å òîâà íàëàãà äâîéíî ïî-ñåðèîçíà ðàáîòà îò ã-í Öàöàðîâ â ðîëÿòà ìó âå÷å íà ãëàâåí ïðîêóðîð, çà äà èç÷èñòè ñúìíåíèÿòà îêîëî êàíäèäàòóðàòà ìó. Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ íå ìîæå äà ñå ìåñè â ðåøåíèÿòà íà ÂÑÑ, íî ñúìíåíèÿòà, êîèòî áÿõà ôîðìóëèðàíè êúì ã-í

Еврокомисията ще направи извънредна оценка на българския съдебен модел до края на януари. Дали ще бъдат коментирани последните мъгляви назначения в съдебната система?

Öàöàðîâ, îñòàâàò. Åâðîêîìèñàðèòå åäâà ëè ùå ïðîïóñíàò äà çàáåëåæàò êàê Âèñøèÿò ñúäåáåí ñúâåò (ÂÑÑ) ïîäõîäè êúì òîçè èçáîð è êàê çàïî÷íà ñâîÿòà ðàáîòà. Ñàìî òðè ìåñåöà ñëåä èçáîðà íà ÂÑÑ âå÷å íàäâèñâàò ñåðèîçíè îïàñåíèÿ, ÷å è òîçè ñúâåò íÿìà äà ñúáåðå ñìåëîñò è âîëÿ äà çàùèòàâà íåçàâèñèìîñòòà íà ñúäåáíàòà âëàñò â äîñòàòú÷íà ñòåïåí.

Êàêâî ùå êàæå Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ â ñâîÿ óñòåí äîêëàä? Òðÿáâà äà âèäèì êàêâà ïðîãðàìà ùå ñå ñëåäâà. Íî êàçàíîòî ñúñ ñèãóðíîñò ùå å ðåàëíà îöåíêà íà ñëó÷âàùîòî ñå è íà ñòúïêèòå îòòóê íàòàòúê.

Непрозрачната прозрачност

Може би Еврокомисията ще повтори казаното около избора на главния прокурор, че никой в България няма интерес на ключови позиции в съдебната система да попадат хора, пораждащи съмнения. Както и това, че не бива да се отстраняват магистрати само защото са неудобни.Личната история на Мирослава Тодорова, която е сред нас, е само една от илюстрациите какво се случва в българската правораздавателна система - публична политическа саморазправа с неудобен съдия. За какво още бе симптом вашето отстраняване?

ÌÈÐÎÑËÀÂÀ ÒÎÄÎÐÎÂÀ: Ìèíàëîòî ëÿòî èìàøå äîêëàä íà Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, â êîéòî ñå

êàçâàøå, ÷å ðåôîðìàòà â ñúäåáíàòà ñèñòåìà òðÿáâà äà áúäå èç îñíîâè. Íî äàëè îòòîãàâà äîñåãà ñå âèäÿ ðåàëíà âîëÿ çà ñòðóêòóðíà ðåôîðìà? Ñïîðåä ìåí âñè÷êè èçáîðè íà âèñîêè ïîçèöèè â ñúäåáíàòà âëàñò (ÂÑÑ, èçáîð íà ãëàâåí ïðîêóðîð, èçáîð íà øåô íà ñëåäñòâèåòî) äîñåãà ïîêàçàõà, ÷å ïðîìÿíà íå å íàñòúïèëà, ïðîìåíèòå ñà äåêîðàòèâíè è òÿõíàòà ôóíêöèÿ å ïî-ñêîðî äà çàòðóäíÿò äîêàçâàíåòî íà ñúùåñòâóâàùèòå ïðîáëåìè. Èìàìå íåðåøåíè ïðîáëåìè íà ìàãèñòðàòóðàòà – âñå îùå íÿìà äîïóñòèìà íîðìà íà íàòîâàðåíîñò, ïî êîÿòî äà

7

8

КЛУБ ОБЕКТИВ

ðàáîòÿò ñúäèèòå è ïðîêóðîðèòå. Â òîçè ñìèñúë ëè÷íàòà ìè èñòîðèÿ ðàçêàçâà çà òîçè íåðåøåí ïðîáëåì.

Â ìàãèñòðàòóðàòà íå ñà ðåøåíè îñíîâíèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ íåôîðìàëíèòå âúçìîæíîñòè çà âúçäåéñòâèå ïî àäìèíèñòðàòèâíî-êîìàíäíàòà ëèíèÿ – òîåñò êàêâà å ðîëÿòà íà ïðåäñåäàòåë íà ñúä ïðè ðàçïðåäåëåíèåòî íà äåëàòà, âúçìîæíîñòè çà âúçäåéñòâèå ïðè ðåøàâàíå íà äåëàòà. Ãîëåìèÿò îáåì íåðåøåíè âúòðåøíè ïðîáëåìè èìóííî ñíèæàâà âúçìîæíîñòòà îòâúòðå äà ñå çàõâàíàò óñïåøíè èíèöèàòèâè. Çàòîâà ìíîãî âàæíà å ðîëÿòà, êîÿòî ïîëèòè÷åñêàòà ñèñòåìà ùå îêàæå çà ðåôîðìèðàíåòî íà ñèñòåìàòà.

Âèäÿ ñå, ÷å òîçè ìîäåë íà ÂÑÑ âúçïðîèçâåæäà âñè÷êè òðåâîæíè ñèìïòîìè íà ïðåäõîäíèÿ. Ðåøåíèÿòà, êîèòî âçå äî ìîìåíòà, èçãëåæäàò ïóáëè÷íè, íî íå èçãëåæäàò äîñòàòú÷íî ïðîçðà÷íè. Ñúçäàâà ñå âïå÷àòëåíèå, ÷å ðåøåíèåòî å âçåòî ïðåäè, à íå ïî âðåìå íà ãëàñóâàíåòî. Ïðèìåðè – ñëó÷àèòå ñ èçáîðà íà ã-í Öàöàðîâ è ã-æà Ìàðêîâñêà. Ïî îòíîøåíèå íà ã-æà Ìàðêîâñêà ÂÑÑ íå âçå ÿñíà ïîçèöèÿ, çàùîòî íå îáðàçóâà äèñöèïëèíàðíî ïðîèçâîäñòâî, íå íàïðàâè ïðîâåðêà íà ñúìíåíèÿòà çà ëèïñà íà ñëó÷àéíî ðàçïðåäåëåíèå íà äåëàòà âúâ Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä è êàê ñå êîíñòèòóèðàò ñúñòàâèòå. Íå âçå ÿñíà ïîçèöèÿ è ïî êàçóñà ñ ã-æà Ãóãóøåâà. Åòè÷íàòà êîìèñèÿ êàçà, ÷å íÿìà îñíîâàíèå äà ñå îáðàçóâà äèñöèïëèíàðíî ïðîèçâîäñòâî ñïðÿìî íåÿ. Èìà âúòðåøíî ïðîòèâîðå÷èå, êîåòî íå å ÿñíî îòñòðàíåíî îò âîëÿòà íà ÂÑÑ – òîåñò êîé å òîçè íåäîñòàòúê, êîéòî é ïðå÷è äà áúäå çàìåñòíèê íà àäìèíèñòðàòèâíèÿ ðúêîâîäèòåë, íî ñúùåâðåìåííî íå å îñíîâàíèå äà é ñå îáðàçóâà äèñöèïëèíàðíî ïðîèçâîäñòâî.

ÏÅÒß ÂËÀÄÈÌÈÐÎÂÀ: Íàé-ñìóùàâàùîòî çà 2012 ã. å íà÷èíúò, ïî êîéòî ïðèêëþ÷è ìàíäàòúò íà ñòàðèÿ ÂÑÑ. Ñúâåòúò îáÿâè, ÷å ùå ñå ëèøè îò ëÿòíà âàêàíöèÿ, çà

äà ïîäãîòâè èçáîðà íà íîâèÿ ÂÑÑ. Âñúùíîñò ïúðâîòî, êîåòî èçâúðøè, áåøå äà óâîëíè åäèí ñúäèÿ – ã-æà Ìèðîñëàâà Òîäîðîâà, è òî 24 ÷àñà ñëåä êàòî Ñúþçúò íà ñúäèèòå áå îòïðàâèë àïåë êúì âñè÷êè ìàãèñòðàòè â Áúëãàðèÿ îñúçíàòî, îòãîâîðíî, äîáðîñúâåñòíî è îáåêòèâíî äà èçäèãàò êàíäèäàòèòå çà ñëåäâàùèÿ ÂÑÑ, à íå äà ãëàñóâàò çà ñïóñíàòè îò ãîðå íîìèíàöèè. Íàòðàï÷èâî îáðúùàì âíèìàíèå íà òîçè ôàêò, çàùîòî ãî íàìèðàì çà ìíîãî âàæåí. Â íåãî å îòðàçåíà äåéñòâèòåëíàòà ïðè÷èíà çà òîâà óâîëíåíèå.

Òàêàâà ïðè÷èíà å íåäîïóñòèìà. Åòî çàùî ñïîðåä ìåí íàé-ãîëåìèÿò ñêàíäàë ïðåç 2012 ã., ñâúðçàí ñúñ ñèñòåìàòà íà ñúäåáíàòà âëàñò, å òîâà óâîëíåíèå. Òî íå å ñëó÷àéíî. Åòî çàùî ñìÿòàì, ÷å äåìàðêàöèîííàòà ëèíèÿ ìåæäó ïîääúðæàíåòî íà ñòàòóêâîòî è âîëÿòà çà ïðîìÿíà ìèíàâà ïðåç ÿñíî èçðàçåíî îòíîøåíèå êúì òîâà óâîëíåíèå. Ïðåìúë÷àâàíåòî íà òîçè âúïðîñ, çàðàâÿíåòî íà ãëàâèòå â ïÿñúêà çà ìåí å çíàê çà ïîääðúæêà íà ñòàòóêâîòî è íåæåëàíèå çà ïðîìÿíà, ïî÷òè òîëêîâà îïàñåí, êîëêîòî è îòêðîâåíîòî çàÿâÿâàíå íà îäîáðåíèå íà òîâà óâîëíåíèå.

À ÷å òî íå áåøå ñëó÷àéíî ñå ïîòâúðæäàâà ñ âñåêè èçìèíàë ìåñåö îòòîãàâà íàñàì, ñ ïîâåäåíèåòî íà íîâèÿ Âèñø ñúäåáåí ñúâåò, ÷èÿòî ïàðëàìåíòàðíà êâîòà áåøå èçáðàíà äîãîâîðåíî ìåæäó ïîëèòè÷åñêèòå ñèëè íà ïðèíöèïà âñÿêà äà „âêàðà” ïî íÿêîé ñâîé ïðåäñòàâèòåë. Äà, òå áÿõà èçáðàíè ïóáëè÷íî, íî íå è ïðîçðà÷íî. Ïîëèòèöèòå òðÿáâà äà ñïðàò äà óïîòðåáÿâàò äóìàòà „ïðîçðà÷íîñò”, ñ êîÿòî ñå õâàëÿò ïðåä Áðþêñåë. Çà äà áúäàò ïðîçðà÷íè ðåøåíèÿòà, òðÿáâà äà áúäå ÿñíà ìîòèâàöèÿòà íà îíåçè, êîèòî ãè âçåìàò. Ïðåäàâàíåòî íà åäíî ñúáèòèå ïî òåëåâèçèÿòà è ïî ðàäèîòî íå å ïðîçðà÷íîñò, à å ïóáëè÷íîñò. Ïîëèòèöèòå ñå îïèòâàò äà ïîäìåíÿò ïîíÿòèÿòà, ôàêòèòå, îáÿñíåíèÿòà.

Презареждане на статуквото

Óâîëíåíèåòî íà ñúäèÿ Ìèðîñëàâà Òîäîðîâà ñúáèðà ïîä ëóïà ãîëåìèÿ ïðîáëåì, ÷å âñåêè, êîéòî ïðå÷è äà ñå çàïàçè ñòàòóêâîòî, ãî îòñòðàíÿâàò èëè ëèí÷óâàò. Íå ñå î÷åðòàâà ïðîìÿíà â òàçè òðàäèöèÿ.

Ñòðàøíî å, ÷å òàêà, êàêòî çàïî÷íà ðàáîòàòà ñè, íîâèÿò ÂÑÑ áóäè îùå ïîâå÷å ïðèòåñíåíèÿ îò ñòàðèÿ. Ñòàðèÿò áåøå ÿñåí. Íà íîâèÿ áÿõà çàëîæåíè


9

СЪДЕБНАТА ВЛАСТ - МЕЖДУ СКАНДАЛА И РЕФОРМАТА...

íàäåæäè, íî òîé ÿñíî î÷åðòàâà êàêâî íÿìà äà äîïóñíå.

Äðóãèÿò áåëåã íà ñèñòåìàòà, î÷åðòàâàù ñå âñå ïî-ÿñíî ïðåç èçìèíàëàòà ãîäèíà äî ñòåïåí íà ñêàíäàë, ïî ìîèòå æóðíàëèñòè÷åñêè íàáëþäåíèÿ, å, ÷å Çàêîíúò çà ñúäåáíàòà âëàñò äèðåêòíî ñå íàðóøàâà îò Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä (ÂÀÑ). Èìàì ñîáñòâåíî ïðîó÷âàíå è ïóáëèêàöèÿ âúç îñíîâà íà íåãî ñ äåñåòèíà ñëó÷àÿ, â êîèòî íå å

ÿñíî êàê ñòàâà ðàçïðåäåëåíèåòî íà äåëàòà. Íÿìàì ïèñìåíèÿ òåêñò íà âúòðåøíèòå ïðàâèëà íà ÂÀÑ, ïî êîéòî ðàçïðåäåëåíèåòî íà äåëàòà òðÿáâà äà ñòàâà âúâ Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä. Ïðåäè òðè ñåäìèöè âúâ ÂÑÑ áåøå ïðåäëîæåíî äà ñå èçâúðøè ïðîâåðêà, íî òîâà íå ñå ïðèå. Ìîæå áè ïî-íàòàòúê Èíñïåêòîðàòúò ùå îáúðíå âíèìàíèå, íî äîêàòî òîçè âúïðîñ íå ñå ðàçãëåäà è âñè÷êî ïðîäúëæè ïî ñòàðîìó, íå ìîæåì äà ãîâîðèì çà ðåàëíà ðåôîðìà è çà íèêàêâî ïðåóñòàíîâÿâàíå íà ñêàíäàëèòå.

Понятието „съдебна реформа” освен правната основа включва и независимост на съдебната власт, повишаване на професионалното ниво на магистратите, съвременна организация на работа, отваряне на съдебната система, промени в действащото право. Какво се случва по всичките тези направления?

ÀÒÀÍÀÑ ÀÒÀÍÀÑÎÂ: Ñêàíäàëèòå â ñúäåáíàòà ñèñòåìà íå ìîãàò äà áúäàò ãðàäèðàíè, íèòî äà áúäàò èçáðîåíè, çàùîòî ñìå â ñúñòîÿíèå íà ïîñòîÿíåí ñêàíäàë. Òîâà å òàêà, çàùîòî íÿìà äåéñòâèòåëíà ðåôîðìà. Êàêòî ìíîãîêðàòíî å ïîñî÷âàë Ñúþçúò íà ñúäèèòå, íÿìà äåéñòâèòåëíà ïîëèòè÷åñêà âîëÿ ó çàêîíîäàòåëÿ äà ðåôîðìèðà ñúäåáíàòà âëàñò â Áúëãàðèÿ â ïîñî÷åíèòå àñïåêòè – íåçàâèñèìîñò íà ñúäåáíàòà âëàñò, ïîâèøàâàíå íà íåéíàòà åôåêòèâíîñò, îòãîâîðíîñò è ïðîôåñèîíàëèçúì íà ìàãèñòðàòèòå, îòâàðÿíå íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà.×ðåç ïðîìÿíà â äåéñòâàùîòî ïðàâî ñå èìèòèðà

ñúäåáíà ðåôîðìà. Ïðèìåð çà òîâà áÿõà èçìåíåíèÿòà â Çàêîíà çà ñúäåáíàòà âëàñò, íàïðàâåíè ìèíàëàòà ãîäèíà, ïðåäè èçáîðà íà íîâèÿ ñúñòàâ íà ÂÑÑ, ïðè êîéòî â íà÷àëîòî íà çàêîíîäàòåëíèÿ ïðîöåñ áåøå äåêëàðèðàíî îò ñòðàíà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî, ÷å ùå èìà ñúòðóäíè÷åñòâî ñ ïðîôåñèîíàëíàòà îáùíîñò è ñ íåïðàâèòåëñòâåíèòå îðãàíèçàöèè ñ öåë äà áúäå èçâúðøåí èçáîð íà ÷ëåíîâå íà ÂÑÑ ïðè óñëîâèÿòà íà ïðîçðà÷íîñò. Â õîäà íà òîçè ïðîöåñ Ñúþçúò íà ñúäèèòå è äðóãè ÍÏÎ ïðåäëîæèõìå êîíêðåòíè ïðîìåíè, îñèãóðÿâàùè ìàêñèìàëíà ïðåäñòàâèòåëíîñò íà ïðîôåñèîíàëíàòà îáùíîñò â ñúîòâåòíàòà êâîòà íà ÂÑÑ è ðåôîðìè, íàñî÷åíè êúì ñúîòâåòñòâèå íà àäìèíèñòðèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà ñúäåáíà ñèñòåìà ñ íàé-äîáðèòå åâðîïåéñêè ñòàíäàðòè, ñ êîíêðåòíè ïðåïîðúêè íà Âåíåöèàíñêàòà êîìèñèÿ. Íå ìîãà äà êàæà, ÷å äîðè ïîëîâèí÷àòî áÿõà ïðèåòè èäåèòå, êîèòî áÿõìå ïðåäñòàâèëè. Â ðåçóëòàò áåøå èçáðàí ÂÑÑ, êîéòî ïðîäúëæè äà äåéñòâà êàòî ñòàðèÿ.

10


Г-н Калпакчиев, чувствате ли се участник в един демодиран ВСС?

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: Îùå â íà÷àëîòî íà äåéíîñòòà íà ÂÑÑ ïðåç îêòîìâðè ìèíàëàòà ãîäèíà áåøå ÿñíî, ÷å çà äà èìà ïðåäïîñòàâêè íåùî äà ñå ïðîìåíè, òðÿáâà íîâèÿò ñúñòàâ äà êîìåíòèðà è àíàëèçèðà ðàáîòàòà íà ïðåäèøíèÿ ÂÑÑ, äà ðåøè êàêâî íå òðÿáâà äà ïîâòàðÿ è êàê ùå ðàáîòè ïî íîâ íà÷èí, à íå äà ïîâòàðÿìå äî âòðúñâàíå êîëêî ïðîçðà÷íî ñìå èçáðàíè. Îùå îò ñàìîòî íà÷àëî íà ðàáîòàòà íà íîâèÿ ÂÑÑ äèíàìèêàòà íà ðàáîòàòà è íåîïèòíîñòòà íà ãîëÿìà ÷àñò îò ÷ëåíîâåòå ìó ñúçäàäîõà ïðåäïîñòàâêè äà ñå òðúãíå ïî óäîáíèÿ óòúïêàí êîëîâîç.

Èìà íåùà, êîèòî ñå ïîâòàðÿò â äåéíîñòòà íà íîâèÿ ÂÑÑ – êàäðîâàòà äåéíîñò, íà÷èíúò íà àòåñòèðàíåòî, ïðåäëîæåíèÿòà çà íàçíà÷àâàíå è çà ïîâèøàâàíå. Âúïðåêè äåêëàðèðàíèòå æåëàíèÿ è ìîæå áè äîáðè íàìåðåíèÿ, íåùàòà íå ñå ïîëó÷àâàò ïî ðàçëè÷åí íà÷èí. Äèñöèïëèíàðíèòå ñúñòàâè íå ñå èçáèðàò ðàçäåëíî çà ñúäèè è ïðîêóðîðè. Íÿêîè íåùà îáà÷å ñå ïðîìåíèõà. Òå ñà âàæíà ñòúïêà, íî îùå íå ñìå âèäåëè åôåêòà îò òÿõ. Êîìèñèÿòà ïî àòåñòèðàíåòî íàé-íàêðàÿ ñå ðàçäåëè íà äâå ïîäêîìèñèè – çà ñúäèè è ïðîêóðîðè.

Ìíîãî îò ïðàâèëàòà, êîèòî òðÿáâàøå äà ñå ïðèåìàò, è ðàçëè÷íèòå åòàïè íà ñàìàòà ïðîöåäóðà çà èçáîðà íà ãëàâåí ïðîêóðîð ïîêàçàõà, ÷å âúíøíî èìà ðàçâèòèå. Èìàøå çàñåäàíèå íà Åòè÷íàòà êîìèñèÿ, èìàøå èçñëóøâàíå. Òåçè íåùà òðÿáâà äà áúäàò àíàëèçèðàíè â äúëáî÷èíà è äà ñå âèäè êàêâî ñòîè çàä òÿõ. Ìîÿòà ãëåäíà òî÷êà å, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò òåçè íà ïðúâ ïîãëåä ðàçëè÷íè íåùà ñòîÿõà êàòî âèäèìîñò, çàä êîÿòî íÿìà ñúäúðæàíèå.

ÀÒÀÍÀÑ ÀÒÀÍÀÑÎÂ: Âàæíî äîêàçàòåëñòâî çà çàäêóëèñèåòî, ÷å è òîçè ïúò ÂÑÑ ïîêàçà, ÷å å èçïúëíèòåë íà ÷óæäà âîëÿ, áå îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å çàä îñòàíàëèòå äâå êàíäèäàòóðè ïóáëè÷íî ñà çàñòàíàëè, íîìèíèðàéêè ãè, ïî ïåòèìà ÷ëåíîâå, à ïðè ïúðâèÿ èçáîð ñàìî çà åäèíèÿ êàíäèäàò ñà ãëàñóâàëè è ÷ëåíîâå íà ÂÑÑ, êîèòî ôîðìàëíî ñà âíåñëè ïðåäëîæåíèå çà äðóã êàíäèäàò. Òîâà äåéñòâèå íå áåøå ìîòèâèðàíî è ïîêàçâà ñúâñåì ÿñíî, ÷å â ñëó÷àÿ ñå èçïúëíÿâà äðóãà âîëÿ.

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: Îòíîñíî íà÷èíà, ïî êîéòî ïðîòå÷å ïðîòÿæíàòà âúâ âðåìåòî ïðîöåäóðà ïî èçáîðà íà íîâèÿ ÂÑÑ (ïî÷òè ìåñåö è ïîëîâèíà) – íèêîé íå ðàçáðà, à è íÿìà àðãóìåíòè çàùî òðÿáâà äà ñå íàëîæè ãëàñóâàíå ñ êîï÷åòà, íî òîâà ñå çàñòúïâà òâúðäî è óïîðèòî.

Еманципация vs. задкулисие

ÕÐÈÑÒÎ ÈÂÀÍÎÂ: Ãîäèíàòà áåøå ïúëíà ñ ìíîãî ñêàíäàëè. Ãîâîðèì çà ñúäåáíàòà âëàñò è íåéíàòà íåçàâèñèìîñò. Âëàñòòà å âúïðîñ íà ëåãèòèìíîñò. Ïðàâèëàòà è ïðîöåäóðèòå èäâàò ñëåä òîâà. Ñúäåáíàòà âëàñò å íàé-äðåâíàòà. Òÿ å ïîä âñè÷êè îñòàíàëè âëàñòè, çàùîòî å òîëêîâà âàæíà â óñòàíîâÿâàíåòî íà ëåãèòèìíîñòòà. Â ìîìåíòà â Áúëãàðèÿ ãðóïà áúëãàðñêè ãðàæäàíè (â ìíîæåñòâîòî ñè ñúäèè, íî íå ñàìî) ñå îïèòâàò äà ðåíàöèîíàëèçèðàò ñúäåáíàòà âëàñò, äà âúðíàò íåéíàòà ëåãèòèìíîñò. Òå èñêàò äà áúäàò ñúäèè, äà çàùèòÿò ïðàâîòî ñè äà áúäàò óâàæàâàíè è íåçàâèñèìè.

Òîâà å ãîëåìèÿò ìàíòàëèòåòåí ïðîöåñ ïðåç 2012 ã., êîéòî âñúùíîñò å áèë â äúíîòî íà âñè÷êè ñêàíäàëè. Çà ïúðâè ïúò èìà öåííîñòíî îñúçíàòà ñúïðîòèâà íà òîâà, ÷å âëàñòîâèòå ëîáèòà â ñúäåáíàòà âëàñò ïðåç 2012 ã. òðÿáâàøå äà ïðåíàçíà÷àò áëþñòèòåëèòå íà ñúîòâåòíèòå àäìèíèñòðàòèâíè äëúæíîñòè, êîèòî äà êðåïÿò ñòàòóêâîòî, ïîçíàòî íè îò 20 ãîäèíè. Èçâåäíúæ íà ñöåíàòà èçëèçà åíåðãèÿòà íà ñúïðîòèâàòà. Ñúäèè è ãðàæäàíè êàçàõà: „Íå, òîçè


11

ïúò ùå ñòàíå èíà÷å”. Èíà÷å îáà÷å íå ñòàíà. Îòíîâî ñòàòóêâîòî óñïÿ äà ñå ïðåçàðåäè.

Äðóãèÿò ãåíåðàëåí èçâîä å, ÷å òàçè åíåðãèÿ íå èç÷åçíà. Îòòóê íàòàòúê ìîæåì äà ñè ãîâîðèì çà òåõíè÷åñêèòå ìåðêè, çà íîðìàòèâíè, àäìèíèñòðàòèâíè, îðãàíèçàöèîííè, ñîôòóåðíè è ò.í. ðåôîðìè, êîèòî òðÿáâà äà ñå ñëó÷àò. Òîâà ùå áúäå ëèíèÿòà íà ïðîäúëæàâàùèÿ êîíôëèêò ìåæäó ñèëèòå íà ñòàòóêâîòî è íà îíåçè, êîèòî èñêàò äà èçïúëíÿò

ñ íîâî ñúäúðæàíèå íà ëåãèòèìíîñò áúëãàðñêàòà ñúäåáíà âëàñò, êàòî ÿ îòâîþâàò çà ñåáå ñè. Íåçàâèñèìîñòòà íà ñúäåáíàòà âëàñò å íåçàâèñèìîñò íà èíäèâèäóàëíèÿ ñúäèÿ â ìîìåíòà, êîãàòî ñå ïðîèçíàñÿ. Ñúäèÿòà äàâà íà îáùåñòâîòî ñâîÿòà ñúâåñò. Òîâà å íåãîâèÿò èíñòðóìåíò. Â ìîìåíòà òåçè ñúäèè ñå îïèòâàò äà èçâîþâàò òîâà ïðîñòðàíñòâî. Íèå êàòî ãðàæäàíè òðÿáâà äà ïîäêðåïèì òîâà.

Ïî-íàòàòúê ñëåäâàò ñòðóêòóðíèòå âúïðîñè.

Г-н Калпакчиев, как се чувствахте, когато оправдахте бизнесмените Марио Николов и Любомир Стойков? Беше ли това миг на „свободно, честно изправяне пред фактите”?

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: ÂÑÑ ñúùåñòâóâà íå çà äà áúäå íÿêîìó íà÷àëíèê. Òîé òðÿáâà òàêà äà àäìèíèñòðèðà ñúäèëèùàòà, ñúäåáíàòà âëàñò, ÷å íà ñúäèÿòà äà ìó áúäå ãàðàíòèðàíî äà ìîæå ñâîáîäíî è íåçàâèñèìî äà âçåìà ðåøåíèÿ ïî äåëàòà ñè.

Â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé àç è îñòàíàëèòå ÷ëåíîâå íà ñúñòàâà ñìå ïðîâåëè ñúäåáíî ñëåäñòâèå îêîëî 6 ìåñåöà, ñúáèðàëè ñìå äîêàçàòåëñòâà, ðàçïèòâàëè ñìå ñâèäåòåëè, åêñïåðòèçè. Íà çàñåäàíèÿòà ïðèñúñòâàõà æóðíàëèñòè è ñòàâàøå ÿñíî êàêâî ñå ñëó÷âà. Áåçïðèñòðàñòíî, ïðåöåíÿâàéêè ôàêòèòå, íèå ñòèãíàõìå äî òîâà ðåøåíèå. Â ìîòèâèòå êúì ïðèñúäàòà íàïðàâèõìå êðàòêî ðåçþìå. Âñåêè ìîæå äà ïðîñëåäè êàê å ïðîòåêúë íàøèÿò àíàëèç íà ôàêòèòå. Íîðìàëíî å ïúðâàòà èíñòàíöèÿ äà ðåøè åäíî, à âòîðàòà – ïðîòèâîïîëîæíîòî. Òðåòàòà èíñòàíöèÿ ìîæå äà ðåøè íåùî ðàçëè÷íî. Ñìèñúëúò å ðàçëè÷íè ñúäåáíè ñúñòàâè äà èçâúðøàò ïðåöåíêà íà ôàêòèòå è íà ïðàâîòî è äà èçðàçÿò ñâîåòî óáåæäåíèå.

Íàïèñàõìå ïî ñëó÷àÿ „Íèêîëîâ-Ñòîéêîâ”, ÷å ïðè÷èíèòå çà ðåøåíèåòî íè ñà áèëè íÿêîëêî: íåñúáèðàíå íà âàæíèòå, ñúîòíîñèìèòå, ñúùåñòâåíèòå äîêàçàòåëñòâà, à òåçè, êîèòî ñà áèëè ñúáðàíè, íå ñà áèëè àíàëèçèðàíè êîðåêòíî è ïî äîñòîâåðåí íà÷èí. Ïðîáëåìèòå ïî òîâà äåëî ñà

çàëîæåíè â íà÷èíà, ïî êîéòî å âîäåíî äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî, êàê ñà ñúáèðàíè äîêàçàòåëñòâàòà, êàê ñà àíàëèçèðàíè äîêàçàòåëñòâàòà, äîøëè îò Ãåðìàíèÿ è ò.í. Èìà íåäîáðå ñâúðøåíà ðàáîòà íà ïúðâîèíñòàíöèîííèÿ ñúä.

ÏÅÒß ÂËÀÄÈÌÈÐÎÂÀ: Ñúäèÿ Êàëïàê÷èåâ êàçà, ÷å âúâ âçåìàíåòî íà ðàçëè÷íè ðåøåíèÿ å ñìèñúëúò íà èíñòàíöèîííèÿ ñúäåáåí êîíòðîë. Èìàì åìïèðè÷íè ðåïîðòåðñêè íàáëþäåíèÿ, ÷å äåëàòà ñúñ çíà÷èì îáùåñòâåí èíòåðåñ, êîèòî ñå íàáëþäàâàò îò Áðþêñåë, ïîíÿêîãà ñå âúçëàãàò íà åäíè è ñúùè ñúäèè, à òå èìàò äà ðåøàâàò è äðóãè äåëà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å îò òåçè ñúäèè ñå î÷àêâàò òî÷íî îïðåäåëåíè ðåøåíèÿ, òå âçåìàò î÷àêâàùèòå ñå îò òÿõ ðåøåíèÿ, ñëåä êîåòî èì ñå ïîëàãàò îïðåäåëåíè êàäðîâè áîíóñè. Òîâà å ìíîãî îïàñíî è íÿìà íèùî îáùî ñ ïðèíöèïíîòî îáÿñíåíèå íà ðàçëè÷íèòå ïðîèçíàñÿíèÿ, êîåòî ñúäèÿ Êàëïàê÷èåâ íàïðàâè. Íàáåëÿçàëà ñúì òðè òàêèâà ñëó÷àè, êîåòî ìîæå äà ñå ñìÿòà çà îáåçïîêîèòåëíî, çàùîòî íÿìàò íèùî îáùî ñ ïðàâîòî, ñ þðèäè÷åñêîòî ðàçãëåæäàíå íà ôàêòèòå.

ÌÈÐÎÑËÀÂÀ ÒÎÄÎÐÎÂÀ: Òðèòå èíñòàíöèè ñà èçìèñëåíè çà ïðàâíà ñèãóðíîñò. Çàòîâà â ãîðíèòå èíñòàíöèè îòèâàò õîðà ñ ïî-ãîëÿì ïðîôåñèîíàëåí è æèòåéñêè îïèò. Ñòàâà âúïðîñ çà ñáëúñêâàíå íà íåäîïóñòèìè òåçè, à íå çà ôëàãðàíòíè ïðîáëåìè ïî


12


äåëàòà, êàêâèòî âèäÿõ, ÷å ñå êîíñòàòèðàò ïî äåëîòî îò ìîòèâèòå íà ñúäèÿ Êàëïàê÷èåâ. Ïîçâîëÿâàì ñè äà ãè êîìåíòèðàì, çàùîòî ñòàâà âúïðîñ çà ôóíäàìåíòàëåí ïðîáëåì – íà äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî è íà çàâèñèìîñòòà íà ïúðâàòà èíñòàíöèÿ. Çàòîâà òàçè äèñêóñèÿ å äîïóñòèìî äà áúäå èçíàñÿíà èçâúí ñúäåáíàòà çàëà. ×àñò îò ëè÷íàòà è èíñòèòóöèîíàëíàòà íåçàâèñèìîñò íà ñúäà å äà çíàå, ÷å òîé ùå ðåøè äåëîòî, à íå îïðåäåëåíè èçèñêâàíèÿ íà ìèíèñòúðà íà âúòðåøíèòå ðàáîòè èëè íà ìåäèéíà ãðóïèðîâêà. Â ñëó÷àÿ ñå ðàçáðà, ÷å äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî å êîìïðîìåòèðàëî âúçìîæíîñòèòå çà óñïåõ íà îáâèíèòåëíàòà òåçà è ÷å ìîòèâèòå íà ïúðâàòà èíñòàíöèÿ ñòðàäàò îò ñúùåñòâåí íåäîñòàòúê.

Íåçàâèñèìîñò íà ñúäåáíàòà âëàñò å êîìïëåêñíî ïîíÿòèå. Åäèí ñúäèÿ å íåçàâèñèì, êîãàòî å ïî÷òåí è êîãàòî å êîìïåòåíòåí. Õîðàòà áúðêàò êàòî ñìÿòàò, ÷å íåçàâèñèìîñòòà îçíà÷àâà áåçêîíòðîëíîñò. Íåçàâèñèìîñò çíà÷è íèêîé äà íÿìà ïðàâî äà òè âëèÿå êàê äà ðåøèø äåëîòî, îñòàíàë ñàì ñúñ ñúâåñòòà ñè, çàêîíà è äîêàçàòåëñòâàòà ïî äåëîòî. Ñúùåâðåìåííî êîìïåòåíòíîñòòà òðÿáâà äà å òàêàâà, ÷å äà áúäåø îñúçíàò ïðîôåñèîíàëèñò, çà äà ìîæåø äà ðåøèø äåëîòî ïðàâèëíî.

Â òîçè ñìèñúë ÷àñò îò ðåôîðìèòå – èçðàáîòâàíå íà êðèòåðèèòå çà àòåñòèðàíå, çà äèñöèïëèíàðíî íàêàçâàíå, íîðìàòà çà íàòîâàðåíîñò, öåëÿò óêðåïâàíå íà íåçàâèñèìîñòòà íà ñúäåáíàòà âëàñò ÷ðåç ïîâèøàâàíå êîìïåòåíòíîñòòà íà ñúîòâåòíèÿ ìàãèñòðàò. Ñúäåáíàòà âëàñò ñå åìàíöèïèðà, çàïî÷íà äà ãîâîðè.

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: Åìàíöèïàöèÿòà å ïðîöåñ. Íàé-âàæíîòî å, ÷å çàïî÷íà.

ÌÈÐÎÑËÀÂÀ ÒÎÄÎÐÎÂÀ: Ñåãà èìà ïîâå÷å ñúäèè, êîèòî ñå ñúïðîòèâëÿâàò. Òîâà å óñïåõ. Îñíîâíàòà ðàáîòà íà ñúäèÿòà å äà áúäå áåçïðèñòðàñòåí, äà íå âçåìà îòíîøåíèå ïî ïîëèòè÷åñêè âúïðîñè.Òðóäíî å äà ñå äåôèíèðà êúäå ãðàæäàíñêàòà èëè ïðîôåñèîíàëíàòà ñúïðîòèâà ïðåìèíàâà ãðàíèöàòà. Çàòîâà êîëåãèòå ìúë÷àò – çà äà íå áúäàò îáâèíåíè.

Ñúäèèòå âçåõà ïðîáëåìèòå â ñâîè ðúöå (äîáðå å è ïðîêóðîðèòå äà ãî ïðàâÿò) è íå ïðîñòî êðèòèêóâàò èëè ñà êîðåêòîð íà êàäðîâèÿ ñè îðãàí, à ñå îïèòâàò

êîíñòðóêòèâíî äà ðàáîòÿò ïî òåõíîêðàòñêèòå òåìè, êîèòî ùå ãè íàïðàâÿò ñâîáîäíè – ó÷àñòâàò àêòèâíî ïðè èçðàáîòâàíåòî íà íîðìèòå çà íàòîâàðåíîñò, ïðè èçðàáîòâàíå íà êðèòåðèèòå çà îöåíêà íà êà÷åñòâîòî íà ñúäèéñêàòà ðàáîòà.

Äðóãàòà äîáðà íîâèíà å, ÷å ñêàíäàëèòå ìîãàò äà ñå ãëåäàò â åòèìîëîãèÿòà íà ïîíÿòèåòî. Êðèçàòà å óíèêàëåí øàíñ. Äîêàçâà, ÷å íèùî íå ñå å ïðîìåíèëî â ïðåõîäà, ÷å ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò ñå îïèòâà âñåêè ïúò (ñåãà ìíîãî ïî-áðóòàëíî) äà èçïîëçâà äðóãè ìåõàíèçìè çà âúçäåéñòâèå âúðõó ñúäåáíàòà âëàñò.

Един безкраен корупционен празник

ÕÐÈÑÒÎ ÈÂÀÍÎÂ: È òî÷íî òîâà ñòàíà íàé-ÿñíî ïî âðåìå èçáîðíèòå ïðîöåäóðè ïî âúðõîâåòå íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà. Ñìèñúëúò íà ïðîçðà÷íîñòòà å â òîâà äà ñå îñâåòÿò âñè÷êè âúçìîæíè ñòðàíè íà êàíäèäàòèòå è äà ñå ïîëó÷è ÿñíà ôèçèîíîìèÿ íà âñåêè èçáðàí. Íî òîâà íå ñå ïîëó÷è. Ïðîçðà÷íà ñòàíà ìåõàíèêàòà, ñ êîÿòî ïîëèòè÷åñêè îâëàñòåíèòå óñïÿâàò äà óñòàíîâÿò êîíòðîë âúðõó ñúäåáíàòà âëàñò. Íèêîãà äîñåãà íå ñìå áèëè â ñúñòîÿíèå íà òîëêîâà äåòàéëíà ÿñíîòà çà òîâà êàê ñå èçãðàæäà ñèñòåìíàòà âëàñòîâà êîðóïöèÿ â ñúäåáíàòà âëàñò, êàê ãðóïè ïî èíòåðåñè îò ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò ðàçäàâàò êàäðîâè áîíóñè è ïîñòàâÿò ñúäåáíàòà âëàñò â çàâèñèìîñò, êàê òàçè çàâèñèìîñò îáðàçóâà âúòðåøíè ëîáèòà â ñàìàòà ñúäåáíà âëàñò, êîèòî âëèçàò â äîãîâîðêè è ò.í. Òàêà ñå îôîðìÿ åäèí áåçêðàåí „êîðóïöèîíåí ïðàçíèê”. Íèêîãà äîñåãà íå ñìå èìàëè òîëêîâà äåòàéëíà åìïèðè÷íà ÿñíîòà íàä òåçè ïðîöåñè è ìîäåëè. Òîâà å ñòðàõîòåí øàíñ çà íàñ êàòî îáùåñòâî, çà äà ïðèñòúïèì êúì äåéñòâèå. Íèêîãà äîñåãà íå ñìå áèëè â ñúñòîÿíèå, â êîåòî òîëêîâà ìíîãî ñúäèè è ïðîêóðîðè äà ïðåæèâÿâàò ñâîÿ êàòàðçèñ. Íåêà äà ñè ñïåñòèì êîìåíòàðà çà ñëåäîâàòåëèòå. „Êàòàðçèñ” å ïîíÿòèå, óïîòðåáåíî â íà÷àëîòî â êîíòåêñòà íà òåàòðàëíîòî ïðåäñòàâëåíèå. Òî ñå ïðåæèâÿâà îò ìúë÷àëèâèòå çðèòåëè, à íå ñàìî îò ãåðîèòå íà ñöåíàòà.

Íèå íå çíàåì êîëêî ñúäèè, ïðîêóðîðè è ñëåäîâàòåëè ïðåæèâÿâàò òîçè ìîìåíò íà êàòàðçèñ. Ñúùîòî å è çà ãðàæäàíèòå èçâúí ñúäåáíàòà ñèñòåìà. Ñòàâà âúïðîñ çà åäèí ìíîãî ãîëÿì ïî ðàçìåðè ìàíòàëèòåòåí, ìîðàëåí ïðîöåñ, êîéòî íè ñå ñëó÷âà. Òîé íèòî ùå


13

å ÷èñò, íèòî ùå å ÿñåí, íèòî ùå å åäíîêðàòåí, íî ñå ñëó÷âà. Çàíèìàâàì ñå ñ òàçè ðàáîòà â öÿëàòà ñè ñúçíàòåëíà ïðîôåñèîíàëíà áèîãðàôèÿ

(15 ãîäèíè), íî çà ïðúâ ïúò âèæäàì äà ñå ñëó÷âà òàêîâà íåùî â òîçè ñåêòîð. Òîâà å îñíîâàíèå çà ðàçóìåí îïòèìèçúì.

Кой е най-големият дефект на съдебната система днес в България?

ÀÒÀÍÀÑ ÀÒÀÍÀÑÎÂ: Íàé-ãîëåìèÿò äåôåêò å ëèïñà íà ãàðàíöèè, âêëþ÷èòåëíî íà êîíñòèòóöèîííî íèâî, çà íåçàâèñèìîñò íà ñúäåáíàòà âëàñò, è ñúùåñòâóâàù ìîäåë, êîéòî äàâà âúçìîæíîñò çà äèðåêòíî âìåøàòåëñòâî â ðàáîòàòà è íà ñúäà, è íà ïðîêóðàòóðàòà, îò ñòðàíà íà ïîëèòè÷åñêàòà êëàñà, íî è íå ñàìî íà íåÿ, çàùîòî òÿ ñúùî îáñëóæâà äðóãè èíòåðåñè.

ÏÅÒß ÂËÀÄÈÌÈÐÎÂÀ: Íàé-ãîëÿìàòà îïàñíîñò ñà èçãóáåíèòå èëþçèè ñ íà÷àëíèòå ìåñåöè îò äåéíîñòòà íà íîâèÿ ÂÑÑ. Êîãàòî ãîâîðèì çà ñêàíäàëè, àç ñúçèðàì ìíîãî ãîëÿìà îïàñíîñò â ïúëíîòî íåãëèæèðàíå íà âñÿêà ëîãèêà, íà âñÿêî äðóãî ìíåíèå ïðè ôîðìèðàíå íà ïðîöåäóðàòà çà èçáîðà íà íîâèÿ ãëàâåí ïðîêóðîð. Òîâà îçíà÷àâà àáñîëþòåí íåïóêèçúì íà ìíîçèíñòâîòî. Ìàëúê ëú÷ íàäåæäà å, ÷å âñå ïàê 10 äóøè îò ÷ëåíîâåòå íà ÂÑÑ íå ïðèåõà òàçè ïðîöåäóðà. Ìíîçèíñòâîòî â òîçè ÂÑÑ å îïàñíî, çàùîòî å ïðèåëî äà èãðàå ðîëÿòà íà ñòðàæàòà, êîÿòî íå èñêà äà äîïóñíå ïðîìÿíà. Ñòàâà âúïðîñ íå ïðîñòî çà íÿêàêâà ïðîìÿíà, à çà ñïàçâàíå íà çàêîííîñò è íà êîíñòèòóöèîíåí ðåä. Òàçè ïðîöåäóðà íå ñå âìåñòâà â þðèäè÷åñêîòî ïîíÿòèå

çà èçáîð. Íå ìîæå îðãàí êàòî ÂÑÑ äà ñúçäàäå è äà ãëàñóâà ïðîöåäóðà ñ òðèìà êàíäèäàòè è íàêðàÿ äà íå ìîæå äà íàïðàâè ïðîòîêîë çà èçáîð, çàùîòî íå ìîæå äà ïîñî÷è ãëàñóâàùè çà äâàìà îò êàíäèäàòèòå. Òîâà íå å èçáîð. È òå ïðåêðàñíî ãî çíàÿò. Êîãàòî ìíîçèíñòâîòî îò 12 äóøè îò òîçè îðãàí íå ìîæå äà ïîñî÷è àðãóìåíò çàùî ïðåäïî÷èòà òàêà, òîâà îçíà÷àâà àðãóìåíò „ïðîñòî òàêà”. Àêî ïðîäúëæàò äà ðàáîòÿò òàêà, ñ ïðåäâàðèòåëíî íàëîæåíà ñõåìà – äà íå ñå äîïóñêà ìíåíèåòî íà äðóãàòà ñòðàíà è äà íå ñå ïîñî÷âàò àðãóìåíòè, òîâà îçíà÷àâà, ÷å ÂÑÑ ùå ñòèãíå äî ïîëîæåíèå íà íåëåãèòèìíîñò. Ðåøåíèÿòà, êîèòî âçåìà, è èçáîðèòå, êîèòî ïðàâè, àêî íå ñà ìîòèâèðàíè äîðè îò ïðîöåäóðàòà (äà íå ãîâîðèì ïî ñúùåñòâî è ñúäúðæàòåëíî), ùå áúäàò ëè ëåãèòèìíè?

Åòî çàùî îòíîñíî ãîëÿìîòî î÷àêâàíå êàêâî ùå êàæå Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, àç ñè ïîçâîëÿâàì äà áúäà åðåòè÷íà. Êàòî æóðíàëèñò, íàáëþäàâàë âíèìàòåëíî ðàáîòàòà íà ÂÑÑ âå÷å òðåòè ìåñåö, ìåí íå ìå èíòåðåñóâà òîëêîâà êàêâî ùå êàæå Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, çàùîòî íåéíîòî ìíåíèå íå ïðîìåíÿ ïå÷àëíèÿ ôàêò.


14


И ако трябва да обобщим в края на разговора ни докъде стигна съдебната реформа в България?

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: È â ïðåäèøíèÿ, à è ñåãàøíèÿò ÂÑÑ ñå ëîáèðà. Ñïîðåä ìåí å áåçñìèñëåíî è äîðè âðåäíî õâúðëÿíåòî íà òîëêîâà óñèëèÿ çà òîâà. Òîçè ìîäåë òðÿáâà äà ñå ðàçðóøè, çàùîòî íå ñàìî âîäè äî ëîøî óïðàâëåíèå íà ñèñòåìàòà, íî è âîäè äî äåìîðàëèçèðàíå.

Îïèòâàì ñå äà íå ìúë÷à âúâ ÂÑÑ, ìàêàð è ìíîãî ÷åñòî äà íÿìà âèäèìà ïîëçà îò òîâà, êîåòî êàçâàì. Ñìÿòàì, ÷å èìà ñìèñúë äà ñå ÷óå è äðóãî ìíåíèå. Ñòðóâà ìè ñå, ÷å áàëàíñèòå è ïðèîðèòåòèòå â ñèñòåìàòà ñà ñãðåøåíè.

След пробуждането на съдиите трябва ли да очакваме и пробуждане на прокурорите?

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: Íå ìèñëÿ, ÷å òå ãëåäàò áåçó÷àñòíî. Ñìÿòàì, ÷å ñå ïðîáóæäàò.

ÕÐÈÑÒÎ ÈÂÀÍÎÂ: Ïðåç ëÿòîòî íà 2012 ã. èçñëåäâàíå, íàïðàâåíî ñ ó÷àñòèåòî íà ïñèõîëîçè, óñòàíîâè, ÷å â ïðîêóðàòóðàòà èìà âèñîêè íèâà íà ãíÿâ è ôðóñòðàöèÿ. Ïðîêóðîðèòå, ñ êîèòî îáùóâàì, î÷åâèäíî ñà ìèñëåùè õîðà.

Àêî ìîæå äà ñå êàæå íåùî äîáðî çà ã-í Áîðèñ Âåë÷åâ, òî å, ÷å ïðåç ïîñëåäíèòå 7 ãîäèíè ïîçâîëè åäíà ñïîíòàííà, ÷îâåøêà íîðìàëèçàöèÿ â ïðîêóðàòóðàòà. Îòäîëó â òàçè ñèñòåìà íàâëÿçîõà ìíîãî íîâè õîðà è ðàíî èëè êúñíî òîâà ùå äàäå ñâîåòî îòðàæåíèå.

Íàêàçàòåëíàòà ïîëèòèêà ñå ñâåæäà äî äóìàòà „ñïðàâåäëèâîñò”. Èìà íàêàçàòåëåí çàêîí. Îïðàâäàíèÿ, ÷å íè ïðå÷àò åäíè èëè äðóãè êîäåêñè, âèíàãè ìîãàò äà ñå íàìåðÿò, íî òå ñå îòñòðàíÿâàò.

ÀÒÀÍÀÑ ÀÒÀÍÀÑÎÂ: È ïðîáëåìúò ñ ïðîêóðàòóðàòà å ñâúðçàí ñ âñè÷êî îíîâà, çà êîåòî ãîâîðèì äî

ìîìåíòà, íî íàé-âå÷å ñúñ ñáúðêàíèÿ ìîäåë íà óñòðîéñòâî íà ñúäåáíàòà âëàñò.

Ïúðâî, îñèãóðÿâàíå íà íåçàâèñèìîñò íà ïðîêóðàòóðàòà, êàêâàòî å ïðåäâèäåíà çà ñúäà, è îñúùåñòâÿâàíåòî íà ôóíêöèè ïî êàäðîâî ðàçâèòèå è äèñöèïëèíàðíà îòãîâîðíîñò íà ñúäèè è ïðîêóðîðè îò ñìåñåí îðãàí. Íèå íàáåëÿçàõìå ïðîáëåìè è ïðåäëîæèõìå òÿõíîòî ðàçðåøàâàíå ñúñ Çàêîíîïðîåêòà çà ïðîìåíè â ñúäåáíàòà âëàñò ìèíàëàòà ãîäèíà çàåäíî ñ êîàëèöèÿòà îò íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè. Èäåÿòà áåøå äà ñå îáîñîáÿò âúâ ÂÑÑ ïðè äåéñòâàùèÿ êîíñòèòóöèîíåí ìîäåë îòäåëíè êàìàðè çà ñúäèè è ïðîêóðîðè, êîèòî äà ðåøàâàò òåçè âúïðîñè ïîîòäåëíî. Ðåøåíè ñìå äà ðàáîòèì ïî òîçè âúïðîñ, çàùîòî òàêèâà ñà íå ñàìî äîáðèòå åâðîïåéñêè è ñâåòîâíè ïðàêòèêè, íî ùå äîïðèíåñå çà ïîñòèãàíåòî íà íåçàâèñèìîñò íà ñúäåáíàòà âëàñò, äî äåéñòâèòåëíà îòãîâîðíîñò è îñúùåñòâÿâàíå íà ïðèñúùèòå ôóíêöèè íà ïðîêóðàòóðàòà. Ñúùåñòâóâàùèÿò ìîäåë â ìîìåíòà å ïðè÷èíà ïðîêóðîðèòå äà íå ìîãàò ðåàëíî äà çàÿâÿò ó÷àñòèå â ïðîöåñà íà ðåôîðìèðàíå íà ñúäåáíàòà


Пробуждането на съдебната власт

15

Какъв съдебен модел бихте искали в крайна сметка да видите в България?

ÕÐÈÑÒÎ ÈÂÀÍÎÂ: Â Áúëãàðèÿ ñúâñåì ñêîðî òðÿáâà äà âèäèì ÿñíî ïîñòàâÿíå â öåíòúðà íà îáùåñòâåíèÿ äåáàò íà ñòðóêòóðíèòå ïðîáëåìè íà ñúäåáíàòà âëàñò. Âñåêè îïèò äà ñå äàäå äèàãíîçà íà ñòåïåíòà íà íàëè÷èå íà ïîëèòè÷åñêà âîëÿ çà ïðîâåæäàíå íà ñúäåáíà ðåôîðìà, âñÿêà îöåíêà çà àäåêâàòíîñò íà ïîëèòè÷åñêèÿ äíåâåí ðåä çàïî÷âà è ñâúðøâà ñ âúïðîñà – äî êàêâà ñòåïåí áúëãàðñêàòà ïîëèòè÷åñêà êëàñà ïîñòàâÿ íà äíåâåí ðåä ÿñíèòå îò ãîäèíè ñòðóêòóðíè ïðîáëåìè íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà. Ñòàâà âúïðîñ çà ìîäåë íà Âèñøèÿ ñúäåáåí ñúâåò, çà ñú÷ëåíÿâàíåòî íà ïðîêóðîðñêàòà è ñúäåáíàòà èíñòèòóöèÿ, çà ñòðóêòóðèðàíåòî íà ïðîêóðîðñêàòà èíñòèòóöèÿ, çà ðîëÿòà íà àäìèíèñòðàòèâíèòå ðúêîâîäèòåëè â ïðîêóðàòóðàòà è ñúäà è ò.í. Äîêàòî òåçè íåùà íå áúäàò ïîñòàâåíè öåíòðàëíî íà äíåâåí ðåä, íå ìîæåì äà ãîâîðèì çà ñúäåáíà ðåôîðìà êàòî ïîëèòè÷åñêè ïðîöåñ. Ìîæåì äà ãîâîðèì çà ìàñîâè ïñèõîëîãè÷åñêè ïðåæèâÿâàíèÿ, íî òîâà å ðàçëè÷íî ÿâëåíèå.

ÏÅÒß ÂËÀÄÈÌÈÐÎÂÀ: Âñè÷êè äåôåêòè, ïîðîöè è íåäîñòàòúöè íà ñúäåáíàòà âëàñò ïðÿêî ïðîèçòè÷àò îò ïîðîöèòå íà ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò ïðåç ïîñëåäíèòå 23 ãîäèíè. Íèêîÿ âëàñò ïðåç òåçè ãîäèíè íå æåëàåøå äîáðå ôóíêöèîíèðàùà ñúäåáíà ñèñòåìà. Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò îïðåäåëåíî èñêà äà äîìèíèðà è äî ìíîãî ãîëÿìà ñòåïåí óñïÿ. Íàíåñåíè ñà ìíîãî ãîëåìè ïîðàæåíèÿ. Îò òóê íàòàòúê òðÿáâà äà ñå âîäè áîðáà (ïîíÿòèåòî íå å êëèøå) îñâåí çà îïàçâàíå íà îñòàòúöèòå îò íåçàâèñèìîñò, íî è çà ëåêóâàíå íà íàíåñåíèòå ïîðàæåíèÿ.

Ùî ñå îòíàñÿ, ÷å íÿìàëî âñåîáõâàòíà íàêàçàòåëíà ïîëèòèêà – íå, íÿìà äà èìà, çàùîòî ïîëèòè÷åñêàòà

âëàñò ñòðàäà îò ïîïóëèçúì. Çà äà èìà íàêàçàòåëíà ïîëèòèêà, òðÿáâà äà å ÿñíî êàêâî ñå èñêà. Íàðîäúò èñêà âñè÷êè äà âëÿçàò â çàòâîðà, à ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò èñêà äà óãàæäà ïðåäèçáîðíî íà ùåíèÿòà è ñëåäîâàòåëíî íå ìîæå äà èçãðàäè íàêàçàòåëíà ïîëèòèêà. Òÿ ïúðâî òðÿáâà äà îñúçíàå ñâîÿòà ïîëèòè÷åñêà îòãîâîðíîñò.

Резерватните остатъци на независимостта

ÌÈÐÎÑËÀÂÀ ÒÎÄÎÐÎÂÀ: Ñëåä èçáîðà íà ã-í Öàöàðîâ çà ãëàâåí ïðîêóðîð èìà äâå ëèíèè – êðàòêîñðî÷íà è äúëãîñðî÷íà.

Êðàòêîñðî÷íàòà å äà îïàçèì „ðåçåðâàòíèòå” îñòàòúöè íà íåçàâèñèìîñò â ñúäåáíàòà âëàñò è íîâèÿò ÂÑÑ äà ðàáîòè â êðèòè÷íà ñðåäà. Ãðàæäàíñêîòî è ïðîôåñèîíàëíîòî âíèìàíèå, íàñî÷åíè âúðõó ÂÑÑ, ùå áúäàò îíàçè åôåêòèâíà ãàðàíöèÿ, ÷å íÿìà äà íàòâîðè áåçîáðàçèÿ.

Çàïî÷âà äúëãîñðî÷åí ìàðàòîí çà îòâîþâàíå íåçàâèñèìîñòòà íà ñúäåáíàòà âëàñò. Òîâà îçíà÷àâà ïðîìÿíà íà êîíñòèòóöèîííèÿ ìîäåë íà ñúäåáíàòà âëàñò, çàùîòî òîé å ïîðî÷åí – ñúäåáíàòà âëàñò âèíàãè çàâèñè îò ïîëèòè÷åñêàòà ñèñòåìà äî ñòåïåí, íåçäðàâîñëîâíà çà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ. Òîâà îçíà÷àâà ðàçäåëÿíå íà óïðàâëåíèåòî íà ñúäèëèùàòà è ïðîêóðàòóðèòå, ñìÿíà íà ìîäåëà íà ÂÑÑ. Òðÿáâà äà ñå ìèñëè äàëè íåãîâèÿò ìàíäàò íå å òâúðäå äúëúã. Ñåãà ÂÑÑ å òåæúê áþðîêðàòè÷åí îðãàí – 23 èçáîðíè ÷ëåíîâå çà 5 ãîäèíè ñå îòäåëÿò îò ðàáîòà. Îáùî âçåòî òå ñå íàäÿâàò ñëåä 5 ãîäèíè õîðàòà äà ñà çàáðàâèëè áåçîáðàçèÿòà, êîèòî ñà íàòâîðèëè â íà÷àëîòî íà ìàíäàòà. Òðÿáâà äà ñå ïðåîñìèñëè


âëàñò, çàùîòî íà ïðàêòèêà ñå ÷óâñòâàò îãðàíè÷åíè – îò åäíà ñòðàíà ôîðìàëíî ìîãàò äà ñå ïîëçâàò ñ íåçàâèñèìîñò êàòî ñúäèè, à îò äðóãà – ïðîäúëæàâàò

äà ñúùåñòâóâàò â éåðàðõè÷íèÿ ìîäåë íà óñòðîéñòâî íà ïðîêóðàòóðàòà, íàñëåäåí îò äðóãè ãîäèíè, ïðè äðóã îáùåñòâåí ðåä.

16


ðîëÿòà íà àäìèíèñòðàòèâíèòå ðúêîâîäèòåëè íà ïðîêóðàòóðàòà è ïðåäñåäàòåëèòå íà ñúäèëèùàòà. Ïî çàêîí òåçè ôèãóðè íÿìàò êîé çíàå êàêâà âëàñò. Âúïðåêè òîâà çàáåëÿçâàìå, ÷å ïî÷òè âñè÷êè ñêàíäàëè ñà ñâúðçàíè ñ èçáîðà íà òåçè ôèãóðè, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å èìà íåùî îñîáåíî àòðàêòèâíî çà ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò â ò.íàð. „âå÷íè ñúäèè è ïðîêóðîðè íà ïðåõîäà”, çà äà ñå ñòðåìÿò òîëêîâà ìíîãî äà áúäàò íà òåçè ïîçèöèè. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òå ñà èçêëþ÷èòåëíî ñèëíà íåôîðìàëíà âëàñò, çà êîåòî íèå ñàìî ìîæåì äà ñå äîñåùàìå.

ÕÐÈÑÒÎ ÈÂÀÍÎÂ: Ìíîãî âàæíî å êàêâî ùå ñè êàæåì íèå êàòî îáùåñòâî íà òîâà, êîåòî ùå êàæå Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ â êðàÿ íà ÿíóàðè. Åäíî îò âàæíèòå íåùà, êîèòî ñìå êàçàëè, å òîâà, ñ êîåòî çàïî÷íà íàøèÿò ðàçãîâîð: „íà êëþ÷îâè ïîçèöèè â ñúäåáíàòà ñèñòåìà äà íÿìà õîðà, áóäåùè ñúìíåíèÿ!” Â ìîìåíòà ñúäåáíàòà ðåôîðìà å òåìà çà ïîëèòè÷åñêè ïðîìåíè, â ïîëåòî íà ïàðëàìåíòà. Òàì òðÿáâà äà ñå îáðàçóâà ìíîçèíñòâî çà êîíñòèòóöèîííà ïðîìÿíà.

ÊÀËÈÍ ÊÀËÏÀÊ×ÈÅÂ: Çà ïðîìÿíàòà íà êîíñòèòóöèîííèÿ ìîäåë íà ñúäåáíàòà âëàñò òðÿáâà äà ñå ãîâîðè íåïðåêúñíàòî è ïðîôåñèîíàëíî è äà ñå îêàçâà îáùåñòâåí íàòèñê.

Èíà÷å ÂÑÑ, ìàêàð äà å èçêëþ÷åí îò âúçìîæíîñòòà äà âëèÿå ïðÿêî âúðõó ïðîìÿíàòà íà çàêîíîäàòåëñòâîòî,

èìà êàêâî äà ñâúðøè. Ïî âðåìå íà êàìïàíèÿòà çà èçáîðà íà íîâèÿ ÂÑÑ ãîâîðåõìå, ÷å òîé òðÿáâà äà áúäå èíèöèàòîð, äà ïîääúðæà àêòèâíî ó÷àñòèå â äåáàòèòå çà êîíñòèòóöèîííè è çàêîíîäàòåëíè ïðîìåíè.

È âòîðî, äåéíîñòòà íà ÂÑÑ, äîðè äà íå ñå ïðîìåíÿò çàêîíèòå (ïî îòíîøåíèå íà àòåñòèðàíåòî, óïðàâëåíèå íà íàòîâàðåíîñòòà è äèñöèïëèíàðíàòà äåéíîñò), ìîæå äà áúäå èçïúëíåíà ñ ðàçëè÷íî ñúäúðæàíèå ïî æåëàíèÿ, êîìïåòåíòíîñò è óìåíèÿ íà ÷ëåíîâåòå íà ÂÑÑ. Ïî òåçè âúçëîâè âúïðîñè òðÿáâà äà èìà êðèòè÷íà ñðåäà îò ñòðóêòóðèòå íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî è îò ïðîôåñèîíàëíèòå ñäðóæåíèÿ, êîèòî òðÿáâà äà ñå îïèòâàò äà îêàçâàò íàòèñê è äà âëèÿÿò.È ðàçãîâîðúò ïî òåçè òåìè íå òðÿáâà äà ñåêâà.

ÀÒÀÍÀÑ ÀÒÀÍÀÑÎÂ: Íàêðàòêî òîâà, êîåòî ïðåäñòîè, å êàòî ïðîôåñèîíàëíà îáùíîñò, íåçàâèñèìî îò åëåìåíòàðíèÿ îïèò äà áúäåì íàêàðàíè äà ñïðåì, êàêúâòî îïèò áå óâîëíåíèåòî íà Ìèðîñëàâà, ùå ïðîäúëæèì äà ðàáîòèì çà ïðîìÿíà íà ìîäåëà. Ùå ïðîäúëæèì äà ñìå êðèòè÷íè êúì ÂÑÑ. Ùå ïðîäúëæèì äà îòñòîÿâàìå íåçàâèñèìîñòòà íà ñúäà êàêòî ñðåùó äèðåêòíèÿ ïîëèòè÷åñêè íàòèñê è îáðóãàâàíåòî íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà, òàêà è ÷ðåç ïîêàçâàíå íà îáùåñòâîòî íà ñìèñúëà íà òàçè íåçàâèñèìîñò íå êàòî ïðèâèëåãèÿ, ñëóæåùà íà ñúäèèòå, à êàòî ãàðàíöèÿ â ïîëçà íà âñè÷êè ãðàæäàíè.


ЕВРОПЕЙСКИ СЪД ПО ПРАВАТА НА ЧОВЕКА

Делото „Ленев срещу България”

завърши с присъда за изтезания

Даниела Фъртунова

Хронология

Æàëáîïîäàòåëÿò, Þðèé Ëåíåâ, å àðåñòóâàí è îòâåäåí îò äîìà ñè êúñíî âå÷åðòà íà 01.06.1999 ã. Òîé å çàäúðæàí îò ïîëèöåéñêè ñëóæèòåëè êúì Íàöèîíàëíà ñëóæáà „Áîðáà ñ îðãàíèçèðàíàòà ïðåñòúïíîñò“ ïî íàðåæäàíå íà Áîòüî Áîòåâ, ðúêîâîäåù ðàçñëåäâàíåòî çà óáèéñòâîòî íà áèâøèÿ ïðåìèåð Àíäðåé Ëóêàíîâ, èçâúðøåíî òðè ãîäèíè ïî-ðàíî. Íà Ëåíåâ íå ìó å ïîêàçàíà çàïîâåä çà çàäúðæàíå, íå ìó å êàçàíî çà êàêâî å çàäúðæàí. Êà÷åí å â ìèêðîáóñ è ìó å ñëîæåí ÷óâàë íà ãëàâàòà, êîéòî äà ìó ïîïðå÷è äà âèæäà è äà ñå îðèåíòèðà â îáñòàíîâêàòà. Ïî ïúòÿ îò ãð. Ñîôèÿ êúì íåèçâåñòíî

С три реда:

Жалба № 41452/07, подадена на 12 септември 2007 г. от Българския хелзинкски комитет.

Решение от 4 декември 2008 г. на 7-членен съдийски състав на ЕСПЧ.

България е осъдена за изтезание и за други нарушения на Конвенцията.


18

çà íåãî ìÿñòî æàëáîïîäàòåëÿò å ìàëòðåòèðàí îò ñúïðîâîæäàùèòå ãî ïîëèöàè ñ þìðó÷íè óäàðè, òâúðäè ïðåäìåòè, êàêòî è ñ áëúñêàíå íà ãëåçåíèòå íà êðàêàòà ÷ðåç âðàòàòà íà ìèêðîáóñà; óïðàæíÿâàí å è íàòèñê âúðõó î÷íèòå ìó ÿáúëêè ñ öåë äà áúäå ñëîìåí ïñèõè÷åñêè. Íà íÿêîëêî ïúòè òîé ïðèïàäà îò ôèçè÷åñêîòî ñòðàäàíèå. Âìåñòî â àðåñò, æàëáîïîäàòåëÿò å îòâåäåí â ñïåöèàëíà âèëà íà ÌÂÐ ÷àê â ãð. Êîïðèâùèöà, ñòàíàëà èçâåñòíà ïî-êúñíî êàòî „Êúùàòà íà óæàñèòå“, êúäåòî, îòíîâî ñ êà÷óëêà íà ãëàâàòà, å âëà÷åí áîñ, áåç äà ìîæå äà õîäè, çàõâúðëåí âúðõó ãîëèÿ ïîä è îòíîâî å èçòåçàâàí: „Êîãàòî ñå ñâåñòèõ, äâàìà äóøè ìå èçâåäîõà îò ìèêðîáóñà, êàòî ìå âëà÷åõà. Áÿõ áåç îáóâêè è íå ìîæåõ äà õîäÿ. Êà÷èõà ìå ïî íÿêàêâè ñòúëáè è ìå îñòàâèõà äà ëåæà íà òâúðä ïîä ïî ãðúá. Ïîñëå íÿêîé ïîñòàâè íàä õîäèëàòà ìè äúðâåíà ãðåäà. Ïîñëå ïîñòàâè íåùî òâúðäî ìåæäó âñè÷êè ïðúñòè íà ëÿâàòà ðúêà, ñòèñíàõà ìå è ñòàâèòå èçïóêàõà. Ïîñëå íÿêîé çàáè íåùî îñòðî ïîä íîêúòÿ íà ïîêàçàëåöà íà ëÿâàòà ìè ðúêà“, ÷åòåì â ïîêàçàíèÿòà íà Ëåíåâ ïðåä áúëãàðñêèòå ñúäèëèùà.

Âúâ âèëàòà Ëåíåâ å ðàçïèòâàí îò ðúêîâîäåùèÿ ðàçñëåäâàíåòî Áîòüî Áîòåâ, òîãàâàøåí íà÷àëíèê íà îòäåë „Òåæêè ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó ëè÷íîñòòà” â íàöèîíàëíàòà ïîëèöèÿ. Ðàçïèòúò å çàïèñâàí ñúñ ñïåöèàëíè ðàçóçíàâàòåëíè ñðåäñòâà (ÑÐÑ), áåç çà òÿõ äà å ïîëó÷åíî ðàçðåøåíèå ïî ïðåäâèäåíèÿ â çàêîíà ðåä:

„Àêî òðúãíåø ñ ðîãàòà íàïðåä, òâîÿ âîëÿ. Íî òîãàâà è íèå ùå áúäåì ñ ðîãàòà íàïðåä! È ùå ñå îêàæå, ÷å íàøèòå ðîãà ñà ìíîãî ïî-îñòðè”...”Òàêà å, çàùîòî ...ñ âðåìåòî ãè çàîñòðÿõìå, çà äà ñòàíàò òàêèâà, ÷å äà ìîãàò æåñòîêî äà áîäàò. Íî ... àêî ñìÿòàø ñúùî äà âúçïðèåìàø ðîëÿòà íà ãåðîé – âçåìè, âçåìè...ðîëÿòà íà ãåðîé!...Íî áèõ êàçàë, ÷å òàçè âå÷åð å ñúäáîâíà çà òåá. Òàçè âå÷åð ñå ðåøàâàò ìíîãî íåùà çà òåá. Åäèí æèâîò íà êàðòà, à òî íå å ñàìî òâîÿò æèâîò,” êàçâà, âèäíî îò ïðîòîêîëà çà ÑÐÑ, Áîòåâ íà ïðåáèòèÿ îò áîé è èçìú÷âàí Ëåíåâ, êîéòî ñòîè ïðåä íåãî çà „ðàçïèò“.

Ëåíåâ å ðàçïèòâàí íàä 4 ÷àñà: îò 3.45 äî 7.55 ñóòðèíòà íà 2 þíè 1999 ã. Åäâà ïî âðåìå íà òîçè ðàçïèò òîé óçíàâà çà êàêâî å çàäúðæàí – öåëè ñåäåì ÷àñà ñëåä çàäúðæàíåòî ñè è ñëåä ïîíàñÿíå

íà èçêëþ÷èòåëíî èíòåíçèâíè áîëêè è ñòðàäàíèÿ, ïðè÷èíåíè ÷ðåç èçòåçàíèÿ.

Ñëåä ðàçïèòà, òîé å îòâåäåí â Íàöèîíàëíàòà ñëåäñòâåíà ñëóæáà, Ñîôèÿ, êúäåòî ìó å ïîâäèãíàòî îáâèíåíèå çà ñúó÷àñòèå â óáèéñòâîòî íà Àíäðåé Ëóêàíîâ. Ïðè ïðèåìàíåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ â àðåñòà òîé å ïðåãëåäàí îò ëåêàðêàòà íà ñëóæáàòà, êîÿòî óñòàíîâÿâà „ìíîæåñòâî êðúâîíàñÿäàíèÿ íà ìèøíèöèòå, ïðåäìèøíèöèòå è êèòêèòå íà äâåòå ðúöå, ðàçêúñíà êîíòóçíà ðàíà íà ëÿâàòà êèòêà è âòîðèÿ ïðúñò íà ëÿâàòà ðúêà, êðúâîíàñÿäàíèÿ íà ëÿâîòî áåäðî è íà äâàòà ãëåçåíà, êðúâîíàñÿäàíèÿ âúðõó ïîäáåäðåíèöàòà íà ëåâèÿ êðàê”. Ëåíåâ é ñúîáùàâà, ÷å òåçè ðàíè è òðàâìè ñà â ðåçóëòàò îò ïîëèöåéñêèÿ ïðîèçâîë, íî òúé êàòî òÿ íå å ñúäåáåí ëåêàð, íå å îïðàâîìîùåíà äà óñòàíîâè âúçìîæíàòà ïðè÷èíà è ïðîèçõîä íà íàðàíÿâàíèÿòà.

×óâñòâîòî íà áåçïðàâíîñò è ñòðàäàíèåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ ñà ïîäñèëåíè è îò ôàêòà, ÷å òîé íå ïîëó÷àâà ñâîåâðåìåííà ìåäèöèíñêà ïîìîù è îñâèäåòåëñòâàíå íà ñëåäèòå îò ìú÷åíèÿòà âúðõó íåãî. Îòêàçàí ìó å êîíòàêò ñ èçáðàí îò íåãî àäâîêàò è íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî, ïîçâîëåíî ìó å äà ñå ñâúðæå ñúñ ñúïðóãàòà ñè ñàìî êîëêîòî äà êàæå, ÷å å çàäúðæàí, íî íå è äà é ñúîáùè êúäå. Íà ñúïðóãàòà è ìàéêàòà íà Ëåíåâ ñå îòêàçâà äîñòúï, òå ïîëó÷àâàò ðàçðåøåíèå äà ãî âèäÿò åäâà äâå ñåäìèöè ïî-êúñíî, âèäÿíîòî äúëáîêî ãè ïîòðèñà.

Åäâà íà 53-òèÿ äåí îò çàäúðæàíåòî å äîïóñíàò ïðåãëåä îò ñúäåáåí ëåêàð. Òîçè è ìàëêî ïî-êúñíî íàïðàâåí ïîâòîðåí ïðåãëåä îïèñâàò ñëåäèòå îò èçòåçàíèåòî, êîèòî âñå îùå ñà ñòîÿëè: 8 ìì êðúâîíàñÿäàíå ïîä íîêúòÿ íà ïàëåöà íà ëÿâàòà ðúêà, ÷àñòè÷íî ëèïñâàù íîêúò è ïîäóâàíå íà ïîêàçàëåöà íà ëÿâàòà ðúêà; 9-ìèëèìåòðîâî ëèíåéíî íàðàíÿâàíå ìåæäó ïúðâàòà è âòîðàòà ôàëàíãà íà áåçèìåíèÿ ïðúñò íà ëÿâàòà ðúêà, áåëåã â öåíòðàëíàòà òåìåííà îáëàñò íà ãëàâàòà, áåëåçè ïî ðúöåòå è êðàêàòà è äð.

Â ðåçóëòàò îò èçòåçàíèÿòà Ëåíåâ äàâà ïîêàçàíèÿ, âúç îñíîâà íà êîèòî ñ ïðèñúäà îò 2001 ã. íà Ñîôèéñêè ãðàäñêè ñúä å îñúäåí íà äîæèâîòåí çàòâîð çà ñúó÷àñòèå â óáèéñòâîòî íà Àíäðåé Ëóêàíîâ. Âúïðåêè ÷å ïúðâàòà èíñòàíöèÿ ïðèåìà, ÷å íà Ëåíåâ è íà äâàìà îò äðóãèòå ïîäñúäèìè - Àëåêñåé Êè÷àòîâ


ДЕЛОТО “ЛЕНЕВ СРЕЩУ БЪЛГАРИЯ”...

19

è Ãåîðãè Ãåîðãèåâ - ñà íàíåñåíè òåëåñíè ïîâðåäè ïî âðåìå íà çàäúðæàíåòî, ñúäúò äàâà âÿðà íà ïîêàçàíèÿòà èì, äàâàíè ïî âðåìå íà äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî è íåñúìíåíî ïîâëèÿíè îò íàíåñåíèÿ èì ïîáîé. Âïîñëåäñòâèå îáà÷å ñ íîâà âúççèâíà ïðèñúäà îò 2006 ã. Ñîôèéñêèÿò àïåëàòèâåí ñúä îòìåíÿ ïðèñúäàòà íà ïúðâîèíñòàíöèîííèÿ ñúä èçöÿëî. Ëåíåâ, êàêòî è îñòàíàëèòå ïîäñúäèìè, ñà ïðèçíàòè çà íåâèííè. Âúççèâíèÿò ñúä îòêàçâà äà çà÷åòå òåçè ïîêàçàíèÿ, çà êîèòî ïðèåìà, ÷å ñà èçòðúãíàòè ñ íàñèëèå:

“Ìàêàð ïîðàäè êúñíîòî îñâèäåòåëñòâàíå íà òðèìàòà, åêñïåðòèòå äà ñà ñðåùíàëè çíà÷èòåëíè çàòðóäíåíèÿ ïðè äàòèðàíåòî íà óâðåæäàíèÿòà, ñúïîñòàâêàòà íà îáåêòèâíèòå íàõîäêè ñ îáÿñíåíèÿòà íà ïîäñúäèìèòå ïðåä ïúðâàòà èíñòàíöèÿ è ïðåä âúççèâíèÿ ñúñòàâ íå îñòàâÿ ñúìíåíèå, ÷å òðàâìèòå ñà áèëè ïðè÷èíåíè íåïîñðåäñòâåíî ñëåä çàäúðæàíåòî íà Êè÷àòîâ, Ãåîðãèåâ è Ëåíåâ. Íåçàâèñèìî îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å âñè÷êè óâðåæäàíèÿ ïðèòåæàâàò ìåäèêî-áèîëîãè÷íàòà õàðàêòåðèñòèêà íà ëåêà òåëåñíà ïîâðåäà /âðåìåííî ðàçñòðîéñòâî íà çäðàâåòî, íåîïàñíî çà æèâîòà èëè ñàìî áîëêà è ñòðàäàíèå/, íå ìîæå äà áúäå îòìèíàòî ñ ëåêà ðúêà çàÿâåíîòî â ñúäåáíî çàñåäàíèå ïðåä âúççèâíèÿ ñúä îò åêñïåðòà ä-ð Ñîòèðîâ ïî îòíîøåíèå íàðàíÿâàíèÿòà, ïîëó÷åíè îò Þ. Ëåíåâ, à èìåííî, ÷å ñå êàñàå çà áåëåçè îò ìú÷åíèÿ, êàêòî è ÷å òðàâìèòå ñà áèëè ëîêàëèçèðàíè ïî êðàéíèòå ÷àñòè íà òÿëîòî, êàòî íà 53-ÿ äåí ñëåä çàäúðæàíåòî ìó òå âñå îùå íå ñà áèëè çàçäðàâåëè è èçïèòâàíèòå îò ïîäñúäèìèÿ áîëêè íå ñà áèëè îòçâó÷àëè. Ïðè òîâà âñè÷êè óâðåæäàíèÿ ñà áèëè ñâúðçàíè ñ èçïèòâàíåòî íà èíòåíçèâíà áîëêà, òúé êàòî ñà íàíåñåíè âúðõó ÷àñòè îò òÿëîòî, âúðõó êîèòî íÿìà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ìåêè òúêàíè... Â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé âïå÷àòëÿâà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å êîëêîòî ïî–èíòåíçèâíî å áèëî íàñèëèåòî íàä ïîäñúäèìèòå, òîëêîâà ïî-íàòàòúê âúâ âðåìåòî ñëåä ïúðâîíà÷àëíèÿ ðàçïèò òðèìàòà ïðàâÿò ñàìîïðèçíàíèÿ. Íàé-ñåðèîçíè ñà óâðåæäàíèÿòà, ïðè÷èíåíè íà ïîäñ. Ëåíåâ, ñ íàé-ãîëÿìà ïðîäúëæèòåëíîñò ñà èìåííî ïðåæèâåíèòå îò íåãî áîëêè è ñòðàäàíèÿ...” ... “Íàñòîÿùèÿò ñúñòàâ íå ìîæå äà ñå ñúãëàñè ñ áåçðåçåðâíîòî

äîâåðèå, ñ êîåòî ïúðâàòà èíñòàíöèÿ ñå å îòíåñëà êúì ïîêàçàíèÿòà [íà Áîòåâ]. Áåçñïîðíî áåøå óñòàíîâåíî, ÷å Áîòåâ å çàòàèë ïðè ðàçïèòà ñè òàêèâà ñúùåñòâåíè îáñòîÿòåëñòâà, êàòî ó÷àñòèåòî ñè â íåçàêîíîñúîáðàçíîòî äîâåæäàíå íà Ðóñîâ â ñòðàíàòà”.

Âòîðàòà ñúäåáíà èíñòàíöèÿ ñúáèðà íîâè è òî íåìàëêî äîêàçàòåëñòâà ïî äåëîòî. Ïðîêóðàòóðàòà è Áîòüî Áîòåâ íå óñïÿâàò äà ïðåäñòàâÿò ïðåä ñúäà íèêàêâè óáåäèòåëíè äîêàçàòåëñòâà çà ó÷àñòèåòî íà Ëåíåâ è äðóãèòå ïîäñúäèìè â óáèéñòâîòî íà Ëóêàíîâ. Åäèíñòâåíèòå ñúáðàíè äîêàçàòåëñòâà, êîèòî èíêðèìèíèðàò ïîäñúäèìèòå, ñà òåçè, èçòðúãíàòè ÷ðåç èçòåçàíèÿ.

Ëîãè÷íî, ñ ðåøåíèå îò 15 ìàðò 2007 ã. Âúðõîâíèÿò êàñàöèîíåí ñúä ïîòâúðæäàâà ïðèñúäàòà íà Ñîôèéñêèÿ àïåëàòèâåí ñúä. “Â äåìîêðàòè÷íèòå ñèñòåìè íà ïðàâîðàçäàâàíå íåïðàâîìåðíèòå óñèëèÿ çà ïîëó÷àâàíå íà ñàìîïðèçíàíèÿ, òàêà êàêòî å ñòàíàëî è ïî íàñòîÿùåòî äåëî, â êðàÿ íà êðàèùàòà ñå îêàçâàò âðåäíè çà êàóçàòà íà îáâèíåíèåòî, çàùîòî îáèêíîâåíî ñà çà ñìåòêà íà ïðîôåñèîíàëíèòå îïåðàòèâíî-èçäèðâàòåëíè è ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ ïî ò.íàð.“ãîðåùè” ñëåäè íà ïðåñòúïëåíèåòî. Îò äðóãà ñòðàíà ïðîêóðàòóðàòà íå òðÿáâà äà î÷àêâà îò åäèí óâàæàâàù ñîáñòâåíîòî ñè äîñòîéíñòâî è ïðàâèëàòà íà ñïðàâåäëèâèÿ ïðîöåñ ñúä äà ïðèåìà áåçðåçåðâíî ïëîäîâåòå íà îòðîâåíîòî äúðâî”, ïîñî÷âà ÂÊÑ â ìîòèâèòå ñè çà îêîí÷àòåëíîòî îíåâèíÿâàíå íà ïîäñúäèìèòå ïî äåëîòî çà óáèéñòâîòî íà Ëóêàíîâ.

Върховният съд е категоричен в своите мотиви:

„Ùî ñå îòíàñÿ äî îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å äâå ñúäåáíè èíñòàíöèè ñà ñå ïðîèçíåñëè êîðåííî ðàçëè÷íî ïî åäíî è ñúùî îáâèíåíèå, òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å òàêàâà âúçìîæíîñò å óðåäåíà èçðè÷íî ñúñ ñàìèÿ ïðîöåñóàëåí çàêîí. Íåùî ïîâå÷å, ïîäîáíè ñëó÷àè ñúâñåì íå ñà åäèíè÷íè â ñúäåáíàòà ïðàêòèêà. Ñëåäâà äà ñå èìà ïðåäâèä è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïðè âúççèâíîòî ðàçãëåæäàíå íà äåëîòî å ïðîâåäåíî äîïúëíèòåëíî ñúäåáíî ñëåäñòâèå, íà êîåòî ïî íàäëåæíèÿ ïðîöåñóàëåí ðåä


20

ñà ñúáðàíè íîâè äîêàçàòåëñòâåíè ìàòåðèàëè.

Â çàêëþ÷åíèå ìîæå äà ñå îáîáùè, ÷å âúççèâíèÿò ñúä å èìàë îñíîâàíèå äà ïðåðåøè äåëîòî, òúé êàòî å èçõîæäàë îò òðàéíî óñòàíîâåíè ïðèíöèïè â äåìîêðàòè÷íèòå íàêàçàòåëíî-ïðàâíè ñèñòåìè, à èìåííî – âúçëîæåíàòà âúðõó ïðîêóðàòóðàòà òåæåñò äà äîêàæå âíåñåíîòî â ñúäà îáâèíåíèå ïðè ñïàçâàíå íà ïðàâèëàòà íà ñïðàâåäëèâèÿ ïðîöåñ, êîíñòèòóöèîííàòà çàáðàíà çà èçïîëçâàíå íà íåîïðàâäàíà ïðèíóäà âúðõó çàäúðæàíè ëèöà, íåçàâèñèìî îò òåæåñòòà íà îáâèíåíèåòî ñðåùó òÿõ, íåäîïóñòèìîñòòà íà îñúæäàíå ñàìî íà îñíîâàòà íà íàïðàâåíî ñàìîïðèçíàíèå è íàé-âå÷å âèñîêèòå èçèñêâàíèÿ íà çàêîíà çà ïîñòàíîâÿâàíå íà îñúäèòåëíà ïðèñúäà – ñàìî ïðè äîêàçâàíå íà îáâèíåíèåòî ïî íåñúìíåí íà÷èí.”

Íå â èíòåðåñ íà óñòàíîâåíèòå ïðèíöèïè â åäíî äåìîêðàòè÷íî îáùåñòâî ñå ðàçâèâà äåëîòî çà óñòàíîâÿâàíå àâòîðñòâîòî íà èçâúðøåíîòî ñïðÿìî Ëåíåâ ìú÷åíèå. Ñðåùó ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè, íàíåñëè íàðàíÿâàíèÿòà íà Ëåíåâ, Âîåííà ïðîêóðàòóðà îáðàçóâà äåëî â êðàÿ íà 1999 ã.[1] Íà 5 ÿíóàðè 2000 ã. ïðîêóðàòóðàòà ïîâäèãà îáâèíåíèå ñðåùó òðèìà îò ïîëèöàèòå, åñêîðòèðàëè Ëåíåâ äî Êîïðèâùèöà – Èëèÿ Àíòîíîâ, Ñòåôàí Ãúðîâ è Êèðèë Ïåíêîâ. Îáâèíåíèåòî å çà íàíàñÿíå íà ëåêà òåëåñíà ïîâðåäà ïî ÷ë. 131, àë. 1, ò. 2 âúâ âðúçêà ñ ÷ë. 130 îò Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ. Áîòüî Áîòåâ è Ãàëåí Ãàí÷åâ, êàêòî è äðóãè ëèöà, ó÷àñòâàëè â èçâúðøâàíå íà ïîáîÿ âúòðå â êúùàòà, íå ñà ïðèâëå÷åíè ïîä íàêàçàòåëíà îòãîâîðíîñò.

Ïðåç 2006 ã. ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè ñà îïðàâäàíè îò Ñîôèéñêèÿ âîåíåí ñúä. Òîé ïðèåìà, ÷å òå ñà èçïîëçâàëè ñèëà çàêîííî (ïîðàäè òîâà, ÷å Ëåíåâ áèë îêàçàë ñúïðîòèâà ïðè çàäúðæàíåòî). Íà 30 þëè 2007 ã. îïðàâäàòåëíàòà ïðèñúäà å îêîí÷àòåëíî ïîòâúðäåíà îò Âîåííî-àïåëàòèâíèÿ ñúä.

Âúç îñíîâà íà òîâà ïðåç ôåâðóàðè 2008 ã. Ñîôèéñêà ãðàäñêà ïðîêóðàòóðà âíàñÿ èñêàíå äî ÂÊÑ çà

âúçîáíîâÿâàíå íà íàêàçàòåëíîòî äåëî ñðåùó æàëáîïîäàòåëÿ ñ îãëåä îêîí÷àòåëíî îïðàâäàâàíå íà ïîëèöàèòå. Èñêàíåòî íå å óâàæåíî îò Âúðõîâèÿ ñúä.

Делото пред Европейския съд по правата на човека в Страсбург

Ïúðâî ïèñìî äî Ñúäà, ñ êîåòî æàëáîïîäàòåëÿò çàÿâÿâà ñâîåòî æåëàíèå äà ïîäàäå æàëáà ïðåä Ñúäà, å èçïðàòåíî îò Áúëãàðñêèÿ õåëçèíêñêè êîìèòåò íà 12.09.2007 ã., ò.å. â øåñòìåñå÷íèÿ ñðîê îò ïîñòàíîâÿâàíå íà ðåøåíèåòî íà Âúðõîâíèÿ êàñàöèîíåí ñúä ïî íàêàçàòåëíîòî äåëî ñðåùó Ëåíåâ è ñàìî ìåñåö è ïîëîâèíà ñëåä îêîí÷àòåëíîòî ðåøåíèå íà Âîåííî-àïåëàòèâíèÿ ñúä ïî äåëîòî ñðåùó ìú÷èòåëèòå íà æàëáîïîäàòåëÿ. Ïúëíèÿò òåêñò íà æàëáàòà å ïîäàäåí íà 25 ìàðò 2008 ã.

Â ñâîÿòà æàëáà Ëåíåâ ïîñî÷âà, ÷å òâúðäåíèåòî çà îêàçàíà îò íåãî ñúïðîòèâà ïî÷èâà åäèíñòâåíî íà ïîêàçàíèÿòà íà òðèìàòà ïîäñúäèìè ïîëèöàè. Ñàìèÿò âîäåù ðàçñëåäâàíåòî çà óáèéñòâîòî íà Àíäðåé Ëóêàíîâ ïîäï. Áîòüî Áîòåâ ïðåä âîåííèÿ ñúä ïîñî÷âà, ÷å íå çíàå æàëáîïîäàòåëÿò äà å îêàçâàë ñúïðîòèâà ïðè çàäúðæàíåòî ñè, çàùîòî å ùÿëî äà ìó áúäå äîêëàäâàíî çà òîâà.[2] Ðàçïèòàíèÿò â ñúùîòî ñúäåáíî çàñåäàíèå ïîëèöàé Ñâèëåí Ìèõàéëîâ, êîéòî å ïðèñúñòâàë ïî âðåìå íà àðåñòà íà æàëáîïîäàòåëÿ, ñúùî ïîñî÷âà: „Þðèé Ëåíåâ ñå êà÷è è òå ïîòåãëèõà çà Êîïðèâùèöà. Àáñîëþòíî íèêàêúâ ïðîáëåì íå ñúçäàäå Þðèé Ëåíåâ.”

Ïî äåëîòî ïðåä Ñúäà ïðàâèòåëñòâîòî ñúùî ïîääúðæà, ÷å óïðàæíåíàòà ñïðÿìî æàëáîïîäàòåëÿ ôèçè÷åñêà ñèëà áèëà â ðàìêèòå íà äîïóñòèìàòà â ðåçóëòàò íà ñúïðîòèâàòà, êîÿòî ã-í Ëåíåâ áèë çàïî÷íàë äà îêàçâà, íåèçïúëíÿâàéêè „çàêîíîâî ðàçïîðåæäàíå“.

Â îòãîâîð æàëáîïîäàòåëÿò ïîñî÷âà, ÷å íà ïúðâî ìÿñòî, íå ñòàâà ÿñíî êàêâî „çàêîíîâî ðàçïîðåæäàíå“ íå áèë èçïúëíèë, ïðè ïîëîæåíèå ÷å ñàìîòî çàäúðæàíå å áèëî íåçàêîííî – ëèïñâàëà å çàïîâåä çà çàäúðæàíå, âèäíî îò ïîêàçàíèÿòà, äàäåíè

[1] Ñúãëàñíî äåéñòâàùèÿ êúì îíçè ìîìåíò ÍÏÊ ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúðøåíè îò ïîëèöàè, ñå ðàçñëåäâàò îò âîåííà ïðîêóðàòóðà è ñëåäñòâèå. [2] Âæ. Ïðîòîêîë îò çàñåäàíèåòî íà ÑÂÑ îò 28.02.2006 ã.


21

ïðåä âîåííèÿ ñúä îò Áîòüî Áîòåâ.[3] Áåç çàêîíîâî îñíîâàíèå çà çàäúðæàíå íà æàëáîïîäàòåëÿ è ñúîòâåòíî áåç äà ìó å ïîêàçàíà çàïîâåäòà çà çàäúðæàíå, êîåòî áåçñïîðíî å óñòàíîâåíî ïî äåëîòî, äåéñòâèÿòà íà ïîëèöàèòå íå ïðåäñòàâëÿâàò íèùî äðóãî îñâåí îòâëè÷àíå íà æàëáîïîäàòåëÿ îò öèâèëíè è óíèôîðìåíè ìúæå ÷ðåç íàòîâàðâàíåòî ìó â ìèêðîáóñ, ïîñî÷âà æàëáîïîäàòåëÿò ïðåä Ñúäà â Ñòðàñáóðã. Äîðè äà ñå âúçïðèåìå, âúïðåêè ëèïñàòà íà áåçñïîðíè äîêàçàòåëñòâà â òàçè íàñîêà, ÷å æàëáîïîäàòåëÿò å îêàçàë ñúïðîòèâà, òÿ ïî íèêàêúâ íà÷èí íå å ñëåäâàëî äà ïðåäèçâèêà òàêàâà äèñïðîïîðöèîíàëíà îòâåòíà ðåàêöèÿ îò ñòðàíà íà ñëóæèòåëèòå íà ÌÂÐ. Íàíåñåíèòå íà æàëáîïîäàòåëÿ íàðàíÿâàíèÿ ñà ìîãëè è å ñëåäâàëî äà áúäàò èçáåãíàòè, àêî àêöèÿòà íàèñòèíà å áèëà äîáðå ïëàíèðàíà, îñîáåíî ïðåäâèä òîâà, ÷å ñå å ïðîâåæäàëà îò ñïåöèàëíî ïîäãîòâåíè ñëóæèòåëè îò åëèòåí îòðÿä íà ÌÂÐ. Î÷åâèäíî å, ÷å èçâúðøåíàòà ïðåäâàðèòåëíà ïîäãîòîâêà ïî çàäúðæàíåòî, äîêîëêîòî âúîáùå å èìàëî òàêàâà, å áèëà êðàéíî íåäîñòàòú÷íà.

Æàëáîïîäàòåëÿò ïîñî÷âà, ÷å ïðàâèòåëñòâîòî, êàêòî è âîåííèòå ñúäèëèùà ïðåäè òîâà ìúë÷àëèâî ïîäìèíàâàò è íå îáñúæäàò ïðè÷èíèòå òîé äà áúäå òðàíñïîðòèðàí äàëå÷ èçâúí Ñîôèÿ â ñïåöèàëèçèðàíà ñãðàäà íà ÌÂÐ çà ñðåäíîùåí „ðàçïèò“ â ïðîäúëæåíèå íà ÷àñîâå, âìåñòî äà áúäå âåäíàãà îòâåäåí â ñëåäñòâåí àðåñò, èçïðàâåí ïðåä êîìïåòåíòåí ðàçñëåäâàù îðãàí è äà ìó áúäå äàäåíà âúçìîæíîñòòà äà ñå ñâúðæå ñ àäâîêàò è äà ïîèñêà ëåêàðñêè ïðåãëåä, êàêòî èçèñêâà íàöèîíàëíèÿò çàêîí. Èçâåæäàíåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ èçâúí Ñîôèÿ, â ñïåöèàëíà âèëà íà ÌÂÐ, ïðèäîáèëà èçâåñòíîñò êàòî “Êúùàòà íà óæàñèòå”, íåäâóñìèñëåíî ñî÷è, ÷å öåëòà íà âëàñòèòå å áèëà ñïëàøâàíåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ è ïðå÷óïâàíåòî íà íåãîâàòà âîëÿ ñ öåë äà ïðèçíàå çà ïðåäïîëàãàåìîòî ñè ó÷àñòèå â ïðåñòúïëåíèå.

Ðåøåíèåòî èäâà ïîâå÷å îò 4 ãîäèíè ïî-êúñíî.

Ñ íåãî Ñúäúò óñòàíîâÿâà, ÷å Ëåíåâ å áèë èçòåçàâàí, à ñúùåâðåìåííî íå å ïðîâåäåíî

åôåêòèâíî ðàçñëåäâàíå, êîåòî äà óñòàíîâè è íàêàæå èçâúðøèòåëèòå íà äåÿíèåòî. Òîâà å íàðóøåíèå íà ÷ëåí 3 îò Êîíâåíöèÿòà – â íåãîâèÿ ìàòåðèàëåí è â íåãîâèÿ ïðîöåñóàëåí àñïåêò.

Ñ ðåøåíèå ïî äåëîòî Ëåíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ îò 4 äåêåìâðè 2012 ã. Åâðîïåéñêèÿò ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà (Ñúäúò) óñòàíîâÿâà, ÷å Þðèé Ëåíåâ å áèë èçòåçàâàí îò ïîëèöåéñêè ñëóæèòåëè ñ öåë èçòðúãâàíå íà ñàìîïðèçíàíèÿ, êîåòî å â íàðóøåíèå íà ÷ëåí 3 îò Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Òîçè ÷ëåí çàáðàíÿâà àáñîëþòíî èçòåçàíèÿòà, íå÷îâåøêîòî è óíèçèòåëíî îòíàñÿíå è íàêàçàíèå íåçàâèñèìî îò îáñòîÿòåëñòâàòà è áåç èçêëþ÷åíèå. Òåêñòúò íà ÷ë. 3 îò Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà çàùèòà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è îñíîâíèòå ñâîáîäè ãëàñè:

Íèêîé íå ìîæå äà áúäå ïîäëîæåí íà èçòåçàíèÿ èëè íå÷îâåøêî èëè óíèçèòåëíî îòíîøåíèå èëè íàêàçàíèå.

Ñúùåâðåìåííî ñúãëàñíî ÷ë. 1 îò Êîíâåíöèÿòà íà ÎÎÍ ïðîòèâ èçòåçàíèÿòà èçòåçàíèåòî å ïðè÷èíÿâàíå íà ñèëíà áîëêà è ñòðàäàíèå íà ëèöå îò äúðæàâíî èëè äðóãî ïóáëè÷íî äëúæíîñòíî ëèöå, ïî íåãîâî ïîäáóæäàíå èëè ñ ÿâíîòî èëè ìúë÷àëèâî ñúãëàñèå, êîåòî ïðè÷èíÿâàíå íà áîëêà èìà îñîáåíà öåë, (â ñëó÷àÿ íà Ëåíåâ) – çà èçòðúãâàíå íà ïîêàçàíèÿ.

Åâðîïåéñêèÿò ñúä ïîñî÷âà, ÷å ïîãëåäíàòè â öÿëîñòíèÿ êîíòåêñò, íàðàíÿâàíèÿòà, íàíåñåíè íà Ëåíåâ ïî ïðúñòèòå è íîêòèòå íà ðúöåòå, ìó íîñÿò îòëè÷èòåëíèòå áåëåçè íà òåëåñíà ïîâðåäà, ïðè÷èíåíà óìèøëåíî ñ öåë èçòðúãâàíå íà ïîêàçàíèÿ. Ñúäúò çàÿâÿâà, ïðè âñè÷êè òåçè îáñòîÿòåëñòâà è ïðåäâèä äóìèòå íà Áîòüî Áîòåâ ïî âðåìå íà ðàçïèòà íàé-âåðîÿòíî ìàëòðåòèðàíåòî, ÷èéòî ðåçóëòàò ñà íàðàíÿâàíèÿòà íà íîêòèòå è ïðúñòèòå íà æàëáîïîäàòåëÿ, å ïðè÷èíåíî ñ öåë äà ñå ñëîìè âîëÿòà íà æàëáîïîäàòåëÿ è äà ñå ïðèíóäè òîé êúì ñàìîïðèçíàíèå.

Â ñâîÿ àíàëèç Ñúäúò îòáåëÿçâà, ÷å æàëáîïîäàòåëÿò èìà ìíîæåñòâî íàðàíÿâàíèÿ ïî öÿëîòî òÿëî. Äîêàòî åäíà ÷àñò îò òÿõ áèõà ìîãëè äà ñà ðåçóëòàò îò äåéñòâèÿ ïðè çàäúðæàíåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ çà âêàðâàíåòî ìó â ìèêðîáóñà è ñëàãàíåòî íà

[3] Âæ. Ïðîòîêîë îò çàñåäàíèåòî íà Ñîôèéñêè âîåíåí ñúä (ÑÂÑ) îò 28.02.2006 ã.



22

áåëåçíèöè, êàòî íàïðèìåð òåçè ïî íåãîâèòå ðúöå, êèòêè è êðàêà, äðóãè – êàòî íàïðèìåð íàðàíÿâàíåòî ïî ãëàâàòà ìó – èçãëåæäà äà å â ðåçóëòàò íà óäàð ñ òúï ïðåäìåò. Ñúäúò íå å óáåäåí, ÷å äîðè òåçè íàðàíÿâàíèÿ, çà êîèòî ñå òâúðäè, ÷å ñà ðåçóëòàò îò îïèòèòå íà ïîëèöàèòå äà ñëîæàò æàëáîïîäàòåëÿ â ìèêðîáóñà, ñà áèëè íåîáõîäèìè. Òîâà å òàêà ïî äâå ïðè÷èíè – ïúðâî, çàùîòî ñà äîñòà ñåðèîçíè è ïîêðèâàùè öÿëîòî òÿëî, íà âòîðî ìÿñòî, çàùîòî îïåðàöèÿòà ïî çàäúðæàíåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ å áèëà ïðåäâàðèòåëíî ïëàíèðàíà è èçâúðøåíà îò ñïåöèàëíè ïîëèöåéñêè ÷àñòè, ïîðàäè êîåòî òå å ñëåäâàëî äà ìèíèìèçèðàò âñÿêî î÷àêâàíî íàðàíÿâàíå.

Ñúäúò íàìèðà, ÷å äúðæàâàòà íå å ïðåäñòàâèëà çàäîâîëèòåëíî îáÿñíåíèå çà ïðîèçõîäà íà íàðàíÿâàíèÿòà íà æàëáîïîäàòåëÿ è íàé-âå÷å òåçè íà ïðúñòèòå è íîêòèòå íà ðúöåòå ìó. Ñúäúò ñëåäâà óñòàíîâåíèÿ îò ñâîÿòà ïðàêòèêà ïðèíöèï, ÷å àêî åäíî ëèöå å çàäúðæàíî â äîáðî çäðàâå, íî â ïîñëåäñòâèå ïðè îñâîáîæäàâàíåòî ìó ñå óñòàíîâè, ÷å å ïîëó÷èëî òåëåñíè óâðåæäàíèÿ, â òåæåñò íà äúðæàâàòà å äà äàäå ïðàâäîïîäîáíî îáÿñíåíèå çà òåçè íàðàíÿâàíèÿ. Ïðàâèòåëñòâîòî, îò ñâîÿ ñòðàíà, íå îñïîðâà, ÷å òåçè íàðàíÿâàíèÿ ñà áèëè ïðåòúðïåíè îò æàëáîïîäàòåëÿ, äîêàòî å áèë â ðúöåòå íà ïîëèöèÿòà. Íèòî êîìåíòàðèòå íà ïðàâèòåëñòâîòî, íèòî óñòàíîâåíîòî îò âúòðåøíèòå ñúäèëèùà äàâà îáÿñíåíèå íà ïðè÷èíàòà çà òåçè íàðàíÿâàíèÿ. Ñúäúò îòáåëÿçâà, ÷å êîãàòî Ñîôèéñêàòà âîåííà ïðîêóðàòóðà âðúùà äåëîòî çà äîïúëíèòåëíî ðàçñëåäâàíå, òÿ ïîñî÷âà, ÷å íå å ñúáðàíà èíôîðìàöèÿ çà äåéñòâèÿòà íà ñëóæèòåëèòå, êîèòî ñà áèëè îòãîâîðíè çà Ëåíåâ, îò ìîìåíòà, â êîéòî òîé å áèë äîêàðàí â Êîïðèâùèöà äî íåãîâîòî îáðàòíî âðúùàíå â Ñîôèÿ. Ñîôèéñêèÿò âîåíåí ñúä è Âîåííî-àïåëàòèâíèÿò ñúä íå ñå îïèòâàò äà óñòàíîâÿò ïðîèçõîäà íà ìíîæåñòâîòî íàðàíÿâàíèÿ íà æàëáîïîäàòåëÿ, ïðèåìàéêè âìåñòî òîâà, ÷å âñè÷êè òå ñà áèëè ïðè÷èíåíè, êîãàòî ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè ñà ñå îïèòàëè äà âêàðàò Ëåíåâ â ìèêðîáóñà è äà ìó ïîñòàâÿò áåëåçíèöè. Ñúäúò îòáåëÿçâà, ÷å Âîåííî-àïåëàòèâíèÿò ñúä äîðè îòáåëÿçâà, ÷å íå âñè÷êè îò òåçè ìíîæåñòâî íàðàíÿâàíèÿ ñà ïðè÷èíåíè îò ïîäñúäèìèòå ïîëèöàè, íî íèùî ïîâå÷å íå å íàïðàâåíî îò âëàñòèòå â òàçè âðúçêà.

Ðåøåíèåòî ïî äåëîòî Ëåíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ å ïúðâîòî, â êîåòî Ñúäúò â Ñòðàñáóðã óñòàíîâÿâà èçòåçàíèå êàòî îñíîâíî íàðóøåíèå, à íå ñàìî íå÷îâåøêî/óíèçèòåëíî îòíàñÿíå ñðåùó ÷îâåê, êîéòî îöåëÿâà ñëåä òàêîâà èçòåçàíèå.

Ñúäúò íå ñïèðà äîòóê, à íàìèðà íàðóøåíèå íà ÷ë. 3 îò Êîíâåíöèÿòà è ïîðàäè ôàêòà, ÷å ïðåç öåëèÿ ïúò äî Êîïðèâùèöà Ëåíåâ å äúðæàí ñ êà÷óëêà, áèë å ñ êà÷óëêà â äðàñòè÷íî íàðóøåíèå íà çàêîíà ñ öåë äà áúäå äåçîðèåíòèðàí â îáñòàíîâêàòà è äà ìó ñå ïðåïðå÷è äà âèæäà êúäå å îòâåæäàí. Ñúäúò îòáåëÿçâà, ÷å äúðæàíåòî íà ÷îâåê ñúñ çàâúðçàíè î÷è çà äúëúã ïåðèîä îò âðåìå, â êîìáèíàöèÿ ñ äðóãî ìàëòðåòèðàíå, ïîñòàâÿ ÷îâåêà â ïîëîæåíèå íà ñèëåí ïñèõîëîãè÷åñêè è ôèçè÷åñêè ñòðåñ.

Ñúäúò îáðúùà âíèìàíèå è íà òîâà, ÷å æàëáîïîäàòåëÿò Ëåíåâ å ðàçïèòâàí â „ñåêðåòíà áàçà” íà ÌÂÐ â Êîïðèâùèöà, à íå å ïðèâåäåí â íîðìàëíî ñëåäñòâèå è îùå ïîâå÷å å áèë ðàçïèòâàí òàì ïðåç íîùòà.

Ñúäúò íàìèðà è ïðîöåñóàëíî íàðóøåíèå íà ÷ëåí 3 îò Êîíâåíöèÿòà ïîðàäè ëèïñàòà íà åôåêòèâíîòî ðàçñëåäâàíå íà ìú÷åíèÿòà ñïðÿìî Ëåíåâ. Íèòî åäèí îò ìú÷èòåëèòå íà Ëåíåâ íå å îñúäåí. Ñúãëàñíî ðåøåíèåòî, àêî åäíî ëèöå ïîâäèãíå îñíîâàòåëíî îïëàêâàíå, ÷å ñïðÿìî íåãî å èçâúðøåíî íàðóøåíèå íà ÷ë. 3 îò Êîíâåíöèÿòà äîêàòî å áèë â ðúöåòå íà ïîëèöèÿòà, òî òîãàâà ñëåäâà äà áúäå ïðîâåäåíî åôåêòèâíî îôèöèàëíî ðàçñëåäâàíå, êîåòî äà å ãîäíî äà äîâåäå äî èäåíòèôèöèðàíå è óñòàíîâÿâàíå íà âèíîâíèòå íàðóøèòåëè. Â íàñòîÿùèÿ ñëó÷àé å ïðîâåäåíî ðàçñëåäâàíå è ñà ïîâäèãíàòè îáâèíåíèÿ ñïðÿìî òðèìà ïîëèöåéñêè ñëóæèòåëè, íî Ñúäúò íàìèðà, ÷å òîâà ïðîèçâîäñòâî íå ìîæå äà áúäå íàðå÷åíî åôåêòèâíî ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 3 îò Êîíâåíöèÿòà ïî ñëåäíèòå ïðè÷èíè. Íà ïúðâî ìÿñòî, íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å íà ñëåäâàùèÿ äåí ñëåä çàäúðæàíåòî ìó Ëåíåâ å áèë ïðåãëåäàí îò ëåêàðêàòà íà ñëåäñòâåíèÿ àðåñò, êîÿòî å îòáåëÿçàëà íÿêîè îò íàðàíÿâàíèÿòà ìó, äî 53-òèÿ äåí íå å áèë îñâèäåòåëñòâàí îò ñúäåáåí ëåêàð, â ÷èéòî åäèíñòâåíî êîìïåòåíöèè å äà óäîñòîâåðè êàêâè ñà íàðàíÿâàíèÿòà ïî òÿëîòî íà Ëåíåâ è îò êàêâî ñà ïîðîäåíè òå. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè â òàçè âðúçêà, êàçâà Ñúäúò â ðåøåíèåòî, ÷å èìà äîêàçàòåëñòâà,


23

÷å â ñëåäñòâèåòî óìèøëåíî å çàáàâåíî òîâà îñâèäåòåëñòâàíå, êîåòî íåìèíóåìî çàòîðìîçÿâà óñòàíîâÿâàíåòî íà õàðàêòåðà íà íàðàíÿâàíèÿòà. Íàâðåìåííîòî îñèãóðÿâàíåòî èëè íå íà ñúäåáíî-ìåäèöèíñêà åêñïåðòèçà å åäèí îò ôàêòîðèòå çà ïðåöåíêà îò Ñúäà íà öÿëîñòíàòà åôåêòèâíîñò íà åäíî ðàçñëåäâàíå. Ïðîâåäåíîòî ðàçñëåäâàíå, êàçâà Ñúäúò, ïîäìèíàâà è íå òúðñè ïðè÷èíèòå çà òåçè íàé-ñåðèîçíè òåëåñíè ïîâðåäè, ïðè÷èíåíè íà æàëáîïîäàòåëÿ. Ñúäúò îòáåëÿçâà, ÷å çà ðàçñëåäâàùèòå îðãàíè òðÿáâà äà å áèëî î÷åâèäíî, ÷å ïîíå íÿêîè îò íàðàíÿâàíèÿòà íà æàëáîïîäàòåëÿ ñà ïîêàçàòåëíè çà óìèøëåíî ìàëòðåòèðàíå è å òðÿáâàëî äà ñå ðàçñëåäâà äàëè ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè ñà áèëè äèðåêòíî èëè èíäèðåêòíî çà òÿõ è çà êîè òî÷íî. Íóæäàòà îò ïîäîáíî ðàçñëåäâàíå áè ñëåäâàëî äà å ñòàíàëà îùå ïî-ôðàïàíòíà, êîãàòî ïðåç 2006 è 2007 ã. Ñîôèéñêèÿò àïåëàòèâåí ñúä è ÂÊÑ èçðè÷íî îòáåëÿçâàò, ÷å æàëáîïîäàòåëÿò å áèë ïîäëîæåí íà ìú÷åíèÿ ñ öåë èçòðúãâàíå íà ïîêàçàíèÿ. Âîåííèòå ðàçñëåäâàùè îðãàíè íå èçñëåäâàò êàêâà ìîòèâàöèÿ ñå êðèå çàä òåçè íàðàíÿâàíèÿ. Îáâèíåíèåòî, êîåòî å ïîâäèãíàòî íà ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè, å çà íàíàñÿíå íà ëåêà òåëåñíà ïîâðåäà ïî ÷ë. 131, àë. 1, ò. 2 âúâ âðúçêà ñ ÷ë. 130 îò Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ. Ðàçñëåäâàíåòî íå òúðñè äà ðàçîáëè÷è ìîòèâà è êîíêðåòíèòå öåë è óìèñúë ÷ðåç òåçè òåëåñíè ïîâðåäè äà ñå èçòðúãíå ñàìîïðèçíàíèå, êîåòî å ñúùíîñòòà íà ïîíÿòèåòî „èçòåçàíèå“. Åâðîïåéñêèÿò ñúä èçòúêâà, ÷å, âúïðåêè ÷å Âîåííî-àïåëàòèâíèÿò ñúä óñòàíîâÿâà, ÷å èìà âåðîÿòíîñò ñëåäèòå îò èçòåçàíèå äà ñà â ðåçóëòàò íà äåéñòâèÿ íà äðóãè ëèöà, à íå îáâèíÿåìèòå ïî äåëî, íèùî ïîâå÷å íå å íàïðàâåíî çà ðàçñëåäâàíå íà òàçè õèïîòåçà è çà ïðîó÷âàíå íà òâúðäåíèåòî íà æàëáîïîäàòåëÿ, ÷å å áèë ïîäëîæåí íà ìú÷åíèÿ â ñåêðåòíàòà áàçà â Êîïðèâùèöà. Áîòüî Áîòåâ è Ãàëåí Ãàí÷åâ, êàêòî è äðóãè ëèöà, ó÷àñòâàëè â èçâúðøâàíå íà ïîáîÿ âúòðå â êúùàòà, íå ñà ïðèâëå÷åíè ïîä íàêàçàòåëíà îòãîâîðíîñò. Íåïðèâëè÷àíåòî êúì îòãîâîðíîñò íà âñè÷êè ó÷àñòâàëè ëèöà å ñúùî ñðåä ïðè÷èíèòå ñúäúò äà íàìåðè íàðóøåíèå íà ÷ë. 3 îò Êîíâåíöèÿòà â íåãîâèÿ ïðîöåñóàëåí àñïåêò.

Îñâåí òîâà â ðåøåíèåòî ñè ïî äåëîòî Ñúäúò îöåíÿâà, ÷å ðàçñëåäâàíåòî ñðåùó ïîëèöàèòå ñå òî÷è 6 ãîäèíè ñ ðåäèöà íåíóæíè çàáàâÿíèÿ, ïîíå

òðè ïúòè å âúðíàòî çà äîïúëíèòåëíî ðàçñëåäâàíå îò Ñîôèéñêàòà âîåííà ïðîêóðàòóðà è äâà ïúòè îò Ñîôèéñêèÿ âîåíåí ñúä. Â ðåçóëòàò íà çàáàâÿíåòî èçòè÷à ïîãàñèòåëíàòà äàâíîñò çà ïðåñëåäâàíå íà èçâúðøèòåëèòå íà òîâà ïðåñòúïëåíèå è äåëîòî ïðîäúëæàâà åäèíñòâåíî, çàùîòî èçâúðøèòåëèòå ïîæåëàâàò äà íå ñå ïîëçâàò îò èçòè÷àíåòî íà äàâíîñòòà.

Ñúäúò îáðúùà âíèìàíèå è íà òîâà, ÷å íèòî åäèí îò ðàçñëåäâàíèòå ïîëèöàè íå å îñâîáîäåí âðåìåííî îò äëúæíîñò, äîêàòî òðàå ïðîèçâîäñòâîòî ñðåùó íåãî, êàêúâòî å ñòàíäàðòúò, çàëîæåí îò ïðàêòèêàòà íà Ñúäà ïî Êîíâåíöèÿòà.

Íàðóøåíèå íà ÷ëåí 13 âúâ âðúçêà ñ ÷ëåí 3 îò Êîíâåíöèÿòà

Åâðîïåéñêèÿò ñúä íàìèðà íàðóøåíèå íà ÷ë. 13 âúâ âðúçêà ñ ÷ë. 3, à èìåííî ëèïñà íà åôåêòèâíî ïðàâíî ñðåäñòâî çà çàùèòà ïðè íàðóøåíî ïðàâî ïî ÷ë. 3, â ñëó÷àÿ – èçòåçàíèå. Íÿìà ðåä, ïî êîéòî Ëåíåâ äà ìîæå äà áúäå îáåçùåòåí çà íàíåñåíèòå ìó âðåäè, òîâà íå å ñòàíàëî ÷ðåç íàêàçàòåëíîòî äåëî, çàùîòî ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè ñà îïðàâäàíè è ãðàæäàíñêè èñê ñïðÿìî òÿõ íå ìîæå äà áúäå ñïå÷åëåí, íî Ëåíåâ íå áè ìîãúë äà ïîëó÷è îáåçùåòåíèå è ïî Çàêîíà çà îòãîâîðíîñòòà íà äúðæàâàòà è îáùèíèòå çà âðåäè, çàùîòî ñ òîâà íàêàçàòåëíî ðåøåíèå âîåííèòå ñúäèëèùà ïðèåìàò, ÷å äåéñòâèÿòà íà òðèìàòà ïîäñúäèìè ñà áèëè çàêîíîñúîáðàçíè. Åòî êàê ïîðàäè òîâà, ÷å âîåííèòå ñúäèëèùà íàìèðàò, ÷å ïîëèöåéñêèòå ñëóæèòåëè çàêîííî ñà óïîòðåáèëè ñèëà ñïðÿìî Ëåíåâ (çàòâàðÿéêè ñè î÷åâèäíî î÷èòå, ÷å ñúùèòå ñà èçâúðøèëè íå äðóãî, à èçòåçàíèå) å ïðåïÿòñòâàí ïúòÿò íà æàëáîïîäàòåëÿ êúì òúðñåíå íà îòãîâîðíîñò îò äúðæàâàòà îò íåçàêîííè äåéñòâèÿ íà íåéíèòå ñëóæèòåëè.

Íàðóøåíèå íà ÷ëåí 8 îò Êîíâåíöèÿòà è íà ÷ëåí 13 âúâ âðúçêà ñ ÷ëåí 8 îò Êîíâåíöèÿòà.

Ñúäúò íàìèðà è íàðóøåíèå íà ÷ë. 8 îò Êîíâåíöèÿòà – íàðóøåíèå íà ëè÷íèÿ æèâîò íà æàëáîïîäàòåëÿ Ëåíåâ ïîðàäè òîâà, ÷å äúðæàâàòà å ìîãëà ïðîèçâîëíî äà óïîòðåáÿâà ñïåöèàëíè ðàçóçíàâàòåëíè ñðåäñòâà. Ñúäúò ïîñòàíîâÿâà, ÷å



24

æàëáîïîäàòåëÿò íå å èìàë åôåêòèâíî ïðàâíî ñðåäñòâî íà çàùèòà ñðåùó ïîäîáíà ïîòåíöèàëíà íàìåñà â ëè÷íèÿ ìó æèâîò. Îòíîñíî íåäîñòàòúöèòå íà ïðàâíàòà ðàìêà êúì îíçè ìîìåíò, ïîçâîëÿâàùà ïðîèçâîëíà óïîòðåáà íà ñïåöèàëíè ðàçóçíàâàòåëíè ñðåäñòâà ïî îòíîøåíèå íà æàëáîïîäàòåëÿ, Ñúäúò ñå ïîçîâàâà íà ñâîåòî ðåøåíèå ïî äåëîòî Association for European Integration and Human Rights and Ekim-dzhiev.

Какво следва оттук нататък

Äúðæàâàòà ñëåäâà äà èçïëàòè ôèíàíñîâîòî îáåçùåòåíèå â ðàçìåð íà 27 000 åâðî íà æàëáîïîäàòåëÿ êàòî ìîðàëíà îáåçâðåäà, êàêòî è ñóìàòà îò 4 000 åâðî çà ðàçíîñêè íà æàëáîïîäàòåëÿ. Äðóãà ïî-ñêúïà öåíà îáà÷å âå÷å ñìå ïëàòèëè íèå, äàíúêîïëàòöèòå, ïîðàäè òîâà, ÷å åäèí èëè ïåòèìà äúðæàâíè ñëóæèòåëè ñà ñè ïîçâîëèëè äà èçòåçàâàò Ëåíåâ. Íåîáõîäèìî å äà ñè äàäåì ñìåòêà, ÷å ñìå ïëàùàëè è ïëàùàìå çàïëàòèòå íà äúðæàâíèòå ñëóæèòåëè, èçâúðøèëè ìú÷åíèÿòà ñïðÿìî Ëåíåâ; ïîñëå ñìå ïëàòèëè çà íàêàçàòåëíèòå ïðîèçâîäñòâà, âîäåíè ãîäèíè íàðåä êàòî ïðÿê èëè êîñâåí ðåçóëòàò îò òåçè ìú÷åíèÿ. Òîâà ñà ïàðè íà âÿòúðà, ÷èéòî ôèíàíñîâ ðàçìåð ìîæåì ñàìî äà ãàäàåì è êîèòî äàíúêîïëàòåöúò ùå ïðîäúëæè äà ïëàùà, äîêàòî ïîëèöåéñêîòî íàñèëèå íå ñïðå.

Ôàêòúò íà èçâúðøåíîòî èçòåçàíèå îáà÷å íå ñå çàëè÷àâà ñ ïëàùàíåòî íà ñóìà ïàðè. Èçòåçàíèå å èìàëî, à íàêàçàíè – íÿìà. Âúïðîñúò êîè ñà âèíîâíèòå îñòàâà äà âèñè è íà íåãî ìîæå äà ñå îòãîâîðè åäèíñòâåíî, àêî íàêàçàòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî áúäå âúçîáíîâåíî îò Ïðîêóðàòóðàòà. Ñ òîâà ñå àíãàæèðà âðåìåííèÿò ãëàâåí ïðîêóðîð Áîéêî Íàéäåíîâ: “Çàêîíúò íè çàäúëæàâà äà âúçîáíîâèì äåëîòî çà Þðèé Ëåíåâ”, êàçà òîé ïðåä ìåäèèòå ñêîðî ñëåä ðåøåíèåòî íà Ñúäà â Ñòðàñáóðã.Òîâà ñà ò. íàð. èíäèâèäóàëíè ìåðêè, êîèòî ïðàâèòåëñòâîòî íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà èçïúëíè ñëåä ðåøåíèåòî.Â îáù ïëàí îáà÷å å íóæíà çàêîíîäàòåëíà ïðîìÿíà.

Â áúëãàðñêàòà ïðàâíà ñèñòåìà íÿìà ìåõàíèçúì, êîéòî äà îñèãóðè àäåêâàòíî ðàçñëåäâàíå â ñëó÷àé íà èçòåçàíèå. Èçòè÷àíåòî íà äàâíîñòòà çà ïðåñëåäâàíå íà èçâúðøåíîòî èçòåçàíèå ñïðÿìî Ëåíåâ ïîâäèãà ñåðèîçíèÿ âúïðîñ çà ëèïñàòà â áúëãàðñêèÿ Íàêàçàòåëåí êîäåêñ íà ñúñòàâ çà èçòåçàíèå. Èçòåçàíèåòî å ìåæäóíàðîäíî ïðåñòúïëåíèå, çà êîåòî Êîíâåíöèÿòà ïðîòèâ èçòåçàíèÿòà íà ÎÎÍ, ðàòèôèöèðàíà îò Áúëãàðèÿ ïðåç 1986 ã., èçèñêâà òî äà íå ñëåäâà äà ñå ïîãàñÿâà ïî äàâíîñò. Çàòîâà ñëåäâà â åäèí áúäåù íîâ Íàêàçàòåëåí êîäåêñ äà ñå çàëîæè ñúñòàâ çà èçòåçàíèÿ. Âúïðåêè èçèñêâàíåòî íà ÷ë. 4, àë. 1 îò Êîíâåíöèÿòà ñðåùó èçòåçàíèÿòà íà ÎÎÍ íàêàçàòåëíèÿò íè çàêîí äà êðèìèíàëèçèðà âñè÷êè àêòîâå íà èçòåçàíèå, êîèòî îñúùåñòâÿâàò ñúñòàâà íà äåôèíèöèÿòà çà èçòåçàíèå ïî ÷ë. 1 îò ïîñî÷åíàòà êîíâåíöèÿ, è âúïðåêè Ïðåïîðúêàòà, íàïðàâåíà ïðåç 2004 ã. îò Êîìèòåòà ïðîòèâ èçòåçàíèÿòà êúì ÎÎÍ çà ïðèåìàíå íà òàêèâà, äúðæàâàòà áåçäåéñòâà. Òîâà äàâà âúçìîæíîñò ïîäîáíè ñëó÷àè äà áúäàò ïîäâåæäàíè ïîä ñúñòàâè íà ïðåñòúïëåíèÿ, ÷èÿòî àáñîëþòíàòà äàâíîñò å ìíîãî êðàòêà è ïîðàäè òîâà íå ïðåäñòàâëÿâàò åôåêòèâíà çàùèòà è íå ñà ãîäíè äà äàäàò îáåçâðåäà íà ïîñòðàäàëèòå õîðà. Òàêà è ïî íàñòîÿùîòî äåëî ïðåç äåêåìâðè 2006 ã. å èçòåêëà àáñîëþòíàòà äàâíîñò îò ñåäåì ãîäèíè è ïîëîâèíà, ñ êîÿòî íàêàçàòåëíàòà îòãîâîðíîñò íà ïîäñúäèìèòå çà èçâúðøåí ïîáîé (à íå èçòåçàíèå) âúðõó Ëåíåâ å áèëà ïîãàñåíà. Äàâíîñò çà ïðåñòúïëåíèÿ êàòî èçòåçàíèå íå òðÿáâà äà òå÷å, òúé êàòî òîâà íà ïðàêòèêà îçíà÷àâà, ÷å ñëåä èçìèíàâàíå íà 5 ãîäèíè îò èçâúðøâàíå íà ïðåñòúïëåíèåòî, àêî íå ñå âúçáóäè íàêàçàòåëíî ïðåñëåäâàíå, äúðæàâàòà ïðîùàâà íà ñâîèòå ñëóæèòåëè, ÷å ñà èçïîëçâàëè àíòèõóìàííè ìåðêè çà äà ñè ñâúðøàò ñëóæåáíèòå çàäúëæåíèÿ, òàêà ñå ñàíèðàò ïîäîáíè äåÿíèÿ, êîåòî âîäè äî òÿõíàòà åñêàëàöèÿ.

Òåïúðâà äåëîòî ùå ñå ðàçãëåæäà îò Êîìèòåòà íè ìèíèñòðèòå (îðãàí íà Ñúâåòà íà Åâðîïà) çà íåãîâîòî èçïúëíåíèå. Òî ùå ñòîè çà ïðåãëåä, äîêàòî èíäèâèäóàëíèòå è åâåíòóàëíèòå îáùèòå ìåðêè ïî íåãî íå áúäàò èçïúëíåíè.

Адв. Даниела Фъртунова води делото на Юрий Ленев пред Европейския съд за правата на човека. Старши юрист при Правната програма на Българския хелзинкски комитет.


НОМИНАЦИЯ ЗА БХК

Â íà÷àëîòî íà ÿíóàðè Öåíòúðúò ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà ïðè þðèäè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà óíèâåðñèòåòà â Ãåíò, Áåëãèÿ, îáÿâè ïóáëè÷íî ãëàñóâàíå â èíòåðíåò çà íàé-äîáðîòî è çà íàé-ëîøîòî ðåøåíèå íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà ïðåç 2012 ã. Êàêòî â åäíàòà, òàêà è â äðóãàòà ãðóïà áÿõà íîìèíèðàíè ïî ïåò ðåøåíèÿ. Ñðåä ïåòòå â ãðóïàòà íà íàé-äîáðèòå, ÷åòèðè áÿõà íà Ãîëÿìàòà êàìàðà: Àêñåë Øïðèíãåð ñðåùó Ãåðìàíèÿ (ñ êîåòî Ñúäúò ïðåöèçèðà ñâîèòå êðèòåðèè çà óñòàíîâÿâàíå íà áàëàíñ ìåæäó ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî è ïðàâîòî íà íåïðèêîñíîâåíîñò íà ëè÷íèÿ æèâîò); Åë Ìàñðè ñðåùó Ìàêåäîíèÿ (ñ êîåòî ñå çàêëåéìÿâà ïðàêòèêàòà íà èçâúíðåäíè ìåæäóäúðæàâíè ïðåäàâàíèÿ, ñúïðîâîäåíè ñ ïðîèçâîëíè çàäúðæàíèÿ è èçòåçàíèÿ íà çàïîäîçðåíè â òåðîðèçúì); Õèðñè Äæàìàà è äðóãè ñðåùó Èòàëèÿ (ñ êîåòî ñå çàêëåéìÿâà ïðàêòèêàòà íà ïðåñè÷àíå â îòêðèòî ìîðå íà íàïëèâà íà íåëåãàëíè ìèãðàíòè); Êîíñòàíòèí Ìàðêèí ñðåùó Ðóñèÿ (êîåòî óñòàíîâÿâà ïîëîâà äèñêðèìèíàöèÿ ïðè îòêàç äà ñå ðàçðåøè îòïóñê çà ãëåäàíå íà äåòå íà âîåííîñëóæåù). Åäèíñòâåíîòî ðåøåíèå ñðåä íîìèíèðàíèòå, êîåòî íå å íà Ãîëÿìàòà êàìàðà, å ðåøåíèåòî Éîðäàíîâà è äðóãè ñðåùó Áúëãàðèÿ. Òî êàñàå åâèêöèÿ íà ðîìè â ñîôèéñêèÿ êâàðòàë „Áàòàëîâà âîäåíèöà“. Ïî òîâà äåëî ïðåç 2008 ã. ÅÑÏ× îïðåäåëè ïî åäèí áåçïðåöåäåíòåí íà÷èí îùå â ñàìîòî íà÷àëî ïðèâðåìåííè ìåðêè, ñ êîèòî ñïðÿ åâèêöèÿòà. Ïðåç àïðèë 2012 ã. Ñúäúò íàìåðè íàðóøåíèå íà ÷ë. 8 îò Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà (ïðàâî íà íåïðèêîñíîâåíîñò íà ëè÷íèÿ è ñåìåéíèÿ æèâîò). Ïî òîâà äåëî

Áúëãàðñêèÿò õåëçèíêñêè êîìèòåò ïðåäîñòàâè ïðàâíà ïîìîù íà æàëáîïîäàòåëèòå. Ïðîöåñóàëåí ïðåäñòàâèòåë ïî íåãî áå ïðàâíèÿò äèðåêòîð íà ÁÕÊ àäâ. Ìàðãàðèòà Èëèåâà.

Ñàìàòà íîìèíàöèÿ íà äåëîòî Éîðäàíîâà ñðåä ïåòòå íàé-äîáðè å èçêëþ÷èòåëíî ïðèçíàíèå çà òîâà ðåøåíèå. Â êðàÿ íà êðàèùàòà, ñòàâà äóìà çà èçáîð èçìåæäó 1 678 ðåøåíèÿ, êîèòî Ñúäúò å îáÿâèë ïðåç 2012 ã. Ïóáëè÷íîòî ãëàñóâàíå çà ïåòòå ðåøåíèÿ çàïî÷íà íà 15 ÿíóàðè ò. ã. íà ñàéòà: http://strasbour-gobservers.com/2013/01/15/poll-the-best-and-the-worst-ecthr-judgments-of-2012/. Éîðäàíîâà íàáðà ïðåäíèíà â ãëàñóâàíåòî îùå îò ñàìîòî íà÷àëî. Äåñåò äíè ñëåä íà÷àëîòî, êúì 25 ÿíóàðè, òî å íà ïúðâî ìÿñòî â ïðåäïî÷èòàíèÿòà íà îáùî 157 ãëàñóâàëè ñ 53 ãëàñà (33.76% îò ãëàñóâàëèòå). Íà âòîðî ìÿñòî å ðåøåíèåòî ïî Åë Ìàñðè ñ 36 ãëàñà (22.93%). Ãëàñóâàíåòî ïðîäúëæàâà.

Ñðåä íàé-ëîøèòå ðåøåíèÿ êëàñàöèÿòà ñå âîäè ñ 26% îò ðåøåíèåòî íà Ãîëÿìàòà êàìàðà ïî äåëîòî Îñòèí ñðåùó Îáåäèíåíîòî êðàëñòâî. Ñ íåãî ÅÑÏ× çàãúðáè ïðîãðåñèâíàòà ñè ïðàêòèêà äà íàìèðà ïðèëîæèìîñò íà ÷ë. 5 (ïðàâî íà ëè÷íà ñâîáîäà è ñèãóðíîñò) ïðè îñúùåñòâÿâàíåòî íà ïîëèöåéñêè îïåðàöèè íà îòêðèòî. Òîé ïðèå, ÷å „äúðæàíåòî â êîòåë“ îò ïîëèöèÿòà (îáãðàæäàíåòî, áåç âúçìîæíîñò äà íàïóñêàò) íà ãîëÿìà ãðóïà õîðà, âêëþ÷òåëíî íà ñëó÷àéíî ïîïàäíàëè ìèíóâà÷è, çà äúëúã ïåðèîä ïî âðåìå íà ìàíèôåñòàöèÿ íå ïðåäñòàâëÿâà ëèøàâàíå îò ñâîáîäà.

„Йорданова срещу България” води в класацията за най-добро решение на ЕСПЧ през 2012 г.

Красимир Кънев

Красимир Кънев е социолог, автор на книгите “Свобода на изразяване” и “Защита от изтезания”. Публикува в българския и в чуждестранния печат. Председател на БХК.

ИНТЕГРАЦИЯ НА МАЛЦИНСТВАТА

Васил Чапразов

26

Поддържаната бедност е порок

Ìàëêèÿò Ãåîðãè îò ëóêîâèòñêîòî ñåëî Äåðìàíöè ïî÷èíà â ïëåâåíñêà áîëíèöà îò áúáðå÷íà íåäîñòàòú÷íîñò, ïðè÷èíåíà îò õðîíè÷íî íåäîõðàíâàíå. Òîâà ðàçêàçàõà â íàâå÷åðèåòî íà ñâåòèòå ïðàçíèöè áúëãàðñêèòå ìåäèè. Èäâàøå Êîëåäà.

Òîãàâà åäíà îò ëåêàðêèòå îò ñúùàòà òàçè áîëíèöà òðåâîæíî îòáåëÿçà: “Äåòåòî áåøå ñèñòåìíî íåäîõðàíâàíî è íåëåêóâàíî”, è íÿêàê íàñòîé÷èâî äîïúëíè, ÷å íå çà ïðúâ ïúò â êëèíèêàòà èìàò ñëó÷àé íà “ñèíäðîì íà íåáðåæíî è æåñòîêî îòíîøåíèå êúì äåòåòî”. Ñëåäâà ëîãè÷íàòà ïðåïîðúêà „ïðåäñòàâèòåëèòå íà ñòðóêòóðèòå çà çàêðèëà íà äåòåòî äà ðàáîòÿò ïî-áëèçî ñ ìåäèöèòå îò êëèíèêàòà è ïðè ïîäîáíè ñëó÷àè äà âçåìàò áúðçè ìåðêè çà èçâåæäàíå íà äåòåòî îò ñåìåéñòâîòî”.

Äåñåòèíà äíè ïî-êúñíî, íàâðúõ Íîâà ãîäèíà, áúëãàðñêèòå ìåäèè ñúîáùèõà çà äðóã ïîäîáåí ñëó÷àé. Â ñèìåîíîâãðàäñêîòî ñåëî Êîíñòàíòèíîâî ïî÷èíàëî ìîìè÷åíöå íà ïåò ìåñåöà. Ìàéêàòà å õðàíåëà áåáåòî ñè ñàìî ñ êàøà îò áðàøíî è òî ðàçâèëî áåëòú÷íà íåäîñòàòú÷íîñò, èìóííàòà ìó ñèñòåìà ñå ñðèíàëà. Ïî íàðîäíîìó êàçàíî, óìèðà îò íåäîõðàíâàíå. À ïî-òî÷íî, òî íàñòèíàëî, ðîäèòåëèòå

íÿìàëè ïàðè çà ëåêàðñòâà è äåòåòî ïî÷èíàëî îò ïíåâìîíèÿ.

Òåçè ñëó÷àè ñà îò ïî-ñêîðîøíèòå, îò êðàÿ íà ìèíàëàòà ãîäèíà. È íîñÿò áåëåçèòå íà äúëãîãîäèøíàòà ðîìñêà ìèçåðèÿ. Âïðî÷åì, â ïîäîáíî ñúñòîÿíèå îò ãîäèíè ñà íå ñàìî áëåäîëèêèòå (çàùî äà êàçâàìå „ìóðãàâè” êàòî âåëèêèÿ èñòîðèê Áîæî Äèìèòðîâ, êîéòî òåçè äíè ðàçêàçà ïî åäíà îò òåëåâèçèèòå, ÷å…”áúëãàðèòå, êàòî íå íàìåðèëè òóð÷èí, âçåëè, ÷å óòðåïàëè åäèí öèãàíèí”?) Îùå äîñòà âåëèêè áúëãàðè ñà ïî-ìóðãàâè îò íàé-ìóðãàâèÿ ðîì. Íî òîâà çà äðóã ïúò.

Ñïîðåä äàííè íà åâðîïåéñêàòà ñòàòèñòè÷åñêà ñëóæáà Åâðîñòàò ïðåç 2011 ã. 49% îò áúëãàðèòå ñà áèëè èçëîæåíè íà ðèñê îò áåäíîñò. Ò.å., íèå ñìå ïúðâåíöè â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. Ñëåä íàñ ñå íàðåæäàò Ðóìúíèÿ è Ëàòâèÿ ñ 40%, Ãúðöèÿ è Óíãàðèÿ ñ 31% îò íàñåëåíèåòî. Òóê íÿìà ðîìè, àðìåíöè, òóðöè… È å ïðàâèëíî. Çàùîòî âñè÷êè ñìå áúëãàðè. Ïî äîêóìåíòè. Èíà÷å ñå çíàå êîé êàêúâ å ïî åòíîñ, ñòèãà ñòàòèñòèêàòà äà ðåøè, ÷å èìà íóæäà îò òîâà. Àêî ïîïèòàòå â àãåíöèÿòà ïî òðóäîâà çàåòîñò êàêâà å áåçðàáîòèöàòà ñðåä ðîìèòå, ùå âäèãíàò ðàìåíå â íåäîóìåíèå, çà ïðåä âàñ, ðàçáèðà ñå:



27

„òàêèâà äàííè íå ñúáèðàìå”. Íî àêî èñêàòå äà ðàçáåðåòå êîëêî ðîìè ïîëó÷àâàò äåòñêè íàäáàâêè, ñîöèàëíè ïîìîùè, ùå èçïðåâàðÿò è íàé-îòÿâëåíèòå íåîíàöèñòè ñ èçâîäà, ÷å òå, èìåííî òå, èçÿæäàò ïàðèòå íà ñîöèàëíîòî ìèíèñòåðñòâî. Íèùî, ÷å ñúùèòå àäìèíèñòðàòîðè ìíîãî äîáðå çíàÿò, ÷å òîâà å ìèò, ÿêî ïîääúðæàí è íàé-âå÷å äîáðå èëþñòðèðàí îò ìåäèèòå.

Òóê ìîæåòå äà ïðè÷èñëèòå è äóìèòå íà ñîöèàëíèÿ ìèíèñòúð – òîé ñúùî íå çíàå êàêâà òî÷íî å áåçðàáîòèöàòà ñðåä ðîìèòå, îùå âåäíúæ – „îáÿâÿâàíåòî íà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò å ïðàâî åäèíñòâåíî íà ñúîòâåòíèÿ ãðàæäàíèí”. Íî òîâà íå ïðå÷è íà ã-í Òîòþ Ìëàäåíîâ äà îáÿâè ïðåä íàöèÿòà, ÷å „Áëèçî 85% îò ñåìåéñòâàòà ñ äåöà ïîëó÷àâàò ïî 35 ëåâà ìåñå÷íî ïîä ôîðìàòà íà äåòñêè äîáàâêè. Çà ñúæàëåíèå îáà÷å íÿêîè çëîóïîòðåáÿâàò ñ òåçè ïàðè è ãè èçïèâàò”. È...”Òîâà ñà ôàêòè. Âèçèðàì îñíîâíî ðîìñêèòå îáùíîñòè”, çàÿâÿâà ñîöèàëíèÿò ìèíèñòúð ïðåç îêòîìâðè 2012 ã. ïðåä ÁÍÒ.

Òîâà ñà ôàêòè? Çíà÷è íÿêîé íÿêúäå âèæäà, áðîè, îò÷èòà. Òàéíî. Íèùî ïî-ðàçëè÷íî îò âðåìå îíî, êîãàòî îôèöèàëíî â Áúëãàðèÿ íÿìàøå öèãàíè (ïðè åâåíòóàëåí èíòåðåñ, ìîãà äà ñïîäåëÿ ÷åëåí îïèò), à â íàðîäíàòà ìèëèöèÿ ñå çíàåøå òî÷íèÿò áðîé íà äåöà, ðîäèòåëè, áàáè, äÿäîâöè, áèáåðîíè, êàí÷åòà, ñóòèåíè âúâ âñÿêà ðîìñêà ìàõàëà, ïúê áèëà òÿ è â äæåíäåìèòå íà áàëêàíà èëè íÿêúäå â ãðàíè÷íèòå çîíè ïî ìîðåòî. È òîâà áè áèëî ïðàâèëíî - çàùî äà íå ñå çíàå íàðîäîíàñåëåíèåòî íà îáùàòà íè äúðæàâà. Íî ñòðàøåí å âúïðîñúò – êîìó è çàùî ñà íóæíè òåçè äàííè, êàê ìîæå äà ãè èçïîëçâà. Çàùî îòäåëíèòå èíñòèòóöèè, ìèíèñòåðñòâà, îòäåëè ùå îáÿñíÿâàò íóæäàòà îò ïîâå÷å ñðåäñòâà îò äúðæàâíèÿ áþäæåò, òà è îò åâðîïåéñêèòå ïðîãðàìè ñ äèàìàíòåíèÿ àðãóìåíò „òåæêè ðîìñêè ïðîáëåìè”, à íèêîé îò òÿõ íå îò÷èòà ÿñíî è òî÷íî êúäå ñà îòèøëè ñòîòèöèòå ìèëèîíè ñ àäðåñ „ðîìèòå”, ñ êîëêî ïàðè, êúäå, êàêúâ ðîìñêè ïðîáëåì å ðåøåí (íå ãîâîðÿ çà ðîìñêèòå ÍÏÎ, êîèòî ïî ïðåçóìïöèÿ âëàñòîâà è æóðíàëèñòè÷åñêà, îñâåí íåîíàöèñòêà – èçÿæäàò ìèëèîíèòå íà áåäíèòå ñè áðàòÿ, íà ãîðêèòå íåðîìè, êîèòî ñòîè÷åñêè ñå íàðåæäàò íà îïàøêèòå è ñè ïëàùàò âñè÷êè çàäúëæåíèÿ ïî ñìåòêè, äàíúöè, äî ñòîòèíêà.

Íî äà ñå âúðíåì íà ôàêòèòå. Òîçè ïúò áåç êàâè÷êè. Ñïîðåä äàííè îò èçñëåäâàíå íà ÈÎÎ, ïóáëèêóâàíè â íà÷àëîòî íà 2012 ã., „ñàìî 4,3% îò ïðåäñòàâèòåëèòå íà ðîìèòå ïîëó÷àâàò îáåçùåòåíèÿ çà ìàé÷èíñòâî è äåòñêè íàäáàâêè çà äåöà äî 1 ãîäèíà, à 9,6% - ïîìîùè çà ñîöèàëíî ñëàáè.” Ïðè 9,56% áåçðàáîòèöà â ñòðàíàòà, ïî äàííè íà Àãåíöèÿòà ïî çàåòîñòòà êúì ÌÒÑÏ îò 2011 ã., êîåôèöèåíòúò íà áåçðàáîòèöà ñðåä ðîìèòå äîñòèãà 40,8%.

Ãîñïîäèí ìèíèñòðå, çàùî å ãþðóëòèÿòà, â ÷èÿ ìåëíèöà íàëèâàòå âîäà?

Ïî äàííè íà Åâðîñòàò ïðåç âòîðîòî òðèìåñå÷èå íà 2011 ã. êîåôèöèåíòúò íà ïðîäúëæèòåëíà áåçðàáîòèöà â Áúëãàðèÿ å 6,3%, à â ñòðàíèòå îò ÅÑ äåëúò íà ïðîäúëæèòåëíî áåçðàáîòíèòå îò èêîíîìè÷åñêè àêòèâíîòî íàñåëåíèå å 4%. Ïðè ðîìèòå ñòîéíîñòòà íà òîçè ïîêàçàòåë å 27%, ò.å. íàä 4 ïúòè ïî-âèñîêà â ñðàâíåíèå ñúñ ñðåäíèÿ çà Áúëãàðèÿ…

Íå ñòèãà áåçðàáîòèöàòà, àìè è âñåêè, êîéòî å ðåãèñòðèðàí â Áþðîòî ïî òðóäà, òðÿáâà äà ïîíàñÿ òàçè ïåäàíòè÷íà, ïîäòèñêàùà ñèñòåìà íà ïåðèîäè÷íî ïîäïèñâàíå, êîÿòî åñòåñòâåíî, ñëåä ïðîäúëæèòåëíî âðåìå íàãíåòÿâà ÷óâñòâî çà âèíîâíîñò, çà ïîä÷èíåíîñò. Ïðåäñòàâåòå ñè êàê ñå ÷óâñòâàò ìàëîãðàìîòíèòå èëè íåãðàìîòíèòå. Ïðåäè íÿêîëêî äíè ðàçáðàõìå, ÷å â Áþðîòî ïî òðóäà â áóðãàñêèÿ êâ. „Ìåäåí ðóäíèê” å ïðåêðàòåíà ïîäïèñêàòà íà äâå æåíè (Ðàäêà Äåìèðåâà è Ñèéêà Àíãåëîâà) çàðàäè òîâà, ÷å íå ñà óñïåëè äà ïîïúëíÿò ïðàâèëíî ãðàôèêà çà ïîñåùåíèÿ íà ðåãèñòðèðàíèòå áåçðàáîòíè, ò.å., ñëóæèòåëÿò ðåøàâà äà ãè ëèøè îò ïðàâîòî äà ïîëó÷àâàò ñîöèàëíè ïîìîùè.

Îïàñíî ëè å çà äúðæàâàòà äà ãîâîðè îòêðèòî çà òåçè ôàêòè è äèðåêòíî è ïîñëåäîâàòåëíî äà çàùèùàâà çàêîííèòå ïðàâà íà ñâîèòå ãðàæäàíè? Îùå ëè äúðæàâíèöèòå ñå ñúìíÿâàò, ÷å íà äîñòîéíèòå ãðàæäàíè íà òàçè ñòðàíà íå ñà èì íóæíè êîé çíàå êàêâè èçñëåäâàíèÿ, çà äà íàçîâàò íåùàòà ñ èñòèíñêèòå èì èìåíà. Òå âñåêè äåí ñå ñáëúñêâàò ñ òÿõ. Àíàëèçèòå è èçñëåäâàíèÿòà ñòàâàò âñå ïî-ñêó÷íè è íà Åâðîïåéñêèòå ñòðóêòóðè, íà ÑÀÙ è íà ñúñåäèòå íè – íå èì ñúîáùàâàìå íèùî íîâî çà ñåáå

Васил Чапразов е поет и журналист. Член е на Българския хелзинкски комитет. Главен редактор на в. „Дром Дромендар“ и сп. „О Рома“.

28

ñè, çà ñúñòîÿíèåòî íà ìàëöèíñòâåíèòå îáùíîñòè. Çàùî äà õàáèì åíåðãèÿ â óãîäà íà íàøåíñêîòî ðàçáèðàíå „äà íå ñå èçëàãàìå ïðåä ÷óæäåíöèòå”, ïðåâúðíàòî â ìîðàëíà ìÿðêà íà äåìàãîãñêàòà íè çàãðèæåíîñò? Íÿìà ëè äà ñâúðøè íàé-ïîñëå òîçè îòå÷åñòâåíîôðîíòîâñêè àêòèâèçúì?

Îò êîãî êðèåì èñòèíàòà çà ñåáå ñè, çà ñâîèòå ïðîáëåìè. Êîãî ùå èçíåíàäàìå, àêî ïîëèòèöèòå è óïðàâëåíöèòå ïðèçíàâàò, ÷å ó íàñ èìà äèñêðèìèíàöèÿ ñïðÿìî ðîìèòå â òàçè, òàçè è òàçè îáëàñò; ÷å íàé-ãîëÿìîòî ìàëöèíñòâî â Áúëãàðèÿ íÿìà ñâîé ëåãèòèìåí ïðåäñòàâèòåë è íàé-÷åñòî ïðåä äúðæàâíèòå è ìåæäóíàðîäíèòå îðãàíèçàöèè ñå ïðåäñòàâëÿâà îò åòíè÷åñêè áúëãàðè; ÷å â Íàöèîíàëíèÿ ñúâåò ïî äåìîãðàôñêè è èíòåãðàöèîííè âúïðîñè, èíñòèòóöèÿòà ñúçäàäåíà îò ðîìè, íÿìà ðîì; ÷å âúïðîñèòå íà äåñåãðåãàöèÿòà â îáðàçîâàíèåòî, ïúðâîíà÷àëíî èíèöèàòèâà íà ðîìè, ñå ðåøàâàò áåç ðîìè; ÷å Êîíñóëòàòèâíèÿò ñúâåò ïî îáðàçîâàíèåòî êúì ÌÎÌÍ, èíèöèàòèâà

íà ðîìè, å öåëåíàñî÷åíî óíèùîæåí; ÷å ïîðåäíàòà ñòðàòåãèÿ çà èíòåãðàöèÿ íà ðîìèòå, ïðèåòà ñ ïî÷òè êîìóíèñòè÷åñêî ïàðëàìåíòàðíî åäèíîäóøèå, å ïðåâúðíàòà â ïîðåäíèÿ îïðàâäàòåëåí äîêóìåíò çà ðàáîòà ïî ðîìñêèòå ïðîáëåìè… Êîãà ùå îò÷åòåì îòêðèòî, ïðåä ðîìèòå è îáùåñòâîòî, ñ îáñòîåí àíàëèç ðàáîòàòà íà õîðàòà, êîèòî ñà íàòîâàðåíè äà ïðîâåæäàò äúðæàâíàòà ïîëèòèêà ñ ìàëöèíñòâàòà… Äàëè òàçè îòêðèòîñò, ïðèçíàâàíåòî íà ôàêòèòå, íî è ïîñëåäîâàòåëíàòà ïîëèòèêà çà è Ñ ðîìèòå, íÿìà íàé-ïîñëå äà ïðîìåíÿò è ìèæàâèòå ðåçóëòàòè â èíòåãðàöèÿòà íà îáùíîñòòà, ïîñòèãíàòè ñ îãðîìíè ñðåäñòâà.

Íåêà íàøèòå äúðæàâíèöè íàé-ïîñëå ðàçáåðàò – òåçè ðîìè, êîèòî òóê ñà îáèæäàíè, îòõâúðëÿíè, äèñêðèìèíèðàíè, ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òÿõ â ÷óæáèíà ñà ïðèåìàíè ñ óâàæåíèå, ïðèÿòåëñêè, ðàáîòÿò è çàæèâÿâàò äîñòîéíî. È íå æåëàÿò äà ñå çàâúðíàò â ðîäèíàòà. Âïðî÷åì, òîâà ñïîäåëÿò è åòíè÷åñêèòå áúëãàðè, ïðèíóäåíè äà íàïóñíàò Áúëãàðèÿ.



Пазарджик: Когато политиката влезе във вярата

Ахмет Муса, проповедник в кв. “Изток”:Джихад - хората са тези, които го разбират различно

Íèêîÿ ðåëèãèÿ íå ïðîïîâÿäâà íàñèëèå. Êàêòî â Áèáëèÿòà, òàêà è â Êîðàíà ïèøå çà âúçïèòàíèå è æèâîò ñ âÿðàòà â Áîã è Àëëàõ. Êàêòî èìà âÿðâàùè, òàêà èìà íåâÿðâàùè. Âñåêè ðàçáèðà ðåëèãèÿòà ïî ñâîé íà÷èí, çàòîâà èìà ñåêòè è ðàçëè÷íè ïîäðàçäåëåíèÿ êàêòî â õðèñòèÿíñòâîòî, òàêà è â èñëÿìà. È â Áèáëèÿòà, è â Êîðàíà èìà ïðèò÷è, êîèòî ñà ïîó÷àâàùè, íî çâó÷àò ñòðàøíî. Íî ÷îâåê, êîéòî íå å âÿðâàù è íå ðàçáèðà ñëîâîòî, íÿìà êàê äà ðàçáåðå òîâà. Àêî èìà íàñèëèå – ùå èìà óáèéñòâà, àêî èìà îìðàçà – ùå èìà âðàæäà. Ïðè íàñ èìà ëè òàêîâà íåùî?...

Òè âÿðâàø ëè â Áîã? (Îòãîâàðÿì „äà”, á.à.) À çíàåø ëè, ÷å Áîã è Àëëàõ å åäèí è ñúù! (Äà, íî ñìå ðàçëè÷íè, á.à.) Äà, çàùîòî òâîÿò Ãîñïîä å Èñóñ Õðèñòîñ, à ìîÿò å Ìîõàìåä. È äâàìàòà ñà ñèíîâå è ó÷åíèöè íà Áîã è Àëëàõ. Àç èìàì áðàäà, òè íÿìàø, òè

÷åòåø Áèáëèÿ, àç ÷åòà Êîðàíà. Òè õîäèø íà öúðêâà, à àç â äæàìèÿ. Íî è Áèáëèÿòà, è Êîðàíà íè ó÷àò íà åäíè è ñúùè öåííîñòè è äîáðîäåòåëè.

Защо си обвинен за проповядване на нетрадиционна ислямска

религия?

ÃÄÁÎÏ è ïðîêóðàòóðàòà ìîãàò äà îòãîâîðÿò íà òîçè âúïðîñ. È àç íå çíàì. Èçâèêàõà ìå êàòî ñâèäåòåë ïî äåëîòî çà 13-òå õîäæè è íà äðóãèÿ äåí âå÷å áÿõ îáâèíÿåì. Êàê ñòàíà òîâà - íå çíàì!

Ñïîðåä òåá, àêî íèå ïðîïîâÿäâàìå íåùî íåòðàäèöèîííî è îïàñíî, ùå ñå äàâà ëè ãëàñíîñò ïðåä öÿëà Áúëãàðèÿ? Èìà òàéíè ñëóæáè. Òå áèõà ëè äîïóñíàëè â Áúëãàðèÿ äà âëèçàò îïàñíè õîðà çà ñòðàíàòà?

За джихад ли говорим?

Çíàåø ëè êàêâî å äæèõàä? Ïðåâîäúò íà òàçè äóìà å âîéíà, áîðáà! Õîðàòà, êîèòî íå ïîçíàâàò ðåëèãèÿòà,

Христо Христов

СВОБОДА НА ВЕРОИЗПОВЕДАНИЯТА

29

ïðèåìàò áóêâàëíî òàçè äóìà. À âñåêè âÿðâàù ùå âè êàæå, ÷å òîâà îçíà÷àâà âúòðåøíà áîðáà, âîéíà ñúñ ñóåòàòà íà ÷îâåêà, ñ âúòðåøíèÿ ìó åãîèçúì. Â Áèáëèÿòà íèìà íÿìà òàêèâà òåêñòîâå? Äîðè è ïî-ñèëíè èìà. Íî âñåêè ãè ðàçáèðà êàêòî ñè èñêà. Â Êîðàíà íà 45 ìåñòà ñå ñïîìåíàâà çà äæèõàä. Â Áèáëèÿòà èìà òàêèâà ïðèò÷è è äóìè äâîéíî ïîâå÷å. Äîñåãà äà å èìàëî ñìúðòåí ñëó÷àé, äà ñòå ÷óëè çà íàñèëèå?... Â Ïàçàðäæèê íÿìà òàêèâà íåùà. Äà, íÿêúäå ïî ñâåòà òîâà îïðåäåëåíèå âñÿâà ñìóò è ñòðàõ. Íî Êîðàíúò å åäèí. Õîðàòà ñà òåçè, êîèòî ãî ðàçáèðàò ðàçëè÷íî. Ïðè õðèñòèÿíèòå ïðàâîñëàâíèòå íå îòðè÷àò ëè ñåêòèòå? Åâàíãåëèñòèòå íå îòðè÷àò ëè ñåêòèòå? Äà, çàùîòî õîðàòà ñå êëàíÿò íà ñâîè èäîëè è èçãðàæäàò ñâîè áîãîâå.

Голям шум се вдигна около вас, какво мислиш затова?

Ïîëèòèêà! Íÿêîé èìà íóæäà îò òàêúâ ïðîáëåì. À òàêúâ ïðîáëåì íå ñúùåñòâóâà! Ðåëèãèÿòà å íåùîòî, êîåòî ñïëîòÿâà õîðàòà è ïîëèòèöèòå ñà ñå íàñî÷èëè òî÷íî êúì íåÿ. Âå÷å èìà åôåêò. Ñëåä äåéñòâèÿòà íà ïðîêóðàòóðàòà íå ìîæåì äà ñå äâèæèì íîðìàëíî è ñïîêîéíî â ãðàäà. Êàòî íè âèäÿò, äðóãèòå êàçâàò: Åòî ãè òèÿ ñ áðàäèòå! Æåíèòå íè âå÷å íå èçëèçàò, çàùîòî ñà çàáóëåíè. Èìà íàðêîìàíè, íàöèîíàëèñòè, êîèòî ñå ïîäèãðàâàò ñ òÿõ. Îáùåñòâîòî å íàñòðîåíî ñðåùó íàñ è íèå âíèìàâàìå, çà äà íå ñå ïðåäèçâèêà íàïðåæåíèå. Ïðåäñòàâè ñè, ÷å â öåíòúðà íà ãðàäà íÿêîé íàïàäíå íàøà æåíà èëè âÿðâàù ñàìî çàùîòî å ñ êúðïà íà ãëàâàòà èëè ñ áðàäà. Âúçìîæíî å. È òî çàðàäè íÿêàêâè èíòåðåñè íà îïðåäåëåíè õîðà.

И цялата тази работа заради пари от някаква фондация

и обвинения в проповядване на недемократична ислямска

религия?

Õðèñòî, è òè äà íè ïðåäëîæèø ïîìîù, ùå ÿ ïðèåìåì. Íèå ïðèåìàìå äàðåíèÿ, íàëè òàêà ñúùåñòâóâàìå. Èìàìå íóæäà îò ñïîíñîðè. Êîé íå ïðèåìà? Íàëè âñè÷êè ðåëèãèîçíè îáùíîñòè ñå èçäúðæàò ïî òîçè íà÷èí. Êàêâî íåäåìîêðàòè÷íî èìà ïðè íàñ? Çàùî íèêîé íå îñúæäà ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè, êîéòî íå ïîäêðåïÿò äåìîêðàöèÿòà? Êàêúâ äæèõàä?... Â Áèáëèÿòà íå ïèøå ëè çà ðÿçàíå íà åçèöè è ãëàâè, çà ìå÷îâå... Å, è òîâà ëè å ñâåùåíà âîéíà? Íå!... Íî èìà õîðà, êîèòî ðàçáèðàò ïî òîçè íà÷èí ðåëèãèÿòà, è íèå îáÿñíÿâàìå íà âÿðâàùèòå òîâà: êàêâî å

ïðàâèëíî è êîå íå å ïðàâèëíî. Èìà ìíîãî õîðà, êîèòî ïúòóâàò â ÷óæáèíà è íèå ãè ïðåäóïðåæäàâàìå äà ñå ïàçÿò è äà âíèìàâàò ñ êàêâè õîðà îáùóâàò. Çàùîòî, êîãàòî íå ïîçíàâàø åäèí ïðîáëåì, ëåñíî ìîæå äà ñòàíåø ÷àñò îò íåãî.

Беязид, имам в кв. “Изток”:Никой не се забулва и не пуска брада насила

Заради брадите и забулванията ли не ви приема обществото?

Ìîæå áè… Òîâà íå å íîâîñò. Â êîÿòî è äúðæàâà äà îòèäåø, ùå ñðåùíåø òàêèâà õîðà – íîðìàëíî å. Íèêîÿ æåíà è íèêîé ìúæ íàñèëà íå ñå çàáóëâà è íå ïóñêà áðàäà. Àêî èìà æåëàíèå è ÷óâñòâà íóæäà, ãî ïðàâè – íå å çàäúëæèòåëíî. Ïàê òè êàçâàì, òîâà íå å íîâîñò ïðè èñëÿìà, òîâà íå å ñàìî ïðè íàñ. Èìà ãî è ïðè õðèñòèÿíèòå è åâðåèòå.

Как стана имам?

Îò ìàëúê ñúì âúçïèòàâàí â ðåëèãèÿ. Â ìîåòî ñåìåéñòâî âñè÷êè ñìå âÿðâàùè. Ñëåä çàâúðøâàíå íà îñíîâíîòî ìè îáðàçîâàíèå ïîæåëàõ äà ó÷à çà èìàì è îò Ãëàâíî ìþôòèéñòâî ìå èçïðàòèõà çà äâå ãîäèíè â Ñèðèÿ äà ó÷à àðàáñêè åçèê. Íå ìîæå äà ÷åòåø Êîðàíà, àêî íå çíàåø àðàáñêè. Ñëåä êàòî ñå âúðíàõ â Áúëãàðèÿ, çàâúðøèõ 6-ìåñå÷åí êóðñ çà èìàìè â Ñîôèÿ.

Ти си на 28 години, не си ли много млад за този пост?

Âñåêè, êîéòî èñòèíñêè âÿðâà è îáè÷à Àëëàõ, èñêà äà ìó ñëóæè è äà çàåìå ïîñò. Íå å ëîøî äà ñè âîäà÷, òîâà å óâàæåíèå. Ìëàä ñúì, äà! Íî òîâà íÿìà çíà÷åíèå. Àç ñëóæà íà Àëëàõ òàêà êàêòî òðÿáâà. Âñå åäíî äà âèäèø ìëàä ïîï â öúðêâà è äà ãî ïèòàø íå ìó ëè òåæè õðèñòèÿíñòâîòî – ñúùîòî å!

Но това е свързано с ограничения, лишения, на които не знам

как един млад човек може да устои?

Àç íå ñúì ëèøåí è îãðàíè÷åí îò íèùî. Àêî æèâååø ñ âÿðàòà è æèâååø ïðàâèëíî, íèùî íÿìà äà òè ëèïñâà. Èìàì ñåìåéñòâî, èìàì ðàáîòà è çà ìåí âÿðàòà å æèâîòúò. Â ñåìåéñòâîòî ìè íÿìà ïðîáëåìè - æèâååì


30

СВОБОДА НА ВЕРОИЗПОВЕДАНИЯТА

ñïîêîéíî è íîðìàëíî êàòî âñè÷êè îñòàíàëè õîðà. Ìîÿò íà÷èí íà æèâîò íå ñå ðàçëè÷àâà îò æèâîòà íà äðóãèòå âÿðâàùè. Êîÿòî è ðåëèãèÿ äà âçåìåø, òÿ ó÷è íà äîáðî, íà óâàæåíèå è ñìèðåíèå. Ìîæå ëè äà íå óâàæàâàø è ïî÷èòàø ðîäèòåëèòå ñè? Ìîæå ëè äà íå ïîäàâàø ðúêà íà ÷îâåê â íóæäà? Òîâà íå ñå îòíàñÿ ñàìî çà èñëÿìñêàòà ðåëèãèÿ. Áîã è Àëëàõ å åäèí!

Ти четеш Корана и проповядваш на арабски, другите не те

разбират, как става това?

Âñåêè êîéòî èäâà íà ìîëèòâà â äæàìèÿòà, çíàå êàê äà ñå ìîëè. Âñè÷êè âÿðâàùè ñå ìîëÿò ïî ïåò ïúòè íà äåí. Â îïðåäåëåíèÿ ÷àñ ñå ïðàâè îïðåäåëåíà ìîëèòâà è òîâà å âñåêè äåí. Âñè÷êè ìîëèòâè, êîèòî ÷åòà, ãè èìà ïðåâåäåíè íà òóðñêè è áúëãàðñêè. Âñåêè âÿðâàù çíàå çà êàêâî ñå ìîëè è àç êàêâî ÷åòà, íèùî, ÷å íå ðàçáèðà àðàáñêè. Òàêà å íàâñÿêúäå.

По колко време прекарваш в джамията?

Çàäúëæèòåëíî ñúì òóê çà ìîëèòâà. Ïúðâàòà ìîëèòâà å â 6.00 ñóòðèíòà, à ïîñëåäíàòà å îêîëî 19.00 âå÷åðòà. Â îñòàíàëîòî âðåìå ñå ñúáèðàìå è îáùóâàìå ñ áðàòÿ, ñïîäåëÿìå ãðèæè, íóæäè è ïðîáëåìè. Ïðåç îñòàíàëîòî âðåìå ñúì âêúùè ïðè ñåìåéñòâîòî. Àç íå îáùóâàì ñàìî ñ õîðàòà â äæàìèÿòà, ñðåùàì ñå è ñ îáèêíîâåíèòå õîðà, êîìøèè...

Има и млади момчета религиозни сред вас?

Äà, èìà. Òðóäíî ñå ïðèñúåäèíÿâàò êúì íàñ, íî, ñëàâà íà Àëëàõ, èìà. È òîâà å äîáðå, çàùîòî çíàåì êàê æèâåÿò ìëàäèòå äíåñ: áåç êóëòóðà, áåç âúçïèòàíèå è óâàæåíèå êúì ðîäèòåëèòå.

Яшар, председател на джамийското настоятелство, кв. “Изток”:Помагаме на всеки, който поиска помощ

Íèå ñìå åäíà ñïîêîéíà è çàäðóæíà îáùíîñò. Èìà òîëêîâà áåäíè õîðà, èìà òîëêîâà ãîëÿìà áåçðàáîòèöà, áîëíè... Êàêâî ëîøî èìà ÷îâåê äà íàìèðà óòåõà, äà ñå âèäè è îáùóâà ñ äðóãè õîðà, äà ïîëó÷è ïîäêðåïà. Âÿðàòà íè óñïîêîÿâà è íè ó÷è íà ñìèðåíèå. Âñåêè, êîéòî âëåçå â äâîðà íà äæàìèÿòà è ïîèñêà ïîìîù èëè ïîäêðåïà, íèå ñìå äëúæíè äà ïîìîãíåì. Ïðè íàñ èäâàò õîðà ñ ðàçëè÷íè ïðîáëåìè, àêî ìîæåì ïîìàãàìå. Àêî èìà ãëàäåí, ùå ãî íàõðàíèì. Àêî íÿêîé èìà íóæäà îò ïàðè, ñúáèðàìå ïîìåæäó ñè è ïîìàãàìå. Àêî íÿêîé çàêúñà çà õëÿá, ïðè íàñ èäâà. Êàêâî ëîøî èìà òîâà? Îáåäèíÿâàò íè âÿðàòà, òðóäíîñòèòå è ïðîáëåìèòå. Â íàøàòà ñòðàíà ñìå çàáðàâåíè, çàðàäè öâåòà íà êîæàòà íè ñìå îòõâúðëåíè. Ñåãà è çàðàäè ðåëèãèÿòà.

Õîðàòà ãîâîðÿò âñÿêàêâè íåùà, èìà ñëóõîâå è òîâà å íîðìàëíî. Íî òå íå ñà ñðåä íàñ, íå ïîçíàâàò æèâîòà íè è îáùóâàíåòî íè.

Êàê ñå èçäúðæàìå ëè? - ïîìàãàìå ñè ïîìåæäó ñè. Ïîëó÷àâàìå è äàðåíèÿ îò äðóãè áðàòÿ ñ ïî-ãîëåìè âúçìîæíîñòè. Èìà áèçíåñìåíè, òå íè äàâàò. Òîâà ëîøî ëè å? Ïðè öúðêâèòå íå å ëè ñúùîòî, ïðè åâàíãåëèñòèòå?... Íàëè ïî òîçè íà÷èí ñå èçäúðæàìå âñè÷êè ðåëèãèîçíè îáùíîñòè? Ïîìàãàò íè êîéòî ñ êàêâîòî ìîæå. Õðàíà, ïàðè, äðåõè, êíèãè. Íèå ïúê ïîìàãàìå íà íàøèòå õîðà. Èìàìå êóõíÿ, ãîòâèì è ïðåäëàãàìå õðàíà. Âñåêè å äîáðå äîøúë. Âèíàãè ìîæåì äà ãî íàõðàíèì. Íèå ñìå ãîñòîïðèåìíè, ùå ïîñðåùíåì ÷îâåê, ùå ïèåì êàôå, ùå èçñëóøàìå ïðîáëåìèòå ìó è ùå ñå ïîãðèæèì çà íåãî. Êàêâî ïî-õóáàâî îò òîâà. Êîéòî èäâà ïðè íàñ è íèå ñìå ñ íåãî.

Христо Христов е поет, пишещ на ромски език. От 2006 г. е разследващ журналист в БХК. Директор на „Джипси ТВ”. Сценарист на три документални филма.

31

ПАЗАРДЖИК: КОГАТО ПОЛИТИКАТА ВЛЕЗЕ ВЪВ ВЯРАТА

П РА В АНА ДЕЦАТА

Най-големият проблем с дислексичните деца не е начинът, по който те възприемат света, а е начинът, по който те възприемат себе си.

Това беше моят най-голям проблем. Брус Дженър

Ива Бонева, директор на център за приобщаващо образование.

Невидимите увреждания или специфични нарушения

на способността за учене


33

Ñïåöèôè÷íè íàðóøåíèÿ íà ñïîñîáíîñòòà çà ó÷åíå (èëè ÑÍÑÓ) å âúçïðèåòèÿò â Áúëãàðèÿ òåðìèí, ñ êîéòî ñå îïèñâàò çàòðóäíåíèÿòà íà äåöàòà äà îâëàäåÿò ãðàìîòíîñòòà (÷åòåíå, ïèñàíå, ñìÿòàíå). Â Îáåäèíåíîòî êðàëñòâî íàé-÷åñòî ñå èçïîëçâà äóìàòà „äèñëåêñèÿ“. Óïîòðåáÿâà ñå ñúùî è îïðåäåëåíèåòî „ñïåöèôè÷íè îáó÷èòåëíè ðàçëè÷èÿ“, êîåòî îáåäèíÿâà äåöàòà è âúçðàñòíèòå ñ äèñëåêñèÿ, äèñïðàêñèÿ, äèñêàëêóëèÿ è õèïåðàêòèâíîñò è/èëè äåôèöèò íà âíèìàíèåòî (ÕÀÄÂ).

Íÿêîè øêîëè îïèñâàò äèñãðàôèÿòà êàòî îòäåëíî ñúñòîÿíèå è äîáàâÿò â òàçè ãðóïà îùå ñèíäðîìà íà Àñïåðãåð è àóòèçìà. ×åñòî âñè÷êè òåçè ñúñòîÿíèÿ ñå áúðêàò åäíî ñ äðóãî, à å è ìíîãî òðóäíî äà ñå ïîâèøè èíôîðìèðàíîñòòà íà îáùåñòâîòî çà òåçè ïðîáëåìè, ïîíåæå äåöàòà íå èçãëåæäàò ðàçëè÷íî. Òåçè íàðóøåíèÿ è óâðåæäàíèÿ ñà íåâèäèìè è çàòîâà òðóäíî ñå âúçïðèåìàò è ïðèåìàò îò äðóãèòå. Ðîäèòåëèòå ÷åñòî ñïîäåëÿò, ÷å õîðàòà ìèñëÿò äåöàòà èì çà ðàçãëåçåíè è ïàëàâè, ìúðçåëèâè è ëîøè, à âúçðàñòíèòå ñ òàêèâà ïðîáëåìè íàé-÷åñòî ñå ÷óâñòâàò íåðàçáðàíè. Ïîâå÷å îò äâàéñåò ãîäèíè ñëåä ïðåõîäà, â Áúëãàðèÿ âå÷å ñìå ïî-ñêëîííè äà ïðèåìàìå äåöà ñ ôèçè÷åñêè è äâèãàòåëíè óâðåæäàíèÿ, äîêàòî òåçè ñ íåâèäèìè óâðåæäàíèÿ ñà åäíà ãîëÿìà ãðóïà, êîÿòî îñòàâà íåðàçïîçíàòà è ïîðàäè òîâà íåïðèåòà è íåïîäêðåïåíà.

Çàùî êàçâàì, ÷å å ãîëÿìà? Ïîâå÷åòî ïðîó÷âàíèÿ ñî÷àò, ÷å ìåæäó 10 è 17% îò âñè÷êè äåöà â íà÷àëåí åòàï íà îáó÷åíèå èìàò íÿêàêâà ôîðìà íà îáó÷èòåëíè òðóäíîñòè. Ïèëîòíèòå èçñëåäâàíèÿ â Áúëãàðèÿ íå ïîêàçâàò ïî-ðàçëè÷íè öèôðè. Êàçàíî ñ äðóãè äóìè, òðóäíî ùå ñå íàìåðè êëàñ, â êîéòî íÿêîå îò äåöàòà äà íå ñå íóæäàå îò ñïåöèàëíà ïîäêðåïà,

çà äà ñå íàó÷è äà ÷åòå, ïèøå è ñìÿòà. Â ñúùîòî âðåìå ðàáîòàòà ìè ìå ñðåùà ÷åñòî ñ ó÷èòåëè, êîèòî òâúðäÿò, ÷å â òåõíèÿ êëàñ/òÿõíîòî ó÷èëèùå èëè îùå ïî-ëîøî – â òÿõíàòà êàðèåðà, íå ñà ñðåùàëè äåöà ñ äèñëåêñèÿ. Â Îáåäèíåíîòî êðàëñòâî ïúòÿò íà èíôîðìèðàíå íà îáùåñòâîòî, ðîäèòåëèòå è ó÷èòåëèòå, êàêòî è ðàçðàáîòâàíåòî íà ïðîãðàìè è ìåòîäè íà ïðåïîäàâàíå, â ãîëÿìàòà ñè ÷àñò å èçâúðâÿí, ìàêàð ÷å, êàêòî è ñàìîòî ïðèîáùàâàíå, òîâà äà å íåïðåêúñíàò ïðîöåñ.

Ïðåäè äà çàïî÷íåì ñ îïðåäåëåíèÿòà, èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å íÿìà äâå åäíàêâè äåöà äîðè ïðè ñúâúðøåíî èäåíòè÷íè äèàãíîçè èëè êîìáèíàöèè îò ñïåöèôè÷íè íàðóøåíèÿ. Òîâà, ÷å äàäåí ïîäõîä ïîìàãà íà åäíîòî, íå îçíà÷àâà, ÷å òîé àâòîìàòè÷íî áè ïðîðàáîòèë è ïðè äðóãîòî. Íàé-îáùî êàçàíî, äåöàòà ñúñ ÑÍÑÓ èçïèòâàò çàòðóäíåíèÿ ñ ìîòîðíèòå ñè óìåíèÿ, îáðàáîòêàòà íà èíôîðìàöèÿ è ïàìåòòà. Ïî äóìèòå íà Áðóñ Äæåíúð, áèâø àìåðèêàíñêè àòëåò è îëèìïèéñêè øàìïèîí ïî äåêàòëîí îò 1976 ã., êîéòî îïèñâà ñâîåòî äåòñòâî ñ äèñëåêñèÿ: „àêî ñè äèñëåêñèê, î÷èòå òè ðàáîòÿò äîáðå, ìîçúêúò òè ðàáîòè äîáðå, íî èìà íÿêàêâî ìàëêî êúñî ñúåäèíåíèå â æèöàòà, êîÿòî ñâúðçâà ìîçúêà è î÷èòå òè“.

Ìíîãî îò õîðàòà ñúñ ÑÍÑÓ ñïîäåëÿò, ÷å çàòðóäíåíèÿòà, óñëîæíåíèÿòà è òðóäíîñòèòå, êîèòî âúçíèêâàò ïî âðåìå íà ó÷åíå, íå ìîãàò äà áúäàò îïèñàíè èëè îáÿñíåíè íà õîðà, êîèòî ãè íÿìàò. Òîâà, êîåòî íèå ìîæåì äà èçïèòàìå, è êîåòî àç ñúì ïðåæèâÿëà îò îïèòà ñè, å êàê ìíîãî îò äåöàòà íå ìîãàò äà ñêðèÿò âúçòîðãà è ðàäîñòòà ñè, êîãàòî íÿêîé èì ïðåäëîæè èíôîðìàöèÿ â äîñòúïåí çà òÿõ âèä è ïîäíåñåíà ïî äîñòúïåí çà òÿõ íà÷èí.

33

Ñíèìêè: (cc) geralt, http://pixabay.com

34

Дислексия

Äèñëåêñèÿòà å ñ íåâðîëîãè÷åí ïðîèçõîä è å êîìáèíàöèÿ îò çàòðóäíåíèÿ è ñïîñîáíîñòè. Çàòðóäíåíèÿòà ÷åñòî ñà ñâúðçàíè ñ ÷åòåíå, ïèñàíå è ñìÿòàíå, ñúñ ñëàáîñòè â êðàòêîñðî÷íàòà è ðàáîòíàòà ïàìåò, óìåíèåòî çà ðåä, ñêîðîñòòà íà îáðàáîòêà íà èíôîðìàöèÿòà, âèçóàëíàòà è ñëóõîâàòà ïåðöåïöèÿ, ìîòîðíèòå äâèæåíèÿ è ãîâîðèìèÿ åçèê. Ñïîñîáíîñòèòå ÷åñòî ñà ñâúðçàíè ñ òâîð÷åñêî ìèñëåíå, èíòóèöèÿ, ìíîãî äîáðè ïðîñòðàíñòâåíè âúçïðèÿòèÿ, óìåíèÿ çà ðèñóâàíå èëè àðòèñòè÷íè çàëîæáè.

Диспраксия

Äèñïðàêñèÿòà å íàðóøåíà ñïîñîáíîñò çà êîíöåïòóàëèçèðàíå, îðãàíèçèðàíå è íàñî÷âàíå íà ñúçíàòåëíî äâèæåíèå. ×åñòî äåöàòà ñ äèñïðàêñèÿ èçãëåæäàò òðîìàâè è íåïîõâàòíè, òðóäíî óñâîÿâàò ãðóáèòå ìîòîðíè äâèæåíèÿ, ñâúðçàíè ñ áàëàíñ è êîîðäèíàöèÿ, êàêòî è ôèíèòå, ñâúðçàíè ñ ðàáîòà ñ ïðåäìåòè. Ïèñàíåòî çà òÿõ å òðóäíî, êàêòî è óñâîÿâàíåòî íà êëàâèàòóðàòà. Ìíîãî äåöà ñ äèñïðàêñèÿ èìàò íèñúê ìóñêóëåí òîíóñ èëè õèïîòîíèÿ, íî å âàæíî äà ñå îòáåëåæè, ÷å íå å çàäúëæèòåëíî ìîòîðíèòå óìåíèÿ äà ñà òåçè, êîèòî çàòðóäíÿâàò äåòåòî (êàêòî å íàïðèìåð ïðè öåðåáðàëíàòà ïàðàëèçà èëè ìóñêóëíàòà äèñòðîôèÿ), à å ïî-ñêîðî íåñïîñîáíîñòòà äà ñå âúçïðèåìå è ðàçáåðå, ïëàíèðà è/èëè èçïúëíè äâèæåíèåòî.

Âåðáàëíàòà äèñïðàêñèÿ å çàòðóäíåíî ïðîèçíàñÿíå íà çâóöèòå, ñðè÷êèòå è äóìèòå. Òî ñå äúëæè íà ñëàáàòà êîîðäèíàöèÿ ìåæäó óñòíèòå, åçèêà è ÷åëþñòòà, ïîðîäåíà îò òðóäíîñòòà â ñúçíàòåëíàòà îðãàíèçàöèÿ íà òåçè ìóñêóëè, à íå, íàïðèìåð, îò ìóñêóëíî ðàçñòðîéñòâî. Ïîíÿêîãà õîðàòà ñ äèñïðàêñèÿ ìîãàò äà áúäàò òâúðäå ÷óâñòâèòåëíè èëè íå÷óâñòâèòåëíè êúì øóì, ñâåòëèíà èëè äîïèð. Ìîãàò è äà íå ðàç÷èòàò ïðàâèëíî îáùîïðèåòèòå çíàöè èëè äà íå ÷óâñòâàò äîáðå ïîçèöèÿòà íà ñîáñòâåíîòî ñè òÿëî.

Дискалкулия

Äèñêàëêóëèÿòà å ñâúðçàíà ñ îñíîâíèòå àðèòìåòè÷íè ñïîñîáíîñòè, êàòî òðóäíîñòèòå ñà ïðè âúçïðèåìàíåòî, ðàçáèðàíåòî èëè âúçïðîèçâåæäàíåòî íà êîëè÷åñòâåíà èëè ïðîñòðàíñòâåíà èíôîðìàöèÿ. ×åñòî ó÷åíèöèòå ñ äèñêàëêóëèÿ ïîìíÿò òðóäíî ôàêòè, äàòè, öèôðè è ïðîöåäóðè, íå ðàçáèðàò ïðîñòèòå êîíöåïöèè çà ÷èñëàòà è ñìÿòàíåòî, êàêòî è ïîíÿêîãà áúðêàò öèôðè è áóêâè. Äèñêàëêóëèÿòà ñå îòðàçÿâà è íà ñïîñîáíîñòòà íà äåöàòà äà çàïîìíÿò è ðàçïîçíàâàò ÷àñà (îñîáåíî íà àíàëîãîâè ÷àñîâíèöè), äà ñìÿòàò öåíè è äà èçìåðâàò ñêîðîñò èëè òåìïåðàòóðà.

Хиперактивност и дефицит на вниманието

Äåôèöèòúò íà âíèìàíèåòî ìîæå äà áúäå êàêòî ñ, òàêà è áåç õèïåðàêòèâíîñò. Ïîíÿêîãà ñå èçïîëçâà òåðìèíúò „õèïåðêèíåòè÷íî ðàçñòðîéñòâî“. Òîâà ñúñòîÿíèå ñå ñâúðçâà ñ èìïóëñèâíîñò, õèïåðàêòèâíîñò è íåâíèìàòåëíîñò è ÷åñòî ïðå÷è íà äåöàòà äà ó÷àò è äà ñå ñîöèàëèçèðàò äîáðå. Êàçâàò, ÷å äåöàòà ñ õèïåðàêòèâíîñò è/èëè äåôèöèò íà âíèìàíèåòî ÷åñòî ñå äúðæàò íå ñïîðåä âúçðàñòòà ñè è å òðóäíî äà ñå ïðåäâèäè ïîâåäåíèåòî èì. Çà òÿõ å òðóäíî äà çàâúðøâàò çàïî÷íàòèòå çàäà÷è (îñîáåíî êîãàòî èì å ñêó÷íî!), äà ïðåâêëþ÷âàò íà íîâè, äà çàäúðæàò âíèìàíèåòî ñè äúëãî íà åäíî ìÿñòî è ìíîãî ëåñíî ñå îòâëè÷àò è ðàçñåéâàò. Äåöàòà ìîãàò äà áúäàò è õèïåðàêòèâíè, èìïóëñèâíè, äà èìàò ïîñòîÿííî ìåíÿùè ñå íàñòðîåíèÿ è äà ñòðàäàò îò „ñîöèàëíà òðîìàâîñò“. Ìíîãî àíãëèéñêè àâòîðè òâúðäÿò, ÷å ìåæäó 3 è 7% îò äåöàòà â ïðåäó÷èëèùíà âúçðàñò ñà çàñåãíàòè îò íÿêàêâà ôîðìà â õèïåðàêòèâíèÿ ñïåêòúð.

Íàé-÷åñòî ÕÀÄÂ ñå çàáåëÿçâà íà ïåòãîäèøíà âúçðàñò, êîãàòî ïîâåäåíèåòî íà äåòåòî å ïî-åêñòðåìíî îò îáèêíîâåíîòî „íåïîñëóøàíèå“. Ïðîó÷âàíèÿ íà Ãðèéí è ×è ïîêàçâàò, ÷å îêîëî 80% îò äåöàòà ïðîäúëæàâàò äà èìàò ñúùèòå ñèìïòîìè

ОПРЕДЕЛЕНИЯ


ПРАВА НА ДЕЦАТА

НЕВИДИМИТЕ УВРЕЖДАНИЯ...

35

è ïî âðåìå íà ïóáåðòåòà, à 67% ïðîäúëæàâàò äà èçæèâÿâàò ñèìïòîìèòå è êàòî âúçðàñòíè.

Âàæíî å äà îòáåëåæèì, ÷å ÕÀÄÂ íå ñå äúëæè íà ëîøî âúçïèòàíèå, à å ðåçóëòàò îò êîìáèíàöèÿ îò ôàêòîðè. Òå âêëþ÷âàò ïðîìåíè â òåçè ÷àñòè íà ìîçúêà, êîèòî êîíòðîëèðàò èìïóëñèòå è êîíöåíòðàöèÿòà (íåâðîáèîëîãè÷íè ôàêòîðè), êàêòî è ãåíåòè÷íè, íàñëåäñòâåíè è ôàêòîðè îò ñðåäàòà. Ìíîãî èçâåñòíè ñïîðòèñòè, ïèñàòåëè è ìóçèêàíòè ñïîäåëÿò, ÷å äúëæàò óñïåõèòå ñè íà ñâîÿòà íåèç÷åðïàåìà åíåðãèÿ, êðåàòèâíîñò è ðàçëè÷åí ïîãëåä, êîéòî ÕÀÄÂ èì å äàë. Ñïîìíåòå ñè ñàìî Ìàéêúë Ôåëïñ.

Синдром на Аспергер

Ñèíäðîìúò íà Àñïåðãåð (ÀÑ) – ïîíÿêîãà íàðè÷àí âèñîêîôóíêöèîíàëåí àóòèçúì – èìà íåâðîëîãè÷åí ïðîèçõîä è íå ñå ñâúðçâà íåïðåìåííî ñ âëèÿíèå âúðõó èíòåëåêòà. Ñèíäðîìúò èìà ðàçëè÷íè õàðàêòåðèñòèêè è ñòåïåíè. Òå ìîãàò äà âêëþ÷âàò íåî÷àêâàíè îòãîâîðè ïðè ïðîìÿíà íà ïîâåäåíèåòî, òðóäíîñòè ïðè ðàç÷èòàíåòî íà íåâåðáàëíè çíàöè (åçèêà íà òÿëîòî) è ïðè îïðåäåëÿíå íà ëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, êîåòî âîäè äî çàòðóäíåíî îáùóâàíå. Äåöàòà ìîãàò äà ñå ôîêóñèðàò è ôèêñèðàò òâúðäå ìíîãî âúðõó íÿêàêâà ñïåöèôè÷íà òåìà è äîðè äà ðàçâèÿò îáñåñèâíè ðèòóàëè. Ïîíÿêîãà ñà ñâðúõ÷óâñòâèòåëíè êúì çâóöè, âêóñîâå, ìèðèçìè èëè ñâåòëèíà. Ó÷åíèöèòå ñ ÀÑ ìîãàò äà áúäàò ìíîãî öåííè â êëàñ, êîãàòî íÿêîé îò ïðåäìåòèòå å â ñôåðàòà íà òåõíèòå îáñåñèâíè èíòåðåñè. Òå ñà ìíîãî âíèìàòåëíè êúì äåòàéëèòå, è ìîãàò äà áúäàò ìíîãî ñòðèêòíè, òî÷íè, íàäåæäíè è îòäàäåíè íà êàóçàòà. Èìà ìíîãî ôèëìè è êíèãè çà ãåíèàëíè ìàòåìàòèöè ñúñ ñèíäðîìà íà Àñïåðãåð.

Аутизъм

Àóòèçìúò (èëè àóòèñòè÷íèÿò ñïåêòúð) å ñ íåâðîëîãè÷åí ïðîèçõîä è ñå õàðàêòåðèçèðà ñ íàðóøåíèÿ â ñîöèàëíèòå óìåíèÿ, åçèêà è ïîâåäåíèåòî. Äóìàòà ñïåêòúð ñå èçïîëçâà, ïîíåæå òðóäíîñòèòå ñå ïðîÿâÿâàò â ðàçëè÷íà ñòåïåí ïðè ðàçëè÷íèòå äåöà è äîêàòî ïðè íÿêîè ìîæå äà ëèïñâà âåðáàëíà êîìóíèêàöèÿ è î÷åí êîíòàêò ñ îñòàíàëèòå,

ïðè äðóãè ìîæå äà èìà ðå÷ è òå äà ñå ñïðàâÿò â ñîöèàëíà ñèòóàöèÿ. Íÿêîè õîðà èìàò „íîðìàëíî“, îáèêíîâåíî åæåäíåâèå, äðóãè ñå íóæäàÿò îò ïîäêðåïà ïðåç öåëèÿ ñè æèâîò. Àóòèçìúò íå ñå „èçðàñòâà“ – äåòåòî ñ àóòèçúì ñòàâà âúçðàñòåí ñ àóòèçúì. Ïîâå÷åòî ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å òîé å ãåíåòè÷íî îïðåäåëåí â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò. Ñïîðåä äàííè íà Íàöèîíàëíîòî àóòèñòè÷íî äðóæåñòâî ïîâå÷å îò 500 000 ñåìåéñòâà âúâ Âåëèêîáðèòàíèÿ èìàò äîñåã ñ àóòèçìà, êîåòî ïðàâè 1 íà âñåêè 100 äóøè.

Èìà òðè ñôåðè, â êîèòî âñè÷êè õîðà ñ àóòèçúì èçïèòâàò òðóäíîñòè – ñîöèàëíàòà êîìóíèêàöèÿ, èíòåðàêöèÿ è âúîáðàæåíèå, êàòî ïî-äîëó íàêðàòêî ñà îïèñàíè è òðèòå. Âñúùíîñò çà ïîâå÷åòî õîðà ñ àóòèçúì åçèêúò íà òÿëîòî å òîëêîâà ÷óæä, êîëêîòî å íàïðèìåð êëèíîïèñúò. Íî òå ñðåùàò òðóäíîñòè è ïðè ðàçáèðàíåòî íà âåðáàëíèÿ åçèê, îñîáåíî íà øåãè, æàðãîííè ôðàçè, ïîãîâîðêè, ìåòàôîðè è ïîñëîâèöè, êàêòî è íà èíòîíàöèÿòà è èçðàæåíèåòî íà ëèöåòî. Ïî äóìèòå íà åäèí ìîé êîëåãà ñ àóòèçúì: „íå ñòàâà ïðîñòî äà ñè îáùóâàì, òðÿáâà äà íàó÷à êàê ñòàâà òîâà; êàê äà êàæà íà íÿêîé äà ìè å ïðèÿòåë“. Õîðàòà ñ àóòèçúì ÷åñòî òðóäíî ðàçïîçíàâàò è ðàçáèðàò ÷óâñòâàòà è åìîöèèòå íà äðóãèòå õîðà, òðóäíî èçðàçÿâàò ñâîèòå, êîåòî ïðàâè òðóäíî òÿõíîòî ñîöèàëíî „íàïàñâàíå.“

Ñîöèàëíîòî âúîáðàæåíèå íè ïîìàãà äà ðàçáåðåì è ïðåäóñåòèì ïîâåäåíèåòî íà äðóãèòå, äà îñìèñëèì àáñòðàêòíè èäåè è äà ñè ïðåäñòàâÿìå ñèòóàöèè îòâúä åæåäíåâíèòå íè äåéíîñòè. Òðóäíîñòèòå ñúñ ñîöèàëíîòî âúîáðàæåíèå çàòðóäíÿâàò ïîäãîòîâêàòà çà ïðîìÿíà è ïëàíèðàíåòî íà áúäåùåòî, ñïðàâÿíåòî â íåïîçíàòè ñèòóàöèè, ïðîãíîçèðàíåòî íà òîâà êàêâî ñëåäâà èëè êàêâî áè ìîãëî äà ïîñëåäâà, ðàçáèðàíåòî íà ðåàêöèèòå íà õîðàòà. Òåçè òðóäíîñòè íå áèâà äà ñå áúðêàò ñ ëèïñàòà íà âúîáðàæåíèå – ìíîãî õîðà ñ àóòèçúì ñà ìíîãî êðåàòèâíè è ìîãàò äà áúäàò õóäîæíèöè, ìóçèêàíòè èëè ïèñàòåëè.

Âàæíî å äà çàïîìíèì, ÷å âñè÷êè äåöà ñ àóòèçúì ìîãàò (âúâ Âåëèêîáðèòàíèÿ è óñïÿâàò) äà ó÷àò è äà ñå ðàçâèâàò ñ ïîäõîäÿùà ïîäêðåïà. Íàâðåìåííàòà äèàãíîçà è äîñòúïúò äî ïîäõîäÿùè óñëóãè è ïîäêðåïà ñà ìíîãî âàæíè.

36

Ïî-äîëó ñà èçðåäåíè íÿêîè õàðàêòåðíè ïðèçíàöè ïðè äåöàòà ñúñ ÑÍÑÓ, êîèòî ó÷èòåëèòå è ðîäèòåëèòå ìîãàò ëåñíî äà ðàçïîçíàÿò è êîèòî îêàçâàò âëèÿíèå âúðõó òÿõíîòî ó÷åíå. Íÿêîè îò òåçè ÷åðòè ñà òèïè÷íè çà äåöàòà ñ äèñëåêñèÿ, íî ïîâå÷åòî ñå ñðåùàò ïðè âñè÷êè. Íàé-äîëó èìà ñïîìåíàòè íÿêîëêî, êîèòî ñà õàðàêòåðíè çà àóòèñòè÷íèÿ ñïåêòúð.

• Ëèïñà íà óâåðåíîñò;

• Íåîáõîäèìî å ïîâå÷å âðåìå, çà äà ñå ïðèêëþ÷è ñúñ çàäà÷àòà;

• Òðóäíîñòè ïðè îðãàíèçàöèÿòà íà ó÷åíåòî è äðóãè àñïåêòè îò æèâîòà;

• Òðóäíîñòè ïðè óñâîÿâàíåòî íà íîâî óìåíèå äî ñòåïåí íà àâòîìàòèçàöèÿ, íàïðèìåð ÷åòåíå, ïèñàíå, øîôèðàíå;

• Ñëàáî óñåùàíå çà âðåìå, îáúðêâàíå íà äàòè, ÷àñîâå è àíãàæèìåíòè;

• Íåäîáðè ôèíè ìîòîðíè äâèæåíèÿ – íàïð. òðóäíî êîíòðîëèðà õèìèêàëêàòà è ïèøå ñ ãðîçåí ïî÷åðê è ìíîãî çàäðàñêâàíèÿ;

• Ñëàáà êðàòêîñðî÷íà ïàìåò – òðóäíî çàïîìíÿ èíñòðóêöèè, òðóäíî ïðåïèñâà îò äúñêàòà è çàïîìíÿ êàêâî å áèëî êàçàíî/ïðî÷åòåíî òîêó-ùî;

• Òðóäíîñòè ïðè ïîäáèðàíåòî íà äóìè è ãðåøíî ïðîèçíàñÿíå íà äóìè, ïðåäèçâèêàíî îò òðóäíîñòè ïðè ðàçëè÷àâàíåòî íà çâóöè èëè îò ìîòîðíè ïðîáëåìè;

• Ïðîáëåìè ñ îðèåíòàöèÿòà, ëåñíî ñå ãóáè è ñðåùà ïðîáëåìè ïðè èçïîëçâàíåòî íà êàðòè è îðèåíòèðàíåòî íà íîâî ìÿñòî;

• Ãðåøêè ïðè ÷åòåíåòî è ïèñàíåòî êàòî ïðîïóñêàíå èëè îáúðêâàíå íà çâóöè è/èëè “çàìîòàâàíå“ íà äóìèòå;

• Òðóäíîñòè ïðè âèçóàëíîòî çàïàìåòÿâàíå íà äóìè, çíàöè, ñèìâîëè è ôîðìóëè;

• Òðóäíîñòè ïðè ÷åòåíåòî íà òåêñò, ïðåäèçâèêàíè îò âèçóàëíè ñìóùåíèÿ êàòî íàïðèìåð ðàçìèòè èëè ìúðäàùè áóêâè;

• Òðóäíîñòè ïðè ðàçáèðàíåòî, ìàêàð ÷å ÷åòåíåòî ìîæå äà å ãëàäêî;

• Òðóäíîñòè äà ñå ïîäðåäÿò ïðàâèëíî áóêâèòå â äóìàòà ïðè ñïåëóâàíå, êàêòî è öèôðèòå è çíàöèòå â ìàòåìàòèêàòà, ïðè çàïîìíÿíåòî íà ñúîáùåíèÿ, òåëåôîííè íîìåðà è òÿõíîòî íàáèðàíå;

• Ïðîáëåìè ñ ïîðåäíîñòòà ïðè èíñòðóêöèè èëè ìàòåìàòè÷åñêè çàäà÷è, òðóäíîñòè ïðè ïîëçâàíåòî íà ðå÷íèöè, åíöèêëîïåäèè è ïàïêè;

• Êðàòêî çàäúðæàíå íà âíèìàíèåòî è ñëàáà êîíöåíòðàöèÿ;

• Îñîáåíî ñèëíà ïîäàòëèâîñò êúì ñòðåñ, êîÿòî ìîæå äà å ñâúðçàíà ñ êðàéíè ñðîêîâå è èçïèòè;

• Çàáåëåæèìà ðàçëèêà ìåæäó òîâà, êîåòî äåòåòî ìîæå äà ïîñòèãíå â „äîáúð“ è „ëîø“ äåí.

ЧЕСТО СРЕЩАНИ ПРИЗНАЦИ И СИМПТОМИ, КОИТО ОКАЗВАТ ВЛИЯНИЕ НА УЧЕБНИЯ ПРОЦЕС



37

• Íå ðàçáèðàò íåïèñàíèòå ñîöèàëíè ïðàâèëà, êîèòî çà íàñ ñå ïîäðàçáèðàò: ìîãàò äà çàïî÷íàò ðàçãîâîð íà íåïîäõîäÿùà òåìà èëè äà ñòîÿò òâúðäå áëèçî èëè òâúðäå äàëå÷;

• Èçãëåæäàò áåç÷óâñòâåíè, ïîíåæå íå ñà ðàçïîçíàëè êàê ñå ÷óâñòâàò äðóãèòå;

• Ïðåäïî÷èòàò äà ñà ñàìè, âìåñòî â êîìïàíèÿòà íà äðóãè õîðà;

• Èçãëåæäàò ñòðàííè è íåïîäõîäÿùî, ïîíåæå çà òÿõ å òðóäíî äà èçðàçÿâàò ÷óâñòâà, åìîöèè è íóæäè;

• Íå ðàçáèðàò ìèñëèòå, ÷óâñòâàòà è äåéñòâèÿòà íà äðóãèòå õîðà;

• Íå ðàçáèðàò êîíöåïöèÿòà çà îïàñíîñò, íàïðèìåð òîâà, ÷å èçòè÷âàíåòî íà îæèâåíà óëèöà ìîæå äà áúäå îïàñíî;

• Íå ñå âêëþ÷âàò âúâ âúîáðàæàåìè èãðè è äåéíîñòè – äåöàòà ñ àóòèçúì ìîãàò äà õàðåñâàò íÿêîè òâîð÷åñêè èãðè, íî ïðåäïî÷èòàò äà èãðàÿò åäíè è ñúùè ñöåíè âñåêè ïúò.

ЧЕСТО ДЕЦАТАС АУТИЗЪМ:


38

Êëþ÷îâ å ìîìåíòúò, êîãàòî çà ïðúâ ïúò ñå îïðåäåëÿò íóæäèòå íà äåòåòî. Àêî ñå ïîäõîäè íàáúðçî èëè íåáðåæíî, òîé ìîæå äà áúäå è ìíîãî òðàâìèðàù çà äåòåòî è ðîäèòåëèòå ìó. Çàòîâà ïî-íàäîëó ñúì ñå ñïðÿëà íà íà÷èíà, ïî êîéòî òîâà ñòàâà âúâ Âåëèêîáðèòàíèÿ. Ïúðâîíà÷àëíîòî îïðåäåëÿíå íà ñïåöèàëíèòå íóæäè íà äåòåòî îò ïîäêðåïà ìîæå äà ñå å ñëó÷èëî ïðåäè äåòåòî äà òðúãíå íà ó÷èëèùå è ñòàíîâèùåòî äà å íàïðàâåíî.

Â òîçè ñëó÷àé áðèòàíñêîòî ó÷èëèùå å äëúæíî äà ñå ïîäãîòâè çà ïðèñòèãàíåòî íà äåòåòî, êàòî íàáàâè öÿëîòî íåîáõîäèìî îáîðóäâàíå è ðåñóðñè è ïðåäâàðèòåëíî îñúùåñòâè âðúçêà ñúñ ñúîòâåòíèÿ ñïåöèàëèñò. Ó÷èëèùåòî òðÿáâà äà å íàåëî è ïîìîùíèê ó÷èòåë, êîéòî äà ðàáîòè ñ äåòåòî. ×åñòî ïîìîùíèê ó÷èòåëÿò ñå ñðåùà ñ ó÷åíèêà ïðåäè çàïî÷âàíå íà ó÷èëèùå.

Îáèêíîâåíî ñïåöèàëíèòå ïîòðåáíîñòè íà ïîâå÷åòî ó÷åíèöè ñå óñòàíîâÿâàò ñëåä ïîñòúïâàíåòî íà äåöàòà â äåòñêà ãðàäèíà èëè ó÷èëèùå è ìîæå äà ìèíå èçâåñòíî âðåìå ïðåäè äà ñå îòêðèå äàäåíî çàòðóäíåíèå. Ó÷èòåëèòå îò âñè÷êè îáðàçîâàòåëíè íèâà ñà ïðåäóïðåäåíè äà áúäàò ìíîãî âíèìàòåëíè â íàáëþäåíèåòî íà ó÷åíèöèòå, êîèòî êúì êîíêðåòíèÿ ìîìåíò èçïèòâàò çàòðóäíåíèÿ â ó÷åíåòî, à íå ñà èäåíòèôèöèðàíè êàòî ó÷åíèöè ñúñ ñïåöèàëíè ïîòðåáíîñòè.

Îáåçïîêîèòåëåí å ôàêòúò, ÷å ïðè íàñ âñå îùå ÷åñòî ñå îòêðèâàò ó÷åíèöè, êîèòî ñà çàïî÷íàëè ñðåäíîòî ñè îáðàçîâàíèå ñúñ ÑÍÑÓ, êîåòî íå å áèëî îòêðèòî íàâðåìå è êîåòî å äîïðèíåñëî çà íàé-ðàçëè÷íè òðóäíîñòè â ó÷èëèùå – â òîâà ÷èñëî îáðàçîâàòåëíè, ñîöèàëíè è åìîöèîíàëíè ïðîáëåìè. Àêî íà äåòåòî å áèëà ïðåäîñòàâåíà àäåêâàòíà ïîìîù, íà íÿêîè îò òåçè ïðîáëåìè å ìîæåëî äà áúäå ïîâëèÿíî è òå äà ñå ðàçðåøàò.

ЧЕСТО СРЕЩАНИ ПРИЗНАЦИ И СИМПТОМИ, КОИТО ОКАЗВАТ ВЛИЯНИЕ НА УЧЕБНИЯ ПРОЦЕС



39

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

Äà ñè ïðåäñòàâèì ÷åòèðè ìîì÷åòà îòïðåäè ÷åòèðèéñåòèíà ãîäèíè, áåç íèêàêâî áúäåùå è øàíñîâå. Åäèíèÿò å áèë ïîñòîÿííî íàêàçâàí è óäðÿí îò ó÷èòåëèòå ñè çàðàäè ñëàáè îöåíêè è ëîøî îòíîøåíèå êúì ó÷èëèùå, èçïàäà îòòàì íà 16 ãîäèíè. Äðóãèÿò ñå ïðîâàëèë äîðè íà ïîïðàâèòåëíèÿ ïî àíãëèéñêè è áèë íà êîñúì îò èçêëþ÷âàíå îò ãèìíàçèÿòà. Òðåòèÿò ñå ñòðàõóâàë, ÷å íèêîãà íÿìà äà çàâúðøè ó÷èëèùå – è ñèãóðíî íå áè ìîãúë áåç ÷àñòåí ó÷èòåë. Ïîñëåäíîòî ìîì÷å ñå íàó÷èëî äà ÷åòå ÷àê â òðåòè êëàñ è òî ñ ïîìîùòà íà êîìèêñè, êîèòî ìó ïîäñêàçâàëè çíà÷åíèåòî íà äóìèòå.

Òåçè ÷åòèðèìà çàãóáåíÿöè ñà, ñúîòâåòíî, Ðè÷àðä Áðàíñúí, ×àðëç Øâàá, Äæîí ×åéìáúðñ è Äåéâèä Áîéñ.

Ðè÷àðä Áðàíñúí å áðèòàíñêè áèçíåñìåí è ôèëàíòðîï, èçâåñòåí íàé-âå÷å êàòî ñîáñòâåíèê íà êîíãëîìåðàòà îò êîìïàíèè „Âúðäæèí Ãðóï“, íàáðîÿâàù íàä 360 êîìïàíèè. ×àðëç Øâàá å àìåðèêàíñêè èíäóñòðèàëåö, ìèëèàðäåð, åäèí îò ïèîíåðèòå íà ôèíàíñîâîòî ïîñðåäíè÷åñòâî ñ îòñòúïêà. Íåãîâàòà êîìïàíèÿ íàìàëÿâà ñâîèòå êîìèñèîíè è äàâà ïîâå÷å âëàñò íà êëèåíòèòå ñè. Øâàá âúâåæäà è åëåêòðîííîòî èíâåñòèðàíå. Äæîí

×åéìáúðñ å ïðåçèäåíò è ãëàâåí èçïúëíèòåëåí äèðåêòîð íà „Ñèñêî Ñèñòåìñ”, à Äåéâèä Áîéñ å åäèí îò íàé-èçâåñòíèòå è óñïåøíè àäâîêàòè â Àìåðèêà.

Ìîæåì äà ïðîäúëæèì ñïèñúêà áåçêðàéíî, âêëþ÷âàéêè è Óèëÿì Õþëåò, êîéòî îñíîâàâà çàåäíî ñ íåãîâèÿ ïàðòíüîð Äåéâèä Ïàêàðä èçâåñòíàòà ôèðìà, àðòèñòè êàòî Îðëàíäî Áëóì, Òîì Êðóç, Óïè Ãîëäáúðã, Øåð, ìóçèêàíòè êàòî Îçè Îçáúðí. Òóê òðóäíî ìîæåì äà âêëþ÷èì áúëãàðñêè èìåíà íà óñïåëè õîðà íå çàùîòî ãè íÿìà, à çàùîòî íèå âñå îùå íå çíàåì êîè ñà òå, à âåðîÿòíî ñàìèòå òå íå ãî îñúçíàâàò. Êîãàòî è ïðè íàñ çà òåçè ïðîáëåìè ñå çàãîâîðè ïîâå÷å áåç ñðàì è ïðèòåñíåíèå, ñèãóðíà ñúì, ùå ñå ïîÿâÿò è ìíîãî óñïåøíè áúëãàðñêè ïðèìåðè.

Áúäåùè âåëèêè áúëãàðè èëè íå, äåöàòà çà êîèòî ñòàâà äóìà â òàçè ñòàòèÿ, ñà ñðåä íàñ: íÿêîè îò÷àÿíî ÷àêàò íÿêîé äà ãè ðàçáåðå è äà èì ïðîòåãíå ðúêà, äðóãè ñå áîðÿò âñåêè äåí, áåç äà ðàçáèðàò ñ êàêâî è çàùî ñà ðàçëè÷íè. Íî âñè÷êè òå èñêàò äà áúäàò ïðèåòè è öåíåíè îò íàñ è îò ñâîèòå âðúñòíèöè. Èñêàò ïðîñòî äà ïîðàñíàò ñðåä ïðèÿòåëè è äà áúäàò ùàñòëèâè. Íèå – ðîäèòåëè, áëèçêè èëè ó÷èòåëè – ìîæåì äà ïîìîãíåì.

Ïî äóìèòå íà ×àðëç Øâàá: ×îâåê ìîæå äà óñïåå âúâ âñè÷êî, çà êîåòî èçïèòâà íåîãðàíè÷åí åíòóñèàçúì.

Ива Бонева е изпълнителен директор на Центъра за приобщаващо образование. Работи в сферата на социалното развитие, основно в областта на приобщаващото образование и детските права.


КОЛОНКАТА НА СЛАВКА КУКОВА

40

Страховете на големите и бъдещето на малките

Ïîñëåäíèòå ñåäìèöè ìèñëÿ çà 4-ãîäèøíèòå äåöà è „çàäúëæèòåëíîòî” èì ïðåäó÷èëèùíî îáó÷åíèå. Èäåÿ, âúâåäåíà çàðàäè ðîìèòå, êîÿòî ñòàíà åñòåñòâåíà ÷àñò îò ðåòîðèêàòà íà ñòðàõà íà õîðàòà, êîèòî íå ïîçíàâàò è íå ñå èíòåðåñóâàò îò ðîìèòå è âåäíàãà ïðèïîçíàâàò äåìîíè â òîâà. Ïîäîáíî íà ïðîåêòà çà Çàêîí çà çàêðèëà íà äåòåòî è ñòðàõà îò òîâà ñîöèàëíèòå ñëóæáè äà íè „âçèìàò” äåöàòà. Ñëåä ãîäèíè äåöàòà íà ñòðàõóâàùèòå ñå õîðà è äåöàòà íà ðîìèòå ùå ñå ñðåùíàò è íÿìà äà ñå ïîçíàâàò. È òîâà å íàé-ñòðàøíîòî.

Èíà÷å ñå îïèòàõ äà ñè ïðåäñòàâÿ êàê ùå ñå ïðèëàãà òîçè çàêîí è ïàê ñòèãíàõ äî òàì, ÷å îòíîâî íÿìà äà èìà ìåñòà çà äåöàòà íèòî â ãðàäèíèòå, íèòî â ó÷èëèùàòà. Îñîáåíî çà ðîìñêèòå. È ìåñòà ñ ãëîáè íÿìà äà ñå îòêðèÿò, à ùå áúäå àáñóðäíî äà ñå íàëàãàò ãëîáè ïðè ëèïñâàùè ìåñòà.

Ãîâîðèõ ñ ïðèÿòåëè â ÑÀÙ, âúâ Ôèëàäåëôèÿ, è òå ìè îïèñàõà ñëåäíàòà èñòîðèÿ, îò êîÿòî ñà ÷àñò. Âñè÷êè â ãðàäà çíàåëè, ÷å äúðæàâíîòî ó÷èëèùå ïðîäúëæàâà äà ïîääúðæà íàé-âèñîê ñòàíäàðò íà îáðàçîâàíèå (à èìàëî è ÷àñòíè). Òå èñêàëè äà çàïèøàò äåòåòî ñè (íà 3 ã.) â ïðåäó÷èëèùíà ãðóïà â òîâà ó÷èëèùå. Òîâà ñòàâàëî êàòî ïîäàâàø äîêóìåíòè â ó÷èëèùåòî

è ïúðâèòå ïîäàëè äîêóìåíòè áèëè çàïèñâàíè. Òàêà õîðàòà çàïî÷íàëè äà ÷àêàò íà îïàøêè îùå îò íåäåëÿ âå÷åðòà, çà äà ïîäàäàò ïúðâè äîêóìåíòè â ïîíåäåëíèê â 9 ñóòðèíòà. Ïîñòåïåííî æåëàåùèòå íàðàñíàëè òîëêîâà, ÷å ñå íàëàãàëî äà ñå ÷àêà îò ïåòúê. Ó÷èëèùåòî ñìåíèëî äåíÿ çà çàïèñâàíå íà âòîðíèê, íî îïàøêèòå íå íàìàëåëè. Íàïðîòèâ, ðîäèòåëèòå âå÷å òðÿáâàëî äà ñåäÿò íà òÿõ îò ïåòúê äî âòîðíèê. Ïðàâåëè ñå ñïèñúöè, õîðàòà ñïåëè òàì, íîñåëè ñè õðàíà è íàïèòêè. Ìèíàëàòà ñåäìèöà ó÷èëèùåòî ðåøèëî äà âúâåäå ëîòàðèåí ïðèíöèï. Ñåãà ðîäèòåëèòå âå÷å ñå íàäÿâàò ñàìî íà êúñìåò. Òîâà âå÷å ìè ñå ñòîðè ïðåêàëåíî ïåðâåðçíî è ïîøëî.

È âúîáùå, â òîÿ ñâÿò âñå íÿìà ìÿñòî çà äåöàòà ñå îêàçâà. Îìðúçíà ìè äà ðàçáèðàì òîâà êàêúâ òîâàð ñà äåöàòà çà ãîëåìèòå. Íå ìè å èíòåðåñíî äà âèæäàì êîëêî ÿñíè ñòàíäàðòè è ïðàâèëà ïðîäúëæàâàìå äà ñúçäàâàìå çà àâòîìîáèëè, ìàøèíè, ìåõàíèçìè, çàñòðàõîâêè, ôóðàæ è æèâîòíè è êîëêî íèêàêâè çà äåöà. Ñòðóâà ìè ñå ïî-÷åñòíî, êàòî íå íè èíòåðåñóâàò ìàëêèòå õîðà, ïîíå äà ñè ãî ïðèçíàåì. Ãîäèíè íàðåä ïèøåì âñå çà ëèïñâàùè ïðàâèëà, õîðà, ñðåäñòâà çà áúäåùåòî íà äåöàòà. Òîâà ïúê ìè ñå ñòðóâà íàèñòèíà íåëåïî.

Славка Кукова е юрист, изследовател на детски институции. Участва в разработване на законодателство и политики, свързани със защита правата на децата.


41

„ДА ОПОЗНАЕМ МИНАЛОТО СИ“



42

43

ОТКРИТО ПИСМО



44

45

ОТКРИТО ПИСМО


Искра Баева не приема части от откритото писмо „България между Осанна

и разпни я!”

Àç, Èñêðà Áàåâà, ïðåïîäàâàòåëêà ïî ñúâðåìåííà èñòîðèÿ â Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà ÑÓ „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè” èñêàì äà çàÿâÿ ñâîåòî íåñúãëàñèå ñ ÷àñòè îò îòêðèòîòî ïèñìî „ÁÚËÃÀÐÈß ÌÅÆÄÓ ÎÑÀÍÍÀ È ÐÀÇÏÍÈ ß! Çà èìåòî Áúëãàðèÿ è íåãîâàòà óïîòðåáà â êîíòåêñòà íà õîëîêîñòà”, ïîä êîåòî ñòîè è ìîÿò ïîäïèñ.

Ñòàâà äóìà çà îíåçè ÷àñòè îò îòêðèòîòî ïèñìî, â êîèòî ïî íåäîïóñòèì íà÷èí ñå äàâàò íàäìåííè ñúâåòè íà ðúêîâîäñòâîòî íà îðãàíèçàöèÿòà íà åâðåèòå â Áúëãàðèÿ „Øàëîì” êàê „äà ïðåöèçèðà ïîëèòè÷åñêèÿ åçèê, ñ êîéòî èíòåðïðåòèðà ñúáèòèÿòà, ñâúðçàíè ñúñ ñïàñÿâàíåòî/íåñïàñÿâàíåòî íà åâðåè îò íàøàòà ðîäèíà Áúëãàðèÿ ïî âðåìå íà õîëîêîñòà”. Ñòðóâà ìè ñå, ÷å òîçè òåêñò ïðåäñòàâëÿâà äðàñòè÷íà íàìåñà â àâòîíîìíîñòòà íà åäíà áúëãàðñêà îáùåñòâåíà îðãàíèçàöèÿ, ÷àñò îò ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî. Îùå ïî-íåïðèÿòíî å, ÷å ñúâåòúò ðúêîâîäñòâîòî „äà ïðåöèçèðà ïîëèòè÷åñêèÿ åçèê” ñå îòíàñÿ äî èíòåðïðåòàöèÿòà íà åäèí ïðîáëåì, êîéòî çàñÿãà íàé-ïðÿêî èìåííî áúëãàðñêèòå åâðåè è ÷èÿòî

îöåíêà ñúâñåì íå å åäíîçíà÷íà è â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Äà ñå èñêà îò òÿõ äà èçðàçÿâàò áëàãîäàðíîñò çà òîâà, ÷å íå ñà áèëè èçïðàòåíè â ëàãåðèòå íà ñìúðòòà (íî ñà áèëè ïîäëîæåíè íà íàé-ðàçëè÷íè äðóãè ðåïðåñèè) è äà èì ñå íàëàãà ìîäåë íà èíòåðïðåòàöèÿ, ïîíå ñïîðåä ìåí, å íåäîïóñòèìî è ïîêàçâà íàäìåííî îòíîøåíèå êúì ðàâíîïðàâíè áúëãàðñêè ãðàæäàíè.

Íå ïðèåìàì äà ñå îáâèíÿâàò „ñðåäè îò åâðåéñêàòà îáùíîñò ó íàñ è çàä ãðàíèöà” çà ñúçäàäåíîòî íàïðåæåíèå â îòíîøåíèÿòà ìåæäó Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ âúâ âðúçêà ñ òðàãè÷íàòà ñúäáà íà ìàêåäîíñêèòå åâðåè â ãîäèíèòå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà. Èñòîðèÿòà ìå å íàó÷èëà, ÷å ãåðîè÷íèòå è òðàãè÷íèòå ñúáèòèÿ ñà äåëî íà õîðàòà, ÷å òå èìàò ðàçëè÷íè ïîçèöèè è íå áèâà äà ñå îáîáùàâà, çà äà íå ñå îìàëîâàæàâà äåëîòî íà îíåçè áúëãàðè è îáùåñòâåíè îðãàíèçàöèè, êîèòî ïðàâÿò íåâúçìîæíî èçïúëíåíèåòî íà äúðæàâíèòå ïëàíîâå çà „ïðåäàâàíå” íà áúëãàðñêèòå åâðåè íà Òðåòèÿ ðàéõ.


46

47

КРАСИМИР

КАРАКАЧАНОВ:


Позорно е да се отрича, че България е героичен спасител на евреите си

Ñíèìêà: ëè÷åí àðõèâ

Красимир Каракачанов е завършил история в Софийския университет „Св. Климент Охридски“. Депутат е в 38-то и в 40-то Народно събрание.

Председател на ВМРО (ВМРО-БНД). Обявен като сътрудник на ДС в края на май 2006 г. от бившия министър на вътрешните работи Румен Петков.

Кой е ген. Христо Луков и защо именно той е патронът на

националистическите организации в България?

Ãåí. Ëóêîâ å èçâåñòåí áúëãàðñêè ãåíåðàë, ó÷àñòâàë âúâ âîéíèòå çà íàöèîíàëíî îáåäèíåíèå, ïðîÿâèë ñå êàòî äîáúð êîìàíäèð è äîáëåñòåí âîèí. Èçöÿëî íåãîâà å çàñëóãàòà çà ñïàñÿâàíåòî íà ãð. Êþñòåíäèë îò ñðúáñêà îêóïàöèÿ. Áëàãîäàðåíèå íà íåãî ãðàäúò ñå íàìèðà â ïðåäåëèòå íà Áúëãàðèÿ.

Вие сте историк, приемате ли тезата, че е „нелепо да се

правят връзки с нацизма“ по отношение на някогашния

лидер на Съюза на българските национални легиони

ген. Христо Луков? Как коментирате отношението на

генерала към фашизма и националсоциализма, както и към

антисемитизма?

Íàïúëíî íåëåïî å äà ñå îáÿâÿâà Ñúþçúò íà áúëãàðñêèòå ëåãèîíè çà íàöèñòêà îðãàíèçàöèÿ. Òîé âúçíèêâà êàòî ìëàäåæêî íàöèîíàëíî äâèæåíèå, êîåòî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà êîìóíèñòè÷åñêàòà èíòåðíàöèîíàëèñòè÷åñêà ïðîïàãàíäà. Ñëåä 1942 ã. ñå çàáåëÿçâà åäíà ïðîãåðìàíñêà îðèåíòàöèÿ è ïîäðàæàíèå. Èìà ÷ëåíîâå, êîèòî ñïîäåëÿò àíòèñåìèòèçìà, íî èìà è äðóãè – ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò, êîèòî èçïîâÿäâàò ñàìî áúëãàðñêèòå íàöèîíàëíè öåííîñòè. Èìà è íåìàëêî ÷ëåíîâå ñ ëÿâà îðèåíòàöèÿ. Íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å 80% îò áúëãàðèòå ñèìïàòèçèðàò íà Ãåðìàíèÿ, íî òîâà íå ãè ïðàâè íàöèñòè è àíòèñåìèòè.

Представители на ВМРО участват от няколко години в

шествията, провеждани в памет на ген. Луков. Какви са

пропагандните цели на инициативата „Луков марш”?

Ãåí. Ëóêîâ å åäèí îò âîåííèòå ãåðîè íà Áúëãàðèÿ, à íåãîâîòî óáèéñòâî îò êîìóíèñòèòå îùå òîãàâà ãî ïðåâðúùà â çíàìå íà àíòèêîìóíèçìà. Øåñòâèÿòà ñå îðãàíèçèðàò îò ðàçëè÷íè ìëàäåæêè íàöèîíàëèñòè÷åñêè ãðóïè è îðãàíèçàöèè. Àç ïîíå íå ñúì ÷óë òàì äà ñå èçäèãàò íàöèñòêè èëè àíòèñåìèòñêè ëîçóíãè. Êîãàòî îáðàçîâàòåëíàòà íè ñèñòåìà íå âúçïèòàâà ìëàäèòå õîðà â äóõ íà ïàòðèîòèçúì è îáè÷ êúì Áúëãàðèÿ, ðåàêöèÿòà å ñïîíòàííà è èäâà äà çàïúëíè òàçè ïðàçíîòà. Òîâà å ðåàêöèÿ ñðåùó ïîøëîñòòà, áåçëè÷èåòî è äóõîâíèÿ óïàäúê íà îáùåñòâîòî. Èìà äåñåòêè ïðîÿâè è âúâ âúçõâàëà íà Ëåâñêè, Áîòåâ èëè Àïðèëñêîòî è Èëèíäåíñêîòî âúñòàíèå. Ïðàâèòåëñòâàòà íå

âúçïèòàâàò ïàòðèîòè÷íî ìëàäèòå õîðà è îñòàâèõà òîâà íà óëèöàòà.

Ще участва ли партия ВМРО официално в тазгодишния „Луков

марш“?

Òîâà å ïðèîðèòåò íà ìëàäåæêàòà îðãàíèçàöèÿ è òå ðåøàâàò òîçè âúïðîñ.

Предстои отбелязването на 70-годишнината от спасяването

на българските евреи? Каква е оценката ви за третирането

на евреите от българските власти в годините на Холокоста

и съдбата на евреите в България, Вардарска Македония и

Егейска Тракия през 1943 г.?

Öåëèÿò ñâÿò çíàå, ÷å Áúëãàðèÿ å åäèíñòâåíàòà äúðæàâà â Åâðîïà, êîÿòî íå ïîçâîëè èíòåðíèðàíåòî íà ñâîèòå åâðåè è ïî òîçè íà÷èí ãè ñïàñè. Ïðèçíàâà ãî è äúðæàâàòà Èçðàåë. Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ ïî òîâà âðåìå ñà ïîä íåìñêà þðèñäèêöèÿ, à Áúëãàðèÿ ñàìî ãè àäìèíèñòðèðà. Äîêóìåíòèòå îò òîâà âðåìå, âêëþ÷èòåëíî íåìñêèòå, ÿñíî ïîêàçâàò êîé å âèíîâåí çà åâðåèòå â Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Òîâà å Òðåòèÿò ðàéõ. Åâðåèòå îò òåçè çåìè, êîèòî óñïÿâàò äà ïîëó÷àò áúëãàðñêî ãðàæäàíñòâî, ñå ñïàñÿâàò. Èìà è ñëó÷àè íà åâðåè, êîèòî ñà èçâúí àäìèíèñòðèðàíèòå îò Áúëãàðèÿ ðàéîíè, íà êîèòî áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî èçäàâà áúëãàðñêè ïàñïîðòè è òå ñúùî ñå ñïàñÿâàò. Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñúñ Ñàìóåë Êàìõè. Ïðî÷åòåòå íåãîâèòå ñïîìåíè, èçäàäåíè â Èçðàåë, è ùå ðàçáåðåòå ìíîãî íåùà, êîèòî ñåãà óìèøëåíî ñå èçîïà÷àâàò.

Подписал сте откритото писмо „България между осанна

и разпни я! За името на България и неговата употреба в

контекста на холокоста“. Как оценявате това залитане в

крайни, обобщаващи и монолитни тези? Не смятате ли, че

трябва да бъде дебатирана необходимостта от усложняване

на разказа за България като „героичен спасител“?

Êðàéíîñò å äà ñå îòðè÷à ðîëÿòà íà Áúëãàðèÿ â ñïàñÿâàíåòî íà ñâîèòå åâðåè. Òÿ íàèñòèíà å ãåðîè÷åí ñïàñèòåë. Õîðàòà, êîèòî îòðè÷àò òîâà, òúðñÿò åâòèíà èçâåñòíîñò è èçîïà÷àâàò ôàêòèòå. Òå ñà õîðàòà, êîèòî íå æåëàÿò äåáàò. Íà ôîðóìèòå, êîèòî îðãàíèçèðàò, òå íå êàíÿò õîðà ñ ðàçëè÷íî ìíåíèå, çàùîòî ñå ñòðàõóâàò îò äåáàò è íÿìà êàê äà îáîðÿò ôàêòèòå. Òå èñêàò ñàìî äà èçäàâàò ïðèñúäè



48

è çà ìèçåðíèòå ñè õîíîðàðè îò ïîäîáíè „ïðîåêòè“ ñà ãîòîâè äà õóëÿò Áúëãàðèÿ. Çà íÿêîëêî ñðåáúðíèêà ñå ïðåãúðíàõà ñúñ ñêîïñêèòå ôàëøèôèêàòîðè íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Òîâà å ïîçîðíî è ìåðçàâñêî è çàñëóæàâà îáùåñòâåíîòî ïðåçðåíèå, êîåòî ïîëó÷èõà.

Какво е отношението ви към неонацизма и расизма и

към организации с неонацистки прояви? Смятате ли, че в

България има такива организация – кои са те?

Èñòèíñêèÿò íàöèîíàëèçúì íÿìà íèùî îáùî ñ íàöèçìà è ðàñèçìà. Àç êàòî áúëãàðñêè íàöèîíàëèñò íå ñïîäåëÿì òåçè äâå òåîðèè. Õîðàòà íå ìîãàò äà áúäàò äåëåíè ñïîðåä ðàñàòà ñè íà âèñøè è íèñøè.

Çà ìåí õîðàòà ñå äåëÿò íà òàêèâà, êîèòî ñïàçâàò çàêîíèòå, è òàêèâà, êîèòî ãè íàðóøàâàò, íà òàêèâà, êîèòî îáè÷àò ðîäèíàòà ñè è ðàáîòÿò çà èíòåðåñèòå íà öÿëàòà íàöèÿ, è òàêèâà, êîèòî â èìåòî íà ëè÷íèòå, ïàðòèéíèòå èëè èêîíîìè÷åñêèòå ñè èçãîäè ÿ ïðîäàâàò.

Â Áúëãàðèÿ íÿìà çíà÷èìè îðãàíèçàöèè ñ íàöèñòêà îðèåíòàöèÿ. Èìà ãðóïè÷êè, êîèòî ïðàâÿò ïîäîáíà ïðîïàãàíäà ïðåäèìíî â èíòåðíåò. È òóê ïàê èäâà âúïðîñúò êúäå å áúëãàðñêàòà îáðàçîâàòåëíà ñèñòåìà, êîÿòî äà îáÿñíÿâà íà ìëàäèòå êàêâî å èñòèíñêè ïàòðèîòèçúì è êàêâî å ðàñèçúì, à íå äà ãè îñòàâÿ íà ïðîèçâîëà è íà èíòåðíåò ïðîïàãàíäàòà íà ïîäîáíè êðàéíè è íåïðîäóêòèâíè òåîðèè.

Çàäàäîõìå âúïðîñè íà ã-í Êàðàêà÷àíîâ çà ïðåäñòîÿùîòî íà 16 ôåâðóàðè ïðîâåæäàíå íà „Ëóêîâ ìàðø”, çàðàäè î÷åâèäíàòà âðúçêà ìåæäó ñúáèòèÿòà.

Âúïðîñèòå çàäàäå Äèìèòðèíà ×åðíåâà, æóðíàëèñò â Ïîðòàë çà êóëòóðà, èçêóñòâî è îáùåñòâî kultura.bg

49

ПОЗОРНО Е ДА СЕ ОТРИЧА, ЧЕ БЪЛГАРИЯ Е...


ДЖЕКИ

КОМФОРТИ:

Ñíèìêà: ëè÷åí àðõèâ

Уникални личности попречиха на българското правителство да извърши геноцид срещу евреите

Èðèíà Íåäåâà

Â ðóáðèêàòà „Ñâèäåòåëñòâà“, êîÿòî ïðàâèì çàåäíî ñ Ôåíÿ Äåêàëî ïðåäè îôèöèàëíîòî îòáåëÿçâàíå íà 70-òà ãîäèøíèíà îò àêöèÿòà çà ñïàñÿâàíå íà áúëãàðñêèòå åâðåè, äíåñ îò Èçðàåë ùå ÷óåì

Äæåêè Êîìôîðòè, ÷îâåêúò ñ íàé-ãîëÿì ëè÷åí àðõèâ çà áúëãàðñêîòî åâðåéñòâî è â ÷àñòíîñò çà Õîëîêîñòà, ÷îâåê, êîéòî ó÷àñòâàøå è â ïðîåêòà íà Ñòèâúí Ñïèëáúðã ïî çàñíåìàíå íà ñïîìåíè.


50

51

Èðèíà Íåäåâà: Äîáúð äåí, ã-í Êîìôîðòè, äîáúð äåí è íà Ôåíÿ Äåêàëî.

Ôåíÿ Äåêàëî: Äîáúð äåí

Èðèíà Íåäåâà: Íåêà äà êàæà, ÷å ã-í Êîìôîðòè íå çà ïðúâ ïúò ãîñòóâà íà „Õîðèçîíò äî îáåä“, ïðåäè äâå èëè òðè ãîäèíè ãîâîðèõìå çà ðåòðîñïåêòèâàòà íà íåãîâè ôèëìè, ïîñâåòåíè íà õîðàòà ñúñ ñïåöèàëíè ïîòðåáíîñòè. Ã-í Êîìôîðòè æèâåå â Ñúåäèíåíèòå ùàòè è â Èçðàåë, çàíèìàâà ñå ñ ôèëìîâà ðåæèñóðà, ñúùî òàêà è ñ ïîäïîìàãàíå, ïñèõîòåðàïèÿ íà äåöà ñúñ ñïåöèàëíè ïîòðåáíîñòè, êàêòî òîé äúðæè äà ãè íàðè÷àìå. Íî ñåãà ñìå ãî ïîêàíèëè êîíêðåòíî çà òåìàòà çà ñâèäåòåëñòâàòà çà àêöèÿòà çà ñïàñÿâàíå íà áúëãàðñêèòå åâðåè. Ôåíÿ?

Ôåíÿ Äåêàëî: Çäðàâåéòå, ã-í Êîìôîðòè, è îò ìåí. Èñêàì äà âè ïîïèòàì íàïðàâî çà âàøèÿ ôèëì „Îïòèìèñòèòå“. Çà ìåí òîâà å ìîæå áè íàé-èíòåðåñíèÿò îò ôèëìèòå, êîèòî ñà ïðàâåíè çà ñïàñåíèåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè. Ëè÷íî àç (âúïðåêè, ÷å ñúùî íå ñúì ñå ðîâèëà) òîãàâà çà ïúðâè ïúò ÷óõ èñòîðèÿòà íà ïàòðèàðõ Êèðèë çà ñïàñÿâàíåòî íà åâðåèòå îò Ïëîâäèâ. Îáèêíîâåíî ñå ãîâîðè ïîâå÷å çà êþñòåíäèëñêèòå åâðåè è çà òåçè îò Ñîôèÿ. È òàêà, ôèëìúò å íàïðàâåí ìîæå áè ïðåäè äåñåòèíà ãîäèíè. Èìà ëè îùå ïîäðîáíîñòè, êîèòî ñòå íàó÷èëè, ñëåä êàòî ôèëìúò áå ãîòîâ è òå íå ñà âêëþ÷åíè â íåãî?

Äæåêè Êîìôîðòè: Ïîäðîáíîñòè – äà, íî íèùî, êîåòî äà å çíà÷èìî, êîåòî ùå ñìåíè öÿëàòà ãëåäíà òî÷êà, èëè… Àç ïðîäúëæàâàì äà ñúáèðàì ìàòåðèàëè, çàùîòî îñâåí ïðèêàçêàòà îò ïðåäè 70 ãîäèíè, íèå ñìå åäèí ðîä, êîéòî èç÷åçâà, îöåëÿë ïî âðåìåòî íà âîéíàòà, íî ãî íÿìà ôàêòè÷åñêè ïîâå÷å è íà ìåí ìè å ìíîãî âàæíî äà... òàçè êóëòóðà è çà òîâà ñúáèðàì îùå ìàòåðèàëè è ñúì îòâîðåí äà îòêðèÿ âñè÷êî íîâî è äà ñúáåðà îùå, íî íÿìàì íÿêàêâè òàêèâà ñåíçàöèîííè íîâèíè, êîèòî ìîãà äà ñïîäåëÿ.

Ôåíÿ Äåêàëî: Íî ðàçáðàõ, ÷å ïðèòåæàâàòå ñòîòèöè õèëÿäè ñíèìêè, ñâúðçàíè ñ áúëãàðñêîòî åâðåéñòâî, è ñå ãîòâèòå äà íàïðàâèòå âèðòóàëåí ìóçåé ñ òÿõ. Êàêâà å êîíöåïöèÿòà çà òîçè ìóçåé è êàê ñìÿòàòå òîé äà ñòàíå ìàòåðèàëåí? Èìàòå ëè îïèò â òîâà?

Äæåêè Êîìôîðòè: Äà. Ìîÿò ôèëì èìà êúì äåñåò õèëÿäè ñíèìêè è ïî÷òè ìåæäó 400 – 500 ÷àñà âèäåî, ìíîãî êíèãè è ìíîãî äðóãè äîêóìåíòè, òàêà ÷å èñêàì äà ìîãàò äà äîêîñíàò è äðóãè õîðà òåçè ìàòåðèàëè, çàùîòî òîâà å ìîÿò ëè÷åí àðõèâ, íÿìà íèêàêâè âúçìîæíîñòè çà äðóãè äà ãè „äåøèôðèðàò“ è àç èñêàì è äðóãè äà ìîãàò äà èçñëåäâàò, äà ãëåäàò, äà âèäÿò. Àç íÿìàì îñîáåíà âúçìîæíîñò ñàìî äà áúäà òîçè, êîéòî àíàëèçèðà íåãîâèÿ ìàòåðèàë, íå èñêàì äà áúäà ñàìî åäèí ÷îâåê, èñêàì è äðóãè äà ìîãàò äà ãî „äåøèôðèðàò“ è ñìèñúëúò íà òîçè âèðòóàëåí ìóçåé å äà ìîãàò äðóãèòå äà äîêîñíàò - îò óíèâåðñèòåòè, îò ìóçåè, òîâà äà áúäå òîçè åäèí öåíòúð, êîéòî îò íåãî ìîãàò âñè÷êè äà ñå çàíèìàâàò ñ òàçè òåìà, äà íàìåðÿò äîáðè, êà÷åñòâåíè è èñòèíñêè ìàòåðèàëè.

Èðèíà Íåäåâà: Òîâà áè áèëî ïðåêðàñíî, ã-í Êîìôîðòè, à áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðîÿâÿâà ëè èíòåðåñ êúì òàçè èäåÿ çà âèðòóàëåí ìóçåé?

Äæåêè Êîìôîðòè: Áúëãàðñêàòà äúðæàâà, äà, èìà èíòåðåñ êúì âèðòóàëíèÿ ìóçåé. Íèå ñå ñðåùíàõìå ñ íÿêîè õîðà îò âàøåòî ïðàâèòåëñòâî è ñìå ãîâîðèëè çà òàçè òåìà. Àç çíàì, ÷å ñå èñêà äà ñå íàïðàâè åäèí ìóçåé è â Áúëãàðèÿ çà òàçè òåìà è ìîåòî èñêàíå å íàøèÿò âèðòóàëåí àðõèâ, êîéòî ùå ñòàíå òóêàøåí, ñúùî ôèçè÷åñêè ìóçåé, äà áúäå òîé ðåñóðñ, êîé ùå ìîæå äà „õðàíè“, òàêà äà êàæåì, âñè÷êè äðóãè ìóçåè è õîðà, êîèòî èñêàò äà íàïðàâÿò íåùî çà òàçè òåìà, êîÿòî å ìíîãî, ìíîãî ñëîæíà è å íåùî ìåæäóêóëòóðíî è ìíîãî òðóäíî ñå ðàçáèðà, êàòî ñå ãëåäà îòäàëå÷å è çà òîâà èñêàì äà ñè íàïðàâÿ ñïîäåëåíè.

Èðèíà Íåäåâà: À êàêâî ìèñëèòå çà ìóçåÿ â Ñêîïèå?

Äæåêè Êîìôîðòè: Íå ìîãà äà êàæà íèùî çà ìóçåÿ â Ñêîïèå, çàùîòî íå ñúì ãî âèæäàë. Áÿõ â Ñêîïèå ïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè è âèäÿõ, ÷å ñå ñòðîè åäíà ñãðàäà, íî íå ñúì áèë òàì, íå ñúì áèë áëèçî è íÿìà êàêâî äà êàæà çà òàçè òåìà.

Èðèíà Íåäåâà: Äà âè ïèòàì òîãàâà, êàçàõòå, ÷å òåçè äîïúëíèòåëíè ïîäðîáíîñòè, êîèòî íàó÷àâàòå, äîïúëíèòåëíèòå àðõèâè, ñ êîèòî ñå çàïîçíàâàòå, ñëåä êàòî ïðèêëþ÷èõòå ôèëìà „Îïòèìèñòèòå“, íå ïðîìåíÿò öÿëîñòíàòà êàðòèíà è çà òîâà àç èñêàì äà


âè âúðíà êúì òàçè öÿëîñòíà êàðòèíà. Êàêâà å âàøàòà âåðñèÿ çà òîâà êîé âñúùíîñò ñïàñÿâà áúëãàðñêèòå åâðåè ïðåç 1943 ã.? Êàêâà å âàøàòà âåðñèÿ çà ðîëÿòà íà öàðÿ è íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ?

Äæåêè Êîìôîðòè: Ïúðâèÿò âúïðîñ íå ìèñëÿ, ÷å å èñòèíñêè âúïðîñ. Êîéòî èñêà äà çíàå èñòèíàòà, íå ïèòà „êîé ñïàñè åâðåèòå?“. Âèå íå ñòå èçìèñëèëè òîçè âúïðîñ, íî òîé å åäèí âúïðîñ, êîéòî ñå âúðòè òóêà îò 70 ãîäèíè. Â òîçè âúïðîñ, äà ñå ïèòà êîé å ñïàñèë åâðåèòå, èìà åäíà ìàíèïóëàöèÿ. Èìà ÷åòèðè ðàçëè÷íè ìàíèïóëàöèè. Åäíàòà å, ÷å èìàøå ñïàñÿâàíå, èìà íÿêàêâè î÷àêâàì, ÷å èìàøå ñïàñÿâàíå. Ïðåäè äà ïèòàìå âúïðîñà. Âòîðîòî å, ÷å âñè÷êèòå åâðåè ñà áèëè ñïàñåíè. Òðåòîòî å, ÷å èìàø åäèí ñïàñèòåë è ÷åòâúðòîòî å, ÷å áåøå åäíà àêöèÿ íà ñïàñÿâàíå, êúäåòî ñëåä òîâà íÿìàøå íèêàêâà íóæäà îò äîïúëíèòåëíè äåéíîñòè. Çàðàäè òîâà òàçè ïðèçìà íà ãëåäàíåòî „Êîé ñïàñè åâðåèòå“ íå å èñòèíñêà ïðèçìà íà ñúáèòèÿòà. Òîâà å åäíà ãëåäíà òî÷êà, êúäåòî èìà èíòåðåñ â íåÿ. Êîéòî ïèòà òîçè âúïðîñ, èìà îòãîâîðúò, ïðåäè äà ãî å ïèòàë.

Èðèíà Íåäåâà: Èìà íÿêîëêî îòãîâîðà, íàëè çíàåòå? Èìà íÿêîëêî ðàçëè÷íè èñòîðè÷åñêè èíòåðïðåòàöèè.

Äæåêè Êîìôîðòè: Èñêàì äà êàæà, ÷å êîéòî èñêà äà çíàå èñòèíàòà, ïèòà „Êàêâè ñà áèëè óñëîâèÿòà â Áúëãàðèÿ, êîèòî ñà áèëè ðàçëè÷íè“, íî íå êîé å ñïàñèë åâðåèòå. Àç ìèñëÿ, ÷å õîðàòà, êîèòî ñà áèëè àíãàæèðàíè â çàùèòàòà íà åâðåèòå, ñà áèëè õîðà íå îò ïðàâèòåëñòâîòî. Â Áúëãàðèÿ ïðàâèòåëñòâîòî áåøå ñúþçíèê íà íàöèñòèòå, àêî å çàâèñåëî îò ïðàâèòåëñòâîòî – íÿìàøå äà ãîâîðèì ñåãà. Íî èìàøå â Áúëãàðèÿ åäíî íåùî, êîåòî óíèêàëíî áåøå è òîâà å ìíîãî èíäèâèäóàëíè ëè÷íîñòè, êîèòî ñå íàìåñèõà è ñïðÿõà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî îò äîïúëâàíå íà ãåíîöèäúò.

Èðèíà Íåäåâà: Òîâà å âàæåí è êëþ÷îâ îòãîâîð. Òåçè ëè÷íîñòè ñà èçâåñòíè è êîãàòî ãîâîðèì çà ïóáëè÷íè ëè÷íîñòè, âúâ ôèëìà âè âèæäàìå è ìíîãî äðóãè ëèöà, õîðà, ÷èèòî èìåíà íå ñìå ÷óâàëè êàòî Ðóáèí Äèìèòðîâ, Áîðèñ Õàðàëàìïèåâ - Ñâåùåíèêà, êàòî Ïåíêà Êàñàáîâà, òÿ å ïî-èçâåñòíà, ðàçáèðà ñå, íî íå ñà, òàêà äà ñå êàæå, òåçè, êîèòî ñìå ñâèêíàëè åäèíñòâåíî äà èäåíòèôèöèðàìå ñ òåìàòà.

Äæåêè Êîìôîðòè: Èñêàì äà êàæà, ÷å ïîëèòèêàòà â Áúëãàðèÿ å âçåëà òàçè òåìà, çà äà ÿ èçïîëçâà çà ðàçëè÷íè íóæäè, íî îò íóæäèòå íà ïîëèòèêàòà è èñòèíàòà, ñèòóàöèÿòà å ìàëêî ðàçëè÷íà. Õîðàòà â ìîÿ ôèëì, êîèòî ñòå âèäåëè è êàçàõòå èìåíàòà èì, ñà áèëè èñòèíñêè ãåðîè, õîðà, êîèòî ñà ìèíàëè ïðåç íåïðèÿòíîñòè, çà äà çàùèòÿò, äà ïîìîãíàò, äà íàïðàâÿò íåùî äîáðî çà ïðèÿòåë, çà ñúñåäà, çà íÿêîé äðóã. Ïðàâèòåëñòâîòî íå ìîæå äà áúäå ñïàñèòåë, äàæå ìíîãî, ÷å ñå èñêà è òîâà å, êîåòî å ñïåöèàëíî. Â Áúëãàðèÿ èìàøå èíäèâèäóàëíè õîðà, äåòî âñåêè åäèí ñ ìàëêèòå, íåãîâèòå äåéíîñòè, âñè÷êè çàåäíî óñïÿõà äà ñïðàò òàçè àêöèÿ íà äåïîðòàöèÿ íà åâðåèòå. Íî íå áåøå îò ïðàâèòåëñòâîòî, íå áåøå îòãîðå è âñè÷êè, äåòî èñêàò äà ñè âçåìàò …. ìåäàëè çà òîâà, íå ñàìî ÷å íå ðàçáèðàò êàêâî å áèëî, òîâà å íÿêàêâà öèíè÷íà ôîðìà íà èçïîëçâàíå íà òàçè ïðèêàçêà. Èìàøå è æåðòâè âúâ âðåìåòî íà âîéíàòà. È æåðòâèòå ñà áèëè åâðåèòå. Íå òåçè, äåòî èñêàõà äà ñå íàïðàâÿò ñïàñèòåëè è ãåðîè è …

Èðèíà Íåäåâà: Âñúùíîñò âèå êàçàõòå, ÷å èìà ÷åòèðè, íà ïðàêòèêà, ìàíèïóëàöèè. Íà ìåí ìè ñå èñêà äà ïîãîâîðèì ïî òàçè, ïî êîÿòî íàé-òðóäíî ñå ãîâîðè â äíåøíî âðåìå, à ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å íàèñòèíà íàä 11 õèëÿäè, áëèçî 11 500 åâðåè îò Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ è îò Ìàêåäîíèÿ íå ñà ñïàñåíè ïðåç 1943 ã. è çàòîâà äà âè ïîïèòàì, âèå âåðîÿòíî çíàåòå çà òåçè ñïîðîâå, ïîðîäåíè îò ìàêåäîíñêèÿ èãðàëåí ôèëì „Òðåòî ïîëóâðåìå“. Ãëåäàë ëè ñòå ãî?

Äæåêè Êîìôîðòè: Àç íå ñúì ãëåäàë ôèëìà, àç ïîçíàâàì èñòîðèÿòà îò ñâèäåòåëè, äåòî ñúì ãîâîðèë ñ òÿõ è îò êàêâîòî ñúì èçñëåäâàë, êàêâîòî ñòàíà â Ìàêåäîíèÿ. Íå ìè òðÿáâà ôèëì, çà äà ñå íàó÷à çà òàçè òåìà.

Èðèíà Íåäåâà: Òðÿáâà ëè ñïîðåä âàñ áúëãàðñêàòà äúðæàâà äà îòãîâàðÿ íà òîçè èãðàëåí ôèëì? Ñïîðåä âàñ, íå çíàì äàëè ñåãà çíàåòå, ÷å ñå ïðàâè ñåðèàë îò ÁÍÒ, â êîéòî åäíà îò ãëàâíèòå ãåðîèíè ùå å Ëèëÿíà Ïàíèöà?

Äæåêè Êîìôîðòè: Ãëåäàéòå êàêâî, àç ìèñëÿ, ÷å ìîÿò ïðîáëåì è êàêòî àç ãëåäàì àáñîëþòíî ðàçëè÷íî íà òàçè òåìà, â Áúëãàðèÿ òîâà å íÿêàêúâ ìàòåðèàë, òîâà å íåùî, êîåòî ñå ïîëçâà äà ñå äàâà ìåäàëè åäèí íà äðóã è äà ñå ÷óâñòâà ÷îâåê ìíîãî


52

53

УНИКАЛНИ ЛИЧНОСТИ ПОПРЕЧИХА ...

äà ñå ãîðäåå çà íåùà, áåç äà ðàçáèðà èçîáùî. Àç ìèñëÿ, ÷å íå ãîâîðèì çà ñïàñÿâàíå, ãîâîðèì çà îöåëÿâàíå. Èìàøå óíèêàëíè íåùà, äåòî ñà ñòàíàëè â Áúëãàðèÿ, à íå ïðîïàãàíäàòà, êàêâîòî ñà áèëè óíèêàëíî, ñà áèëè õîðàòà, ñà áèëè ÷îâåöè, äåòî ñà ñïðåëè äåïîðòàöèÿòà. Èãðèòå íà ïîëèòèêàòà è èçïîëçâàíåòî íà òàçè ïðèêàçêà çà ñìèñúëà íà ðàçëè÷íè ïîëèòè÷åñêè ñìèñëè, å êàêâîòî ñå çíàå â Áúëãàðèÿ çà òîâà è ïðîäúëæàâà, çà äà ñå ãëåäà ïðåç òàçè ïðèçìà. È òàçè ïðèçìà å îòðîâåíà ïðèçìà çà ìåíå. Ìåí ìå èíòåðåñóâà íàðàòèâúò íà æåðòâèòå è íå íà òåçè, äåòî èñêàò äà ñè äàäàò ìåäàëè è äà ñå ÷óâñòâàò ìíîãî äîáðå çà íåùà, äåòî íå ñà íàïðàâèëè è äåòî îòðèöàâàò îòãîâîðíîñòèòå çà íåùàòà, çà êîèòî ñà áèëè îòãîâîðíè. Áúëãàðèÿ îêóïèðàëà òåçè çåìè è ñà áèëè áúëãàðñêè çàêîíè, è ñà áèëè áúëãàðñêè äúðæàâíè ñèëè, äåòî ñà áèëè îòãîâîðíè çà âñè÷êî, äåòî å ñòàíàëî òàì. Ñòàðèÿò ðåæèì, ôàøèñòêèÿò ðåæèì, å îòãîâîðåí çà òåçè íåùà. Òîâà, ÷å ãëåäàõà äà íàïðàâÿò ñòàðèÿ ðåæèì êàòî ÷å ëè å ñïàñèòåë íà åäèí ïúò, âñè÷êè ñåãà òðÿáâà äà áúäàò âèíîâíè çà òîâà, ÷å ïîëèòèêàòà ãëåäà äà èçïîëçâà òàçè ïðèêàçêà íà êðèâà ôîðìà. Âàæíî å äà ñå âúðíå òàçè ïðèêàçêà íà õîðàòà, íà ëè÷íèòå æåðòâè, íà õîðà, äåòî ñà ïðåæèâÿëè òåçè íåùà è äà ñå ñïðå äà ñå ïîëçâà òàçè ïðèêàçêà êàòî íÿêàêâà åäèí ïîëèòè÷åñêè äèâèäåíò íà òîçè è íà äðóã. Àêî èìà íåùî, êîåòî äà å óíèâåðñàëíî è å âàæíî, è ìîæå ÷îâåê äà ñå ðàäâà, å, ÷å òóê èìàìå åäèí óíèâåðñàëåí ïðèìåð íà ñèëàòà íà èíäèâèäóàëíàòà ëè÷íîñò äà ñïðå ïðàâèòåëñòâîòî, äà ñïðàò ãåíîöèä è äà íàïðàâÿò íåùî óíèêàëíî. Âñè÷êèòå äðóãè íåùà ñà ìàíèïóëàöèè è íà ìåíå ìè å âàæíî äà ðàçïðàâÿ, å íàðàòèâúò íà æåðòâèòå è íà åâðåéñêèÿ íàðîä è íå å íàðàòèâúò êàê åäèí ôàëøèâ, äåòî èìà â íåãî ñàìî ãåðîè, äåòî ãåðîèòå ñà ñúùî ñïàñèòåëèòå è ñúùî... è ñúùî æåðòâèòå, íÿêàêâè ðàçëè÷íè ãëóïîñòè, äåòî ñå... èçâèíÿâàéòå, ÷å òàêà ãîâîðÿ, àìà... äåòî ñúì ÷óë îò Áúëãàðèÿ.

Èðèíà Íåäåâà: Ã-í Êîìôîðòè, äà âè ïîïèòàì çà ôèíàë, âèå ðàáîòèòå ëè âúðõó òîâà, êîåòî áÿõòå êàçàë ïðåäè âðåìå, ÷å ùå íàïðàâèòå åäíà òðèëîãèÿ çà ñúäáàòà íà åâðåèòå ïî áúëãàðñêèòå çåìè?

Äæåêè Êîìôîðòè: Ðàáîòÿ çà åäíà òðèëîãèÿ è ïúðâèÿò ôèëì å çàâúðøåí è ðàáîòÿ åäíîâðåìåííî íàä äâåòå äðóãè ÷àñòè. Ïúðâèÿò ôèëì å çà äæàçîâàòà áàíäà „Îïòèìèñòèòå“, àìà ìàëêî ïî-øèðîêî ðàçïðàâåíî ñàìî îò òÿõ. Âòîðàòà ïðèêàçêà êàçâà ñå „Öàðÿò è àç“ è òîâà å ïðèêàçêàòà íà Íèð Áàðóõ, äåòî èçñëåäâàë òàçè òåìà ìíîãî ãîäèíè è êàê òîé ñå íàìåðèë ïðîòèâ òàçè òåîðèÿ íà öàð Áîðèñ êàòî ñïàñèòåë, äåòî íå ñå öèòèðà òóê. Òðåòàòà ïðèêàçêà å ïîñâåòåíà íà ìàéêà ìè è ñ íåÿ èñêàì äà èçñëåäâàì îòíîøåíèÿòà ìåæäó áúëãàðèòå è åâðåèòå è â íåéíàòà ïðèêàçêà. Òàêà ÷å òåçè íåùà ïðîäúëæàâàò, íî âçèìàò ìíîãî âðåìå, çàùîòî â òåçè ôèëìè íÿìà ôèíàíñè, êàêòî çíàåòå. Çà ôèëìà, çà òåìàòà çà ñïàñÿâàíå íà åâðåè èìà ìíîãî ôèëìè, âñåêè, êîéòî å ôèíàíñèðàë ôèëìà å ñòàíàë íÿêàêúâ ñïàñèòåë. Àç íå ïîëó÷àâàì ïàðè, çàùîòî àç íå äàâàì êðåäèòè íà ðàçëè÷íè íåî÷àêâàíè ôèëîñîôèè è çàòîâà å ìàëêî ïî-òðóäíî è âçèìà ìàëêî ïîâå÷å âðåìå.

Èðèíà Íåäåâà: Ïîæåëàâàìå âè óñïåõ, à àç ùå ñå âúðíà ñúñ çàêðèâàíåòî íà òîçè ðàçãîâîð, ñ ôèíàëà íà òîçè ðàçãîâîð êúì òåìàòà è îò „Îïòèìèñòèòå“ è îò òîâà, êîåòî ñïîìåíàõòå ïúðâàòà ÷àñò, ìóçèêàíòúò îò ãðóïàòà, îò äæàç ãðóïàòà, Íèêî Íèñèìîâ, ñ åäíà òàêàâà ïðåïðàòêà: àç íå çíàì âñúùíîñò äàëè ñà ñå ïîçíàâàëè, íî ïðåäïîëàãàì è çàòîâà ùå çàâúðøèì ñ åäíà ïåñåí íà Ëåà Èâàíîâà. Áëàãîäàðÿ çà òîçè ðàçãîâîð ñ Äæåêè Êîìôîðòè íà Ôåíÿ Äåêàëî. Áëàãîäàðÿ ã-í Êîìôîðòè, ÷å áÿõòå ñúáåñåäíèê â „Õîðèçîíò äî îáåä“.

Èíòåðâþòî å èçëú÷åíî ïî ÁÍÐ. Çàïèñúò å äåøèôðèðàí äîñëîâíî.


Çäðàâåéòå, Àëáåíà*. Áëàãîäàðÿ âè çà ïîêàíàòà.

Íàìèðàì çà ìíîãî ïîëîæèòåëíî, ÷å ïîëàãàòå óñèëèÿ çà ðàçðàáîòâàíå íà òåìàòèêàòà íà ðåàêöèèòå íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî íà àíòèñåìèòñêèòå ïðåñëåäâàíèÿ â ïåðèîäà 1940- 1944. Çàòîâà ùå ðàçáåðåòå, ÷å â îòêàçà ìè äà ó÷àñòâàì â îðãàíèçèðàíàòà îò âàñ â ÑÓ êðúãëà ìàñà çà ñïàñåíèåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè íÿìà ëè÷íî îòíîøåíèå. Ïðè÷èíèòå ñà îò äðóã õàðàêòåð è ùå ñå îïèòàì äà ãè èçëîæà íàêðàòêî. Ñìÿòàì, ÷å îò ìåñåöè íàñàì íÿìà íîðìàëíè óñëîâèÿ çà ñïîêîåí è áåçïðèñòðàñòåí äåáàò ïî òåìàòà çà ñïàñåíèåòî è íåñïàñåíèåòî (ðàäâàì ñå, ÷å òîçè òåðìèí, êîéòî âúâåäîõ, ïîñòåïåííî ñå âúçïðèåìà). Òÿ íåíîðìàëíî áåøå èíñòðóìåíòàëèçèðàíà êàòî ÷àñò îò èçìèñëåíè êîíôëèêòè ñ Ìàêåäîíèÿ, êúäåòî íå é å ìÿñòîòî. Âñè÷êè çàáðàâèõà çà ãðúöêèòå è ñðúáñêèòå åâðåè, êàêòî è çà áúëãàðñêèòå èçâúí òåðèòîðèÿòà íà öàðñòâîòî, èçïðàòåíè îùå ïðåç 1942 â Àóøâèö. Âîäè ñå áåçóìíà ïî ñâîÿ òîí è õàðàêòåð ïðîïàãàíäà íà ñïàñåíèåòî, êàòî èçîáùî íå ñå âçèìà ïðåäâèä ìíåíèåòî íà “ñïàñåíèòå”. Åäíà îò òÿõ ñúì àç â ðîëÿòà íà 6 ìåñå÷íî áåáå ïðåç 1943, íî âå÷å ñ ëè÷íà çàïîâåä îò ÊÅÂ çà èçñåëâàíå è âúäâîðÿâàíå â ãåòî. Ôàêòúò,÷å ñúì îæèâÿëà, íå ìîæå äà èçòðèå äðóã ôàêò – íà 52 äóøè íàé-áëèçêè ìîè ðîäíèíè îò Ñêîïèå, çàãèíàëè äî åäèí. Òåçè ëè÷íè îáñòîÿòåëñòâà íå ñà îáà÷å åäèíñòâåíà ïðè÷èíà äà íå ïðèåìàì íà÷èíà è ñðåäñòâàòà, ñ êîèòî ñå ïðîâåæäà òàçè êàìïàíèÿ ïî ñïàñåíèåòî. Èìà ïî-âàæíè ïðè÷èíè, êîèòî ùå óïîìåíà: èçêðèâÿâàíå íà èñòîðè÷åñêè ôàêòè èëè áåçöåðåìîííîñò êúì æåðòâèòå, âêëþ÷âàíå â “ïî÷åòíè” ëèñòè íà îäèîçíè ëè÷íîñòè ñ îòãîâîðíîñò çà èçâúðøåíîòî ìàñîâî óáèéñòâî, ïúëíî íåçà÷èòàíå íà ÷óâñòâàòà íà ïîñòðàäàëèòå, æåñòîêà ìåäèéíà

Писмо-отказ на Леа Коен да участва в кръгла маса на СУ за спасяването на българските евреи

öåíçóðà ñïðÿìî ïðîòèâíèöèòå íà “ïàðòèéíàòà ëèíèÿ”. Àáñóðäíî å îáñòîÿòåëñòâî, ÷å âúâ âñè÷êè ïðîãðàìè, ñòðóêòóðè è ïðî÷åå ÍßÌÀ åâðåè (äàíî äà ñå íàìåðÿò çà ÷åñòâàíåòî!). Çà äà ñå ñòèãíå äî ÷óäîâèùíèÿ ôàêò åâðåéñêè îðãàíèçàöèè è îòäåëíè åâðåè äà áúäàò ïóáëè÷íî ÇÀÏËÀØÂÀÍÈ, êàêúâòî å ñëó÷àÿò ñ ïèñìîòî íà “èíòåëåêòóàëöèòå”, íàïèñàíî â íàé-äîáðèòå òðàäèöèè íà Âèøèíñêè, íà êîåòî íèêîé íå ðåàãèðà (îñâåí ïðîôåñîð Èñêðà Áàåâà), àêî íå çàðàäè òåìàòà, òî ïîíå çàðàäè íåäîïóñòèìèòå îòêðèòè çàïëàõè â íåãî.

Òàêîâà ïóáëè÷íî ïîâåäåíèå îò ñòðàíà íà ïîëèòèöè, ìåäèè è èñòîðèöè èçèñêâà îò ìåí è äðóãè, êîèòî ñïîäåëÿò ñúùîòî, ãðîáíî ìúë÷àíèå. Íåêà ñëåä êàòî íå ìîæåì äà áúäåì ÷óòè ñ äóìè äà îòãîâîðèì ñ ìúë÷àíèå íà åäíà ñðàìíà èñòîðè÷åñêà è ìîðàëíà ïîäìÿíà, â êîÿòî “ñïàñåíèåòî” ñå ïðåâðúùà ñ âñåêè èçìèíàë äåí. Äîñòîéíîòî äåëî íà ðàçëè÷íè áúëãàðè, ñïîìîãíàëè çà îöåëÿâàíå íà 80 ïðîöåíòà îò åâðåèòå â öàðñòâî Áúëãàðèÿ, å ñúèçìåðèìî ñúùî ñ òåõíèòå ñòðàäàíèÿ, æåðòâà è êóðàæ, êàêòî è ñ óáèéñòâîòî íà 11 343, â êîåòî òîãàâàøíèòå áúëãàðñêè âëàñòè è ìîíàðõ ñà ñúó÷àñòíèöè. Òåçè ôàêòè íå ìîãàò äà áúäàò îòìèíàòè. Çà óáèòèòå îò íîâèòå òåðèòîðèè íà öàðñòâî Áúëãàðèÿ, êàêòî å èçâåñòíî íèêîé íå å îñúäåí, à äîðè Àëåêñàíäúð Áåëåâ å ñ îòìåíåíà ïðèñúäà, ôàêò, îòìèíàâàí ñ áåçðàçëè÷èå îò öÿëîòî îáùåñòâî.

Ïîðàäè òåçè ïðè÷èíè íÿìà äà âçåìà ó÷àñòèå â òàçè êðúãëà ìàñà, íèòî â íèêîå äðóãî ìåðîïðèÿòèå, îðãàíèçèðàíî ñ ïðîïàãàíäíà öåë, ùåäðî ïëàòåíî îò èíñòèòóöèèòå, êîèòî îðãàíèçèðàò òàçè ïðîïàãàíäà â íåñúîòâåòñòâèå ñ ÖßËÀÒÀ èñòèíà çà îíåçè ìðà÷íè ñúáèòèÿ.

Êàòî âè áëàãîäàðÿ îùå âåäíúæ çà ïîêàíàòà, îñòàâàì ñ íàé-èñêðåíè ÷óâñòâà íà óâàæåíèå êúì óñèëèÿòà âè äà ïðîíèêíåòå â èñòîðèÿòà íà åâðåéñêàòà îáùíîñò.

Ëåà Êîåí* Ïèñìîòî íà Ëåà Êîåí å àäðåñèðàíî äî Àëáåíà Òàíåâà, Öåíòúð çà åâðåéñêè èçñëåäâàíèÿ, ÑÓ “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”.


54

55


Съдбата на българските евреи

1940-1944 г.70 години от “спасяването” - акцията против депортирането, март 1943 г.• Èñòîðè÷åñêè ôàêóëòåò íà ÑÓ: Ïëàìåí Ìèòåâ,

äåêàí • Êàòåäðà “Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ”: Ìèõàèë Ãðóåâ,

ðúêîâîäèòåë êàòåäðà• Èíñòèòóò çà èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ - ÁÀÍ:

Èëèÿ Òîäåâ, äèðåêòîð; Âàñèëêà Òàíêîâà, ðúêîâîäèòåë ñåêöèÿ

• Ñåêöèÿ “Èñòîðèÿ” ïðè Ñúþç íà ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ: Áëàãîâåñòà Èâàíîâà, ïðåäñåäàòåë

• Áúëãàðñêî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî: ïðåäñåäàòåë Ãåîðãè Ìàðêîâ

Тезиси

Äâåòå ñòðàíè íà ìèíàëîòî

Îñâåí ãîðäîñò è îìåðçåíèå, îñâåí íåãîäóâàíèå è âúçõèòà, ìèíàëîòî èçèñêâà ðåêîíñòðóêöèÿ, â íåãî èìà êàêòî ñúáèòèÿ ñ ìíîãî íþàíñè, òàêà è âúïðîñè, íà êîèòî íå å îòãîâîðåíî öÿëîñòíî, êîèòî ñà ïîäöåíÿâàíè, ïîäìèíàâàíè, ïðåíåáðåãâàíè, ïðåìúë÷àâàíè.

Èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íå ñå çàíèìàâà è íå òðÿáâà äà ñå çàíèìàâà ñàìî ñ ïîçèòèâíèòå ôàêòè îò ìèíàëîòî, à ñ öÿëîñòíàòà êàðòèíà íà ïðîöåñè è òåíäåíöèè, íà ñúáèòèÿ è ïðîÿâè. Òîâà íå å íåéíà îñíîâíà çàäà÷à, îñíîâíà çàäà÷à å äà ðåêîíñòðóèðà ìèíàëîòî. Íåéíèÿò îñíîâåí èçñëåäîâàòåëñêè ïîäõîä å àíàëèòè÷íèÿò, à íå àêñåîëîãè÷íèÿò.

Òåìàòà çà ñúäáàòà íà åâðåèòå â áúëãàðñêèòå çåìè è çà îòíîøåíèåòî íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî êúì

åâðåèòå ïî âðåìå íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà å îáðåìåíåíà îò êîíþíêòóðíè îöåíêè è å ïîäâëàñòíà íà ïîëèòè÷åñêèÿ èìïåðàòèâ íà âðåìåòî, êîéòî âëèÿå âúðõó èíòåðïðåòèðàíåòî é. Òÿ å ïðåäñòàâÿíà åäíîñòðàí÷èâî â ãîäèíèòå íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì è, ñúùî òàêà åäíîñòðàí÷èâî, â ãîäèíèòå íà ïðåõîäà; è â äâàòà ñëó÷àÿ ñà ñå íàìåñâàëè ïîëèòèöè ïî âðåìå íà êîìóíèçìà – ÷ðåç ïîëèòè÷åñêè âíóøåíèÿ, ðåøåíèÿ è êîíòðîë, ïðåç âðåìå íà ïðåõîäà

Â àêòóàëíèÿ ìîìåíò ñå ÷óâñòâà îòíîâî äîìèíèðàíåòî íà ïîëèòè÷åñêèÿ ïîäõîä, óñåùà ñå åäíîñòðàí÷èâîñò, ñòðåìåæ äà ñå èçïîëçâàò ïîëèòè÷åñêè ïàðàäèãìè, òåìàòà çà ñúäáàòà íà åâðåèòå ïðåç1940-1944 ã. äà ñå èçïîëçâà ñ ðàçëè÷íè áúëãàðñêè, áàëêàíñêè è åâðîïåéñêè ïîëèòè÷åñêè öåëè.

Ðàçãëåæäàíåòî íà òåìàòà çà ñúäáàòà íà åâðåèòå ïðåç ïåðèîäà 1940-1944 ã. å èñòîðè÷åñêà òåìà, êúì êîÿòî òðÿáâà äà ñà íàñî÷åíè ïîðåäèöà îò âúïðîñè:• â êàêúâ êîíòåêñò ñå èçâúðøâàò ñúáèòèÿòà – îò

ïðåäïðèåìàíåòî íà ïðîòèâîåâðåéñêè ìåðêè, äî äåïîðòàöèÿòà, âêëþ÷èòåëíî è ñïàñÿâàíåòî?

• çàùî å òðÿáâàëî äà áúäàò ñïàñåíè åâðåèòå è îò êîãî äà áúäàò ñïàñåíè?

• êîè ñà îñíîâíèòå ó÷àñòíèöè â òîçè äâóñòðàíåí ïðîöåñ?

Îñíîâíè òåçè (òâúðäåíèÿ) ïî òåçè âúïðîñè:1. ÷å èìà áúëãàðñêî ðåøåíèå, áúëãàðñêè êîíòåêñò

íà îãðàíè÷àâàíåòî/ïðåñëåäâàíåòî íà åâðåèòå.2. ÷å èìà ïðîòèâîïîñòàâÿíå ñðåùó åâðåèòå

è ôàêòè÷åñêè àêòèâíà ïîäêðåïà çà ïðîòèâîåâðåéñêèòå ìåðêè.


3. ÷å èìà áúëãàðñêî ó÷àñòèå â äåïîðòàöèÿòà.4. ÷å èìà äâîéíñòâåíî îòíîøåíèå êúì åâðåèòå/

åâðåéñêèÿ âúïðîñ.5. ÷å ó÷àñòíèöèòå â ñïàñÿâàíåòî êàòî öÿëî íå ñà

êîîðäèíèðàíè è òîâà ñå äúëæè íà êîìïëåêñ ïðè÷èíè.

6. ÷å “ñïàñèòåëèòå” ñà ðàçëè÷íè ñðåäè è ëè÷íîñòè, ÷åñòî ñ ðàçëè÷íè è äîðè ïðîòèâîðå÷èâè öåëè (îñîáåíî íà òîâà, êîåòî post factum èì ñå ïðèïèñâà), íî ÷èèòî äåéñòâèÿ ðåàëíî ïîâëèÿâàò ðåøèòåëíî âúðõó ñúäáàòà íà áúëãàðñêîòî åâðåéñòâî.

7. ñïîðúò çà òîâà êîé èìà ïðèîðèòåò ïðè “ñïàñÿâàíåòî” å íåîòäåëèì îò òåìàòà, íî íå áèâà äà ñå èçâåæäà íà ïúðâî ìÿñòî.Òîé òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäà ñâúðçàíî ñ âúïðîñà êîé èìà èíòåðåñ îò ïðåñëåäâàíå íà åâðåèòå è çàùî.

8. îñíîâíèòå ïîíÿòèÿ, êîèòî òðÿáâà äà ñå èçïîëçâàò ïðè ðàçãëåæäàíå íà òåìàòà, òðÿáâà äà ñà: ïðåñòàðàâàíå, êîíôîðìèçúì,

íåçàèíòåðåñîâàíîñò, ïðåäðàçñúäúöè, ñú÷óâñòâèå, íåòîëåðàíòíîñò-òîëåðàíòíîñò, ïðèçíàâàíå–íåïðèçíàâàíå.

Èçìåðåíèÿ:• êàêâà å îáùåñòâåíàòà íàãëàñà â Áúëãàðèÿ ïðåç

1940/1943;• çàùî å ñòàíàëî âúçìîæíî òîâà äåéñòâèå,

óçàêîíåíî â 1940 ã.;• èìà ëè íàëè÷èå íà àíòèñåìèòñêè ïèñàíèÿ,

ðåñïåêòèâíî íÿêàêâà òðàäèöèÿ â àíòèñåìèòñêè ïðîïàãàíäà è ìîòèâè è îò êúäå èäâàò òå, êàêâî èçðàçÿâàò, êîðåñïîíäèðàò ëè ñ îáùåñòâåíè íàãëàñè;

• êàêúâ å ïàòîñúò íà âðåìåòî - èìà ëè ìúë÷àëèâî ìíîçèíñòâî, êîè ñà ìàðãèíàëè – àíòèñåìèòèòå, çàùèòíèöèòå íà åâðåèòå, òåçè, êîèòî ìúë÷àëèâî ïðèåìàò ïðîòèâîåâðåéñêèòå ìåðêè?

10.1.12


56

КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ

За кого е тази песен?Ïðåäñòàâåòå ñè, ÷å âè êàíÿò íà ñëóæåáåí êóïîí ïî ñëó÷àé Íîâà ãîäèíà. Âñè÷êè ñà ïðàçíè÷íî îáëå÷åíè, øàìïàíñêîòî å âå÷å ïðèãîòâåíî, ìóçèêàíòèòå ñâèðÿò ïîïóëÿðíè íîâîãîäèøíè ìåëîäèè. Èäâà âðåìåòî íà ïîñëåäíàòà ïåñåí è íàé-óâàæàâàíèÿò ÷óæäåñòðàíåí êîëåãà âè êàçâà: à ñåãà ìóçèêàíòèòå ùå èçñâèðÿò åäíà íàøà òðàäèöèîííà ïåñåí â ïðîñëàâà íà ìèðà.

Êàêâî ïðàâèòå, ñëåä êàòî å ïî÷òè ñèãóðíî, ÷å íå ïîçíàâàòå ïåñåíòà, íèòî åçèêà, íà êîéòî ÿ ïåÿò? Òî÷íî òàêà, ñëóøàòå ÿ, îöåíÿâàòå ÿ ñ óñìèâêà, ðúêîïëÿñêàòå çà ôèíàë è îòèâàòå ïðè øàìïàíñêîòî. Ïðàçíèê å, âñå ïàê.

Òàêà ïîñòúïèë è Áàí Êè Ìóí, ãåíåðàëíèÿò ñåêðåòàð íà ÎÎÍ, êîéòî áèë ïîêàíåí íà êîíöåðò è ïðàçíåíñòâî â Íþ Éîðê ïî ïîâîä ñðúáñêàòà Íîâà ãîäèíà. Ïîêàíèë ãî ñàìèÿò ïðåäñåäàòåë íà Îáùîòî ñúáðàíèå íà ÎÎÍ, áèâøèÿò âúíøåí ìèíèñòúð íà Ñúðáèÿ Âóê Éåðåìè÷. È òî÷íî òàêà êàçàë: åòî ñåãà åäíà ïåñåí çà ìèðà. Áàí Êè Ìóí ñå óñìèõâàë, ðúêîïëÿñêàë è íàêðàÿ îòèøúë ïðè øàìïàíñêîòî.

Ïîñëå îòâîðèë ñàéòà íà Ðîéòåðñ è çà ñâîé óæàñ óñòàíîâèë, ÷å å ðúêîïëÿñêàë íà ñðúáñêà ïåñåí, â êîÿòî ñå ïåå: Ñòðåëÿé! Ñòðåëÿé! Èìà è ïî-ëîøî: òîâà å ïåñåí, ñìÿòàíà çà õèìí íà ñðúáñêèòå ïàðàâîåííè ÷àñòè â Áîñíà. È òîâà å çàïèñàíî ñ ïîäðîáíîñòè â

äîêëàä íà ñàìàòà ÎÎÍ - Ñåäìè äîêëàä çà âîåííèòå ïðåñòúïëåíèÿ â áèâøà Þãîñëàâèÿ, ÷àñò âòîðà: „Æåíèòå ñà çíàåëè, ÷å èçíàñèëâàíèÿòà çàïî÷âàò, êîãàòî ïî âèñîêîãîâîðèòåëÿ íà öåíòðàëíàòà äæàìèÿ ñå ïóñíå ïåñåíòà „Ìàðø íà Äðèíà“. Ïîä çâóöèòå íà „Ìàðø íà Äðèíà“ âîéíèöèòå ñà âëèçàëè â êúùèòå è ñà ñè èçáèðàëè îíåçè, êîèòî èì õàðåñâàò, êàòî âúçðàñòòà íà æåíèòå å âàðèðàëà îò 12 äî 60 ãîäèíè“.

Îòêúñúò îò äîêëàäà ñå îòíàñÿ äî åäíî îò íàé-íåïîíîñèìèòå çà íàó÷àâàíå ïðåñòúïëåíèÿ íà ñúðáèòå â Áîñíà: ìàñîâèòå èçíàñèëâàíèÿ è ïðèíóäèòåëíàòà áðåìåííîñò.

Â ïðîòåñòíî ïèñìî äî Áàí Êè Ìóí îò êàíàäñêèÿ Èíñòèòóò çà èçñëåäâàíå íà ãåíîöèäà, Êîíãðåñà íà áîñíåíöèòå îò Ñåâåðíà Àìåðèêà, áîñíåíñêèÿ àìåðèêàíñêè Èíñòèòóò çà ãåíîöèäà è ìíîãî äðóãè îðãàíèçàöèè àâòîðèòå íàïîìíèõà, ÷å „Ìàðø íà Äðèíà“ å ïåñåí, ñ êîÿòî ñúðáèòå ñà íàâëèçàëè â ìþñþëìàíñêè ãðàäîâå è ñåëà ïî âðåìå íà âîéíàòà â Áîñíà (1992-1995). Äà äîáàâèì: òÿ ñå ñâúðçâà ñ ïðåâçåìàíåòî íà Ñðåáðåíèöà è Æåïà, ñ èçíàñèëâàíèÿòà íà æåíè îò Èçòî÷íà Áîñíà, ñ åòíè÷åñêîòî ïðî÷èñòâàíå íà ìþñþëìàíè îò îãðîìíàòà òåðèòîðèÿ íà äíåøíàòà Ðåïóáëèêà Ñðúáñêà.

57

Татяна Ваксберг е журналист. Автор е на книгата „Милошевич и Трибуналът” и на филма „Технология на злото” за насилствената асимилация на българските турци. Била е кореспондент на радио „Свободна Европа” в Хага и Вашингтон. Има три национални награди за разследваща и аналитична журналистика. От 2009 г. води колонка в сп. „Обектив“.

58


КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ

Â Áîñíà òÿ ïðåäèçâèêâà ñúùèòå ÷óâñòâà, êàêâèòî â Åâðîïà ïðåäèçâèêâà öèòàòúò: „Ðàáîòàòà òå ïðàâè ñâîáîäåí“. Äàæå íå å ïðèåòî äà ñå îáÿñíÿâà ñ äóìè êàêâî çíà÷àò äâåòå íåùà.

Íÿêîëêî äíè ñëåä êàòî ïîëó÷è è ïðîó÷è ïðîòåñòèòå, Áàí Êè Ìóí ñå èçâèíè. Òîé êàçà, ÷å íå å èìàë ïðåäñòàâà ñ êàêâî ñå ñâúðçâà ïåñåíòà è ÷å òÿ å áèëà èçïúëíåíà êàòî „áèñ“, íå å ïðèñúñòâàëà â ïðåäâàðèòåëíî ðàçäàäåíàòà ïðîãðàìà.

Çà óæàñ íà ìíîãî çàïîçíàòè ñúñ ñëó÷àÿ õîðà, Âóê Éåðåìè÷ íå ñå èçâèíè, à çàùèòè ïåñåíòà è êàçà, ÷å ñðúáñêèÿò íàðîä å îáèäåí îò òàçè ðåàêöèÿ: òîâà å „äîñòîåí çà ñúæàëåíèå îïèò äà ñå ïðåèíà÷è çíà÷åíèåòî íà ìóçèêàëíèÿ äàð, êîéòî ïðåç òàçè ñåäìèöà ïðåäëîæèõìå íà ñâåòà. Òîâà å è äúëáîêà îáèäà çà ñðúáñêèÿ íàðîä“. Éåðåìè÷ äîáàâè, ÷å òîâà å ïåñåí çà ñðúáñêèòå ãåðîè îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà.

Íåçàâèñèìà ñïðàâêà ïîêàçâà, ÷å „Ìàðø íà Äðèíà“ å ñúçäàäåíà êàòî ìåëîäèÿ ïî âðåìå íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà, äîêàòî äóìèòå êúì ïåñåíòà ñà íàïèñàíè åäâà ïðåç 1964 ã. Òÿ ñèìâîëèçèðà è äâåòå: ñðúáñêèÿ ãåðîèçúì ïî âðåìå íà áèòêà îò 1914 ã. è ñðúáñêèòå óáèéñòâà è èçíàñèëâàíèÿ ïðåç 90-òå. Â òàçè äâîéíà ñèìâîëèêà çà áîñíåíöèòå íÿìà ãîëÿìî ïðîòèâîðå÷èå. Òå ïîìíÿò êàê íàïàäàòåëèòå ñà ñå âäúõíîâÿâàëè òî÷íî îò ïåñåíòà, âúçïÿâàùà ñðúáñêèÿ ãåðîèçúì îò íà÷àëîòî íà âåêà, ïðèâèæäàéêè â ñåáå ñè ñúùèÿ ãåðîèçúì.

Òàçè ñëó÷êà â Íþ Éîðê íå å íåùî äðåáíî, êîåòî „íà âñåêè ìîæå äà ñå ñëó÷è“. Ðàçáèðà ñå, ÷å âñåêè ìîæå äà ñå îáúðêà è ÷å Áàí Êè Ìóí íå å êîé çíàå êîëêî âèíîâåí çà ïðîïóñêèòå â áàëêàíñêîòî ñè ìóçèêàëíî îáðàçîâàíèå. Îòãîâîðíîñòòà íà ÎÎÍ íå å â òîâà, ÷å ãåíåðàëíèÿò é ñåêðåòàð íå ïîçíàâà âñè÷êè êðúâîæàäíè ïåñíè íà ñâåòà, à â òîâà, ÷å å äîïóñíàëà äà íå ïðåöåíè ïðàâèëíî íà êîãî çà êàêâî ìîæå äà èìà äîâåðèå.

Îò åñåíòà íà 2012 ã. Âóê Éåðåìè÷ å ïðåäñåäàòåë íà Îáùîòî ñúáðàíèå íà ÎÎÍ. Äîðè ñå çàãîâîðè, ÷å ìîæå äà çàìåíè íà âèñîêèÿ ïîñò ñàìèÿ Áàí Êè Ìóí. Éåðåìè÷ å ñàìî íà 38 ãîäèíè, ñúñ çàïàäíî òåõíîêðàòñêî îáðàçîâàíèå è çàâèäåí àíãëèéñêè, êîéòî äîðè å îò äåìîêðàòèòå íà óáèòèÿ Çîðàí Äæèíäæè÷, à íå îò íÿêîÿ íåïðèåìëèâà óëòðàíàöèîíàëèñòè÷åñêà ïàðòèÿ. Áîðè ñå çà åâðîïåéñêà Ñúðáèÿ. È èçâåäíúæ ïðîãîâîðè êàòî Âîèñëàâ Øåøåë. Êàê å âúçìîæíî òîâà?

Îòãîâîðúò íå å â Éåðåìè÷, à â öåëèÿ ïîäõîä êúì áèâøà Þãîñëàâèÿ, äåìîíñòðèðàí îò îñíîâíè èíñòèòóöèè íà ìåæäóíàðîäíàòà îáùíîñò. Ñúùàòà îáùíîñò, êîÿòî è ïðåäè, è ïî âðåìå, è ñëåä âîéíàòà îìàëîâàæè äúëáîêèòå êîðåíè íà áàëêàíñêèÿ íàöèîíàëèçúì è ñè îáÿñíè êîíôëèêòà ÷èñòî ïîëèòè÷åñêè. Òàçè ñõåìà áåøå óäîáíà, íî âñè÷êî, êîåòî ñå ñëó÷è â Ñúðáèÿ îòòîãàâà, âêëþ÷èòåëíî è êâàçèìóçèêàëíèÿ ñëó÷àé ñ ìàðøà íà Äðèíà, ïîêàçà, ÷å òîâà óäîáñòâî å ìíîãî âðåìåííî.

Ïðåäè ãîäèíè, êàòî çàâúðøåê íà þíîøåñêîòî ìè ñúçðÿâàíå, ïîëó÷èõ îò îáè÷àí è ìíîãî óâàæàâàí îò ìåí ÷îâåê ïúðâîòî èçäàíèå íà åäíà îò íàé-èçâåñòíèòå êíèãè íà õðèñòèÿíñêà òåìàòèêà íà ñúçäàòåëÿ íà „Õðîíèêèòå íà Íàðíèÿ” Ê. Ñ. Ëóèñ - „Ïèñìàòà íà Äóøåâàäåöà”. Ñåãà, ãîäèíè ïî-êúñíî, â êðàÿ íà ñëåäâàù ïåðèîä îò ñúçðÿâàíåòî ìè, äðóã îáè÷àí è óâàæàâàí ïðèÿòåë ìè ïîäàðè íîâîòî èçäàíèå íà ñúùàòà êíèãà. Ïðî÷åòîõ ÿ íà åäèí äúõ, êàòî çà ïðúâ ïúò, ñ áëåä ñïîìåí îò ìèíàëîòî ÷åòåíå, íóæíî çà ïîëàãàíåòî íà îñíîâèòå íà èíòåðåñà êúì ïîäîáåí äèñêóðñ, ÷èåòî ïúëíî è äúëáîêî ðàçáèðàíå ìè ñå ñòðóâà âúçìîæíî åäâà ñëåä íàòðóïâàíåòî íà îïðåäåëåí æèòåéñêè îïèò. Çà ìîÿ èçíåíàäà, âðúùàíåòî êúì ÷åòåí òåêñò âúâ âðåìå íà ïî-ãîëÿìà çðÿëîñò, ìè îïðåñíè ìèñëåíåòî è îñúçíàâàíåòî íà ïðîáëåìè îò äðóã õàðàêòåð, íà ïðúâ ïîãëåä ñúâñåì îòäàëå÷åí îò åäèí íåòðàäèöèîíåí ïîäõîä êúì ïðàêòè÷åñêîòî õðèñòèÿíñòâî.

Äúëãî ñå êîëåáàõ è îáñúæäàõ ñ ðàçíè õîðà äàëè äà ó÷àñòâàì â ðåôåðåíäóìà, íå çàùîòî áÿõ íåñèãóðíà â ïúðâîíà÷àëíàòà ñè ïîçèöèÿ, à îò æåëàíèå äà íå ïðîÿâÿâàì õþáðèñà íà èíäèâèäóàëèñòà-îòøåëíèê è ñ ëåêà äóìà äà ïðàòÿ öÿëàòà èñòîðèÿ „ïî äÿâîëèòå”

(èëè ïðè ãåðîèòå îò ïèñìàòà íà Ëóèñ). Íàêðàÿ íàèñòèíà ïîñòúïèõ êàêòî áÿõ ðåøèëà, íî ñ ïî-ëåêàòà ñúâåñò, ÷å íå ãî ïðàâÿ ñàìà, à ñúì ÷àñò îò ãðóïàòà íà óâàæàâàíè îò ìåí êîíòåñòàòîðè. È âñå ïàê, ïðèçíàâàì, ÷å âå÷åðòà, ïî âðåìå íà îáÿâÿâàíåòî íà ðåçóëòàòèòå è êðàòêîòî, íî äîñòàòú÷íî èçñëóøâàíå íà ñàìîäîâîëíèòå ðàçìèñëè íà ïîáåäèòåëèòå, ìå æåãíà ÷óâñòâîòî çà âèíà – çàùî íå ãëàñóâàõ, çàùî ñ ìîåòî „íå” íå îïèòàõ äà ïðîìåíÿ ïðîöåíòèòå... Âåðîÿòíî ñãðåøèõ è íå òðÿáâàøå äà ïðîïóñêàì øàíñà ñè çà ó÷àñòèå â îñúùåñòâÿâàíåòî íà ïðÿêà äåìîêðàöèÿ, îò åäíà ñòðàíà, íî îò äðóãà, â ãëàâàòà ìè îò ñàìîòî íà÷àëîòî çâó÷åøå ðåôðåí, ÷èèòî êîíòóðè ôèëîñîôúò è ïèñàòåë Ê. Ñ. Ëóèñ ñúâñåì íà ìÿñòî ìè îòêðîè, ïîâòàðÿéêè àçáó÷íî çíàíèå íà âñåêè ïðåòåíäèðàù çà îáðàçîâàíîñò.

Â êà÷åñòâîòî ñè íà ÷îâåê, ïðåæèâÿë ãîëÿìà ÷àñò îò ðàçóìíîòî ñè äåòñòâî, à ïîñëå è îñòàíàëàòà ÷àñò îò æèâîòà ñè â ïåðèîäà íà ãðàäåæ íà äåìîêðàöèÿòà è îùå ïîâå÷å íà ôîðìèðàíå, à ïî-êúñíî è íà ðàçïàä íà „äÿñíîòî”, ïðåâúðòàíåòî íà äóìàòà „äåìîêðàòè÷íî” â óñòèòå íà õîðà êàòî áèâøèÿ íè ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë è êîõîðòàòà ìó, ïî óñëîâèå ìè ïðè÷èíÿâàøå ñòîìàøíè êîíâóëñèè. Íå ìè

След референдума: Преоткриване

на прочетени текстове

Марта Методиева

ЛИЧНО МНЕНИЕ

59

õàðåñâàøå ïîäîáíî îòíîøåíèå ïðåä ñêîáè, íî íàâèêúò ñè å íàâèê. Íàêðàÿ òàëàíòëèâîòî ïåðî íà Ëóèñ ìå ñïàñè îò êîëåáàíèÿòà ìè ñ äóìèòå, îòïðàâåíè îò Äóøåâàäåöà, ñëóæèòåë íà Äÿâîëà è ïðåïîäàâàòåë ïî äÿâîëñòâàíå, êúì äèïëîìèðàùèòå ñå ìëàäè äÿâîëè[1]: „Äóìàòà, ñ êîÿòî òðÿáâà äà ãè âîäèòå çà íîñà (èìà ïðåäâèä õðèñòèÿíèòå, êîèòî òðÿáâà äà ìèíàò â ëîíîòî íà Äÿâîëà), å äåìîêðàöèÿ. Äîáðàòà ðàáîòà, êîÿòî íàøèòå åêñïåðò-ôèëîëîçè âå÷å ñà ñâúðøèëè â èçîïà÷àâàíåòî íà ÷îâåøêèÿ åçèê, ïðàâè íåíóæíî äà âè ïðåäóïðåæäàâàì íèêîãà äà íå èì ïîçâîëÿâàòå äà ïðèäàäàò íà òàçè äóìà ÿñíî è îïðåäåëåíî çíà÷åíèå. Òå è áåç òîâà íÿìà äà ãî íàïðàâÿò. È ïðåç óì íÿìà äà èì ìèíå, ÷å âñúùíîñò äåìîêðàöèÿ å èìåòî íà åäíà êîíêðåòíà ïîëèòè÷åñêà ñèñòåìà, èëè äîðè ïî-òî÷íî èçáèðàòåëíà ñèñòåìà, è ÷å òÿ èìà ñúâñåì äàëå÷íà è ñëàáà âðúçêà ñ îíîâà, êîåòî ñå îïèòâàòå äà èì ïðîáóòàòå. Ðàçáèðà ñå, ñúùî òàêà íèêîãà íå áèâà äà èì ïîçâîëÿâàòå äà ñè çàäàäàò âúïðîñà íà Àðèñòîòåë, à èìåííî äàëè „äåìîêðàòè÷íî ïîâåäåíèå” îçíà÷àâà ïîâåäåíèå, êîåòî ñå õàðåñâà â äåìîêðàòè÷íèòå îáùåñòâà, èëè ïúê ïîâåäåíèå, êîåòî ùå çàïàçè äåìîêðàöèÿòà. Çàùîòî, àêî ñå çàìèñëÿò çà òîâà, ïî÷òè íåèçáåæíî ùå ñå äîñåòÿò, ÷å äâåòå íåùà íå íåïðåìåííî îçíà÷àâàò åäíî è ñúùî... Äåìîêðàöèÿòà å ñâúðçàíà ñ ïîëèòè÷åñêèÿ èäåàë, ÷å âñè÷êè õîðà çàñëóæàâàò è èìàò ïðàâî íà åäíàêâî îòíîøåíèå – ïî òîçè íà÷èí òàçè äóìà ìîæå äà áúäå ïðèëàãàíà êàòî çàêëèíàíèå ïðè âñåêè ñëó÷àé è îò âñåêè, ñåòèë ñå äà ÿ èçïîëçâà”.

Ïàðåùîòî ÷óâñòâî îò öÿëàòà ñóìàòîõà îêîëî ðåôåðåíäóìà êðèñòàëèçèðà â îñúçíàâàíåòî, ÷å äúëáîêî íå ïðèåìàì äåìàãîãñêîòî çàèãðàâàíå ñ „äåìîêðàòè÷íîòî” íà õîðà, ñâàëåíè îò âëàñò ñ äåìîêðàòè÷íè èçáîðè, îò åäíà ñòðàíà, à îò äðóãà, â îòâðàùåíèåòî îò óðàâíÿâàíåòî, êîåòî ïðåäïîñòàâè âúçìîæíîñòòà äà ñå ÷óå ãëàñúò íà âñåêè îò íàðîäà. Íàêðàòêî, „äåìîêðàòè÷íîòî” ïîâåäåíèå íà áèâøèòå íè óïðàâíèöè íå ïðîìåíè êà÷åñòâåíî ñúñòîÿíèåòî íà äåìîêðàöèÿòà â Áúëãàðèÿ, à çàòâúðäè îòäàâíà ïîçíàòèÿ îò êîìóíèçìà ïðèíöèï íà èçðàâíÿâàíå èëè óåäíàêâÿâàíå. Äàâàéêè âúçìîæíîñò íà âñåêè

Марта Методиева е преподавател по латински в НБУ. Води рубриката „По света”. Член на БХК.

60

ЛИЧНО МНЕНИЕ


[1] Êëàéâ Ñòåéïúëç Ëóèñ. Ïèñìàòà íà Äóøåâàäåöà, ïðåâîä – Ðàëèöà Áîòåâà, èçä. „Íîâ ×îâåê”, Ñîôèÿ, 2009ã.

äà ñå ïðîèçíåñå ïî âúïðîñ îò áåçêðàéíî ãîëÿìà âàæíîñò è ñëîæíîñò, ñå ñòèãíà äî åëèìèíèðàíå, íàé-ìàëêîòî, íà îáðàçîâàòåëíèÿ öåíç. Çà ìåí, êàòî ÷îâåê, êîéòî öÿë æèâîò ñå ñòðåìè äà ñå îáðàçîâà, òîâà å áåçêðàéíî îáèäíî è óíèçèòåëíî, çàùîòî ñúçíàâàì, ÷å êîëêîòî è çíàíèå äà òðóïàì â ìîÿòà îáëàñò, òî íÿìà äà å äîñòàòú÷íî, çà äà ñå ïðîèçíåñà ïî êàêúâòî è äà áèëî âúïðîñ çà ïðîáëåì îò ìàòåðèÿ, êîÿòî íå ïîçíàâàì. Íå ìîãà äà ïðèåìà, ÷å ïðàâîòî ìè äà íå çíàì äîñòàòú÷íî, áå îòíåòî ïîä ïðåòåêñòà, ÷å ìè å äàäåí øàíñúò äà ñå ïîëçâàì îò îáëàãèòå íà „äåìîêðàöèÿòà”.

Ñåãà, êîãàòî ðåôåðåíäóìúò âå÷å å ôàêò è îíåçè, êîèòî èñêàõà, ïîñòèãíàõà ñâîåòî, à ðàçãîâîðúò ñå âðúùà òàì, îòêúäåòî òðúãíà, â ìåí îñòàâà äà çâó÷è ãîëÿìîòî ïèòàíå êàêâî å äåìîêðàöèÿ èëè ïî-ñêîðî, êàêâî íå å; äàëè ÷åñòàòà óïîòðåáà íà åäíî ïîíÿòèå çàâèíàãè íå å çàìåíèëà ïîçíàâàíåòî íà ñúùíîñòòà ìó.

Â ñúùîòî âðåìå, ðåäîì ñ òåçè âúïðîñè, â ìåí îòåêâà è îùå åäèí – êàê ó÷àñòíèöèòå â áúëãàðñêèÿ ðåôåðåíäóì ùå ðåàãèðàò, àêî áúäàò èçïðàâåíè ïðåä ðåøåíèåòî, êîåòî Ôðàíöèÿ òðÿáâàøå äà âçåìå òåçè äíè: „Äà ñå óçàêîíè ëè ñúþçúò ìåæäó ãåéîâå è äà ñå ïîçâîëè ëè íà ãåé äâîéêè äà îñèíîâÿâàò äåöà?”. Âåðîÿòíî ôîðóìèòå ùÿõà äà ãðúìíàò ñ õîìîôîáñêè ïðîíèêíîâåíèÿ, ïîäèãðàâêè, àíàëèçè èëè êîé çíàå îùå êàêâî. Âúâ âñè÷êî òîâà îáà÷å ùåøå äà ñå çàãóáè òåìàòà çà èíäèâèäóàëíàòà ñâîáîäà. Ïî-íàòàòúê â ðå÷òà íà Äóøåâàäåöà Ê. Ñ. Ëóèñ íàïîìíÿ, ÷å ãëàâíîòî óñëîâèå çà ïîñòèãàíå íà èñòèíñêà äåìîêðàöèÿ å ïîîùðÿâàíåòî íà îòãëåæäàíåòî è èçãðàæäàíåòî íà èíäèâèäóàëíîñòòà íà ÷îâåêà. Ìíîãî å ëåñíî äà ñå íàêàðà åäíî ïîñòòîòàëèòàðíî îáùåñòâî äà ñå ïðîèçíåñå ïî îáùîíàöèîíàëåí âúïðîñ, ïî êîéòî âñåêè ìîæå èìà íÿêàêâî ìíåíèå, îñíîâàíî íà äî÷óòè, íåäîïðî÷åòåíè è íåäîðàçáðàíè ôàêòè. Íî êîëêî õîðà áèõà îòãîâîðèëè ÿñíî, èñêðåíî è ïî ÷îâåøêè ñúïðè÷àñòíî íà âúïðîñà äàëè õîìî äâîéêèòå òðÿáâà äà ïîëó÷àò ïðàâîòî äà ñúçäàâàò ñåìåéñòâî?! Çà ïîäîáíî ðåøåíèå å íóæíî âãëåæäàíå â ñåáå ñè, â ëþáîâòà, â ñåìåéñòâîòî, â ÷îâå÷íîñòòà – ìîæå áè äîñòà ïî-òðóäíî îò ñúçäàâàíåòî íà èêîíîìè÷åñêè ïëàí çà åíåðãèéíîòî ðàçâèòèå íà Áúëãàðèÿ â ñëåäâàùèòå 15 ãîäèíè...

Йорданка Бибина

Познаваме ли се отнякъде?

Отново за „Турците в България”

61

КНИГИ

62

Â êðàÿ íà 2012 ã. íà áúëãàðñêè è íà àíãëèéñêè åçèê èçëåçå êíèãàòà “Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ” íà èçäàòåëñòâî “Vagabond Media”[1], ïðåäñòàâÿùà åäèí äîíÿêúäå êîëåêòèâåí ïîðòðåò íà íàé-ãîëÿìàòà åòíè÷åñêà îáùíîñò â Áúëãàðèÿ, ñ êîÿòî áúëãàðèòå ñúæèòåëñòâàò îò âåêîâå, íî âñå îùå íå ïîçíàâàò äîáðå êàòî êóëòóðà, íà÷èí íà æèâîò, ñâåòîãëåä, òðàäèöèè è îáè÷àè. Ó÷åíè è èçñëåäîâàòåëè â ðàçëè÷íè îáëàñòè ó÷àñòâàò â ðåäåíåòî íà òîçè ïúçåë, çà äà ñå ïîëó÷è ðåàëèñòè÷íà è îáåêòèâíà êàðòèíà, çàùîòî, îïîçíàâàéêè Äðóãèÿ, ðàçëè÷íèÿ îò íàñ, íèå âñúùíîñò ïî-íàäúëáîêî ñå âãëåæäàìå â ñîáñòâåíîòî ñè ëèöå. Òîâà å íóæíî, òúé êàòî, çà ñúæàëåíèå, âñå îùå ñúùåñòâóâàò, ìàêàð è íåâèäèìè, ìåíòàëíè ãðàíèöè, êîèòî ïðå÷àò çà ïî-ïúëíîòî èíòåãðèðàíå íà íàöèÿòà â åäíî ìîäåðíî è äåìîêðàòè÷íî ìèñëåùî îáùåñòâî, òîëåðàíòíî êúì ðàçëè÷èåòî è çà÷èòàùî âñåêè ñâîé ãðàæäàíèí, íåçàâèñèìî îò åòíè÷åñêàòà ìó ïðèíàäëåæíîñò.

Çàòîâà ëîãè÷íî îò ñàìîòî íà÷àëî å ïîòúðñåí îòãîâîð íà âúïðîñà êîè ñà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ íå â ñóõàòà ñòàòèñòèêà, à â ñëîæíèòå êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêèòå ïðîöåñè, ïðîòåêëè ïðåç âåêîâåòå íà íàøåòî êðúñòîïúòíî è âåòðîâèòî åâðîïåéñêî “êüîøå” – Áàëêàíèòå, ïðåæèâåëè ìíîãî áèòêè, ïðåñåëåíèÿ íà íàðîäèòå, êðúñòîíîñíè ïîõîäè è ìèãðàöèè, îò äðåâíîñòòà òà ÷àê äîïðåäè ñàìî íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ. Ñïîðåä íàé-ðàçïðîñòðàíåíàòà õèïîòåçà Ïðàðîäèíàòà íà òóðöèòå å Öåíòðàëíà Àçèÿ, êúäåòî ïðåç V²-²Õ â. ñå å îáðàçóâàë Òþðêñêèÿò êàãàíàò – ñúþç íà ðàçëè÷íè íîìàäñêè ïëåìåíà. Îêîëî Õ â. â íåãî ñå îáîñîáèë êëîíúò íà îãóçèòå, ñðåä êîéòî å è ïëåìåòî êàéú, òðúãíàëî íà çàïàä êúì Åâðîïà ïðåç Õ²²² â. Ïðåäè òîâà îáà÷å, ïîä ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà Åðòîãðóë, ÷àñò îò íåãî ñå çàñåëâà â çàïàäíà Ìàëà Àçèÿ ìåæäó äíåøíèòå ãðàäîâå Áèëåäæèê è Åñêèøåõèð è îáðàçóâà åäèí îò ìíîæåñòâîòî áåéëèöè - îñìàíñêèÿ. Ñèíúò íà Åðòîãðóë, Îñìàí ² (1299-1326), ïðîäúëæàâà ïîëèòèêàòà íà ðàçøèðåíèå, íî âñúùíîñò íåãîâèÿò ñèí Îðõàí (1326-1362) óñïÿâà äà ïðåâúðíå áåéëèêà â ãîëÿìà è ñèëíà äúðæàâà, âïîñëåäñòâèå ïðåç Õ²V â. çàâëàäÿëà è Áàëêàíèòå, ðàçäèðàíè ïî òîâà âðåìå îò âðàæäèòå ìåæäó Âèçàíòèÿ, Ñúðáèÿ è Áúëãàðèÿ,

êàêòî è ìíîãîáðîéíèòå íåçàâèñèìè âëàäåòåëè. Íî îòêúäåòî è äà å äîøúë òóð÷èíúò, êàêâîòî è äà å ïîòåêëîòî ìó, äíåñ òîé å “ïîòîìúê íà íàñåëåíèå, îò âåêîâå æèâååùî íà áúëãàðñêà çåìÿ”.[2]

Ïðîñëåäÿâàéêè òåçè è äðóãè ñúáèòèÿ, àâòîðúò íà ïúðâàòà ñòàòèÿ â êíèãàòà äîö. Îðëèí Ñúáåâ[3] óñïÿâà äà âúâåäå ÷èòàòåëÿ â ïðåäèñòîðèÿòà íà ïîÿâàòà íà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ è íà Áàëêàíèòå è äà ïðîñëåäè ñúäáàòà íà îáùíîñòòà äî íàøè äíè. Îñìàíñêàòà äúðæàâà çàïî÷íàëà ïîëèòèêà íà êîëîíèçàöèÿ, çàñåëâàéêè îò Ìàëà Àçèÿ ðàçëè÷íè ïëåìåíà íà ñêîòîâúäöè è óñåäíàëî çåìåäåëñêî íàñåëåíèå, êàêòî è îñìàíñêè ãàðíèçîíè, àäìèíèñòðàöèÿ, òúðãîâöè è çàíàÿò÷èè. Òîçè ïðîöåñ ïðîäúëæèë âåêîâå. Òàêà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕV² â., ñëåä âîéíèòå ñ Èðàí, áèëè çàñåëåíè è èçïîâÿäâàùèòå øèèçìà êúçúëáàøè, ãëàâíî â Äåëèîðìàíà. Âïîñëåäñòâèå òå ñå âëåëè â îðäåíà íà áåêòàøèèòå. Ñ òîâà ñå îáÿñíÿâàò è ñúùåñòâóâàùèòå äî äíåñ ðåëèãèîçíè ðàçëè÷èÿ, ìàêàð ñóíèòèòå äà ñà ìíîçèíñòâî. Ñúáåâ ïðîñëåäÿâà è ïðîöåñèòå íà èñëÿìèçàöèÿ ñðåä çàâàðåíîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå, îòáåëÿçâàéêè ðàçëè÷íèòå ôîðìè, âêëþ÷èòåëíî è íàñèëñòâåíàòà àñèìèëàöèÿ íà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå, íî è äîáðîâîëíîòî ïðèåìàíå íà èñëÿìà ïî ðàçëè÷íè ïðè÷èíè. Ïðîñëåäÿâà è ðåçóëòàòèòå – ïðåòîïÿâàíåòî íà ÷àñò îò áúëãàðèòå è ïðèåìàíåòî íà òóðñêèÿ åçèê è îáè÷àè â åäíè ÷àñòè íà ñòðàíàòà èëè çàïàçâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê è ÷àñò îò îáè÷àèòå â äðóãè - îñíîâíî â Ðîäîïèòå è â ÷àñòè íà Ñòàðà ïëàíèíà. Àâòîðúò ïîä÷åðòàâà ñëîæíîñòòà íà ïðîöåñèòå è òÿõíàòà íååäíîçíà÷íîñò ïðåç ïúðâèòå âåêîâå íà îñìàíñêîòî çàâîåâàíèå, îáóñëîâèëè ôîðìèðàíåòî íà ïúñòðà åòíè÷åñêà è ðåëèãèîçíà êàðòèíà. Òîâà ñå îòíàñÿ è çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó áúëãàðè è òóðöè â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ. Àêî íà áèòîâî ðàâíèùå ìîæå äà ñå êàæå, ÷å å èìàëî ìÿñòî âçàèìíîòî ðàçáèðàòåëñòâî è çà÷èòàíå, òî â ïëîñêîñòòà íà ôîëêëîðíî-èñòîðè÷åñêîòî ìèñëåíå áèòóâàò íàé-âå÷å íåãàòèâíèòå îáðàçè è ñòåðåîòèïè çà Òóð÷èíà êàòî çàâîåâàòåë è äðóãîâåðåö. Íî êîëåëîòî íà èñòîðèÿòà ñå âúðòè è ñëåä âúçñòàíîâÿâàíåòî íà íåçàâèñèìàòà áúëãàðñêà

[1] Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà.Vagabond Media, Ñîôèÿ, 2012.

[2] Ñòîÿíîâ, Âàëåðè. Òóðñêîòî íàñåëåíèå â Áúëãàðèÿ ìåæäó ïîëþñèòå íà åòíè÷åñêàòà ïîëèòèêà, ËÈÊ, Ñ., 1998, ñòð. 56.[3] Ñúáåâ, Îðëèí. Êîè ñà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ? - Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð.13-18.


КНИГИ

äúðæàâà â äåìîãðàôñêàòà êàðòèíà ïî áúëãàðñêèòå çåìè íàñòúïâàò ñåðèîçíè ïðîìåíè. Îùå ïî âðåìåòî íà Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà îò 1877-1878 ã. õèëÿäè òóðöè ñå èçñåëâàò â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ. Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà îò ãðàäîâåòå. Òàêà òóðñêîòî ìàëöèíñòâî â íåçàâèñèìà Áúëãàðèÿ ñå ñúñòîè ïðåäèìíî îò ñåëñêî íàñåëåíèå - ôàêò, êîéòî íàëàãà ñâîÿ îòïå÷àòúê è âúðõó ïî-íàòàòúøíîòî ðàçâèòèå íà îáðàçîâàíèåòî, ëèòåðàòóðàòà, êóëòóðàòà íà òóðöèòå ó íàñ. Ðàçëè÷íà å è ïîëèòèêàòà íà äúðæàâàòà êúì òÿõ. Êàêòî îòáåëÿçâà Îðëèí Ñúáåâ, äî 1944 ã. ïðàâàòà íà òóðñêîòî ìàëöèíñòâî, çàëåãíàëè â Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ è â êëàóçèòå íà Íüîéñêèÿ äîãîâîð, ñå ñïàçâàò – îáðàçîâàíèåòî íà ìàé÷èí åçèê å îñèãóðåíî â ó÷èëèùàòà êúì äæàìèèòå, èìà ïå÷àòíè èçäàíèÿ íà òóðñêè åçèê è ïð. Òîé ñå ñïèðà íà ïðîìåíëèâàòà ìàëöèíñòâåíà ïîëèòèêà â ãîäèíèòå íà êîìóíèñòè÷åñêîòî óïðàâëåíèå è íåãàòèâíèòå ðåçóëòàòè çà îáùíîñòòà, êàòî çàêðèâàíå íà ó÷èëèùà, òåàòðè è ïð., ïúëåí êîíòðîë âúðõó ïå÷àòà, íÿêîëêîòî èçñåëíè÷åñêè âúëíè, çà äà äîñòèãíå êóëìèíàöèÿòà ñè â ïå÷àëíî èçâåñòíèÿ “âúçðîäèòåëåí ïðîöåñ” çà ñìÿíà íà èìåíàòà íà òóðöèòå. Âñå ïàê èíäóñòðèàëèçàöèÿòà è ìîäåðíèçàöèÿòà íà ñòðàíàòà äîâåæäàò è äî òîâà, ÷å íåìàëêà ÷àñò îò òóðöèòå æèâåÿò è â ãðàäîâåòå è óïðàæíÿâàò ïðîôåñèè, ðàçëè÷íè îò çåìåäåëèåòî – èíæåíåðíè, ëåêàðñêè, ïðåïîäàâàòåëñêè è ïð., èìà ìîäåðíà òóðñêà õóäîæåñòâåíîòâîð÷åñêà èíòåëèãåíöèÿ, êîÿòî ñúçäàâà ìóçèêà, ëèòåðàòóðà, èçêóñòâî.

Ñ ïðîöåñèòå íà äåìîêðàòèçàöèÿ íåùàòà ïðîìåíÿò ñâîÿ õîä è äíåñ òå ñà ïîëèòè÷åñêè è ïàðëàìåíòàðíî ïðåäñòàâåíè, èçó÷àâàíåòî íà òóðñêèÿ åçèê â ó÷èëèùàòà å âúçñòàíîâåíî, êàêòî è òóðñêèòå òåàòðè, êóëòóðíèòå öåíòðîâå, ïå÷àòíèòå èçäàíèÿ, ñúùåñòâóâàò íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè, êîèòî ñà âàæíè îãíèùà çà êóëòóðíè èçÿâè è ïîääúðæàíå íà êóëòóðíîòî ñâîåîáðàçèå íà îáùíîñòòà. Ñúùåâðåìåííî àâòîðúò íå ïðåìúë÷àâà íåãàòèâíèòå ìîìåíòè, ñâúðçàíè íàé-âå÷å ñ äåéíîñòòà è ïðîïàãàíäàòà íà êðàéíî íàöèîíàëèñòè÷åñêèòå ïàðòèè â Áúëãàðèÿ, êîèòî ñïîðåä íåãî “îòêðîâåíî ïðîâåæäàò êñåíîôîáñêà è àíòèòóðñêà ïîëèòèêà äî ñòåïåí, â ñðàâíåíèå ñ êîÿòî ëîçóíãèòå, èçäèãàíè ïî âðåìå íà “âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ”, áëåäíåÿò”. [4]

Ïîñëåäíàòà ñòàòèÿ â êíèãàòà ñúùî òðåòèðà âúïðîñèòå íà ïðèíóäèòåëíèòå ìèãðàöèè è ñìÿíàòà íà èìåíàòà. Ìîæå áè òîâà å ñúçíàòåëíî òúðñåíà îò ñúñòàâèòåëèòå “ðàìêîâà êîìïîçèöèÿ”, êîÿòî ñâúðçâà íà÷àëîòî ñ êðàÿ, ðàçïîëàãàéêè â ìåæäèííîòî ïðîáëåìíî ïðîñòðàíñòâî ìàòåðèàëèòå, îòíàñÿùè ñå â ïî-ãîëÿìà ñòåïåí êúì êóëòóðàòà, îáè÷àèòå, òðàäèöèèòå, åçèêà, ìóçèêàòà, òàíöà è êóõíÿòà. Âåðîÿòíî çàùîòî â íåìàëêà ñòåïåí èìåííî ïîëèòèêàòà êúì åòíè÷åñêèòå îáùíîñòè è ìàëöèíñòâàòà çàäàâà è îñíîâíàòà “ðàìêà”, â êîÿòî òå çàïàçâàò, ðàçâèâàò, îáîãàòÿâàò ñâîÿòà ñïåöèôè÷íà èäåíòè÷íîñò. Çà ñúæàëåíèå, ïðèíóäèòåëíèòå ìèãðàöèè íà òóðñêîòî íàñåëåíèå îò Áúëãàðèÿ áåëåæàò áèòèåòî íà òóðöèòå, ÷åñòî ïúòè ñúçäàâàéêè â òÿõ óñåùàíå çà íåñèãóðíîñò. Â ñâîÿòà ñòàòèÿ Äèìàíà Òðúíêîâà[5] ïðîñëåäÿâà õðîíîëîãèÿòà íà ñúáèòèÿòà ñ îñíîâåí àêöåíò âúðõó ïîñëåäíàòà ò.íàð. “ãîëÿìà åêñêóðçèÿ”. Îòáåëÿçâàéêè, ÷å òÿ å “ïúðâàòà ìàùàáíà íàñèëñòâåíà ìèãðàöèÿ íà õîðà â ñëåäâîåííà Åâðîïà, îò êîÿòî ñà çàñåãíàòè íàä 350 000 äóøè”[6], òÿ ñå âðúùà êúì íà÷àëîòî íà ïðîáëåìà, à èìåííî Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà îò 1878 ã. Âñúùíîñò, Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ å ñúáèòèåòî, êîåòî ïðîìåíÿ “ìåñòàòà”, è îò ãîñïîäñòâàùî ìíîçèíñòâî òóðöèòå îáðàçóâàò çíà÷èòåëíà ÷àñò îò ìàëöèíñòâåíèòå ãðóïè íå ñàìî â íàøàòà ñòðàíà, íî è íà Áàëêàíèòå. Ïúðâèòå ìèãðàöèè, êàêòî è ïîñëåäâàùèòå, ñâúðçàíè ñ Áàëêàíñêèòå âîéíè 1912-1913 ã., èìàò äîñòà ñåðèîçåí êóëòóðåí åôåêò çà òóðñêîòî íàñåëåíèå â Áúëãàðèÿ, òúé êàòî ñå èçñåëâà íàé-âå÷å ãðàäñêîòî íàñåëåíèå – òàêà òóðñêàòà îáùíîñò çàäúëãî îñòàâà áåç ñâîÿ èíòåëèãåíöèÿ è â ìíîçèíñòâîòî ñè å ñúñòàâåíà îñíîâíî îò ñåëñêî íàñåëåíèå. Âñå ïàê ïðåç 20-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. íåéíè ïðåäñòàâèòåëè ñà ïðåäèìíî ó÷èòåëè. Íàä 2 000 ó÷èòåëè ïðåïîäàâàò íà íàä 60 000 ó÷åíèöè â 1 700 íà÷àëíè ó÷èëèùà, 40 ñðåäíè è â ïåäàãîãè÷åñêèòå.[7] Òå çàïî÷âàò äâèæåíèå çà îòêàç îò àðàáèöàòà è âúâåæäàíå íà ëàòèíèçèðàíàòà òóðñêà àçáóêà ïàðàëåëíî ñ êåìàëèñòêèòå êóëòóðíè ðåôîðìè. Òîâà ðåøåíèå âçåìà Ñúþçúò íà òóðñêèòå ó÷èòåëè (Türk

[4] Ïàê òàì, ñòð. 18.

[5] Òðúíêîâà, Ä. Ïðèíóäèòåëíè ìèãðàöèè è ñìÿíà íà èìåíàòà – Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð.159-164.[6] Ïàê òàì, ñòð. 159.[7] Sakarbalkan, Â. “Krall�k Devrinde Bulgaristan’da Türk E�itimi (1908-1944), II” Türk Kültürü, Say� 30 (Nisan 1965), s. 29 (Òóðñêîòî îáðàçîâàíèå â öàðñêà Áúëãàðèÿ, 1908-1944).

63

Ö�tetmenler Birli�i) íà êîíãðåñà ñè ïðåç 1928 ã. â Ëîì.[8] Ñ òÿõíî ó÷àñòèå çàïî÷âàò äà ñå èçäàâàò è âåñòíèöè íà íîâàòà àçáóêà, â êîèòî ïîïóëÿðèçèðàò íîâàòà àçáóêà, êàêòî è èäåèòå íà Ìóñòàôà Êåìàë, ñúçäàâà ñå è êóëòóðíî-ïðîñâåòíàòà îðãàíèçàöèÿ “Òóðàí”, íî ñëåä ïðåâðàòà îò 1934 ã. òåçè èçäàíèÿ, êàêòî è äîñòà îò áúëãàðñêèòå âåñòíèöè, ñà çàêðèòè. Ïî-íàòàòúê àâòîðêàòà ïðîñëåäÿâà êîëåáëèâàòà è íåïîñëåäîâàòåëíà ïîëèòèêà íà êîìóíèñòè÷åñêèòå áúëãàðñêè ïðàâèòåëñòâà ñëåä 1944 ã., ñ êðàòêèòå ìîìåíòè íà ëèáåðàëèçàöèÿ äî 1948 è ïðåç 50-òå ãîäèíè, íàìåðèëà èçðàç íàé-âå÷å âúâ âúçìîæíîñòòà òóðñêîòî íàñåëåíèå äà èìà ñîáñòâåíè âåñòíèöè, ðàäèîïðåäàâàíèÿ, ñïèñàíèÿ, òåàòðè, ó÷èëèùà. Ñëåä òîâà áúëãàðñêèòå è òóðñêèòå ó÷èëèùà ñå ñëèâàò, à îò ïå÷àòíèòå èçäàíèÿ îñòàâàò åäèíñòâåíî ïîäêðåïÿíèòå è èçäàâàíèòå ñ áëàãîñëîâèÿòà íà ÁÊÏ. Ìåæäóâðåìåííî ñà ïîëîæåíè óñèëèÿ è çà ôîðìèðàíåòî íà òúíúê ñëîé íà òóðñêàòà èíòåëèãåíöèÿ, ñúñðåäîòî÷åíà ãëàâíî îêîëî òåçè èçäàíèÿ. Ñâîáîäîìèñëåùè èíòåëåêòóàëöè êàòî ïîåòúò Ðåäæåá Êþï÷þ, ÷èÿòî ðàííà ñìúðò ïîðàæäà ìíîãî âúïðîñè, íå ñà óäîáíè. Òàêà èëè èíà÷å ñå ñòèãà äî ïðåèìåíóâàíåòî ñëåä íÿêîè ïî-ðàííè îïèòè ñðåä ïîìàöèòå è öèãàíèòå, à ñëåä òîâà è äî “ãîëÿìàòà åêñêóðçèÿ” îò 1989 ã. Äíåñ îáà÷å òÿ, êàêòî è ò.íàð. “âúçðîäèòåëåí ïðîöåñ” ñà ïðèçíàòè çà ãðåøêè è ïðåç ÿíóàðè 2012 ã. Íàðîäíîòî ñúáðàíèå íà Áúëãàðèÿ ïðèåìà äåêëàðàöèÿ, îñúæäàùà òåçè ñúáèòèÿ. Òîâà å ïîëîæèòåëåí æåñò çà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ, à è â ñôåðàòà íà áúëãàðî-òóðñêèòå îòíîøåíèÿ. Íî äàëè ïîñòàâÿ òî÷êà â òåìàòà çà ìåæäóåòíè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ ñðåä áúëãàðñêîòî îáùåñòâî å òåìà ñ ïðîäúëæåíèå.

Äèìàíà Òðúíêîâà ðàçãëåæäà äðóãè ìàëöèíñòâåíè ãðóïè, ïðÿêî èëè êîñâåíî ñâúðçàíè ñ òóðöèòå ïî ðåëèãèîçåí èëè åòíè÷åñêè ïðèíöèï – ïîìàöè, þðóöè, òàòàðè, ãàãàóçè. Îñîáåíî ïîäðîáíî ñà ïðîñëåäåíè ñëîæíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó áúëãàðè è ïîìàöè, òúé êàòî çà áúëãàðèòå òå ñà “åäíîâðåìåííî ñâîè – òúé êàòî ãîâîðÿò ñúùèÿ åçèê, è ÷óæäè, çàùîòî èçïîâÿäâàò äðóãà ðåëèãèÿ, íå êàêâà äà å ðåëèãèÿ, à

[8] Bibina, Y. The Ideas and Reforms of Ataturk in the Turkish Press in Bulgaria. Paper presented on 5th International Congress on Ataturk, Ankara, 7-14 December, 2003. (Èäåèòå è ðåôîðìèòå íà Àòàòþðê â òóðñêèÿ ïå÷àò â Áúëãàðèÿ).

òàçè íà “ïîðîáèòåëÿ”.[9] Òîâà âúçïðèÿòèå ïðåðàñòâà ïî-êúñíî, â ñðåäàòà íà 80-òå ãîäèíè íà ÕÕ â., â îñíîâíî îïðàâäàíèå çà “âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ”, êîéòî ñïîðåä êîìóíèñòè÷åñêàòà ïðîïàãàíäà öåëÿë äà âúðíå êúì áúëãàðñêèòå èì êîðåíè âñè÷êè ïîòîìöè íà íàñèëñòâåíî èñëÿìèçèðàíè áúëãàðè. Àâòîðêàòà îáðúùà âíèìàíèå âúðõó ôàêòà, ÷å ïîìàöèòå, ïðåäè òóðöèòå, ñòàâàò îáåêò íà íÿêîëêî ïðåèìåíóâàíèÿ ïðåç ÕÕ â. Ìàêàð ñëåä ïðîìåíèòå ïðåç 90-òå ãîäèíè ÷àñò îò òîâà íàñåëåíèå äà âðúùà èìåíàòà ñè, âñå îùå íå ñà íàïúëíî ïðåîäîëåíè, îò åäíà ñòðàíà, ñòåðåîòèïèòå ñðåä áúëãàðèòå, à è ñòðàõîâåòå ñðåä ñàìèòå ïîìàöè è òóðöè.

Â ñòàòèÿòà ñè “Ïúòóâàíå íà âÿðàòà”[10] Ðàäêî Ïîïîâ çàïîçíàâà ÷èòàòåëÿ ñ îñíîâèòå íà ìþñþëìàíñêàòà âÿðà, î÷åðòàâàéêè ðàçëè÷èÿòà ìåæäó ñóíèòè è øèèòè. Òîé ñå ñïèðà ïî-ïîäðîáíî íà âúïðîñà çà ðåëèãèîçíàòà òîëåðàíòíîñò â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ. Îòáåëÿçâàéêè, ÷å “òîëåðàíòíîñòòà íå îçíà÷àâà ðàâíîïîñòàâåíîñò íà îòäåëíèòå ðåëèãèîçíè îáùíîñòè” è ÷å ìþñþëìàíèòå ñà èìàëè ïî-ãîëåìè âúçìîæíîñòè çà êàðèåðà â äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ, àâòîðúò íå ïîäìèíàâà èñòîðè÷åñêèÿ ôàêò, ÷å “íåìþñþëìàíèòå â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ ñà ñâîáîäíè è ðàçïîëàãàò ñúñ ñîáñòâåíèÿ ñè èìîò, ... íàòðóïâàò ïî-ãîëåìè áîãàòñòâà îò ìþñþëìàíèòå, ... ñïîñîáíè è äîáðå îáðàçîâàíè õðèñòèÿíè êàòî áúëãàðèòå Ñòåôàí Áîãîðèäè è Ãàâðèë Êðúñòåâè÷ ïðåç Õ²Õ â. ñå èçäèãàò äî ìèíèñòåðñêè è ãóáåðíàòîðñêè ïîñòîâå â èìïåðèÿòà”.[11] Ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ ãàðàíòèðà ðåëèãèîçíèòå ïðàâà íà âñè÷êè ïîäàíèöè, à ñ êëàóçèòå íà Íüîéñêèÿ äîãîâîð ñòðóêòóðàòà íà ðåëèãèîçíàòà èíñòèòóöèÿ íà ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ äîáèâà öåíòðàëèçèðàí âèä (ãëàâíî ìþôòèéñòâî, îêðúæíè ìþôòèéñòâà, ðåëèãèîçíè îáùèíè). Ðåëèãèîçíèòå ó÷èëèùà, â êîèòî ñå ïðåïîäàâà òóðñêè åçèê, ïðîäúëæàâàò äà ôóíêöèîíèðàò, à â Øóìåí å ñúçäàäåí Íþâàáà çà ïîäãîòîâêà íà äóõîâíèöè çà ñòðàíàòà. Ïðè êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò ñå çàñèëâà àòåèñòè÷íàòà ïðîïàãàíäà è êàòî öÿëî ñå îãðàíè÷àâàò

[9] Òðúíêîâà, Äèìàíà. Òþðêñêè è ìþñþëìàíñêè ìàëöèíñòâà â Áúëãàðèÿ - Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð. 36.[10] Ïúòóâàíå íà âÿðàòà: îò Àëòàé äî Áàëêàíà. - Òðúíêîâà, Äèìàíà, ñòð. 55-63.[11] Ïàê òàì, ñòð. 58-59.

64

ПОЗНАВАМЕ ЛИ СЕ ОТНЯКЪДЕ?


КНИГИ

ðåëèãèîçíèòå ïðàêòèêè, êàêòî è íà âñè÷êè îñòàíàëè. Äíåñ âå÷å ðåëèãèîçíàòà ñâîáîäà íå ñå îãðàíè÷àâà è â ñòðàíàòà ôóíêöèîíèðàò ïðèáëèçèòåëíî 1 400 äæàìèè è ìîëèòâåíè äîìîâå.[12] Äåéñòâà è Âèñøèÿò èñëÿìñêè èíñòèòóò çà ïîäãîòîâêà íà ñúîòâåòíèòå êàäðè. Âúâ âñåêèäíåâíèÿ æèâîò, îñîáåíî â ñìåñåíèòå ðàéîíè, å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà ïðàêòèêàòà íà ïî÷èòàíå íà õðèñòèÿíñêèòå ïðàçíèöè îò ìþñþëìàíèòå è îáðàòíîòî. Ñ äðóãè äóìè, ðåëèãèîçíîòî ðàçëè÷èå íå å èçòî÷íèê íà ìåæäóåòíè÷åñêî íàïðåæåíèå. (Ïî-ñêîðî íàïîñëåäúê â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî áèòóâàò îïàñåíèÿ îò ïðîíèêâàíå íà ðàäèêàëåí èñëÿì, îáèêíîâåíî ñâúðçâàí ñ òåðîðèñòè÷íè äåéñòâèÿ. Äî àòåíòàòà òîâà ëÿòî íà Áóðãàñêoòî ëåòèùå òå èìàõà äîíÿêúäå òåîðåòè÷åí è ñïåêóëàòèâíî-ìåäèåí õàðàêòåð. Òàêà èëè èíà÷å òåçè ñòðàõîâå ñå ñâúðçâàò íå ñ òóðöèòå â Áúëãàðèÿ, à ñ ðàäèêàëíèòå èñëÿìñêè òå÷åíèÿ â àðàáñêèÿ ñâÿò.)

Äèìàíà Òðúíêîâà ïðåäñòàâÿ è îñìàíñêîòî àðõèòåêòóðíî íàñëåäñòâî.[13] Òÿ îòáåëÿçâà, ÷å ñ èäâàíåòî íà îñìàíöèòå íà Áàëêàíèòå ñå ïðîìåíÿ îáëèêúò íà ñåëèùàòà è ïî áúëãàðñêèòå çåìè. Êðåïîñòíèòå ñòåíè íå îãðàíè÷àâàëè âå÷å ãðàäñêîòî ïðîñòðàíñòâî, ãðàäîâåòå ñå ðàçðàñòâàëè âúâ âñè÷êè ïîñîêè è ïî òå÷åíèÿòà íà ðåêèòå, âúòðå â òÿõ ñå ôîðìèðàë öåíòúðúò ñ íàé-âàæíèòå îáùåñòâåíè ñãðàäè – äæàìèÿòà (èëè öúðêâàòà) ïàçàðúò, ÷åñòî ïîêðèò, îáùåñòâåíàòà áàíÿ, ÷åøìèòå. Âñúùíîñò è â àðõèòåêòóðàòà ñå îñúùåñòâèëî ñìåñâàíå íà ìåñòíàòà òðàäèöèÿ ñ îñìàíñêàòà, êîÿòî îò ñâîÿ ñòðàíà áèëà ñìåñèöà îò íàñëåäñòâîòî íà äúðæàâèòå, âúðõó ÷èÿòî òåðèòîðèÿ ñå ðîäèëà ïî-êúñíî è îñìàíñêàòà - Ñåëäæóêñêèÿ ñóëòàíàò, Ñàñàíèäñêè Èðàí, Âèçàíòèÿ, à ïî-êúñíî ñå ðàçâèâà è ðàæäà è øåäüîâðèòå íà Ìèìàð Ñèíàí ïðåç ÕV-ÕV² â., çà äà ñå îáîãàòè ïðåç ÕV²²² âåê îò çàïàäíèòå ñòèëîâå íà áàðîêà è ðîêîêîòî, à â íà÷àëîòî íà ÕÕ â. äà ðîäè è ìíîãî õàðàêòåðíèÿò íåîêëàñèöèñòè÷åí ñòèë, ïðåïðàùàù êúì îáðàçöèòå íà îñìàíñêàòà àðõèòåêòóðà îò ÕV² â. Îò äðóãà ñòðàíà, òÿ ïîä÷åðòàâà, ÷å ïðîñòîðíèòå êúùè ñ íàäâèñíàëè åðêåðè è òåæêè ñòðåõè ñà ôîðìèðàëè îñîáåíèÿ òèï æèëèùíà àðõèòåêòóðà, êîÿòî å äîáðå ðàçïîçíàâàåìà è èìà ìíîãî îáùè ÷åðòè íà

[12] Ïàê òàì, ñòð. 63.[13] Òðúíêîâà, Äèìàíà. Àðõèòåêòóðà, èçêóñòâî, ëèòåðàòóðà. – Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð.71-75.

65

Ñíèìêè: Àíòîíè Ãåîðãèåâ


Áàëêàíèòå. Òðúíêîâà ñå ñïèðà âúðõó íàé-âàæíèòå ïàìåòíèöè, ñâúðçàíè è ñ èñëÿìñêàòà ðåëèãèÿ – äæàìèè, òåêåòà, òþðáåòà, áèáëèîòåêè, êåðâàíñàðàè è äð., êîèòî îùå ïî-ïîäðîáíî è ñ áîãàò ñíèìêîâ ìàòåðèàë ñà ïðåäñòàâåíè â ïðåäèøíàòà êíèãà íà èçäàòåëñòâîòî, ïîñâåòåíà íà íàé-èíòåðåñíèòå îñìàíñêè ïàìåòíèöè â Áúëãàðèÿ.[14] Àâòîðêàòà îòáåëÿçâà,÷å ñðàâíèòåëíî ìàëêî å îöåëÿëî îò òîâà àðõèòåêòóðíî íàñëåäñòâî, èç÷åçíàëî ãëàâíî ïîä íàòèñêà íà ìîäåðíèçàöèÿòà è åâðîïåèçàöèÿòà íà áúëãàðñêèòå ãðàäîâå ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî. Íàêðàòêî ñå ñïèðà è âúðõó êíèæîâíîòî íàñëåäñòâî, ÷àñò îò êîåòî ñå å çàïàçèëî âúâ ôîíäîâåòå íà îñìàíñêèòå áèáëèîòåêè êàòî òàçè íà Îñìàí Ïàçâàíòîãëó âúâ Âèäèí, áèáëèîòåêàòà êúì Òîìáóë äæàìèÿ â Øóìåí, Ñîôèÿ, Êþñòåíäèë è äð., ñåðèîçíî ïðîó÷åíè îò Ñòîÿíêà Êåíäåðîâà[15], Ìèõàèëà Ñòàéíîâà[16]. Íà Ñòàéíîâà ïðèíàäëåæè ïúðâîòî â Áúëãàðèÿ èçñëåäâàíå âúðõó îñìàíñêàòà êóëòóðà ïî áúëãàðñêèòå çåìè, êîåòî å îñíîâîïîëàãàùî çà ðàçâèòèåòî íà òàçè ïðîáëåìíà îáëàñò è èìà îñîáåí ïðèíîñ çà êóëòóðíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíèòå â ïåðèîäà ÕV-ÕV²²² â.[17]

Â ñâîÿòà öÿëîñò ñòàòèÿòà íà Äèìàíà Òðúíêîâà å öåíòðèðàíà íàé-âå÷å êúì àðõèòåêòóðíîòî íàñëåäñòâî – îáùåñòâåíè è ðåëèãèîçíè ñãðàäè, æèëèùíà àðõèòåêòóðà. Ñðàâíèòåëíî ïî-ìàëêî ìÿñòî å îòäåëåíî íà äðóãèòå âèäîâå èçêóñòâà - òåìà, êîÿòî íàèñòèíà íå ìîæå äà áúäå èç÷åðïàíà â åäèí êðàòúê ìàòåðèàë è î÷àêâà äà áúäå ïî-ïîäðîáíî îñâåòëåíà, çà äà ñòàíå äîñòîÿíèå íà ïî-øèðîêà ÷èòàòåëñêà ïóáëèêà. Îòäåëåíî å âíèìàíèå íà ìàêàð è êúñíîòî ðàçâèòèå íà îñìàíñêèÿ ïå÷àò, ïðåäñòàâåí íàé-âå÷å ñ â. „Òóíà” („Äóíàâ”). Íå ñà ìàëêî èçëèçàùèòå â

Áúëãàðèÿ òóðñêè âåñòíèöè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, îñîáåíî ìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè. Íàêðàòêî ñà î÷åðòàíè ïðîöåñèòå íà îãðàíè÷àâàíå íà êóëòóðíàòà àâòîíîìèÿ â òîòàëèòàðíèÿ ïåðèîä, êàòî çàêðèâàíåòî íà òåàòðèòå. Íååäíîçíà÷íà å ïîëèòèêàòà ïî îòíîøåíèå íà ïå÷àòíèòå èçäàíèÿ, êàòî ñà îñòàâåíè ïðåäèìíî èäåéíî àíãàæèðàíèòå “Éåíè Úøúê” (“Íîâà ñâåòëèíà”) è “Éåíè Õàÿò” (“Íîâ æèâîò”), êîèòî îáà÷å, òðÿáâà äà îòáåëåæà, ÷ðåç ïóáëèêàöèèòå íà ìåñòíèòå ñè êîðåñïîíäåíòè â íåìàëêà ñòåïåí óñïÿâàõà äà îòðàçÿò æèâîòà íî îáùíîñòòà. Àêî èñêàìå äà îòðàçèì îáåêòèâíî-íàó÷íî è íå “åäíîöâåòíî” äàäåíî ÿâëåíèå èëè ñúáèòèå, íå áè òðÿáâàëî äà òðúãâàìå îò ëåïåíåòî íà åòèêåòè, à äà ãî èçñëåäâàìå âúâ âñè÷êèòå ìó àñïåêòè è òîãàâà äà ïðàâèì ñâîèòå îáîáùåíèÿ è èçâîäè è äà îöåíÿâàìå ðåçóëòàòèòå ìó. Íî âñå îùå òåçè èçäàíèÿ è òÿõíàòà ðîëÿ çà îáùíîñòòà íå ñà ñàìîñòîÿòåëíî èçñëåäâàíè êàòî ïðîïàãàíäíè îðãàíè íà êîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿ, à îùå ïî-ìàëêî êàòî ìÿñòî, íà êîåòî ñå ðàçâèâà è çàïàçâà òðàäèöèîííàòà êóëòóðà íà îáùíîñòòà, è êàòî òðèáóíà çà ëèòåðàòóðíè èçÿâè íà ïîåòè, ïèñàòåëè, ðàçêàçâà÷è ïðåç äåñåòèëåòèÿòà íà ñîöèàëèçìà. Äíåñ íÿìà îãðàíè÷åíèå âúðõó ïå÷àòíèòå èçäàíèÿ íà òóðñêè åçèê, íî äîðè êðàòêèòå íîâèíàðñêè ïðåäàâàíèÿ â åëåêòðîííèòå ìåäèè ÷åñòî ñòàâàò îáåêò íà äåáàòè.

Äðóãà èíòåðåñíà òåìà, êîÿòî êíèãàòà ïðåäëàãà íà áúëãàðñêèÿ (è àíãëîãîâîðÿùèÿ) ÷èòàòåë, ñà ôîëêëîðúò è òðàäèöèîííèòå ïðàçíèöè íà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Íåéíè àâòîðè ñà äîö. ä-ð Áîæèäàð Àëåêñèåâ, äîö. ä-ð Ãàëèíà Ëîçàíîâà, äîö. ä-ð Äîðîòåÿ Äîáðåâà.[18] Ìîæå áè èìåííî â òàçè îáëàñò íàé-ÿñíî ïðîëè÷àâà êóëòóðíîòî âçàèìîäåéñòâèå êàòî óíèâåðñàëåí çàêîí, çàùîòî àâòîðèòå ïîä÷åðòàâàò, ÷å êóëòóðàòà íà âñÿêà îáùíîñò ïðåäñòàâëÿâà ðåçóëòàò îò íåïðåêúñíàò ïðîöåñ íà âëèÿíèÿ è âçàèìîäåéñòâèÿ, ïðåäîïðåäåëåíè îò èñòîðè÷åñêèòå è îáùåñòâåíè ñúáèòèÿ â õîäà íà èñòîðèÿòà è ÷å “òóðñêèÿò íàðîä â Ìàëà Àçèÿ è â Åâðîïà ïðåäëàãà ìíîãî èíòåðåñåí ïðèìåð çà ñëîæíîñòòà íà òîçè ïðîöåñ”.[19] Ôîðìèðàëàòà ñå îêîëî îñìàíñêèÿ äâîð íîâà

[14] Äèìàíà Òðúíêîâà, Àíòîíè Ãåîðãèåâ, Õðèñòî Ìàòàíîâ. Ïúòåâîäèòåë çà Îñìàíñêà Áúëãàðèÿ. Vagabond Media. Ñ., 2011, 191 ñòð.[15] Êåíäåðîâà, Ñòîÿíêà. Êíèãè, áèáëèîòåêè è ÷èòàòåëñêè èíòåðåñè ñðåä ñàìîêîâñêèòå ìþñþëìàíè: ÕV²²² – ïúðâàòà ïîëîâèíà íà Õ²Õ âåê, ÍÁÊÌ, Ñ., 2012, 352 ñòð. Àâòîðúò å ìåæäóíàðîäíî ïðèçíàò åêñïåðò â ñâîÿòà îáëàñò è èìà ìíîãî ãîëÿì áðîé ïóáëèêàöèè, ïðåäñòàâÿùè è áîãàòèÿ ôîíä àðàáîãðàôè÷íà ëèòåðàòóðà è àðõèâè â Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà „Ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”, êîèòî íå å âúçìîæíî äà áúäàò öèòèðàíè òóê.[16] Ñòàéíîâà, Ìèõàèëà. Îñìàíñêèòå áèáëèîòåêè â áúëãàðñêèòå çåìè ÕV-Õ²Õ âåê. Ñòóäèè. ÍÁÊÌ, 1982, 206 ñòð.[17] Ñòàéíîâà, Ìèõàèëà. Îñìàíñêè èçêóñòâà íà Áàëêàíèòå, ÕV – ÕV²²² â. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”, Ñ., 1995, 136 ñòð.

[18] Àëåêñèåâ, Áîæèäàð, Ãàëèíà Ëîçàíîâà, Äîðîòåÿ Äîáðåâà.Ôîëêëîð è òðàäèöèîííè ïðàçíèöè – Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð. 89-125.[19] Ïàê òàì, ñòð. 89.

66


КНИГИ

êóëòóðà îáåäèíÿâà èñëÿìñêèòå íîðìè ñ ìåñòíèòå õóäîæåñòâåíè òðàäèöèè, êîèòî ïîíÿêîãà ñà çàïàçâàëè è íåèñëÿìñêè åëåìåíòè. Âñå îùå íàðîäíàòà òóðñêà êóëòóðà â Áúëãàðèÿ å íåäîñòàòú÷íî ïðîó÷åíà è î÷àêâà ñâîèòå èçñëåäîâàòåëè. Ôîëêëîðíîòî íàñëåäñòâî ïðåäñòàâëÿâà ïúñòðà ìîçàéêà îò ñòàòè÷íè è äèíàìè÷íè ôîðìè è ÿâëåíèÿ, ïðîìåíÿùè ñå ïîä âëèÿíèåòî íà ôàêòîðè êàòî ìèãðàöèÿòà êúì ãðàäîâåòå, ìîäåðíèçàöèÿòà è ãëîáàëèçàöèÿòà. Àâòîðèòå îòäåëÿò íóæíîòî âíèìàíèå íà òðàäèöèîííèòå ïðàçíèöè íà òóðöèòå, îñíîâàâàùè ñå íà âÿðàòà - Ðàìàçàí áàéðÿìà è Êóðáàí áàéðÿìà, àøóðå, íåâðóç, õúäðåëåç. Ðàçêàçâàò çà îáè÷àè è ïðàçíèöè, ñâúðçàíè ñ ìàñêèðàíå – ñàÿäúëàðè äæàìàëäæúëàð, êîèòî ñå ïðàçíóâàò è ñåãà, êàòî èëþñòðèðàò èíôîðìàöèÿòà ñ ðåäèöà êîíêðåòíè ïðèìåðè îò ðàçëè÷íèòå êðàèùà íà Áúëãàðèÿ. Íå ïðîïóñêàò äà îòáåëåæàò ïî-ñïåöèôè÷íèòå àëåâèéñêè êàðíàâàëíè îáè÷àè êàòî áåøèêëè. Ïåõëèâàíñêèòå áîðáè ñúùî ñà êîìïîíåíò îò òðàäèöèîííàòà òóðñêà êóëòóðà. Îïèñàíè ñà è ñåìåéíèòå ïðàçíèöè – ðàæäàíå è îòãëåæäàíå íà äåöàòà, ñþíåòúò ïðè ìîì÷åòàòà, ñâàòáàòà è ñâàòáåíèòå îáè÷àè êàòî êúíîñâàíåòî – êúíà ãåäæåñè, ïîãðåáåíèåòî. Òå ÷åñòî ñå ñúïîñòàâÿò ñ áúëãàðñêèòå. Âçàèìîäåéñòâèåòî ìåæäó äâåòå êóëòóðè îáà÷å å íàé-âèäèìî â îáðàçèòå íà Íàñðåääèí Õîäæà (Íàñòðàäèí Õîäæà) è Õèòúð Ïåòúð, áúëãàðñêèÿò “îãëåäàëåí” ãåðîé. Äâàìàòà ñè ñúïåðíè÷àò, íî è îáîãàòÿâàò åäèí äðóã. Òîâà å óíèêàëíî ÿâëåíèå, êîãàòî åäèíèÿò îáðàç ðàæäà äðóãèÿ. Ðàçêàçâà÷åñêàòà òðàäèöèÿ å îñîáåíî ñèëíà ïðè òóðöèòå, à áúëãàðèíúò âèíàãè å èçïèòâàë ëþáîïèòñòâî êúì òóðñêèòå ïðèêàçêè è å ïîïàäàë ïîä òÿõíîòî î÷àðîâàíèå. Íî è òóê èìà ïðàçíîòè â èçñëåäâàíåòî íà òóðñêèòå íàðîäíè ïðèêàçêè â Áúëãàðèÿ, äîêàòî äîñòà ïî-ïîïóëÿðíè ñà àíåêäîòèòå è ïîãîâîðêèòå, êúäåòî ñúùåñòâóâàò äîñòà ïàðàëåëè.

Åçèêîâèòå âçàèìîäåéñòâèÿ â ðåçóëòàò îò äúëãîòî ñúæèòåëñòâî íà äâàòà íàðîäà ñà äîâåëè äî íàâëèçàíåòî íà íåìàëúê áðîé òóðöèçìè â áúëãàðñêèÿ åçèê, êîèòî ÷åñòî äîðè íå ñå îñúçíàâàò êàòî ÷óæäèöè.[20] Òå áèòóâàò â òîïîíèìèòå êàòî âðúõ Ìóñàëà, ðàéîíà íà Äåëèîðìàíà/Ëóäîãîðèåòî, âúâ ôàìèëíèòå èìåíà êàòî Àáàäæèåâè, Äæàìäæèåâè, ×àêúðîâè è ïð., à ñúùî è â îáðàçóâàíåòî íà

óñòîé÷èâèòå ñëîâîñú÷åòàíèÿ, ôðàçåîëîãèçìèòå êàòî “âðúçâàì êóñóð”, “ðàçâÿâàì ñè áàéðàêà”, êàêòî è ïðè ïîñëîâèöèòå è ïîãîâîðêèòå. Íåùî ïîâå÷å – ñëåä åñòåñòâåíèÿ ïðîöåñ íà èç÷èñòâàíå íà áúëãàðñêèÿ åçèê â íîâîîñâîáîäåíà Áúëãàðèÿ, íå ñàìî êàòî êóëòóðíî ÿâëåíèå, íî è â ðåçóëòàò íà åñòåñòâåíîòî îòìèðàíå íà ðåäèöà ÿâëåíèÿ è ðåàëíîñò (èç÷åçâàíåòî íà ìíîæåñòâî ïîëèòè÷åñêè, àäìèíèñòðàòèâíè, âîåííè òåðìèíè è ïîíÿòèÿ), ñëåä ïðîìåíèòå îò 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. òóðöèçìèòå îòíîâî íàõëóâàò íàé-âå÷å â æóðíàëèñòè÷åñêèÿ åçèê íàé-âå÷å çàðàäè ïî-ãîëÿìàòà åêñïðåñèâíîñò. Òîâà âîäè äîðè äî ñúñòàâÿíåòî íà äâà ðå÷íèêà íà òóðöèçìèòå. [21] Ñúùåâðåìåííî äîñòà òóðöèçìè âñå îùå ñà øèðîêî èçïîëçâàíè â áèòà (êàòî íàïðèìåð ÷àðøàô, äþøåìå, þðãàí), áåç äà ñå îñúçíàâàò êàòî ÷óæäèöè. Òîâà ñå îòíàñÿ è çà ëåêñèêàòà, ñâúðçàíà ñ êóõíÿòà è õðàíàòà (÷îðáà, êþôòå, êåáàï, ñþòëÿø, äæåçâå è ïð.)

Ñàìàòà èñòîðèÿ íà òóðñêàòà êóõíÿ å èñòîðèÿ íà ñìåñâàíåòî è îáîãàòÿâàíåòî íà ðàçëè÷íè õðàíè, îáè÷àè, êóëòóðè âúðõó îãðîìíàòà òåðèòîðèÿ îò Ñåâåðåí Êèòàé äî Áàëêàíèòå. Îáùàòà êóëòóðà íà ïðåïëèòàíåòî, ÷åñòî íàðè÷àíà “áàëêàíñêà ìîçàéêà”, å ñúçäàëà è îáùèòå âêóñîâå íà Áàëêàíèòå, ãëàâíî ñëåä èäâàíåòî íà îñìàíöèòå íà ïîëóîñòðîâà.[22] Âåêîâíîòî ñúæèòåëñòâî è âñåêèäíåâíèòå êîíòàêòè ìåæäó áúëãàðè è òóðöè â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ íåèçáåæíî ñà îñòàâèëè îòïå÷àòúê è âúðõó áúëãàðñêàòà/áàëêàíñêàòà êóõíÿ. Îñâåí îáùèòå õðàíè è íàïèòêè êàòî ÷îðáèòå, ãþâåäæèòå, êåáàïèòå, áàêëàâèòå, êàôåòî, å îñòàíàëà è òðàäèöèÿòà íà çàäðóæíîòî õðàíåíå íà öÿëîòî ñåìåéñòâî, îñîáåíî íà ãîëåìèòå êàëåíäàðíè ïðàçíèöè, íåçàâèñèìî äàëè ñà õðèñòèÿíñêè èëè ìþñþëìàíñêè. Ñúâìåñòíîòî æèâååíå, íàé-âå÷å â ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ íà ÕÕ â. å äîïðèíåñëî çà ñáëèæàâàíå íà õðàíèòåëíèòå íàâèöè, íî è çà ïàäàíåòî íà õðàíèòåëíèòå òàáóòà, íàëàãàíè îò ðåëèãèÿòà. È òóê ìîæå áè òðàäèöèÿòà å èçãóáèëà áèòêàòà ñ ãëîáàëèçàöèÿòà. Êóëòóðàòà íà „ÌàêÄîíàëäñ”, “õîòäîãà è ïîïêîðíà” å ñÿêàø íåîòäåëèìà îò æèâîòà íà íàøèòå äåöà. Íî âñå

[20] Áèáèíà, Éîðäàíêà.Òóðñêè è/èëè áúëãàðñêè? – Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð. 137-142.

[21] Êðúñòåâà, Âåñåëà. Ðå÷íèê íà òóðöèçìèòå â ñúâðåìåííèÿ áúëãàðñêè ïå÷àò. Ñ., 2000; Ñúùàòà: Òúëêîâåí ðå÷íèê íà òóðöèçìèòå â áúëãàðñêèÿ åçèê. Ñ., 2005.[22] Áèáèíà, Éîðäàíêà. Êóõíÿ: îò êþôòåòî äî áóëàìà÷à – Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð. 145-150.

67


îùå ôàìèëíî-ðîäîâèòå âðúçêè ñà â îñíîâàòà è íà ñîöèàëíèòå îòíîøåíèÿ êàòî öÿëî è äî ãîëÿìà ñòåïåí ñà ñâîåîáðàçíà “êóëòóðíà áàðèåðà” ñðåùó ïðîöåñèòå íà àëèåíàöèÿ, â äîñòà ïî-ãîëÿìà ñòåïåí çàñåãíàë „çàïàäíèòå”, îòêîëêîòî “èçòî÷íèòå” îáùåñòâà. Ðàçáèðà ñå, íàáèðàùèòå ñêîðîñò ãëîáàëèçàöèîííè ïðîöåñè, çàñåãíàëè êóëòóðàòà è êóëòóðíèòå îáùóâàíèÿ, ïðîìåíÿò è õðàíèòåëíèòå íàâèöè è âñå ïîâå÷å èíòåðíàöèîíàëèçèðàò êóõíÿòà íè ñ åêçîòè÷íè õðàíè îò öÿë ñâÿò (êèòàéñêè, èíäèéñêè, ëèâàíñêè, àðìåíñêè, åâðåéñêè è ïð.). Òàêà ÷å è êóõíÿòà íà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ äíåñ íå ñå ðàçëè÷àâà äðàñòè÷íî îò òàçè íà áúëãàðèòå. Íî â èñòîðè÷åñêè ïëàí òóðñêàòà êóõíÿ å äîïðèíåñëà çà õàðàêòåðíèÿ îáëèê è íà “áàëêàíñêàòà ñîôðà” êàòî öÿëî.

Êàêòî îñòàíàëèòå êîìïîíåíòè íà êóëòóðàòà, òàêà è ìóçèêàòà íè ïðåäñòàâÿ èíòåðåñíè ïðèìåðè íà ïðåïëèòàíèÿ è âëèÿíèÿ. Â ñâîÿòà ñòàòèÿ äîö. ä-ð Èâàíêà Âëàåâà òúðñè òåçè îáùîáàëêàíñêè ïàðàëåëè, âúâåæäàéêè íè â ñâåòà íà òóðñêàòà ìóçèêà è òàíö. [23]

Òÿ ñå ñïèðà ãëàâíî íà ãðàäñêàòà ìóçèêàëíà êóëòóðà ïðåç Õ²Õ –ÕÕ â., äîêîëêîòî ó íàñ ñà çàïàçåíè ìíîãî ïîâå÷å äîêóìåíòè, òåðåííè ìàòåðèàëè è çàïèñè çà íåÿ, îòêîëêîòî çà ñåëñêèÿ ôîëêëîð, êîéòî å ïî-ñëàáî èçñëåäâàí. Òóê îñîáåíî âíèìàíèå ñà ïðèâëåêëè ïðîöåñèòå íà ìîäåðíèçàöèÿ. Èíòåðåñåí å ïàðàëåëúò ñ àíàëîãè÷íèòå ïðîöåñè â Åâðîïà è â Áúëãàðèÿ - ïðåç Õ²Õ â. åâðîïåéñêàòà ìóçèêà ñå îáíîâÿâà ñ “îòêðèâàíåòî” è ðåèíòåðïðåòèðàíåòî íà ôîëêëîðíè ìåëîäèè, äîêàòî â Áúëãàðèÿ å îáðàòíîòî – “íîâàòà ìóçèêà ñå ôîðìèðà ñ ïðèåìàíåòî íà ìóçèêàëíè ìîäåëè îò òóðñêè, ãðúöêè, õúðâàòñêè, ÷åøêè, ðóñêè è äðóãè îáðàçöè íà ãðàäñêè ïåñíè”.[24] Îòòóê è îñîáåíèÿò ôåíîìåí íà áèòóâàíå íà åäíè è ñúùè ïåñíè íà Áàëêàíèòå, êàòî ñðåä íàé-ÿðêèòå ïðèìåðè àâòîðêàòà ïîñî÷âà áúëãàðñêèòå âàðèàíòè íà ïåñåíòà “×åðíè î÷è èìàø ëèáå”, “ßñåí ìåñåö”, êîÿòî å ñòàíàëà ñâîåîáðàçåí õèìí íà Ñòðàíæäà ïî âðåìå íà Ïðåîáðàæåíñêîòî âúñòàíèå, è òóðñêàòà “Þñêþäàð”. Âåðîÿòíî áèõà ìîãëè äà ñå îòêðèÿò ïîäîáíè ñõîäñòâà è â äðóãè îáðàçöè íà ìóçèêàëíîòî èçêóñòâî, íî è òåçè ñà äîñòàòú÷íè, çà äà ñå îòêðèÿò ìóçèêàëíèòå âçàèìîäåéñòâèÿ êàòî

[23] Âëàåâà, Èâàíêà. Ìóçèêà è òàíö - Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ. Èñòîðèÿ, òðàäèöèè, êóëòóðà, ñòð. 129 - 142. [24] Ïàê òàì, ñòð. 129.

68


КНИГИ

åäèí ñâîåîáðàçåí êóëòóðåí áàëêàíñêè ôåíîìåí, ïðåêðàñíî ïðåäñòàâåí è â ïîñðåùíàòèÿ ñ îãðîìåí èíòåðåñ äîêóìåíòàëåí ôèëì íà Àäåëà Ïååâà “×èÿ å òàçè ïåñåí”, ôèëì, êîéòî ñúùî ðàçáóíè äóõîâåòå. Íàñêîðî â åäíî ñâîå èíòåðâþ ïî ïîâîä íàãðàäàòà “Çëàòåí âåê” çà öÿëîñòíèÿ é ïðèíîñ êúì áúëãàðñêîòî êèíî Ïååâà ñúâñåì ÿñíî è ïðîñòè÷êî îáÿñíÿâà çàùî íà Áàëêàíèòå å òîëêîâà îáúðêàíî âúçïðèÿòèåòî çà “ñîáñòâåíî è ÷óæäî”: “Çàðàäè ìèíàëîòî íè, òî å îáùî. Çàðàäè òîâà âñè÷êè íà Áàëêàíèòå èìàìå êîìïëåêñ ïî îòíîøåíèå íà èäåíòèòåòà ñè. À âñúùíîñò íèå, áàëêàíöèòå, ñìå åäíà îáùíîñò - íà èäåíòèòåòà, íà èçêóñòâîòî. Íî ñúñ çàïàçåíè íàöèîíàëíè îñîáåíîñòè, êîèòî ñà èñòèíñêî áîãàòñòâî. Òðÿáâà äà ñìå ùàñòëèâè, ÷å ïðè íàñ ÿ íÿìà òàçè óíèôèêàöèÿ, ïðè êîÿòî âñè÷êè ÿäåì õîòäîã è ïîïêîðí.”[25] Íåñëó÷àéíî òîâà èìåííî å óëîâèëà â ìîíîãðàôèÿòà ñè è äúëãîãîäèøíèÿò êóëòóðîëîã-áàëêàíèñò ïðîô. Ëèëèÿ Êèðîâà – ñïåöèôè÷íèÿ “Äóõ íà ïîëóîñòðîâà”[26], êðåàòèâåí è èíñïèðèðàù, çà êîéòî â ìîìåíòà ïèøå è ñâîåîáðàçíîòî ñè ëîãè÷íî ïðîäúëæåíèå – êíèãàòà, êîÿòî î÷àêâàìå ñ íåòúðïåíèå - “Ïîëóîñòðîâ íà äóõà”.

Ñúçíàòåëíî ñå ñïðÿõ ïî-ïîäðîáíî íà ñúäúðæàíèåòî íà êíèãàòà, òúé êàòî îùå íà ïðåìèåðàòà é â êðàÿ íà íîåìâðè 2012 ã. íÿêîè íàöèîíàëèñòè÷åñêè ìåäèè èçïîëçâàõà ïîâîäà, çà äà ñå îïèòàò äà ðàçáóíÿò äóõîâåòå â îáùåñòâîòî è äà ñå ñúáóäÿò ñòàðèòå ïðèçðàöè è ïëàøèëà îò “ãàðäåðîáà íà èñòîðèÿòà”, ïðè òîâà î÷åâèäíî áåç äà ïîçíàâàò íåéíîòî ñúäúðæàíèå. Òîâà, êàêòî è ïîñëåäâàëèòå òåíäåíöèîçíè ìàòåðèàëè â ìåäèèòå, èçêðèâÿâàùè öåëòà íà êíèãàòà è îñîáåíî “ïîòîïúò” â èíòåðíåò ôîðóìè, áëîãîâå è ïð., îñòàâÿ âïå÷àòëåíèåòî, ÷å âñå îùå ôóíêöèîíèðà, à çà ñúæàëåíèå è “ðàáîòè” îïðåäåëåí ìîäåë – äà ñå íàòèñêàò äàäåíè “êîï÷åòà”, àêòèâèçèðàùè ïðåäâàðèòåëíî èçâåñòíè òðàâìàòè÷íè ïîëåòà â èñòîðè÷åñêàòà ïàìåò íà áúëãàðèíà, íåçàâèñèìî äàëè òå èìàò íÿêàêâî, äîðè íàé-ìàëêî îòíîøåíèå êúì êîíêðåòíèÿ ïîâîä (â ñëó÷àÿ – êíèãàòà “Òóðöèòå â Áúëãàðèÿ”), è òàêà (âåðîÿòíî ñïîðåä ñëó÷àÿ è öåëòà íà “ïîðú÷êàòà”)

äà ñå âíàñÿ ñèëíà äîçà íàïðåæåíèå â îáùåñòâîòî, íåãàòèâèçúì êúì îïðåäåëåíà ìàëöèíñòâåíà ãðóïà, è íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî – îïðåäåëåíè åëåêòîðàëíè íàãëàñè è ïðåäðàçïîëîæåíèÿ. “Òåñòúò” ñ àæèîòàæà îêîëî êíèãàòà ïðåç íîåìâðè-äåêåìâðè[27] ïîêàçà, ÷å íåçàâèñèìî îò äåêëàðàöèèòå íà ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè çà îòêàç îò èçïîëçâàíå íà “åòíè÷åñêàòà êàðòà”, îñîáåíî â ïðåäèçáîðíà ñèòóàöèÿ, â êàêâàòî ñìå äíåñ, òÿ îòíîâî áåçñêðóïóëíî ñå âàäè “îò ðúêàâà” íà âèäèìè è íåâèäèìè èãðà÷è.

Çà êàêâî ïî-òî÷íî èäå ðå÷? Íà ïúðâî ìÿñòî íàïðåæåíèåòî âúçíèêíà ÷ðåç ñïåêóëàöèèòå îêîëî îöåíêèòå è èíòåðïðåòàöèèòå íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ â ïåðèîäà Õ²V-Õ²Õ â. èëè, àêî èçáåãíåì åâôåìèñòè÷íèÿ èçêàç – ïåðèîäúò íà îñìàíñêîòî âëàäè÷åñòâî. Òîâà å òàêà, çàùîòî, êàêòî ïèøå è ïðîô. Õð. Ìàòàíîâ â ïîñëåñëîâà êúì ñïîìåíàòà âå÷å êíèãà çà îñìàíñêîòî àðõèòåêòóðíî íàñëåäñòâî: “Áúëãàðè, ñúðáè, ãúðöè, ÷åðíîãîðöè, àëáàíöè è áîñíåíñêè õðèñòèÿíè ïî ïðèíöèï íàòîâàðâàò “îñìàíñêèòå ïåðèîäè” â ñâîÿòà èñòîðèÿ ñ íåãàòèâåí ñìèñúë. Àêöåíòèðà ñå ïðåäèìíî íà ñòðàäàíèÿòà è áåçïðàâèåòî, íà ãåðîè÷íàòà ñúïðîòèâà ñðåùó çàâëàäÿâàíåòî è íà àíòèîñìàíñêèòå âúñòàíèÿ. Ðÿäêî ñå ïðàâè ðàçãðàíè÷åíèå ìåæäó “êëàñè÷åñêèÿ” îñìàíñêè ïåðèîä, êîéòî çàâúðøâà êúì êðàÿ íà ÕV²² â. è ïîñëåäíèòå âåêîâå íà èìïåðèÿòà. Ïî÷òè íèêîãà íå ñå îò÷èòà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïîêîëåíèÿ õðèñòèÿíè ñà æèâåëè ïîä îñìàíñêà âëàñò, ðàæäàëè ñà äåöà, ïëàùàëè ñà äàíúöè, ñúòâîðÿâàëè ñà ìàòåðèàëíè öåííîñòè.”[28]

Èçëèøíî å äà ñå ïðèïîìíÿò íåîòäàâíàøíèòå äåáàòè êàê äà ñå íàðè÷à òîçè ïåðèîä, íàé-ìàëêîòî çàùîòî äíåñ â îäîáðåíèòå îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèÿ òîé å íàçîâàí òî÷íî ïî òîçè íà÷èí – “îñìàíñêà âëàñò”, à íÿêúäå è ñ îùå ïî-íåóòðàëíîòî “×åòèðèíàéñåòè âåê â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, “Ïåòíàéñåòè âåê â Áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ” èëè äîðè “Êúñíîòî áúëãàðñêî ñðåäíîâåêîâèå, ÕV-

[25] Àäåëà Ïååâà: ×îâåøêàòà èñòîðèÿ å èñòèíñêèÿò äîêóìåíò çà âðåìåòî – èíòåðâþ íà Æåíè Ìèë÷åâà, â. „24 ÷àñà”. http://www.24chasa.bg/Article.asp?ArticleId=1244023 (15.01.2013)[26] Êèðîâà, Ë. Äóõúò íà ïîëóîñòðîâà. Íàéñ Í, Ñ., 2005, 229 ñòð.

[27] Òðóäíî å äà ñå öèòèðà âñè÷êî, òúé êàòî â îïðåäåëåí ìîìåíò ïîñòèíãèòå â èíòåðíåò íàïðèìåð, íàäõâúðëèëà 14 000. Áåç êîìåíòàð îñòàâÿì äîëíîïðîáíèÿ „åçèê íà îìðàçàòà”, êîéòî âå÷å å êîìåíòèðàí è àíàëèçèðàí è ïî ñòðàíèöèòå íà ñïèñàíèå „Îáåêòèâ”.[28]. Ìàòàíîâ, Õðèñòî. Ïîñëåñëîâ, ñòð. 187-188. – Ïúòåâîäèòåë çà Îñìàíñêà Áúëãàðèÿ. Vagabond Media. Ñ., 2011.

69


ÕV²² â.” [29] Íÿìà çàùî äà ñå ïðèïîìíÿ èçâåñòíàòà èñòèíà, ÷å â ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ ïî ïðàâèëî ñà óòâúðäåíèòå â íàöèîíàëíèòå èñòîðèîãðàôèè òåçè è êîíöåïöèè è ïî ïðåçóìïöèÿ – èìåííî â òåõíèÿ äóõ áè òðÿáâàëî äà ñå ðåàëèçèðà è ñàìèÿò ó÷åáåí ïðîöåñ, êîéòî ðàçáèðà ñå, å è ñ âúçïèòàòåëåí õàðàêòåð. Â ñëó÷àÿ íàïðåæåíèåòî áå ãåíåðèðàíî ÷ðåç ñúçíàòåëíî ìàíèïóëèðàíà “êîíôðîíòàöèÿ” ìåæäó íàó÷íàòà òåðìèíîëîãèÿ (“îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî”èëè “îñìàíñêà âëàñò”) è ïðèäîáèëîòî äàëå÷ ïî-øèðîêà ãðàæäàíñòâåíîñò ïîíÿòèå “òóðñêî ðîáñòâî”, íàïúëíî ñúçíàòåëíî ëàíñèðàíî è îò íàöèîíàëèñòè÷åñêèòå áúëãàðñêè ñðåäè, ìåäèè, ïàðòèè. Âïðî÷åì, “ïðîôåñîðúò íà íàðîäà” Áîæèäàð Äèìèòðîâ â êíèãàòà ñè “12 ìèòà çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”[30] ñúâñåì óìåñòíî îòáåëÿçâà: “Îêîëî ñòàòóòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ îò åïîõàòà íà Âúçðàæäàíåòî äî íàøè äíè ñå âîäÿò ÿðîñòíè äèñêóñèè. Èçãëåæäàùîòî áåçóñëîâíî „òóðñêî ðîáñòâî“ (èëè èãî) áå çàìåíåíî çà èçâåñòíî âðåìå ñëåä 1989 ã. ñ òåðìèíà „òóðñêî ïðèñúñòâèå“, à áóðíîòî âúçìóùåíèå ñðåùó òàçè áåçñìèñëèöà ðîäè ïðèìèðèòåëíîòî „òóðñêî âëàäè÷åñòâî“ â ïîñëåäíèòå êîðïóñè ïî áúëãàðñêà èñòîðèÿ”. Â Óèêèïåäèÿ, êîÿòî íå ìîæå äà ñå ñìÿòà çà íàäåæäåí èçòî÷íèê çà èñòîðèöèòå, íî å ïúðâîòî, êúì êîåòî ïîñÿãà ìàñîâèÿò ÷èòàòåë â èíòåðíåò, ïèøå: „Èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêèòå çåìè ìîæå äà áúäå óñëîâíî ðàçäåëåíà íà ïåò îñíîâíè ïåðèîäà: Ïðàèñòîðèÿ, Äðåâíîñò, Ñðåäíîâåêîâèå, Îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî (ê.ì. É.Á.) è

Ìîäåðíà èñòîðèÿ”.[31]

Íå ìîæåì äà íå ñå ñúãëàñèì è ñ ìíåíèåòî íà ïðîô. Âåðà Ìóòàô÷èåâà, ÷å íàèìåíîâàíèåòî çà òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä „Äîñòà ïî-òî÷íî å ôîðìóëèðàíî îò òóðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ: „Áúëãàðèÿ ïîä òóðñêà âëàñò”. À íàé-ïðèåìëèâî áåøå îíîâà, ñúùåñòâóâàëî â îáùèòå ñú÷èíåíèÿ ïî áúëãàðñêà èñòîðèÿ äî 60-òå ãîäèíè íà âåêà íè: „îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî”. Îòòîãàâà íàñàì òî èç÷åçíà, óïîðèòî çàìåñòâàíî ñ „òóðñêî ðîáñòâî”.[32]

Âúïðåêè òîâà, âêàðàíè â ðóñëîòî íà åäèí âå÷å îáåçñìèñëåí îò àêàäåìè÷íà ãëåäíà òî÷êà ñïîð, áÿõà è ïèñàíèÿòà îêîëî ñàìîòî ïîíÿòèå “ðîáñòâî” è äîêîëêî å ïðèëîæèìî çà áúëãàðñêàòà äåéñòâèòåëíîñò â îíçè ïåðèîä îò íàøàòà èñòîðèÿ. Àðãóìåíòèòå, ÷å ñà ñúùåñòâóâàëè ðîáñêè ïàçàðè è â êúñíàòà Îñìàíñêà èìïåðèÿ, íå ïðîìåíÿ èñòîðè÷åñêèÿ ôàêò, ÷å ðîáñòâîòî íå å áèëî ìàñîâà ïðàêòèêà ïî áúëãàðñêèòå çåìè è íå îáÿñíÿâà êàê òàêà ïðåç Õ²Õ â. áúëãàðèòå -“ðîáè” ñà áèëè ïî-áîãàòè îò ñâîèòå ïîðîáèòåëè è ñà èìàëè äâîéíî ïî-ãîëÿì ïðèðàñò è äâîéíî ïî-ìàëêà ñìúðòíîñò. Çàùîòî, ìàêàð ðîáñêàòà èíñòèòóöèÿ äà å ñúùåñòâóâàëà â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ ïî÷òè äî êðàÿ é[33], ïðàâíèÿò ñòàòóò íà áúëãàðèíà å áèë äîñòà ïî-ðàçëè÷åí îò òîçè íà ðîáà – íà ïîäàíèê, êîéòî å ïëàùàë äàíúöè êúì îñìàíñêàòà äúðæàâà. Áúëãàðèíúò å èìàë ïðàâî íà ñîáñòâåíîñò, îáðàáîòâàë å çåìÿòà ñè, ðåàëèçèðàë å ïðîäóêöèÿòà ñè ïî ïàçàðèùàòà íà

[29] Ëàçàðîâ, Èâàí, Èâàí Òþòþíäæåâ, Ðóìÿíà Ìèõíåâà, Ëú÷åçàð Ñòîÿíîâ, Ìèòêî Ïàëàíãóðñêè, Âèîëåòà Ñòîé÷åâà. Èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèÿ, 11 êëàñ, èçä. „Ñëîâî”, Âåëèêî Òúðíîâî, 2001, ñòð. 103-211: “Áúëãàðñêèòå çåìè ïîä îñìàíñêà âëàñò”; Àíäðååâ, Éîðäàí, Åëåíà Ñòàòåëîâà, Êðàñèìèðà Ìóòàôè÷åâà, Ïåòêî Ïåòêîâ, Òîäîð Ìèøåâ. Èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèÿ, 11 êëàñ, èçä. „Êðúãîçîð”, Ñ., 2002, „Áúëãàðñêèòå çåìè ïîä îñìàíñêà âëàñò. ÕV-ÕV²² â.”, ñòð. 359; Ãþçåëåâ, Âàñèë, Ê. Êîñåâ, Ì. Ëàëêîâ, Ë. Îãíÿíîâ, Ì. Ðàäåâà. Èñòîðèÿ. 11 êëàñ íà ÑÎÓ, èçä. „Ïðîñâåòà”, Ñ., 1-âî èçäàíèå 1996, ñëåäâàùè 1998, 1999, “Êúñíîòî áúëãàðñêî ñðåäíîâåêîâèå (ÕV-ÕV²² â.), ñòð. 155-186; Ìóòàô÷èåâà, Â., Ê. Êîñåâ, Ñ. Ãðúí÷àðîâ, Õ. Ìàòàíîâ, È. Èëèåâ, À. Âàñèëåâ. Èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèÿ, 11 êëàñ, èçä. „Àíóáèñ”, Ñ., 2001, “Çàëåçúò íà ñðåäíîâåêîâíàòà áúëãàðñêà äúðæàâà”, ñòð. 86-94; „Áúëãàðèòå â îñìàíñêàòà äúðæàâà”, ñòð. 94-98; „Àíòèîñìàíñêàòà ñúïðîòèâà íà áúëãàðèòå ïðåç ÕV–ÕV²² â.”, ñòð. 104-115. è ò.í.; Äåëåâ, Ïåòúð, Ãåîðãè Áàêàëîâ, Ïåòúð Àíãåëîâ, Öâåòàíà Ãåîðãèåâà, Ïëàìåí Ìèòåâ, Èâàí Èë÷åâ, Åâãåíèÿ Êàëèíîâà, Èñêðà Áàåâà. Èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèÿ çà 11 êëàñ. Èçä. „Ïëàíåòà”, Ñ., 2002, ”Áúëãàðñêèòå çåìè ïîä îñìàíñêà âëàñò”, ñòð.63-81”.[30] Äèìèòðîâ, Áîæèäàð. 12 ìèòà çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Ôîíäàöèÿ ÊÎÌ, 2005, 146 ñòð.

[31] Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ: http://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0_%D0%91%D1%8A%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F (16. 01. 2013 ã.)[32] Âåðà Ìóòàô÷èåâà: Òóðñêî ðîáñòâî èëè îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî? Íÿêîè ðàçñúæäåíèÿ îòíîñíî ðàçñúæäåíèÿòà íà Áåðíàð Ëîðè âúðõó èñòîðè÷åñêèÿ ìèò “ïåò âåêà íè êëàõà” – ñï. „Èñòîðè÷åñêî áúäåùå”, 1997, ¹ 2; Ñúùî: http://e-vestnik.bg/6364[33] Êîëåâ, Âàëåðè. Êðàÿò íà „òóðñêîòî ðîáñòâî” â ñëåäîñâîáîæäåíñêà Áúëãàðèÿ. – ñï. „Àíàìíåçà”, Ãîä. I²², 2008, êí. 2, ISSN 1312-9295, ñ. 85-111. Àâòîðúò äàâà ñâåäåíèÿ çà òîâà, ÷å îêîëî 1878 ã. ïî-ìàëêî îò 2 200 îòâëå÷åíè áúëãàðè-ðîáè ñà ïðîäàäåíè â ðàçëè÷íè ðàéîíè íà èìïåðèÿòà. Îêîëî 700 îò òÿõ ñà îòâëå÷åíè â ðàéîíà íà Ãàëèïîëè, 200 îêîëî ×àíàêêàëå, 300 â Èçìèò, 100 íà ìàëîàçèéñêèÿ áðÿã ñðåùó îñòðîâ Ñàìîñ, 70 â Ãþìþðäæèíà.; Ñúùî: Èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Ò. 2. (ñúñòàâ. Å. Ãðîçäàíîâà, É. Ñïèñàðåâñêà, Î. Òîäîðîâà, Ð. Ðàäêîâà, Ñ. ßíåâà, È. Òîäåâ). Ñîôèÿ: “Òðóä-Çíàíèå”, 2004, 753 ñ; Äàâèäîâà, Åâãåíèÿ. Áúëãàðñêè òúðãîâñêè êúùè ïðåç Âúçðàæäàíåòî. – ñï. „Àíàìíåçà”, áð. 5, 1997.

70


КНИГИ

èìïåðèÿòà, à â ïî-êúñíèÿ ïåðèîä – XVIII è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà XIX â., è èçâúí íåéíèòå ïðåäåëè, äîêîëêîòî áúëãàðñêèòå çåìè, çàåäíî ñ öÿëàòà èêîíîìèêà íà èìïåðèÿòà, ñà âïëåòåíè îùå ïî-çäðàâî âúâ âúíøíîòúðãîâñêèÿ îáìåí ñ åâðîïåéñêèòå äúðæàâè. Òúðãîâñêè êàíòîðè ñà îòâàðÿíè â øèðîê ãåîãðàôñêè àðåàë - â Öàðèãðàä è Áóêóðåù, â Îäåñà è Âèåíà. Èçâåñòåí ôàêò å, ÷å ïëîâäèâñêè àáàäæèè ñà òúðãóâàëè â Áóðñà, Èçìèð, Åðçóðóì â Àíàäîëà, Äàìàñê, äîðè ñ Êàëêóòà â Èíäèÿ; êîïðèâùåíñêè ôàìèëèè ñà òúðãóâàëè â Êàéðî è äð. ÷àñòè íà Åãèïåò, à ïðîäóêöèÿòà íà ñàìîêîâñêèòå ïàïóê÷èè, íà âðà÷àíñêèòå êîïðèíàðè, íà îõðèäñêèòå êîæóõàðè å íàìèðàëà ïàçàð â Ñúðáèÿ è Áîñíà. Íàðåä ñ òîâà áúëãàðèòå ñà çàïàçèëè ðåëèãèÿòà ñè è öúðêâèòå (ìàêàð è äà å èìàëî îãðàíè÷åíèÿ ïî îòíîøåíèÿ íà ãîëåìèíàòà èì, ìåñòîïîëîæåíèåòî èì è äð.), åçèêà, ðàçâèëè ñà ñèñòåìàòà îò ñâîèòå ó÷èëèùà.

Ðàçáèðà ñå, íåùàòà íå ñà åäíîçíà÷íè, îñîáåíî â ñëîæíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíèòå, íî è öåëòà íà êíèãàòà å äà ïîìîãíå íà ÷èòàòåëÿ äà ñå îòúðñè îò „÷åðíî-áÿëàòà” îïòèêà è äà ïîãëåäíå íà ñåáå ñè ñ äðóãè î÷è – íå êàòî íà áåçïðàâåí ðîá, îò êîãîòî íèùî íå çàâèñè (âïðî÷åì – äîñòà óäîáíà ïîçèöèÿ), à êàòî åäèí îò íàé-àêòèâíèòå â èêîíîìè÷åñêî è êóëòóðíî îòíîøåíèå íàðîäè â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ, ÷èéòî áúðç íàïðåäúê â ïúðâèòå äåñåòèëåòèÿ ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ñòàâà äî ãîëÿìà ñòåïåí ìîäåë è â êóëòóðíèòå ïðåîáðàçîâàíèÿ â òóðñêàòà ðåïóáëèêà ïî-êúñíî ïðè Ìóñòàôà Êåìàë Àòàòþðê.

Íàáëþäåíèÿòà âúðõó òîçè âèä áóðåí „ìåäèåí îòçâóê” ïîêàçàõà íÿêîëêî íåùà – ïúðâî, ÷å âñå îùå äîìèíèðàò ïðåäèøíè ñòåðåîòèïè çà îáðàçà íà „Äðóãèÿ” („îìðàçíèÿ òóð÷èí” èëè òóð÷èíà êàòî îìðàçåí „ïîðîáèòåë”), îñíîâàâàùè ñå íà „÷åðíî-áÿëîòî” âúçïðèÿòèå íà ñîáñòâåíàòà èñòîðèÿ è äèõîòîìèÿòà „ðîá-ïîðîáèòåë”, òàêà è â ïðåäñòàâàòà çà „ñîáñòâåíîòî Àç”, âúðõó êîÿòî äî ãîëÿìà ñòåïåí ñå ãðàäè è áúëãàðñêàòà èäåíòè÷íîñò. Èëè ÷å âñå îùå ëèïñâà ïîëîæèòåëíèÿò çàðÿä â ñåáåâúçïðèåìàíåòî íà áúëãàðèíà. Âåðîÿòíî è äíåñ å ìåðîäàâíî íàáëþäåíèåòî íà ïðîô. Âåðà Ìóòàô÷èåâà, ÷å “...ìíîæåñòâî áúëãàðè íàñòîÿâàò äà ñà ïîòîìöè íà ðîáè, à íå íà ïîäàíèöè íà åäíà ÷óæäà âëàñò – ñòàòóñ, òèïè÷åí è ïî÷òè áåç èçêëþ÷åíèÿ ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî. Íî ôàêò å, ÷å òåðìèíúò “ðîáñòâî”áèâà ïðåäïî÷èòàí èìåííî çàðàäè

[34] Âåðà Ìóòàô÷èåâà: Òóðñêî ðîáñòâî èëè îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî? Íÿêîè ðàçñúæäåíèÿ îòíîñíî ðàçñúæäåíèÿòà íà Áåðíàð Ëîðè âúðõó èñòîðè÷åñêèÿ ìèò “ïåò âåêà íè êëàõà” – ñï. „Èñòîðè÷åñêî áúäåùå”, 1997, ¹ 2; Ñúùî: http://e-vestnik.bg/6364[35] Ïðîäàíîâ, Âàñèë. Ñïåêóëàöèèòå ñ ïàìåòòà - Êóëòóðà è ïàìåò. Ìàòåðèàëè îò XIV ëÿòíà íàó÷íà ñðåùà, Âàðíà 24 - 25 þíè 2006 ã., ñòð. 75-77.

òðàãè÷íèÿ ìó îòòåíúê.”[34] Âòîðî – ÷å òîâà å óäîáíî è çà îïðåäåëåíè ïîëèòè÷åñêè ñðåäè, çàëàãàùè íà âîéíñòâåíèÿ íàöèîíàëèçúì, êîéòî ÷åðïè æèçíåíèòå ñè ñîêîâå èìåííî îò ïîääúðæàíåòî è ðåâèòàëèçèðàíåòî íà òåçè ñòåðåîòèïè, îñîáåíî â ïðåäèçáîðíà ñèòóàöèÿ – êîåòî å è äîñòà åâòèíî! Òðåòî – ÷å âñå îùå áúëãàðñêèòå ìåäèè (âêëþ÷èòåëíî è ìîäåðíèòå êîìóíèêàöèè îò òèïà íà óæ ñâîáîäíèòå ñîöèàëíè ìðåæè), ñà óäîáíà ïëàòôîðìà çà òîâà è òðóäíî ìîæåì äà ãîâîðèì çà åìàíöèïèðàíåòî èì îò ïîëèòèêàòà. Êàêòî âïðî÷åì è çà åìàíöèïèðàíåòî íà íàóêàòà îò ïîëèòèêàòà, çàùîòî ñå îêàçà, ÷å òîâà å òåðåí çà ïðîêàðâàíå íà îïðåäåëåíè ïàðòèéíî ïîäêðåïÿíè òåçè ÷ðåç íàé-ìåäèéíèòå ëèöà íà áúëãàðñêàòà Êëèî. Íàêðàÿ, íî íå ïî çíà÷èìîñò, å è âúïèþùàòà íåîáõîäèìîñò îò ðåàëíè äåéñòâèÿ â ñôåðàòà íà ñîöèàëíàòà è êóëòóðíàòà èíòåãðàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå îáùíîñòè â Áúëãàðèÿ (âêëþ÷èòåëíî è âñå îùå íåìíîãîáðîéíèòå áåæàíöè), è îòòàì – íà ðàçâèòèåòî è ïðèëàãàíåòî íà èíòåðêóëòóðíèòå ìåòîäè è ïîäõîäè â áúëãàðñêîòî îáðàçîâàíèå. È ìîæå áè òîãàâà áúëãàðñêàòà òîëåðàíòíîñò ùå íàìåðè íàé-ïúëíîöåííîòî ñè è ðåàëíî ïðîÿâëåíèå è íÿìà äà îñòàíå â ñôåðàòà íà ìîäåðíèòå ìèòîëîãèè. Ñòèãà èñòîðèÿòà äà íå ñå óïîòðåáÿâà ñïåêóëàòèâíî.

Â ñòàòèÿòà ñè “Ñïåêóëàöèè ñ ïàìåòòà” ïðîô. Âàñèë Ïðîäàíîâ ñå ñïèðà âúðõó ÿâëåíèÿòà â ñúâðåìåííèòå îáùåñòâà, â êîèòî ñå íàáëþäàâàò òàêèâà ïðîöåñè, êîèòî ðàçðóøàâàò ïðåäõîäíè îáùíîñòè è ñâúðçàíèòå ñ òÿõ ïàìåò è èäåíòè÷íîñòè, íî è íåïðåêúñíàòî ïîðàæäàò ïîòðåáíîñò îò áúðçî ôîðìèðàíå íà íîâà ïàìåò è èäåíòè÷íîñòè. À òîâà ñòàâà íàé-ëåñíî êàòî ñå àêòóàëèçèðàò, óñèëâàò è ïðåôîðìóëèðàò íÿêîãàøíè òðàâìàòè÷íè ìåñòà íà ïàìåòòà è íåñïðàâåäëèâîñòè â îòíîøåíèÿòà ìåæäó îáùíîñòèòå. Òå îò ñâîÿ ñòðàíà ñå ïðåíàñÿò â íàñòîÿùåòî è ñå ïðåâðúùàò â ïðåäïîñòàâêà çà ñáëúñúê è êîíôëèêòè, äîâåæäàéêè äî åäíà íàðàñòâàùà “ïîëèòèçàöèÿ íà ïàìåòòà”.[35] Òóê èìåííî å è áëàãîðîäíàòà çàäà÷à íà èíòåëåêòóàëöèòå

71


äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà êîíôëèêòíèòå ïîëèòèêè íà ïàìåòòà è ÷ðåç ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ äà äîïðèíåñàò çà “ðåêîíñòðóèðàíåòî” íà ïîçèòèâíèòå îáðàçè íà âçàèìîäåéñòâèåòî, à íå íà “êîíñòðóèðàíåòî” íà òðàâìàòè÷íèòå ìåñòà íà ïàìåòòà. [36] Çàùîòî áúëãàðèíúò å íàèñòèíà äîáðîíàìåðåí è ëþáîçíàòåëåí è ìíîãî õîðà âå÷å òúðñÿò êíèãàòà è ñå èíòåðåñóâàò îò íàïèñàíîòî â íåÿ, çà äà íàó÷àò ïîâå÷å çà òóðöèòå, à ìîæå áè è çà ñåáå ñè. Áèõ äîáàâèëà, ÷å îñâåí ÷åòèâíèòå, íî ðàçðàáîòåíè íà àêàäåìè÷íà îñíîâà ñòàòèè, êíèãàòà ñå îòëè÷àâà è ñ èçêëþ÷èòåëíî äîáðà ïîëèãðàôèÿ è å áîãàòî èëþñòðèðàíà ñ ìíîæåñòâî öâåòíè ôîòîãðàôèè, óëîâåíè ìîìåíòè îò äåëíèêà è ïðàçíèêà íà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ, åäèí íåïðåäóáåäåí ôîòî-ïîãëåä êúì ðåàëíîñòòà, êîëêîòî è íåâçðà÷íà äà èçãëåæäà ïîíÿêîãà òÿ ñ ïîèçëþùåíèòå ñòåíè íà ñåëñêèòå êàôåíåòà è ìàãàçèí÷åòà. Òàçè èñêðåíà íåïðåäóáåäåíîñò áåç ñúìíåíèå äîïðèíàñÿ çà ïðèáëèæàâàíåòî íà áúëãàðèíà äî ñâåòà íà íåãîâèòå ñúãðàæäàíè òóðöèòå, êîèòî ñè ìèñëè ìîæå áè, ÷å ïîçíàâà. Ñâÿò, êîéòî äíåñ, â åïîõàòà íà ãëîáàëèçàöèÿòà, åäâà ëè å ÷àê òîëêîâà ðàçëè÷åí êàòî íà÷èí íà æèâîò, îñîáåíî ùî ñå îòíàñÿ äî ãðàäñêîòî ïðîñòðàíñòâî. Òîâà, ðàçáèðà ñå, íå îçíà÷àâà êóëòóðíî îáåçëè÷àâàíå è çàãóáà íà èäåíòè÷íîñòòà íà òóðñêàòà îáùíîñò, íàïðîòèâ, îòäåëíèòå ñòàòèè â êíèãàòà ïðåäñòàâÿò íà ÷èòàòåëÿ ïúñòðàòà êóëòóðíà ìîçàéêà íà Áúëãàðèÿ, êîÿòî å ñúñòàâåíà îò áîãàòàòà è ðàçíîëèêà òðàäèöèÿ íà îòäåëíèòå åòíè÷åñêè îáùíîñòè è ïðåäñòàâëÿâà áîãàòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî, ñ êîåòî íàèñòèíà ìîæåì äà ñå ãîðäååì.

Êàòî öÿëî ïðèíîñúò íà òóðñêàòà îáùíîñò, âïðî÷åì è íà îñòàíàëèòå îáùíîñòè êàòî àðìåíñêàòà, åâðåéñêàòà, ðîìñêàòà è äð., â êóëòóðíèÿ æèâîò íà ñòðàíàòà âñå îùå ïðåäñòîè äà áúäå èçñëåäâàí â äúëáî÷èíà. Ðàçáèðà ñå, çà áúëãàðèòå Éúëäúç Èáðàõèìîâà å áëèçêî è ëþáèìî èìå, íî äîêîëêî ñå ïîçíàâà òâîð÷åñòâîòî íà ïîåòè êàòî Ðåäæåá Êþï÷þ, èçêóñòâîòî íà äèðèãåíòà Ìåñðó Ìåõìåäîâ, æèâîïèñòà íà Èñìåò ×àâóøîãëó, äîïðèíåñúë çà

èçãðàæäàíå íà “Ìîñòîâå â èçêóñòâîòî”[37], êàêòî è íà îùå ìíîãî äðóãè òâîðöè, ïðåïîäàâàòåëè, èçòúêíàòè ëè÷íîñòè, äîïðèíåñëè çà áúëãàðñêàòà êóëòóðà, èçêóñòâî, íàóêà, ìåäèöèíà, ôèëîñîôèÿ? Ìîæå áè íà òÿõ ùå áúäå ïîñâåòåíà åäíà ñëåäâàùà êíèãà. Íàäÿâàì òîâà äà ñå ñëó÷è ñêîðî.Äîíÿêúäå îòêðèò îñòàâà âúïðîñúò êàêâà å ðîëÿòà íà èñòîðèÿòà â îáùåñòâîòî è êàê îáùåñòâîòî âúçïðèåìà èñòîðè÷åñêîòî çíàíèå? Íàïúëíî ñïîäåëÿì ìíåíèåòî íà ïðîô. Õðèñòî Ìàòàíîâ, ÷å „Áúëãàðèÿ, áúëãàðèòå è òåõíèòå ñúñåäè ñà èñòîðè÷åñêè íàöèè è èçêëþ÷èòåëíî ñå èíòåðåñóâàò îò èñòîðèÿ, çà ðàçëèêà îò ãîëÿìà ÷àñò îò åâðîïåéöèòå, ... ïîíÿêîãà ïðåêîìåðíî ñå èíòåðåñóâàò. Èìà åäíà îñíîâàíà ïðè÷èíà çà òîâà - áúëãàðèòå è òåõíèòå ñúñåäè ñà èñòîðè÷åñêè íàöèè. Òå âúçïðèåìàò ñåáå ñè êàòî îáùíîñòè ñ îáùî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî è ñå îòíàñÿò èçêëþ÷èòåëíî åìîöèîíàëíî êúì âñè÷êè ïðîáëåìè íà ìèíàëîòî... â ìîìåíòà, â êîéòî ñå âúçáóäè íÿêàêúâ ñïîð, òîé âèíàãè ïðèäîáèâà îáùåñòâåíè èçìåðåíèÿ... Ò.å. èìà åäèí ñâðúõèíòåðåñ êúì èñòîðèÿòà, êîåòî å õóáàâî è ëîøî. Õóáàâî å, çàùîòî ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöèòå èìàò øèðîêî ïîëå çà èçÿâà â òîçè îáùåñòâåí èíòåðåñ. Ëîøîòî å, ÷å ïðè òîçè øèðîê èíòåðåñ èñòîðèÿòà ïðåñòàâà äà áúäå àêàäåìè÷íà íàóêà è ñå ïðåâðúùà â îáëàñò íà çíà÷åíèå ñ ïðîïàãàíäíè èçìåðåíèÿ, êîåòî ðàçáèðà ñå â íÿêîé ñëó÷àé íàëàãà àâòî-öåíçóðà íà èñòîðè÷åñêàòà êîëåãèÿ è òÿ òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçÿâà ñ ãîñïîäñòâàùèòå îáùåñòâåíè ìíåíèÿ.”[38] À àç ëè÷íî ñå íàäÿâàì äà íå áúäå íàëîæåíà è îôèöèàëíà öåíçóðà âúðõó íàó÷íàòà êîëåãèÿ äíåñ, êîãàòî æèâååì íå â òîòàëèòàðíà äúðæàâà, à â óñëîâèÿòà íà íàøàòà ìàêàð âñå îùå ìëàäà, íî ðàçâèâàùà ñå äåìîêðàöèÿ.

[36] Ïàê òàì, ñòð. 83.

[37]Ñ õóäîæåñòâåíà åêñïîçèöèÿ ñòàðòèðà ïðîåêòúò „Ìîñòîâå íà èçêóñòâîòî“. - http://grada.bg/91767/%D1%81-%D1%85%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%B0-%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%80%D0%B0-%D0%BF/ , - “Øóìåíñêà çàðÿ îíëàéí”: 23 íîåìâðè 2011. (Îòâîðåíî íà 16.01.2013 ã.)[38] Ïðîô. ä-ð è.í. Õðèñòî Ìàòàíîâ: Ïðåä ïðàãà ñìå íà çíà÷èòåëíè ïðîìåíè â ñèñòåìàòà çà ïðèåì íà ñòóäåíòè â ÑÓ “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”. - http://diploma.bg/index.php?p=view&aid=1847 (16. 01. 2013 ã.)

Доц. д-р Йорданка Бибина е ръководител на секция “Културна история на балканските народи”, Институт по балканистика, БАН. Автор е на голям обем научни публикации в българската и в чуждестранната периодика с тематика турската култура.

72


ПРОЧЕТЕНО ОТ ОБЕКТИВ

В. “Монд”: “Филип Морис”

и децата от с. Рибново

Сесил Алегра, специален пратеник Рибново (България)

Çà äåöàòà â Ðèáíîâî íàñòúïâàíåòî íà çèìàòà îòáåëÿçâà êðàÿ íà àäñêèÿ ñåçîí. Îò ñåïòåìâðè äåñåòêè ó÷åíèöè ðàáîòÿò çàåäíî ñ ðîäèòåëèòå ñè íà òþòþíåâèòå ïîëåòà â ìàëêîòî áúëãàðñêî ñåëöå íà ãðàíèöàòà ñ Ãúðöèÿ. Ïðåç ñåäìèöàòà äåöà íà âúçðàñò îò 7 äî 17 ãîäèíè ïî öÿë ñëåäîáåä ñîðòèðàò òþòþí è ãî ðåäÿò â êàøîíè.

Ìåñåöèòå íà óñèëåí òðóä îñòàâÿò ñëåäè. Èçðàæåíèÿòà ñà óìîðåíè, ëèöàòà áëåäè. Àõìåò, íà 7 ãîäèíè, è Åëèô, íà 9 ãîäèíè, ñà äîøëè äà ïîìàãàò íà ñåìåéñòâîòî ñè. Ñúðöåòî íà áàáà èì Ôåõèìå ñå êúñà: „Âèæòå ãè, äåöàòà! Áúõòÿò ñå îò ìàëêè, òîâà å íàêàçàíèå. Êàêúâ æèâîò ãè ÷àêà? Íèêîãà íå ñúì âÿðâàëà, ÷å ùå âèäÿ òàêîâà íåùî!” Êëàòè ãëàâà: „Èñòîðèÿòà ñå âðúùà íàçàä.”

Ïðåç ïðîëåòòà âå÷å ñà òàì, ðàáîòÿò ïî îñåì, äåâåò, äåñåò ÷àñà, çà äà ðàçñàæäàò òþòþíà. Öÿëî ëÿòî ïðåêîïàâàò, ïîñëå ãî áåðàò, ïðèâåäåíè íà äâå, ïîä ïàëåùîòî ñëúíöå. Ïðåç åñåíòà ñîðòèðàò ëèñòàòà ñðåä âèõðóøêà îò ïðàõîëÿê. Çàåäíî ñ ðîäèòåëèòå ñè ïîäãîòâÿò çà ïðîäàæáà èçêàðàíèòå ñ òîëêîâà òðóä íÿêîëêî êèëà òþòþí.

Ãþëòåíà Ãþçäåðîâà ñúáèðà åíåðãè÷íî ëèñòàòà: „Îëåêíà ìè, ñåçîíúò å êúì êðàÿ ñè. Îòãëåæäàíåòî íà òþòþíà íè èçêðèâÿâà ãúðáîâåòå, äîêàòî ãî ñîðòèðàìå, íåïðåêúñíàòî êàøëÿìå”, êàçâà òÿ è áúðøå ÷åëî. Îïðàâÿ ÷åðíàòà ïðåñòèëêà, ïîä êîÿòî

ñå î÷åðòàâà ìîìè÷åøêîòî òÿëî. Ãþëòåíà èñêà äà èçãëåæäà äîáðå äîðè è íà ïîëåòî. Íà 13 ãîäèíè õàðåñâà ìîáèëíè òåëåôîíè ïîñëåäåí ïèñúê íà ìîäàòà, ñúðôèðà èç Ôåéñáóê è ìå÷òàå äà ãëåäà „Çäðà÷” íà êèíî. Â ó÷èëèùå ó÷èòåëèòå ÿ êàðàò äà ñè ó÷è óðîöèòå. Ãþëòåíà êàçâà, ÷å íå çíàå êàêâî ÿ ÷àêà: „Ïî-äîáðå äà íå ñå íàäÿâàì ìíîãî. Ïðè íàñ, íà ñåëî, ìå÷òèòå íå ñå îñúùåñòâÿâàò ëåñíî.”

Ãþëòåíà íå ïîëó÷àâà çàïëàòà çà òîâà, ÷å ïîìàãà íà ðîäèòåëèòå ñè äà îáðàáîòâàò ïåòòå õåêòàðà òþòþí. Òÿ íÿìà äðóã èçáîð: „Ïðè âñè÷êè ñëó÷àè íèòî åäíî ñåìåéñòâî íå ìîæå äà ñå ñïðàâè áåç äåöàòà”, ïîòâúðæäàâà Ôåèì Òàëàìàíîâ, ó÷èòåë ïî õèìèÿ íà Ãþëòåíà. Òîé ïèòà ó÷åíèöèòå ñè: „Êîé îò âàñ ðàáîòè íà ïîëåòî?” Äâàéñåò è ïåò ðúöå ñå âäèãàò. „Ðîäèòåëèòå ìè íå ìîãàò äà ñå ñïðàâÿò”, îáÿñíÿâà Õàìèä, õóáàâîòî ðóñîêîñî ìîìè÷å íà ïúðâèÿ ÷èí. „Íîðìàëíî å äà èì ïîìàãàì, ðåæà òþòþí ïî öÿë äåí!” „Äåöàòà ñå òðóäÿò çäðàâî è íÿìàò âðåìå çà ó÷åíå,” âúçäúõâà ó÷èòåëÿò.

Êàäðè Ãþçäåðîâ, áàùàòà íà Ãþëòåíà, èäâà äà ÿ âçèìà âñåêè äåí ñëåä ó÷èëèùå, çà äà ÿ çàâåäå íà ïîëåòî. Èçîáùî íå ïðèëè÷à íà åêñïëîàòàòîð íà äåöà. Îáèêíîâåíî ãî íÿìà ïî øåñò-îñåì ìåñåöà â ãîäèíàòà, ïðèáèðà ðåêîëòàòà â ÷óæáèíà. „Íå ñå ïëàøà îò ðàáîòà”, êàçâà 45-ãîäèøíèÿò çäðàâ ñåëÿíèí, êîéòî óñïÿâà äà ñè äîêàðà ïî 2000-3000 åâðî ãîäèøíî. Æåíà ìó ñå çàíèìàâà ñàìî

73

„ФИЛИП МОРИС“ И ДЕЦАТА ОТ С. РИБНОВО

ñ îòãëåæäàíåòî íà òþòþí, íî äîõîäúò îò íåãî å êàòî äîáàâêà. Ãþçäåðîâè îáà÷å ñå ñìÿòàò çà çàìîæíî ñåìåéñòâî. „Áàùà ìè äîðè ñïåñòÿâàøå çà ñëåäâàíåòî ìè”, ñïîäåëÿ Ãþëòåíà, äîêàòî çàòâàðÿ êàøîíà. Íî çàðàäè êðèçàòà íèòî åäíà åâðîïåéñêà ñòðàíà íå èñêà ðàáîòíà ðúêà îò Áúëãàðèÿ: ñúùî êàòî îñòàíàëèòå áàùè Êàäðè Ãþçäåðîâ å ïðèíóäåí äà ñå âúðíå íà ñåëî.

Íàñðåä ïîëåòî ïîä ñóøèíàòà çà òþòþíà Ãþëòåíà è ðîäèòåëèòå é îáÿäâàò õëÿá è ñèðåíå. Ïðèðîäàòà òóê å òîëêîâà êðàñèâà, ÷å òè ñåêâà äúõúò. „Âÿðâàõìå, ÷å æèâååì â ðàÿ, íî Ðîäîïèòå ñå ïðåâúðíàõà â íàø çàòâîð”, âúçäúõâà áàùàòà. Â íà÷àëîòî íà 2000 ã. íà ðåãèîíà ìó ñå èñêà äà âÿðâà â ùàñòëèâàòà ñè çâåçäà. Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà âëåçå â Åâðîïà, èêîíîìè÷åñêèÿò ðàñòåæ å 6% è ïëàíèíñêîòî ñåëöå ñå âèæäà â åäíà Øâåéöàðèÿ íà Áàëêàíèòå, ïúëíà ñ òóðèñòè. Â áëèçîñò äî íàöèîíàëíèÿ ïàðê äîðè ñà ïîñòðîåíè òðè îãðîìíè ñêè êóðîðòà.

Ìåæäóâðåìåííî Áúëãàðèÿ ñå ñòðåìè äà èçïúëíè èçèñêâàíèÿòà íà Áðþêñåë. Îò 2004 äî 2009 ã. äåñåòêè íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè âðúùàò äåöàòà íà òþòþíîïðîèçâîäèòåëèòå íà ÷èíîâåòå â ó÷èëèùå â ðàìêèòå íà ïðîãðàìà çà èçêîðåíÿâàíå íà

äåòñêèÿ òðóä ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà Ìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ íà òðóäà. Ïðåç 2007 ã. Áúëãàðèÿ ñòàâà ÷ëåí íà îðãàíèçàöèÿòà. Íî ãîäèíà ïî-êúñíî êðèçàòà ïîìèòà íàäåæäàòà çà áúðçî ðàçâèòèå è ïðàùà äåöàòà îáðàòíî äà ñå òðóäÿò.

Â êàáèíåòà íà Äðàãèøà Ïåéîâè÷* áåòîííèòå ñòåíè ñà ãîëè, ñ èçêëþ÷åíèå íà êàëåíäàðà íà „Áóëãàðòàáàê”. Êìåòúò íà ñåëîòî å ÿäîñàí. Òîé ñúùî å òþòþíîïðîèçâîäèòåë è êàðà äâåòå ñè äúùåðè, Ñèëâå, íà 11 ãîäèíè, è Íàäæå, íà 18 ãîäèíè, äà ðàáîòÿò. „Âðåìå å Åâðîïà äà ñè îòâîðè î÷èòå. Òþòþíåâèÿò ñåêòîð å îñòàâåí íà ïðîèçâîëà íà ìåæäóíàðîäíèòå êóïóâà÷è. Èñêàòå ëè äîêàçàòåëñòâî? Âèæòå äîãîâîðà ìè. Êóïóâà÷èòå èäâàò â íà÷àëîòî íà ñåçîíà, ðàçäàâàò ñåìåíàòà è íè êàðàò äà ïîäïèøåì äîãîâîð, â êîéòî íå ñå ñïîìåíàâà öåíà.” Ñî÷è êúì ïðàçíèòå ìåñòà: „Â ìîìåíòà íà ïðîäàæáàòà èëè ïðèåìàòå òÿõíàòà öåíà, èëè èì ïëàùàòå çà ñåìåíàòà!”. Ãðóáàòà òúðãîâñêà ïîëèòèêà ñå âúçïîëçâà îò íåñòàáèëíîñòòà íà åäíà Áúëãàðèÿ â ïåðèîä íà ïðåõîä.

Ïðåç 2009 ã. ÅÑ ïðåñòàâà äà îòïóñêà ïîìîùè íà áúëãàðñêèòå òþòþíîïðîèçâîäèòåëè. Ñúùåâðåìåííî Áúëãàðèÿ ñëàãà êðàÿ íà äúðæàâíèÿ

74



ìîíîïîë è îòâàðÿ ïàçàðà ñè çà êîíêóðåíöèÿòà. Ìóëòèíàöèîíàëíèòå êîìïàíèè ñå âúçïîëçâàò, çà äà äîãîâîðÿò îòñòúïêà â öåíàòà íà „îðèåíòàëñêèÿ” òþòþí - àðîìàòíàòà ñúñòàâêà, ïîäîáðÿâàùà âêóñà íà öèãàðèòå „Àìåðèêàí Áëåíä”, êîèòî ìíîãî ñå öåíÿò â ðàçâèâàùèòå ñå ñòðàíè. È öåíèòå ïàäàò äðàñòè÷íî. Êìåòúò ñå âúçìóùàâà: „Èçêàðâàìå íàé-ìíîãî 200-300 åâðî íà ìåñåö, è òî àêî èìàìå êúñìåò. Ñòèñíàëè ñà íè çà ãúðëîòî.”

Ïðåäè ïîâå÷å îò äåñåò ãîäèíè Çäðàâêà Òîíîâà, ëåêàð êúì Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå â Ñîôèÿ, å íàòîâàðåíà îò Ìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ íà òðóäà äà èçãîòâè äîêëàä – åäèíñòâåíèÿò ïðàâåí íÿêîãà – çà äåòñêèÿ òðóä â Áúëãàðèÿ. „Ïðåç 2001 ã. - ñïîäåëÿ èçñëåäîâàòåëêàòà - îáÿâèõìå ìíîãîáðîéíèòå çàáîëÿâàíèÿ, îò êîèòî ñòðàäàò äåöàòà òþòþíîïðîèçâîäèòåëè. Ïîíåæå ðàáîòÿò íàâåäåíè, äðîáîâåòå èì íå ñå ðàçâèâàò êàêòî òðÿáâà. Ïî âðåìå íà ñúáèðàíåòî íà ðåêîëòàòà âäèøâàò òþòþíåâ ïðàõ, êîéòî ñúäúðæà êàíöåðîãåííè ñúñòàâêè. Â çðÿëà âúçðàñò ñå ðàçáîëÿâàò îò õðîíè÷åí áðîíõèò, òóáåðêóëîçà è ïîíÿêîãà äàæå ðàê.” Íÿìà àêòóàëíà ñòàòèñòèêà â ïîäêðåïà íà ôàêòà, íî åêñïåðòèòå ñà óáåäåíè: òþòþíúò áàâíî óáèâà äåöàòà, êîèòî ãî îòãëåæäàò.

Â Äåáðåí, íà íÿêîëêî êèëîìåòðà þæíî îò Ðèáíîâî, ïðèñòèãàò ÷åòèðèìà ìúæå â ñèíè ãàùåðèçîíè. Ñëóæèòåëè íà „Ñîêîòàá”, åäèí îò íàé-ãîëåìèòå òúðãîâöè íà îðèåíòàëñêè òþòþí, ñëàãàò êîìïþòðèòå ñè â åäíî áåòîííî õàëå íàñðåä ñåëîòî è ÷àêàò ïðîäàâà÷èòå. Ãîäèíàòà å áèëà äîáðà è ìíîãî õîðà èäâàò, êàòî î÷àêâàò äà ïîëó÷àò ïî 6 ëâ. íà êèëî. Áúðçî ñå ïðèìèðÿâàò: ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò ðåêîëòàòà ñå èçêóïóâà ìåæäó 3 è 5 ëåâà. Êóïóâà÷èòå êëàòÿò íåîòñòúï÷èâî ãëàâà: „Íèùî íå ìîæåì äà íàïðàâèì, êîìïþòðèòå ðåøàâàò öåíàòà.”

Ëåñíî èçâèíåíèå, ðåçóëòàòúò å: áúëãàðñêèÿò òþòþí å íàé-åâòèíèÿò â ÅÑ. „Ñîêîòàá” å ïðîñòî ôèëèàë íà „Þíèâúðñàë Ëèéô Êîðïîðåéøúí”, ñâåòîâåí ãèãàíò â òúðãîâèÿòà íà òþòþí è îñíîâåí äîñòàâ÷èê íà åäèí ãîëÿì ïðîèçâîäèòåë íà öèãàðè. „Â þæíèòå ñåëà íà

Áúëãàðèÿ òþòþíîïðîèçâîäèòåëèòå êàòî ìåí çíàÿò, ÷å êàòî ïðîäàâàìå íà „Ñîêîòàá”, âñúùíîñò ðàáîòèì çà… „Ôèëèï Ìîðèñ”, ñïîäåëÿ Àçèì Áèíæåâ, êîéòî òúêìî å ïðîäàë íàíèçèòå òþòþí. Òþòþíúò, îòãëåæäàí îò áúëãàðñêèòå äåöà, íàêðàÿ ñå îçîâàâà â ïàêåòèòå íà íÿêîè îò íàé-ïðîäàâàíèòå ìàðêè öèãàðè.

Êîãàòî ðàçïèòâàòå çà çëîóïîòðåáèòå, èçâúðøâàíè îò äîñòàâ÷èêà èì, àìåðèêàíñêàòà êîìïàíèÿ ñå ñêðèâà çàä áëàãîðîäíèÿ ïðèíöèï: „Íå äîïóñêàìå èçïîëçâàíåòî íà äåòñêè òðóä”, ïîâòàðÿ íåóìîðíî ïî òåëåôîíà îò îôèñà ñè â Æåíåâà åäèí îò ñëóæèòåëèòå íà âðúçêè ñ îáùåñòâåíîñòòà íà „Ôèëèï Ìîðèñ”. Ïðåäè äà âè îòêàæå ñðåùà. Àìåðèêàíñêèÿò ãèãàíò îáà÷å å ïðúâ ñïîíñîð íà „Ïðåìàõâàíå íà èçïîëçâàíåòî íà äåòñêè òðóä â òþòþíîïðîèçâîäñòâîòî” (ÏÈÄÒÒ), ôîíäàöèÿ èçöÿëî ôèíàíñèðàíà îò ïðîèçâîäèòåëèòå íà öèãàðè.

Îò Óçáåêèñòàí äî Ìàëàâè ôîíäàöèÿòà îãëàâÿâà ìíîãîáðîéíè ïðîãðàìè. Îñâåí òîâà å ïîä øàïêàòà íà Ìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ íà òðóäà, ñúùàòà îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî âúçëàãà äîêëàäè è ïîðèöàâà äúðæàâèòå â ñëó÷àé íà íàðóøåíèå íà Ìåæäóíàðîäíàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà äåòåòî. È äîêàòî ãîëåìèòå ïðîèçâîäèòåëè äàâàò ëåïòàòà ñè íà ôîíäàöèÿ „Ïðåìàõâàíå íà èçïîëçâàíåòî íà äåòñêè òðóä â òþòþíîïðîèçâîäñòâîòî”, äðóãè ÷ëåíîâå ïðîäúëæàâàò áåçíàêàçàíî èíäèðåêòíî äà ïîäêðåïÿò äåòñêèÿ òðóä íà òþòþíåâèòå ïîëåòà. Ïî òàðèôè, óêàçàíè îò êîìïþòúðà íà ìóëòèíàöèîíàëíàòà êîìïàíèÿ.

* Á. ïð. - ñïîðåä ñàéòà íà ñåëîòî êìåòúò ñå êàçâà Ìóñòàôà Àâäèêîâ, âåðîÿòíî èìà íÿêàêâà ãðåøêà ñ èìåíàòà.

Ïðåâîä: Àííà Õðèñòîâà

Çàãëàâèåòî å íà e-vestnik. Îðèãèíàëíîòî çàãëàâèå íà â. “Ìîíä” å:

“Äåöàòà ñå òðóäÿò çäðàâî”.

Òåêñòúò å ïóáëèêóâàí â ñàéòà e-vestnik.

75


Новите леви за инцидента с Октай

Мадлен Николова, Георги Медаров, Жана Цонева

I. Откраднатото удоволствие

Ïîñëåäíèòå äíè áÿõà ìàðêèðàíè îò ïîêóøåíèåòî ñðåùó Àõìåä Äîãàí. Òî ïðîâîêèðà ìàñîâè èíòåðïðåòàöèè íà ñëó÷âàùîòî ñå, ìîáèëèçèðàéêè äúëáîêèòå íàõîäèùà îò íàöèîíàëíè ôàíòàçìåíè áîãàòñòâà. Íàé-èíòåðåñíè áÿõà ñïîíòàííèòå ïðèëîæåíèÿ íà âúïðîñíèòå ðåñóðñè çà öåëèòå íà ãðàæäàíñêîòî ðàçñëåäâàíå íà ñëó÷àÿ. Êàòî íàé-âïå÷àòëÿâàùèòå è ïîêàçàòåëíèòå ñà ñëåäíèòå äâå ïðåïëèòàùè ñå ôàíòàçèè:

A) Ïîêóøåíèåòî å ïëîä íà „çàäêóëèñåí ñöåíàðèé“.

Á) Ïèøìàí-óáèåöúò áå íå ñàìî ïðåáèò, íî è èçíàñèëåí àíàëíî íà ïîäèóìà.

Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å òåçè äâå òðîïè ñå ñïîäåëÿò è îòëÿâî, è îòäÿñíî. Íåñúçíàâàíàòà ôàíòàçèÿ óñïÿ äà ïðîïóêà ñúçíàòåëíèÿ åãî-äèñêóðñ „Íèå íå ñìå ðàñèñòè, èíöèäåíòúò áåøå ìåæäó òóðöè, íèå ñàìî èñêàìå ñïðàâåäëèâîñò“[1]. Íî ïî-êàêâî ñúäèì, ÷å ñè èìàìå ðàáîòà ñ (ðàñèñòêà) ôàíòàçèÿ?

76

Çà ïñèõîàíàëèçàòà ðàñèçìúò ïðåäñòàâëÿâà ôàíòàñìàãîðè÷åí ñöåíàðèé íà íà÷èíà, ïî êîéòî Äðóãèÿò îðãàíèçèðà ñâîÿ jouissance. (Jouissance e ôðåíñêàòà äóìà çà òîâà àìáèâàëåíòíî óäîâîëñòâèå, ãðàíè÷åùî ñúñ ñòðàäàíèå. Òèïè÷íàòà ñèòóàöèÿ, êîÿòî ôðàíöóçèòå îïèñâàò ñ òàçè äóìà å îðãàçìúò: âèíàãè îìàëîìîùàâàù, çàâúðøâàù ñúñ ñìúðòíè÷åñêî òðåïåðåíå è ïðåñêà÷àù ãðàíèöàòà íà óäîâîëñòâèåòî, êîãàòî ñòàâà íåïîíîñèìî, áîëè è êàçâàø „ñòîï“.) Jouissance-úò íà Àçà, ñïîðåä ïñèõîàíàëèçàòà, âèíàãè ïðèíàäëåæè íà Äðóãèÿ. Ïðè÷èíèòå ñà ñòðóêòóðíè, íî íÿìà äà ñå âïóñêàìå ñåãà â îáÿñíåíèÿ çàùî. Ñàìî ùå äàäåì ìàëêî ïðèìåðè çà àðòèêóëàöèÿ íà èäåÿòà, ÷å Äðóãèÿò ñå êåôè çà íàøà ñìåòêà:

„Èìèãðàíòèòå íè êðàäàò ðàáîòíèòå ìåñòà“ (= „òå“ ùå ñå ðàäâàò íà íåùî, êîåòî ïðèíàäëåæè íà „íàñ“ ïî ïðàâî);

Oãëåäàëíèÿò ñöåíàðèé å „èìèãðàíòèòå íå ðàáîòÿò, à ñå âúçïîëçâàò îò ñèñòåìèòå íè çà ñîöèàëíà ñèãóðíîñò (= „òå“ ìúðçåëóâàò, äîêàòî „íèå“ ñå ñêúñâàìå îò ðàáîòà è ãè èçäúðæàìå). (×åñòî ñå ñëó÷âà è äâàòà ïðîòèâîðå÷èâè ôàíòàçìà äà ñå àðòèêóëèðàò ïî åäíî è ñúùî âðåìå, êîãàòî ñå ãîâîðè ñðåùó èìèãðàöèÿòà.)

„Åâðåèòå ñà áîãàòè è óïðàâëÿâàò ñâåòîâíàòà ôèíàíñîâà ñèñòåìà“ (= äîêàòî „íèå“ ñìå áåäíè è îãðàáåíè);

„×åðíîêîæèòå ìúæå èìàò ãîëåìè ïåíèñè, à ÷åðíîêîæèòå æåíè ñà ïî ïðèðîäà íèìôîìàíêè

[1] http://g-tribune.com/?p=2538 Òóê äàæå ñå êàçâà, ÷å “Àäåêâàòíîòî ïîâåäåíèå áå, Îêòàé äà áúäå ïîâàëåí íà çåìÿòà èçîëèðàí, çàêîï÷àí ñ áåëåçíèöè äîêàòî äîéäàò îðãàíèòå íà ðåäà”, âñå åäíî âñåêè ñè õîäè ñ BDSM èíñòðóìåíòèòå íàãîðå-íàäîëó.



è íîí-ñòîï ïðàâÿò ñåêñ“ (= äîêàòî „íèå“ ñìå ðåïðåñèðàíè îò ìîðàëíèòå íè íîðìè).

„Öèãàíèòå ïðàâÿò ìíîãî ñåêñ è èìàò ìíîãî äåöà îò ðàííà âúçðàñò.“

„Öèãàíèòå íå ðàáîòÿò è íå ñè ïëàùàò ñìåòêèòå (îñèãóðîâêè, òîê âîäà, etc.). Âìåñòî òîâà ïî öÿë äåí ïåÿò è òàíöóâàò çà „íàøà“ ñìåòêà.“

è ò.í., è ò.í. ad nauseam.

Íàêðàòêî, „òå“ èëè èìàò ïðèâèëåãèðîâàí äîñòúï äî íÿêàêúâ ìíîãî ñòðàíåí è èíòåðåñåí jouissance, äîêàòî „íèå“ ñòðàäàìå è „íè“ ñå îòêàçâà äîñòúï. Èëè ïúê òåõíèÿò jouissance å òîëêîâà ÷óæä è àìîðàëåí, ÷å ïðåäèçâèêâà òîòàëíî îòâðàùåíèå. Íî, âúïðåêè òîâà, êàòî äîáðè íåâðîòèöè, ìå÷òàåùè çà îïðåäåëåí âèä ñåêñ, çàâèæäàìå íà ïåðâåðçíèÿ Äðóã. Íà òîçè, êîéòî íå ïðîñòî ôàíòàçèðà, à è ðåàëèçèðà ôàíòàçèèòå ñè ïðàêòè÷åñêè.

Òèïè÷íàòà áúëãàðñêà íàöèîíàëèñòè÷åñêà ôàíòàçèÿ çà òóðöèòå ñå ðàçèãðàâà îêîëî ñöåíàðèÿ çà „ïåäàëèòå îò Àíàäîëà“. Âúîáðàæåíåòî çà òóðöèòå è Òóðöèÿ å ïðîïèòî ñ ïðåïðàòêè êúì õîìîñåêñóàëíîñò è àíàëåí ñåêñ. Êîíôèãóðàöèÿòà íà àíàëíàòà ôàíòàçèÿ íå ïîçíàâà ãðàíèöè: íàñêîðî â åäíà îò êó÷åçàùèòíè÷åñêèòå ãðóïè ñå ïîÿâèõà îáâèíåíèÿ çà àíàëíî-èçíàñèëåíè êó÷åòà â Òóðöèÿ. Íàêðàòêî, òóðöèòå ÷óêàò „îòçàä“ âñè÷êî æèâî: õîðà, êó÷åòà, åäúð ðîãàò äîáèòúê è ò.í.

Íî äà ñå âúðíåì íà ïîêóøåíèåòî: âåäíàãà ñëåä êàòî ïèñòîëåòúò çàñè÷à, íàïàäàòåëÿò å ñâàëåí íà çåìÿòà è äåëåãàòè ìó ñå íàõâúðëÿò ñ ðèòíèöè è þìðóöè. Ïî åäíî âðåìå äåëåãàò èçâúí ïîäèóìà çàïî÷âà äà íàëàãà íàïàäàòåëÿ ñ þìðóê ïî êðàêàòà è ïðàâè îïèò äà ãî ñâàëè îò ñöåíàòà, âåðîÿòíî, çà äà ìó å ïî-ëåñíî äà ãî íàáèå. Ìúæúò õâàùà íàïàäàòåëÿ çà êîëàíà è êîãàòî ãî äðúïâà, êîëàíúò ñå îòâàðÿ è ïàíòàëîíèòå ìó ñå ñâëè÷àò ëåêî íàäîëó, îãîëâàéêè çà ñåêóíäà ÷àñò îò çàäíèêà ìó. Òî÷íî çà ñåêóíäà, çàùîòî ìåæäóâðåìåííî äðóãè äåëåãàòè óñïÿâàò äà ðàçòúðâàò äâàìàòà ìúæå è îñâîáîæäàâàò íàïàäàòåëÿ

îò õâàòêàòà íà äðóãèÿ. Ìúæúò âåäíàãà ñè îïðàâÿ ïàíòàëîíà, ñòàâà è ïîñëå ñå âèæäà êàê ãî îòâåæäàò îò ñöåíàòà.

Ñöåíàòà ñ ïàíòàëîíèòå îáà÷å âåäíàãà âúçáóäè ëàòåíòíàòà õîìî-èíòåðïðåòàöèÿ. Â ìîìåíòà è îòëÿâî è îòäÿñíî ñå ãîâîðè çà „ïî÷òè èçíàñèëâàíå“, áðúêíàëè ñà ìó ñ ïðúñòè îòçàä (fingering) è ò.í. Íàöèîíàëèñòè÷åñêàòà õîìî-ôàíòàçèÿ å î÷åâèäíî å òàêîâà íàöèîíàëíî ôàíòàçìåíî áîãàòñòâî, ÷èÿòî ìîáèëèçàöèÿ ñå îêàçâà íóæíà çà öåëèòå íà ñïîíòàííèòå ãðàæäàíñêè ðàçñëåäâàíèÿ è îáÿñíåíèÿ íà ñëó÷àÿ. Òàêà ôàíòàçèÿòà êîìïåíñèðà ñêðèòèòå ìîìåíòè, çàêúðïâàéêè åäèí „öÿëîñòåí“ ðàçêàç íà íàáëþäàâàíîòî ïî ìåäèèòå.

Íî òîâà íå å åäèíñòâåíàòà õåãåìîííà ôàíòàçèÿ: è îòëÿâî è îò äÿñíî ñïîäåëÿò èäåÿòà, ÷å íàïàäåíèåòî å „ñöåíàðèé“, áèëî çà äà ïîäãîòâè âðúùàíåòî íà „òðîéíàòà êîàëèöèÿ“, äà „ðåàáèëèòèðà“ Äîãàí, äà ïîäïàëè ìåæäóåòíè÷åñêè êîíôëèêò (ñàì ïðåçèäåíòúò íà Áúëãàðèÿ óâåðÿâà êîëêî òîëåðàíòíà íàöèÿ ñìå, êàòî ÷å ëè å à ïðèîðè çàäàäåíî, ÷å âñè÷êî ñâúðçàíî ñ òóðöèòå âîäè äî „åòíè÷åñêî íàïðåæåíèå“), áèëî çà äðóãà ïúêëåíà öåë. „Àçèàòñêà PR àêöèÿ“, ñïîðåä ÐÇÑ. Ñ äðóãè äóìè, íÿìà íèùî ñëó÷àéíî ïðè òóðöèòå, òå âèíàãè ïëåòàò èíòðèãè, äúðïàò êîíöè, êîíñïèðèðàò ñðåùó Ìàéêà Áúëãàðèÿ è ò.í. Ïî êàêâî ïîçíàâàìå, ÷å å ôàíòàçèÿ? Àìè äà ñå ãîâîðè çà ìåæäóåòíè÷åñêè êîíôëèêò, êîãàòî è íàïàäàòåë è íàïàäíàò ñà îò åäèí ïðîèçõîä îçíà÷àâà, ÷å ôàíòàçèÿòà ñå å íàëîæèëà, ïðåíàïèñâàéêè äåéñòâèòåëíîñòòà: íÿìà çíà÷åíèå êîé è êàêâî, íàøàòà ôàíòàçèÿ ïðåäâàðèòåëíî å çàäàëà ïàòîëîãè÷íàòà èíòåðïðåòàòèâíà ðàìêà. Êàòî â åäèí ïñåâäî-õåãåëèàíñêè ïîäõîä – ôàêòèòå íÿìàò çíà÷åíèå, àêî èìàø äîáðà òåîðèÿ.

Íî çàùî äà íå äîâåäåì ïñåâäîõåãåëèàíñêàòà ëîãèêà äî íåéíèÿ àáñóðäåí çàâúðøåê? Àêî ñèíòåçèðàìå äâåòå ôàíòàçìåíè íèøêè â åäíî, òî çàêëþ÷åíèåòî å, ÷å ÄÏÑ ñà èçìèñëèëè è îñúùåñòâèëè íàïàäåíèåòî, çà äà èìàò èçâèíåíèå äà ñå äîêàæàò èñòèíñêè òóðöè è äà èçíàñèëÿò íàïàäàòåëÿ ïóáëè÷íî!

77

НОВИТЕ ЛЕВИ ЗА ИНЦИДЕНТА С ОКТАЙ

II. Присъдата е доказателство, а доказателството – присъда

Øåãàòà íàñòðàíà, íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà îùå íÿêîëêî ìîìåíòà. Ñïîíòàííîñòòà íà òúëïàòà, ïðåáèëà Îêòàé è èçíåíàäàòà â ëèöåòî íà Äîãàí íàâåæäàò íà ìèñúëòà, ÷å ÄÏÑ íå å èíñöåíèðàëà ïîêóøåíèåòî. Îùå ïî-ìàëêî, çà äà ñè „êóïè áèëåò çà áúäåùàòà êîàëèöèÿ“, êàêòî ñå ñïåêóëèðà. Ñïåêóëàöèè, îïðîâåðãàíè îò ðåøåíèåòî íà Äîãàí äà íàïóñíå ëèäåðñêîòî ìÿñòî íà ïàðòèÿòà. Àêî öåëòà ìó å äà áúäå â óïðàâëåíñêà êîàëèöèÿ, òîãàâà çàùî íàïóñêà ïàðòèÿòà â ìîìåíòà, â êîéòî öÿëîòî îáùåñòâåíî âíèìàíèå å íàñî÷åíî êúì íåÿ?

Îáùåñòâåíî âíèìàíèå – äà, íî íå è ñú÷óâñòâèå. Äàæå îáðàòíîòî. Êàêâèòî è äà ñà áèëè íàìåðåíèÿòà íà Åíèìåõìåäîâ, â îíçè ìîìåíò íà ïîäèóìà òîé áåøå åäèí (ïî÷òè) óáèåö. Çàùî âñè÷êè ñú÷óâñòâàò íà ÷îâåêà, õëàäíîêðúâíî îïèòàë äà åêçåêóòèðà ïóáëè÷íî Äîãàí? Îò ÿä, ÷å íå óñïÿ ëè? Æåëàíèåòî äà ïðåîáúðíàò ïîçèöèèòå æåðòâà-íàñèëíèê å òîëêîâà ñèëíî, ÷å íà õîðàòà èì ñå ïðèâèäÿ äàæå èçíàñèëâàíå íà ñöåíàòà. Âúâ ôåéñáóê â ìîìåíòà íàä 5.700 äóøè ñà ïîòâúðäèëè ó÷àñòèå â ïðîòåñò, èñêàù ñúä çà äåëåãàòèòå ïðåáèëè Åíèìåõìåäîâ.

Êàêâî íè ïîêàçâà âñè÷êî òîâà? Îò êúäå ïðîèçëèçà òàçè ïàòîëîãè÷íà ñèìïàòèÿ êúì åäèí ïîòåíöèàëåí óáèåö? (Ìîëÿ äà íå ñå èíòðåïðåòèðà ïîçèöèÿòà íè îïðîñòåí÷åñêè, à èìåííî êàòî îïðàâäàíèå çà ïîáîÿ. Ðàáîòàòà å òàì, ÷å íàäèãàíåòî íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî â çàùèòà íà ïðàâàòà íà íàïàäàòåëÿ íÿìàøå àíàëîã ïðè ñõîäíè ñëó÷àè. Äàæå ÷åñòî å è îáðàòíîòî.)

Êàêâî àêî äîïóñíåì, ÷å ìîæå áè íàé-ãîëÿìàòà òàéíà å… ÷å ïðîñòî íÿìà íèêàêâà òàéíà! Òàçè êîíñòèòóèðàùà ëèïñà íà ñìèñúë ãåíåðèðà è ìîáèëèçèðà áåçêðàéíî ìíîãî ôàíòàçèè â èìåòî íà íÿêàêâî öÿëîñòíî îáÿñíåíèå. Òåçè ôàíòàçèè ñå àñåìáëèðàò âúâ âñåâúçìîæíè è ïðîòèâîðå÷èâè êîíôèãóðàöèè. Åäèí êóï àíàëèçè èçëÿçîõà, â êîèòî ñå òúðñè ñìèñúë è ñêðèòà ëîãèêà: íàïðèìåð, ñîöèîëîãúò Êúí÷î Ñòîé÷åâ êàçâà, ÷å öåëòà íà

Åíèìåõìåäîâ å áèëà äà çàãëóøè âàæíè èñòèíè â èíà÷å ïóáëè÷íî-äîñòúïíèÿ äîêëàä íà Äîãàí.

Íî îáÿñíèòåëíàòà ôóíêöèÿ å âêîðåíåíà â îùå äâà ïàòîëîãè÷íè ôàíòàçìà. Òå îáÿñíÿâàò è ñèìïàòèÿòà êúì óáèåöà. Ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî çà ïðàâîâà äúðæàâà ñèìïàòèçèðà íà óáèåöà íå çà äðóãî, à çàùîòî å èñêàë äà óáèå Äîãàí. Òîé ñàìèÿò êàçà, ÷å ðåàëíî íå å èñêàë äà óáèå Äîãàí è âñè÷êî å êîíñïèðàöèÿ, íî â ñúùèÿ ìîìåíò èì å ìú÷íî, ÷å íå å ñòàíàëî! Â òèïè÷íàòà ñõåìà íà êîíñïèðàòèâíàòà ëîãèêà, ëèïñàòà íà äîêàçàòåëñòâî çà íåùî ñå òðàíñôîðìèðà èìåííî â íàé-âàæíîòî äîêàçàòåëñòâî çà êîíñïèðàöèÿòà (ïð. „òå âèíàãè ïîêðèâàò ñëåäèòå“). Â òîçè ñëó÷àé, îïèòúò çà óáèéñòâî íà Äîãàí ñå ìîáèëèçèðà êàòî ïîðåäíîòî äîêàçàòåëñòâî çà ïðåñòúïëåíèÿòà íà Äîãàí („èíñöåíèðàíî å è ñëåäîâàòåëíî ñè ãî å çàñëóæèë“). Òàêà (ñèìâîëè÷íîòî) óáèéñòâî íà Äîãàí å åäíîâðåìåííî è ïðèñúäà, è äîêàçàòåëñòâî.

III. Виктимизация

Äðóã êëþ÷îâ íàöèîíàëåí èíòåðïðåòàòèâåí ðåñóðñ, èçïëóâàë íà ïîâúðõíîñòòà ÷ðåç ñïîíòàííèòå ãðàæäàíñêè õåðìåíåâòè÷íè óñèëèÿ, å âèêòèìèçèðàùàòà ëîãèêà. Òàçè ëîãèêà å ïî-æåñòîêà îò ðàñèçìà. Îñíîâàâà ñå íà äîïóñêàíåòî, ÷å âñè÷êî å íàðåä ñ òóðöèòå, íî ñàìî äîêàòî ñè íèæàò ìúë÷àëèâî òþòþí ïî ñåëàòà. Íî â ìîìåíòà, â êîéòî ñå îïèòàò äà ñå îðãàíèçèðàò ïîëèòè÷åñêè è ñïðàò äà áúäàò áåäíèòå, áåçïðàâíè æåðòâè, âå÷å íå ñà îêåé. ÄÏÑ åäâà ëè å ïî-ìàëêî êîðóìïèðàíà ïàðòèÿ îò âñÿêà äðóãà íà áúëãàðñêèÿ ïîëèòè÷åñêè íåáîñêëîí. È âúïðåêè òîâà ÄÏÑ öåíòðàëèçèðà â ñåáå ñè íàé-ãîëÿìàòà îìðàçà. Òàçè îìðàçà ÷åñòî ñå îïðàâäàâà, êàòî ñå ãîâîðè îò èìåòî íà „ïîòèñíàòèÿ“ åëåêòîðàò íà ÄÏÑ: „òå ñà áåäíè êðåïîñòíèöè íà ÄÏÑ, òðÿáâà äà èì ïîìîãíåì êàòî óíèùîæèì ïîëèòè÷åñêîòî èì ïðåäñòàâèòåëñòâî.“ Òàêà ñå ïîëó÷àâà íåùî ìíîãî èíòåðåñíî. Îòðè÷àíåòî íà ïðàâîòî íà ÄÏÑ äà ïðåäñòàâëÿâà òóðöèòå ñòàâà ÷ðåç ïðåòåíöèÿòà çà îñúçíàâàíåòî íà „àâòåíòè÷íèòå“ òóðñêè èíòåðåñè è

78



òàêà àâòîìàòè÷íî ñå çàåìà ïîçèöèÿòà íà (ìðàçåíàòà è îòêàçâàíà) ðåïðåçåíòàöèÿ íà òóðöèòå. Íî ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å âòîðè÷íàòà ðåïðåçåíòàöèÿ ïîñòàâÿ òóðöèòå â ïîçèöèÿòà íà áåçìúëâåí òðóä. Ïîñòàâÿ ãè íà „ìÿñòîòî èì.“

Ëþáîâòà êúì ðàáîòåùèòå òóðöè ñå ïðåïëèòà ñ îìðàçà êúì ïîëèòè÷åñêèÿ åëèò, êîéòî ãè ïðåäñòàâëÿâà íà íàöèîíàëíî íèâî. Ïî òîçè íà÷èí òðåòèðà åëåêòîðàòà íà ÄÏÑ êàòî ëîáîòîìèçèðàíè èäèîòè, ãëàñóâàùè áåç äà çíàÿò çàùî. Ãðèæàòà êúì „êðåïîñòíèòå“ æåðòâè ìàãè÷åñêè ñå òðàíñôîðìèðà â äåõóìàíèçàöèÿ: äîêàòî íèæàò òþòþí è ñè ìúë÷àò, æåðòâèòå ñà íè ñèìïàòè÷íè. Íî â ìîìåíòà, â êîéòî äîêàæàò, ÷å ìîãàò äà ñå îðãàíèçèðàò ïîëèòè÷åñêè, âåäíàãà îáÿâÿâàìå ïîëèòè÷åñêàòà èì ïàðòèÿ çà ïðåñòúïíà è ìàôèîòñêà, à íåéíèÿ åëåêòîðàò çà áåçìîçú÷íè äåöà, êîèòî íå çíàÿò çàùî ãëàñóâàò è ñëåäîâàòåëíî èìàò íóæäà îò ðîäèòåëñêà îïåêà. Ñ äðóãè äóìè, ïîëó÷àâàìå äåìîíè÷åí êîêòåéë îò ñúæàëåíèå/ïðåçðåíèå/ëþáîâ êúì áåçìúëâíèÿ òóðñêè ïðîëåòàðèàò è îìðàçà êúì òóðöèòå êàòî îðãàíèçèðàí ïîëèòè÷åñêè ñóáåêò. Äèðåêòíàòà îìðàçà êúì òóðöèòå áè áèëà ïî-÷åñòíà, çàùîòî â îìðàçàòà êúì áëèæíèÿ ëè÷è ïîíå íÿêàêâà çà÷åíêà íà ðàâíîïîñòàâåíîñò. À èìåííî, â ïðèçíàíèåòî íà ïîòåíöèàëíàòà èì ñïîñîáíîñò çà ïðåâúçìîãâàíå íà ìúë÷àíèåòî è øàíñ çà ïîëèòè÷åñêî ãîâîðåíå íà ñîáñòâåí ãëàñ. Ïðè òîâà – äà íå äàâà ãîñïîä – íà òóðñêè åçèê! (àìèí!)

Ñúæàëåíèåòî, âèêòèìèçàöèÿòà è ãðèæàòà îáà÷å ñà íåâúçìîæíè â ñèòóàöèÿ íà ðàâíîïîñòàâåíîñò. Òå öúôòÿò â êîëîíèàëíè è ñåìåéíè îòíîøåíèÿ ìåæäó (ñèìâîëíè èëè ðåàëíè) âúçðàñòíè è ïîäîïå÷íèòå èì äåöà. Òåçè îòíîøåíèÿ ñà ïî äåôèíèöèÿ íåðàâíè. Òîåñò, „àíòèðàñèñòèòå“ èñêàò òóðöèòå äà ðàáîòÿò è äà ñè ìúë÷àò, è òîâà äà èì õàðåñâà. À ðàñèñòèòå ïîíå îñúçíàâàò, ÷å ìîæå áè òóðöèòå íå èñêàò âå÷íî äà ñà áåçãëàñíè ðàáîòíèöè è ñà ñïîñîáíè íà ïîëèòè÷åñêî äåéñòâèå è îðãàíèçàöèÿ íàðàâíî ñ áúëãàðèòå. È ãè ìðàçÿò èìåííî çàðàäè òîâà.

IV. Фантазмите на новото-старо дясно

Èâî Èíäæåâ èçõàëþöèíèðà ðåëèãèîçíà ïîëè÷áà è ìåñèàíñêî çíà÷åíèå â íåóñïÿëîòî óáèéñòâî. Ñ ìíîãîçíà÷èòåëíîòî çàãëàâèå „Äîãàí ñè îòèâà, äåìîêðàòè÷íàòà àëòåðíàòèâà ñå çàâðúùà.“ Èíäæåâ ñâúðçâà àòåíòàòa ñ íîâàòà ôîðìàöèÿ íà Êîñòîâ, êúäåòî íåóñïÿëîòî óáèéñòâî ïðèäàâà ïî÷òè ìèñòè÷íî, êàòàðçèñíî (ïðå÷èñòâàùî) çíà÷åíèå íà áúëãàðñêèÿ ïîëèòè÷åñêè æèâîò: íÿêîé òðÿáâà äà óìðå, â èìåòî íà íîâîòî (ñòàðî) íà÷àëî. Ñòàðî, çàùîòî – íåêà ñè ãî êàæåì ïðàâî: Êîñòîâ è ñèå ñà ïîëèòè÷åñêè æèâè ñàìî çàùîòî îùå íå ñà ðàçáðàëè, ÷å ñà óìðåëè. Äîãàí òðÿáâà äà óìðå, çà äà ïðå÷èñòè ïúòÿ çà èñòèíñêàòà äÿñíà ïàðòèÿ, êîÿòî èçèñêâà õîðà ñïîñîáíè íà íàé-âèñøà ôîðìà íà ïîëèòè÷åñêà èäåíòèôèêàöèÿ! („Êàíèì âñè÷êè, êîèòî ìîãàò äà ïðèïîçíàÿò ñåáå ñè, çàùîòî òîâà å ïîëèòè÷åñêà èäåíòèôèêàöèÿ îò íàé-âèñøà ôîðìà, î÷àêâàìå òîçè ñòàðò äà äàäå ïëîäîâå, êàçà Êîñòîâ.“)

Òúðñåíåòî íà äúëáîê, ïî÷òè ðåëèãèîçåí ñìèñúë ïðîïóñêà, ÷å óáèåöúò ìîæå íàèñòèíà äà å ïðîñòî ëóä, êîéòî å ðåøèë äà âúïëúòè íàöèîíàëíîòî æåëàíèå íà ïðàêòèêà êàòî ïðåìàõíå òîâà, êîåòî íàöèîíàëíèÿò êîíñåíñóñ îò íà÷àëîòî íà Ïðåõîäà íàñàì å êîíñòðóèðàë êàòî íàé ãîëÿìîòî „çëî“: Äîãàí.

È êàêòî âèíàãè, òåîðèèòå íà êîíñïèðàöèÿ è ðàñèçúì êàçâàò ïîâå÷å çà òîçè, êîéòî ãè àðòèêóëèðà, îòêîëêîòî çà æåðòâàòà-ãåðîé íà òîçè òèï ôàíòàçìè. Â ñëó÷àÿ, îïèòúò çà óáèéñòâî íå îñâåòëÿâà âúîáðàæàåìèÿ „ïðîáëåì Äîãàí,“ à íàøàòà ñîáñòâåíà ðåïðåñèðàíà ïîñò-1989 òðàâìà, êîÿòî èçðèãíà ñ ïúëíà ñèëà êàòî ñèìïòîì îò êîíñïèðàöèè, ðàñèçúì è âèêòèìèçèðàùà ëîãèêà.

Òåêñòúò å ïóáëèêóâàí â ñàéòà librev.com. Àâòîðèòå Ìàäëåí Íèêîëîâà, Ãåîðãè Ìåäàðîâ

è Æàíà Öîíåâà ñà îò ãðóïà Íîâè ëåâè ïåðñïåêòèâè.

Çàãëàâèåòî å íà „Îáåêòèâ”.

79

Деветима адвокати за човешки права са в затвора

ПО СВЕТА

Турция

81

Ðåøåíèåòî íà ñúäà â Èñòàíáóë çà çàäúðæàíå íà äåâåòèìà àäâîêàòè çà ÷îâåøêè ïðàâà ïðåäè ïðîöåñà ñðåùó òÿõ èëþñòðèðà ïðîèçâîëíîòî è çëîóïîòðåáÿâàùî ïðèëàãàíå íà àíòèòåðîðèñòè÷íèòå çàêîíè â Òóðöèÿ, ñúîáùè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷. Äåâåòèìàòà çàåäíî ñ îùå òðèìà òåõíè êîëåãè ñà áèëè àðåñòóâàíè íà 18 ÿíóàðè è 20 ÿíóàðè.

Ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè àíòèòåðîðèñòè÷íèòå çàêîíè â Òóðöèÿ ñà áèëè èçïîëçâàíè ñðåùó ðàçøèðÿâàù ñå êðúã õîðà, îáâèíåíè â íåíàñèëñòâåíè ïîëèòè÷åñêè äåéíîñòè è ëåãèòèìíî óïðàæíÿâàíå íà ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå, àñîöèèðàíå è ñúáèðàíå. Ïîäîáíè îáâèíåíèÿ ÷åñòî ñà ïðèäðóæàâàíè ñ ïðîäúëæèòåëíî ïðåäïðîöåñóàëíî çàäúðæàíå. Êîãàòî íå å îïðàâäàíî ñïîðåä ìåæäóíàðîäíèòå ñòàíäàðòè, òî ïðåäñòàâëÿâà ïðîèçâîëåí àðåñò, êîéòî å â íàðóøåíèå íà íîðìèòå çà ÷îâåøêè ïðàâà.

“Ïîëèöåéñêèòå àêöèè ñðåùó àäâîêàòè â 4 ñóòðèíòà, àðåñòóâàíåòî è âêàðâàíåòî èì â çàòâîð, ñà ÷àñò îò ïî-ñèëíî çàòÿãàíå íà õâàòêàòà íà ïðîòèâîïîñòàâÿùèòå ñå íà ïðàâèòåëñòâîòî. Íàé-ïðèòåñíèòåëíîòî â ïîñëåäíèòå àðåñòè å, ÷å òåçè àäâîêàòè ñà èçâåñòíè ñ äåéñòâèÿòà ñè îò èìåòî íà îíåçè, ÷èèòî ïðàâà ñà áèëè íàðóøåíè îò äúðæàâàòà”, êàçà Åìà Ñåíêëåð-Óåá, ñòàðøè èçñëåäîâàòåë çà Òóðöèÿ êúì ÕÐÓ.

Àðåñòúò íà äâàíàéñåòòå àäâîêàòè îò èñòàíáóëñêàòà ïîëèöèÿ è ïðåòúðñâàíèÿòà íà äîìîâåòå è îôèñèòå èì íà 18 è 20 ÿíóàðè å ÷àñò îò ïî-øèðîêà ïîëèöåéñêà îïåðàöèÿ â öÿëàòà ñòðàíà ñðåùó äåñåòêè õîðà. Òå ñà çàïîäîçðåíè çà âðúçêè ñ âúîðúæåíèÿ è íàìèðàù ñå èçâúí çàêîíà ôðîíò íà Ïàðòèÿòà çà ðåâîëþöèîííî íàðîäíî îñâîáîæäåíèå, êîÿòî èçâúðøâàëà àòàêè ñðåùó ïîëèöåéñêè è âîåííè öåëè, êàêòî è ñðåùó ïîëèòèöè.

Ïðîêóðîðúò îñâîáîäèë äâàìà îò äâàíàéñåòòå. Òðåòè áèë ïóñíàò îò ñúäà, íî âñå îùå ìîæå äà áúäå ñúäåí, â çàâèñèìîñò îò èçõîäà íà ïðîäúëæàâàùîòî ïðîêóðîðñêî ðàçñëåäâàíå. Ïîëèöèÿòà èìà çàïîâåäè çà çàäúðæàíå íà îùå ÷åòèðèìà äðóãè àäâîêàòè.

Äåâåòèìàòà çàòâîðåíè àäâîêàòè ñà áèëè îñîáåíî àêòèâíè â äåëà çà ÷îâåøêè ïðàâà, îñîáåíî ïðè ïðåäñòàâÿíåòî íà æåðòâèòå íà ïîëèöåéñêî íàñèëèå. Èìà òàéíà çàïîâåä çà ðàçñëåäâàíå íà àäâîêàòè è åñòåñòâîòî íà äîêàçàòåëñòâàòà ñðåùó òÿõ íå å áèëî íàïúëíî ðàçêðèòî. Íî ÕÐÓ íàó÷è, ÷å âñè÷êè âúïðîñè, çàäàäåíè îò ïðîêóðîðèòå, ñà ñúñðåäîòî÷åíè âúðõó ïðàâíèòå äåéíîñòè íà àäâîêàòèòå â ñúäåáíàòà çàëà èëè êàòî ÷ëåíîâå íà Àñîöèàöèÿòà çà ïðîãðåñèâíè àäâîêàòè, çàêîííèòå èì äåéñòâèÿ â õîäà íà èçïúëíåíèå íà ïðîôåñèîíàëíèòå èì çàäúëæåíèÿ, ó÷àñòèåòî èì â äåìîíñòðàöèè, áåç ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å ñà èçâúðøèëè íàñèëñòâåíè àêòîâå, êàêòî è

82

èñòîðèèòå íà ïî-ðàííèòå èì ðàçñëåäâàíèÿ è ïðèñúäè. Â ïîêàçàíèÿòà ñðåùó àäâîêàòèòå îò çàùèòåí ñâèäåòåë ñúùî íÿìà êîíêðåòíè îáâèíåíèÿ, îñâåí ÷å ñà èçâúðøâàëè äåéíîñòè, îïèðàùè äî çàêîííîòî èçïúëíåíèå íà àäâîêàòñêèòå èì çàäúëæåíèÿ.

Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ èçðàçÿâà ñåðèîçíà çàãðèæåíîñò çà çëîóïîòðåáàòà ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè ñ àíòèòåðîðèñòè÷íèòå çàêîíè è ïðîèçâîëíîòî çàäúðæàíå ïðåäè è ïî âðåìå íà ïðîöåñà. Ïðîáëåìúò ñå èçîñòðÿ îò ïðåêîìåðíàòà ïðîäúëæèòåëíîñò íà ìíîãî çàêîíîâè ïðîöåäóðè â Òóðöèÿ. Çàäúðæàíèÿòà ñå ïðàâÿò ìåñåöè ïðåäè êðàÿ ðàçñëåäâàíåòî è èçäàâàíåòî íà ïðèñúäè, à ïîñëå ãîäèíè ïðåäè ïðîèçíàñÿíåòî íà îêîí÷àòåëíàòà ïðèñúäà.

Çëîóïîòðåáàòà ñ àíòèòåðîðèñòè÷íèòå çàêîíè è áàâíèòå ïðàâíè ïðîöåäóðè ñà íåñúâìåñòèìè ñúñ çàäúëæåíèÿòà íà Òóðöèÿ ñïîðåä Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ÷îâåøêèòå ïðàâà, êàêòî è ñúñ

ñïîðàçóìåíèÿ êàòî Ìåæäóíàðîäíèÿ äîãîâîð çà ãðàæäàíñêè è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà. Òå óâåëè÷àâàò íàðóøåíèÿòà íà íÿêîè îò ôóíäàìåíòàëíèòå çàùèòè, âêëþ÷èòåëíî ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå è àñîöèèðàíå, ïðàâîòî íà ñâîáîäà è ñèãóðíîñò, êàêòî è ïðàâîòî íà ÷åñòåí ïðîöåñ.

8995-èìà ñà çàòâîðíèöèòå, îáâèíåíè â òåðîðèñòè÷íè äåéñòâèÿ ñïîðåä äàííè íà ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî îò êðàÿ íà ìàé 2012 ã. Ïîëîâèíàòà ñà ïîëó÷èëè ïúðâà ïðèñúäà, âúïðåêè ÷å òÿ ìîæå äà áúäå îáæàëâàíà.

„Îôèöèàëíèòå ÷èñëà ïðåäïîëàãàò, ÷å õèëÿäè õîðà ñà â çàòâîðà çà òåðîðèñòè÷íè ïðîÿâè, êàòî ìíîãî îò òÿõ ñà ïîëèòè÷åñêè àêòèâèñòè, ñòóäåíòè, æóðíàëèñòè è çàùèòíèöè íà ÷îâåøêèòå ïðàâà. Ïîâå÷åòî íå ñà èçâúðøèëè íèùî, êîåòî ìîæå èëè òðÿáâà äà áúäå îïèñàíî êàòî òåðîðèçúì, ñïîðåä ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâî”, çàâúðøâà Ñåíêëåð-Óåá.

ПО СВЕТА

Друга гръцка криза на вниманието на ЕС

Ìèíàëàòà ãîäèíà áåøå ìíîãî òðóäíà çà Ãúðöèÿ è íÿìà èçãëåäè, ÷å 2013 ã. ùå å ïî-ëåñíà. Ìèëèîíè õîðà áÿõà ïðÿêî çàñåãíàòè îò ñóðîâèòå ìåðêè çà ñïðàâÿíå ñ èêîíîìè÷åñêàòà êðèçà. Â äúðæàâàòà ñå óñåùà ãîëÿìî ïîëèòè÷åñêî íàïðåæåíèå, êàòî èçäèãàíåòî íà êðàéíî äÿñíàòà ïàðòèÿ „Çëàòíà çîðà” å íàé-ïðèòåñíèòåëíèÿò ïðèìåð çà òîâà. Èìà è ñåðèîçíè ñîöèàëíè ïðîáëåìè, ñâúðçàíè îò÷àñòè ñ îãðîìíèÿ íàïëèâ â ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà íåðåäîâíè ìèãðàíòè èçâúí Åâðîïåéñêèÿ ñúþç.

Ñêðèòà â òàçè ñóìàòîõà å äðóãà êðèçà, êîÿòî çàïëàøâà äà èçëåçå èçâúí êîíòðîë – êñåíîôîáñêîòî íàñèëèå ñðåùó ìèãðàíòè è òúðñåùè óáåæèùå â Àòèíà è íà äðóãè ìåñòà.

Íàñèëèåòî ñðåùó õîðà îò Àôãàíèñòàí, ñåâåðíà è ñóáñàõàðñêà Àôðèêà å ñìóùàâàùî ÷åñòî ÿâëåíèå, ãîëÿìà ÷àñò îò êîåòî îñòàâà íåðåãèñòðèðàíî.

Òîâà å ïðîáëåì, ñ êîéòî Ãúðöèÿ, çàåäíî ñ îñòàíàëèòå


ПО СВЕТА

83

ïàðòíüîðè â ÅÑ, òðÿáâà äà ñå ñïðàâè ïðèîðèòåòíî òàçè ãîäèíà. Àòàêèòå ñà èçíà÷àëíà çëîóïîòðåáà ñ ÷îâåøêèòå ïðàâà, íî ôàêòúò, ÷å îáèêíîâåíî îñòàâàò áåçíàêàçàíè, ñ ìàëêî èëè íåñåðèîçíî óñèëèå îò ïîëèöèÿòà èëè äðóãè ñèëè äà èçïðàâÿò âèíîâíèòå íà ñúä, å ñâîåîáðàçíà ïðèñúäà çà ñïå÷åëèëèÿ Íîáåëîâàòà íàãðàäà çà ìèð åâðîïåéñêè îáðàç íà áàñòèîí íà ìèðà. Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ äîêóìåíòèðà äåñåòêè ïîäîáíè àòàêè ìåæäó íîåìâðè 2011 ã. è ñðåäàòà íà 2012 ã. Òå ïðîäúëæàâàò. Íà 16 ÿíóàðè åäèí 27-ãîäèøåí ïàêèñòàíåö å ôàòàëíî íàìóøêàí îò äâàìà ìîòîðèñòè â Àòèíà. Â òîçè ñëó÷àé ïîëèöèÿòà äåéñòâà áúðçî, êàòî àðåñòóâà äâàìàòà íà ñëåäâàùèÿ äåí. Ñïîðåä ñâåäåíèÿòà â äîìà íà åäèíèÿ îò çàïîäîçðåíèòå ñà íàìåðåíè ëèñòîâêè íà „Çëàòíà çîðà”.

Ìíîãî õîðà â Ãúðöèÿ, âêëþ÷èòåëíî íÿêîè íà âëàñò, áèõà ïðåäïî÷åëè äà ïðåíåáðåãíàò òàçè êðèçà, ñ àðãóìåíòà, ÷å è áåç òîâà èìà òâúðäå ìíîãî ïðîáëåìè èëè ÷å ñèòóàöèÿòà ùå ñå ðàçðåøè, ùîì íåôóíêöèîíèðàùàòà ñèñòåìà çà äàâàíå íà óáåæèùå íà äúðæàâàòà ñå ðåôîðìèðà è èêîíîìèêàòà ñå ñúâçåìå. Ïîäîáíè èçâèíåíèÿ, êîèòî îò÷àñòè ñà ðàçáèðàåìè, ñà ïðèòåñíèòåëíè, òúé êàòî ñå ïðèáàâÿò êúì ðàñòÿùàòà íåòîëåðàíòíîñò, êîÿòî âå÷å ñå ðàçïðîñòðàíÿâà êúì äðóãè óÿçâèìè ãðóïè êàòî ãåéñêàòà è ëåñáèéñêàòà îáùíîñòè. Îùå ïî-ïðèòåñíèòåëíî å, ÷å ïîâèøåíàòà îáùåñòâåíà âðàæäåáíîñò îáõâàùà è âëèÿòåëíè ïîëèòèöè, âåðîÿòíî îò ñòðàõ îò ïîïóëèñòêè îòâåòåí óäàð íà „Çëàòíà çîðà”. Íà èçñëóøâàíå íà Ãðúöêèÿ ïàðëàìåíò ïðåç íîåìâðè, íà êîãîòî ïðåäñòàâèõìå ôàêòè çà êñåíîôîáñêî íàñèëèå, åäèí ÷ëåí îò óïðàâëÿâàùàòà ïàðòèÿ íàðå÷å ÷óæäåíöèòå, èäâàùè â Ãúðöèÿ, „õëåáàðêè”.

Ãúðöèÿ ïðàâè ñêðîìíè ñòúïêè, çà äà ñå ñïðàâè ñ ïðîáëåìà. Ïðåç äåêåìâðè, íàïðèìåð, áåøå ïðèåòî ïðåäëîæåíèå äà ñå ñôîðìèðàò ñïåöèàëíè ïîëèöåéñêè îòðÿäè, êîèòî äà ñå ñïðàâÿò ñ ðàñèñòêîòî íàñèëèå â Àòèíà è Ñîëóí. Ìàêàð è äà å ïîëîæèòåëíà ñòúïêà, èíèöèàòèâàòà å òâúðäå îãðàíè÷åíà è íåîïðåäåëåíà, ëèøåíà îò îñíîâíè äåòàéëè çà äåéñòâèåòî íà òåçè îòðÿäè, çà òîâà êàê

æåðòâèòå áåç äîêóìåíòè ùå áúäàò çàùèòàâàíè îò çàäúðæàíå èëè êàê ñëóæèòåëèòå ùå áúäàò îáó÷àâàíè. Äîêàçàòåëñòâî çà ðåøèòåëíîñòòà íà Ãúðöèÿ ùå áúäå â ïúëíîòî ïðèëàãàíå íà ïîäîáíè ïðåäëîæåíèÿ, îñîáåíî êàòî ñå èìà ïðåäâèä ëîøàòà ðåïóòàöèÿ íà äúðæàâàòà ïðè ïðèâåæäàíåòî â äåéñòâèå íà íîâè çàêîíè.

Âðúçêèòå íà ÅÑ ñ Ãúðöèÿ ñà äîìèíèðàíè îò êðèçàòà â Åâðîçîíàòà è óñèëèÿòà äà ñå ðàáîòè ñ Àòèíà çà ïîäîáðÿâàíå íà ïîëèòèêàòà çà äàâàíå íà óáåæèùå. Íî òàêîâà øèðåùî ñå ðàñèñòêî íàñèëèå íå ìîæå äà ñå ïðåíåáðåãâà. Ïðåç íîåìâðè ñòàðøè ãðúöêè ïðåäñòàâèòåëè íè êàçàõà, ÷å ñà ãîòîâè äà ïîëçâàò ôèíàíñîâà è òåõíè÷åñêà ïîäêðåïà îò Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ çà ñïðàâÿíå ñ ïðîáëåìà. Òÿ òðÿáâà äà å ïî-àêòèâíà ïðè èçÿñíÿâàíåòî íà âúçìîæíîñòèòå.

È îòäåëíèòå ñòðàíè ÷ëåíêè êàòî Ãåðìàíèÿ è Ôðàíöèÿ òðÿáâà äà èçèãðàÿò ñâîÿòà ðîëÿ. Äâåòå äúðæàâè âå÷å ðàáîòÿò çà ñòðóêòóðíè ðåôîðìè êàòî àêòèâíè ó÷àñòíèöè â ïëàíà íà ÅÑ çà Ãúðöèÿ, íàðå÷åí Òàñê Ôîðñ. Òîé áå ñúçäàäåí ïðåç îêòîìâðè 2011 ã., çà äà óëåñíè òåõíè÷åñêàòà ïîäêðåïà íà Ãúðöèÿ â ìíîãî îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî ñúäåáíàòà ðåôîðìà è ïîëèòèêàòà çà ìèãðàíòèòå è äàâàíåòî íà óáåæèùå. Òðÿáâà äà å âúçìîæíî äà ñå âêëþ÷è ïðàêòè÷åñêîòî ñúòðóäíè÷åñòâî ïðè ñïðàâÿíåòî ñ íàñèëèåòî ñðåùó ìèãðàíòè â õîäà íà ðàáîòàòà.

Åâðîïåéñêèòå êàïèòàëè ìîãàò ïî-àêòèâíî äà îêàæàò íàòèñê çà ïðåâðúùàíåòî íà êñåíîôîáñêîòî íàñèëèå â Ãúðöèÿ â ïðèîðèòåò â äíåâíèÿ ðåä íà ÅÑ, êàêòî è äúëãîñðî÷íàòà ïîäêðåïà çà ïî-äúëáîêàòà ðåôîðìà â ïðàâèëàòà íà ÅÑ, êîèòî çàäúëæàâàò ïúðâàòà äúðæàâà îò ÅÑ, íà ÷èÿòî òåðèòîðèÿ òúðñåùèÿò óáåæèùå ñòúïè, äà ïîåìå îòãîâîðíîñò çà íåãî. Òàçè ñèñòåìà îòðåæäà íåïîñèëíî áðåìå íà Ãúðöèÿ è å äîïðèíåñëà çà èçîñòðÿíåòî íà ñîöèàëíîòî íàïðåæåíèå.

Ùå å ñêàíäàëíî, àêî ðàñèñòêèòå íàïàäåíèÿ ïî àòèíñêèòå óëèöè ñà ÷åñòî ñðåùàíî ÿâëåíèå è äîãîäèíà. Ãúðöèÿ, íî ñúùî è ÅÑ, è ñòðàíèòå ÷ëåíêè â íåãî, òðÿáâà äà íàïðàâÿò ïîâå÷å, çà äà íå ïîçâîëÿò òîâà äà ñå ñëó÷è.

84

ПО СВЕТА

Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ îáÿâè, ÷å èìà îïàñíîñò äâàìà ïàëåñòèíöè, çàäúðæàíè íà ëåòèùåòî â Êàéðî, äà áúäàò äåïîðòèðàíè â Ñèðèÿ. Àêî ñå âúðíàò â Ñèðèÿ, äâàìàòà ìúæå – áàùà è ñèí, ùå ñå ñáëúñêàò ñ íàñèëèå, à âåðîÿòíî è ùå áúäàò ïðåñëåäâàíè.

Õîðà, êîèòî èäâàò îò Ñèðèÿ â Åãèïåò, çà äà òúðñÿò óáåæèùå, ñà èçïðàâåíè ïðåä ðèñêà îò íàñèëñòâåíî âðúùàíå â Ñèðèÿ.

Ëåòèùíèòå âëàñòè äåïîðòèðàëè äâàìàòà ñèðèéöè íà 13 ÿíóàðè â íàðóøåíèå íà çàäúëæåíèÿòà íà Åãèïåò äà íå âðúùà áåæàíöè â ñòðàíèòå, îò êîèòî ñà èçáÿãàëè. Â ñðåäàòà íà äåêåìâðè èìèãðàöèîííèòå âëàñòè ñïðåëè îïèòà çà äåïîðòàöèÿ íà 13 ñèðèéöè â ïîñëåäíàòà ìèíóòà.

„Åãèïåò ìîæå äà èìà ïðàâî âðåìåííî äà çàäúðæà èëè ðàçñëåäâà õîðà âúç îñíîâà íà ôàëøèâà èíôîðìàöèÿ, íî ïðè íèêàêâè îáñòîÿòåëñòâà íå ìîæå äà ãè âðúùà â Ñèðèÿ. Ñïîðåä ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâî Åãèïåò å çàäúëæåí äà íå âðúùà íèêîãî, íåçàâèñèìî îò ñòàòóòà ìó, íà ìÿñòî, êúäåòî ùå áúäå ïðåñëåäâàí”, êàçà Áèë Ôðåëèê, äèðåêòîð íà áåæàíñêàòà ïðîãðàìà êúì ÕÐÓ.

ÕÐÓ íàñòîÿâà âëàñòèòå äà ðàçðåøàò íà ïðåäñòàâèòåëè íà Âúðõîâíèÿ êîìèñàðèàò çà áåæàíöèòå êúì ÎÎÍ äà ïîñåòÿò äâàìàòà ìúæå. Ïàëåñòèíöèòå ñà ñïîäåëèëè ñ äîñòîâåðåí èçòî÷íèê, ÷å ñà âëåçëè â Åãèïåò îò Ñèðèÿ çàåäíî ñ îñòàíàëèòå ÷ëåíîâå íà ñåìåéñòâîòî èì, èçïîëçâàéêè

îôèöèàëíèòå ñè äîêóìåíòè. Ñëåä òîâà åäèíèÿò îò ìúæåòå îòïúòóâàë çà Òóðöèÿ ñ ðåäîâíè äîêóìåíòè è îòòàì ñå îïèòàë äà îòèäå â äúðæàâà îò Åâðîïåéñêèÿ ñúþç ñ íåèçðÿäíè äîêóìåíòè. Òóðñêèòå âëàñòè ãî äåïîðòèðàëè â Åãèïåò. Òàì áèë çàäúðæàí íà ëåòèùåòî çàðàäè ôàëøèâèòå äîêóìåíòè. Êàçàëè ìó, ÷å ùå áúäå äåïîðòèðàí.

Ïîñëåäíèÿò íàðú÷íèê íà ÎÎÍ çà ñèðèéñêèòå áåæàíöè ïðèçîâàâà âñè÷êè äúðæàâè „äà ñïàçâàò ìîðàòîðèóì âúðõó äåïîðòàöèÿòà â Ñèðèÿ, äîêàòî íå ñå ïîëó÷è óâåðåíèå, ÷å îáñòàíîâêàòà â ñòðàíàòà ñå å ïðîìåíèëà è ïîçâîëÿâà áåçîïàñíî è äîñòîéíî çàâðúùàíå”. È Êîíâåíöèÿòà ñðåùó ìú÷åíèÿòà, è Êîíâåíöèÿòà çà àôðèêàíñêèòå áåæàíöè çàáðàíÿâàò íà Åãèïåò äà âðúùàò õîðà â äúðæàâè, êúäåòî èìà ñåðèîçåí ðèñê îò ïðåñëåäâàíå èëè ìú÷åíèÿ è èçòåçàíèÿ. Àôðèêàíñêàòà êîíâåíöèÿ ïðèçîâàâà ñòðàíèòå ÷ëåíêè äà èçïîëçâàò ñâîèòå „íàé-äîáðè âúçìîæíîñòè” äà ïðèåìàò áåæàíöè è äà èì îñèãóðÿò óáåæèùå.

Åãèïåò ñúùî å ñòðàíà îò Ìåæäóíàðîäíèÿ äîãîâîð çà ãðàæäàíñêèòå è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà, ÷èéòî ÷ëåí 13 çàáðàíÿâà ïðîèçâîëíîòî èçãîíâàíå è ïðåäëàãà êúì ÷óæäåíöèòå äà áúäàò ïðèëàãàíè èíäèâèäóàëíè ðåøåíèÿ çà ïðåìåñòâàíå/åêñïóëñèðàíå. Êîìèòåòúò çà ÷îâåøêè ïðàâà êúì ÎÎÍ å ðàçòúëêóâàë ÷ëåí 7 íà Ìåæäóíàðîäíèÿ äîãîâîð çà ãðàæäàíñêèòå è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà, ñïîðåä êîéòî ñå çàáðàíÿâà íàñèëñòâåíîòî âðúùàíå íà õîðà íà ìåñòà, êúäåòî ùå áúäàò â ðèñê îò ìú÷åíèÿ èëè æåñòîêî èëè

Не връщайте насилствено палестинци в Сирия

Египет


ПО СВЕТА

85

Èçãëåæäà, ÷å âúîðúæåíè îïîçèöèîííè ãðóïèðîâêè óìèøëåíî ñà ðàçðóøàâàëè ðåëèãèîçíè îáåêòè â ñìåñåíèòå ðàéîíè â ñåâåðíà Ñèðèÿ ïðåç íîåìâðè è äåêåìâðè 2012 ã., ñúîáùè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ ñëåä ðàçñëåäâàíèÿ â îáëàñòèòå Ëàòàêèÿ è Èäëèá. Åäíà

âúîðúæåíà îïîçèöèîííà ãðóïèðîâêà å óíèùîæèëà øèéòñêî ìÿñòî çà ïîêëîíåíèå â îáëàñòòà Èäëèá, à äâå õðèñòèÿíñêè öúðêâè â Ëàòàêèÿ ñà áèëè ðàçãðàáåíè. È â òðèòå ñëó÷àÿ äîêàçàòåëñòâàòà, èçñëåäâàíè îò ÕÐÓ, ïðåäïîëàãàò, à ñâèäåòåëè ãî

äåãðàäèðàùî îòíîøåíèå èëè íàêàçàíèå. Åãèïåò òðÿáâà äà ïðèëàãà òîçè äîãîâîð êúì âñè÷êè íà ñâîÿ òåðèòîðèÿ.

Íà 13 ÿíóàðè ëåòèùíèòå âëàñòè â Êàéðî äåïîðòèðàò â Äàìàñê äâàìà äðóãè ñèðèéöè íà 20 è 22 ãîäèíè. Äâàìàòà êàöàò â Åãèïåò îò Ñèðèÿ íà 12 äåêåìâðè ñ âàëèäíè ïàñïîðòè. Êîãàòî 13 äíè ïî-êúñíî îïèòâàò äà îòïúòóâàò çà Ôðàíöèÿ, èìèãðàöèîííèòå âëàñòè ãè çàäúðæàò íà îñíîâàíèå, ÷å âèçèòå èì çà Ôðàíöèÿ ñà ôàëøèôèöèðàíè, ñúîáùèõà äîñòîâåðíè èçòî÷íèöè íà ÕÐÓ.Â ñåäìèöàòà îêîëî 13 äåêåìâðè èìèãðàöèîííèòå âëàñòè ïðåõâúðëÿò 13 ñèðèéöè. Òå ñà áèëè àðåñòóâàíè íà ëåòèùåòî â Ñàëóì è çàäúðæàíè â çàòâîðà „Êàíàòåð”. Ïðåäñòàâèòåëè íà ëåòèùíèòå ñëóæèòåëè çà ñèãóðíîñò îñâîáîæäàâàò 6-èìà îò òÿõ íà 16 ÿíóàðè ñëåä íàìåñàòà íà àäâîêàòà èì, à îñòàíàëèòå 7 îñòàâàò íà ëåòèùåòî çà îùå åäèí äåí. Îñâîáîäåíè ñà ñëåä íàìåñàòà íà ÎÎÍ. Íå å ÿñíî êàêâî å ïðè÷èíèëî îïèòà çà äåïîðòàöèÿ è êàêâî ÿ å ñïðÿëî.

Åãèïåò å îñèãóðèë çàùèòà çà ïîâå÷å îò 13 000

áåæàíöè îò Ñèðèÿ è òîâà å ïîëîæèòåëíî ðàçâèòèå, ñìÿòà ÕÐÓ. Îñâåí òîâà ïîâå÷åòî áåæàíöè ñà èìàëè áåçïðåïÿòñòâåí äîñòúï äî ëåòèùåòî íà Êàéðî. Íî äâàòà ñëó÷àÿ íà äåïîðòàöèÿ áóäÿò çàãðèæåíîñò, ÷å â áúäåùå ëåòèùíèòå âëàñòè ìîãàò äà èçïîëçâàò íåèçðÿäíèòå äîêóìåíòè êàòî îñíîâàíèå çà âðúùàíå â Ñèðèÿ, çàêëþ÷àâà Õþìàí Ðàéòñ Óî÷.

Åãèïåò å ñòðàíà ïî Êîíâåíöèÿòà çà áåæàíöèòå îò 1951 ã., íî å ïðåõâúðëèë îòãîâîðíîñòòà ñè çà îïðåäåëÿíå íà áåæàíñêèÿ ñòàòóò íà ÎÎÍ. Ïðåäñòàâåíèòå îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè çàïîâåäè çà äåïîðòàöèèòå ìîãàò äà áúäàò îñïîðåíè ïðåä åãèïåòñêèòå àäìèíèñòðàòèâíè ñúäèëèùà. Ïðåç 2010 ã. åäèí åãèïåòñêè àäìèíèñòðàòèâåí ñúä ðàçïîðåæäà èìèãðàöèîííèòå âëàñòè äà ñïðàò îïèòà çà äåïîðòàöèÿ íà äâàìà ñóäàíñêè áåæàíöè ñ îáîñíîâêàòà, ÷å òÿ ùå íàðóøè çàäúëæåíèÿòà ñïîðåä Êîíâåíöèÿòà çà áåæàíöèòå.

„Âúâ âðåìå íà ãîëÿì êîíôëèêò è òðàãåäèÿ â Ñèðèÿ, ïðèçîâàâàìå Åãèïåò è âñè÷êè äúðæàâè äà íå âðúùàò ñèðèéñêè ãðàæäàíè, âêëþ÷èòåëíî ïàëåñòèíöè, â Ñèðèÿ”, çàâúðøâà Ôðåëèê.

Нападенията срещу свещени места предизвикват напрежение

Сирия

86

ПО СВЕТА

äîêàçâàò, ÷å íàïàäåíèÿòà ñà ñå ñëó÷èëè, ñëåä êàòî îáëàñòòà ïàäíàëà ïîä êîíòðîë íà îïîçèöèÿòà è ïðàâèòåëñòâîòî ÿ å íàïóñíàëî.

Äîêàòî íÿêîè îïîçèöèîííè ëèäåðè ñà îáåùàâàëè äà çàùèòàâàò âñè÷êè ñèðèéöè, íà ïðàêòèêà îïîçèöèÿòà íå å óñïÿëà äà ñå ñïðàâè ñ íàïàäåíèÿòà ñðåùó ìåñòà çà ïîêëîíåíèå íà ìàëöèíñòâàòà, ïðîäúëæàâà ÕÐÓ. Îïîçèöèÿòà íå å óñïÿëà äà îáóçäàå âúîðúæåíèòå ãðóïè, êîèòî ïëÿ÷êîñâàò è îòâëè÷àò. ÕÐÓ ïîäêàíâà âúîðúæåíèòå îïîçèöèîííè ãðóïèðîâêè äà çàùèòàâàò âñè÷êè ðåëèãèîçíè ìåñòà íà òåðèòîðèèòå ïîä òåõåí êîíòðîë è äà äèñöèïëèíèðàò ÷ëåíîâåòå ñè.

ÕÐÓ âå÷å å äîêóìåíòèðàëà âàíäàëèçìà è ðàçðóøàâàíåòî íà äæàìèÿ â Òàôòàíàç, Èäëèá, èçâúðøåíè îò ñèðèéñêèòå ïðàâèòåëñòâåíè ñèëè.

„Ðàçðóøàâàíåòî íà ðåëèãèîçíè ìåñòà å ïðîäúëæåíèå íà îòöåïíè÷åñêèòå íàãëàñè è óâåëè÷àâà òðàãåäèèòå â ñòðàíàòà ñ äåñåòêè õèëÿäè óáèòè. Ñèðèÿ ùå çàãóáè áîãàòîòî ñè êóëòóðíî è ðåëèãèîçíî ðàçíîîáðàçèå, àêî âúîðúæåíèòå ãðóïèðîâêè íå óâàæàâàò ìåñòàòà çà ïîêëîíåíèå. Ëèäåðèòå îò äâåòå ñòðàíè òðÿáâà äà èçïðàòÿò ïîñëàíèå, ÷å àòàêóâàùèòå ïîäîáíè ìåñòà ùå áúäàò äúðæàíè îòãîâîðíè çà òîâà”, êàçâà Ñàðà Ëèé Óèòñúí, äèðåêòîð çà Áëèçêèÿ Èçòîê êúì ÕÐÓ.

Ñïîðåä ìåæäóíàðîäíîòî õóìàíèòàðíî ïðàâî ñòðàíèòå âúâ âúîðúæåí êîíôëèêò èìàò îòãîâîðíîñòòà äà íå àòàêóâàò ïðåäíàìåðåíî ðåëèãèîçíè ñãðàäè, êîèòî íå ñà èçïîëçâàíè çà âîåííè öåëè. Çàáðàíÿâà ñå äà áúäàò îêóïèðàíè, ðàçãðàáâàíè èëè ñúçíàòåëíî ðàçðóøàâàíè. Óìèøëåíèòå íàïàäåíèÿ ñðåùó ðåëèãèîçíè îáåêòè, êîèòî íå ñà âîåííè öåëè, ñà âîåííè ïðåñòúïëåíèÿ.

Èçñëåäîâàòåëèòå íà ÕÐÓ èçâúðøèõà ÷åòèðèäíåâíî ïðîó÷âàíå â îêîëíîñòèòå íà Ëàòàêèÿ è Èäëèá, â òåðèòîðèè, êîíòðîëèðàíè îò îïîçèöèÿòà, çà çëîóïîòðåáè êàêòî îò ïðàâèòåëñòâåíè, òàêà è îò îïîçèöèîííè áîéöè â ñóíèòñêè, àëàóèòñêè, õðèñòèÿíñêè è ðåëèãèîçíî ñìåñåíè ñåëà. Â òðè ñåëèùà – Çàðçóð, Ãàøàíèÿ è Èäåéäå, ÕÐÓ îòêðè

äîêàçàòåëñòâà çà íàïàäåíèÿ ñðåùó ðåëèãèîçíè ìåñòà íà ìàëöèíñòâà, ñëåä êàòî òåðèòîðèèòå ñà ïîïàäíàëè ïîä êîíòðîëà íà âúîðúæåíè îïîçèöèîííè ãðóïèðîâêè, à ïðàâèòåëñòâåíèòå ñèëè ñà íàïóñíàëè ðàéîíà.

Æèòåëèòå ñà ñïîäåëèëè ñ ÕÐÓ, ÷å âúîðúæåíè ñòðåëöè îò îïîçèöèÿòà ñà ïëÿ÷êîñâàëè äîìîâå, ñëåä êàòî ñà âçåëè êîíòðîëà íàä ãðàäà è ñà îòâëåêëè äâàìà ñåëÿíè îò Ãàøàíèÿ è Èäåéäå. Îðãàíèçàöèÿòà íå óñïÿ äà îïðåäåëè äàëè ïëÿ÷êîñâàíåòî è îòâëè÷àíåòî ñà áèëè ðåëèãèîçåí àòàêè. Ìåäèéíèòå äîêëàäè ñúùî òàêà ïîêàçâàò, ÷å ïëÿ÷êîñâàíåòî è îòâëè÷àíåòî íà ñóíèòñêè æèòåëè å ñòàâàëî â êîíòðîëèðàíè îò îïîçèöèÿòà çîíè. È â òðèòå ñåëà ðåëèãèîçíèòå ìàëöèíñòâà èëè ñà èçáÿãàëè, èëè ìàñîâî ñà íàïóñíàëè äîìîâåòå ñè. Æèòåëèòå â Çàðçóð, ïðåäèìíî ñóíèòñêî ñåëèùå ñ ìàëîáðîéíî øèéòñêî íàñåëåíèå, ñà êàçàëè íà ÕÐÓ, ÷å øèéòñêèòå èì ñúñåäè ñà èçáÿãàëè, çàùîòî ñå ñòðàõóâàëè îò îïîçèöèîííèòå ñèëè, êîèòî ñìÿòàëè, ÷å ìåñòíèòå øèéòè ïîäêðåïÿò ïðàâèòåëñòâåíèòå ñèëè.

Òåçè æèòåëè òâúðäÿò, ÷å ïðåäïîëàãàåìàòà ïîäêðåïà ñå îòðàçÿâàëà â ïðèâèëåãèðîâàíî îòíîøåíèå, êîåòî ïðàâèòåëñòâåíèòå ñèëè èìàëè êúì øèéòñêèòå æèòåëè, êîãàòî ïðàâèòåëñòâåíèòå ñèëè áèëè â ñåëîòî. Â äâå õðèñòèÿíñêè ñåëà â Ëàòàêèÿ ìåñòíèòå êàçàëè íà ÕÐÓ, ÷å ìíîãî îò ñúñåäèòå èì èçáÿãàëè ïîðàäè òåæêèòå õóìàíèòàðíè óñëîâèÿ, ñòðàõ îò âúîðúæåíè îïîçèöèîííè áîéöè â ìåñòíîñòòà, êàêòî è îïàñåíèÿ îò âúçäóøíè èëè àðòèëåðèéñêè àòàêè íà ïðàâèòåëñòâåíè ñèëè.

Âñè÷êè ñòðàíè â êîíôëèêòà òðÿáâà äà îñèãóðÿâàò óñëîâèÿ, êîèòî äà ïîçâîëÿâàò íà öèâèëíîòî íàñåëåíèå äà îñòàâà â äîìîâåòå ñè, çàêëþ÷àâà ÕÐÓ. Ñèðèéñêîòî ïðàâèòåëñòâî òðÿáâà äà ñïðå óìèøëåíèòå âúçäóøíè è àðòèëåðèéñêè óäàðè ñðåùó öèâèëíè, à îïîçèöèîííèòå ëèäåðè òðÿáâà äà çàùèòàâàò âñè÷êè öèâèëíè íà òåðèòîðèÿòà, âêëþ÷èòåëíî ÷ëåíîâå íà ðåëèãèîçíè ìàëöèíñòâà, îò íàêàçàòåëíè èëè êðèìèíàëíè äåéñòâèÿ. Âñè÷êè ñòðàíè òðÿáâà äà óëåñíÿò îêàçâàíåòî íà õóìàíèòàðíà ïîìîù íà ðàéîíèòå ïîä òåõåí êîíòðîë.


Сао Пауло действа, за да ограничи

полицейското прикриване

ПО СВЕТА

87

Ðåçîëþöèÿòà íà ïðàâèòåëñòâîòî â Ñàî Ïàóëî ñðåùó ðàçñòðåëà íà õîðà å âàæíà ñòúïêà êúì ãàðàíöèèòå ñðåùó íåçàêîííèòå óáèéñòâà îò ùàòñêàòà ïîëèöèÿ, çàÿâè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷. Ðåçîëþöèÿòà ÑÑÏ-05 å èçäàäåíà îò ñåêðåòàðÿ ïî îáùåñòâåíàòà ñèãóðíîñò Ôåðíàíäî Ãðåëà Âèåéðà íà 8 ÿíóàðè. Òÿ èçèñêâà îò ïîëèöèÿòà äà äåéñòâà ñúâìåñòíî ñ ãðóïè çà ñïåøíî ðåàãèðàíå, êîèòî äà îñèãóðÿò ïîìîù è ëå÷åíèå ïðè ïðåñòðåëêè è çàáðàíÿâà æåðòâèòå äà áúäàò ìåñòåíè îò ìåñòîïðåñòúïëåíèåòî.

„Çàêîííèòå óñèëèÿ íà ïîëèöèÿòà â Ñàî Ïàóëî äà ñå ñïðàâÿò ñ æåñòîêèòå ïðåñòúïëåíèÿ ÷åñòî ñà áèëè ïîäðîíâàíè îò êîëåãè ïîëèöàè, êîèòî ñå çàáúðêâàò â íåçàêîííè óáèéñòâà. Íîâàòà ðàçïîðåäáà ùå çàòðóäíè òåçè îôèöåðè ïðè ïðèêðèâàíåòî íà òåõíè ïðåñòúïëåíèÿ, èçâúðøåíè ñ òâúðäåíèåòî, ÷å ñïàñÿâàò æåðòâèòå ñè ïðåäè ïðèñòèãàíåòî íà åêèïà îò ñúäåáíàòà ìåäèöèíà”, òâúðäè Õîñå Ìèãåë Âèâàíêî, äèðåêòîð çà Ëàòèíñêà Àìåðèêà êúì Õþìàí Ðàéòñ Óî÷.

Â äîêëàä îò 2009 ã., îçàãëàâåí „Ñìúðòîíîñíà ñèëà: ïîëèöåéñêî íàñèëèå è îáùåñòâåíà ñèãóðíîñò â Ðèî äå Æàíåéðî è Ñàî Ïàóëî”, ÕÐÓ äîêóìåíòèðà êàê ïîëèöåéñêè ñëóæèòåëè äàâàò ïîäïðàâåíè äîêëàäè çà åêçåêóöèè êàòî „óáèéñòâà ïðè ñàìîîòáðàíà”, òâúðäåéêè, ÷å æåðòâèòå áèëè óáèòè â „ïðåñòðåëêà”, ñëåä ñúïðîòèâà ïðè àðåñò, à ïîñëå êîìïðîìåòèðàëè äîêàçàòåëñòâàòà îò

ìåñòîïðåñòúïëåíèåòî, çà äà ïîïðå÷àò íà àíàëèçà íà ñúäåáíèòå ìåäèöè. Ðàçïðîñòðàíåíà òåõíèêà íà ïðèêðèâàíå å ïðåìåñòâàíåòî íà ðàíåíàòà æåðòâà îò ìåñòîïðåñòúïëåíèåòî â áîëíèöà ñ òâúðäåíèåòî, ÷å òîâà âñúùíîñò å îïèò çà „ñïàñÿâàíåòî” é.

Ñïîðåä ìåñòíèòå ïðåäñòàâèòåëè íà ïðàâîñúäèåòî â Ñàî Ïàóëî è èçñëåäâàíå, èçâúðøåíî îò ÕÐÓ, ôàëøèâèòå ñïàñÿâàíèÿ îñòàâàò ñåðèîçåí ïðîáëåì. Íà 1 þëè Ñåçàð Äèàñ äå Îëèâåéðà è Ðèêàðäî Òàâàðåñ äà Ñèëâà áèëè ôàòàëíî ðàíåíè îò ïîëèöàè â Ðèî Ïåêåíî. Ñëåä ñëó÷èëîòî ñå ðàíåíèòå ñà îòâåäåíè â îáùèíñêàòà áîëíèöà „Àíòîíèî Äæèëèî” è å äîêëàäâàíî çà äâå óáèéñòâà ïðè ñúïðîòèâà, ñëåä „ïðåñòðåëêà”. Íî ñâèäåòåëè òâúðäÿò, ÷å íå å èìàëî ïðåñòðåëêà è ÷å ïîëèöàèòå ñà âêàðàëè íàñèëà Îëèâåéðà – ðàíåí â êðàêà è ìîëåù çà æèâîòà ñè – â àâòîìîáèëà èì. Ñïîðåä äîêëàäà îò àóòîïñèÿòà Îëèâåéðà ïðèñòèãíàë â áîëíèöàòà ñ äâå îãíåñòðåëíè ðàíè â ãúðäèòå.

Íîâàòà ïîëèöåéñêà ïîëèòèêà íà ïðàâèòåëñòâîòî â Ñàî Ïàóëî èçèñêâà ïîëèöàèòå äà ïîäñèãóðÿâàò ìåñòàòà íà ïðåñòðåëêè è íåçàáàâíî äà óâåäîìÿâàò ïðåäñòàâèòåëèòå íà öèâèëíàòà ïîëèöèÿ. Îñâåí òîâà ñïîðåä ðåçîëþöèÿòà ñïåöèàëèñòèòå ïî ñúäåáíà ìåäèöèíà òðÿáâà äà îòèâàò âåäíàãà íà ìÿñòîòî íà ïðåñòðåëêàòà è äà ñå ïðåìàõíå ïðàêòèêàòà çà êëàñèôèöèðàíå íà óáèéñòâàòà, èçâúðøåíè îò ïîëèöèÿòà, êàòî óáèéñòâà ïðè „ñúïðîòèâà”.

Бразилия

Ìàðòà Ìåòîäèåâà å ïðåïîäàâàòåë ïî ëàòèíñêè â ÍÁÓ. Âîäè ðóáðèêàòà „Ïî ñâåòà”. ×ëåí íà ÁÕÊ.

ДОКУМЕНТИ

87

Âúâ âðúçêà ñ âíåñåíîòî èñêàíå çà ÐÅÔÅÐÅÍÄÓÌ, îò ñúâåòíèöè íà ÏÏ ÃÅÐÁ â îáùèíñêèÿ ñúâåò íà ãð. Ãîöå Äåë÷åâ ñ íåêîðåêòíî ôîðìóëèðàíèÿ âúïðîñ: „Òðÿáâà ëè Îáùèíà Ãîöå Äåë÷åâ äà èçäàäå ðàçðåøåíèå çà ñòðîèòåëñòâî íà íîâ ìîëèòâåí äîì- äæàìèÿ íà òåðèòîðèÿòà íà ãðàä Ãîöå Äåë÷åâ?“ ñ÷èòàìå, ÷å å ñèëíî äèñêðèìèíàöèîíåí è ìàíèïóëàòèâåí. Ñúâåòíèöèòå íà ÏÏ ÃÅÐÁ, áàçèðàéêè ñå íà çàêîíà çà ðåôåðåíäóìèòå ñå îïèòâàò äà ïðèëîæàò ïðÿêîòî ó÷àñòèå íà ãðàæäàíèòå â ìåñòíîòî ñàìîóïðàâëåíèå íà îáù. Ãîöå Äåë÷åâ ïî òåìà, êàñàåùà èçêîííèòå ÷îâåùêè, ðåëèãèîçíè è ãðàæäàíñêè ïðàâà íà ìþñþëìàíèòå, æèâååùè â ñòðàíàòà. Ñ òàçè èíèöèàòèâà òå ïðîâîêèðàò íåòúðïèìîñò íà ðåëèãèîçíà îñíîâà è ãåíåðèðàò íåíàâèñò ìåæäó ðåëèãèîçíèòå îáùíîñòè â Ãîöå Äåë÷åâ è ðåãèîíà. Íåùî ïîâå÷å, èçâúðøâàò çàêîíîíàðóøåíèå, ïîãàçâàéêè ðåäèöà ìåæäóíàðîäíè êîíâåíöèè, àêòîâå è äîãîâîðåíîñòè êàêòî è îñíîâíèÿ çàêîí íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, íåéíàòà Êîíñòèòóöèÿ.Âñè÷êè èçáðîåíè íîðìàòèâíè àêòîâå äàâàò ïðàâîòî ñâîáîäíî äà ñå èçïîâÿäâàò ðåëèãèîçíèòå äîãìè, òðàäèöèè è îáè÷àè â ðåãëàìåíòèðàíè îò ðåëèãèîçíèòå êàíîíè ìåñòà çà òàçè öåë. Â ñëó÷àÿ äæàìèÿòà å íåðàçäåëíà ÷àñò îò èçïîâÿäâàíåòî íà èñëÿìñêàòà ðåëèãèÿ è å íåîñïîðèì åëåìåíò îò êóëòóðíàòà è îðòîïðàêñèÿ.

Áúëãàðèÿ å ñòðàíà, êîÿòî å ðàòèôèöèðàëà è ïîäïèñàëà ìåæäóíàðîäíè àêòîâå.

Ñ òîâà òÿ å ïîåëà îòãîâîðíîñò äà ñå ðàçäåëè ñ ïîâåäåíèåòî íà äèêòàòóðàòà è àñèìèëàöèÿòà íà ìàëöèíñòâàòà, ÷åñòà ïðàêòèêà ïðåç èçìèíàëèòå äåñåòèëåòèÿ, êàòî èì äàäå âúçìîæíîñò ñâîáîäíî äà èçïîâÿäâàò ñâîèòå ðåëèãèîçíè óáåæäåíèÿ è äà ðàçâèâàò ñâîÿòà ðåëèãèÿ ñúãëàñíî íîðìèòå è

îáè÷àèòå, ïðîèçòè÷àùè îò íåÿ. Áåçñïîðíî õðàìúò ñúñ ñâîÿòà ñïåöèôè÷íà àðõèòåêòóðà å íåèçìåííà ÷àñò îò ðåëèãèîçíèÿ æèâîò íà ìþñþëìàíèíà, íåãîâî äóõîâíî è êóëòóðíî ñðåäèùå, Áîæè ïðèñòàí â åäèí õåäîíèñòè÷íî íàñòðîåí ñâÿò ñ îðèåíòèðàíå êúì êîíñóìàòèâíîòî ïîäðàæàíèå.

Âñè÷êè òåçè äîãîâîðåíîñòè ïî ñèëàòà íà íàøàòà Êîíñòèòóöèÿ ñà ÷àñò îò íàøåòî çàêîíîäàòåëñòâî è ñëåäîâàòåëíî çàäúëæèòåëíî òðÿáâà äà ñå ïðèëàãàò â áúëãàðñêèÿ îáùåñòâåí æèâîò. Íî çà ãîëÿìî âñåîáùî ñúæàëåíèå ïî òîçè ïðîçàè÷åí ïî÷èí ïðàâàòà íà ìàëöèíñòâàòà íå ñå ïðèëàãàòè ãàðàíòèðàò íà ïðàêòèêà è ñå äåìîíñòðèðà ãðóáà èäåîëîãèçàöèÿ, îãðàíè÷åíà ïîëèòè÷åñêà äååñïîñîáíîñò è ñå èçäàâà ñúùíîñòòà íà ñèìóëàòèâíàòà íè äåìîêðàöèÿ, ðåòîðè÷íî îïàêîâàíà è ñèìïòîìàòè÷íà çà äúëáîêèÿ öèâèëèçàöèîíåí óïàäúê â ñòðàíàòà.

Â òàçè âðúçêà ïðèïîìíÿìå Ìåæäóíàðîäåí ïàêò çà ãðàæäàíñêè è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà, îò 1966ã., êúäåòî ñå êàçâà ñëåäíîòî:

„Âñÿêî ïðîïîâÿäâàíå íà íàöèîíàëíà,ðàñîâà èëè ðåëèãèîçíà îìðàçà, êîÿòî ïîäáóæäà êúì äèñêðèìèíàöèÿ, âðàæäà èëè íàñèëèå, òðÿáâà äà áúäå çàáðàíåíî ñúñ çàêîí.”

Áúëãàðèÿ å ïîäïèñàëà è Ðàìêîâà êîíâåíöèÿ çà çàùèòà íà ìàëöèíñòâàòà, êúäåòî å ïîåëà àíãàæèìåíòà: „Äà ñå âúçäúðæà îò ïðîâåæäàíå íà ïîëèòèêà èëè äåéíîñò, íàñî÷åíè êúì àñèìèëèðàíå íà ëèöà, ïðîòèâ òÿõíàòà âîëÿ, è äà çàùèòàâà òåçè ëèöà îò âñÿêàêâè äåéñòâèÿ, öåëÿùè òàêàâà àñèìèëàöèÿ.”

Â ÷ë. 16 íà ñúùàòà êîíâåíöèÿ ñå àíîíñèðà:

ДЕКЛАРАЦИЯНА

РАЙОННО МЮФТИЙСТВО-БЛАГОЕВГРАД,

ПРИЕТА ОТ РАЙОННИЯ МЮСЮЛМАНСКИ СЪВЕТ – БЛАГОЕВГРАД

НА 15.01.2013г.

ДОКУМЕНТИ

88

„Äà ñå âúçäúðæà îò ìåðêè, êîéòî ïðîìåíÿéêè ñúîòíîøåíèåòî íà îáëàñòè, íàñåëåíè ñ ëèöà ïðèíàäëåæàùè êúì ìàëöèíñòâà, öåëÿò îãðàíè÷àâàíåòî íà òåõíèòå ïðàâà è ñâîáîäè.”

Â ÷ë.2 àë.1 îò Äåêëàðàöèÿ çà ïðåìàõâàíå íà âñè÷êè ôîðìè íà íåòúðïèìîñò è äèñêðèìèíàöèÿ, îñíîâàíà íà ðåëèãèÿ èëè âÿðà ïîäïèñàíà ïðåç 1981ã.ñå äåêëàðèðà:

„Íèêîé íå òðÿáâà äà áúäå îáåêò íà äèñêðèìèíàöèÿ, îñíîâàíà íà ðåëèãèÿ èëè âÿðà, îò ñòðàíà íà êîÿòî è äà å äúðæàâà, èíñòèòóöèÿ, ãðóïà ëèöà èëè îòäåëíî ëèöå.”

Â ñúùàòà òàçè êîíâåíöèÿ â ÷ë.6 ñå íàñòîÿâà:

„Ïðàâîòî íà ñâîáîäà íà ìèñúëòà,ñúâåñòòà,ðåëèãèÿòà èëè âÿðàòà òðÿáâà äà âêëþ÷âà è ñëåäíèòå ñâîáîäè:

à) äà ñå èçâúðøâàò áîãîñëóæåíèÿ èëè äà ñå ïðîâåæäàò ñúáðàíèÿ âúâ âðúçêà ñ äàäåíà ðåëèãèÿ èëè âÿðà è äà ñå óñòàíîâÿâàò è ïîäúðæàò ìåñòà çà òàçè öåë.

å) äà ñå ïðåïîäàâà ðåëèãèÿ â ìåñòà ïîäõîäÿùè çà òàçè öåë”

Áèõìå ìîãëè äà ïðîäúëæèì ñ öèòàòèòå îò ìåæäóíàðîäåí ïîðÿäúê, íî íåêà ïðåìèíåì êúì íàöèîíàëíèòå çàêîíè, ïðèåòè îò íàøèòå ïîëèòèöè è äúðæàâíèöè.

Â Êîíñòèòóöèÿòà íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ ÿñíî ñå ïðåäñòàâÿìåõàíèçúì çà èçãðàæäàíå íà äåìîêðàòè÷åí ðåä:

×ë. 6. (1) Âñè÷êè õîðà ñå ðàæäàò ñâîáîäíè è ðàâíè ïî äîñòîéíñòâî è ïðàâà.

(2) Âñè÷êè ãðàæäàíè ñà ðàâíè ïðåä çàêîíà. Íå ñå äîïóñêàò íèêàêâè îãðàíè÷åíèÿ íà ïðàâàòà èëè ïðèâèëåãèè, îñíîâàíè íà ðàñà, íàðîäíîñò, åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò, ïîë, ïðîèçõîä, ðåëèãèÿ, îáðàçîâàíèå, óáåæäåíèÿ, ïîëèòè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò, ëè÷íî è îáùåñòâåíî ïîëîæåíèå

èëè èìóùåñòâåíî ñúñòîÿíèå.

×ë. 13. (1) Âåðîèçïîâåäàíèÿòà ñà ñâîáîäíè.

(2) Ðåëèãèîçíèòå èíñòèòóöèè ñà îòäåëåíè îò äúðæàâàòà.

(4) Ðåëèãèîçíèòå îáùíîñòè è èíñòèòóöèè, êàêòî è âåðñêèòå óáåæäåíèÿ íå ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò çà ïîëèòè÷åñêè öåëè.

×ë. 17. (1) Ïðàâîòî íà ñîáñòâåíîñò è íà íàñëåäÿâàíå ñå ãàðàíòèðà è çàùèòàâà îò çàêîíà.

(3) ×àñòíàòà ñîáñòâåíîñò å íåïðèêîñíîâåíà.

×ë. 37. (1) Ñâîáîäàòà íà ñúâåñòòà, ñâîáîäàòà íà ìèñúëòà è èçáîðúò íà âåðîèçïîâåäàíèå è íà ðåëèãèîçíè èëè àòåèñòè÷íè âúçãëåäè ñà íåíàêúðíèìè. Äúðæàâàòà ñúäåéñòâà çà ïîääúðæàíå íà òúðïèìîñò è óâàæåíèå ìåæäó âÿðâàùèòå îò ðàçëè÷íèòå âåðîèçïîâåäàíèÿ, êàêòî è ìåæäó âÿðâàùè è íåâÿðâàùè.

×ë. 58. (1) Ãðàæäàíèòå ñà äëúæíè äà ñïàçâàò è èçïúëíÿâàò Êîíñòèòóöèÿòà è çàêîíèòå. Òå ñà äëúæíè äà çà÷èòàò ïðàâàòà è çàêîííèòå èíòåðåñè íà äðóãèòå.

Ñúãëàñíî Çàêîíà çà Âåðîèçïîâåäàíèÿòà ñ ìîùåí àêöåíò ñà ïðèåòè, íî åäèíñòâåíî êàòî ïðåäñòàâèòåëíà ôóíêöèÿ íà ëèöåìåðèåòî, ñëåäíèòå ïðàâà:

×ë. 4. (1) Âåðîèçïîâåäàíèÿòà ñà ñâîáîäíè è ðàâíîïðàâíè. Ðåëèãèîçíèòå èíñòèòóöèè ñà îòäåëåíè îò äúðæàâàòà.

(2) Íåäîïóñòèìà å äúðæàâíà íàìåñà âúâ âúòðåøíàòà îðãàíèçàöèÿ íà ðåëèãèîçíèòå îáùíîñòè è ðåëèãèîçíèòå èíñòèòóöèè.

(3) Äúðæàâàòà îñèãóðÿâà óñëîâèÿ çà ñâîáîäíî è áåçïðåïÿòñòâåíî óïðàæíÿâàíå íà ïðàâîòî íà âåðîèçïîâåäàíèå, êàòî ñúäåéñòâà çà ïîääúðæàíå íà òúðïèìîñò è óâàæåíèå ìåæäó âÿðâàùèòå îò ðàçëè÷íèòå âåðîèçïîâåäàíèÿ, êàêòî è ìåæäó âÿðâàùè è íåâÿðâàùè.


ДОКУМЕНТИ

89

(4) Íå ñå äîïóñêà äèñêðèìèíàöèÿ íà âåðñêà îñíîâà.

×ë. 5. 2) Âåðñêîòî óáåæäåíèå ìîæå äà ñå èçðàçÿâà ÷ðåç îñúùåñòâÿâàíå íà ñúîòâåòíè áîãîñëóæåíèÿ, ðèòóàëè è îáè÷àè.

×ë. 6. (1) Ïðàâîòî íà âåðîèçïîâåäàíèå âêëþ÷âà è ñëåäíèòå ïðàâà:

2. äà ñå óñòàíîâÿâàò è ïîääúðæàò ìåñòà çà áîãîñëóæåíèå èëè ðåëèãèîçíè ñúáðàíèÿ;

7. äà ñå ïðîïîâÿäâà èëè ïðåïîäàâà åäíà ðåëèãèÿ èëè âÿðà â ìåñòà, ïîäõîäÿùè ñïîðåä îáùíîñòèòå è èíñòèòóöèèòå çà òàçè öåë, êàêòî è äà ñå ñúçäàâàò è ïîääúðæàò ïîäõîäÿùè ñïîðåä îáùíîñòèòå è èíñòèòóöèèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ, ïðè ñïàçâàíå íà çàêîíîâèòå èçèñêâàíèÿ;

8. äà ñå ñúáèðàò è ïîëó÷àâàò äîáðîâîëíè ôèíàíñîâè è äðóãè ïîìîùè è äàðåíèÿ îò îòäåëíè ëèöà è èíñòèòóöèè;

(2) Ðîäèòåëèòå, íàñòîéíèöèòå è ïîïå÷èòåëèòå èìàò ïðàâî äà îñèãóðÿâàò ðåëèãèîçíî âúçïèòàíèå è îáó÷åíèå íà äåöàòà ñè â ñúîòâåòñòâèå ñúñ ñîáñòâåíèòå ñè óáåæäåíèÿ.

ÓÂÀÆÀÅÌÈ ÈÇÁÐÀÍÈÖÈ, ÑÊÚÏÈ ÑÚÃÐÀÆÄÀÍÈ, ÁÐÀÒß È ÑÅÑÒÐÈ,

Èíèöèàòèâàòà çà èñêàíèÿ îò íàñ îáåêò å ïðîäèêòóâàíà îò íóæäèòå íà ìþñþëìàíèòå, æèâååùè â ãð. Ãîöå Äåë÷åâ, êîèòî ñà îêîëî 4500 – 5000 äóøè, êàêòî è îò ôàêòà, ÷å ãðàäúò å ðåãèîíàëåí öåíòúð, îáñëóæâàù ÷åòèðè îáùèíè, êúäåòî æèâåÿò íàä 70 000 äóøè îò êîèòî 40 000 ñà ìþñþëìàíè. Òóê ñå íàìèðà ãîëÿìà ÷àñò îò ðåãèîíàëíè äúðæàâíè àäìèíèñòðàöèè, áîëíèöà, òúðãîâñêî-äèñòðèáóòîðñêè ïðåäñòàâèòåëñòâà è ñåäàëèùåòî íà Ðàéîííîòî íè ìþôòèéñòâî, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà 65 000 ìþñþëìàíè â Áëàãîåâãðàäñêà îáëàñò. Òâúðäåíèÿòà è ïðîâîêàòèâíîòî ãîâîðåíå çà ñúùåñòâóâàíåòî íà åäíà äåéñòâàùà äæàìèÿ è ìíåíèåòî ÷å âòîðà

íå å íåîáõîäèìà å ïðåäè âñè÷êî áåçîòãîâîðíà ïóáëè÷íà ëúæà, æåëàíèå çà ïðèìèòèâíà áîðáà íà ïðîòèâîïîñòàâÿíå, ðåëèãèîçåí åòàòèçúì, èçäàâàù ìîùíî çàäêóëèñèå. Ðàçïðîñòðàíÿâàíèòå ïî ðåãèîíàëíèòå è íàöèîíàëíè ìåäèè îòêðîâåííè íåèñòèíè îòíîñíî îáåêòèâíèòå îáñòîÿòåëñòâà, ñâúðçàíè ñ ïîëåìè÷íèÿ êàçóñ ïî èçãðàæäàíåòî íà äæàìèÿ â ãðàäà, ÿñíî äîêàçâàò äúëáî÷èíàòà íà çàìèñúëà, êîéòî ñå âïèñâà â îáùèÿ êîíòåêñò íà ðåñòðèêòèâíî è óãíåòèòåëíî îòíîøåíèå íà äúðæàâíèöè, ïîëèòèöè, îáùåñòâåíèöè, ìåäèè è ÷àñò îò ãðàæäàíèòå êúì ïðîáëåìè êàñàåùè ñúùåñòâóâàíåòî è ðàçâèòèåòî íà èñëÿìà â íàøàòà Ðîäèíà.

Íàñòîÿùèÿò èäååí ïðîåêò å íàïðàâåí ñïîðåä íóæäèòå íà ìþñþëìàíèòå â îáë. Áëàãîåâãðàä. Òîé ùå ñúçäàäå óñëîâèå è âúçìîæíîñò íà ìþñþëìàíèòå â ãð. Ãîöå Äåë÷åâ äà èìàò íîðìàëíè óñëîâèÿ çà èçâúðøâàíå íà çàäúëæèòåëíèòå èì îáðåäè êàòî ïîãðåáåíèÿ, âåí÷àâêè, ïðàçíè÷íè ìîëèòâè è äðóãè íóæäè, êîèòî èçèñêâàò èçãðàæäàíåòî íà âúïðîñíàòà äæàìèÿ è ïðèëåæàùèòå è ïîìåùåíèÿ.

Îñòàíàëàòà ÷àñò íà ïðîåêòà, êîÿòî å ïðåäâèäåíà êàòî êóëòóðíî-òúðãîâñêè öåíòúð å íåîáõîäèìà íå ñàìî íà æèâååùèòå â ãð. Ãîöå Äåë÷åâ, à îòãîâàðÿ íà î÷àêâàíèÿòà è ïîòðåáíîñòèòå íà ìþñþëìàíèòå îò öåëèÿ ðåãèîí.

Èìàìå íóæäà îò íîðìàëíè óñëîâèÿ çà ïðîâåæäàíå íà îïðåñíèòåëíè êóðñîâå è ñåìèíàðè íà èìàìèòå, ñ êîèòî äà áúäå ïðèâåäåíà ìþñþëìàíñêàòà ðåëèãèÿ â ðåàëíîñòèòå íà äíåøíîòî íè âðåìå, êàêòî è íîðìàëíè óñëîâèÿ çà äåéíîñòòà íà Ðàéîííîòî íè ìþôòèéñòâî.Îò äâàäåñåò ãîäèíè äúðæàâàòà â ëèöåòî íà îáùèíàòà è îáëàñòíèòå çâåíà áëàìèðàò òîçè ïðîöåñ, íî â ïîñëåäñòâèå æèçíåíèòå äóõîâíè òåæíåíèÿ íà ìþñþëìàíñêàòà îáùíîñò íàääåëÿõà è íèå ïîäõîäèõìå ðàöèîíàëíî êúì ñâîèòå èíòåðåñè â ðåçóëòàò íà êîåòî îòäåëèõìå îò çàëúêà ñè, çà äà êóïèì íîâ èìîò è òî â ïîêðàéíèíèòå íà ãðàäà. Âìåñòî äà ïîëó÷èì íåîáõîäèìîòî íè ðàçáèðàíå è ïîäêðåïà,çà ïîðåäåí ïúò, ñå èçïðàâèõìå ïðåä áðóòàëíà ïîñðåäñòâåíîñò, ñïåöèôè÷íà íàöèîíàëèñòè÷åñêà åêçàëòàöèÿ è ïîëèòè÷åñêè îïîðòþíèçúì.

ДОКУМЕНТИ

90

Ðåôåðåíäóìúò êàòî èíñòðóìåíò íà ïðÿêà äåìîêðàöèÿ ñàì ïî ñåáå ñè å äåìîêðàòè÷åí àêò, íî â ñëó÷àÿ òîé ùå ïðîèçâåäå îòêðîâåí íåäåìîêðàòè÷åí, à è äèñêðèìèíàöèîíåí ðåçóëòàò, êîéòî ùå íàìåðè ñâîÿ åñòåñòâåí ðåçîíàíñ â ñòðàíàòà è ÷óæáèíà.

Åòî çàùî ìþñþëìàíñêàòà îáùíîñò íÿìà äà ñïðå ñ òàçè èíèöèàòèâà è ùå òúðñè âñè÷êè çàêîíîâè âúçìîæíîñòè çà îñúùåñòâÿâàíåòî è èçãðàæäàíåòî íà òîçè òàêà íóæåí ðåëèãèîçåí îáåêò.Êàòåãîðè÷íè ñìå, ÷å íÿìà äà îòñòúïèì îò ãðàæäàíñêèòå ñè ïðàâà, ùå ìîáèëèçèðàìå îáùåñòâåíà âîëÿ, ñ êîåòî ùå ïðåäèçâèêàìå ïðîöåñ íà äåìîêðàòè÷íî îñâåñòÿâàíå, âúïðåêè ÷å îìðàçàòà êúì íàñ íå å îò â÷åðà è íÿìà äà ñâúðøè óòðå. Àïåëèðàìå,íåêà íàøèòå èçáðàííèöè ïðîÿâÿò ìúäðîñò è äàëíîâèäíî äúðæàâíè÷åñêî ìèñëåíå,êàòî íå ïðàâÿò îïèòè ñ íåçàêîííè òàêòèêè äà èçòúêâàò ðàçëè÷íè ïðè÷èíè, ñ êîèòî äà âúçïðåïÿòñòâàò èçãðàæäàíåòî íà õðàìà è ïî òîçè íà÷èí äà çëåïîñòàâÿò èíñòèòóöèîíàëíèÿ ðåä. Ðåëèãèîçíèòå õðàìîâå ñà ñðåäèùà,êîèòî ïîäïîìàãàò âúçïèòàíèåòî íà ãðàæäàíèòå â îáùî÷îâåøêèòå óíåâåðñàëíè öåííîñòè è èçãðàæäàò âèñîêîõóìàííè ëè÷íîñòè êàòî âúçïðåïÿòñòâàò êóëòóðíàòà äåãðàäàöèÿ íà îáùåñòâîòî.

Òðàäèöèîííîâ íàñåëåíèòå ìåñòà, êúäåòî ìþñþëìàíèòå ñà ìíîçèíñòâî, ïîäïîìàãàò ðåñòàâðèðàíåòî è èçãðàæäàíåòî íà öúðêâè,ìàêàð õðèñòèÿíèòå äà ñà ìàëêà ÷àñò îò îáùàòà ÷èñëåíîñò íà íàñåëåíèåòî. Òàêèâà ïðèìåðè ìîæåì äà èçòúêíåì â íàñåëåíè ìåòà êàòî ñ.Áðåçíèöà, ñ.Ãîñïîäèíöè è äðóãè, êîåòî å äîêàçàòåëñòâî, ÷å íèå íå öåëèì ïðîòèâîïîñòàâÿíå è êîíôðîíòàöèÿ, íèòî êàêâîòî

è äà å îãðàíè÷àâàíå íà ïðàâàòà íà õðèñòÿíè èëè äðóãè âåðîèçïîâåäíè îáùíîñòè.Íî çà æàëîñò çà ãîëÿìà ÷àñò îò íàøèòå ïñåâäîïîëèòèöè òîçè äóõ å îñêúäåí, ñ êîåòî ñå ïîòâúðæäàâà òåçàòà ÷å èì ëèïñâà îðèåíòàöèÿ çà ñòîéíîñòèòå è êóëòóðåí ôóíäàìåíò. Ïî-íåïðèåìëèâ îò òàçè êîíñòàòàöèÿ å ôàêòúò, ÷å ñúñ ñâîèòå îïàñíè çàèãðàâàíèÿ ïîâëè÷àò è ÷àñò îò õðèñòèÿíñêàòà îáùåñòâåíîñò, êîåòî ãðàíè÷è ñ îïàñíè òåíäåíöèè íà èñëÿìîôîáèÿ è ïðîòèâîïîñòàâÿíå, äîâåæäàùî äî ðåãðåñèÿ â îòíîøåíèÿòà.

ÓÂÀÆÀÅÌÈ ÑÚÃÐÀÆÄÀÍÈ È ÏÎËÈÒÈÖÈ,

Íåêà ïðîÿâèì òîëåðàíòíîñò è ðàçáèðàíå çà äðóãèÿ è ðàçëè÷íèÿ. Íåêà äà îïîçíàåì ðàçíîîáðàçèåòî, çà äà ãî îáèêíåì.Íåêà çàåäíî äà ãðàäèì ìîñòîâåòå â íàøèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ,à íå äà äúëáàåì íåïðåîäîëèìè ïðîïàñòè. Èçðàçÿâàìå ñâîÿòà äîáðîíàìåðåíîñò è ïðèêàíâàìå êúì ðàçìèñúë âñè÷êè îáè÷àùè Âñåâèøíèÿ íè Ñúçäàòåë õîðà. Äà ñå îáúðíåì çà ñúâåò êúì ñàêðàëíèòå ðåëèãèîçíè òåêñòîâå, êîèòî íè âúçïèòàâàò â ïî÷èòàíå íà ÷îâåêà è íåãîâèòå ïîòðåáíîñòè êàòî âèñøà öåííîñò è äà îòêëèêíåì íà ïðèçèâà íà Èñóñ îò Íàçàðåò çà ëþáîâ è ïî÷èòàíèå êúì áëèæíèÿ è âðàãîâåòå ñè.

Àêî äíåñ íå ïðîçðåì äåëèêàòíîñòòà íà ñèòóàöèÿòà,òî îáðè÷àìå íàøèòå äåöà è ïîêîëåíèÿ íà ðàçäîð è êóëòóðíà äåãðàäàöèÿ. Áîã è èäíèòå ïîêîëåíèÿ íÿìà äà íè ãî ïðîñòÿò!

Ñ óâàæåíèå,ÀÉÄÚÍ ÌÎÕÀÌÅÄÐàéîíåí ìþôòèÿ


Ñíèìêà: Áîÿí Õðèñòîâ

„Пеперудените деца” страдат от заболяване, което прави кожата им лесно ранима, крехка като крилце на пеперуда. Обичайните всекидневни дейности като ходене, хранене или игра водят до образуване на мехури и рани като от тежко изгаряне. Понякога липсата на кожа по телата им надхвърля 50%. Болката може да бъде намалена, ако децата се превързват със специални незалепващи превръзки. От животоспасяващо значение са и антибиотичните кремове, които предпазват от инфекции. Така месечната сума за лечение надхвърля 2000 лв. Единствената надежда за

пеперудените деца е държавата да поеме тези разходи.

Решението дали държавата ще покрива специалните превръзки и кремове за децата и възрастните с булозна епидермолиза ще се вземе до 15 февруари. Време е за финален натиск.

Моля, споделете фотоисторията (http://butterfly-children.org/?page_id=264)

и подпишете петицията: http://www.bghelsinki.org/bg/dejstvaj/spasete-peperudenite-deca/.

сп. Обектив, бр. 206, януари 2013 г

Documents