divercity2 e-book (pl)

1

Metody angażowania podmiotów prywatnych

Niniejsza publikacja została przygotowana w ramach projektu DiverCITY2 finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009–2014.

Wrocław 2016

07 Powitanie 09 O warsztatach 14 Wystąpienia otwierające 35 Wnioski z warsztatów 92 Podsumowanie

3

Szanowni Państwo,

dotychczasowe doświadczenia z realizowanych projek-tów oraz planowane działania wyraźnie pokazują, jak trud-ny we właściwym przeprowadzeniu i wielopoziomowy jest proces rewitalizacji. Konieczne jest zaangażowanie nie tylko wielu podmiotów publicznych czy prywatnych, ale przede wszystkim samych mieszkańców, którzy powinni czuć się współodpowiedzialni za podejmowane działania i przestrzeń, której rewitalizacja dotyczy. Z drugiej stro-ny, w celu efektywnego zaangażowania wszystkich stron w realizowane procesy, konieczne jest uruchomienie – poza publicznymi źródłami finansowania – również środ-ków prywatnych. Często jest to warunek konieczny, żeby w ogóle rewitalizację podjąć, a potrzeby zarówno organi-zacyjne, jak i finansowe w tym zakresie są ogromne. Zgod-nie z danymi Instytutu Rozwoju Miast aż 20% obszarów miejskich zamieszkałych przez ok. 2,4 miliona mieszkań-ców, można sklasyfikować jako obszary zdegradowane, wymagające interwencji. Dlatego też, w ramach projek-tu DiverCITY2 finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finanso-wego 2009–2014, przygotowaliśmy przewodnik, który bę-dzie pomocny wszystkim organizatorom i uczestnikom procesów rewitalizacji. Skorzystaliśmy z doświadczeń i pracy ekspertów z Polski, Norwegii i Islandii, którzy sku-pili się na miejskiej rewitalizacji i dwóch tematach prze-wodnich, tj. angażowaniu podmiotów prywatnych (w tym mieszkańców, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych) w finansowanie działań rewitalizacyjnych oraz włączaniu lokalnych społeczności i sektora prywatnego w poprawę jakości środowiska miejskiego na terenach rewitalizowa-

nych. Publikacja skoncentrowana jest przede wszystkim na włączaniu podmiotów prywatnych w działania rewi-talizacyjne, bo w tym obszarze jest szczególnie dużo do zrobienia. Mieszkańcy oraz społeczności lokalne sta-nowią podstawę wszelkich działań rewitalizacyjnych. To właśnie dla nich te działania są podejmowane i dlate-go powinni być włączeni w nie od momentu planowania do etapu realizacji. Zmiany, które inicjują, przeprowadza-ją, finansowo wspierają sami mieszkańcy, są najbardziej trwałe i przynoszą najlepsze efekty. Kiedy dodamy jesz-cze do tego kilka niezbędnych elementów, tj. strategiczne podejście (rewitalizacja jako element spójnej wizji rozwo-ju miasta czy wsi), rzetelną diagnozę dla zaplanowania skutecznych działań na zdegradowanym obszarze, kom-pleksowość (ścisły związek działań podejmowanych na obszarze rewitalizacji i prowadzonych poza nim i rezy-gnację z pojedynczych interwencji), partnerstwo (włą-czenie na każdym etapie wszystkich zainteresowanych, którzy również współzarządzają procesami rewitalizacji), koncentrację (działania i środki nie mogą być zbytnio roz-proszone), mamy gotowy przepis na udaną rewitalizację.Dzięki projektowi DiverCITY2 powstał przewodnik, któ-ry przekazuję w Państwa ręce i serdecznie zachęcam do praktycznego wykorzystania – z nadzieją, że liczne przykłady i wskazówki w nim zawarte przyczynią się do efektywnej rewitalizacji polskich miast.

Z poważaniem Paweł Chorąży

4

Szanowni Państwo,

już po raz drugi organizowana jest we Wrocławiu konfe-rencja w ramach międzynarodowego projektu DiverCITY, prowadzonego przez Ministerstwo Rozwoju i finanso-wanego ze środków Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009–2014. Ponownie jesteśmy gospodarzami tego wydarzenia i z przyjemnością gościmy samorządowców, specjali-stów i zainteresowanych tematyką miejską.

Hasłem nadrzędnym projektu jest „Miasto dla wszyst-kich”. Na tegorocznej konferencji dyskusja dotyczyć będzie zagadnień związanych z rewitalizacją, a przede wszystkim sposobu włączania do tego procesu miesz-kańców, organizacji pozarządowych i innych podmiotów prywatnych.

Wrocław aktywnie tworzy struktury, które mają ułatwić zaangażowany, odpowiedzialny udział w procesie rozwo-ju naszego miasta możliwie wielu uczestnikom. Dzieje się tak m.in. w ramach Mikrograntów Europejskiej Sto-licy Kultury i w ramach Wrocławskiego Budżetu Obywa-telskiego. Konsultacje, debaty i spotkania towarzyszą wszystkim projektom dedykowanym dzisiejszym obsza-rom rewitalizacji we Wrocławiu, czyli Nadodrzu i Przed-mieściu Oławskiemu. W podejmowaniu decyzji pomaga-ją nam 24 Wrocławskie Rady Społeczne.

Nie zaczynamy więc od zera. Szukamy odpowiednich form współpracy, testujemy je w praktyce. Na Nadodrzu

powierzyliśmy prowadzenie kluczowych ośrodków jak Centrum Rozwoju Zawodowego czy Infopunkt Łokietka 5 organizacjom pozarządowym. Widzimy wspaniałe efekty tej współpracy, wiemy, że bez niej przemiana Nadodrza nie byłaby możliwa.

Chcemy, aby mieszkańcy współtworzyli miasto, dążymy do społeczeństwa obywatelskiego. Coraz więcej miesz-kańców chce się angażować na rzecz miasta. Musimy wypracować metody, które pozwolą konstruktywnie współdziałać zainteresowanym i mądrze definiować za-kres przywilejów i zobowiązań. Jak to robić? Jak zachę-cać, gdzie wspierać? Jakie zadania powinny być realizo-wane wspólnie?

Nie tylko Wrocław zadaje sobie te pytania. Chcemy przy-glądać się doświadczeniom zebranym przez inne miasta, wspólnie je analizować i myśleć o instrumentach, które ułatwią praktyczne włączenie się mieszkańców do roz-woju ich miast.

Mam nadzieję, że konferencja DiverCITY2 będzie kolej-nym krokiem w tym kierunku.

Rafał Dutkiewicz Prezydent Wrocławia

Metody angażowania podmiotów prywatnych 5

Fot.

Arm

and

Urb

ania

k

7

Powitanie

Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie możliwości włączania podmiotów prywatnych w działania rewitaliza-cyjne, w tym: • mieszkańców, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych

do działań remontowych i modernizacyjnych,• organizacji pozarządowych i podmiotów ekonomii spo-

łecznej do szeroko rozumianej aktywności na rzecz mieszkańców obszarów rewitalizowanych,

• przedsiębiorców do prowadzenia działalności gospodar-czej na obszarze rewitalizowanym i zatrudniania jego mieszkańców oraz

• inwestorów prywatnych, w tym deweloperów, do prowa-dzenia inwestycji, także tych „zielonych”.

9

W 2015 r. Ministerstwo Rozwoju rozpoczęło realizację drugiej edycji projektu DiverCITY. W jego realizację podob-nie jak poprzednio zaangażowane zostały Polska, Nor-wegia i Islandia. Partnerem ze strony skandynawskiej był Norweski Związek Władz Lokalnych i Regionalnych (KS) oraz przedstawiciele miast: Fredrikstad, Rejkiawik, �estur��estur-byggd.

Tematyka projektu DiverCITY2 skupiła się na miejskiej re-witalizacji i dwóch tematach przewodnich tj. angażowaniu podmiotów prywatnych (w tym mieszkańców, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych) w finansowanie działań rewitalizacyjnych oraz włączaniu lokalnych społeczności i sektora prywatnego w poprawę jakości środowiska miej-skiego na terenach rewitalizowanych. Projekt obejmował dwa dwudniowe spotkania warsztatowe, przygotowanie publikacji konferencyjnej oraz konferencję prezentującą ustalenia warsztatów. Uczestnicy projektu zostali podzie-leni na dwie tematyczne grupy warsztatowe, a w każdej grupie znalazło się po dwóch ekspertów z miast partner-skich projektu: Łodzi i Wrocławia oraz przedstawiciele Norwegii i Islandii.

O warsztatach

10

O WARSZTATACH

Grupa:Finansowanie projektów

Grupa:Poprawa środowiska miejskiego

Strona polska: • Marta Modelewska – lider warsztatu, ekonomistka,

pracująca w Europejskim Banku Odbudowy i Rozbudowy.

• Aleksandra Jadach�Sepioło – ekonomistka, wykła-dowca w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie

• Aneta Tylman – prawnik i wykładowca na Uniwersy-tecie Łódzkim,

• Grzegorz Szewczyk – dyrektor ds. społecznych we Wrocławskiej Rewitalizacji,

• Magdalena Ślebocka – ekonomista i wykładowca na Uniwersytecie Łódzkim,

• Bartłomiej Świerczewski – dyrektor ds. partycypacji społecznej w Urzędzie Miasta Wrocławia.

Strona polska: • Marta Zadurska – lider warsztatu, pracuje w Urzę-

dzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego• Krzysztof Jan Chuchra – urbanista, specjalista od

planowania przestrzennego i zarządzania miastem oraz dziedzictwem kulturowym, pracujący dla organizacji charytatywnej Edinburgh World Heritage w Szkocji,

• Małgorzata Demianowicz – Zastępca Dyrektora Wydziału Środowiska i Rolnictwa w Departamencie Nieruchomości i Eksploatacji Urzędu Miejskiego Wrocławia,

• Gabriela Jarzębowska – założycielka fundacji Bios Amigos z Łodzi (www.biosamigos.pl), doktorantka Uniwersytetu Warszawskiego,

• Łukasz Nowacki – założyciel fundacji Fundacja Transformacja z Łodzi (www.transformacja.org),

• Monika Onyszkiewicz – Wiceprezes Fundacji Eko-Rozwoju z Wrocławia (www.fer.org.pl).

Strona norweska: • Camilla S. Eidsvold – rzecznik ds. demokracji

w Urzędzie Miasta Fredrikstad

Strona islandzka: • Óli Jón Hertervig – dyrektor ds. zarządzania nieru-

chomościami w Urzędzie Miasta Rejkiawik

Strona islandzka: • Ásthildur Sturludóttir – Burmistrz �esturbyggd, gminy

położonej w regionie Fiordów Zachodnich na Islandii

Pierwszy cykl warsztatów odbył się w 2015 r. W dniach 18–19 listopada we Wrocławiu zorganizowano warsz-taty dotyczące aspektów środowiskowych, a w dniach 30 listopada – 1 grudnia w Łodzi spotkała się grupa pra-cującą nad finansowaniem rewitalizacji. We Wrocławiu eksperci wymienili doświadczenia zawodowe dotyczące angażowania lokalnych społeczności i przedsiębiorców w projektach środowiskowych. Ponadto omówiono możli-we sposoby angażowania społeczności lokalnych z rewi-talizowanych obszarów we wszystkie rodzaje działalności, jak je włączyć, jak pomóc im zmienić swoje nastawienie,

jak można ułatwić wprowadzenie zmian. Dyskutowano także o aspektach środowiskowych, o obszarach śro-dowiska miejskiego, które wymagają poprawy i zmiany, a także o tym, kto i w jaki sposób może na nie wpływać. jak mogą spróbować poprawić środowisko miejskie sami mieszkańcy poprzez mikro projekty i działania oddolne. W Łodzi natomiast eksperci wymienili swoje doświad-czenia w zakresie angażowania podmiotów prywatnych (w tym mieszkańców, wspólnot i spółdzielni mieszkanio-wych) w finansowanie działań rewitalizacyjnych. Omówio-no wypracowane i przetestowane metody angażowania

11

O WARSZTATACH

podmiotów prywatnych, jak również zachęty finansowe i niefinansowe oraz instrumenty prawne, które mogą za-chęcić podmioty prywatne do współfinansowania i finan-sowania działań rewitalizacyjnych, np. konkursy ofert dla NGO, wynajem w trybie przetargowym i bezprzetargowym, wieloletnia dzierżawa budynków, ulgi w opłatach czynszo-wych, mikrodotacje oraz zwolnienia z opłat i podatków. Ponadto, eksperci dyskutowali na temat koordynacji inicja-tyw ze strony miasta oraz na temat sterowania procesem i działaniami rewitalizacyjnymi.

Drugi cykl warsztatów odbył się w dniach 29 lutego – 3 marca 2016 r. we Fredrikstad, Oslo oraz Drammen. We Fredrikstad eksperci mieli okazję zapoznać się z liczny-mi projektami rewitalizacyjnymi zrealizowanymi w ści-słej współpracy z mieszkańcami, podmiotami ekonomii społecznej oraz prywatnymi inwestorami. Omówiono szczegółowo proces inicjowania oraz realizacji działań z podmiotami prywatnymi. Wyniki tych dyskusji są za-prezentowane w niniejszej publikacji. Podczas warsztatu dotyczącego włączania lokalnych społeczności w działa-nia na rzecz środowiska miejskiego, jego uczestnicy mieli okazję dowiedzieć się od Petera Austina z Departamentu Rozwoju z Urzędu Miasta w Oslo, jak na przestrzeni kil-kudziesięciu lat zmieniało i rozwijało się Oslo, jak doko-nano zmian infrastrukturalnych w mieście i jak udało się wyprowadzić główną trasę tranzytową z centrum mia-sta. Ponadto mieli okazję poznać dziesięcioletni projekt (podzielony na 4 tematyczne grupy działań), realizowany w Dolinie Grorud, obejmującej cztery dzielnice we wschod-niej, uboższej części miasta. Ma on na celu aktywiza-cję mieszkańców i poprawę standardu ich życia. Z kolei Drammen zaprezentowało zmiany, jakie miasto przeszło na przestrzeni ostatnich 20 lat. Drammen jest położone 45 km na południowy zachód od Oslo, stanowi ważny wę-zeł komunikacyjny, zarówno kolejowy, jak i samochodowy w południowej Norwegii, jest to także miasto portowe.

Jeszcze kilkanaście lat temu miasto to było jednym z bardziej zanieczyszczonych miast europejskich, m.in. w związku z ogromną emisją zanieczyszczeń z transportu, a także położeniem samego miasta. Ponadto silnie zanie-czyszczona była rzeka, do której trafiały ścieki komunalno-�bytowe oraz od licznych papierni. Dodatkowo mieszkań-cy miasta narażeni byli na zwiększony hałas pochodzący z korytarza transportowego przebiegającego przez samo serce Drammen – rynek miasta. Jednakże dzięki dużemu zaangażowaniu władz miasta oraz bardzo dużym środ-kom finansowym udało się oczyścić rzekę (w której obec-nie można się kąpać i łowić ryby), wybudować bulwary, wyprowadzić ruch tranzytowy poza centrum miasta i do-prowadzić do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza. Efektem tych działań była także zmiana reputacji miasta i jego postrzegania, także przez samych mieszkańców.

O WARSZTATACH

Fot. Paweł Wojdylak

12

O WARSZTATACH

Fot. Paweł Wojdylak

14

Współcześnie w miastach zajmujących około 2% po-wierzchni lądów, zamieszkuje łącznie ponad połowa lud-ności Ziemi. Prognozy mówią o spodziewanym wzroście udziału ludności miejskiej do 70%. Już dziś tempo rozwoju miast jest szybsze niż przyrost demograficzny, a obraz obszarów podmiejskich i rolniczych wchłanianych przez spontanicznie rozrastające się dzielnice jest powszechnie znany (proces suburbanizacji miast). Postępująca urba-nizacja i suburbanizacja pokazują, jakie znaczenie może mieć właściwa gospodarka zasobami środowiska na po-ziomie miasta, a także składających się na nie dzielnic, kwartałów, zespołów zabudowy czy pojedynczych budyn-ków oraz terenów zielonych. Wielopoziomowa i wieloob-szarowa rewitalizacja jest również właściwą odpowiedzią na problem niekontrolowanego rozrostu obszarów zurba-nizowanych.

Wystąpienia otwierająceO rewitalizacji

15

WYSTĄPIENIA OTWIERAJĄCE

Miasta to złożone struktury organizacji przestrzeni życio-wej człowieka. Ich nieodzowną cechą jest rozwój, ciągła zmiana i ewolucja. Przez rozwój nie należy jednak rozu-mieć obszarowego rozrastania się terenów zurbanizowa-nych. Współczesny rozwój miast oznacza optymalizację wykorzystania dostępnej przestrzeni, ewolucję w kierunku odpowiedzi na najbardziej widoczne tendencje i kierunki zmian oraz potrzeby mieszkańców, przy uwzględnianiu ogólnych trendów i zmian środowiskowych (np. zmiany klimatyczne, zmiana rozkładu opadów itp.). Aby zrozumieć lepiej funkcjonowanie miast można zastosować analogię do żywego organizmu. Takie podejście pozwoli na cało-ściowe zarządzanie obszarami zurbanizowanymi w kon-tekście wielopoziomowej, zrównoważonej rewitalizacji. Każdy żywy organizm wypracowuje mechanizmy adapta-cyjne, pozwalające na dynamiczne reagowanie na poja-wiające się zmiany (zarówno korzystne jak i niekorzystne). Podobny proces powinien towarzyszyć nakreślaniu pla-nów dotyczących rewitalizacji warunkującej zrównoważo-ny rozwój obszarów miejskich.

Rewitalizacja miast dotyczy ściśle wybranych obszarów, gdzie koncentrują się zjawiska negatywne, a ich kumulacja uniemożliwia zastosowanie prostych, sektorowych roz-wiązań. Obszary te wyznaczane są w pierwszym rzędzie na podstawie analizy zjawisk społecznych (długotrwałe-go bezrobocia, uzależnienia od pomocy społecznej, prze-stępczości, uczestnictwa w kulturze i życiu społecznym, jakości edukacji itp.). Następnie w skali miasta badane jest występowanie zjawisk kryzysowych w innych sferach: gospodarczej, środowiskowej, technicznej i przestrzenno-�funkcjonalnej. Na obszarach, gdzie zjawiska nakładają się na siebie, wyznacza się najpierw obszary zdegradowane, a następnie – biorąc pod uwagę także potencjał obszaru do wyjścia z sytuacji kryzysowej i jego zasoby – obszar re-witalizacji. Decyzja o wyznaczeniu obszaru niesie ze sobą poważne konsekwencje. W związku z limitami wskazany-

mi w ustawie o rewitalizacji i w wytycznych dotyczących warunków wydatkowania środków UE na projekty rewi-talizacyjne maksymalna powierzchnia tych obszarów nie może w gminie przekroczyć 20% powierzchni gminy, a lud-ność je zamieszkująca 30% mieszkańców gminy. Tylko te obszary będą mogły skorzystać z narzędzi dedykowanych im w ustawie oraz ze środków europejskich przeznaczo-nych na rewitalizację. Dodatkowo wszyscy interesariusze funkcjonujący na obszarze rewitalizacji mogą korzystać z preferencji w ubieganiu się o środki europejskie przezna-czone na działania powiązane z rewitalizacją. Katalog tych działań jest szeroki (od dziedzictwa po przedsiębiorczość i samozatrudnienie), stopniowo zaczyna więc być jasne dla tych podmiotów, że aktywność na obszarach rewitalizacji może być premiowana i warto inwestować w nich swój kapitał.

Zgodnie z dokumentem rządowym „Krajowa Polityka Miejska” właściwie zaplanowana i zaprogramowana re-witalizacja łączy trzy procesy: określenie wizji i koncepcji odnowy obszaru objętego stanem kryzysowym, stworze-nie szczegółowej analizy i wybór działań rewitalizacyjnych ze wskazaniem na sposób ich realizacji oraz określenie źródeł finansowania. Jednocześnie rewitalizacja to dłu-gotrwały proces możliwy dzięki wysiłkom różnych pod-miotów. Ma on na celu wywołanie trwałego ożywienia społeczno�gospodarczego tego obszaru, zwiększenia jego atrakcyjności dla mieszkańców i przedsiębiorców oraz podniesienia poziomu jakości życia. Warto podkreślić, że to po stronie gminy leży inicjatywa, to gmina uruchamia proces, tworząc program rewitalizacji. Celem rewitalizacji jest równoczesna odnowa nie tylko przestrzenna, ale rów-nież społeczna, gospodarcza, kulturowa i środowiskowa. Wszystkie wskazane kwestie są częścią zarówno progra-mu rewitalizacji, jak również wizji rozwoju całego miasta. Prowadzona rewitalizacja pozostaje zatem procesem spójnym z prowadzoną polityką przestrzenną, społeczną,

16


edukacyjną, kulturalną oraz innymi politykami obszarowy-mi gminy.

Interdyscyplinarność powyższych działań to proces skom-plikowany pod względem zarządzania, dlatego wymaga międzysektorowej współpracy wielu podmiotów. Dzięki współpracy samorządu z mieszkańcami, podmiotami społecznymi i gospodarczymi, możliwe jest strategiczne zaplanowanie i koordynowanie realizacji procesu, a także jego pełne wykorzystanie. Podstawą koordynacji tak zło-żonego procesu jest przejrzysta komunikacja ze wszystki-mi zainteresowanymi stronami, przede wszystkim miesz-kańcami. Ponadto, aby proces rewitalizacji móc traktować całościowo, powinien się on odbywać z udziałem społecz-ności lokalnych. Partycypacja społeczna jest również gwa-rancją powodzenia tych procesów w perspektywie długo-okresowej.

Wysoka kapitałochłonność oraz niejednokrotnie trudny do przewidzenia czas prowadzenia rewitalizacji wymaga w pierwszej kolejności trafnej identyfikacji problemów i potencjału lokalnego. Ważne jest też stworzenie stabil-nej, długookresowej oraz społecznie akceptowalnej wizji odnowy obszaru zdegradowanego. Stąd proces rewitaliza-cji powinien być nie tylko traktowany całościowo, ale rów-nież odbywać się z udziałem społeczności lokalnych na wszystkich jego etapach. Gwarancją powodzenia będzie stopień zaangażowania społecznego, także finansowego (partycypacja społeczna). Stąd też kluczowe pozostaje

stworzenie mechanizmów zachęt dla podmiotów prywat-nych. Kwestia finansowego wsparcia procesu rewitalizacji przez podmioty prywatne stanie się szczególnie ważna po zakończeniu ostatniego okresu finansowego wsparcia w ramach funduszy Unii Europejskiej.

Podstawową trudność sprawia gminom w Polsce wyko-rzystanie istniejących narzędzi prawnych i metod pobu-dzania partycypacji społecznej w tym zakresie. Szczegól-nie istotne wydaje się powiązanie działań inicjowanych przez gminy z inwestycjami podmiotów prywatnych – jak doprowadzić do ich uruchomienia, jak je stymulować i skupić na pożądanym obszarze, aby uzyskać korzystne efekty koncentracji działań. Jednocześnie wysoka kapita-łochłonność procesów rewitalizacji wymaga identyfikacji możliwych źródeł finansowania inwestycji na obszarze re-witalizacji, nieograniczających się do środków publicznych czy funduszy strukturalnych, ale też współfinansowania bądź nawet pełnego finansowania ze źródeł prywatnych. Przyjęta w 2015 r. ustawa o rewitalizacji jako narzę-dzia partycypacji wskazuje konsultacje społeczne oraz powołanie Komitetu Rewitalizacji o roli opiniodawczo� doradczej. Ustawodawca nie wykluczył jednak możliwości zastosowania bardziej zaawansowanych metod party-cypacji. Jednocześnie bardzo szeroko zakreślony został w Ustawie krąg tzw. interesariuszy procesu rewitalizacji, jak również wskazano na potrzebę dążenia do zapewnie-nia udziału wszystkich przedstawicieli określonych grup interesariuszy.


17


Fot. Aleksandra Jadach�Sepioło

18

WYSTĄPIENIA OTWIERAJĄCEWYSTĄPIENIA OTWIERAJĄCE

Jednym z kluczowych elementów działań rewitalizacyj-nych jest oddziaływanie na poprawę jakości środowiska miejskiego. Współcześni urbaniści podkreślają, że miasto nie powinno być betonową pustynią poprzecinaną trasami szybkiego ruchu. Biolodzy dodają, że jest ono skompliko-wanym ekosystemem, którego bioróżnorodność należy chronić. Ekonomiści zajmujący się usługami ekosystemo-wymi zwracają z kolei uwagę na usługi świadczone przez miejską przyrodę, takie jak produkcja tlenu, zapylanie ro-ślin czy wspieranie prawidłowej gospodarki wodnej. Wszy-scy są zgodni, że jakość środowiska miejskiego powinna być kluczowym elementem rewitalizacji. Na co szczegól-nie warto zwrócić uwagę? Przede wszystkim na obec-ność zieleni w mieście. Jest ona nieodzowna dla dobrego samopoczucia i zdrowia mieszkańców. Przyjazne, ciche i zazielenione przestrzenie, pozwalające odetchnąć od hałasu samochodów i woni spalin ułatwiają identyfikację z miejscem i poprawiają estetykę okolicy. Rośliny, a zwłaszcza drzewa, pełnią też ważne funkcje ekosys-temowe. Nie tylko produkują tlen, ale także zmniejszają zjawisko miejskiej wyspy ciepła, stanowią ostoję dla miej-skich zwierząt (zwłaszcza ptaków) i wiążą wodę, pełniąc ważne funkcje przeciwpowodziowe.

O znaczeniu przyrody w mieście i powiązaniach między nimi

19


Tutaj dochodzimy do ważnej kwestii, jaką jest udział na-wierzchni biologicznie czynnej w mieście. Odprowadzanie wód opadowych i roztopowych jest jednym z wyzwań, przed jakimi stoją współczesne miasta. Warto pamiętać, że zakrywanie większości nawierzchni w mieście betonem (bądź innymi nieprzepuszczalnymi nawierzchniami, takimi jak asfalt czy kostka) mści się podczas ulew, kiedy woda wybija przez studzienki kanalizacyjne, niemogące so-bie poradzić z taką ilością opadów. Tymczasem rosnące w glebie rośliny są naszym naturalnym sprzymierzeń-cem w prowadzeniu zrównoważonej gospodarki wodnej, pochłaniają bowiem dużą część wody z opadów. Dlatego ważne jest, aby zagospodarowując przestrzeń miejską, przeznaczać jak najwięcej miejsca na tereny zielone pod postacią parków, skwerów, zielonych torowisk tramwajo-wych i zieleni na dachach, a na parkingach i podjazdach używać przepuszczalnych nawierzchni, takich jak żwir czy kostka ażurowa. Zieleń w mieście powinna występować zarówno w formie większych założeń parkowych, połączo-nych korytarzami zieleni z terenami położonymi poza mia-stem (co wspiera lokalne ekosystemy), jak i mniejszych terenów zazielenionych – skwerów, trawników, i parków, szpalerów drzew sadzonych wzdłuż ulic, zielonych da-chów, ogrodów wertykalnych, farm miejskich.

Ponadto nawierzchnia przepuszczalna sprawia, że w gle-bie mogą się rozwijać bezkręgowce, np. dżdżownice, któ-re nie tylko przyczyniają się do jej spulchniania i rozkładu pozostałości organicznych, ale są też pokarmem dla miej-skich ptaków i ssaków, np. jeży. Warto pamiętać, że mia-sto jest przestrzenią bytowania wielu gatunków zwierząt, które doskonale radzą sobie w miejskich zaułkach, skwe-rach i zaroślach, o ile nie są one, jak to się często dzieje, likwidowane na potrzeby apartamentowców czy centrów handlowych. Przyjaznych zwierzętom przestrzeni w mia-stach ubywa, zazwyczaj nie wpisują się bowiem w nasze poczucie estetyki.

Warto zatrzymać się na chwilę przy estetycznych uwarun-kowaniach opisywanych działań. Z jednej strony bowiem miejska przestrzeń niewątpliwie zyskuje dzięki obecności zieleni. Z drugiej – panuje przekonanie, że przyroda w mie-ście powinna być uporządkowana, w przeciwnym bowiem razie rozwija się chaotycznie, rzucając niekorzystne świa-tło na właściciela terenu. Tymczasem z przyrodniczego punktu widzenia nadmierna estetyzacja jest niepożądana. Krótko przystrzyżony trawnik jest pod względem biolo-gicznym niemal pustynią, która pełni niewiele funkcji poza estetyczną. Dlatego w parkach i na większych skwerach powinniśmy zostawiać niekoszone przestrzenie, na któ-rych rośliny mogą rozwijać się bez przeszkód. Z tego sa-mego powodu powinniśmy unikać grabienia i palenia liści, które zostawione na miejscu z czasem zamienią się w od-żywczą dla wielu organizmów ściółkę. Okazuje się więc, że wspieranie miejskiej bioróżnorodności nie musi być kosz-towne. Obok projektowanych z rozmachem, efektownych, ale drogich założeń, można realizować mniejsze projekty włączające mieszkańców. Czasem niewielki nakład pracy i finansów może sprawić, że zarośla zmienią się w przyja-zny mieszkańcom skwer.

Ważnymi problemami środowiskowymi, z którymi bo-rykają się miasta, są także zanieczyszczenie powietrza i nadmierny hałas. Obecnie ich główne źródła stanowią zarówno transport (także tranzytowy), jak i niska emisja. Takie warunki powodują, że mieszkanie na danym obsza-rze jest uciążliwe, mało przyjemne i niekorzystne dla zdro-wia. Inwestycje infrastrukturalne związane ze zmianami w systemie transportu miejskiego, z wyprowadzeniem ruchu tranzytowego poza obszar miasta lub jego central-nej części oraz likwidacją źródeł niskiej emisji, wiążą się z wysokimi nakładami. Są realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego z krajowych środków publicz-nych i/lub funduszy europejskich. Choć są to działania charakteryzujące się znaczącym efektem ekologicznym,

20


a proces przygotowawczy może angażować mieszkań-ców (np. mobilizacja mieszkańców podczas konsultacji społecznych i/lub protesty), to jednak sama ich realizacja nie angażuje, nie mobilizuje i nie aktywizuje mieszkańców, w szczególności na obszarach rewitalizowanych, gdzie problemy życia codziennego mogą przesłaniać kwestie środowiskowe. Natomiast działania w mniejszej skali –

mikro projekty realizowane przez grupy sąsiedzkie, wspól-noty, lokalne organizacje pozarządowe, przedsiębiorców – mogą łączyć ludzi, dawać im poczucie odpowiedzialności za swoje otoczenie, siłę do podejmowania kolejnych wy-zwań i do zmian. Dlatego też w szczególności pochylono się nad tego typu działaniami środowiskowymi.


Fot. Monika Onyszkiewicz

21


Rewitalizacja jako wielowątkowy proces zmian służący wyprowadzeniu ze stanu kryzysowego obszarów zde-gradowanych jest inicjowany przez samorząd lokalny i prowadzony w ścisłej współpracy z lokalną społeczno-ścią. Ze względu na różnorodność aspektów i interesów wszystkich uczestników procesu rewitalizacji konieczne jest stworzenie warunków pozwalających na prowadze-nie procesu rewitalizacji w sposób zintegrowany, zgodny z wytyczonymi celami. Dążenie do kompleksowego podej-ścia przy określaniu celów i kierunków planowanych inter-wencji bierze pod uwagę szeroki wachlarz zdefiniowanych potrzeb i jest realną szansą na stopniową poprawę jakości życia na obszarze rewitalizacji. Łączenie działań w sferach społecznej, funkcjonalno�przestrzennej, gospodarczej i środowiskowej to właściwa recepta na wyprowadzenie ze stanu kryzysowego zdegradowanych obszarów miasta.

O stwarzaniu warunków do współfinansowania projektów rewitalizacji przez kapitał prywatny

22


Wielu aktorów występujących w różnych rolach, sporo wątków i działań wzajemnie wpływających na siebie, czy też wieloletni horyzont czasowy składający się na proces rewitalizacji, wymagają podejmowania spójnych i skoor-dynowanych działań. Dlatego często potrzebne jest powo-łanie operatora procesu rewitalizacji lub jednostki koordy-nującej. Do kluczowych zadań podmiotu powinny należeć takie działania jak: • monitorowanie zapotrzebowania na inicjatywy,• wypracowanie z interesariuszami spójnej koncepcji

realizacji procesu rewitalizacji,• budowanie architektury finansowej, wskazywanie źródeł

finansowania projektów,• tworzenie sieci współpracy pomiędzy uczestnikami pro-

cesu,• współpraca w przygotowaniu warunków prawnych

i organizacyjnych do realizacji procesu, m.in. w zakresie formułowania dokumentów o znaczeniu strategicznym – programów rewitalizacji, uchwał, zarządzeń, instru-mentów wspierających np. fiskalnych, pobudzających rozwój lokalny,

• koordynacja zamierzeń i działań różnych podmiotów i osób, w celu uzyskania spójnej, kompleksowej odpo-wiedzi na zidentyfikowane problemy natury społecznej, środowiskowej, technicznej, funkcjonalno�przestrzennej i gospodarczej.

Ważnym i koniecznym elementem wprowadzania zmian w obszarach rewitalizacji jest zapewnienie w tym proce-sie udziału głównych odbiorców – społeczności lokal-nych. Dialog, często trudny i mozolny, prowadzony po-między samorządem lokalnym a interesariuszami będzie owocował lepszym zrozumieniem potrzeb mieszkań-ców, możliwości działań miasta – wzajemnemu godze-

niu nierzadko odmiennych interesów stron. Efektem pro-wadzonego dialogu powinno być również zaproszenie do podjęcia trudu rewitalizacji przez osoby fizyczne, przed-siębiorców, społeczników, organizacje pozarządowe i in-nych we współpracy z samorządem lokalnym – inicjato-rem tych przemian.

Mozaika projektów wymaga zapewnienia wielu odmien-nych źródeł finansowania, nie tylko tych bezpośrednio dedykowanych rewitalizacji w ramach funduszy europej-skich czy środków własnych gminy. Wsparcie osób i pod-miotów prywatnych w finansowaniu procesu rewitalizacji jest wymiernym elementem partycypacji. Nie tylko pozwa-la odciążyć publiczny budżet lokalny, ale również zwiększa szanse na realizację części zadań i korzystnie wpływa na poszanowanie efektów wspólnych starań.

Samorząd lokalny pełni szczególną rolę. Jako inicjator i gospodarz procesu rewitalizacji winien zapoczątkować dialog i zaprosić szeroko pojętych interesariuszy do pod-jęcia trudu współpracy na rzecz odnowy zdegradowanych obszarów miasta. Procesy odnowy obszarów wymagają-cych wsparcia realizowane są przede wszystkim na rzecz i przy współudziale społeczności lokalnej. Nie można przy tym zapomnieć, że każdy członek społeczności lokalnej czy przedstawiciel zaangażowanego w odnowę podmiotu pełni kilka ról. W najpełniejszym i najbardziej pożądanym wymiarze występuje jako: pomysłodawca, realizator i od-biorca działań. Odpowiedzialność za podejmowanie lub zaniechanie działań spoczywa na wszystkich aktorach procesu. Dlatego też budowanie konsensusu i zaufania pomiędzy aktorami procesu tworzy niezbędne podwaliny do podejmowania wysiłków na rzecz zmiany jakości życia na obszarach rewitalizacji.


Fot.

Arm

and

Urb

ania

k

24


Profil mieszkańców może być wyznacznikiem stanu zdro-wia miasta i z reguły jest wykorzystywany do rozpoznania szerszej skali problemów oraz tworzenia narzędzi służą-cych ich łagodzeniu. Warto jednak poszerzyć to podejście o potrzebę budowania społeczeństwa obywatelskiego traktującego przestrzeń publiczną jako integralny element własnego mieszkania. Nie jest to niczym nowym w pol-skim kontekście, biorąc pod uwagę pierwotną funkcję podwórek miejskich, które tradycyjnie tętniły życiem, były miejscem integracji, rekreacji a nawet handlu. Skrajnie pa-ternalistyczna polityka miejska może prowadzić do bierno-ści mieszkańców oraz braku zainteresowania jakością śro-dowiska ich życia. W dłuższej perspektywie mieszkańcy mogą nie być świadomi mechanizmów umożliwiających im kształtowanie jakości otoczenia miejskiego. Taki stan rzeczy może prowadzić do polaryzacji podmiotów polityki miejskiej na “my” – mieszkańcy oraz “oni” – urzędnicy. To z kolei często prowadzi do spychania pełnej odpowiedzial-ności za funkcjonowanie miasta na barki urzędu miasta poparte mało konstruktywną i niedoinformowaną krytyką.

O przywództwie w procesach rewitalizacji

25


Zatem w interesie efektywnego zarządzania miastem jest podniesienie świadomości mieszkańców w obszarze kom-pleksowości wyzwań polityki miejskiej oraz stworzenia dla nich warunków do konstruktywnego wyrażania poglądów i interesów. To z kolei wymaga nie tylko zorganizowania adekwatnej struktury zarządzania komunikacją, lecz rów-nież silnego przywództwa.

Podział podmiotów polityki zarządzania miastem defi-niuje granica systemu decyzyjnego. Jest to strefa, którą wyznaczają podmioty bezpośrednio decydujące o polity-ce miejskiej (prezydenci, burmistrzowie, menedżerowie, radni, administracja, służby miejskie) oraz te podmioty, które nie są prawnie zobligowane do decydowania o poli-tyce miejskiej, a ich poziom zaangażowania ma podstawy woluntarystyczne (np. mieszkańcy, rady osiedlowe, fun-dacje, uniwersytety, wspólnoty religijne, rady biznesowe). Granica systemu decyzyjnego wyznacza również obszar, w którym dochodzi do konfliktów pomiędzy podmiotami polityki miejskiej. Konflikty te mogą mieć różne natężenie oraz niekoniecznie merytoryczne podstawy, na przykład:• niedoinformowanie obu stron co do zakresu wzajem-

nych obowiązków,• brak woli zbudowania płaszczyzny porozumienia,• ogólne niedoinformowanie bądź fałszywy obraz proble-

mu sporu,• brak wiedzy potrzebnej do rozwiązania problemu oraz

nieumiejętność znalezienia wsparcia merytorycznego,• niski poziom umiejętności interpersonalnych oraz słaba

komunikacja, • efekt manipulacji osób trzecich.

Wyżej wymienione podziały oraz konflikty w obszarze za-rządzania miejskiego mogą być skutecznie ograniczane przez proaktywną działalność władz miejskich oraz auto-rytetów, które wspierają politykę miejską. Takimi autoryte-tami niekoniecznie muszą być jednostki rozpoznawalne

wśród mieszkańców, lecz kompetentne i wyspecjalizo-wane stowarzyszenia. Celem władz miejskich jest budo-wanie przywództwa poprzez proaktywne udogadnianie dyskusji zainteresowanych jakością środowiska miejskie-go. W takim kontekście władze stają się stewardem oraz narratorem dialogu prowadzącego do akceptowalnych po-wszechnie rozwiązań.

W Wielkiej Brytanii stosunkowo powszechną prakty-ką jest zakładanie przez władze wyspecjalizowanych organizacji pozarządowych, którym oddelegowuje się konkretne funkcje np: zarządzanie strefą światowego dziedzictwa, rozwojem przedsiębiorczości, wspieranie działań na rzecz ochrony i rozwoju bioróżnorodności. Tego typu organizacje są często umocowane w społecz-ności lokalnej oraz prowadzone przez jej liderów. Stają się one swoistym łącznikiem moderującym dialog pomię-dzy władzami, a mieszkańcami miasta. Ponadto mogą one pozyskiwać fundusze na własną działalność statu-tową, czego długofalowym celem jest wspieranie polityki miejskiej. Są to fundusze pochodzące ze źródeł charyta-tywnych, do których władze prawnie nie mają dostępu. W ten sposób władze stają się pozytywnym liderem upeł-nomocniającym mieszkańców bez tracenia centralnej roli w wyznaczaniu kierunku polityki miejskiej, wliczając w to priorytety polityki rewitalizacji.W Edynburgu organizacje zaangażowane w politykę miej-ską na rzecz lokalnej społeczności można wyznaczyć według stopnia niezależności od władz miejskich:• Partnerstwa sąsiedzkie (Neighbourhood Partnerships) są

zorganizowane przez władze miasta – przewodniczą im radni reprezentujący jeden z 12 obszarów (neighbour-hoods), w którym zostali wybrani do rady miasta. Part-nerstwa sąsiedzkie zapraszają również przedstawicieli policji, służby zdrowia, organizacji pozarządowych oraz lokalnych społeczności. Spotkania partnerstwa organi-zowane są w porządku kwartalnym i są otwarte dla każ-


26


dego zainteresowanego. Podczas spotkań dyskutowane są priorytety, problemy oraz poziom wdrożenia planu lo-kalnej społeczności (Local Community Plan). Niebagatel-ną rolę w procesie odgrywa jakość interakcji pomiędzy radnymi oraz mieszkańcami, która ma istotne znaczenie dla rozwoju karier politycznych tych pierwszych.

• Rady gminne (Community Councils) – obowiązkiem władz miast szkockich jest zakładanie rad gminnych w obrębie swojego obszaru na mocy the Local Govern-ment (Scotland) Act 1973. Rady posiadają swoje kon-stytucje, kodeksy postępowania, organizują co najmniej 6 zwykłych spotkań oraz jedno walne zgromadze-nie rocznie. Władze miasta udzielają gminom granty (ok. £750 rocznie) na pokrycie kosztów administracyj-nych, reklam czy newsletterów. Członkowie rad są wy-bierani bezpośrednio na okres 3 lat. Oprócz tego rady posiadają członków nominowanych, którzy muszą być reprezentantami organizacji pozarządowych, grup inte-resu lub stowarzyszeń lokatorskich. Bardzo często rady rekrutują byłych bądź emerytowanych polityków miesz-kających na obszarze gminy, specjalnych doradców czy niezależnych konsultantów, którzy nie mają prawa do głosowania. Władze miasta są zobowiązane kon-sultować wszelkie zmiany wpływające na jakość życia z radami gmin i wspólnie wypracowywać dogodne roz-wiązania. Z kolei rady muszą dopilnować, żeby wszelkie problemy zgłoszone przez mieszkańców�członków zo-stały zaadresowane przez władze miasta. Ponadto rady odgrywają poważną rolę w komunikowaniu polityki miej-skiej, ogłaszaniu konsultacji planistycznych, problemów miejskich poprzez listy, e�maile, newslettery lub gazetki (np. Broughton Spurtle). Warto zauważyć, że często rady gminne są proaktywne i kompetentne. W przypadku Edynburga wielu liderów gmin to emerytowani planiści oraz architekci, którzy od lat siedemdziesiątych aktyw-nie, a także zawodowo byli zaangażowani w politykę re-witalizacji oraz zarządzania miastem.

• Organizacje charytatywne (charitable organisations) – prowadzą wyspecjalizowaną działalność zgodnie ze swoją misją i statutem. Bardzo często stają się one nie-zależnym głosem w dyskusjach publicznych. Niemniej jednak ich główną funkcją jest wspieranie lokalnych społeczności w edukacji, pomocy dla ciężko chorych, socjalizacji kombatantów. Każdy obywatel z inicjatywą, po spełnieniu określonych prawnie warunków, może założyć organizację non�profit. W kontekście prowa-dzenia polityki miejskiej oraz działań rewitalizacyjnych organizacje często są zakładane z inicjatywy grup in-teresu. Przykładami takich organizacji są: Changeworks (ochrona środowiska), czy też the Gardens Trust (ochro-na ogrodów). Niemniej jednak niektóre organizacje cha-rytatywne są zakładane przy współpracy z władzami np. Edinburgh World Heritage (konserwacja zabytków oraz zarządzanie dziedzictwem) – w radzie programowej EWH zasiada przedstawiciel urzędu miasta oraz rządu Szkocji. Niezależność organizacji charytatywnych po-zwala im zabierać głos w dyskusjach publicznych przy wsparciu mieszkańców, którzy mogą być członkami or-ganizacji. Ponadto bardzo istotną rolą organizacji chary-tatywnych jest ich stosunkowo niski koszt prowadzenia oraz możliwość zdobywania funduszy na działalność statutową ze źródeł trustów zbierających pieniądze na określone cele np. wspieranie tradycyjnych rzemiosł, bu-dowanie społeczeństwa obywatelskiego, czy też pomoc ciężko chorym.

Organizacje zaangażowane w rewitalizację często są wspierane przez wolontariuszy i warto zauważyć, iż nie-które z nich (np. the National Trust) nie miałyby racji bytu bez takiego wsparcia. W ten sposób organizacje mogą rekrutować lokalnych liderów oraz wzmacniać zdolności liderskie mieszkańców już zaangażowanych w debatę publiczną. Dla młodych ludzi jest to okazja do nabycia doświadczenia, z kolei dla starszych – efektywna forma

27


Granica systemu decyzyjnego

(Wskazówki Wpływ Ochrona)

(Zainteresowanie)

(Zainteresowanie)

(Koordynacja)

Pętla Sprzężenia Zwrotnego

CEC(Decyzja Kontrola

Przywództwo)

CB

EWH

CG

HS

CG – grupy społeczne EWH – Światowe Dziedzictwo Edynburga CB – Związek Cockburn HS – Historyczna Szkocja CEC – Urząd Miasta Edynburga

Rys. 1. Schemat funkcjonalny ochrony i zarządzania strefa światowego dziedzictwa w Edynburgu

28


wpływania na jakość zmian w środowisku zamieszkania. Warto zauważyć, że rozwój budowania postaw liderskich wśród mieszkańców oraz ich zaangażowania w polityce miejskiej jest ważnym elementem systemu planowania. W Anglii oraz Walii władze miasta mogą nałożyć na de-welopera opłatę (the Community Infrastructure Levy), która może sfinansować: opracowanie planów rozwoju danego obszaru, udzielenia pozwolenia na budowę bez składania aplikacji planistycznej czy nawet wybudowania małych obiektów o znaczeniu lokalnym. Może to być zainicjowane przez mieszkańców, rady gminne oraz wydziały planowa-nia. Wydajność tego typu inicjatyw jest mocno zależna od poziomu zaangażowania mieszkańców w sprawy lokalne, aktywności rad gminnych, w których interesie leży jasna komunikacja zagrożeń oraz możliwości w ramach syste-mu planistycznego oraz dobrego wsparcia merytorycz-nego ze strony wydziałów planistycznych, których spe-cjaliści są szkoleni do tego, aby sprawnie współpracować z mieszkańcami.

Kluczem do sukcesu jest publiczna, szeroko angażująca debata gwarantowana poprzez założenia systemu plani-stycznego – na przykład, duże projekty rozwojowe narzu-cają na dewelopera oraz władze obowiązek przeprowa-dzenia pierwszej konsultacji publicznej na temat założeń ogólnych projektu, zanim jeszcze zostanie on formalnie złożony, jako aplikacja o pozwolenie planistyczne. Ponadto ważnym elementem procesu jest budowanie wsparcia dla rozwiązań planistycznych poprzez uświadamianie oraz upełnomocnianie mieszkańców, zwłaszcza tych, którzy wykazują zainteresowanie jakością środowiska zamiesz-kania.

Studium przypadku: Well Court

Ciekawy przykład modelu współpracy pomiędzy podmio-tami prywatnymi, organizacjami pozarządowymi oraz

władzami miejskimi pochodzi z miasta Edynburg, gdzie wykorzystano wpis historycznego centrum miasta na Listę światowego dziedzictwa UNESCO do sukcesywne-go rozwoju procesów rewitalizacyjnych. W sercu proce-su znajduje się Edinburgh World Heritage Trust (EWHT), która jest organizacją charytatywną odpowiedzialną za realizację planu zarządzania strefą rewitalizacji poprzez konserwację zabytków oraz rewitalizacją poprzez konser-wację zabytków. Oba obszary działalności stawiają wspie-ranie lokalnej społeczności oraz ochronę dziedzictwa jako główne priorytety misji. EWH wykorzystuje swój program konserwacji zabytków (the Conservation Funding Program-me), który jest finansowany ze środków rządowych, do zdobywania prywatnych dotacji oraz wsparcia projektów. Model zarządzania projektami stopniowo przekazuje kon-trolę nad nimi właścicielom zabytkowych obiektów. Sama organizacja przyjmuje rolę moderatora procesu oraz do-radcy właścicieli, którzy w innych warunkach nie mieliby możliwości przeprowadzenia skomplikowanych projektów rewitalizacyjnych i konserwacyjnych.

Odrestaurowanie Well Court oraz frontów sklepowych na West Maitland Street są świetnymi przykładami tego pro-cesu. Well Court jest architektonicznie rzadkim zabytkiem klasy ‘’A’,’ położonym w malowniczej Dean �illage. Budynek od dłuższego czasu znajdował się w złym stanie technicz-nym, przez co stanowił zagrożenie dla przechodniów oraz użytkowników. W takich przypadkach urzędy miast mogą prawnie zmusić właściciela budynku do naprawy budyn-ków (statutory notice) bądź pokrycia kosztów napraw, któ-re przeprowadzają miejskie służby konserwatorskie. Tego typu naprawy mają charakter doraźny i z reguły mają na celu raczej usunięcie niebezpieczeństwa aniżeli przepro-wadzenia kompleksowej konserwacji. Niemniej jednak jeden z mieszkańców Well Court złożył do EWH aplikację o dofinansowanie naprawy kominów. Po inspekcji EWH uznała, że budynek utracił sporo oryginalnych detali archi-

29


tektonicznych oraz wymaga szerszego wachlarza napraw kamieniarskich, dachu, okien, wieży zegarowej oraz wspól-nej przestrzeni. Warunkiem uzyskania pomocy ze strony EWH stała się zgoda na kompleksowe naprawy, co wyma-gało większych nakładów finansowych oraz zaangażowa-nia pozostałych mieszkańców. Naprawa samych kominów w kontekście niskiego stanu technicznego tego ważnego budynku historycznego byłaby nieuzasadniona z perspek-tywy dobrej praktyki konserwatorskiej. W 2007 roku EWH zorganizowała szereg spotkań z mieszkańcami, aby wyja-śnić im nie tylko znaczenie samego zabytku, którego są właścicielami, ale również ekonomię jego odrestaurowa-nia. Zaangażowani mieszkańcy przejęli inicjatywę rozpo-czynając rozmowy z pozostałymi właścicielami Well Court w celu zachęcenia ich do współpracy. Wkrótce 55 właści-cieli wybrało komitet decyzyjny prowadzony przez sekre-tarza, działający w imieniu wszystkich mieszkańców oraz odpowiedzialny za regularne informowanie mieszkańców o postępach w projekcie. Przy współpracy z EWH komi-tet miał również za zadanie podejmować najważniejsze decyzje dotyczące programu prac konserwatorskich. War-to dodać, że większość mieszkańców dotychczas się nie znała. Równolegle do prac konserwacyjnych, które rozpo-częły się pod koniec 2007 roku, EWH prowadziła szerszą kampanię edukacyjną, która miała na celu wytłumaczenie mieszkańcom Edynburga znaczenie Well Court dla histo-rii krajobrazu miasta. Tymczasem komitet sprawnie trzy-mał pieczę nad projektem, jednocześnie budując zwartą społeczność mieszkaniową. Rolą EWH było umożliwienie i zorganizowanie współpracy mieszkańców, a także za-gwarantowanie najwyższej jakości prac za sprawą zaan-gażowania odpowiednio wykwalifikowanego architekta oraz wykonawców.

Koszt całościowy projektu to £1,749,700, z czego EWH za-inwestowała ze środków programu konserwacji zabytków £739,042.50 w postaci 55 grantów zwrotnych o różnych wartościach (zwracanych w momencie sprzedaży miesz-kania), £693,925 w formie specjalnego grantu dla całej wspólnoty na rzecz napraw przestrzeni wspólnej. Wkład właścicieli wynosił 30% kwalifikowanych wydatków – £316,732.50. Dodatkowym warunkiem uzyskania grantu jest prawne porozumienie nakazujące właścicielom wie-czyste utrzymanie budynku w odpowiednim stanie, który jest corocznie monitorowany przez EWH. Naprawa wieży zegarowej nie byłaby możliwa bez wsparcia finansowe-go (£5,000) ze strony Inches Car Trust, the Blythe Family Trust oraz James Ritchie & Son. Ostatni z wymienionych byli oryginalnymi budowniczymi mechanizmu zegarowe-go, który naprawili nieodpłatnie w zamian za promocję. Warto dodać, że zdobywanie dodatkowych funduszy na projekty rewitalizacyjno�konserwacyjne przez EWH jest ważnym elementem misji organizacji. Z reguły manager projektów odpowiada za identyfikację oraz komunikację z potencjalnymi darczyńcami. Mogą to być osoby pry-watne, urząd miasta, trusty czy też loterie (Heritage Lot-tery Fund). Kampanie fundraisingowe są wspierane przez kampanie edukacyjne oraz promocyjne. Z kolei sam pro-gram konserwacji zabytków (the Conservation Funding Pro-gramme) jest wykorzystywany jako dźwignia finansowa zachęcająca oraz gwarantująca wkład prywatny. Każdy £1 wydany z programu wnosi £5 z innych źródeł – w la-tach 2013–14 EWH inwestując £180,000 w postaci gran-tów publicznych zdobyła dodatkowo £791,563.

http://www.ewht.org.uk/what�we�do/project�portfolio/well-court



Fot.

Arm

and

Urb

ania

k

31


Rewitalizacja dotyczy wszystkich mieszkańców i podmio-tów działających na danym obszarze, niezależnie od tego, czy będą to mieszkańcy bloków komunalnych, czy wspól-noty z nowo wybudowanych „plomb”, zakłady produkcyj-ne, drobni przedsiębiorcy czy organizacje pozarządowe. Dlatego powinni być oni realnie włączani w procesy decy-zyjne. Oddolne inicjatywy sąsiedzkie, aktywność lokalnych organizacji pozarządowych, spontanicznie organizowane wydarzenia o charakterze np. ekologicznym i aktywizują-cym są trudnym do przecenienia zasobem, który powinien być doceniany i aktywnie wspierany przez jednostki samo-rządu terytorialnego. Warto mieć bowiem na względzie, że efektywna rewitalizacja, także środowiskowa, jest moż-liwa jedynie przy aktywnej współpracy władz lokalnych i mieszkańców.

O roli podmiotów publicznych w tworzeniu warunków do angażowania prywatnych interesariuszy w projekty rewitalizacji

32


Współpraca podmiotów publicznych, na przykład jedno-stek samorządu terytorialnego, z mieszkańcami może przyjmować różne formy:• niefinansowe, takie jak wymiana informacji, konsultacje

społeczne, współpraca i dialog z lokalnymi liderami, two-rzenie tematycznych komisji dialogu obywatelskiego, współpraca nad dokumentami strategicznymi itp.;

• finansowe, takie jak wspieranie działań organizacji poza-rządowych i spółdzielni socjalnych lub zlecanie im kon-kretnych zadań albo wspólną realizację projektu.

Podstawą współpracy, niefinansowej czy finansowej, musi być założenie, że mieszkańcy posiadają wiedzę i kompe-tencje do współdecydowania o przestrzeni miejskiej. Nie oznacza to, że władze nie powinny wyznaczać priorytetów w obszarze rewitalizacji. Może nawet dojść do sytuacji, w której doraźne interesy części mieszkańców znajdą się w konflikcie z planami władz (na przykład przy próbach ogra-niczenia ruchu samochodowego w centrum lub zmniejsze-nia liczby miejsc parkingowych). Podobne konflikty powinny być jednak rozwiązywane na drodze konsultacji, np. z udzia-łem ekspertów przekonujących mieszkańców do słuszno-ści danego rozwiązania i jego walorów społecznych lub ekologicznych. Konsultacje powinny być jednak miejscem realnego dialogu równych sobie partnerów, którzy wspólnie wypracowują rozwiązania najkorzystniejsze dla mieszkań-ców przy uwzględnieniu polityki ekologicznej władz.

Współpraca miast z mieszkańcami nie może jednak ogra-niczać się do włączania ich w procesy decyzyjne. Koniecz-ne jest, aby lokalne władze aktywnie wspierały organiza-cyjnie, promocyjnie i finansowo oddolne inicjatywy, w tym inicjatywy ekologiczne. Mogą to być na przykład:• wydarzenia o charakterze ekologicznym (warsztaty, fe-

styny, spotkania, happeningi i inne działania artystyczne), • edukacja środowiskowa, • tworzenie ogrodów sąsiedzkich,• inne podobne działania.

Spełniają one podwójną funkcję: z jednej strony zachęcają mieszkańców do ochrony przyrody, a tym samym wspiera-ją miejskie środowisko przyrodnicze, z drugiej – aktywizu-ją i integrują mieszkańców, przyczyniając się tym samym do rewitalizacji społecznej miasta lub dzielnicy. Warto podkreślić, że wsparcie udzielane przez gminy nie powin-no ograniczać się do wsparcia finansowego. Owszem, jest ono potrzebne, czasami wręcz niezbędne. Ważne jest jed-nak, aby gminy otwierały się także na inne formy wspiera-nia lokalnych inicjatyw, takie jak na przykład:• organizowanie szkoleń np. dla lokalnych liderów na te-

mat pozyskiwania funduszy na działania społeczne, • nieodpłatne udostępnianie pomieszczeń gminnych/

dzielnicowych mieszkańcom np. na warsztaty czy spo-tkania,

• umieszczanie na internetowej stronie urzędu informacji np. na temat promocyjnego wsparcia inicjatyw lokalnych.

Małe, lokalne projekty posiadają tzw. duży efekt dźwigni. Oznacza to, że generując stosunkowo niewielkie kosz-ty, mogą przyczynić się do znaczącej zmiany społecznej w danym rejonie, zwłaszcza jeśli mają charakter długo-falowy. Dlatego zamiast wspierać finansowo jeden duży, kosztowny projekt (np. festiwal) warto przeznaczyć fundu-sze na realizację wielu mniejszych działań realizowanych przez samych mieszkańców lub przy ich współudziale. Szeroko zakrojony system mikrograntów może być wpraw-dzie kłopotliwy dla miast z uwagi na konieczność obsługi wielu mniejszych projektów, zamiast kilku większych. Ten problem można jednak rozwiązać poprzez uproszczone procedury otrzymywania grantów lub regranting, a więc przekazywanie funduszy większej organizacji parasolowej, która następnie rozdziela granty mniejszym organizacjom i inicjatywom sąsiedzkim.

Warto podkreślić, że podmioty prywatne są bardzo zróż-nicowane – są w nich zarówno mieszkańcy, inwestorzy i deweloperzy, jak i podmioty ekonomii społecznej oraz


33


organizacje pozarządowe niedysponujące większymi środ-kami finansowymi. Różnorodność tej grupy sprawia, że konieczne jest różne traktowanie podmiotów przez samo-rządy miejskie. Oddolne inicjatywy mieszkańców powinny otrzymywać wsparcie zarówno finansowe, np. w formie mikrograntów oraz niefinansowe, na realizację swoich pomysłów, natomiast inwestorzy powinni być zachęcani przez miasta do inicjowania, przy okazji prowadzonych in-westycji, do dodatkowych działań wzbogacających, takich jak żyjące ściany, zielone dachy, etc. W dłuższej perspek-tywie partnerstwo przynosi wymierne korzyści w postaci odciążenia administracji publicznej, a także, co najważ-niejsze i zgodne z konstytucyjną zasadą pomocniczości,

prowadzi do efektywniejszego rozwiązywania problemów społecznych. Dodatkową zaletą współpracy pomiędzy podmiotami publicznymi a prywatnymi jest wzajemne monitorowanie, wykorzystywanie charakterystycznych dla każdego partnera umiejętności i narzędzi oraz docho-dzenie do wspólnych rozwiązań, które mogą się przełożyć na wymierne korzyści. Każdy sektor dysponuje odrębnymi narzędziami. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy jest zatem współpraca, opierająca się na wzajemnym uzu-pełnianiu – z jednej strony partnerzy społeczni mogą kom-pensować deficyty systemu, a z drugiej – administracja publiczna może bardziej świadomie brać udział w działa-niach sektora prywatnego.

Fot. Armand Urbaniak

35

Działania lokalnych samorządów i administracji powinny odpowiadać na rosnącą potrzebę informacji, przejrzysto-ści i obywatelskiego uczestnictwa w decyzjach dotyczą-cych przestrzeni miejskich. Dobra partycypacja pozwala zapobiegać konfliktom i nieufności między stronami oraz godzić rozmaite interesy w najlepszy możliwy sposób. Prowadzi ona również do osiągnięcia lepiej przemyśla-nych i szerzej akceptowanych rozwiązań. Dobre mechani-zmy partycypacji przyspieszają podejmowanie decyzji i je legitymizują.

Można wyróżnić cztery poziomy angażowania podmiotów prywatnych w procesy decyzyjne, mianowicie:• Dostęp do informacji (krok 1),• Konsultacje (krok 2),• Działanie (krok 3),• Współdecydowanie (krok 4).

Wnioski z warsztatówPartycypacja w procesach decyzyjnych – poziomy partycypacji

36

WNIOSKI Z WARSZTATÓW

1

2

3

4

KROKI

Współdecydowanie

Działanie

Konsultacje

Dostęp do informacji

37


Krok 1. Dostęp do informacji

Krok 1. to grupa działań i inicjatyw, które mają na celu za-pewnienie podmiotom prywatnym biorącym udział w reali-zacji i finansowaniu działań rewitalizacyjnych dostępu do informacji, na przykład: • informacji o procedurach formalnych,• informacji o źródłach finansowania, • informacji o zasobie np. lokalowym i jakości tego zaso-

bu, potrzebach inwestycyjnych itp., • informacji o działaniach na obszarze, kierunkach rozwoju.

Krok 2. Konsultacje

Krok 2. to grupa działań i inicjatyw mająca na celu promo-wanie otwartego dialogu z osobami i podmiotami prywat-nymi jak również pomiędzy nimi.

Krok 3. Działanie

Krok 3. to grupa działań i inicjatyw umożliwiająca osobom i podmiotom prywatnym aktywne angażowanie się w reali-zację działań rewitalizacyjnych. Ta grupa działań pomaga budować lokalną tożsamość, włączać różne grupy społecz-ne w realizację projektów i zachęcać je do aktywnego dzia-łania.

Krok 4. Współdecydowanie

Krok 4. to grupa działań i inicjatyw umożliwiająca podmio-tom prywatnym współdecydowanie o rodzaju lub sposobie zagospodarowania danego terenu lub też umożliwiająca tym podmiotom współdecydowanie o finansowaniu przed-sięwzięć rewitalizacyjnych. Takie działania to przykłady pełnego partnerstwa, opartego na poczuciu współodpowie-dzialności za dane działanie.

Wzmożone zainteresowanie partycypacją obywatelską niesie dla sprawujących samorządów i administracji szansę wejścia na nowe ścieżki dialogu z obywatelami, organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami prywat-nymi. To z kolei oznacza konieczność zdefiniowania reguł i procedur. Ważne jest również świadome wykorzystywa-nie instrumentów, zarówno niefinansowych jak i finanso-wych, i ich oddziaływań. W ostatnich latach wiele działo się również obszarze niesformalizowanych procesów dialogu pomiędzy władzami a mieszkańcami. Przykładem do naśladowania są te gminy, w których metody partycy-pacji obywatelskiej zostały trwale wbudowane w praktykę zarządzania i rządzenia miastem. W ten sposób partycy-pacja nie musi poprzez coraz to nowe konflikty być nie-ustannie wymuszana na władzach przez mieszkańców, ale stanowi kluczowy element przyjętego stylu prowadze-nia polityki – zorientowanego na dialog, rozszerzającego i uzupełniającego dotychczasowe mechanizmy reprezen-tacji i planowania o dialog obywatelski.

W następnej części zostaną pokazane przykłady działań, w podziale na cztery poziomy zaangażowania. Każdy z przykładów zawiera informacje o:• podmiotach, dla których dedykowane jest konkretne

działanie, mianowicie:

• instrumentach wykorzystanych przy realizacji danego działania.


Mieszkańcy, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe,

Organizacje pozarządowe i podmioty ekonomii społecznej,

Przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodar-czą na obszarze rewitalizowanym i zatrudniający jego mieszkańców oraz

Inwestorzy prywatni, w tym deweloperzy prowa-dzący inwestycje, także te „zielone”.

38


KROK 1. DOSTĘP DO INFORMACJIPrzykład 1: FB miejski – strona dotycząca miasta Fredrikstad

• Grupa podmiotowa: • Instrumenty:

– Niefinansowe: dostęp do informacji – Finansowe: brak

Informacje to dziś jedno z najważniejszych narzędzi. Do-starczając mieszkańcom ważne i aktualne informacje, władze publiczne mogą zwiększyć ich uczestnictwo, uzy-skać większą liczbę głosów podczas wyborów oraz pod-nieść poziom zadowolenia z proponowanych projektów. Przez wiele lat miasto Fredrikstad wypracowywało rozwią-zania cyfrowe zmierzające do uzyskania bezpośredniego kontaktu z mieszkańcami i użytkownikami gminy. Gminy miejskie operują na licznych platformach, tj. Facebook, NettÅpent, ByPå, Youtube i innych. Robią to, aby dotrzeć do większości mieszkańców. Ponadto używają poczty, któ-ra jest najpowszechniejszym sposobem komunikacji. • W 2013 roku gmina uruchomiła „BYPÅ”. Strona ta jest

przeznaczona dla wszystkich klubów i stowarzyszeń,

Partycypacja w praktyce

39


mieszkańców i społeczności lokalnych. Znajdują się tam informacje o spotkaniach, działaniach kulturalnych, planach, jak również lista wszystkich organizacji poza-rządowych działających w Fredrikstad. To bardzo waż-ne, ponieważ każdy mieszkaniec może dowiedzieć się o pracy zespołów pracujących w jego regionie. Ponadto na stronie znajduje się kalendarz kulturalny, platforma wymiany przedmiotów oraz mapa cyfrowa używana, na przykład, w trakcie ważnych wydarzeń. Strona za-wiera również przydatne informacje dla stowarzyszeń i wskazówki dotyczące wnioskowania o finansowanie dla projektów. To bardzo ważne, by strona była dyna-miczna, aby zmieniała się w miarę rozwoju społeczeń-stwa, technologii i potrzeb.

• Strony miasta Fredrikstad na portalu Facebook posia-dają 16.000 fanów. Za pomocą strony władze gminy publikują codzienne informacje i materiały promocyjne. Informują one również mieszkańców o przerwach w do-stawach wody, pracach budowlanych, jak również kon-sultacjach społecznych i wydarzeniach.

• NettÅpent to strona, za pomocą której mieszkańcy mogą zgłaszać błędy i wady, począwszy od oświetlenia ulicznego a skończywszy na dziurach w drogach. Mogą również zgłaszać pochwały, krytykę i inne problemy ważne dla ich społeczności. Odbywa się to za pomocą mapy dostępnej na stronie.

• YouTube jest coraz ważniejszą platformą, szczególnie dla ludzi młodych. Używana jest przez władze do publi-kowania wycinków informacji, często z zabarwieniem humorystycznym. Platforma ta umożliwia również mieszkańcom publikowanie swoich filmów.

Strona gminy Fredrikstad jest kompletnym rozwiązaniem, prezentującym wszystkie informacje o gminie, administra-cji, polityce gminy, organizacji, obsadzie stanowisk w gmi-nie i zakresach obowiązków pracowników. Strona publikuje również informacje pochodzące z innych kanałów.

Dziś Fredrikstad jest pierwszą w pełni cyfrową gminą miej-ską w Norwegii. Oznacza to, że niemal całą komunikacja odbywa się pocztą elektroniczną lub innymi metodami cyfrowymi, takimi jak Dropbox, Stare, itp. W ten sposób mieszkańcy mają dostęp do wszystkich informacji w każ-dym momencie, bez względu na to, gdzie się znajdują.

Przykład 2: Gminne plany zagospodarowania (masterplany), jako źródło informacji dla inwestorów w Rejkiawiku


– Niefinansowe: dostęp do informacji, wspólna reali-zacja celu strategicznego

– Finansowe: brak

Plan gminny jest najlepszym narzędziem służącym rozwo-jowi miasta w dłuższej perspektywie. jest przede wszyst-kim ważny z uwagi na określenie wiążących wytycznych dla pozostałych decyzji planistycznych – zarówno planów dzielnicy, jak i planów szczegółowych. Reguluje on proces decyzyjny w kwestiach związanych z miastem od mo-mentu ustalania polityk do ich implementacji. Plan gmin-ny wybiega daleko w przyszłość w zakresie polityk plani-stycznych oraz środowiskowych. Decyzje w nim zawarte podejmowane są z poszanowaniem potrzeb przyszłych pokoleń. Przedstawia propozycje celów dla miejskich dzielnic, aby mogły rozwijać się w sposób zrównoważony oraz przyjazny, kładąc nacisk na środowisko ukształtowa-ne przez człowieka.

W Rejkiawiku plan gminny jest umową zawartą pomię-dzy miastem Rejkiawik oraz jego mieszkańcami, nie tylko w zakresie wizji przyszłości, ale również praw i obo-wiązków obu stron. Celem planu gminnego jest przede wszystkim zapewnienie dobrego stanu zdrowia, bezpie-


40


czeństwa oraz optymalnej jakości życia dla obecnych mieszkańców oraz kolejnych pokoleń. Przedstawia on kierunki rozwoju miasta w dłuższej perspektywie cza-sowej. Określa położenie obszarów przyszłej zabudo-wy mieszkaniowej oraz przemysłowej, wyznacza, któ-rędy powinny przebiegać nowe drogi i ścieżki, a także które tereny powinny zostać przeznaczone na cele rekre-acyjne.

Nowy plan gminny, sporządzony dla okresu od roku 2010 do 2030, jest korektą dokumentu na lata 2001–2024. W celu przygotowania aktualizacji, przez ostatnie lata dokonano różnorodnych ewaluacji, ocen przyjmowanych rozwiązań oraz włączenia społeczeństwa poprzez proces partycypacji – zarówno jeśli chodzi o mieszkańców, jak i pozostałych zainteresowanych stron. Masterplan (plan generalny lub plan zagospodarowania) jest oficjalnym, wiążącym planem gminy dotyczącym rozmieszczenia osadnictwa oraz kształtowania jego otoczenia w dłuż-szej perspektywie czasowej. Określa się w nim zasady podziału obszaru, np. na tereny mieszkaniowe, rekreacyj-ne, handlowe, usługowe lub poddane ochronie. Zawiera także ustalenia co do przebiegu ulic, a także reguluje wy-magania w stosunku do projektów dla poszczególnych budynków. m.in. w zakresie liczby kondygnacji, liczby mieszkań, określonych materiałów budowlanych oraz kształtu dachu. Islandzkie prawo ma zapewniać efektyw-ne wykorzystanie terenu z zachowaniem zasad zrówno-ważonego rozwoju.

Partycypacja społeczna jest podstawą procedury szer-szego uzgadniania planu. Jesienią roku 2009, gdy praca nad sporządzaniem opisywanego dokumentu została formalnie rozpoczęta, przeprowadzono otwarte spotka-nia na terenie każdej dzielnicy. Mieszkańcy przedstawili na nich szereg pomysłów i wizji, które stały się następnie punktem wyjścia dla sporządzania planu. Pierwszy pro-

jekt dokumentu przedstawiono mieszkańcom w marcu oraz kwietniu 2012 r. Po opracowaniu kolejnego projektu ponownie zorganizowano otwarte spotkania w przypad-ku każdej dzielnicy, aby przedstawić strategiczne cele no-wego planu gminnego, jak również główne zmiany, które zostały zaproponowane przez mieszkańców każdego rejonu w celu osiągnięcia ich wizji. Projekt dokumentu był następnie poddany dyskusji w ramach komitetów, rad oraz innych instytucji miejskich w okresie zimo-wym, na przełomie lat 2012 oraz 2013. Zaktualizowany i skorygowany projekt nowego planu został wyłożony do publicznego wglądu latem roku 2013, po czym zo-stał zatwierdzony przez Radę Miejską Rejkiawiku w dniu 26 listopada 2013 r.

Masterplan Rejkiawiku: http://reykjavik.is/thjonusta/adalskipulag�reykjavikurhttp://eldri.reykjavik.is/desktopdefault.aspx/tabid�3731/ Przykład 3: Infopunkt we Wrocławiu


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje – Finansowe: budżet miasta

Aby rzetelnie opowiedzieć o Infopunkcie Łokietka 5 oddaj-my głos jego twórcom: „Łokietka 5 – Infopunkt Nadodrze powstał jako ośrodek wsparcia działań na rzecz rewitalizacji i rozwoju Nadodrza. Realizuje projekty społeczne, kulturalne i gospodarcze oraz dba o przepływ informacji między urzę-dami a mieszkańcami. Od 2010 roku Infopunkt stanowi nieformalne centrum integracji społecznej i otwarte miej-sce spotkań, dyskusji, a także edukacji kulturalnej. Jako miejsce społeczne wpisał się w topografię obywatelską Wrocławia. Swoją otwartością przyciąga i angażuje środowi-ska pozarządowe i polityczne, uniwersyteckie, artystyczne,

41


przedstawicieli mediów, ruchy miejskie i przede wszystkim mieszkańców.” 1

To, czym zajmuje się Infopunkt, to debaty o mieście, wsparcie przedsiębiorców, animacja kulturalna, ale przede wszystkim miejsce przepływu informacji o tym, co dla Nadodrza i jego mieszkańców jest najważniejsze. To prze-strzeń wspólna dla mieszkańców, w której mogą rozma-wiać o tematach dla nich najważniejszych.

Przykład 4: Łódzcy liderzy rewitalizacji – opracowanie w ramach Pilotażu potencjalnej listy osób zainteresowanych lub zaangażowanych w proces rewitalizacji na terenie miasta


– Niefinansowe: dostęp do informacji, promowanie liderów

– Finansowe: budżet miasta

„Nie warto budować miasta od nowa – można uczynić je lepszym wykorzystując istniejące możliwości i zastane elementy.”2 Jednym z elementów gwarantujących powo-dzenie działań rewitalizacyjnych jest zaangażowanie w ten proces ludzi, którzy mieszkają na obszarach objętych re-witalizacją, którym zależy na realizacji tych przedsięwzięć. Zatem, aby ułatwić przeprowadzanie działań rewitalizacyj-nych warto przemyśleć powołanie do życia „instytucji” lo-kalnego lidera przedsięwzięć rewitalizacyjnych. W związku z tym można rozważyć wyznaczenie przez miasto osób, które zajmą się właśnie bezpośrednim kontaktem z miesz-kańcami.

Lokalny lider rewitalizacji to nic innego jak gospodarz terenu. Każdej osobie wybranej na lidera rewitalizacji ma zostać przypisany konkretny obszar, zgodny z jej osobistymi interesami (tzn. obszar, który zna i jest bliski emocjonalnie). Jej zadaniem będzie nawiązywanie bez-pośrednich kontaktów z mieszkańcami i przedsiębior-cami. Lokalny lider rewitalizacji musi być aktywnym ani-matorem, artystą pracującym na podwórkach wspólnie z okolicznymi mieszkańcami itp. Lokalny lider musi znać mieszkańców, być łącznikiem pomiędzy nimi a magistra-tem, tłumaczyć decyzje urzędnicze, rozmawiać z przed-siębiorcami.

W Łodzi rekrutacja osób mogących być uznanymi za lo-kalnych liderów rewitalizacji dokonana została na pod-stawie przeprowadzonego, przez pracowników urzędu miasta, wywiadu środowiskowego wśród mieszkańców obszarów poddanych przedsięwzięciom rewitalizacyjnym. Na ich podstawie zostały zebrane niezbędne informacje (w tym dane teleadresowe) o osobach zaangażowanych w ten proces. Działalność lokalnych liderów rewitalizacji nie podlega na chwilę obecną finansowaniu z budżetu miasta.

Obok „Lokalnych liderów rewitalizacji” we wspieraniu ich w kontaktach ze społecznością lokalną, zakłada się, utwo-rzenie w urzędzie stanowiska dla osób odpowiedzialnych za zarządzanie projektem rewitalizacji na poziomie mene-dżerskim. Przewiduje się, że osoby na takie stanowisko zostaną wyłonione w trakcie rozpisanego przez urząd kon-kursu (w którym precyzyjne zostaną określone warunki niezbędne do spełnienia) zaś pieniądze m.in. na ich wyna-grodzenie będą pochodzić z budżetu miasta.


1 http://www.lokietka5.pl/ 2 http://www.opus.org.pl/rew/lodz�metamorfoza, data dostępu 10.02.2016 r.

42


Przykład 5: Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS w Łodzi


– Niefinansowe: dostęp do informacji, akcje promo-cyjne

– Finansowe: budżet miasta, mikrodotacje

Misją Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatel-skich „OPUS” jest wspieranie rozwoju i promocja idei spo-łeczeństwa otwartego, którego integralnym elementem są organizacje pozarządowe i wszelkie inicjatywy obywa-telskie. Stowarzyszenie prowadzi działalność w zakresie m.in.3:• edukacji i demokracji, • propagowania standardów działań obywatelskich, • wspierania organizacji pozarządowych, • inicjowania współpracy sektora non�profit – biznes –

administracja publiczna, • usług informacyjnych, • monitorowania inicjatyw społecznych, współpracy mię-

dzynarodowej.

Ponieważ rewitalizacja uważana jest za skoordynowany proces, którego aktywnymi uczestnikami są: samorząd terytorialny, społeczność lokalna i inne podmioty, w tym organizacje pozarządowe, mający m.in. na celu odbudo-wę zdegradowanej tkanki miejskiej, pobudzania do roz-woju i aktywizację społeczną, zatem można stwierdzić, że organizacja jaką jest Centrum Promocji i Rozwoju Inicja-

tyw Obywatelskich OPUS i zakres jej działania wpisuje się w nurt procesów rewitalizacyjnych.

Działania centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatel-skich OPUS koncentrują się przede wszystkim na aspekcie społecznym przedsięwzięć rewitalizacyjnych i obejmują m.in.:• akcję promocyjną informującą mieszkańców, dlaczego

zaangażowanie w przedsięwzięcia rewitalizacyjne jest rzeczą ważną i istotną nie tylko dla miasta, jako jednost-ki, ale także dla pojedynczych podmiotów,4

• akcję informacyjną przeznaczoną dla mieszkańców te-renów zdegradowanych oraz osób chcących aktywnie wesprzeć przedsięwzięcia rewitalizacyjne. Informacje prezentowane na stronie Centrum OPUS zawierają prze-gląd najistotniejszych z tego tematu informacji np. do-tyczących konsultacji społecznych i ich przebiegu oraz wydarzeń tym przedsięwzięciom towarzyszącym,5

• stworzenie i wdrożenie systemu mikrowsparcia. Dzię-ki działaniom Centrum w tym przedmiocie udało się stworzyć listę podmiotów (firm, organizacji, osób fizycz-nych) działających w obszarze wyznaczonego obszaru zdegradowanego i zainteresowanych działaniami na rzecz lokalnych społeczności6. W konkursie złożonych zostało 92 wnioski, z czego: 33 od organizacji pozarzą-dowych, 11 grup nieformalnych, 9 instytucji publicznych, 8 przedsiębiorców, 3 spółdzielni socjalnych i 28 osób fizycznych. Mikrowsparcie na łączną kwotę 199.096 zł otrzymały 43 podmioty (maksymalna kwota wsparcia pojedynczego projektu wynosi 5.000 zł). Ważnym ele-mentem tej inicjatywy był fakt, że każdy podmiot, który

3 http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=38497, data dostępu 17.02.2016 r.4 Szerzej patrz: http://www.opus.org.pl/rew/item/1374�zobacz�jak�zmieni�sie�lodz�do�2020�r, data dostępu 30.03.2016 r.5 Szerzej patrz: http://www.opus.org.pl/rew, data dostępu 30.03.2016 r.6 Inicjatywa ta zrealizowana została w ramach projektu pilotażowego w zakresie rewitalizacji pn. Opracowanie modelu prowadzenia rewitalizacji obszarów miejskich na wybranym obszarze w Mieście Łodzi, realizowanego przez Miasto Łódź współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej, Europejskiego Funduszu Rozwoju

43


otrzymał mikrowsparcie oprócz zasilenia pieniężnego miał opiekuna, którego zadaniem było wspieranie w re-alizacji zadania, monitoring i ewaluacja. Godnym pod-kreślenia jest fakt, że w projektach wzięło udział łącznie ok 8000 łodzianek i łodzian,7

• rozpisanie konkursu na mikrodotacje pt. „Łódź Meta-morfoza”. Głównym założeniem konkursu jest stworze-nie dokumentacji i skonsultowanie projektów architekto-nicznych terenów i budynków z obszarów południowego Śródmieścia Łodzi. W ramach programu przewidziano konkurs na dofinansowanie lokalnych inicjatyw oddol-nych (tzw. mikrodziałań).8

Ponadto z Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywa-telskich OPUS bezpośrednio powiązany jest Program Ani-macji Społecznej, którego naczelnym celem jest wyłonie-nie Lokalnych Liderów rewitalizacji.

Źródło: http://www.opus.org.pl/

KROK 2. KONSULTACJE Przykład 1: Cykl spotkań jako droga do wypracowania programu rewitalizacji dla Warszawy


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje, dialog, wypracowywanie wspólnej wizji

– Finansowe: brak

Wyniki ewaluacji programu rewitalizacji Warszawy wska-zywały na konieczność skoncentrowania prowadzonych

działań rewitalizacyjnych w obszarach o największych problemach i potencjale. Ewaluacja nie wskazywała prio-rytetowych dzielnic, osiedli czy ulic – ta decyzja należała do władz miasta i mieszkańców. Biuro Polityki Lokalowej, odpowiedzialne za sporządzenie programu rewitalizacji, włączyło do debaty o przyszłości rewitalizacji w Warsza-wie różne środowiska. W trzech spotkaniach, na których omawiane były doświadczenia z realizacji „Lokalnego Pro-gramu Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005–2013”, udział wzięli przedstawiciele nauki, organizacji pozarządo-wych oraz środowisk branżowych tj. urbanistów, architek-tów i planistów. Efektem debat i szczegółowych analiz było wypracowanie zasad tworzenia nowego programu rewita-lizacji Warszawy i powstanie „Założeń do Zintegrowanego Programu Rewitalizacji na lata 2014–2022” (ZPR), które następnie uzyskały akceptację Komitetu Monitorującego i Prezydenta m.st. Warszawy.

Kolejny etap prac nad ZPR rozpoczęły spotkania z Dzielni-cowymi Komisjami Dialogu Społecznego (DKDS) dzielnicy Pragi Północ, Pragi Południe oraz Targówka. W spotka-niach poza przedstawicielami DKDS udział wzięli miesz-kańcy, przedstawiciele organizacji pozarządowych, Rad-ni Miasta oraz Radni Dzielnic i przedstawiciele urzędów dzielnicowych. Celem spotkań było wspólne wypracowa-nie formuły partycypacji społecznej oraz zaangażowania mieszkańców, w celu opracowania właściwego proce-su późniejszych konsultacji społecznych. Cykl spotkań w każdej dzielnicy rozpoczynał warsztat interdyscyplinar-ny z prezentacją diagnozy obszaru rewitalizacji. Kolejne warsztaty organizowano w konkretnych blokach tema-tycznych dopasowanych do problemów występujących na danym terenie. Dotyczyły one edukacji i polityki spo-łecznej, kultury, sztuki, sportu i turystyki oraz działalności

7 http://www.opus.org.pl/rew/item/1299�rewitalizacja�w�lodzi�sie�dzieje�a�centrum�opus�jest�w�tym�procesie�waznym�aktorem, data dostępu 30.03.2016 r.8 Szerzej patrz: http://www.opus.org.pl/rew/lodz�metamorfoza/item/1378�konkurs�na�mikrodotacje�lodz�metamorfoza, data dostępu 30.03.2016 r.


44


gospodarczej i przedsiębiorczości. Celem warsztatów było wypracowanie pomysłów na projekty, uporządkowanie zaproponowanych działań oraz włączenie różnych śro-dowisk do współpracy na rzecz wychodzenia obszarów z kryzysu. Łącznie odbyło się 13 spotkań organizowanych przez DKDS oraz Urząd m.st. Warszawy, w których udział wzięło prawie 400 osób. Wśród uczestników obecni byli przedstawiciele lokalnych społeczności, organizacji poza-rządowych i środowisk gospodarczych.Efektem spotkań było opracowanie listy propozycji działań zmierzających do rozwiązania zgłaszanych problemów. Dzięki dyskusjom przeprowadzonym w kilku wątkach (kulturze, edukacji i sporcie, przedsiębiorczości) oraz włą-czaniu się w spotkania przedstawicieli różnych środowisk, na początku 2014 roku zaprezentowano listę projektów w ujęciu tematycznym: wspieranie rozwoju gospodarcze-go, wspieranie rozwoju społecznego, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, działania z zakresu aktywizacji zawodowej, wspierania rodziny, poprawa bezpieczeństwa publicznego, uporządkowanie przestrzeni oraz tworzenie i rozwój infrastruktury. Następnym krokiem było zorgani-zowanie spotkań warsztatowych w każdej dzielnicy w celu przeprowadzenia dyskusji na temat propozycji projektów, doprecyzowania ich oraz wstępnej hierarchizacji. Na pod-stawie zebranych projektów oszacowano wysokość środ-ków na realizację kluczowych przedsięwzięć rewitalizacyj-nych w ZPR Warszawy.

Przykład 2: Lokalny Partner we Wrocławiu


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje, dialog, wypracowywanie wspólnej wizji

– Finansowe: brak

Doświadczenia wrocławskie pokazują, że możliwe są dwa modele organizowania konsultacji z mieszkańcami. Pierw-szy polega na organizacji całego procesu przez urzędni-ków. 100% działań inicjowane, organizowane i prowadzo-ne jest przez komórkę urzędu zajmującą się partycypacją. Drugi polega na organizacji procesu przy wsparciu lokal-nych aktywnych grup mieszkańców. Czasem będą to sa-morządy osiedlowe, czasem NGO, innym jeszcze razem aktywni mieszkańcy, którzy chcą włączyć się w taki pro-ces. Z obserwacji, ale również i z praktyk wrocławskich wynika, że ten drugi proces może być znacznie bardziej efektywny. Czemu? Bo nikt tak dobrze nie rozpoznaje spe-cyfiki lokalnej, jak społeczność, która żyje w danym obsza-rze. Mieszkańcy znają „lokalne ścieżki” mieszkańców i wie-dzą, w którym miejscu powinny pojawić się informacje na temat konsultacji. Oni potrafią zidentyfikować szczególne potrzeby osiedla, które mogą mieć kluczowe znaczenie dla konsultacji. Oni wreszcie pomogą, jak nikt inny, pre-cyzyjniej dotrzeć z informacją o konsultacjach do miesz-kańców. Tego typu procesy we Wrocławiu były ćwiczone przy okazji Laboratoriów Obywatelskich, odbywających się w ramach Wrocławskiego Budżetu Obywatelskiego9 oraz procesów konsultacyjnych, np. dotyczących zagospoda-rowanie Placu Piłsudskiego we Wrocławiu (https://www.wroclaw.pl/plac�pilsudskiego�konsultacje�spoleczne/).

Lokalny partner staje się kluczowym elementem konsultacji. Łatwiej jest prowadzić takie procesy, mając po swojej stro-nie organizację albo niesformalizowaną grupę mieszkań-ców, charakteryzujących się doskonałą znajomością okolicy, w której prowadzi się konsultacje. Lokalnym Partnerem może być samorząd osiedlowy, NGO, aktywiści albo grupa miesz-kańców, którym zależy na danym temacie. Lokalny Partner włącza się w promocję konsultacji, dystrybucję materiałów wspierających, ma wpływ na organizację danego procesu.

9 http://www.wroclaw.pl/wroclawski�budzet�obywatelski�2015�laboratoria�obywatelskie

45


Przykład 3: Gra o budżet


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje, dialog, wypracowywanie wspólnej wizji, planowa-nie działań

– Finansowe: brak

Budżety partycypacyjne są nowym, ale jednocześnie co-raz popularniejszym narzędziem partycypacji stosowa-nym w Polsce. Jednak ich funkcjonowanie i organizacja różnią się w poszczególnych miastach. Wrocław mocny nacisk kładzie na dyskusję/dialog. Dialog, który w proce-sie budżetu partycypacyjnego wydaje się być najważniej-szy. Stąd pilotażowe próby w roku 2016 zastosowania elementów gry. Gra polega na wciągnięciu mieszkańców w proces decyzji i wzajemnego przekonywania się, co do słuszności realizacji takich lub innych projektów w danej okolicy. Każdy z uczestników ma określoną sumę wirtual-nych pieniędzy, którą może przeznaczyć na dany projekt. Ale warunkiem podjęcia decyzji, jest motywacja swojej decyzji i jej obrona w „starciu” z innymi graczami.

Projekt realizowany jest przez Centrum Rozwiązań Syste-mowych: https://crs.org.pl/

Przykład 4: Lepszy Rejkiawik – opinie mieszkańców się liczą


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje, dialog, wypracowywanie wspólnej wizji, planowa-nie działań

– Finansowe: brak

Lepszy Rejkiawik (www.betrireykjavik.is) to miejski projekt konsultacyjny umożliwiający mieszkańcom Rejkiawiku rozwijanie swoich pomysłów dotyczących poprawy stanu własnych dzielnic. W ramach otwartego naboru miesz-kańcy mogą zgłaszać swoje propozycje na stronie Betri Rejkiawik, począwszy od poprawy stanu placów zabaw, a kończąc na sadzeniu drzew i tworzeniu połączeń trans-portowych. Strona Lepszy Rejkiawik umożliwia aktywiza-cję mieszkańców w procesie demokracji i promowanie kwestii dla nich najważniejszych.

Strona Lepszy Rejkiawik to prawdziwie demokratycz-ny proces, a władze miasta zachęcają mieszkańców do uczestnictwa w wyborze projektów przeznaczonych do wdrożenia. Strona umożliwia mieszkańcom śledzenie postępu projektów i komentowania ich wykonalności, wartości i skuteczności. Wszystkie ze zgłaszanych pro-jektów są omawiane w trakcie spotkań mieszkańców dzielnic Rejkiawiku. Rady Dzielnic mają ostateczny głos w sprawie kwalifikacji projektów na listach wdrożenio-wych, uwzględniając takie czynniki jak praktyczność i możliwości finansowe. Następnie mieszkańcy mają możliwość głosowania internetowego na ulubione pro-jekty, a najpopularniejsze z nich otrzymują część z bu-dżetu 300 milionów koron islandzkich wyznaczonego przez Miasto Rejkiawik. Każdego miesiąca władze mia-sta wdrażają pięć najbardziej popularnych projektów (o największych zaletach merytorycznych) rękami stosow-nej komisji eksperckiej. Ponadto, każdy popularny projekt w danej kategorii (turystyka, budowa, rozrywka i rekreacja zewnętrzna, sport, prawa człowieka, kultura i sztuka, edu-kacja, transport, planowanie, administracja, środowisko, opieka społeczna i inne) jest omawiany przez stosowną komisję ekspercką. Projekty, które otrzymają słabsze oce-ny stanowią wkład w decyzje podejmowane przez wybra-nych przedstawicieli miasta. Poniżej przedstawiono pro-jekty omawiane przez obywateli.


46


Projekt 1. Kosze na śmieci

„Dobrym pomysłem byłoby stworzenie w naszej dzielnicy koszy na śmieci, które byłyby zabawne i inspirujące, nie tylko standardowe. Dzieci miałyby lepszą motywację do segregacji odpadów, na przykład, gdyby kosze na śmieci wyglądałyby jak postaci z ich ulubionych kreskówek.”

Projekt 2. Łaźnia w Rejkiawiku

„Łaźnia w Rejkiawiku to byłoby serce miasta. Jest to stare więzienie przekształcone na Łaźnię, zgodnie z modelem wschodnioeuropejskim. Dawne cele więzienne zostałyby przekształcone na sauny lub suche sau-ny. Spacerniak służyłby do schnięcia zimą i opalania się latem. Byłoby to również miejsce do medytacji, upra-wiania jogi i ćwiczeń Mullera. Spa dla wszystkich!”

47


Projekt 3. Gorące źródło

„Fontanna lub staw z gorącą wodą, służąca jako miejsce do moczenia nóg, albo po prostu do obserwowania, jak woda paruje do nieba. Jak „Kerið”, ale większy. To gorące źródło mogłoby się znajdować nad morzem, gdzie oferowałoby dodatkowo widok na morze.”

Projekt 4. Skatepark

„Ogrzewany skatepark wraz z infrastrukturą, przeznaczony do użytku przez cały rok, znajdujący się wewnątrz budynku i na zewnątrz byłby idealnym rozwiązaniem na islandzką pogodę.”


48


KROK 3. DZIAŁANIE I UMACNIANIE ROLI LOKALNYCH SPOŁECZNOŚCI Przykład 1: Gmina Wrocław i EkoCentrum Wrocław – kompostowanie bioodpadów


– Niefinansowe: dialog, wypracowywanie wspólnej wizji, planowanie i realizacja wspólnych działań

– Finansowe: Gmina Wrocław, WFOŚiGW we Wro-cławiu

Gmina Wrocław zainicjowała w lipcu 2012 r. pilotażo-wy „Program udostępniania mieszkańcom pojemników do kompostowania odpadów zielonych oraz odpadów kuchennych ulegających biodegradacji”. Program reali-zowany jest do dnia dzisiejszego. Realizacja polega na bezpłatnym udostępnianych mieszkańcom Wrocławia, zakupionych uprzednio przez miasto kompostowników. Kompostowniki są udostępniane posiadającym ogrody przydomowe oraz placówkom oświatowym na terenie miasta. Fundacja EkoRozwoju prowadząca ośrodek edu-kacji ekologicznej EkoCentrum na wrocławskim Nadodrzu, jest jedną z placówek, które otrzymały taki kompostownik. Został ustawiony na dziedzińcu EkoCentrum i służy do bio-degradacji odpadów wytworzonych przez użytkowników i pracujące tam osoby. Kompostownik stoi w miejscu wi-docznym i często jest elementem zajęć edukacyjnych. Zarówno, jako miejsce obrazujące na czym polega podda-wanie biodegradacji odpadów, jak i element zajęć o odpa-dach Ponadto w 2016 r. wraz z ofertą pakietu edukacyjne-go dla szkół w ramach zajęć „R – jak redukuj” EkoCentrum wprowadziło opcję rozszerzoną dla tych szkół, które są chętne do podjęcia wyzwania i przełożenia teorii z zajęć na

praktykę przez cały rok szkolny. W ramach zajęć „Recykling to za mało” uczniowie zajmują się kwestiami związanymi z odpadami przede wszystkim pod kątem ich ogranicza-nia: głównie poprzez budowanie postawy odpowiedzial-nego konsumenta oraz szukaniem rozwiązań możliwych do wprowadzania we własnym domu (ponowne używa-nie, przetwarzanie, upcykling). Każda grupa bierze udział w pakiecie 3 zajęć, co daje możliwość na utrwalenie i upo-rządkowanie wiedzy natomiast opcja z posiadaniem kom-postownika w szkole daje możliwość w praktyce działaniu na rzecz ograniczania powstawania odpadów.

Wymagania, jakie szkoły muszą spełnić, aby otrzymać kompostownik nie są wygórowane – udział w zajęciach oraz podpisanie deklaracji współpracy w zakresie powsta-wania odpadów w szkole i umożliwieniu uczniom kom-postowania odpadków na terenie szkoły. Jednocześnie szkoła powinna mieć miejsce, gdzie wytworzony kompost będzie można wykorzystać – jest to również zachęta to działań w skali mikro – w zakresie ogródków miejskich, gdzie uczniowie uczą się uprawiać podstawowe warzywa na własne potrzeby.

Dodatkowe informacje:• http://www.ekocentrum.org/index.php/ofertaedukacyj-

na/nasza�oferta/projekty�tematyczne/item/200�r�jak�redukuj�zajecia�edukacyjne�w�ekocentrum�wroclaw

• http://www.wroclaw.pl/projekt�segregujwrocpl

49

WNIOSKI Z WARSZTATÓWWNIOSKI Z WARSZTATÓW

Fot. Monika Onyszkiewicz

50


Fot.

Thom

as A

rns

51


Przykład 2: Zielony ogród i mural na Nadodrzu we Wrocławiu



– Finansowe: środki prywatne, wkład rzeczowy uczestników projektu

Zielony ogród powstał na skwerze przy ul. Paulińskiej i ul. Rydygiera we Wrocławiu. Obok wyremontowanej ka-mienicy oraz oficyn Centrum Wsparcia Miejskiego Ośrod-ka Pomocy Społecznej, powstała kolejna inicjatywa w ra-mach procesu rewitalizacji Nadodrza. Stworzenie miejsca służącego budowaniu więzi sąsiedzkich, spędzaniu wol-nego czasu przez wrocławian i podejmowaniu inicjatyw społecznych o profilu ekologicznym stało się celem tego działania. Przygotowanie projektu i jego realizacja trwały kilka miesięcy. W ramach tego przedsięwzięcia swe siły połączyli mieszkańcy, działające na obszarze organizacje pozarządowe i jednostki miejskie, które aktywnie uczestni-czyły w budowaniu ogrodu i organizacji pikniku inaugura-cyjnego, oraz dwa przedsiębiorstwa, które zaangażowały środki finansowe i zaoferowały wsparcie rzeczowe w po-staci skrzyń, kontenera, narzędzi, roślin i ziemi. Koordyna-cję działania zapewniła Wrocławska Rewitalizacja – ope-rator procesu rewitalizacji.

Na skwerze ustawione zostały skrzynie wypełnione ziemią oraz kontener do przechowywania narzędzi ogrodniczych, stołów, ławek, namiotu ogrodowego. W trakcie pikniku zor-ganizowanego w sobotnie popołudnie dorośli, dzieci i mło-dzież razem sadzili rośliny ozdobne, uprawne i lecznicze, wymieniając informacje na temat hodowli roślin. Program pikniku wypełniły również akcje artystyczne i edukacyj-ne np. malowanie „mówiących psów” zachęcających do

sprzątania po swoich pupilach, wspólne zabawy i biesia-dowanie. Chęć i zobowiązanie do dbania o ogród podjęli mieszkańcy oraz organizacje pozarządowe mające siedzi-bę w sąsiedztwie skweru.

Budowa ogrodu dała również impuls do uruchomienia ko-lejnych inicjatyw. Na jednej ze ścian oficyny powstał mural zaprojektowany przez dzieci romskie przy dużym zaanga-żowaniu ich rodzin. Kolejną inicjatywą było stworzenie mo-zaiki z kafli ceramicznych pn. „Serce Nadodrza”, ukazującą zaangażowanie w proces rewitalizacji mieszkańców dziel-nicy, przedstawicieli miasta, służb publicznych i innych podmiotów. W planach jest również utworzenie zielonej ściany na przyległym budynku oficyny. Ogród jest przykła-dem nie tylko łączenia kolejnych inicjatyw w kompleksowe i całościowe działania rewitalizacji, ale przede wszystkim przyczynkiem do integracji społeczności lokalnej obszaru wsparcia.

Przykład 3: Projekt Strych, czyli adaptacja pomieszczeń na cele mieszkalne na obszarach rewitalizowanych w Łodzi

• Grupa podmiotowa: (najemcy, studenci, absolwenci) • Instrumenty:


– Finansowe: ulgi, prawo do wykupu mieszkania

Projekt Strych to autorski projekt Urzędu Miasta Łodzi, a jego organizatorem jest Biuro ds. Rewitalizacji i Rozwo-ju Zabudowy Miasta Łodzi. Inspiracją do utworzenia tego programu były:• po pierwsze, występujące wśród mieszkańców proble-

my mieszkaniowe,• po drugie, moda, w której zamieszkiwanie poddaszy jest

„trendy”. Związane jest to m.in. z faktem, że mieszkania

52


na ostatnich kondygnacjach są ciekawe do aranżacji.• po trzecie, możliwość kontynuacji przez społeczeństwo

przedsięwzięć rewitalizacyjnych polegających na moder-nizacji lokali w odnawianych budynkach mieszkalnych.

Jednym z założeń programu „Projekt strych” była chęć za-oferowania do adaptacji powierzchni w budynkach miesz-kalnych tym osobom, których nie stać na kupno mieszkania, branie kredytu hipotecznego na trzydzieści lat lub też nie posiadają zdolności kredytowej umożliwiającej zaciągnię-cie takiego zobowiązania. Projekt skierowany jest do osób, które zamieszkują na terenie miasta Łodzi, nie mają zaspo-kojonych potrzeb mieszkaniowych i na własny koszt chcą wykonać adaptację strychów/poddaszy na cele mieszkalne w budynkach należących do Gminy. Osobami uprawniony-mi do składania wniosków w „Projekcie strych” w pierwszej kolejności są osoby będące najemcami, na czas nieozna-czony, lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład mieszka-niowego zasobu miasta, które nie zalegają z zapłatą czyn-szu i innych opłat związanych z eksploatacją lokalu, czyli są tym samym wiarygodne finansowo i dają gwarancję wy-konania prac adaptacyjnych oraz uiszczania regularnie czynszu za modernizowany lokal. Warunkiem skorzystania z projektu jest konieczność przekazania dotychczas zajmo-wanego lokalu. Osobami preferowanymi są również studen-ci i absolwenci szkół wyższych w Łodzi, którzy zamieszkują na terenie miasta Łodzi,

Projekt zakłada, że najemca sam na własny koszt i biorąc pełną odpowiedzialność, w terminie 2 lat od czasu zawar-cia umowy użyczenia dokonuje zmiany przeznaczenia pod-dasza na cele mieszkalne. Sam ponosi koszty związane z projektem i uzyskaniem stosownych pozwoleń i samo-dzielnie przekształca przestrzeń, która staje się terenem

inwestycyjnym. Poniesione koszty za prace, które przyczy-nią się do podniesienia standardu nieruchomości, będą pod-legały rozliczeniu w formie potrąceń w czynszu. Po upływie czasu ustalonego przez Urząd (z reguły jest okres 5 lat) najemca może wykupić zajmowany lokal na własność.

Źródło: http://www.uml.lodz.pl/miasto/rewitalizacja_i_zabytki_/projekt_strych/

Przykład 4: Program Zielone Podwórka w Łodzi – uporządkowanie przestrzeni wspólnej służącej wypoczynkowi i rekreacji


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje, dialog, wypracowywanie wspólnej wizji, planowa-nie i realizacja wspólnych działań


Program Zielone Podwórka jest programem, który jest re-alizowany nie tylko przez miasto Łódź, ale też przez inne miasta Polski, chociażby Szczecin. Choć swym zasięgiem obejmuje teren całego miasta, to w głównej mierze doty-czy przestrzeni objętej programem rewitalizacyjnym. Cytu-jąc za przedstawicielami administracji publicznej program Zielone Podwórka to program, który pozwala na zmianę często szarych miejskich podwórek w miejsca przyjazne mieszkańcom – zielone oazy spokoju, miejsca sąsiedz-kich spotkań i odpoczynku”.10

Generalnie celem Programu jest wspomaganie rozwoju wspólnot i społeczności lokalnych w zakresie polepszenia standardu życia oraz warunków wypoczynku mieszkań-


10 http://zbilk.szczecin.pl/bip/?type=article&action=view&id=22, data dostępu 15.02.2016 r.

53


ców Łodzi poprzez poprawę estetyki otoczenia budynków wspólnot mieszkaniowych w wyniku realizacji Projektu. Zadanie, jakie spełnia powyższy program jest to estety-zacja zdegradowanej przestrzeni publicznej oraz propa-gowanie jednego z haseł przedsięwzięć rewitalizacyjnych – wspólna nie znaczy niczyja. Dzięki podjętym, działaniom podejmowanym w ramach tego przedsięwzięcia powstają zieleńce, miejsca wypoczynku dla seniorów, dzieci i mło-dzieży wyposażone w elementy małej architektury takie jak: ławki, place zabaw, stoliki do gier, itp.

Program Zielone Podwórka cieszy się dużym powodze-niem. W Łodzi rozpisano już kolejną, �I edycję tej inicja-tywy.11 Programem są objęte nieruchomości stanowiące własność miasta, przylegające do nieruchomości Wspól-not Mieszkaniowych, do których Wspólnota Mieszkaniowa lub współwłaściciele lokali tej Wspólnoty uzyskali tytuł prawny w postaci umowy dzierżawy lub użyczenia. Pro-gram Zielone Podwórka jest w głównej mierze programem o charakterze prospołecznym, gdyż istotnym elementem w tym programie jest aprobata i aktywizacja społeczno-ści zamieszkującej zdegradowane tereny. Miasto współ-uczestniczy, poprzez wsparcie finansowe, w kreowaniu rewitalizacji zniszczonej przestrzeni wspólnej, które obej-muje m.in. takie czynności jak: urządzenie zieleni, remont chodników czy zakup oraz montaż urządzeń małej archi-tektury. Dofinansowanie ze strony podmiotu publiczne-go zgłoszonych do realizacji inwestycji stanowić może maksymalnie 75% wartości przedstawionej w kosztorysie przedsięwzięcia z zastrzeżeniem, że kwota ta nie może przekroczyć 35.000 zł brutto.

Oprócz wsparcia finansowego urząd miasta służy także pomocą w zakresie poprawnego przygotowania wniosków

i kosztorysów inwestycji wpisującej się w ramy programu Zielone Podwórka.

Źródło: http://www.uml.lodz.pl/miasto/zielone_podworka/

Przykład 5: Projekt Witryna w Łodzi



– Finansowe: doradztwo specjalistyczne, budżet miasta, wkład własny najemców lokali użytko-wych

Projekt Witryna – projekt zakończony 30.08.2013 r. – cel: estetyzacja przestrzeni publicznej na ul. Piotrkowskiej. Organizatorem był Miejski Konserwator Zabytków oraz Urząd Miasta Łodzi. Druga zmodyfikowana edycja zakoń-czyła się 30.11.2015 r. Konkurs realizowany został w ra-mach projektu „Galeria Urząd 2015” przez Fundację Bęc Zmiana, Narodowe Centrum Kultury i Miasto Łódź.Naczelnym celem zrealizowanych projektów była estety-zacja przestrzeni publicznej na terenach podlegających rewitalizacji. W ramach pierwszej edycji urząd miasta stworzył dla najemców lokali użytkowych możliwość skorzystania z usług jednej z łódzkich pracowni architek-tonicznych celem profesjonalnej aranżacji witryny sklepo-wej. Z usług mogli skorzystać wszyscy handlowcy, którzy złożyli pisemną deklaracje, zaś realizacja projektu dotyczy-ła 10 wybranych przez urząd lokalizacji.

W ramach drugiej, zmodyfikowanej, edycji projektu należało zaprojektować witrynę sklepową. Przedstawione projekty

11 Załącznik do zarządzenia Nr 1728/�I/12 Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 25 stycznia 2012 r. w sprawie zatwierdzenia Programu Zielone Podwórka zmienionego zarządzeniami Nr 3816/�I/13 z dnia 20 lutego 2013 r. i Nr 5702/�I/14 z dnia 4 lutego 2014 r.

54


aranżacji witryny sklepowej powinny:• po pierwsze, mieć charakter dekoracyjny,• nawiązywać do asortymentu i charakteru danego miej-

sca,• zaprojektowane wystawy powinny wzbudzać zaintere-

sowanie i przyciągać klientów, • być wizytówką sklepów, lokali w centrum miasta.Za najlepsze projekty przewidziano nagrody pieniężne. Tu również, jak w przypadku pierwszej edycji, nabór projek-tów był nieograniczony.

Projekt Witryna miał w swych założeniach zrealizować jed-no z założeń programów rewitalizacyjnych, a mianowicie pobudzić i uatrakcyjnić przestrzeń publiczną. Działanie to

kreowało nie tylko estetyczny porządek ulicy. Należy pa-miętać, że estetyczny wygląd witryn sklepowych, ciekawy, intrygujący design jest od dawna priorytetem w działalno-ści sklepów w galeriach handlowych i powinien stać się także istotny dla właścicieli małych sklepów zlokalizowa-nych na głównych ulicach miast. Profesjonalnie zaaranżo-wana wystawa zdecydowanie lepiej oddziałuje na klientów przyciągając ich uwagę, tym samym generując zysk. Rów-nież dla miasta ma to duże znaczenie pobudza bowiem rewitalizowane tereny przywracając im niejednokrotnie pierwotne funkcje.

Źródło: http://www.uml.lodz.pl/miasto/aktualnosci/?news=29510

55


Przykład 6: Ruska 46, czyli nowa przestrzeń dla kultury we Wrocławiu



– Finansowe: budżetu miasta, środki ministerialne

Założeniem tego projektu jest stworzenie przestrzeni do wielu różnorodnych działań twórczych, gdzie swoje miej-sce odnajdą twórcy, artyści, organizacje pozarządowe, instytucje kultury i in. – otwartego dla wszystkich miesz-kańców Miasta. Tą unikalną przestrzeń dla kultury two-rzy kompleks zabudowań poprzemysłowych z początku XX wieku, położonych w ścisłym centrum Wrocławia.

Jeszcze nie tak dawno Ruska 46 była enklawą działań artystycznych, aktywności różnych grup i inicjatyw od-dolnych, z zaniedbanym, ciemnym, pełnym samochodów podwórkiem i budynkami w kiepskim stanie technicz-nym. Rolę gospodarza miejsca przyjęła na siebie spół-ka Wrocławska Rewitalizacja współtworząc zarówno plan remontów jak i przyszłą koncepcję funkcjonowania kompleksu zabudowań. Zrezygnowano ze ścieżki arbi-tralnego zagospodarowania tego miejsca, określenia jego funkcji oraz przeprowadzenia remontów w sposób, który zmusiłby działających tam artystów, rzemieślników i różne instytucje do czasowego opuszczenia zabudo-wań. W zamian zaproszono użytkowników do aktywnego tworzenia koncepcji funkcjonowania przestrzeni kultury, proponowania rozwiązań, zgłaszania potrzeb – słowem tworzenia atmosfery i charakteru tego miejsca.

Po kilku latach realizacji projektu w przestrzeni kom-pleksu zabudowań funkcjonuje Recepcja Podwórka R46

– punkt wystawienniczy i informacyjny o wydarzeniach i działających tu twórcach czy podmiotach. Miejsce to na-biera charakteru centrotwórczego w skali miasta, coraz bardziej tętni życiem i twórczym fermentem. Czołowym efektem projektu jest również Galeria Neonów prowadzo-na przez Fundację Neon Side. Gromadzone i pieczołowi-cie odnawiane reklamy świetlne, będące świadectwem minionych pięćdziesięciu lat, znalazły swoje miejsce na fasadach zabudowań, tworząc osobliwą galerię przywo-łującą wspomnienia lat 60. i 70. minionego stulecia, jak również piękną iluminację podwórza.

Zaangażowanie podmiotów publicznych i prywatnych, różnych źródeł finansowania, wspólne wypracowanie ciekawej koncepcji funkcjonowania miejsca, zapewnienie stałej koordynacji działań dały widoczny i trwały efekt – mimo, iż realizacja projektu jeszcze się nie zakończyła.

Fot. WR Sp. z o.o.

56


Fot. Thomas Arns

Fot. Thomas Arns

57


Przykład 7: Skatepark i Hala Skatingowa w Fredrikstad


– Niefinansowe: konsultacje, dialog, wypracowywa-nie wspólnej wizji, planowanie i realizacja wspól-nych działań


Miejsca publiczne i ich infrastruktura, parkingi, klatki schodowe i inne miejsca publiczne to od zawsze domena skaterów. Do 1979 roku w Norwegii obowiązywał zakaz poruszania się na deskorolkach, ale po jego zniesieniu za-interesowanie tym sportem rośnie z roku na rok.

Dziś spotykamy deskorolkarzy w wieku od 5 lat w górę, pochodzących z różnych środowisk. Największą jednak grupą są chłopcy w wieku 20–25 lat, pragnący wolności, niezależności i wyzwań. Przez wiele lat rozwijali swoje umiejętności na schodach Ratusza Miasta Fredrikstad, na parkingach, placach i w parkach. Stanowiło to uciechę dla obserwujących, ale też źródło irytacji. Ze względu na to oraz w wyniku silnego zaangażowania samych skate-rów gmina uruchomiła dedykowany projekt w 2013 roku. Dzięki finansowaniu z funduszy europejskich chcieliśmy uzyskać zaangażowanie samej młodzieży w projektowa-nie zabudowanej hali skatingowej. W wyniku projektów grupowych wyłoniono trzy różne propozycje opublikowane w Internecie i poddane powszechnemu głosowaniu.

Dzisiaj, sporty deskorolkowe i skating to jedne z najpopu-larniejszych form aktywności pozaszkolnej w Fredrikstad. Hala codziennie gości do 50 odwiedzających. Skaterzy wybudowali halę własnymi rękami i mają określone opinie co do jej działania. Uczestniczą również w jej zarządzaniu. Dziś pracują nad projektem budowy mini toru dla dzieci w wieku 2–5 lat.

W drodze decyzji politycznej określono, że należy również wybudować zewnętrzny Skatepark. Przez wiele lat gmina próbowała znaleźć odpowiednie dla niego miejsce. Na-leżało uwzględnić takie czynniki jak hałas, powierzchnia, bliskość centrum miasta i bliskość infrastruktury trans-portowej. Zdecydowano, że parking pomiędzy wjazdem na autostradę, cmentarzem i linią kolejową spełnia wszystkie z tych wymogów. Do udziału w planowaniu parku zapro-szono samych skaterów i architekta. Architekt sam jest bardzo doświadczonym skaterem. W wyniku ich prac stworzono bardzo popularne miejsce, odwiedzane od mar-ca do października przez dzieci w każdym wieku oraz ich rodziców.

Przykład 8: Remont płyty rynku w Przasnyszu jako zachęta do podjęcia działań remontowych

• Grupa podmiotowa: (właściciele nieruchomości) • Instrumenty:


– Finansowe: budżet miasta, środki własne właści-cieli nieruchomości w Rynku, premie termomo-dernizacyjne

Jednym z ważniejszych działań rewitalizacyjnych w Prza-snyszu był remont zabytkowego ratusza wraz z płytą Ryn-ku, , który przyczynił się do wzrostu atrakcyjności danego fragmentu miasta dla inwestycji prywatnych. W ratuszu wymieniono dach oraz instalacje wewnętrzne, wyremonto-wano elewację, przeprowadzono remont stropów, tynków i klatki schodowej. Ponadto zmieniono układ pomieszczeń i wprowadzono muzeum multimedialne z atrakcyjną wy-stawą. Remont rynku objął uzbrojenie terenu, wymianę nawierzchni i oświetlenia, uporządkowanie zieleni i wybu-dowanie fontanny.

58


Przeprowadzona przez Urząd Miasta odnowa rynku po-czątkowo budziła w mieście kontrowersje. Właściciele nieruchomości przylegających do płyty Rynku obawiali się utraty wpływów z handlu z powodu przedłużających się utrudnień w ruchu. Władze miasta zadbały o bieżące infor-mowanie właścicieli o planowanych działaniach i powsta-jących opóźnieniach. Przedstawiły także prowadzone dzia-łania remontowe, jako szansę na zsynchronizowanie prac remontowych w budynkach i na płycie Rynku. Mimo braku zachęt finansowych impuls w postaci inwestycji miejskiej przyniósł oczekiwany rezultat. Właściciele zlokalizowa-nych przy rynku kamienic przeprowadzili w nich remonty, minimalizując dzięki temu utrudnienia dla korzystających z przestrzeni placu. W ciągu zaledwie kilku lat wygląd pie-rzei uległ poprawie, która sfinansowana została ze środków prywatnych. W trakcie prac rewitalizacyjnych na przasny-skim rynku (lata 2010–2012) odnowiono, przebudowano lub rozbudowano 15 kamienic należących do osób prywat-nych i wspólnot mieszkaniowych. Skorzystano ze środków własnych oraz premii termomodernizacyjnej.

Przykład 9: Remonty na wniosek najemcy w zasobach komunalnych w Gminie Miejskiej Hrubieszów

• Grupa podmiotowa: (najemcy) • Instrumenty:


– Finansowe: budżet miasta (materiały remontowe), środki własne najemców lokali komunalnych

Gmina Miejska Hrubieszów wprowadziła innowacyjne roz-wiązanie łączące elementy inicjatywy lokalnej i wsparcia remontów mieszkań komunalnych przy zaangażowaniu mieszkańców. Prace remontowe wykonywane są zgod-nie z planem remontów na dany rok zawartym w uchwale nr X�II/120/2015 Rady Miejskiej w Hrubieszowie z dnia 27 listopada 2015 roku w sprawie Wieloletniego Progra-mu Gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy Miejskiej Hrubieszów na lata 2015–202012. Innowacją jest jednak sposób realizacji działań remontowych – ma-teriały niezbędne do realizacji remontu dostarcza gmina, ale prace wykonywane są pod nadzorem gminy, ale przez samych najemców lokali komunalnych.

Procedura kwalifikacji prac remontowych do wsparcia w wypracowanym modelu obejmuje złożenie przez najemcę wniosku o przyznanie materiałów budowla-nych do wykonania remontu we własnym zakresie wraz z uzasadnieniem w terminie określonym w rozdziale 2. Regulaminu wykonywania prac remontowych w zasobach komunalnych stanowiących własność Gminy Miejskiej Hrubieszów13. Dokonywanie przeglądu i kwalifikacji zakre-su prac do remontu oraz odbiorem końcowym wykona-nych robót zajmuje się pięcioosobowa komisja14.Określono dwa warunki wstępne rozpatrywania wniosku:• brak zadłużenia na zajmowanym lokalu w okresie przed

złożeniem wniosku za wyjątkiem sytuacji zagrażającej bezpieczeństwu osób i mienia (złego stanu instalacji elektrycznej, nieszczelności przewodów dymowych, złego stanu technicznego trzonów kuchennych i pie-cowych, uszkodzeń elementów konstrukcyjnych ścian i sufitów),


12 https://umhrubieszow.bip.lubelskie.pl/upload/pliki//120.pdf 13 Załącznik do Zarządzenie nr 216/2016 Burmistrza Miasta Hrubieszowa z dnia 08 marca 2016 r. 14 https://umhrubieszow.bip.lubelskie.pl/upload/pliki//217.pdf

59


Fot.

Thom

as A

rns

60


• niewykonywanie przez Gminę Miejską Hrubieszów w lokalu najemcy remontów oraz zakupu materiałów dla najemcy w okresie minimum ostatnich 5 lat przed zło-żeniem wniosku, dotyczących tego samego elementu lub urządzenia z wyjątkiem awarii.

Warunki te nie tylko mają skłaniać do regulowania opłat czynszowych w momencie składania wniosku, ale także – poprzez rozłożenie w czasie możliwości wyremonto-wania całego lokalu – skłaniają do systematyczności. Zapewniona jest także trwałość prowadzonych prac, po-nieważ nie ma możliwości ponownego remontu tego sa-mego pomieszczenia, a wnioski najemców, którzy nie dbają o wyremontowane pomieszczenia, nie są brane pod uwagę w kolejnych latach.

Wnioski spełniające warunki początkowe są kierowane do rozpatrzenia przez komisję, a najemca otrzymuje na piśmie zawiadomienie o przewidywanym terminie prze-glądu i komisyjnej oceny stanu technicznego wniosko-wanych prac remontowych w celu uznania zasadności przeprowadzenia remontu. Komisja w terminie ustalonym z najemcą dokonuje oględzin, sporządza protokół określa-jący rzeczywisty stan techniczny wnioskowanych prac re-montowych w danym lokalu i na tej podstawie kwalifikuje do wykonania remontu. Protokół z oględzin i kwalifikacji podpisują członkowie Komisji i Najemca. Sporządzony protokół podlega zatwierdzeniu przez Burmistrza Miasta. Wnioski rozpatrywane są według kolejności zgłoszeń do wyczerpania środków zabezpieczonych na ten cel w da-nym roku kalendarzowym, a prace remontowe z przyzna-nych materiałów realizowane będą przez najemcę lub na jego koszt przez inne osoby uprawnione do ich wykonania. Gmina Miejska Hrubieszów dostarcza niezbędne mate-riały do wykonania w/w prac, co zostanie potwierdzone przez najemcę poprzez podpisanie dokumentu przyjęcia materiałów. Po zakończeniu prac należy poinformować o tym Wydział Gospodarki Mieniem Komunalnym i Ochro-

ny Środowiska, po czym następuje komisyjny odbiór robót w zakresie właściwej jakości ich wykonania, a także ilości wbudowanego materiału.

Przedstawione rozwiązanie warto polecić także innym gminom, które borykają się z problemem niedostatku środków na samodzielne prowadzenie prac remontowych, do których są zobowiązane na mocy art. 6a i 6b ustawy z dnia 21 czerwca 2001 . o ochronie praw lokatorów, miesz-kaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego. Przyjęty mechanizm nie tylko obniża koszt remontów, ale ma ogromne znaczenie społeczne poprzez zaangażowa-nie najemców lokali komunalnych w troskę o zajmowany lokal.

Gmina Miasta Hrubieszów z góry określiła przypadki, kiedy wsparcie nie może być udzielane w takiej formie, tj. gdy najemca:• zalega z opłatami czynszowymi i ich pochodnymi,• zawarł ugodę o rozłożenie zaległości na raty i nie reali-

zuje jej warunków,• dopuścił się dewastacji bądź przez zaniechanie swoich

obowiązków doprowadził do zniszczenia elementu tech-nicznego lokalu mieszkalnego,

• uzyskał lokal, gdzie warunkiem podpisania umowy naj-mu było wykonanie remontu lokalu własnym staraniem i na własny koszt,

• posiada lokal mieszkalny w budynku przeznaczonym do rozbiórki (z wyłączeniem remontu zabezpieczającego),

• posiada lokal socjalny i w wyniku remontu chce podwyż-szyć standard lokalu niezgodnie z przeznaczeniem,

• złożył wniosek o wykupienie mieszkania.

Warunki te zabezpieczają interes gminy, ale jednocześnie wskazują najemcom czytelne reguły wsparcia. Mecha-nizm jest atrakcyjny, więc zaległości czynszowe spadają, a najemcy korzystają z możliwości stopniowego remontu

61


całego mieszkania. Dodatkowym efektem jest też nawią-zywanie kontaktów sąsiedzkich i przekazywanie wieści o lokalnych „złotych rączkach”, z których część, dzięki ta-kiemu rozwiązaniu, zyskała szansę na powrót na rynek pracy, początkowo nieformalnie, a ostatecznie poprzez założoną spółdzielnię socjalną.

Przykład 10: Zachęty do podejmowania remontów obiektów na terenie historycznego centrum miasta Rybnika

• Grupa podmiotowa: (właściciele) • Instrumenty:


– Finansowe: zwolnienia z podatku

Rada Miasta Rybnika wprowadziła uchwałą nr 516/XXX�III/2009 Rady Miasta Rybnika z dnia 18 marca 2009r.15 możliwość zwolnienia od podatku od nierucho-mości budynków wybudowanych przed 1945r., położo-nych wzdłuż pierzei ulicznej znajdujących się na terenie historycznego układu miejskiego, w których dokonano remontu fasady. Zwolnienie przysługiwało do wysokości poniesionych przez podatnika kosztów, nie dłużej niż przez okres 10 lat.

Jako remont zdefiniowano odnowę całej elewacji fronto-wej budynku oraz połaci dachowej, stanowiących elemen-ty pierzei ulic, w tym m.in.: czyszczenie elewacji, wymianę tynków, malowanie, konserwację detalu architektoniczne-go, remont widocznej połaci dachowej. Dzięki takiej defi-

nicji remontu nie było możliwości, aby postawą do zwol-nienia były tylko fragmentaryczne działania (sam remont elewacji lub dachu). Możliwość skorzystania ze zwol-nienia ograniczono w czasie. Na podstawie ww. uchwały ubiegać się mogli o nie tylko właściciele nieruchomości, którzy rozpoczęli remonty nie później niż 31.12.2010 r. W kolejnym roku uchwałą zmieniającą nr 809/L�II/2010 z dnia 10 listopada 2010 r.16 wydłużono ten okres do 30.06.2011 r. i nie przedłużono ponownie.

Założono, że zwolnienie przysługuje do wysokości po-niesionych przez podatnika kosztów, nie dłużej niż przez okres 10 lat i stanowi pomoc de minimis, więc w szcze-gólnych przypadkach kwota zwolnienia może być niższa w przypadku przekroczenia limitów pomocy. W sytuacji, gdy nastąpi przeniesienie własności nieruchomości przed upływem 10 lat, zwolnienie przysługuje do miesiąca, w którym dokonano tej czynności.

Kosztami kwalifikującymi się do objęcia zwolnieniem od podatku od nieruchomości były koszty poniesione przez podatnika na remont, tj. koszty materiałów i usług budow-lanych bądź konserwatorskich. Do wniosku o udzielenie zwolnienia należało dołączyć:• dokument potwierdzający aktualny stan elewacji, mają-

cej być przedmiotem remontu (np. dokumentacja foto-graficzna),

• kopie uzyskanych pozwoleń, uzgodnień lub zgłoszeń, zgodnie z przepisami prawa budowlanego i zapisami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Do rozliczenia po zakończeniu remontu podatnik powi-nien złożyć informację zbiorczą o wysokości poniesionych kosztów wraz z kopiami dokumentów i oryginałami do

15 http://bip.um.rybnik.eu/Default.aspx?Page=155 16 http://bip.um.rybnik.eu/Default.aspx?Page=247&Id=3431 Uchwała zawiera w załączniku wniosek o udzielenie zwolnienia.


62


wglądu (rachunki, faktury i inne dokumenty świadczące o wydatkowaniu przez podatnika środków na ten cel), in-formację o terminie zakończenia remontu oraz dokument poświadczający wygląd elewacji po zakończeniu prac. W związku z objęciem przedmiotowego zwolnienia reguła-mi pomocy de minimis podatnicy prowadzący działalność gospodarczą byli zobowiązani do dostarczenia dodatko-wych dokumentów.

Przykład 11: Pożyczki na remonty kamienic w Bydgoszczy i przedsięwzięcia termomodernizacyjne w Stargardzie Szczecińskim

• Grupa podmiotowa: (właściciele) • Instrumenty:


– Finansowe: nieoprocentowane pożyczki

Urząd Miasta Bydgoszczy wspiera rewitalizację kamienic miejskich samorządowym programem pożyczkowym. Od 1998 roku wyremontowano ponad 50 budynków, w tym również zabytkowe kamienice w centrum Bydgoszczy. W 2011 roku magistrat przeznaczył na ten cel 600 tys. zł.

Pożyczki przeznaczone są dla osób fizycznych będących właścicielami budynków mieszkalnych, w których miesz-ka przynajmniej jeden najemca opłacający do dnia 9 lipca 2001 r. czynsz regulowany. Pożyczki udzielane są do 60% wartości kosztorysowej remontu i nie mogą przekraczać kwoty 75 000,00 zł. Pożyczka jest nieoprocentowana, ale pobierana jest opłata manipulacyjna w wysokości 1% jej nominalnej wartości. Okres spłaty pożyczki wynosi 6 lat

chyba, że pożyczkobiorca wniesie o krótszy okres spłaty. Spłata rat następuje od dnia 1 stycznia następnego roku kalendarzowego. Zabezpieczeniem spłaty jest ustanowie-nie hipoteki na nieruchomości pożyczkobiorcy.

W Stargardzie Szczecińskim program pożyczkowy funk-cjonuje zgodnie z zarządzeniem Nr 255/2010 Prezydenta Miasta Stargard Szczeciński z dnia 16 czerwca 2010 roku w sprawie określania zasad i warunków udzielania poży-czek z budżetu miasta do przedsięwzięć remontowych i termomodernizacyjnych podejmowanych przez wspólno-ty mieszkaniowe17.Dopuszczone są pożyczki w dwóch wariantach – przeka-zywane:• w całości po zakończeniu robót stwierdzonych protoko-

łem odbioru końcowego lub • w ratach, ostatnią płatną po zakończeniu robót stwier-

dzonych protokołem odbioru końcowego.

Pożyczki wspierają wspólnoty mieszkaniowe, w których gmina posiada udziały. Maksymalna kwota to 50% war-tości przedsięwzięcia. Od 2012 r. możliwe jest udzielanie wsparcia na bardziej skomplikowane przedsięwzięcia, któ-rych realizacja trwa dłużej niż rok. Oprocentowanie wynosi nie więcej niż 2% w skali roku, a odsetki należne z tytułu udzielonej pożyczki potrąca się z kwoty pożyczki przy jej uruchomieniu. Raty kapitałowe są uiszczane miesięcznie, maksymalny okres spłaty to 96 miesięcy.

Źródło: materiały projektu „Modelowa rewitalizacja miast” (A. Muzioł�Węcławowicz).

17 http://bip.um.stargard.pl/zarzadzenia/2012/2012�12�05/zp2012�479.pdf

63


Przykład 12: Wsparcie aktywizacji społeczności lokalnej – poręczenie dla spółdzielni socjalnej w Byczynie • Grupa podmiotowa: • Instrumenty:

– Niefinansowe: konsultacje, dialog, wypracowywa-nie wspólnej wizji, promowanie lokalnych liderów, planowanie i realizacja wspólnych działań

– Finansowe: dotacje, grant

W 2004 r. powstało Centrum Integracji Społecznej (CISPOL), jako gospodarstwo pomocnicze Urzędu Miej-skiego w Byczynie. W ramach kolejnych etapów aktywiza-cji zawodowej, najbardziej aktywnych uczestników projek-tu CISPOLu zachęcano, aby założyli spółdzielnię socjalną. W 2005 r. udało im się uzyskać z pomocą burmistrza poręczenie Rady Miasta dla wszystkich członków grupy założycielskiej Spółdzielni Usługowo�Handlowo�Produk-cyjnej w Byczynie, aby mogli uzyskać dofinansowanie z Funduszu Pracy w Kluczborku. Dotacja ta wyniosła 115.000 zł i została przeznaczona na maszyny oraz sprzęt do prac remontowo�budowlanych. Pozyskano także grant (15.000 zł) z Regionalnego Funduszu Ekonomii Społecznej.

Spółdzielnia szybko okazała się aktywnym i cenionym wy-konawcą na lokalnym rynku, a w 2007 r. współdziałając z miastem przystąpiła do projektu „Miejsca pracy wokół grodu”. W projekcie założono, że – przy okazji realizacji dla miasta obiektu, w którym będą odbywać się dwa razy w roku jarmarki średniowieczne, uda się przygotować do nowego zawodu kolejne osoby bezrobotne i odchodzące z rolnictwa. Obiekt był na tyle duży (hotel, karczma, zbro-jownia, kuźnia wzorowana na średniowieczną oraz widow-nia i galeria na 600 osób), że można było przewidzieć dużo miejsc pracy i stanowisk szkoleniowych.

Aktywność spółdzielni18 w kolejnych latach sprawiła jed-nak, że stała się ona liderem aktywizacji społecznej nie tyl-ko lokalnie, ale i w sąsiednich gminach, o czym świadczą dwa realizowane ponadlokalnie projekty: Inkubator przed-siębiorczości społecznej i Od CIS�u do spółdzielni socjalnej oraz jeden o znaczeniu regionalnym – Byczyński Inkuba-tor Gospodarki Społecznej, wspierający rozwój ekonomii społecznej na terenie całego województwa opolskiego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Jadach�Sepioło A., 2014, Budżetowe i pozabudżetowe mechanizmy pobu-dzania aktywności ekonomicznej i inwestycyjnej, [w:] Bryx M. (red.), Europejskie Standardy w kształceniu zawodowym w obszarze rewitalizacji miast, SGH, Warszawa, s. 48.

KROK 4. WSPÓŁDECYDOWANIE Przykład 1: Plac zabaw dla dzieci Trosvik Torv w Fredrikstad


– Niefinansowe: dostęp do informacji, konsultacje, dialog, wypracowywanie wspólnej wizji, planowa-nie i współdecydowanie, realizacja działań


Gmina Fredrikstad, licząca blisko 80 000 mieszkańców, posiada tereny, gdzie wskaźnik warunków życia jest wy-soce zróżnicowany. W przypadku niektórych obszarów wartości wskaźnika stają się wyzwaniem – w stosunku do nich politycy zadecydowali o podjęciu działań, które

18 http://www.spoldzielnia.byczyna.pl/


64


mają doprowadzić do poprawy obecnej sytuacji. Jednym z tych obszarów jest Trosvik Torv, gdzie budownictwo czynszowe, zamieszkiwane często przez wielokulturo-we, wielodzietne rodziny ze średnim przychodem, wy-maga większej uwagi. Obszar ten posiada dwa ośrod-ki świadczące usługi na rzecz osób starszych, obiekty przemysłowe oraz jest ograniczony przez drogi główne.Mając powyższe wyzwania na uwadze, postano-wiono zrewitalizować stary plac zabaw. Oszaco-wano całkowity koszt działania na poziomie milio-na koron norweskich (w przybliżeniu 100 000 euro). Działanie to powstało dzięki grupie roboczej utwo-rzonej na bazie departamentu technicznego, zrównowa-żonego rozwoju oraz departamentu informacji gminy.

W listopadzie 2014 r. wzniesiono namiot cyrkowy, bez wcześniejszego informowania okolicznych mieszkań-ców oraz innych grup o jego przeznaczeniu. Miało to na celu wzbudzenie ciekawości i zainteresowania. Namiot umieszczono dokładnie na środku starego placu zabaw. Plac ten miał być kierowany głównie do dzieci w wieku do lat 10 oraz seniorów – powyżej 60 roku życia, przy jed-noczesnym zapewnieniu miejsca spotkań dla wszystkich mieszkańców opisywanego obszaru. Przedszkola, rodzice oraz dzieci z dwóch szkół podstawowych, lokalne grupy społeczne oraz ośrodki świadczące usługi na rzecz osób starszych, zostali zaproszeni na warsztaty i spotkanie, podczas którego przeprowadzono burzę mózgów, aby wyznaczyć cele nowego placu zabaw. Po spotkaniach z wymienionymi grupami i ocenie potencjalnych skutków wypracowano trzy koncepcje, które zostały następnie wy-stawione w budynku urzędu gminy. Wszyscy obywatele mieli możliwość oddania głosu na tę propozycję, którą uważali za najlepszą. Głosować mogły osoby w wieku od 5 lat wzwyż. Jedna z koncepcji wygrała z wynikiem 60% oddanych głosów. Plac zabaw został oficjalnie otwarty przez Burmistrza Fredrikstad w dniu 27 czerwca 2015 r.

65


Fot. Bartłomiej Świerczewski


66


Przykład 2: Wzgórze sportów ekstremalnych we Wrocławiu



– Finansowe: budżet partycypacyjny

Wrocławski Budżet Obywatelski (WBO) realizowany jest we Wrocławiu od roku 2013. Wtedy też, w pierwszym roku funkcjonowania tego narzędzia we Wrocławiu, jed-nym z projektów, który trafił do realizacji był Parkour Park. Został on wybudowany na sztucznie usypanym wzgórzu blisko centrum miasta. Jest ono pamiątką powojennych zniszczeń miasta. Obecnie stoi przy nim jedyny wrocław-ski Aquapark. Dookoła wzgórza znajdują się blokowiska i jedno założenie parkowe, ale bez większego zagospoda-rowania.

Parkour wybudowano w roku 2014. A rok później na wzgó-rzu, również z WBO wybrano do realizacji kolejny projekt. Tym razem pumptruck. Tym samym wzgórze zaczyna nabierać charakteru miejsca sportów nietypowych/ekstre-malnych. Smaku tematowi dodaje fakt, ze w edycji WBO z roku 2016, na terenie wzgórza mieszkańcy widzą po-trzebę realizacji ścian pod grafitti. Wykonanie parkur par-ku spowodowało, że z obiektu korzystać zaczęła nie tylko młodzież z okolicznych bloków, ale i kluby parkourowe spoza Wrocławia.

Dzięki WBO mieszkańcy decydują o mniejszych inwesty-cjach w okolicy ich miejsc zamieszkania, pracy, rekreacji. Ale mogą też próbować strategicznie spojrzeć na swoje osiedle i planowo spróbować pozmieniać je w konkretnym, ważnym dla nich kierunku. Dlatego Wrocław obudowu-

je proces budżetu partycypacyjnego dużą ilością innych działań aktywizacyjnych i animujących dyskusje o prze-strzeni publicznej.

To, co dominuje w projektach WBO to szeroko rozumiana zieleń, rekreacja, sport i wypoczynek. Na drugim miejscu są tematy infrastrukturalne dotyczące budowy dróg ro-werowych, parkingów, oświetlenia, ułatwień dla pieszych, chodników i dróg. To, co wyróżnia WBO na tle innych tego typu projektów w Polsce to:

1. w sferze konsultacji, bardzo rozbudowany system ne-gocjacji z mieszkańcami. Oprócz tego, że zgłaszają oni swoje projekty i można o nich dyskutować w formie wirtualnej, to po etapie weryfikacji urzędowej, przez pół-tora miesiąca trwają spotkania konsultacyjne, w trakcie których rozmawiamy o każdym projekcie omawiając z mieszkańcami to, co dla nich jest najważniejsze w związku z daną tematyką. Każdy projekt może być wówczas poprawiony, zmodyfikowany, połączony/po-dzielony. Po wyborze projektu do realizacji dyskusja trwa nadal, ale tym razem do momentu wykonania do-kumentacji, dyskusje prowadzone są już bezpośrednio z liderem projektu (jego autorem).

2. w sferze informatycznej, weryfikacja projektów odbywa się w oparciu o wewnętrzne narzędzie informatyczne umożliwiające weryfikację projektów online, w czasie rzeczywistym i z podglądem dla wszystkich aktorów. W ten sposób projekt WBO prowadzony jest jako Open Data czego obrazem są m.in. takie statystyki: https://www.wroclaw.pl/budzet�obywatelski�wroclaw/statysty-ki-glosowania-wbo-2015 dotyczące ogólnie WBO, jak i każdego projektu z WBO z osobna;

3. w sferze zarządzania, całe WBO prowadzone jest w du-chu zarządzania projektami. Oznacza to, że na etapie realizacji centralnie zarządzamy całym portfelem pro-jektów wykorzystując do tego systemy elektroniczne

67


oraz koordynując prace wszystkich jednostek miejskich, zajmujących się realizacją tych projektów.

Przykład 3: Mysłowice – partycypacyjny program rewi-talizacji



– Finansowe: budżet miasta, środki grantowe z róż-norodnych źródeł

Wyboru obszaru wsparcia do rewitalizacji społecznej do-konał zespół planistyczny utworzony w ramach projektu „Aktywowani – edukacja obywatelska organizacji poza-rządowych w zakresie aktywności na rzecz rewitalizacji społecznej” (fundusze szwajcarskie). W skład zespołu wchodzili przedstawiciele organizacji pozarządowych, jak również przedstawiciele rad osiedli, lokalnego samorządu i biznesu oraz niezrzeszeni mieszkańcy. Propozycja deli-mitacji obszarów zdegradowanych została zaprezentowa-

na władzom miasta i włączona w prace nad aktualizacją Miejskiego Programu Rewitalizacji Społecznej dla Miasta Mysłowice. Całkowity obszar rewitalizacji wynosi 368 ha (5,57% powierzchni miasta), a w tym: 189 ha – tereny po-przemysłowe, 63,4 ha – obszary problemowe rewitaliza-cji miejskiej. Liczba mieszkańców wynosi 8845, tj. 12,3% ludności miasta. Zespół planistyczny był zaangażowany w dalsze prace nad programem rewitalizacji. Zebrano pro-pozycje projektów, które stale są realizowane przez organi-zacje pozarządowe z obszaru rewitalizacji z pozyskanych corocznie grantów, ale także dopiero pomysły na nowe projekty. Władzom lokalnym zostały przekazane wszyst-kie projekty z zaznaczeniem, które i w jakim zakresie wy-magają pomocy ze strony miasta. Pomoc może być różna – od promocji realizowanych działań, przez udostępnie-nie pomieszczenia z ewentualnym wsparciem remontu, po remont infrastruktury sportowej. Projekty zostały włączone do programu rewitalizacji, a kluczowym z nich zagwarantowano niezbędne wsparcie. Jednocześnie w trakcie prac nad programem powstał kompleksowy system konkursów, zachęt i pożyczek dla podmiotów zainteresowanych współudziałem w poprawie sytuacji w obszarze rewitalizacji.

68


• Powstanie Programu Rewitalizacji Społecznej dla Miasta Mysłowice i przekazanie go przez organizacje pozarządowe na ręce władz miasta

• Sieciowanie współpracy instytucji lokalnych i powstanie zespołu planistycznego, który m.in. dokonał delimitacji obszarów zdegradowanych

• Odczarowanie Podwórka – II edycja• Edukacja obywatelska organizacji pozarządowych

z zakresu aktywności na rzecz rewitalizacji obszarów zdegradowanych

• Odczarowanie Podwórka• Ujednolicenie procedur przyznawania i rozliczania

dotacji dla organizacji pozarządowych• Powołanie stanowiska ds. współpracy

z organizacjami w strukturach Urzędu Miasta Mysłowice

• Utworzenie Ośrodka wsparcia dla organizacji pozarządowych

• Powstanie portalu dla organizacji pozarządowych www.cismyslowice.pl

2011 2012 2013

Chronologia działań przyczyniających się do aktualizacji programu rewitalizacji z udziałem społeczności lokalnychŹródło: E. Helizanowicz�Oleksy, A. Kocur, Analiza i ocena projektów rewitalizacyjnych dla miasta Mysłowice, SGH

69


• Wdrażanie mechanizmu pożyczkowego dla organizacji pozarządowych

• Organizacje pozarządowe złożyły wniosek o utworzenie Rady Dziaiłalności Pożytku Publicznego

• Odczarowane Podwórka – I� edycja• Ogłoszenie konkursu na projekty z zakresu rewitalizacji

społecznej i integracji społecznej• Przyjęcie uchwały intencyjnej Prezydenta Miasta dot.

rozpoczęcia przygotowań do Budżetu Obywatelskiego• Uruchomienie procedury inicjatywy lokalnej i akcja

edukacyjna• Włączenie stanowsika ds. współpracy z organizacjami

do Wydziału Rozwoju Miasta w pracę nad programem rewitalizacji

• Przekształcenie rad osiedli w dzielnice

• Powstanie zespołu ds. współpracy lokalnej i wypracowanie modelu współpracy i wdrożenie 10 procedur i narzędzi współpracy międzysektorowej

• Oczarowanie Podwórka – III edycja• Modelowe konsultacje założeń budżetu obywatelskiego• Modelowe konsultacje programu rewitalizacji

w 14 osiedlach• Powstanie platformy internetowej do konsultacji

z mieszkańcami i NGO• Powstanie zespołu ds. konsultacji społecznych

i wypracowanie oraz wdrożenie procedur partycypacyjnych w Urzędzie Miasta Mysłowice

2014 2015

70


Fot.

Thom

as A

rns

71


Zgodnie z założeniami przyjętymi w Krajowej Polityce Miejskiej pierwszym źródłem finansowania interwencji rewitalizacyjnych służących interesowi publicznemu po-winien być budżet miasta. Środki budżetowe są jednak ograniczone, samorząd terytorialny powinien więc dążyć do angażowania podmiotów prywatnych w finansowanie działań rewitalizacyjnych. Początkiem drogi jest rozpoczę-cie dialogu, zaś stadium pośrednim:• doradztwo i obsługa informacyjna zainteresowanych

podmiotów,• współpraca z inwestorami, niezależnie od ich siły eko-

nomicznej,• uelastycznienie procedur wewnętrznych i sprawność

obsługi procesu inwestycyjnego. Elementem wspierającym jest np. zatrudnienie doradcy inwestycyjnego, który na regularnych dyżurach w urzędzie miasta pomaga wspólnotom mieszkaniowym, właścicie-lom nieruchomości i drobnym przedsiębiorcom znaleźć źródło finansowania na realizację projektu remontowego. Możliwość skorzystania ze wsparcia jest uzależniona od oddziaływania projektu. Sam remont nie powinien być kwalifikowany, ale doradca może pomóc w taki sposób

Od partycypacji do finansowania: Narzędzia do prowadzenia efektywnych procesów rewitalizacji

72


przebudować projekt, aby zawierał działania z zakresu ochrony środowiska lub sprzyjał zatrudnieniu osób z ob-szaru rewitalizacji.

Stopniowo władze lokalne powinny wprowadzać instru-menty zmniejszające obciążenie budżetu, a wspierające inwestycje podmiotów realizujących własne projekty re-witalizacyjne. W polskich warunkach sprawdzają się już mechanizmy zachęt – niefinansowych bądź finansowych. Najpopularniejszą formułą są konkursy (np. dzierżoniow-ski konkurs na kwiaty w oknach, bydgoski lub łódzki kon-kurs na witrynę), w których nagrody rzeczowe lub drobne finansowe służą wsparciu i tak podejmowanych działań. Coraz częściej występują też konkursy na mikrogranty dla organizacji pozarządowych, grup nieformalnych i miesz-kańców na działania w podwórkach. Kwoty przeznaczane na projekty są zwykle drobne, wymagają więc zaangażo-wania własnych środków projektodawców. Część z tych projektów zostałaby bez środków budżetowych i tak zre-alizowana, ale części potrzeba tego impulsu, zauważenia i zachęty do wspólnego działania.

Dotychczas w polskich miastach testowano w małej skali instrumenty, które wspierały działania podmiotów niepublicznych. Ponieważ rewitalizacja była skutkiem konieczności reakcji na potrzeby remontowe najczęściej dedykowano instrumenty właścicielom nieruchomości, wspólnotom mieszkaniowym i spółdzielniom, a więc wła-ścicielom zasobów mieszkaniowych. Powstała paleta in-strumentów:• dotacje z wymaganym wkładem własnym w ramach

programów małych ulepszeń, • ulgi i zwolnienia w podatku od nieruchomości,• nieoprocentowane lub preferencyjnie oprocentowane

pożyczki.Przykłady instrumentów z dwóch ostatnich grup zostały opisane w rozdziale 4.2, warto natomiast poświęcić chwilę

dotacji, zwłaszcza że dzięki ustawie o rewitalizacji pojawia-ją się nowe możliwości wsparcia podmiotów prywatnych przy wykorzystaniu tego instrumentu. Dotychczas reali-zowane były poprzez bezpośrednie linie budżetowe bądź jako wyodrębnione fundusze. Warto wskazać tu przykład Bielska�Białej, gdzie utworzono Fundusz Rewitalizacyjny, z którego wspierane były głównie remonty obiektów zabyt-kowych, pokrywano pomoc socjalną dla osób przesiedla-nych do mieszkań zastępczych, ale i refundowano część kosztów remontów inwestorów prywatnych.

Interesującym rozwiązaniem były tzw. programy małych ulepszeń. W latach 90. XX wieku kilka miast (m.in. Szcze-cin, Wałbrzych, Dzierżoniów, Recz) rozpoczęło ich stoso-wanie w odniesieniu do najemców lokali komunalnych i, w niektóre z nich, również do właścicieli prywatnych. Pro-gramy obejmowały dotacje na drobne inwestycje remon-towo�modernizacyjne (np. wymianę systemów ogrzewa-nia, urządzeń sanitarnych i kuchni). Ostatni program tego typu uchwalono w Karpaczu. W Białymstoku mieszkańcy dzielnicy Bojary zabiegali o jego uruchomienie, jednak za-nim udało się do tej inicjatywy przekonać władze został wydany wyrok WSA we Wrocławiu oddalający skargę gmi-ny na uchwałę Regionalnej Izby Obrachunkowej stwierdza-jącą nieważność uchwały przyjmującej dotacje z budżetu na dofinansowanie zadań podejmowanych przez wspól-noty mieszkaniowe.

Wyrok WSA we Wrocławiu podtrzymał NSA (sygnatura akt II GSK 411/08). Problemem okazało się przeznaczanie na remonty wybranych mieszkań środków publicznych bez odpowiedniego zapisu ustawowego. Obecnie programy te mogą wrócić, ponieważ ustawa o rewitalizacji, w Spe-cjalnych Strefach Rewitalizacji (SSR) dopuszcza dofinan-sowanie remontów w nieruchomościach prywatnych, jeśli remontowane pomieszczenia mają służyć realizacji celów określonych w programach rewitalizacji. Mogą być też


73


z powodzeniem stosowane dla obiektów zabytkowych, także poza SSR, co pokazują wieloletnie doświadcze-nia Sopotu (http://www.miasto.sopot.pl/multimedia/file/1d7167727c162bb9a03a976ef1450ae6f12489902b2ad-66f223278a5760c65b0.pdf).

Miasta stosują także instrumenty o charakterze właściciel-skim, wynikające z możliwości wsparcia działań rewitali-zacyjnych przez kierunkowe wykorzystanie posiadanych zasobów lokalowych. Jak szerokie mogą to być działania pokazuje spektrum instrumentów wskazane w Zintegro-wanym Programie Rewitalizacji Warszawy do 2022 roku (http://europa.um.warszawa.pl/sites/europa.um.warsza-wa.pl/files/zpr_maly_rozmiar15.06.2015.pdf), np.:• konkursy na projekty angażujące środki finansowe

i/lub pracę mieszkańców obszaru rewitalizacji dzięki wykorzystaniu mechanizmu inicjatywy lokalnej i tworze-nie w tym trybie placów zabaw, urządzeń rekreacyjnych i sportowych, małej architektury i form zieleni;

• aktywizacja bezrobotnych poprzez włączanie ich w pra-ce interwencyjne w zasobie nieruchomościowym gminy;

• wspieranie remontów wynajmowanych lokali użytko-wych poprzez np. wakacje czynszowe.

Jednym ze sposobów na włączenie w rewitalizację orga-nizacji pozarządowych poprzez stosowanie instrumentów właścicielskich jest kierunkowy najem. Doświadczenie re-witalizacji Fortu II w Poznaniu pokazuje jednak, że koniecz-nym warunkiem powodzenia jest w takich przypadkach długotrwała i stabilna umowa. Najemcą fortu było Stowa�rzyszenie „Lepszy Świat”, które planowało przeprowadzić kompleksowy remont obiektu i planowało wykonać go bez zaangażowania środków publicznych. W trakcie poszuki-wania środków na działania społeczno�kulturalne toczyły się jednak prace remontowe, które zmieniły tę przestrzeń nie do poznania. Usunięto śmieci, uporządkowano i wybie-lono wnętrze, zamontowano drzwi i udrożniono wentyla-cję, rozpoczęto zagospodarowanie terenu wokół budowli.

W pracach brali udział pracownicy Stowarzyszenia i wo-lontariusze. Przeprowadzono też dwa eksperymenty – ekologiczny (na teren fortu wprowadzono kozy, promując ekologiczną produkcję żywności) i społeczny (związany z aktywizacją i włączaniem w prace remontowo – dozoro-we osób bezdomnych). Oba projekty były trudne i wyczer-pujące, a w prace zaangażowało się kilkadziesiąt osób, udostępniając za darmo materiały i narzędzia, rusztowa-nie budowlane, usługi transportowe, oferując wywóz od-padów i jedzenie dla wolontariuszy. Udało się zbudować siłownię, ponieważ stowarzyszenie planowało projekt ak-tywizacyjno – profilaktyczny dla młodzieży z okolicznych osiedli. Niestety mimo tych działań i zaangażowania wielu osób, zewnętrznych środków nie udało się pozyskać, więc Stowarzyszenie musiało zrezygnować z najmu, znajdując innych najemców – studio muzyczne i pracownia sztuki krytycznej.

W odniesieniu do możliwych metod angażowania podmio-tów prywatnych w finansowanie działań rewitalizacyjnych Krajowa Polityka Miejska wyraźnie wskazuje, że rewitaliza-cja centralnych obszarów miast tworzy warunki do osiąga-nia korzyści z inwestycji komercyjnych, które powinny być konstruowane w formule PPP. Tym samym dokument pod-kreśla rolę i znaczenie PPP, jako metody realizacji działań rewitalizacyjnych w centrach miast. Wskazuje się ponad-to, że wynagrodzeniem inwestora za wkład w inwestycję publiczną może być tutaj prawo do korzystania z określo-nych preferencji i zysków (atrakcyjna lokalizacja, powiąza-nie z dużymi potokami ludzi, lokalizacja w “odnowionym centrum” itp.). Identyfikuje się zatem przykładowo określo-ne mechanizmy zachęt jakie mogą zostać wykorzystane w formule/metodzie PPP. W Polsce dopiero realizowane jest zaledwie kilka projektów ppp w rewitalizacji. Ze wzglę-du na stopień złożoności warto wspomnieć o projekcie sopockim (http://dworzec.sopot.gmina.pl/). Projekt an-gażuje nie tylko miasto i prywatnego inwestora, ale także

74


PKP S.A., które sprzedało samorządowi dwie działki grun-tu i zamieniło z miastem sześć działek na nowy dworzec w Sopocie, zbudowany przez partnera prywatnego, z któ-rym Sopot zawarł umowę o partnerstwie publiczno�prywat-nym. Na podstawie tej umowy partner prywatny wybudo-wał hotel, obiekty handlowe i parkingi, a także przebudował układ drogowy z rondem i terenami zielonymi, i wybudował nowy dworzec kolejowy. Na zakończenie projektu drogi i te-reny zielone zostaną przekazane miastu Sopot, a dworzec – spółce PKP S.A. Jest to przykład projektu pokazującego, że współpraca podmiotów publicznych i prywatnych w re-witalizacji może zaowocować korzyściami zarówno dla społeczności lokalnej, jak i przynieść zyski ekonomiczne.

Do finansowania różnorodnych projektów rewitalizacyjnych mogą być także wykorzystywane inne niż miejskie źródła finansowania, pozwalające zaangażować się podmiotom prywatnym. Dobrym rozwiązaniem są nisko oprocentowa-ne pożyczki, testowane w Polsce dzięki inicjatywie JESSICA. Warto wskazać jako przykładowych odbiorców tego wspar-cia różnorodne podmioty, począwszy od stowarzyszeń, które dzięki preferencyjnym pożyczkom mogły realizować swoje cele statutowe (np. TPD w Helenowie pod Warsza-wą rozbudowało bazę lokalową dla edukacji i kształcenia zawodowego dzieci z niepełnosprawnościami) po przedsię-biorstwa (np. remonty hal produkcyjnych w Płocku, służące aktywizacji gospodarczej obszaru rewitalizacji).

Nie można zapominać, że warunkiem skutecznych za-chęt finansowych dla podmiotów prywatnych płynących ze strony samorządów lokalnych są kondycja finanso-wa oraz możliwości organizacyjne i finansowe samej jednostki samorządowej. Zatem nie mniej istotne jak mechanizmy zachęt dla podmiotów prywatnych może okazać się tworzenie mechanizmów zachęt do angażo-wania się samorządów lokalnych w procesy rewitalizacji. Tutaj pomocne mogą okazać się instrumenty oferowane np. przez Bank Gospodarstwa Krajowego, banki komer-cyjne, jak również inne podmioty działające na rynku usług finansowych.

W kontekście działań podejmowanych przez samorządy lokalne interesujące wydaje się także dążenie przez sa-morządy do zwiększania bazy podatkowej poprzez wzrost liczby potencjalnych podatników w danej jednostce, w szczególności dzięki mechanizmom zachęt oferowa-nym na obszarach rewitalizowanych. Wykorzystanie tego procesu jest jednak złożone i uznać należy, że jest ono raczej efektem prawidłowego użycia rożnych, w tym wyżej wymienionych, mechanizmów zachęt. Jest ono także dyskusyjne w kontekście potencjalnej konkurencji, jaka wytwarza się pomiędzy niejednokrotnie terytorial-nie sąsiadującymi ze sobą jednostkami samorządowymi i w związku z tym może wiązać się z potrzebą koordynacji polityki przestrzennej i migracyjnej na różnych poziomach.


75


W rozdziale „O znaczeniu przyrody w mieście i powiąza-niach między nimi” (str. 18) przedstawiono, jakie znaczenie ma obecność zieleni w mieście. W tym rozdziale zostały przedstawione konkretne działania, które maja wpływ na poprawę jakości środowiska miejskiego (różnorodność biologiczną, gospodarkę wodną, gospodarkę odpadami) przy zaangażowaniu prywatnych podmiotów, tj.:• ogród kieszonkowy,• zielone dachy i zielone elewacje,• żyjące zbiorniki mikroretencji na balkonach,• kompostowniki.

Jeśli dysponujemy dużymi funduszami, można pozwolić sobie na tak efektowne założenia, jak żyjące ściany, ale mając niewielkie fundusze, można uporządkować istnie-jące już przestrzenie, zazielenione metodą sukcesji sa-morzutnej, czyli spontanicznego pojawiania się roślin na danym terenie. Zielone dachy są doskonałym pomysłem zwiększającym bioróżnorodność, ograniczającym efekt „wyspy ciepła” i ułatwiającym gospodarkę przeciwpowo-dziową, ale przy ograniczonych funduszach można za-cząć od stworzenia niewielkiego parku tzw. kieszonkowe-

Przykłady mikrodziałań środowiskowych na terenach rewitalizowanych

76


go na pustej działce funkcjonującej, jako „biedaparking”. Wiele kosztów związanych z zarządzaniem zielenią w mie-ście (np. koszenie trawników, dbanie o klomby kwiatów) można zredukować prowadząc mniej restrykcyjną politykę zarządzania zielenią, zastępując egzotyczne, wymagające pielęgnacji rośliny niewymagającą roślinnością rodzimą lub zastępując często koszone trawniki, niewymagający-mi koszenia łąkami kwietnymi, czy tworzącą w parkach i skwerach ogrody bazujące na roślinach wieloletnich tj. krzewach i drzewach. Warto wykorzystywać też w mia-rę możliwości istniejącą infrastrukturę, zamiast tworzenia od podstaw całkiem nowych założeń parkowych. Warto brać przykład z miast Europy Zachodniej, np. Berlina, który w bardzo świadomy sposób radzi sobie ze zrównoważo-nym zarządzaniem zielenią w mieście. W miejskich par-kach tworzy się ostoje zieleni, gdzie trawa jest niekoszona, a liście – niegrabione. Z uschniętych gałęzi i konarów ukła-da się krawężniki i barierki, aby nadal dawały schronienie owadom i drobnym kręgowcom. Pozwala to na obniżenie kosztów utrzymania zieleni a jednocześnie stwarza się lepsze warunki dla rozwoju przyrody w mieście.

Zielone miasta w EuropieBerlin• http://inhabitat.com/a�community�garden�blooms�at�

berlins�abandoned�tempelhof�airport/; • http://inspirowaninatura.pl/odlotowe�miejskie�ogrody/, • http://www.kaiu.pan.pl/images/stories/3.2012/K.Fol-

janty.pol.pdfHamburg• http://www.lifegate.com/people/news/hamburg�green-

�city�europe Kopenhaga• http://www.instytutobywatelski.pl/15375/komentarze/

kopenhaga�jedno�z�najbardziej�zielonych�miast�na�swiecie

• http://rewitalizacje.blog.pl/2015/01/07/park�superkilen�jako�efekt�rewitalizacji�dzielnicy�norrebro�w�kopenhadze/

Mikrodziałanie 1: Ogród kieszonkowy

• Grupa podmiotowa:

Czym jest ogród kieszonkowy?

Ogród kieszonkowy to otwarty teren zielony, dostępny dla wszystkich, zlokalizowany na niewielkiej powierzchni, często tworzony na niezagospodarowanej przestrzeni, o nieregularnym kształcie, wciśnięty w gęstą miejską za-budowę lub schowany w podwórzu między kamienicami. Jest miejscem gdzie można odpoczywać, spotykać się ze znajomymi, zrobić piknik, czytać książki, grać w szachy, gdzie mogą bawić się dzieci bądź domowi pupile. Najle-piej by było, gdyby taki park kieszonkowy mógł powstać na stałe, jednakże, gdy wolna przestrzeń, może być zagospo-darowana jedynie na sezon lub dwa, do czasu, kiedy nie zo-stanie zrealizowana docelowa inwestycja, także wówczas może być wykorzystana do stworzenia tymczasowego ogrodu kieszonkowego.

Rozwiązania zawsze powinny być dostosowane do miejsca, w którym są planowane i uwzględniać potrzeby mieszkańców.

77


Jak można stworzyć i sfinansować ogród kieszonkowy?

Charakter danego parku lub ogrodu kieszonkowego za-leżał będzie od jego trwałości – inaczej zostanie rozpla-nowany mobilny ogród na jeden sezon a inaczej park na terenie określonym, jako tereny zieleni miejskiej. Również o charakterze danego miejsca decydować będzie jego przeznaczenie. W zależności od tego jakie będą oczekiwa-nia lokalnej społeczności oraz jaka będzie koncepcja po-mysłodawcy, może powstać tymczasowy mobilny ogród warzywny, miejsce do rekreacji i odpoczynku na tzw. zie-lonej trawce, ogród permakulturowy, czy nawet wybieg dla psów.

Oprócz określenia przeznaczenia, konieczne jest ustale-nie, kto pełni prawa właścicielskie do danej nieruchomo-ści i uzyskanie zgody na założenie na niej parku/ogrodu kieszonkowego, a także podpisanie umowy na czasowe użytkowanie danego terenu. Możliwości jest kilka. Nieru-chomość przeznaczyć może na ogród kieszonkowy sama gmina albo może taką decyzję podjąć wspólnota mieszka-niowa lub też na obiekt tymczasowy teren może udostęp-nić deweloper. To, o czym należy pamiętać przy tworzeniu takiego miejsca, to także jego dostępność dla mieszkań-ców i bezpieczeństwo. Należy wziąć pod uwagę, że zamy-kanie ogrodu w godzinach nocnych generuje dodatkowe koszty i jednocześnie zmniejsza dostępność terenu. Dla-tego też w projekcie powinno być uwzględnione właściwie oświetlenie. Również kwestie związane z nawadnianiem ogrodu będą miały wpływ na jego trwałość i kondycję ro-ślin, co również powinno być uwzględnione przy wyborze terenu na taki ogród.

Powstanie ogrodu kieszonkowego może być jednym z działań rewitalizacyjnych proponowanych przez miasto lub inicjatywą oddolną wspieraną przez miasto. To, kim jest pomysłodawca będzie miało wpływ na finansowanie

takiego projektu. W przypadku, gdy miasto jest pomysło-dawcą działania, to rolą miasta jest zadbanie o zaplecze finansowe projektu, np. z budżetu miasta. W przypadku inicjatywy wychodzącej od np. grupy sąsiadów, właści-ciela kawiarni czy spółdzielni niezbędne okazać się może pozyskanie środków finansowych na rośliny, nawodnienie oraz materiały, takie jak: donice, ławki, stoliki, hamaki, itp. Tu pomocne okazują się mikrogranty, budżet obywatelski, regranting czy nawet crowdfunding (z ang. finansowanie społecznościowe, przykłady w ramce). Brak środków fi-nansowych może zniechęcać, ale nie musi być przeszko-dą nie do pokonania. Po pierwsze materiały, które będą potrzebne do stworzenia ogrodu nie muszą być drogie i nowe. Na donice i grządki można wykorzystać, drewniane palety, stare skrzynie, beczki po sokach czy worki na gruz. Z palet można stworzyć także meble ogrodowe. W odnie-sieniu do roślin warto obsadzić taki park/ogród roślinami miododajnymi, ziołami przyciągającymi owady zapylające, np. lawendą, lebiodką, jasnotą białą, bazylią, itp. Z kolei trawnik nie musi być tylko trawnikiem, można go obsiać odpowiednią mieszanką roślin, by stworzyć łąkę kwietną.

Źródło: http://drystonegarden.com/index.php/2011/12/the�california�native�vertical�garden/

78


Jak to działanie angażuje podmioty prywatne?

W przypadku realizacji projektu przez gminę podmioty prywatne angażowane mogą być podczas konsultacji społecznych planowanych działań rewitalizacyjnych na danym terenie. Ponadto miasto nie musi realizować zada-nia indywidualnie, może wybrać operatora (NGO), który we współpracy z mieszkańcami i innymi organizacjami będzie mógł realizować projekt. Jeżeli za realizację projektu od-powiedzialna będzie lokalna społeczność, wówczas warto rozdzielić zadania. Jedna grupa może być odpowiedzialna za uszycie poduch, hamaków, osłony od słońca, ktoś inny za opracowanie projektu technicznego ławeczek, stolików, jeszcze inna grupa za przygotowanie grządek. Taki projekt może angażować nie tylko mieszkańców, ale także sąsia-dujących z lokalizacją parku sklepikarzy i przedsiębiorców, każdy może dać coś od siebie. Taki projekt wymaga też koordynatora, który będzie rozdzielał zadania, zachęcał, mobilizował i dyscyplinował zespół osób zaangażowa-nych w realizację projektu. Może nim być pracownik NGO lub lider grupy sąsiedzkiej, itp. Nie można także zapomi-

nać o opiece nad ogrodem na etapie użytkowania. O ile za realizację projektu odpowiada gmina, to i ona będzie wykonywała prace konserwatorskie i porządkowo�pielę-gnacyjne. Natomiast w przypadku oddolnej inicjatywy, tak jak w przypadku realizacji ogrodu, warto rozdzielić zadania i obowiązki tak, aby poszczególne donice i grządki mogły mieć swoich opiekunów, którzy będą odpowiedzialni za przypisany im teren. Warto podkreślić, że miejsce takie może być wykorzystywane do organizowania wydarzeń kulturalnych, warsztatów przyrodniczych, mini targów, itp. Skąd czerpać przykłady? Łódź• kieszonkowy plac zabaw finansowany z budżetu

obywatelskiego http://lodz.naszemiasto.pl/artykul/kieszonkowy�plac�zabaw�na�polesiu�zdjecia,3608134, artgal,t,id,tm.html

• miasto planuje utworzenie sześciu parków kieszonko-wych na Starym Polesiu, pierwszy powstał latem 2016 r. Projekt realizuje Wydział Gospodarki Komunalnej ze środków budżetu miasta

• http://www.uml.lodz.pl/rewitalizacja/projekty/zielone_polesie/

• Fundacja „Błękitnia” zrealizowała w 2015 r. projekt „Eko-skwerki” z mikrowsparciem 5 tys. zł z Programu Anima-cji Społecznej ze środków Europejskiego Funduszu Roz-woju Regionalnego, w ramach Programu Operacyjnego „Pomoc Techniczna 2007–2013” https://www.facebook.com/zywiolowe.ekoskwerki/https://www.facebook.com/fundacja.blekitnia/

Kopenhaga• http://wsud�denmark.com/odinparken�a�pocket�park�in-

�copenhagen/about�the�idea/34780,2• http://www.miljopunkt�amager.dk/sfs.php?fid=vzq

To, co ważne, to by podejmować wyzwania

i nie zniechęcać się. Mieszkańcy, nieformalne

grupy sąsiedzkie, wspólnoty, działając

razem, mogą dokonać bardzo wiele!

79


Mikrodziałanie 2: Zielone dachy i zielone elewacje, czyli przechwytywanie i magazynowanie wody w mieście


Czym są zielone dachy?

„Zielony dach” czyli dach porośniętych roślinnością, jest to pokrywa dachowa z odpowiedniego kruszywa/podłoża pokryta materiałem roślinnym (odpowiednio dobranym). Zalety tej technologii są bardzo szerokie i nie kończą się jedynie na efektach, jakie dachy wywierają na mikroklimat wnętrza samego budynku ale korzystnie wpływa również na najbliższe otoczenie. Pozytywne działania zielonych dachów:• działają jako magazyn wody, • system filtracyjny, • zmniejszają ilość wody opadowej odprowadzanej do

systemu kanalizacji, • stanowią skuteczny mechanizm ponownego oddawa-

nia wody do otoczenia,• poprawiają izolacyjność termiczną i akustyczną bu-

dynków, • chronią przed promieniowaniem elektromagnetycznym,• chronią przed szkodliwym oddziaływaniem warunków

atmosferycznych na pokrycie dachowe, wydłużając jego żywotność,

• mają wpływ na mikroklimat w otoczeniu budynku, gdyż niwelują efekt wyspy ciepła,

• podnoszą potencjał lokalnej bioróżnorodności, w tym liczby owadów zapylających, ptaków (także drapież-nych) i ssaków – przekłada się to wszystko na ograni-czenie liczebności wielu uciążliwych szkodników, cho-ciażby komarów,

• miejsce, gdzie możliwa jest produkcji żywności w po-jemnikach.

Zielone dachy to rozwiązanie, które coraz częściej spotyka-my w domach jednorodzinnych, obiektach biurowych czy budynkach użyteczności publicznej. Wraz ze wzrostem świadomości społeczeństwa, większym zaangażowaniem w sprawy energooszczędności budynków, zmian klima-tycznych, czy zrównoważonego zarządzania zasobami wodnymi, wzrasta również zainteresowanie zielonymi da-chami i elewacjami. Są to rozwiązania, które mogą zasto-sować deweloperzy, spółdzielnie i wspólnoty mieszkanio-we czy nawet przedsiębiorcy (np. właściciele pawilonów sklepowych, magazynowych itp.). Zielone dachy mogą być również promowane i wspierane przez miasto.

Czym są zielone elewacje?

Zielone dachy, mają szereg niedocenianych często zalet i korzystnie wpływają na mikroklimat oraz jakość życia w miastach. Podobnymi cechami odznaczają się również „żyjące elewacje” i „ściany zielone”. Również w przypadku żyjących elewacji i ścian zielonych mamy do czynienia z szeregiem pozytywnych efektów, tak dla samych budyn-ków, miejskiego klimatu, jak i dla środowiska naturalnego i mieszkańców miast. Podobnie jak w przypadku zielonych dachów, poprawiają izolacyjność termiczną i akustyczną budynków, ponadto również na zielonych ścianach i ży-

Planując założenie zielonego dachu,

konieczne jest sporządzenie ekspertyzy dotyczącej szczelności i nośności

dachu.

80


jących elewacjach można uprawiać żywność, są również miejscem schronienia ptaków i owadów. Zacienione, smut-ne podwórka, dziedzińce, stare mury, kominy, konstrukcje poprzemysłowe i miejscach, gdzie nie ma wystarczająco dużo powierzchni by wprowadzić inną zieleń, można oży-wić, tworząc zielone elewacje/ ogrody wertykalne.

Jak powstają zielone dachy i zielone elewacje, i jak moż-na je sfinansować?

Jak już wspomniano dachy zielone są to pokrycia dacho-we budynków, wykonywane przy udziale materiałów/sub-stratów, warunkujących rozwój roślinności. Podstawowym podziałem, w zależności od rodzaju podłoża, jest wyróż-nienie dachów jednowarstwowych i wielowarstwowych. Podstawowym warunkiem umożliwiającym podjęcie de-cyzji o wykonaniu zielonego dachu, jest szczelność istnie-jącego pokrycia. Bez spełnienia tego warunku dach zielo-ny przysporzy nam więcej szkody niż pożytku, ponieważ

zaczną pojawiać się przecieki. Drugim istotnym kryterium jest możliwość obciążenia dachu budynku. Możliwe jest wykonywanie dachów lekkich (od 30–50 kg/m2), co ozna-cza, że prawie wszystkie dachy można zazielenić, choć wówczas będzie to dach ekstensywny. Kolejnym ważnym czynnikiem jest spadek dachu. Dachy zielone można za-kładać na powierzchniach od całkowicie płaskich, aż po dachy o nachyleniu połaci pod kątem 45˚. Przy spadkach większych niż 45˚ mówimy już o zielonych elewacjach. Z powodzeniem możemy tworzyć siedliska bardzo mokre, czasem wręcz bagienne. Możemy również tworzyć siedli-ska bardzo suche, czyli dachy ekstensywne obsadzane suchoroślami. Możemy wreszcie tworzyć siedliska umiar-kowane i pośrednie, czyli dachy, na których możemy po-sadzić praktycznie wszystko, tworząc prawdziwe ogrody i ekosystemy. Bardzo często w przypadku łączenia funk-cji zielonego pokrycia dachowego z funkcją dostarczania żywności, łączy się standardowe rozwiązania dachów eks-tensywnych z systemami upraw w pojemnikach.


Dachy jednowarstwowe (ekstensywne)

Dachy wielowarstwowe (intensywne)

• do ich wykonania wystarczy odpowiednio skom-ponowany substrat drenażowy, na którym przeżyją wyłącznie rośliny o małych wymaganiach i najbar-dziej odporne na zmienne warunki,

• wykorzystują podłoża odzwierciedlające warunki spotykane w górach lub terenach określanych jako nieużytki, w których występuje roślinność sucholub-na, m.in. rojniki, rozchodniki, zioła lub dzikie trawy,

• są rozwiązaniem najtańszym, ponieważ na warstwie hydroizolacji występuje jedynie podłoże glebowe, we wnętrzu którego lub na powierzchni którego, odby-wają się procesy spływu, retencji i filtracji wody

• utworzone z warstwy wegetacyjnej (substrat), warstwy filtracyjnej (geowłókniny i membrany filtra-cyjne) i warstwy wodonośnej (drenaż wykonany z odpowiednich kruszyw lub tłoczonych folii lub mat kubełkowych),

• możliwość rozwoju wegetacji z uwzględnieniem niemal wszystkich grup roślin – bylin, krzewów, a nawet drzew; możliwe jest nawet projektowanie ogrodów wodnych,

• droższe rozwiązania niż dach ekstensywny.

81


Najprostszymi rozwiązaniami w kategorii żyjących ścian są wertykalne pokrycia roślinne porastające ściany budyn-ków. Rozwiązania takie znane są już od stuleci. Przykła-dem może być wykorzystanie bluszczu pospolitego, jako pokrycia ścian. Stosując pnącza, które mają niskie wy-magania pokarmowe i rosną na słabych glebach można stworzyć zielone elewacje w podwórkach�studniach. Nato-miast silnie rozrastające się pnącza, z wonnymi kwiatami (np. glicynia kwiecista) mogą być wykorzystane zamiast do ochrony elewacji budynku do obsadzenia altanek śmietnikowych, zaułków z kompostownikiem, starych słu-pów, itp.

Postęp naukowy również w tej dziedzinie zaowocował wy-pracowaniem zupełnie nowych rozwiązań tworzenia zielo-nych elewacji. Obecnie znaczącym trendem są tzw. żyjące ściany/żyjące elewacje, wykorzystujące różnorodne ga-tunki roślin przytwierdzane do specjalnie przygotowanych konstrukcji nośnych. Odpowiednie konstrukcje, montowa-ne do elewacji budynków, pokrywa się materiałami umoż-liwiającymi przytwierdzanie roślin oraz rozprowadzanie substancji odżywczych w postaci roztworów wodnych.

Ostatnio bardzo modne stały się rozwiązania opracowy-wane na całym świecie przez entuzjastów idei „zrób to sam” (z ang. DIY – „do it yourself”). Z materiałów pozyska-nych z recyklingu tworzą oni tzw. farmy wertykalne czy pionowe ogrody, będące wiszącymi konstrukcjami wyko-nanymi z butelek lub innego rodzaju pojemników, w któ-rych w porowatym medium uprawia się rośliny jadalne lub ozdobne. Systemy takie również zasilane są hydroponicz-nie w substancje potrzebne do utrzymania prawidłowego rozwoju roślin.

Technologie zielonych ścian i ogrodów wertykalnych sta-nowią niezwykłe pole do wdrażania innowacyjnych rozwią-zań ograniczających hałas miejski, filtrujących powietrze, dostarczających żywności czy umożliwiających pasywne chłodzenie budynków lub efektywne gospodarowanie wodą.

Planując i projektując zielony dach i zielone elewacje, trze-ba wziąć pod uwagę:• charakterystykę miejsca (położenie geograficzne, strefa

mrozoodporności, rodzaj ekspozycji względem słońca, kierunek przeważających wiatrów, ilość opadów, lokalne zasoby genowe roślin itp.),

• cechy istniejącego budynku (wysokość dachu i elewacji, dostępność, bariery, typ pokrycia dachowego i fasady, konieczne zabezpieczenia itp.),

• charakterystykę sąsiadujących budynków (bliskość, wy-sokość, stopień zacienienia, rodzaj fasady itp.),

• implikacje i konsekwencje realizacji projektu w wybra-nym otoczeniu (wpływ samego dachu zielonego na lo-kalny rozwój społeczny, ekonomiczny i środowiskowy).

Dokonując remontu lub budowy nieruchomości komunalnej, rozwiązania takie jak zielone dachy i zielone elewacje może implementować sama gmina, finansując inwestycję ze środków własnych lub tych pozyskanych na rewitalizację.

Planując zieloną elewację, zbadaj stan murów i tynków.

Stosuj gatunki roślin właściwe dla warunków klimatycznych w danym

regionie.

82


Fot. Małgorzata Demianowicz

83


Rozwiązania takie mogą też w swoich inwestycjach wpro-wadzać przedsiębiorcy (sklepy, magazyny, itp.) czy dewe-loperzy (budynki mieszkalne, biurowe, obiekty usługowe). Wsparciem finansowym może być zmniejszenie stawek podatku od nieruchomości dla podmiotów wprowadza-jących ww. rozwiązania w swoich nieruchomościach. Innym źródłem środków finansowych może być zgło-szenie projektu do budżetu obywatelskiego. Wychodząc z inicjatywą budowy zielonego dachu czy zielonej elewacji warto sprawdzić, czy w okolicy ktoś już nie realizował po-dobnego projektu. Poszukać w lokalnej społeczności za-interesowanych pomocą, w tym specjalistów: ogrodników, architektów, inżynierów, dekarzy, itp. Warto też poszukać partnerów zewnętrznych, którzy mogą wesprzeć projekt fi-nansowo i rzeczowo. Istotny przy takim projekcie jest tak-że właściwy podział zadań, obowiązków i odpowiedzialno-ści za poszczególne działania. Niewłaściwy podział zadań w projekcie może przyczynić się do jego niepowodzenia.


Ogrodnictwo, również to na dachu, sprzyja nawiązywaniu kontaktów, wspomaga wymianę dobrych praktyk i korzyst-nie wpływa na relacje międzyludzkie. W przypadku senio-rów, często samotnych, ogrodnictwo stymuluje bogate życie społeczne i wspomaga aktywność fizyczną. Może to oznaczać powrót do korzeni, do praktyk wyuczonych w dzieciństwie, do często już zapomnianych metod pracy w ogrodzie. Sprzyja to międzypokoleniowej wymianie wie-dzy i praktycznych doświadczeń, a także włączaniu osób wykluczonych. Do wykonania zielonego dachu lub żyjącej ściany nie musi być zatrudniona tylko i wyłącznie wyspe-cjalizowana firma. Może ona jedynie wspierać samych mieszkańców lub inwestora, który zorganizuje osiedlowe wydarzenie z budowy takiego dachu lub zielonej elewacji. W przypadku prostych konstrukcji mieszkańcy mogą je wykonać samodzielnie.

Zielony dach podnosi walory ogólnodostępnej przestrzeni użytkowej dla mieszkańców. Jednakże dach taki powinien zostać udostępniony mieszkańcom bloku/kamienicy lub lokalnej społeczności, zwłaszcza, jeżeli został wykonany na budynku użyteczności publicznej. Intensywny zielony dach ponadto umożliwia produkcję lokalnej, organicznej żywności obniżając koszty pozyskiwania produktów spo-żywczych. Nadwyżkę plonów można zawsze sprzedać lub wymienić na inne dobra materialne, generując zysk, który może posłużyć, jako wsparcie finansowe dalszych faz roz-woju projektu dachu zielonego.

Zielone dachy i zielone elewacje lub ogrody wertykalne mogą także stanowić przedmiot warsztatów edukacyj-nych pogłębiających lokalną wiedzę z zakresu permakul-tury, ekologii, botaniki, zdrowego odżywiania, gotowania, organicznego ogrodnictwa, biologii, pszczelarstwa, orni-tologii itd. Promowanie innowacyjnych, niskonakładowych rozwiązań związanych z wprowadzaniem zieleni do miast, może przynieść niezwykłe korzyści zarówno samym mieszkańcom, jak i władzom lokalnym. Stając się lokalną atrakcją, przyciągać mogą kolejnych inwestorów.

Szczegółowe wytyczne dotyczące zielonych dachów i elewacji:• http://zielonainfrastruktura.pl• http://www.psdz.pl • http://www.zszp.pl • http://www.psdz.pl

Skąd czerpać przykłady? Wrocław • obniżenie podatku http://edzienniki.duw.pl/duw/#/le-

galact/2015/3763/Łódź • zielony dach w ramach Budżetu Obywatelskiego

http://uml.lodz.pl/miasto/aktualnosci/?news=27998

84


Fot.

Arm

and

Urb

ania

k

85


Mikrodziałanie 3: Zbiorniki mikroretencji na balkonach


Czym są żyjące zbiorniki mikroretencji na balkonach?

Żyjące zbiorniki mikroretencji na balkonach to specjalnie opracowany na potrzeby ogrodów balkonowych system prowadzenia upraw balkonowych w pojemnikach umożli-wiających retencjonowanie (magazynowanie) wody desz-czowej.

Jak powstają żyjące zbiorniki mikroretencji na balko-nach i jak można je sfinansować?

System składa się z pojemników permakulturowych za-opatrzonych w warstwę absorbującą i magazynującą wodę deszczową ujmowaną z dachu za pomocą odpo-wiednio przystosowanego systemu rynien deszczowych. Woda deszczowa, podczas opadów, doprowadzana jest do poziomu każdego balkonu, gdzie zostaje zgromadzo-na w warstwie wodonośnej układu pojemników. Obecność wody, umożliwia wprowadzenie pasywnego systemu na-wadniania upraw balkonowych (opartych zarówno o rośli-ny ozdobne jak i o rośliny jadalne i lecznicze). Dzięki za-stosowaniu roślinności pnącej oraz metody bajpasowego ukorzeniania, można tworzyć żyjące elewacje rozpoczyna-jące swój bieg od podstawy budynku, aż po dach.

Inicjatorem analogicznie jak w przypadku zielonych da-chów i ścian może być gmina, mogą być sami mieszkańcy, wspólnota mieszkaniowa czy też deweloper. Projekt tego typu może być finansowany z dotacji gminy przeznaczo-nej na projekty środowiskowe w rewitalizowanych obsza-rach, z budżetu obywatelskiego oraz przez deweloperów, chociażby w celu podniesienia atrakcyjności inwestycji.


Wprowadzenie tego rozwiązania pozwala na stworzenie otwartego społecznego systemu ogrodnictwa miejskie-go (gotowy do „zaszczepiania” w każdym blokowisku). A jak wspomniano wcześniej, ogrodnictwo sprzyja nawią-zywaniu kontaktów i korzystnie wpływa na relacje między-ludzkie. Mieszkańcy aktywnie będą włączeni w pielęgno-wanie i dbanie o system „zielonych balkonów”. Mogą też stanowić swoistą atrakcje turystyczną i być przedmiotem warsztatów.

Skąd czerpać przykłady? • Projekt Fundacji TRANSFORMACJA – system upraw

wielofunkcyjnych w pojemnikach http://transfor-macja.org/realizacje/otwarty�system�ogrodnictwa�miejskiego�permakulturowy�ogrod�na�balkonie�2/

Fot. Fundacja Transformacja

86


Fot. Fundacja TransformacjaFot. Fundacja Transformacja

Fot. Fundacja Transformacja

87


Mikrodziałanie 4: Bioodpady i lokalne kompostowniki


Czym są bioodpady i kompostowniki w mieście ?

Odpady biodegradowalne stanowią średnio ok. 1/3 po-wstających odpadów komunalnych. Wyłączenie odpadów ulegających biologicznemu rozkładowi ze strumienia od-padów komunalnych byłoby najskuteczniejsze poprzez zorganizowanie przez gminy selektywnego zbierania i odbioru odpadów kuchennych i ogrodowych, a następ-nie przekazania ich do biologicznego przetwarzania w odpowiednich instalacjach. Niemniej jednak skutecz-nym wsparciem całego systemu jest kompostowanie w warunkach domowych. Na terenach wiejskich oraz pod-miejskich łatwiej zagospodarować powstające w gospo-darstwie domowym odpady biodegradowalne, niemniej jednak w mieście też jest możliwe kompostowanie. Bezdy-skusyjne jest, że zarówno mieszkańcy terenów wiejskich jaki i miejskich mogą samodzielnie zarządzać zbędnymi produktami swojego bytowania poprzez zakładanie kom-postowników.

Jak powstają kompostowniki i jak można je finansować?

Przygotowując się do kompostowania należy wziąć pod uwagę ich lokalizację, gdyż nie wszędzie będzie możliwe ustawienie kompostownika. Tu przydatne będzie rozpo-rządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpo-wiadać budynki i ich usytuowanie (tj. Dz. U. z 2015 r., poz. 1422). W związku z tym, że odpady biodegradowalne moż-na kompostować na kilka sposobów, w zależności od miej-sca jakim się dysponuje, możliwe jest tworzenie pryzmy kompostowej, ustawienie własnoręcznie zbitego drew-nianego kompostownika lub ustawienie kompostownika plastikowego. W warunkach miejskich, wśród gęstej za-budowy najlepszym rozwiązaniem wydają się być właśnie kompostowniki plastikowe. Ich zastosowanie ogranicza uciążliwość zapachową i daje możliwość otrzymania kom-postu nawet kilka razy w roku. Ponadto samo ustawienie kompostownika ma znaczenie dla powodzenia przebiegu procesu biologicznego przetwarzania. Najlepiej lokalizo-wać je w miejscach osłoniętych od wiatru i częściowo zacienionym (zabezpiecza przed utratą wilgotności kom-postu). Równie ważne jest w przypadku przydomowego kompostowania odpadów, aby właściwie je wydzielić i gromadzić, gdyż nie wszystkie bioodpady można wyko-rzystać do kompostowania. Taki projekt potrzebuje też lidera, który będzie miał pieczę nad kompostownikiem i będzie mógł pomagać mieszkańcom, pracownikom da-nej firmy, uczniom w szkole i innym zainteresowanym, w kompostowaniu. Osobą taką może być pracownik orga-nizacji pozarządowej będącej operatorem projektu, czło-nek wspólnoty mieszkaniowej, pracownik lub właściciel lokalu usługowego udostępniającego miejsce na kompo-stownik.

Kompostowniki można zorganizować we własnym zakre-sie poprzez zakup sprzętu, lub samodzielne wykonanie

Kompost: • jest najlepszym i – jeśli zrobi się go samodzielnie –

najtańszym nawozem organicznym; • nawozi glebę i poprawia też jej strukturę;• dojrzały ma kolor czarny lub bardzo ciemnobrązo-

wy i musi mieć zapach świeżej ziemi (podobny do próchnicy leśnej), pulchny w dotyku;

• można wykorzystać zarówno do uprawy roślin ozdobnych, jaki i warzyw i ziół;

• wykorzystanie go pozwala ograniczyć do minimum koszty zakupu ziemi do nasadzeń oraz nawozów niezbędnych do prawidłowego wzrostu roślin.

88


kompostownika, ale możliwe tez jest skorzystanie z pomo-cy gminy. Pomoc ta może stanowić wsparcie finansowe na zakup profesjonalnych pojemników lub wdrażanie pro-gramów w ramach których mieszkańcy otrzymają kom-postowniki do użytkowania. Mogą to być także szkolenia dotyczącego tego, jak samemu przygotować kompostow-nik, co można kompostować, a czego unikać. Pozytywny oddźwięk społeczny oraz duże zainteresowanie progra-mem realizowanym we Wrocławiu skłania do testowania nowych rozwiązań w tym zakresie, a mianowicie podjęcie próby udostępnienia kompostowników szerszemu gro-nu zainteresowanych tj. mieszkańcom miasta, którzy nie posiadają ogrodów przydomowych, czyli mieszkańcom „podwórek”, kwartałów ulic czy dzielnic w ścisłym centrum miasta. Realizacja programu udostępniania mieszkańcom ścisłych centrów miast, często terenów wymagających rewitalizacji, pojemników do kompostowania odpadów zielonych oraz odpadów kuchennych ulegających bio-degradacji będzie możliwa dzięki działaniom organizacji pozarządowych przy wsparciu władz lokalnych. Pojemniki zakupione przez JST w ramach „Programu udostępniania mieszkańcom pojemników do kompostowania odpadów zielonych oraz odpadów kuchennych ulegających biode-gradacji” zostaną użyczone, na podstawie umowy, orga-nizacji pozarządowej, która będzie zobowiązana do skła-dania, w okresie obowiązywania umowy, sprawozdania o ilości odpadów poddanych kompostowaniu w danym roku kalendarzowym. Prowadzenie sprawozdawczości bę-dzie swoistym monitoringiem efektów kompostowania na podstawie ilości uzyskanego kompostu. Pojemniki zosta-ną rozstawione w obrębie wyznaczonych podwórek, kwar-tałów ulic czy też dzielnic. Kolejnym krokiem w realizacji niniejszego programu będzie podjęcie działań edukacyj-nych, dzięki którym mieszkańcy zdobędą wiedzę na temat zasad kompostowania i najważniejsze sposobu wykorzy-stania uzyskanego kompostu.


Przygotowanie kompostu może mobilizować lokalną społeczność i stanowić wstęp do kolejnych mikrodziałań w ramach rewitalizacji danego obszaru. Dojrzały kom-post uzyskany z kompostownika, użytkowanego wspólnie przez mieszkańców, np. jednego podwórka, można wyko-rzystać do nasadzeń balkonowych w skrzynkach i doni-cach, do obsadzenia roślinami osłon śmietnikowych, czy też miejsc wspólnego odpoczynku, tj. ławek przy placu za-baw, altan, nasadzeń pnączy przy ogrodzeniach, murach i elewacjach, tworzenia małych wydzielonych poletek i ga-zonów na warzywa i zioła. Można też zagospodarować go przy okazji tworzenia wspólnej przestrzeni, np. do tworze-nia ogrodu kieszonkowe, zieleńca podwórkowego, przed-ogródków, ogródka kawiarnianego, miejskiej farmy, itp. W konsekwencji przyczyni się do rozszerzania istniejących nasadzeń oraz przesadzeń już istniejącej roślinności przy jednoczesnej zmianie charakteru wspólnej przestrzeni. Ułatwi budowanie stosunków sąsiedzkich i jednocześnie będzie mieć wpływ na integrację mieszkańców.

Więcej informacje o kompostowaniu: • http://naszesmieci.mos.gov.pl/artykuly/156�kompo-

stowanie• http://www.strawczyn.pl/pliki/odpady/moda_na_

kompostowanie.pdf• http://bip.um.wroc.pl/artykul/305/5331/program-

-udostepniania-kompostownikow• i wiele innych stron w Internecie

89


Podsumowanie mikrodziałań wpływających na jakość środowiska miejskiego

Fot. WR Sp. z o.o.

90


Microdziałania Wymiar środowiskowy Wymiar rewitalizacyjny

Ogród kieszonkowy

• wspieranie bioróżnorodności, tworzenie nowych terenów zielonych

• miejsce odpoczynku i rekreacji; miejsce lokaliza-cji mini targów, wydarzeń kulturalnych, warszta-tów edukacyjnych; aktywizacja mieszkańców (m.in. osób starszych, bezrobotnych, młodzie-ży) i angażowanie do pracy i opieki nad ogro-dem; wspieranie i budowanie relacji, wymiana doświadczeń i wiedzy – także między pokole-niami, włączanie lokalnych przedsiębiorców do budowy ogrodu; pobudzanie odpowiedzialności za otaczającą przestrzeń

Zielone dachy i zielone elewacje

• wspieranie bioróżnorodności, go-spodarka wodna, ochrona przed hałasem, termoizolacja, mikrokli-mat produkcja żywności

• angażowanie wspólnot mieszkaniowych, grup sąsiedzkich, NGO, lokalnych przedsiębiorców do przygotowania zielonej elewacji i dachu; aktywizacja mieszkańców (m.in. osób star-szych, bezrobotnych, młodzieży) do prac i opieki nad zielonym dachem i elewacją; miejsce organizacji warsztatów; pobudzanie odpowiedzialności za otaczającą przestrzeń

Żyjące zbiorniki mikroretencji na balkonach

• wspieranie bioróżnorodności, gospodarka wodna, produkcja żywności

• tworzenie otwartego społecznego systemu ogrodnictwa miejskiego angażującego wspól-noty mieszkaniowe, grupy sąsiedzkie, NGO, deweloperów; wspólna opieka i pielęgnacja nad „zielonymi” balkonami

Kompostowniki • zmniejszenie ilości składowa-nych odpadów komunalnych ulegających biodegradacji

• mobilizacja lokalnej społeczność, NGO, stanowiąca wstęp do kolejnych mikrodziałań: tworzenia nasadzeń w podwórkach, balkonach, ogrodach; poznawanie się mieszkańców; włączanie lokalnych przedsiębiorców w działania prośrodowiskowe

92

• Rewitalizacji nie można planować i realizować w poje-dynkę – im więcej zaangażowanych podmiotów, tym większa szansa na sukces programu. Dlatego diagno-za obszaru rewitalizacji powinna obejmować nie tylko rozpoznanie zjawisk kryzysowych, ale także jego poten-cjału. Są nim nie tylko walory historyczne, tradycja i kul-tura, ale przede wszystkim ludzie i ich zaangażowanie w sprawy lokalnej społeczności. To do nich powinny do-cierać informacje o planowanych działaniach rewitaliza-cyjnych, ale też o:

– potrzebach, które władza lokalna identyfikuje, ale nie będzie w stanie zaspokajać,

– możliwościach, które otwierają się w związku z po-stępem działań rewitalizacyjnych.

• Zaangażowanie podmiotów niepublicznych nie kończy się na podstawach wskazanych w Ustawie o rewitaliza-cji, tj. konsultacjach społecznych i działalności Komitetu Rewitalizacji. Aby trwale włączyć mieszkańców, spół-dzielnie i wspólnoty mieszkaniowe, przedsiębiorców, inwestorów, organizacje pozarządowe, podmioty eko-nomii społecznej i innych w ten proces, potrzebny jest system oparty na czterech krokach:

– dostępie do informacji, – konsultacjach, – wspólnym działaniu, – współdecydowaniu.

• Dostęp do informacji zwiększa szanse na realizację i finansowanie działań rewitalizacyjnych z udziałem pod-miotów prywatnych. W katalogu przedstawiono inspiru-jące formy komunikacji z interesariuszami rewitalizacji.

• Programy działań i ich koordynacja przez samorząd lub operatora rewitalizacji są niezbędne w celu sprawnego łączenia działań różnych jednostek, podmiotów i osób fi-zycznych. Dlatego konsultacje są potrzebne na każdym etapie działań rewitalizacyjnych:

– opracowania programu, – wdrażania poszczególnych projektów (z miejskim

i prywatnym finansowaniem), – monitorowania efektów i planowania zmian.

• Wspólne działanie to łączenie środków, podział zadań między władzę lokalną i interesariuszy. Jako koordyna-tor tworzący warunki do rewitalizacji, władza lokalna po-winna wspierać podmioty prywatne systemem zachęt, np. zwolnień i ulg, mikrograntów lub pożyczek, które w małym stopniu angażują budżet gminy, a przynoszą efekt dźwigni w postaci zaangażowania dużo większych środków prywatnych.

• Dla organizacji pozarządowych, grup nieformalnych, organizacji społecznych i mieszkańców bardzo ważne jest współdecydowanie. Dlatego właściwe rozpoznanie potencjałów i umacnianie roli lokalnych społeczności we wprowadzaniu zmian na obszarze rewitalizacji gwa-rantuje trwałość działań rewitalizacyjnych.

Podsumowanie

Publikacja towarzyszy konferencji DiverCITY2: Miasto dla wszystkich Wrocław, 27 września 2016

Projekt realizowany jest przez Ministerstwo Rozwoju i Urząd Miejski Wrocławia przy współpracy Norweskiego Związku Władz Lokalnych i Regionalnych (KS) oraz Urzędu Miasta Łodzi

Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z funduszy EOG

Projekt graficzny i skład: Aneta Kowalczyk / www.bbgraphic.pl

Postprodukcja zdjęć: Aneta Kowalczyk / www.bbgraphic.pl

Redakcja: Aleksandra Jadach�Sepioło (Instytut Rozwoju Miast), Marta Modelewska, Marta Zadurska

Teksty: Krzysztof Jan Chuchra, Małgorzata Demianowicz, Camilla S. Eidsvold, Óli Jón Hertervig, Aleksanda Jadach�Sepioło, Gabriela Jarzębowska, Marta Modelewska, Łukasz Nowacki, Monika Onyszkiewicz, Ásthildur Sturludóttir, Grzegorz Szewczyk, Magdalena Ślebocka, Bartłomiej Świerczewski, Aneta Tylman, Marta Zadurska

Tłumaczenia: LIDEX / www.lidex.com

Producent wydawniczy: Grażyna Adamczyk�Arns / Wrocławska Rewitalizacja Sp. z o.o.

Druk i oprawa: Argraf Warszawa / www.argraf.pl

© Ministerstwo Rozwoju w Polsce WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

Wrocław 2016

Publikacja bezpłatna

978�83�938968�6�8

divercity2 e-book (pl)

Business