dine karşı düşüncenin tarihi

7/27/2019 Dine Kar Dncenin Tarihi

1/148


2/148


3/148

I

DNE

KARId OOn g e nIn

TARH


4/148


5/148

ALBERT BAYET . A

/

D N E K A R I

DNCENN TARH

Trkesi :Cemal Sreya

V A R L I & Y A Y I N E VA k C dd i t b l


6/148

FAYDALI KTAPLAR: 103

Varlk yaynlan, say: 1574stanbulda, Yeni Hamle Matbaasnda baslmtr.

Kasm, 1970


7/148

G R

Dine kar dnce (libre-pense) deyimi (1)XIX. Yzyl boyunca ok kez fkeli yanklar uyandrmtr evresinde, Bugn bile i bitirici bir anlam

amaktadr. Kimisi onu az ya da k, bir meydanokuma olarak kullanyor. Kimisi de dmanca birelen! diye kabul ediyor. Bununla birlikte bylesiduygular dorulayacak hi b ir nitelik yok onda.Hangi kanda olurlarsa olsunlar, btn insanlar,

Pascal gibi, onurumuzun dncede olduunu kabulde birlemektedirler. Herkes, bir fikre balanmann, ancak bu balanma zor altnda yaplmamsa bir deer tayaca kansnda. Rahata diyebiliriz ki kiiolu dnd her sefer zgrdr, ya dazgrlemektedir; ve bu, yol gsterici olarak sadece

gzleme, deneye, usa balanan kimse iin ne kadardoruysa, dncesini bir Tanrya balayan kimseiin de o kadar dorudur. Burdn, zgr dncedeyiminin, blnme ve atmalara meydan vermekten uzak, bir birlik ilkesi olmas gerektii sonu

cuna varlabilir.(1) Libre-penseenin tam karl dine kar dnce-'dir Ki


8/148

Bu denemenin sonunda, zgr dncenin sava giysilerini stnden atarak bir dirlik dzenlikiisi olmas gerektiini belirtmee altma g

re, byle bir sonuca ulamaktan kamyor olamam.Ancak, bu arada, u gerei belirtmeliyiz ki, kelimeler, temsil ediyor sayldklar soyut deerleri, tarihin onera ykledii somut deerler kadar kavrayam yor. Bu noktadan harek et edildiinde zgrdncenin yzyllar boyunca kar koyucu ve dine

kar koyucu zellii yadsnamaz.Herhangi bir szl an, unu okuyacaksnz:Dine kar dnr (libre-penseur): her eyi zgrce incelem enin yndei. Bylece anlyoruz ki,dine kar dnr ya da zgr-dnr, hertr l inan incelemee ve eletirmee, her t rlsorunu tartm aa hakki olan adamdr; o bu hak

k kullanrken hi b ir engel ya da kstlama olmaya~:aktr. nanan kiinin (mmin) de aratrma hakkvardr; ancak; bu tak sadece baz alanlarda geerli-dir: bir Tanrnn konumad, bir Kilisenin ilkelerini belirtmedii alanlarda mmin kii de dncesini rahata gelitirebilir; ama onun dncesi Gk

sel Esin dorularnn eiine gelir gelmez eilmekzorundadr; nk nice gl olursa olsun, Scot Eri-genein deyimiyle superat omnem intelectum zellik tayan tanrsal usun altnda kalmaktadr,

Dnce hak larna ilikin ok belirgin bir ayrm da, hi kukusuz, atmalar yaratma -eilimi-,dir. zgr dncenin tarih in i yapan da ite bu a-

6 'DNE K A RS I D NC ENN T A R H


9/148

D NE KA R I DNCENN TA RH ?

Uymalarn ardarda zincirleniidir.Dorusunu sylemek gerekirse, bu haklarn da

ha balangta bile dncenin rn olmamasnaalabilir; nk doruyu para para yaratarakyakalam kimsenin kafa durum uyla, ,j b ir esinle, b irkilise tarafndan yaratlm doruyu edinen kimsenin kafa durum u arasnda bir atk var gibidir.Ancak, balangta olgularn bir grntsn meydana getirmek ya da onlarn stnde devinmek yolunda gsterilen btn dnce abalar dinin iinde belirmitir. Maara duvarna b ir hayvan resmiizen kii bir sanat olmayp, kelimenin modern anlamyla insan-tesi glerle dorudan doruya iliki

kuran bir kimsedir. Bir akm aktam yontan ya dabir okun ucunu sivrilten kii, b ir zanaat deil, kelimenin modern anlamyla, doa-st gcnn (mana) etkinliini deneyecek bir makinedir (1). Mantktesi bir dnce tarz sz konusudur burda; veusun verileri, din ve byyle atmaya girecekkadar farkllam deildir. H atta mantkl dnme yetenei belirdii zaman da, kuramsal plandakendine en yabanc, en kart grnen inanlarakar mcadeleye girecek kadar gven iinde olmayacaktr. Us v bilim, tapmaklarn kubbeleri altn

da domularcasma, ortak bileiklerim inkr konusunda kararsz kalacaktr. Ne var ki, en iten bal l k d l d bi d l l


10/148

8 D NE KAR SI D NCENN TA RH

Kafalan gibi duygular da ayr ayr olan insan topluluklarnn ortasnda gzlemlenen bir gerektir bu.Bir yapda, sahip olmann rahat tatlar iinde sadece

yerlemi dorular kabul etmek ve onlara dayanmak isteyenle^; te yanda, sadece aratrmann kukulu tatlar stnde tneyen, ve Lucretius gibi yle diyebilmek isteyenler grlmektedir: '

Aviaj Pieridum peragro loca nullius anttrita solo.

Bu iki byk eilim arasnda her zaman kanlmaz bir atma vardr. Arada uzlamalar mmkndr. Ola ki kukunun ve aratrmann en bykbir tutkunu, aratrm alarnn alann kendiliindensnrlasn ve kutsaln eiinde duraklasn. Ayn ekilde, ola ki, kutsaln en ateli bir yndei dnce

haklarm tamsn ve ermi Anselme gibi yle de^sin: credo ut inteleggari. Gelgelelim, dnce. zgrlne snrlar koyanla, onu snrsz olarak iste-,yen arasndaki ilke kartl her zaman kesin birekilde ortada o1ac aktr.

Bunun iindir ki Eski Yunandan beri, kyldinlerinin, yurtta dinlerinin, sonra kurtulu dinlerinin byk bir egemenlik kurm u grndkleriV


11/148

DNE KARSI DNCENN TARH

3eleye giritii, daha sonra hristiyan imparator-,*un paganizme kar mcadeleye giritii srada-

baka atmalar kar ortaya.Hristiyan kiliseler arasnda, daha sonra siyasal

er kazanm katolk kilise iinde sapknlklarda eyleme giriildiinde ortaya kan atmalarvardr.

Rnesans dneminde, uyanan paganizm, kieyle sessiz ve srekli atma halinde bulunanr-dnce abalarna yol aar. Bu srada, kktasmda hogrsz olan Reform abalan da so-

ta vicdan zgrl ilkesine bitiir.

XVIII. Yzylda, filozoflar, sorunu cesur temlerle ortaya koyarlar ve gsterdikleri abalaran Haklar Bildirisiyle talanr.

XIX. Yzylda Kilise zorlu bir k yaparak d-nce zgrl ilkesini bile mahkm eder. Buna zgr-dnrler aralarnda rgtlenirler,

ece felsefe plannda deil, siyasal planda da m?-eleye giriirler.

XX. Yzylda likler, okul sorunuyla ilgiliz inan konularn didiklerler.

Bylece, zgr-dnce, btn tarihi boyun-

dinsel egemenlie kar mcadele halinde bir grak belirir. Bizim inceleyeceimiz de bu mca-


12/148

10 DNE KARSI DNCENN TARH

hi deilse fkeyle dolu olan bu atmalarn artkbulutsuz gnlere ak olduunu gsterm ek umuduyla yapacaz.


13/148

I. BLM

GREK DNYASINDADNE KARI' DNCE

Eski Yunanm, bir anlamda, dine k a r, dn-n anayurdu olduunu rahata syleyebiliriz; Greklerde din lerin sunduu evren grn-,

nn yerine gzlemden ve ustan karlm bir

am alar b tnn koyma yolunda srekli birgrlrYerlere, tepe1ere, nehirlere, gllere, maara-bal eski tarm dinlerinin kucandaki baskn

insan topluluklarnn yaantsnn baz tamu-lerin, szgelimi Jeonun ya da Demeterin

asma bal olduu yolundadr. Eilin dediibtn yaratklar douran, besleyen onlardan

den bereket tohumu alan tek g Toprak Ana-1). Daha sonra, belki de Giritten gelmi olan,at ve ayin ehli, din Gizemleri ortaya kt. Es-

yl dininin balang dneminde de srp gi~bunlar. Dionizos, ruhlarda hkm srer gibi,d hk k di D h T l


14/148

12 D N E KA RSI DNCENN TA RH

rin, ve tapm aklar araclyla hkm srerle r ora- lard- Homeroscu anlay iinde bu nitelik btn btne silinip gitmese de, zayflar: Tanrlar artk

yeryznde hkm srmee balamlardr. Sayla- r snrldr; byk tan rla r vardr, kk tan rlar vardr; bykleri de kkleri de kendi aplarna gre Evreni ynetirler; fizik dnyann ve ruhsal dnyann hareketlerin i onlarn iradeleri, ok kez tutkular ve hevesleri belirlemektedir. Afrodit, He-

rann kin ve kskanlk duyduu Troyay korur: iki-si arasndaki bu anlamazlktan kasrgalar, frtna- lar, salgn hastalklar doar. lmszler, lmller in kayg dolu yaantlarn avularnn ii- ne almlardr. Sitelerin gerilemesi, yeni klklara

brnm eski din gizlerinin bireyselliine yol a-

tnda, insanlar dinden sadece gnlk ekmeklerinideil, erinli bir lmszlk de istemee baladk- larnda Olimpos sakinlerinden bazlar itibarla rmyitirm ilerdir; ama glerinin eylemi yalnz* birey-sel kurtuluu deil, ayn zamanda Evrenin dzeni-ni de kapsayan kurtarc tan rlarn bu gleri srp gitmektedir daha.

zgr dnce, birb iri ardnca gelen btn buegemen dinsel tavrlar la ve onlarn ierdii ilke-lerle daha ilk admlarda atmaa balamakta; gzn budaktan saknmadan, h i ' bir duraksam ayadmeden ba ekmektedir.

M ilttan nce VI. Yzyl balarmda, Tales?i

mcadeleye giritiini gryoruz. Onun evresinde*


15/148

DNE KARSI DNCENN TARH 13

minler, dnyay Ogenos ve Okeanos adl yaratclerle aklam aktaydlar.. O ise dnyay suyla,aha dorusu nemle aklar. Abel Reyin de belirt-

i gibi, bir devrimdir bu. nk Talesin mitolojik'klama biimlerine iyice yabanc olan bu grpk ada kimyaclarn bu konudaki tutum larnndryor; onlar da, Su nerden geliyor sorusunaOksijenle hidrojenin birlemesinden diye karlk

rirler. Tanrlarn iradelerinin egemen olduu yer-

rde nesnelerin doas hkm srmektedir. Bilim-l dnce, m it dncesine kar, gnmze ka-ar yitirmedii bir grnmde belirmitir hep. (1).

Ayn gzpek davran Anaksimandrosta g-rz. O, her eyin balangcm, artk nem de de-

l, apeirom denen eyde, yani belirsizde ve son-uzda aramaktadr. Ama eski dinsel kozmogoniavraylanm n yerine pozitif teorileri Talesinkin-n daha kesin bir tavrla koyar. Gnein ve aynvinimlerini Heliosun ve Selenenin deiken ira-

leriyZe aklamaya eilimli olanlardan ayrlmr: ona gre yldzlar dnyann evresinde devinipran deirmi birtakm halkalardr. (2)

nceleri yon okulunun sesiyle, kendini duyuru olan dine kar dnce Byk Yunan yarm-,

dasnda bir kez de Pitagorasclkla sesini duyurur-

(1) Abel Hey, Grek Biliminin Genlik Dnemi, Paris 1933,


16/148

M DINK KA RSI DNCENN TA RH

ken daha az cesur deildir. Pitagorasclar matematie, ayi teorisine, geometriye dayanarak bilim tarihinde ok kesin bir rol oynarlar; ama bununlakalmazlar, u nl forml de ortaya atarlar: Nes

neler saylardr. uras ak ki say-nesnelerinfizii, dnyann oluumunu dinle aklayan grlere taban tabana kart olacaktr. Bilginlerin de bun(lan bir kukular yoktur. Zenon, devinimin olanakszln belirtmeye yeltenen drt kantn nerirken, yeryzne inen tanrla r ya da uzayda uandaimonlar rneiyle kendisine kar klacan hidnmez. Herakleitos, lmller, lmsz, lmszler lmldrler; bunlardan biri bakasnn lmn yaar, teki bakasnn hayatyla lr (1)derken Hmeroscu din tutum unun temel dogmalarndan. biriyle atmakta olduuna hi aldrmaz.

Uzlamalara fazla ak olmayan usu Ksenofa-nes, Olimpos tanrlarnn bo gzetim yntemlerinesaldrr: ..... .

Homeros ve Hesiodos, insanlarda yz karas veknanas olan her eyi tanrla ra da yaktrmlar-dr: karlkl hrszlklar, ahlk d yaantlar, aldatmalar gibi;

Tanrlar stne yasalara aykr bir sr ey anlatm lard r: karlkl hrszlklar, ah lk d yaantlar, aldatmalar;

lmller, tanrlarnn da kendileri gibi dour-

(1) Abel Rey, ad geen yapt, s. 317.


17/148


klarm, elbise giydiklerini, kendilerininkilerenzeyen bir sesleri, bir biimleri olduunu d-rler;

kzlerin ve aslanlarn elleri olsa ve bun-la insanlar gibi resim yapma, sanat yapt yaratolanana sahip bulunsalard, atla r at eklinde

r resimleri izer, kzler kz eklinde tanrlarparlafd; her biri tanrlar kendi trlerinin drnmleriyle tanmlard;

Habeler tanrlarn yass burunlu ve kara derilipyorlar; T rak la r,k end i tanrlarnn mavi gzl,il sal olduunu sylyorlar. (1)

Olimpos tanrlarn n ahlksz olular ilerdestiyan savunan fikirlerin nemli kantlarn-

n birini meydana getirecektir; savunumcular bunitr gelitirirken, Eleatizmin ustalarndan birinin,senofanesin dncesini yeniden ele alp deer-ndirmekten baka bir ey yapmayacaklardr.

Sofistler de zgr dnceye b ir atlm sa

lar. Onlar mutlu olmak sanat stne aratrma-yapm aktan ibaret olan asl grevlerini yerineirirkeri yerleik inanlara pek kulak asmazlar,otagoras, bilginin tek yolunun duyum olduunu,sann her eyin ls olduu nu, belirtirken,

tn dinsel gelenekleri ykan, sonuna kadar gt-

m bir ilke koymu oluyor. Protagoras, gerekter eyin var olmadn, olsayd da bilihemiyecei-


18/148

ni, bir an bilindii varsaylsa bile bunun bakalarna ulatrlamyacan aklarken de daha az gzkara bir ,davran iinde deildir.

Sokra tesin dinsizlikten kukusu yoktur; ancak,

Gnothi Seuton derken ve ironi Sokra tik i ortayaatarken yerleik inanlara belli belirsiz bir gzdavermektedir; nk insan etrafl b ir tmdengelicldiyalektik ve genel tanmlamalar youyla Grek topranda yaayan bir sr tanr bulabilir.

Burada Eflatunun fikirlerini ya da Aristote

lesin retisini btnyle ele alp inceleyecek deiliz. Ama, Efltun bizi geici olandan kalc olana,fenomenden varla, kandan bilime arrkennerdii yntem sapma dek usu b ir yntemdir.Aristotelesin ise modem bilime yol atm, onundevinimsiz bir itici olan Tanrsnn bilinen teolojiyle hi b ir ortak nokta tamadn, ve mantnn Helen dinseverliinin bir sr sevgili efsanesinisilip sprmee yettiini eklemee lzum var macaba?

Piron kukuculuu zgr dncenin doruun-


19/148

a III. Yzylda Cretli bir yenilik doar: ola*Takvim ann balarnda olasl savunan

idemes, her bilginin ikili bir grecelik tad-eri srmtr; nk bilginin konusu hakkndaonun stne yargda bulunan zihnin grevi,de onun bilinmesini salayan terimlerin grev-deimektedir. Grecelik, bylece ba ekerken,

a nedensellik kavramna bile saldrmaktadr.Baka' bir plnda, Kinikler, Diyojenin, Boris-sli Bionun, K ra tesin, Gadaral Menibsnriyle din inanlarn bir gzel alaya alrlar, kur- tanrlar ve Olimpos tanrlarn glnleti

r, aulu dillerini dualara, adaklara, sungulara,ze trenlerine uzatrlar, ldkten sonra ruhunok olacan sylerler.

Kaln izgilerle belirttiim btn bu olaylareriyor ki Eski Yunann tarih i boyunca zgrnce ile din inanlar arasnda kyasya biradele vardr. Ne var ki bu mcadele ok kezli bir biimde grnmez. Kimi zaman saldrlara da bu inan biimine yneltilmitir. Yukar*

Ksenofanesin saldrsn grmtk; Evhemer-r de III. yzylda, tanrlarn ve tanralarn as

a sadece birtakm erkekler ve kadnlar oldukla-ileri srerler; Evhemerosa gre Zeus bir fa

DNE KARSI D NCENN TARH 17


20/148

ruz: Deiik uluslarn deiik tanrlar , barbartanrlar, Grek tanrlar, Kuzey ve Gney tanrlarolduuna inanmyoruz (1). Ama, yine de btn

bu formllerde sistemli bir saldrdan kanma nitelii ar basyor; bylece patlam as gereken sava bir trl patlamaz.

Kukusuz ki atmalar olmaktadr. Gneinakkor halinde bir ta, ayn basit bir toprak parasolduunu belirten Anaksagoras kouturulur. P rotagoras, Tanrlarn var olup olmamalarnn o kadarnemli olmadn aklad iin Atina yarglarnca srgne gnderilir. Din gizlerini alaya ald iinMeloslu Diagorasm ban getirene dl konur.Genlii kt yola yneltmekle sulanan Sokrates

baldran suyu imee mahkm edilir. Dinsizlikle

sulanan Aristoteles, kendisiyle dmanlarnn arasna Euripidesi koymak ihtiyatllm gsterir. Teoph-rastes ve Stilpon kouturmalara urarlar. (2) nl Frinenin Atina yarglarnn nne k da dine hakaretten trdr. Gernet ve Boulangernin

belirttikleri gibi, Aydnlk demokrasinin aktifinde

azmsanamyacak bir . dizi fikir davas vardr. (3)Ancak, btn bu olaylara ramen, Grek .dnyasnnyaantsnda, ilerde tanrtanmazlarn hristiyanlara,

i 8 DNE KA RSI D NCENN TA RH

(1)- Gernet ve Boulanger, Dinde Grek Dehas, Paris, 1932,s. 467.

(2) Ayn yapt, s. 346-350.(3) Ayn yapt, s. 346.


21/148

stiyanlarn. tanrtanm azlara, ortodokslarm saplara uyguladklar zulmlerin hi birine raslan-

amaktadr. zgr-dnrlerle mminler arasndzenli bir sava belirtisi yoktur.ki nedeni var bunun.Bir kere, yneticiler, zaman zaman dinsel ol-

ktan ok siyasal nedenlerle iddetli birtakm

kiler gstermi olsalar da, genellikle bir dncetemine kar hogrsz davranm amaktadrlar.n planndaki istekleri olduka belirsiz kalmaktadr:gmalar arasnda, daha ok siteyi koruma kayg

dad rla r. Bu bakmdan, u bilginin bulularnn

saygn dinsel inanlara kar tolduunun gste-mesi siyasal gcn pek umurunda olmamakta venetici, takm, bilimsel aratrmann atlmlarmat ekmee' almaktadr.

Bu kaytszl, hi deilse bir bakma, Greknyasmda bir eit inanszln olduka yaygnlk

anmasyla aklayabiliriz. Yurtta kurulu dzen gereklerini yerine getirdikten ve tanrlara hak-in verdikten sonra artk onun inanl olmasnada olmamasna kimse aldrmamaktadr. Geri

kratese hkm giydirilmitir, ama bu onun felse-

inden deil, getirdii sorulu diyalog sistemindenrdr; genliin ruhundan site tanrlarna olan

DNE KARSI DNCENN TA RH 19


22/148

yoktur. Szgelimi, en saygn tanrlara , en serbest,hatta en saldrgan bir biimde taklan Komedya geleneine kimse azn amaz. Bu ynde yaratlm

bir ortam iin,de, yneticiler, zgr dnceye karsavaa girimemekte, rgtl bir banazlk davrannda bulunmamaktadrlar.

Ama bu sava nleyen bir baka neden . dahavar: zgr dnrlerin din duygulan.

Gerekten, yukarda andmz ve yadsnmaz

bir ekilde bilinemezcilii "(Agnosticisme) ve adauscu akmlar hazrlayan bu gzpek klarn ou Auguste Comteun teolojik zihniyet dedii birkafa dzeyinde bulunm aktadr. Bugnk mantmzla, dnyay tanrsal iradelerle aklamak ile onuyasalarla aklamak arasnda kartlk bulunduunusyleyebiliriz; gne, arabasn eken atla r harekete getirmede Heliosun gnln eldii iin mi,yoksa ileyii belirli bir sisteme bal olduu iinmi dnp durmaktadr? Dnyann herhangi bir yerine niin yldrm dmektedir? Zeusun iindenTitanlar cezalandrmak getii iin mi? Yoksa tanrlarn ve insanlann iradelerinden bamsz bir e

kilce, imeklerden ve onlara elik eden doa olaylaryla ilgili grltlerden mi ortaya kmaktadr?Buday tanesini filizlendiren ey nedir? Demeterdnp karar verdii iin mi yoksa nesnelerin doas yle gerektirdii iin mi su yryor tohuma?Bunlardan ya biri ya teki sz konusudur. teki

olduu kansnda olan kimse, tanrlara, tanralara

20 D N E KA RSI D NCENN TA RH


23/148

DNE KARSI DNCENN TA RH 21

anyor. Onlara yakaryor demektir. Ne var ki Greknyasmdaki zgr-dnrlerin ou sorunu bukilde ortaya koymaz. Szgelimi, Tales, slaklk

orisiyle dnyay pozitiv terim lerle aklamakta-r; ama bu onun tutup Dnya tanrlarla dolu di-

e konumasn nlfememektedir. Anaksimandros danyann tanrl b ir yer olduunu sylemektenanmamtr.

Ama bu yeni domu usulukla bu tanrsallnyanai en ok Pitagorculukta grrz. Bilimselanda deerlendirdiimizde, tanrlarn yaratc fan-zilerinin yerine niceliklerin gerekirciliini koyancu bir dnce akrndr bu. Am hayt plannda

erlendirmee kalkarsak, onun aslnda dinselr devinim olduu sonucuna varacaz.. Isdorv inin nl kitabnda,. Pitagorasn byk bir

atem tiki olarak tannmasnn bir efsane oldu-u, belirtilmektedir, Oysa Pitagoras, gerek-n yaamsa (ki bu da ispat edilmi deildir), hi

r zamn bir bilim adam olmamt*". Hi bir haerci onun bir buluundan sz etmez. Hatta Pitago-sn ad bile Pitienin habercisi, Orfizmin temeni meydana getiren bir kurtulu dininin havarisilamma gelmekteydi. Ruhlarn gn ve lm

zln retmiti evresine. Kefaret salayc temizleyici bir ileke hayat srmesini nermii


24/148

gr mantk plannda savunulabilir niteliktedir de.Btn ku rtulu dinlerinin savunucular gibi Pita-gorcular iin de asl sorun insan balang kirindentemizlemekten ibarettir. Yunancada Katarsils de

nen bu temizleme ada bilimce etrafl bir ekildeincelenmi danslarla, arklarla, ayinlerle ve sayszdinsel eylemle olmaktadr. Pitagorcularn zgnyanlar u ki, bunlar en yce kata rsis'in biliminkendisi olduunu ileri srm ektedirler. Onlara gre

bizi en fazla ykayabilecek ey, yarar gzetmeyen

bilgidir. Nesneler-saylar incelenmesi temeldedinsel nitelik tayor. Bylesi bir kafa dzeyininbulunduu yerde zgr-dnceyle din arasnda birsava bulunmad kolayca anlalabilir nk z-gr-dnce zaten dinin kendisidir bu ortamda.

Birok ynden nice karanlk olursa olsun Sok-ratesin diincesi de din izi tamaktadr: yurttalarn deitirmek istemesi bile onun sorunla hanginoktada ilgilendiini gstermektedir; bu bakmdanonun nl eytan mm laikletirilmesi abas bounadr.

Efla tuna geJ ince, otoun dncelerindeki krmltl devinimi basit bir formle sktrmak da

bouna olacaktr kukusuz. Ama bu ayn zamandadindar Pitagorculuun onun stndeki etkisini inkra kadar gtr memelidir bizi. O b ir bakma, Aristotelesin ustasysa, bir bakma da Orfenin oludur.te yandan Yeni-Eflatunculukun gizemler iindeyzd de yadsnamaz.

22 D N E KA R I D NCENN TA RH


25/148

Stoaclk, kendi metafiziinin derin esprisine kalsayd, paganizmin halk biimlerine kar iln etmee kalkabilirdi. Stoaclarn zeky

usu temsil eden, yeryz uyumunu gzetimi al-a bulunduran Tanrs ile bir siteye, bir daa, birnaa, bir rmaa 'tutunm u tanrsal glerin e-

ltsndaki Olimpos okuluu arasnda b-ayrmlar vardr. Stoaclarn Zeusu yeryznn

ak nedenidir ve Heranm deiken kocasyla g-cek hi bir hesab yoktur. Ama uras da bir

ek ki, bir Zenon, insan eliyle yaplan tapmakla-hizmetine verilmesine nice kar karsa k-aslnda antropomorfizme (Tanrlarn insan

nm tamalarna) kar ok gevek bir biim-mcadele etmektedir. Bir gerek ki, Stoaclk,uklarnda panteizmi (vahdeti vcudu) tamas-ramen, yldzlarn, Doann yaratc glerinin,hramanlar m, hatta b ir yerde Adalet ya daut gibi baz soyut kavramlarn tan rsal b ir nite-

olduu varsaymn rahata kabul etmektedir,net ve Boulangernin dedikleri gibi stoac pan-

zm, binbir adl bir oktanrclkla kolayca uyua-mektedir (1).

Yalnz Kinikler, ya da onlardan ayrlm bir

k dnr din e kar dikelmilerdir. Ne varonlar da kendilerini fazlaca ortaya koymaktan

DN E KARSI DNCENN TA RH 23


26/148

yat tarzlarndaki arlklar bunlarn itibarlarn azya da ok azaltmtr. Bunun iindir ki Grek dnyasnda zgr dnce ile dinsel inanlar arasndaak ve iddetli bir mcadeleye giriilmi deildir.Gcl (virtuel) ve ikinci derecede bir ayrnt niteliinde kalmtr bu mcadele. Pitagorculuun, Eflatunculuun ve Yeni-Eflatunculuun ortasnda zaman zaman bilimsel gelimelerle dinsel atlmalarntek ve ayn bir atlm olduu grlmtr.

24 DNE KA RSI DNCENN TA RH


27/148

II. BLM

ROMA DNYASINDADNE KARI DNCE

Eski Romada din siteyi ve aileyi ayn zamanca kavramaktadr. ieron andan nce felsefenin

fazla bir yeri yoktur; Grek felsefesi sadece kkbir merakl topluluunun ilgisini ekmekte olupyal Romallar kukudan yanadrlar. Eit olmayaniki g arasndaki srtmeler ak bir sava niteliini kazanamam tn '

, Hellen edebiyat ve dncesi Romaya clz

b ir rmak gibi deil, gr bir nehir gibi (1) girdikten sonra bu durum biraz deiir. Plau tus halkngldrmek iin kutsal inanlarla rahata alay eder.Onun komedilerinde en arz hrszlar anslarndenemee kalkmadan nce cidd cidd fal baktrrlar ve yle derler: Tanrlar giriimimi onaylyor

lar (2). Hrszlklarnn meyvalarm ceplerine indirirlerken tum turakl bir biimde Jpitere duaederler. Jpitere, yani, zengin, nl, gl, saygn,'Opsun olu, insan larn efendisi' olan tanrya. (3).

(1) De Rep., II, 19.(2) Asin., II, I, II.

(3) Persa, II, 3, I.


28/148

26 DNE KARI DNCENN TARH

Gaston Boissiernin de belirttii gibi, Ennius, Pla-utustan da saldrgandr. Ayn yazara gre EnniusKesin bir kukucudur ve inanszlyla dnr.

(1). Evhemerosun yaptlarn evirmitir ve onu benimsemi grnmektedir. Yazd tragedyalardan

birinde kaderden szlanan bir kiisini yle konuturur: Tanrlarn varlna inanyorum; ve onlarher zaman destekliyorum; ancak tanrlarn insanlarla uramad kansndaym. nk yle olsayd,iyi insanlar mutlu, ktler mutsuz olurlard hayatta; oysa hep tersinin gerekletii grlyor. (2)iern, bu eit szlerin tiyatroda her zaman genel

bir alk tufan yaratm akta olduunu syler (3)Lucilius da tanr resimlerine sayg gsteren kiileriinsafszca alaya alr: Bunlarn hepsi bir resim sergisinden, yalandan, kuruntudan ibaret! (4)

Hi kukusuz, Romada, Cum huriyetin son dneminde inanszlk yerlemee balamtr. ie-ronun dostlarna, dostlarnn ierona yazdklarmektuplarda din konusuna hemen hemen hi deinilmemi olmas ilgintir. Ama, unutmamal ki, z-r-dnrlerin ou dine aka saldrda bulunmaktan kanm aktadrlar. ieronun ku fal ko

(1) Boissier, Roma Dini, Paris, 1892, s. 4243.

(2) Telamo, (Ribbeek, s. 44)

(3) De div., II, 50.

(4) Lucilius, XV, 2.


29/148

nusundaki kukuculuu bilinmektedir, ancak aynieron halkn inanlarn sarsm amak iin bunusaklama yelemektedir. Bunun iindir ki Lucreti

us da olmasayd, Komada zgr dnce onu ortayakarm aktan ekinen sekin bir topluluun iindekapal kalm bir lks arac olarak kalacakt.

Lucretius, yani Epicurus. nk De Rerum Na-,turann yazar kendini Graius homo diye adlandrd ustann alakgnll bir rencisi olarak tant

maktadr. te yandan Epicurusun yapt kaybolmuolduundan, hangi blmnn ustayaj, hangi blmnn raa ait olduunu ay rt etmek pek kolaydeildir. Ama, Lucretiusun iirlerinde, zgr-dn-cenin tutkulu bir atlmnn parltsnn, dine karuzun bir sava lnn bulunduunu inkr edemiyoruz. : , .

. : -Fizik, sistem deniyor, onun sistemine. Gerektir;bu ve ;balk onu aklamaktadr. Yukardan beri;grdmz br dnrler Evreni nemle, atele,apelronla, idelerle aklamaktaydlar. Lucretiusise atqmlarfa aklamaktadr. Kck;, paralaia-'maz taneler olan atomlar sonsuzdan gelerek gkte,

devinirler. Bunlar, vadeleri erince, raslarlar; buraslamalardan eyler kar. Her ey kar. Kurunkt gibi hava da kar; ate gibi su da; beden gi

bi ruh da... Bu kmeler, blnebilir nitelikte olduundan gn gelecek zlecekler, leceklerdir.Atomlar ise lmezler. Bir balanglar olmad gi

bi bir sonlar da yoktur onlarn.

DNE KAR SI DNCENN TA RH 27


30/148

28 DN E KA RSI DNCENN TA RH

Epicurusun, Demokritosun, Leukipposun benimsemi olduklar bu teori bugn almtr. ModernFizik, Epicuruscu atom kavramnn sadece adm mu

hafaza" etmi bulunuyor. Ama Lucretiusun zgnln meydana getiren ey, her eyden nce, atomculukta bir silh, dorudan doruya, amansz birekilde dine kar dorultulmu bir silh kefetmiolmasdr.

Niin saldryor dine? nk, ona gre, egemen-

iyi, zevktir. Elbet bu, baya bir zevk deil,, yapmaiyilikleri aalamada ve bilgelerin dncesiylekurulmu Templa serena ile uramada denenentatllktr. Oysa din her trl akl olanaksz klmaktandr. yleyse ne pahasna olursa olsun, uylkmk gerekir., . - NE KARSI DNCENN TARH

cenin ne gemi olmas onlarn yz suyu hrme-tiedir.

Yarn, deneylerle eitilmi insanln, gemi

te genellikle bir engel ya da fren meydana getirmi kat bir doru anlayndan, esnek bir anlaya,toplumbilimsel anlaya geebileceini dnebilir miyiz?

Birok olay hak verdiriyor byle bir dnceye.Ben de bir umut olarak inanyorum ona.

Bir kere mutlak anlayn yeryznn b

tn ocuklarn bir araya getiremeyecei yirmi kez,yz kez, bin kez, anlalm bulunmaktadr. Bir felsefenin, . bir dinin b tn yeryzn kavrayacan

sylemek dile kolay geliyor belki. Ama, gerekte hangi felsefe, hengi din baar,d bunu? br sistemlerle

atmayan bir sistem gsterilebilir mi? br kilise

lerle atmayacak kilise var mdr? Batnm do-ru su Douda yanl; XIII Yzyln dorusu XVI.Yzylda yanl; XIX. Yzyln dorusu XX. Yzylda yanl.

Dahas var: belli s(biE: okulun, belli b ir kiliseniniinde de, doru, evrim geirmektedir. Bir yerde bi

ze ekici gelen o dorularn en (dorusu mu var,orda hi bir ey deimiyor demek. Oysa, her zaman ve he* yerde, sarslmaz olan ey sarslmtr.

Bugn, XX. Yzyln ortasnda, bir Bat blokubir de Dou bloku var; her eyden nce ideolojikbloklar bunlar, Tutalm ki, iki blok da eski mutlak


145/148

doru tanmn kabul etti; benim sistemim btnyle doru, seninki btnyle yanl. iddete bavuran zm yollar dnda bu ifte dediim dediklenezleye varlabiliri

Fikirlerin eitlilii bizim iin ortak bir zenginlik, kr manzaralarnn, ieklerin eitlilii gibi;,ve sava ye kin tohumu atmamaa balad andan itibaren ortak bir zenginlik, nsan bir zengin

lik haline geliyor.Ben de, benim gibi dnenlere kardeim diyorum diye yazdm iin eletirildim. Benim, gibidnmeyenlere ise: iki kere kardeim diyorum.Bununla birlikte gelecek orda ite; nk, dnei(arkalk3ari. kalplerin kardeliine birer engel ol

maktan, ktklar andan itibaren, zenginletirici birilke meydana getiriyor.Fransa, ite bu fikirden k yaparak, dnyaya

u ya da bu retinin Haklar Bildirisini deil, nsan Haklar Bildirisini, iln etmitir. Tarihininhakl gu ruruna dnerek, bu lke, toprann snr

tama yeniden zgrln lkesi burda balar diye yazabilecek midir? O gn, binlerce yldan berisavalarn gmbrts arasnda kendini arayan z-gr-dnce klcn knna sokacak, ve: cedant arma togae diyebilecektir- Onun zaferi birilerinin bakalarna kar kazand bir zafer deil, dncenin

ve sevginin blnmez zaferi olacaktr: yenilmez birzafer.

S O N



146/148

N D E K L E R :

GR .................................................................................... 5

I. BLM Grek dnyamda dine kar dnce . 11

II. BLM Koma dnyasnda dine kar dnce 25

III. BLM Dine kar dnce ve hristiyanlk . 89

IV. BLM Ortaada dine kar dnce . . 56

V. BLM zgr dnce, reform, rnesans . 68

VI. BLM XVII. yzylda dine kar dnce . 80VII. BLM XVIII. yzyl zgr dncenin zaferi 90

VIII. BLM XVII. yzylda dine kar dnce . 80

IX.BLM XIX. yzyl, savaan liklik . .113

X. BLM XX. yzyl, dine kar dnceden

lf tik lie....................................................... 127


147/148


148/148

dine karşı düşüncenin tarihi

Documents