1

DEMOKRATYZACJA DEBATY PUBLICZNEJ Zagadnienia teoretyczne i badania dyskursu

18–19 kwietnia 2016 r.

Uniwersytet Łódzki Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny UŁ

90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43

ABSTRAKTY

w kolejności wystąpień zgodnej z programem konferencji

18. kwietnia (poniedziałek), sala T–401

10.00–11.45: Sesja I Demokratyzacja sfery publicznej

Prowadzenie: prof. Marek Czyżewski (UŁ)

prof. Paweł Dybel (UP im. KEN) Demokratyzacja sfery publicznej i idea tolerancji

Proces demokratyzacji sfery publicznej w obrębie państwa demokracji liberalnej wiąże się ściśle z ideą tolerancji w tej postaci w jakiej narodziła się ona i ukształtowała w tradycji europejskiej. Na proces ten chciałbym spojrzeć biorąc za punkt wyjścia głośną książkę Filozofia w czasach terroru, w której Jacques Derrida i Jurgen Habermas zastanawiają się nad tym, jak w dzisiejszych państwach demokratycznych funkcjonuje idea tolerancji. Ich konkluzje są skrajnie odmienne.

Derrida uważa, że idea tolerancji od samego początku była swego rodzaju aktem łaski ze strony politycznych zwycięzców wobec pokonanych, z demokratyczną ideą równości miała zatem niewiele wspólnego. Habermas z kolei utrzymuje, że stanowi ona podstawowy warunek ukształtowania szerokiej przestrzeni do swobodnego komunikowania się i wymiany poglądów przedstawicieli różnych grup społecznych. Wówczas jednak nasuwa się pytanie o granice tolerancji, tak aby z przestrzeni publicznej wyeliminować te poglądy i postawy, które uderzają w same podstawy państwa demokratycznego. W tym ujęciu pytanie to jest równoznaczne z pytaniem o granice demokratyzacji debaty publicznej.

W moim wystąpieniu chciałbym zwrócić uwagę na problematyczne aspekty obu tych ujęć i zastanowić się nad zagrożeniami nowego typu związanymi z coraz dalej idącą instrumentalizacją sfery publicznej w mass-mediach. Debaty jakie mają w nich miejsce stają się coraz bardziej debatami pozornymi, ograniczając się do bardzo powierzchownej, sensacyjnej strony omawianych zjawisk.

Giovanna Borradori, Filozofia w czasach terroru. Rozmowy z J.Habermasem I J.Derridą W-wa 2008

prof. Arkadiusz Jabłoński (KUL) Krytycyzm jako podstawa demokratyzacji debaty publicznej

Krytycyzm jest sposobem oceny zawartości informacyjnej treści przekazów formułowanych w debacie publicznej. Nie chodzi tu o nastawienie krytyczne, ani też o prostą krytykę czy krytykowanie podawanych treści, ale o ich sprawdzanie pod względem posiadania realnego problemu i propozycji jego rozwiązania. Jest to zadanie dla socjologii, która miałaby charakter sprawdzenia dokumentów (prawo sprawdza je pod względem zgodności z obowiązującymi przepisami, ekonomia sprawdza pod

2

względem kosztochłonności, itd.) pod względem rozwiązywania konkretnych ludzkich problemów. Chodzi przede wszystkim o sprawdzanie dokumentów istotnych z punktu widzenia funkcjonowania państwa – ważne artykuły programowe, programy partii, dokumenty rządowe, uchwały i ustawy różnych gremiów decyzyjnych, statuty fundacji – pod kątem ich odnoszenia się do konkretnych sytuacji w jakich znajdują się ludzie, tak aby minimalizowały istniejące zło i nie przyczyniały się do powstawania jeszcze większego zła i cierpienia.

A. Jabłoński, Budowanie społeczeństwa wiedzy, Lublin 1996. K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa R. Scruton, Kultura jest ważna, Poznań 2007.

prof. Małgorzata Jacyno (UW) Pokazywanie kapitalizmu

Przedmiotem rozważania będą wizualne i retoryczne strategie przedstawienia kapitalizmu. Zwłaszcza w „nowej ekonomii” rachunek ekonomiczny, jak pokazują analizy wielu autorów, coraz bardziej przypomina sądy estetyczne, ponieważ gospodarka staje się polem „najwyższej nieokreśloności”. Stan „najwyższej nieokreśloności” wynika z zanikania jakości stabilizujących – powiązania między popytem i podażą z jednej strony, z drugiej zaś z włączenia jakości nieekonomicznych do rachunku ekonomicznego.

„Nowa ekonomia” proponuje nowe powiązania między rzeczywistością i abstrakcyjnym kapitałem. Powiązana te są ustanawiane przez zawartość tego, co „widzialne” i tego, co „niewidzialne”. Równie istotne w badaniu przedstawień kapitalizmu jest wskazanie trybów włączania i wyłączania pewnych treści, kategorii uczestników i sektorów gospodarki.

Przedmiotem analizy będą innowacje „nowej ekonomii”: „nieprzezroczystość” i „anachronizmy” umożliwiające eksponowanie emblematów nowoczesności i rozwoju („przemysł kreatywny”, praca intelektualna i konsumpcja) oraz pojęcia umożliwiające powiązanie w jednym rachunku wartości ekonomicznych i nieekonomicznych („sieć”, „przepływy”, „płynność”, „mobilność”, „konkurencja”, „komunikacja”, „dywersyfikacja”, „zasoby ludzkie”, „potencjał”, „praca projektowa”, „ryzyko społeczne”). Wnioski z analizy przedstawień kapitalizmu zostaną odniesione do kwestii ukierunkowywania współczesnych debat publicznych.

M. Boscagli, Stuff Theory. Everyday Objects, Radical Materialism, M. Foucault, Narodziny biopolityki, P. du Gay, G. Morgan, New Spirits of Capitalism? Crises, Justification, and Dynamics, F. Jameson, Postmodernizm, czyli logika kulturowa późnego kapitalizmu, G. Lock, F. Maiolo, La guerre totalne industrielle. Kilka uwag o Zarządzaniu jako globalnym

fundamentalizmie, N. Mirzoeff, The Right to Look. A Counterhistory of Visuality, P. Osborne, Anywhere or Not At All. Philosphy of Contemporary Art, M.L. Pratt, Imperialne spojrzenie. Pisarstwo podróżnicze a transkulturacja, A. Sekula, Fish Story, P. Sloterdijk, Kryształowy Pałac, H. Steyerl, In Free Fall: A Thought Experiment on Vertical Perspective, S. Sassen, Expulsions. Brutality

and Complexity in the Global Economy, A. Toscano, J. Kinkle, Cartographies of the Absolute, J. Vogl, Widmo kapitału

3

prof. Iwona Jakubowska-Branicka (UW) O równoległych rzeczywistościach, czyli nie-porozumieniu symbolicznym

Wystąpienie poświęcone jest rozważaniu problemu schützowskiej przekładalności perspektyw w kontekście tezy obiektywizacji wiedzy o świecie będącej przedmiotem analizy socjologii wiedzy. Punktem odniesienia jest analiza współczesnego dyskursu politycznego w Polsce.

A. Schütz „O wielości światów” P. Berger, T. Luckmann „Społeczne tworzenie rzeczywistości” T. Goban-Klass „Media i komunikowanie masowe”

11.45–12.15 ‒ przerwa kawowa

12.15–14.00: Sesja II Demokracja w polskiej praktyce społecznej

Prowadzenie: prof. Paweł Dybel (UP im. KEN)

prof. Mirosława Grabowska (UW/CBOS) Zainteresowanie polityką – vanishing point?

Można uznać, że zainteresowanie polityką warunkuje (w znacznej mierze) zarówno uczestniczenie w dyskursie społecznym, a nawet rozumienie go, jak i partycypację wyborczą (jako fundamentalną i zarazem elementarną formę partycypacji obywatelskiej). Tą pierwszą problematykę trudno jest analizować wykorzystując dane sondażowe; tą drugą – jak najbardziej. Analizowane będzie:

1. zainteresowanie polityką w czasie. Od 1989 roku minęło już ponad ćwierć wieku. Czy w tym okresie budowania, a potem praktykowania demokracji zainteresowanie polityką wzrosło, czy zmalało?

2. zainteresowanie polityką a partycypacja wyborcza. Czy i w jakim stopniu zainteresowanie polityką sprzyja partycypacji wyborczej?

3. zainteresowanie polityką a preferencje wyborcze. Czy i w jakim stopniu zainteresowanie polityką określa preferencje wyborcze?

Przedstawione zostaną dane obejmujące dłuższy okres, jednak szczególna uwaga poświęcona zostanie wyborom prezydenckim i parlamentarnym w roku 2015. „Podwójne” wybory stwarzają okazję do zdiagnozowania znaczenia zainteresowania polityką dla zachowań wyborczych (partycypacji i preferencjom wyborczym). Szczególna uwaga poświęcona zostanie wyborcom młodym. Czy młodzi ludzie w mniejszym stopniu interesują się polityką? I z niższym prawdopodobieństwem uczestniczą w wyborach? Czy preferencje młodych wyborców przesuwają się ku prawicy, czy też raczej w ich zachowaniach wyborczych można się dopatrzeć postaw antysystemowych? Wreszcie, czy i jakie są zachowania wyborcze nie poparte zainteresowaniem polityką?

Może analizując dane sondażowe dopatrzymy się uwarunkowań uczestniczenia w dyskursie społecznym czy choćby rozumienia go.

Mishler W. and R. Rose, Five Years After the Fall: Trajectories of Support for Democracy in Post-Communist Europe. W: Norris P. (ed.), Critical Citizens: Global Support for Democratic Government. Oxford University Press 1999, s. 78-99.

R. Markowski (red.), System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń (1989/1991-2001). Warszawa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Friedrich Ebert Stiftung 2003

R. Dalton & H-D. Klingeman, Citizens and Political Behavior. W: R. Dalton & H-D. Klingeman (eds),Political Behavior. Oxford University Press 2007, s. 3-26

4

P. Mair, Left-Right Orientation. Tamże, s. 206-222 Esmer Y. and T. Pettersson, The Effects of Religion and Religiosity on Voting Behavior. Tamże, s. 481-

503 M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porównawcza. Warszawa, Instytut Studiów

Politycznych PAN, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2007

dr Tadeusz Szawiel (UW) Rozumienie demokracji w Polsce: powody poparcia i braku poparcia dla demokracji

„Poparcie dla demokracji” jest pojęciem wielopoziomowym. Punktem wyjścia jest koncepcja Davida Eastona, która zakłada odróżnienie poparcia uogólnionego (diffuse support) od poparcia specyficznego (specific support). Koncepcję Eastona rozwinęli R. Dalton i H.-D. Klingemann (P. Norris: 1999) do postaci continuum, którego jeden biegun to najbardziej ogóle, a drugi, to najbardziej konkretne poparcie. W badaniach empirycznych występują różne wskaźnikami uogólnionego poparcia, ale najbardziej popularny wskaźnik to akceptacja lub negacja stwierdzenia: “demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów”. W trakcie analizy uogólnionego poparcia nieuchronnie pojawia się pytanie: co ludzie rzeczywiście biorą pod uwagę (jak uzasadniają), kiedy aprobują lub odrzucają powyższe stwierdzenie? W oparciu o reprezentatywne badania ilościowe (pytanie otwarte: dlaczego demokracja jest lepszą (lub gorszą) formą rządów? ) i jakościowe (analiza zróżnicowanych wiekowo i regionalnie FGI), zostaną przedstawione powody, które Polacy deklarują udzielając poparcia, bądź odmowy, demokratycznej formie rządów.

prof. Piotr W. Juchacz (UAM) Instytucja wysłuchania publicznego w Sejmie RP jako istotna część prawotwórczej debaty publicznej w systemie deliberatywnym

W 2016 roku mija dziesięć lat od wprowadzenia do polskiego procesu legislacyjnego możliwości skorzystania przez komisje sejmowe z instytucji wysłuchania publicznego, umożliwiającej obywatelom bezpośrednie zabranie głosu w pracach nad projektami ustaw. W tym okresie odbyło się w Sejmie RP dwadzieścia dziewięć wysłuchań publicznych. Oparta na badaniu stenogramów z posiedzeń komisji sejmowych analiza dyskursu uczestników wysłuchań publicznych umożliwia refleksję nad wpływem i znaczeniem instytucji wysłuchania publicznego na debatę prawotwórczą zarówno w Sejmie RP, jak i w szerszej przestrzeni publicznej. W wystąpieniu zaprezentowane zostaną wyniki analizy instytucji wysłuchania publicznego przeprowadzone z jednej z najnowszych perspektyw badawczych w naukach społecznych, jaką stanowi systemowe podejście do demokracji deliberatywnej.

Hendriks, Carolyn M., “Integrated deliberation: Reconciling civil society’s dual role in deliberative democracy”, Political Studies, Vol. 54 (2006), ss. 486-508.

Juchacz Piotr W., Deliberatywna filozofia publiczna, Wydawnictwo IF UAM, Poznan 2015. Parkinson, John and Mansbridge, Jane (Eds.), Deliberative Systems. Deliberative Democracy in the Large

Scale, Cambridge University Press, Cambridge 2012. Steiner, Jürg and Bächtiger, André and Spörndli, Marcus and Steenbergen, Marco R., Deliberative

Politics in Action. Analyzing Parliamentary Discourse, Cambridge University Press, Cambridge 2004.

dr Ewa Modrzejewska (MamPrawoWiedziec.pl/Polskie Towarzystwo Retoryczne) Demokratyzacja debaty parlamentarnej? Analiza wystąpień posłów na Sejm VIII kadencji

Zmiana partii rządzącej, dokonana za wolą wyborców na jesieni 2015 roku, jest przyczynkiem do analizy debaty parlamentarnej, która naznaczona jest nowym rozkładem sił politycznych. Jego istotnymi elementami są:

5

polityczna (sejmowa) większość rządzących,

zamiana ról głównych partii,

wejście do Sejmu dwóch ugrupowań, które dotychczas nie miały swojej reprezentacji.

Na kształt debaty parlamentarnej, której ramy wyznaczają zapisy regulaminu Sejmu, wpływ mają jej uczestnicy oraz harmonogram prac legislacyjnych. Partia, która – jak ma to miejsce w analizowanym okresie – stworzyła samodzielny rząd oraz stanowi większość parlamentarną, jest w uprzywilejowanej pozycji, również jeśli chodzi o formalny udział w debacie parlamentarnej (przedstawianie projektów ustaw, sprawozdawanie prac komisji itd.). Sejmowe ugrupowania opozycyjne mają w praktyce mniejszy zakres politycznego działania.

Debata parlamentarna towarzyszy podejmowanym próbom wprowadzeni zmian legislacyjnych. Ich zakres, charakter, stopień powszechnej zgody co do ich zasadności, a także tryb realizacji bywają dyskusyjne, co odzwierciedla się w samej debacie sejmowej.

W referacie przedstawię wnioski z przede wszystkim ilościowej analizy wystąpień posłów VIII kadencji na posiedzeniach sejmowych. Wskażę na trendy, które mogą być przyczynkiem również do pogłębionej jakościowej analizy debaty parlamentarnej. Przyjrzę się szczególnie 10 debatom sejmowym, które odbywały się nad kontrowersyjnymi zmianami dotyczącymi Trybunału Konstytucyjnego, inwigilacji, 6-latków, mediów, dodatku dla rodzin „500+”, budżetu na 2016 roku, korpusu służby cywilnej, polityki zagranicznej i opodatkowania sklepów.

Wnioski z analizy skonfrontuję z badaniami Centrum Monitorowania Dyskursu Publicznego, które na bieżąco odnotowuje udział polityków w publicystycznych audycji radiowych i telewizyjnych. Wystąpienie podsumuję rozważaniem o demokratyzacji obecnej debaty parlamentarnej.

J. Bralczyk, J. Wasilewski, Polityka w retoryce, retoryka w polityce. Analiza dyskursu parlamentarnego, w: Perspektywy polskiej retoryki, red. B. Sobczak, H. Zgółkowa, Poznań 2007, s. 115–128.

Centrum Monitorowania Dyskursu Publicznego, www.cmdp.pl M. Łubik, M. Wnuk, Państwo od nowa. 100 dni PiS w Sejmie,

http://serwis.mamprawowiedziec.pl/2016/02/Analiza-pierwszych-100-dni-PiS-w-Sejmie.html (dostęp 2.03.2016)

MamPrawoWiedziec.pl Regulamin Sejmu RP Rytualny chaos, red. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Kraków 1997.

14.00–15.00 ‒ obiad

15.00–17.00: Sesja III Spór o Trybunał Konstytucyjny

Prowadzenie: prof. Arkadiusz Jabłoński (KUL)

dr Hanna Dębska (UP im. KEN) Społeczna legitymizacja Trybunału Konstytucyjnego

Jeffrey Alexander podążając za myślą Durkheima, twierdził że nawet zsekularyzowane społeczeństwa mają swoje święte miejsca, którym przyznają prestiż i autorytet. W wystąpieniu chciałabym pokazać jak tworzy się społeczne uznanie dla Trybunału Konstytucyjnego, a tym samym instytucji prawnych w ogóle. Jakie procesy społeczne sprawiają, że jest on uznaną instytucją społeczną, której przyznaje się prawomocną władzę, nie dlatego, ze gwarantują ją przepisy prawa, ale przekonanie, że jest do sprawowania tej władzy powołany. Będę się więc starać uchwycić społeczną legitymizację Trybunału, która odbiega znacząco od klasycznych teorii nawiązujących do Maxa Webera, przeciwstawiając się

6

ich substancjalnemu ujęciu. W dużej mierze, poza inspiracją późną socjologią religijną Emile’a Durkheima korzystam z francuskiej socjologicznej myśli krytycznej Pierre’a Bourdieu.

Legitymizację TK rozpatrywać będę na dwóch poziomach: makrostrukturalnym, dotyczącym procesów społeczno-politycznych, które sprawiły, że Trybunał powołano w 1985 r. Jest to początkowy kontekst legitymizacji tworzący sakralność tej instytucji (przeciwstawienie socjalizmowi, budowa neutralności poprzez

naukowość) i mikrostrukturalnym, analizującym jak indywidualne cechy społeczno-demograficzne sędziów (stopnie i tytuły naukowe, wykonywane zawody, związki z polityką i innymi instytucjami władzy), przyczyniają się do wzmocnienia jego pozycji. Chcę dowodzić, że autorytet jakim posługiwał się Trybunał i jaki się mu przyznawało, wynika z przebiegu procesu społecznego, w którym się kształtował, jak i z cech zasiadających w nim osób. Dokonywał się też przez budowanie neutralności, w szczególności poprzez usytuowanie uniwersum (świata) prawa w opozycji do świata polityki i wzmacniania go przez tę cześć uniwersum prawnego, które jest akademickie (profesorowie prawa). Utrata tej legitymizacji ma szczególne znaczenie w kontekście toczącej się współcześnie debaty wokół zmian ustrojowych polskiego sądu konstytucyjnego.

Alberski R., Trybunał Konstytucyjny w polskich systemach politycznych, Wrocław 2010. Alexander J.C., Znaczenia społeczne. Studia z socjologii kulturowej, Kraków 2010. Althusser L., Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, Warszawa 2006. Berger P.L., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa 2010. Bojarski Ł., Szulecka M., Wybory sędziów do Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2010. Bourdieu P., Censorship and the Imposition of Forms, [w:] P. Bourdieu, Language and Symbolic Power,

Cambridge 1991. Bourdieu P., The Force of Law. Toward a Sociology of the Juridical Field, „The Hastings Law Journal”

1987, t. 38. Bourdieu P., The Forms of Capital, [w:] Handbook of Theory and Research for Sociology of Education,

red. J.C. Richardson, New York 1986. Bourdieu P., From the King’s House to the Reason of State: A Model of the Genesis of the Bureaucratic

Field, [w:] Pierre Bourdieu and Democratic Politics, red. L. Wacquant, Cambridge 2005. Bourdieu P., Homo Academicus, Stanford 1988. Bourdieu P., Les juristes, gardiens de l’hypocrisie collective, [w:] Normes juridiques et regulation sociale,

red. F. Chazel, J. Commaille, Paris 1991 Bourdieu P., Rozum praktyczny. O teorii działania, Kraków 2009. Bourdieu P., Social Space and Symbolic Power, „Sociological Theory” 1989, t. 7, nr 1. Bourdieu P., The State Nobility. Elite Schools in the Field of Power, Stanford 1996. Bourdieu P., Sur l'État. Cours au Collège de France (1989–1992), Paris 2012. Bourdieu P., Zmysł praktyczny, Kraków 2008. Dębska H., Władza, symbol, prawo. Społeczne tworzenie TrybunałU Konstytucyjnego, Warszawa 2015. Douglas M., Czystość i zmaza, Warszawa 2007. Durkheim É., Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Warszawa 2010. Durkheim É., Zasady metody socjologicznej, Warszawa 2007. Eyal G., Szelényi I., Townsley E., Making Capitalism without Capitalists. The New Ruling Elites in Eastern

Europe, London–New York 2000. Lebaron F., The Space of Economic Neutrality. Types of Legitimacy and Trajectories of Central Bank

Managers, „International Journal of Contemporary Sociology” 2000, t. 37, nr 2. Staniszkis J., Samoograniczająca się rewolucja, Gdańsk 2010. Wacquant L.J.D., On the Tracks of Symbolic Power: Prefatory Notes to Bourdieu’s „State Nobility”,

„Theory, Culture & Society” 1993, nr 10. Warczok T., Dębska H., Sacred law and Profane Politics. The Symbolic Construction of the Constitutional

Tribunal „Polish Sociological Review”, nr 4 (188)/2015 Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002. Zarycki T., Kapitał kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Warszawa 2008.

7

dr Laura Polkowska (UKSW) Debata nad Trybunałem Konstytucyjnym jako przykład dyskusji pozornej

22 grudnia 2015 roku w Sejmie odbyła się debata nad sprawozdaniem Komisji Ustawodawczej o poselskim projekcie ustawy o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W debacie tej – o charakterze niemal wyłącznie erystycznym – przedstawiciele zarówno partii rządzącej, jak i opozycji unikali uwag merytorycznych, posługując się przede wszystkim technikami prowadzącymi do deprecjacji i dyskredytacji oponentów politycznych. Referat poświęcony zostanie ich analizie oraz próbie wyodrębnienia nadrzędnych strategii perswazyjnych, w które się wpisują. Liczne metafory wojenne, odniesienia do wydarzeń historycznych obciążonych jednoznacznie negatywną oceną społeczną, techniki erystyczne umożliwiające zmianę tematu (tzw. techniki mostu), ataki ad personam i inne argumenty o charakterze perswazyjnym stosowane przez obie strony sporu uniemożliwiły tak ważną dla przeciętnego obserwatora życia politycznego wymianę racji oraz głębszy wgląd w sytuację. Z powodu podejścia „dyskutantów” do debaty, w trakcie której realizowane były jedynie partykularne cele konkretnych partii politycznych, dążących przede wszystkim do uzyskania pozornej przewagi w sporze, społeczeństwo pozbawione zostało możliwości zapoznania się z faktycznymi konsekwencjami wprowadzanych zmian oraz wyrobienia sobie opartej na faktach opinii na ich temat. Dyskusja nad Trybunałem miała zatem w większości charakter pozorny, jeśli zaś uznać, że podstawą demokracji jest właśnie dyskusja, należy się zastanowić, w jakim kierunku zmierza demokracja w Polsce.

J. Bloch, „To nie jest pytanie do głowy państwa”, czyli o strategiach nieudzielania odpowiedzi dziennikarzom przez osoby publiczne. Cz. 1: Eksplicytne akty nieudzielania odpowiedzi, „LingVaria” 2004, nr 1(3), s. 193−205.

J. Bloch, „To nie jest pytanie do głowy państwa”, czyli o strategiach nieudzielania odpowiedzi dziennikarzom przez osoby publiczne. Cz. 2: Implicytne strategie nieudzielania odpowiedzi, „LingVaria” 2004, nr 2(4), s. 189−203.

J. Butler, Walczące słowa, Warszawa 2010. A. Cegieła, Słowa i ludzie. Wprowadzenie do etyki słowa, Warszawa 2014. A. Cegieła, P. Kuciński, L. Polkowska, M. Stępień, Studia z etyki słowa, Warszawa 2014. M. Czerwiński, P. Nowak, R. Przybylska (red.), Język IV Rzeczypospolitej, Lublin 2010. M. Czyżewski, K. Dunin, A. Piotrowski (red.), Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza

dyskursu publicznego w Polsce, Warszawa 2010. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski (red.), Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego,

Warszawa 2010. P. Krzyżanowski, P. Nowak (red.), Manipulacja w języku, Lublin 2004. A. Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 1986.

prof. Marek Czyżewski, dr Izabela Franckiewicz-Olczak, dr Karol Franczak, dr Magdalena Nowicka, mgr Jerzy Stachowiak (UŁ) Spór o Trybunał Konstytucyjny w perspektywie analizy dyskursu

W publicystycznych wypowiedziach na temat sporu o Trybunał Konstytucyjny dominują watki polityczne oraz psychologiczne. Naszym zdaniem rozumienie tego sporu wymaga uwzględnienia jego aspektów komunikacyjnych. W kolejnych pięciu wypowiedziach sygnalizujemy wybrane zagadnienia z tego obszaru w perspektywie analizy dyskursu.

Karol Franczak: Spór o Trybunał Konstytucyjny w optyce framing analysis

Spór o Trybunał Konstytucyjny lokować można w obszarze badań nad tzw. ramowaniem spraw publicznych, czyli analiz schematów interpretacyjnych obecnych w przekazach medialnych oraz w zróżnicowanych formach działań zbiorowych, np. ruchach społecznych takich jak Komitet Obrony

8

Demokracji. Perspektywa framing analysis ułatwia zdystansowanie się wobec dominujących w objaśnieniach elit symbolicznych wzorów definiowania kryzysu wokół Trybunału i kluczowych dla niego faktów, strategii poszukiwania źródeł konfliktu i sposobów identyfikacji sił leżących u jego podłoża, formułowanych ocen moralnych działań lub osób uwikłanych spór oraz preferowanych sposobów rozwiązania kryzysu i refleksji nad możliwymi efektami zaproponowanych działań. Podatność silnie uwzorowanego ramowania na równie schematyczne kontroperacje interpretacyjne czyni z przestrzeni publicznej miejsce nieustannych walk toczonych w polu uwagi odbiorców mediów. Sytuacja ta każe zwrócić uwagę na trzy powiązane ze sobą procesy: ramowania, „przeciwramowania” i „ramowania ramowania”.

Marek Czyżewski: Próba rekonstrukcji zasobów interpretacyjnych sporu o Trybunał Konstytucyjny

W sporze o Trybunał Konstytucyjny, a także w szerszym sporze o ostatnie przemiany polityczne w Polsce, przeciwnicy nowej władzy stosują często uproszczony schemat interpretacji („ramowanie”), zgodnie z którym wyjaśnienia aktualnego procesu politycznego należy szukać w problematycznych cechach osobowości Jarosława Kaczyńskiego. Warto wskazać na dwa główne szkodliwe aspekty tego schematu interpretacji. Po pierwsze, wydaje się oczywiste, że psychologizujące ramowanie tzw. „dobrej zmiany” pozwala na to, by obecna opozycja nadal nie rozliczała się z własnych zaniedbań i błędów w okresie, gdy sprawowała władzę. Po drugie, i to ten aspekt będzie przedmiotem moich uwag, psychologizacja „dobrej zmiany” może sprzyjać mylącej bagatelizacji „dobrej zmiany” poprzez

sprowadzenie jej znaczenia do politycznej groteski. Natomiast powaga sytuacji odsłania się wtedy, gdy przyjrzymy się głębszym zasobom interpretacyjnym sporu o Trybunał Konstytucyjny, co wymaga odniesienia podstawowych stanowisk w tym sporze do ich intelektualnego zaplecza w postaci koncepcji prawa u Stanisława Ehrlicha, Carla Schmitta i Hansa Kelsena. W tle tej analizy pojawia się pytanie o pułapki związane z socjologistycznym pojmowaniem prawa.

Magdalena Nowicka: Spór o Trybunał Konstytucyjny jako element sporu o polską transformację

Celem wystąpienia jest spojrzenie na formułowaną przez Prawo i Sprawiedliwość krytykę Trybunału jako na rodzaj Foucaultowskiej przeciw-historii – wiedzy wcześniej traktowanej jako irracjonalna i bezwartościowa, a dziś zyskującej legitymację jako swoisty apel o uznanie pewnych racji, który odwraca dominujące interpretacje zdarzeń, zwycięstwo Okrągłego Stołu przedstawia jako zdradę Polski, liderów transformacji jako kompradorskie elity, a popierającą PiS część społeczeństwa jako jedynych spadkobierców solidarnościowego etosu. Trybunał jest w tej strategicznej rekonstrukcji historii definiowany jako instytucja postkomunistyczna, zaś broniący jej kompetencji obywatele są organicystycznie redukowani do chorej tkanki społeczeństwa. Postawiono pytanie o warstwy czasu (w sensie Reinharta Kosellecka), w których można lokować stanowiska uczestników sporu, o interdyskursywny charakter mobilizowanych zasobów interpretacyjnych i o to, dlaczego historia transformacji formułowana w dyskursie obrońców Trybunału przegrywa dziś walkę o przestrzeń symboliczną w Polsce.

Jerzy Stachowiak: Spór o Trybunał Konstytucyjny i retoryka demokratyzacji politycznej

Konflikt wokół Trybunału Konstytucyjnego opanowała retoryka demokratyzacji politycznej. Następstwom jej stosowania można przyjrzeć się przy użyciu Karla Mannheima pojęcia tworzenia dystansów społecznych. Retoryka ta wsparta jest na obietnicy zmniejszenia dystansów pionowych – między władzą a obywatelami. Jednakże następstwem jej stosowania są symbolicznie narastające społeczne dystanse poziome, w tym ograniczanie możliwości porozumienia między jednymi elitami i ich światopoglądowymi zwolennikami a ich odpowiednikami po drugiej stronie politycznego sporu. W konsekwencji pod znakiem zapytania staje demokratyczność samej debaty publicznej wokół Trybunału Konstytucyjnego, a w dalszej kolejności także nowej figuracji władzy politycznej.

9

Izabela Franckiewicz- Olczak: Sposoby prezentowania uczestników manifestacji Komitetu

Obrony Demokracji w debacie publicznej

Powstanie Komitetu Obrony Demokracji, jeśli nie było w dużej mierze motywowane sporem wokół Trybunału Konstytucyjnego, to zbiegło się w czasie z jego zaistnieniem w debacie publicznej. KOD zajmując stanowisko we wszystkich ważniejszych sporach pomiędzy opozycją a partią rządzącą i mobilizując dziesiątki tysięcy ludzi do udziału w swych manifestacjach, stał się istotnym aktorem debaty społeczno-politycznej w Polsce. Dla swych zwolenników jest on oddolnym ruchem broniącym demokracji w Polsce. Analiza wypowiedzi przeciwników ruchu wyłania co najmniej dwa sposoby jego interpretacji. W ramach jednego z nich postrzega się uczestników manifestacji kod jako obrońców własnego status quo, osoby które posiadały wysoki status materialny przed wyborami i obawiają się utraty pozycji, „establishment w norkach”. Ruch w optyce tej określany bywa „drugą Targowicą”. Druga linia argumentacji deprecjonuje znaczenie KOD poprzez odbieranie podmiotowości uczestnikom manifestacji, sprowadzanie ich do zmanipulowanej, bezrefleksyjnej masy typowej dla kultury masowej. Warto zastanowić się nad znaczeniem sposobów mówienia o KOD dla rozwoju postaw obywatelskich i demokracji w Polsce.

17:00–17.30 ‒ przerwa kawowa

17.30–19.15: Sesja IV Aspekty debaty politycznej

Prowadzenie: prof. Małgorzata Jacyno (UW)

prof. Wojciech Misztal (UMCS) Demokratyzacja lokalnej debaty publicznej. Przypadek Gminy Końskowola

Wstępne konkluzje z wyników badań przeprowadzonych w trakcie realizacji projektu „Pozyskiwanie terenów inwestycyjnych metodą dialogu obywatelskiego”. Celem wystąpienia jest krótki opis genezy konsultacji obywatelskich z mieszkańcami/obywatelami gminy Końskowola . W czasie konsultacji, odbyło się poprzedzone doniesieniami medialnymi referendum lokalne, zmierzające (nie wprost) do odwołania urzędującego wójta. Był to efekt równoległego procesu akcji protestacyjnej organizacji obywatelskiej. Przedstawione refleksje oscylują wokół zagadnienia funkcjonowania standardów demokratycznych: transparentności, wzorów i motywów działania obywateli i władz lokalnych w przestrzeni publicznej. Spostrzeżenia dotyczą strategii działania i poziomu edukacji obywatelskiej mających wpływ na kształt debaty publicznej w wymiarze lokalnym.

Wojciech Misztal, Lokalny dialog obywatelski, Warszawa 2008 D. Długosz, J.J. Wygnański, Obywatele współdecydują. Przewodnik po partycypacji społecznej,

Warszawa 2005. Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej w Polsce”, (red.) Anna Olech, Instytut

Spraw Publicznych, Warszawa 2012.

dr Ewa Wyrębska-Đermanović (UŁ) Moralny polityk i polityczny moralista – czego o demokracji i państwie prawa może nas dziś nauczyć lektura pism Immanuela Kanta?

Wedle Immanuela Kanta polityczny moralista to ten, “który wykuwa moralność w sposób, w jaki polityk uzna to za korzystne” zaś jego przeciwieństwem jest moralny polityk, za naczelną zasadę działania uznający maksymę: “wszelka polityka winna zginać kolana przed prawem”. Kantowska charakterystyka sposobów uprawiania polityki oraz roli przestrzeni publicznej, zwanej przez filozofa z Królewca “publicznym użyciem rozumu” dla zachowania zasad państwa sprawiedliwego również

10

dzisiaj stanowić może niezwykle owocną podstawę refleksji nad kondycją współczesnej polityki. Rozważając Kantowskie rozumienie praworządności, państwa prawa, roli instytucji publicznych, konstytucji oraz warunków publicznego dyskursu jasne okazuje się, jak polityczne ideały polityki i życia publicznego, mimo powiększającego się grona ich zwolenników, nadal pozostają w sferze abstrakcji wobec zdominowanej przez makiawelicznych przywódców sfery politycznej. Przedstawienie najważniejszych elementów Kantowskiej filozofii polityki stanowić ma więc tło dla rozważań nad kondycją polskiej demokracji, jakością jej sfery publicznej oraz stopniem poszanowania filarów jej ustroju. Zestawienie bieżących wydarzeń i zjawisk społecznych z normatywnymi wymogami wobec sfery publicznej, które wedle Kanta dyktuje nam sam rozum, prowadzić musi do nader pesymistycznych wniosków.

Immanuel Kant odszedł z tego świata ponad 200 lat temu. Zadziwiające jest zatem, że jego pisma, choć powstałe w całkowicie odmiennych warunkach historycznych, również dziś mogą stać się narzędziem diagnozy politycznego status quo w Polsce XXI wieku.

Immanuel Kant, Zum ewigen Frieden, Reclam: Stuttgart 2005 Immanuel Kant, Gesammelte Schriften, Akademie-Ausgabe, Bd. 8, Berlin 1900 nn. Jurgen Habermas, Kants Idee des ewigen Friedens - aus dem historischen Abstand von 200 Jahren,

[w:] Kritische Justiz, Vol. 28, No. 3 (1995), ss. 293-319 Paul Formosa, ‘All Politics must bend its knee before Right’: Kant on the Relation of Morals to Politics,

Social Theory and Practice Vol. 34 (2) (2008), ss.157-181

dr Paweł Kuciński (UKSW) Poetyka konsensusu. Interpretatywna teoria demokracji w działaniu

W wystąpieniu proponuję namysł nad retorycznymi, w tym także korzystającymi ze społecznej performatywnej przestrzeni poetyki tekstu/mowy - warunkami demokratyzacji debaty publicznej.

Wypracowanie takiego modelu, jako propozycji teoretycznej nie jest działaniem metafizycznym, nie rości pretensji do totalizowania praktyki politycznej przez opresję „zewnątrzpolitycznej” teorii . Jest jedynie pragmatyczną koniecznością z uwagi na obserwowaną radykalną dwubiegunowość sporu politycznego w Polsce po roku 2005 (prawica – postkomuniści/dziś zaś – liberałowie), kilka lat później wykraczającego poza opresyjną retorykę i grożącą destabilizacją instytucji demokratycznego państwa. Przykład destabilizacji ustawowej TK, jest tylko jednym z wielu przykładów, mniej oczywiste pozostają retoryczne próby poddania wątpliwość zaufania społecznego do instytucji sądu w ogóle, próby budowy nowych mitów politycznych – polityk historycznych, oraz sztuczne produkowanie podziałów społecznych [„sort” implikujący gorszą wersję społeczeństwa] – wszystkie te retoryczne przedsięwzięcia czynią debatę polityczną jednostronną i jałową, pozbawioną elementu sporu, przeciwnika stawiającą na z góry przegranej pozycji przez ustanowienie na politycznym piedestale figury własnej politycznej ofiary, którą poniosło się w imię rzekomej prawdy i zmian, do których będąc niegdysiejszą ofiarą, ma się prawo). W tym kontekście odwołam się do zmiany sposobu przedstawiania społeczeństwa w publicystyce prawicowej przed rokiem 2007, po roku 2010 i po roku 2014.

W oparciu o antopopolityczną reinterpretację a) samego zagadnienia interpretacji, próbującej dociec jej istoty we współczesnej popkulturze, które w pismach Deriidy – nakazuje poszukiwanie różnicy, Geertz mówi o otwartej interpretacji, Wandenfels natomiast – o warunkach porozumienia jako przekraczania dzielących granic, i b)warunków modelowej debaty w oparciu o konteksty społeczne i kulturowe (kontekst przestrzeni realnej i wirtualnej wraz z opisaniem ich retorycznych potencjałów) - proponuję zredefiniowanie pojęcia retoryki pokoju (I, Clovic), które w ponowoczesnym społeczeństwie otwartym ulega znaczeniowemu zawężeniu do fenomenu „poetyki konsensusu”. Jest to, według mnie, potencjalna właściwość dialogu politycznego w społeczeństwie otwartym, uzależniona od warunków zewnętrznych wobec języka debaty i samej sytuacji sporu osób lub instytucji biorących w nim udział. Jako taka pozwala na monitorowanie nie tylko retoryki nienawiści –

11

jako istoty współczesnego sporu – ale także, za pomocą społecznych performatywów, takich jak sytuacja protestu społecznego i społecznościowego – paradoksalnie ujawnia tę ukrytą, celowo ukrywaną dziś pod polityczno-mitycznymi narracjami właściwość współczesnej debaty Warunkiem jej demokratyzacji będzie. oparcie jej na zasadach skontekstualizowania dyskusji i uwzględnienia uniwersalnych wartości. Np. uwzględnienie niepokoju dotyczącego zagrożonych wartości jako wariantu obywatelskiej troski (a nie – kreowanego przez propagandę obrazu protestu jako li tylko ludycznej ekspresji), protestu zatem – jako składnika proponowanej poetyki konsensusu - pozwoli wpłynąć na realne, a nie – czysto dyskursywne - ujawnienie się tego pierwiastka, dotąd marginalizowanego, w samej debacie politycznej w wąskim sensie.

Poetyka konsensusu to zbiór środków pozwalających na interpretację jako działanie społeczne, praktyczne i demokratyczne. To charakterystyczna cecha przestrzeni demokratycznej, w której oprócz osób uczestniczą inne dyskursy modelujące tę debatę (np. dyskurs ekonomiczny) i mogący przywrócić jej właściwy wspólnotowy wymiar.

dr Piotr Jermakowicz (PW) Wiarygodność mówcy na polskiej scenie politycznej

Polska scena polityczna jest płaszczyzną, na której dochodzi do szczególnej koncentracji emocji, co determinuje perswazyjną formę przekazu jako narzędzia politycznego. Aktorzy polityczni coraz częściej posługują się językiem polityki nie jako narzędziem do kształtowania moralnej postawy i etosu mówcy, lecz narzędziem rywalizacji. Współcześnie etos mówcy staje się przedmiotem kreacji i gry. W klasycznym ujęciu obraz mówcy zyskiwał wiarygodność przez jego moralną postawę, opartą na cnotach, które w swojej mowie musiał ukazać. W artykule został omówiony jeden z filarów arystotelesowskiej retoryki, mianowicie etos mówcy oznaczający jego prawość i wiarygodność. Język współczesnych polityków cechuje zaś erystyka, gra oprawiona tylko w retoryczne zabiegi. W artykule autor zastanawia się nad relacjami między arystotelesowską wizją wiarygodnego mówcy, a współczesnym językiem polityki. Przedstawia pogląd, że kiedy prawo do mówienia obecnie jest oddane wszystkim, wiarygodność mówcy, oparta na arystotelesowskim wzorcu, staje się pierwszym sposobem zyskiwania i uzasadniania takiego mówienia, by inni chcieli go słuchać. Retor, według Arystotelesa, jest zawsze zdolny dostrzec, co jest przekonywujące. Wszyscy aktorzy sceny politycznej potrzebują retoryki by zakomunikować, przekonać słuchacza zbiorowego i zmienić jego zdanie. Polityka jest bowiem takim obszarem aktywności społecznej, który w dużej mierze konstytuują słowa, a język którym posługują się uczestnicy procesu komunikacji, w szczególności politycy, jest ważnym elementem wpływającym na ich wizerunek.

Maykowska M., Motyw moralności mówcy w praktyce i teorii retorycznej, Arystoteles, Retoryka, Ziomek J., Retoryka opisowa, Porawski R., Doktryna o afektach w Retoryce Arystotelesa, Podbielski H., Założenia retoryki Arystotelesa, Ożóg K.O języku współczesne polityki, Bralczyk J. Bogoojczyźniana propaganda i eurożargon

12

19. kwietnia (wtorek), sala T–401

9:00–10:45: Sesja V Demokratyzacja debaty publicznej a metodologia badań dyskursu

Prowadzenie: dr Magdalena Nowicka (UŁ)

dr Karolina Starego (UG) Demokratyzacja przestrzeni publicznej a problem „agencji” w badaniach dyskursu

Przedmiotem wystąpienia jest próba dostarczenia teoretycznych podstaw dla analizy procesu demokratyzacji dyskursu publicznego. Główna teza artykułu buduje się na polemice z krytyczną (KAD) oraz hermeneutyczną perspektywą analizy dyskursu (m.in. perspektywa Foucaultowska), co do ich możliwości uchwycenia dynamiki procesu demokratyzacji. Za istotę procesu demokratyzacji przyjmuję mechanizm wyłaniania się nowych podmiotowości politycznych w utrwalonej strukturze społecznych pozycji podmiotowych (J. Rancière).

Istotnym elementem tego procesu jest zjawisko agencji (sprawczości) podmiotów społecznych, które, w przyjmowanej tutaj za bazową, koncepcji J. Rancière’a stanowi również o istocie polityczności. Jednym z argumentów za słabością analizy dyskursu (również w jej krytycznej odmianie) jest redukcja sprawczości podmiotowej do pozycji podmiotowych, a więc ich konceptualizacja w kategoriach epifenomenu strukturalnego wymiaru dyskursu. Kolejnym elementem krytycznym, w kontekście demokratyzacji dyskursu publicznego, są strukturalistyczne korzenie analizy dyskursu i charakterystyczne dla nich myślenie o zjawiskach językowych w kategoriach dychotomicznych. Z tego względu to, co potencjalnie może zostać uznane za wyłanianie się nowych tożsamości politycznych jest podporządkowywane, na poziomie analitycznym i interpretatywnym, gotowej siatce pojęciowej, bądź w ogóle niemożliwe do uchwycenia w kategoriach „nowości”. Redukcja ta – choć w mniejszym stopniu - nie jest również możliwa do uniknięcia (mimo próby włączenia nowych narzędzi teoretycznych) w wypadku postsrukturalistycznej teorii dyskursu (E. Laclau, Ch. Mouffe). Połączenie w koncepcji konstrukcji podmiotów politycznych, tradycji strukturalistycznej z poststrukturalistyczną, powoduje, że zjawisko nowej podmiotowości politycznej redukowane jest do „efektu” mechanizmu ekwiwalencji.

Mimo wyraźnie teoretycznego charakteru, wystąpienie ma na celu również próbę wskazania kierunków możliwości opracowania empirycznych narzędzi analizy procesu demokratyzacji dyskursu.

Fairclough N. (2009). Discourse and Social Change. Cambridge: Polity Press. Fairclough N. (2001). Language and Power. London: Longman Pearson Education. Laclau E. (2009). Rozum populistyczny. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły

Wyższej. Laclau E., Mouffe Ch. (2007). Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSWE

TWP. Rancière J. (1991). Disagreement. Politics and Philosophy. University of Mineapolis – London:

Minnesota Press. Rancière J. (2007). Dzielenie postrzegalnego. Kraków: Korporacja Ha!art. Rancière J. (2008). Na brzegach politycznego. Kraków: Korporacja Ha!art. Rancière J. (2011). Althusser's lesson. Bloomsbury Publishing.

13

dr Piotr Weryński (PŚ) Dyskurs trwale warunkowany. Polska sfera publiczna jako przedmiot analiz morfogenetycznych

Jakość funkcjonowania sfery publicznej oraz stan uzupełniających ją instytucji społeczeństwa obywatelskiego, w ramach których realizuje się sprawczość społecznych podmiotów działania stanowi o równowadze między tym, co prywatne a polityczne w demokratyczno-liberalnym państwie. Wspomniana problematyka badawcza, narażona na prekonceptualistyczne obciążenia ideologiczne, wymaga stworzenia teoretyczno-metodologicznego instrumentarium adekwatnego do skutecznego, ale i wolnego od wartościowania (w sensie Weberowskim) eksplorowania, diagnozowania oraz wyjaśniania uwarunkowań działań podmiotów społecznych. Istniejące w dyskursie naukowym koncepcje ideowe sfery publicznej, np. republikański (Arendt), liberalny (Dworkin), konserwatywno-liberalny (Ackerman), komunitarystyczny (Walzer), nawet deliberatywny (Habermas), nie spełniają powyższych wymagań. Autor stawia tezę, że szansę na dokonanie analizy uwarunkowań funkcjonowania określonej sfery publicznej stwarza odwołanie się do teorii morfogenetycznej i krytycznego realizmu Margaret Archer oraz do neutralnych kategorii pojęciowych: pierwotnych i zbiorowych podmiotów działania, emergentnych właściwości strukturalnych i kulturowych, interakcji między sprawstwem a strukturą.

Przyczyn stanu polskiej sfery publicznej należy szukać w historycznie ukształtowanym systemie emergentnych właściwości strukturalnych i kulturowych. Wyraża się on dominacją interesów inteligencji w sferze własności strukturalnych oraz w mniejszym stopniu nowej klasy średniej (nowe mieszczaństwo). Dwa uwarunkowania strukturalne są legitymizowane kulturowo w sferze publicznej przez wzory aksjonormatywne, powiązane odpowiednio z ideologią republikańską oraz liberalną. Pozwalają one realizować interesy i wartości uprzywilejowanej części społeczeństwa na każdym z poziomów życia społecznego. Jednocześnie ograniczają artykułowanie idei i wartości odmiennych, które mogłyby służyć jako legitymizacja interesów zmarginalizowanych podmiotów działania (np. prekariatu). Są czynnikami sprzyjającymi morfostazie, petryfikują dominujące wzory uczestnictwa.

Powyższe tezy będą ilustrowane wynikami własnych badań lokalnych i regionalnych sfer publicznych, uzyskanych w wyniku zastosowania autorskiego modelu uczestnictwa obywatelskiego stanowiącego podstawę do konstrukcji zworników tematycznych krytycznej analizy wybranych dyskursów. Autor skonfrontuje też przebieg badanych dyskursów z założeniami idealnej sytuacji komunikacyjnej Jürgena Habermasa.

Archer M.: Realist Social Theory: the Morphogenetic Approach. Cambridge University Press, Cambridge 1995.

Archer M.: Culture and Agency. The Place of Culture in Social Theory. Cambridge University Press, Cambridge 1996.

Archer M.: Being Human: the Problem of Agency. Cambridge University Press, Cambridge 2000. Archer M.: Structure, Agency and the Internal Conversation. Cambridge University Press, Cambridge

2003. Archer M.: Człowieczeństwo. Problem sprawstwa. Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2013. Archer M., Bhaskar R., Collier A., Lawson T., Norrie A.: Critical Realism. Essential Readings. Routledge,

London 1998. Bhaskar R.: Philosophy and Scientific Realism, [in:] Archer M., Bhaskar R., Collier A., Lawson T., Norrie

A. (eds.): Critical Realism. Essential Readings. Routledge, London-New York 1998. Bhaskar R.: Societies, [in:] Archer M., Bhaskar R., Collier A., Lawson T., Norrie A. (eds.): Critical Realism.

Essential Readings. Routledge, London-New York 1998. Czyżewski M. Dyskurs, [w:] Kubiak H., Lissowski G., Morawski W., Szacki J.(red.): Encyklopedia socjologii.

Suplement. Komitet Socjologii PAN i Oficyna Naukowa, Warszawa 2005. Czyżewski M.: Elementy i całość. O niektórych dylematach analizy dyskursu, [w:] Horolets A. (red.):

Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.

14

Dijk van T.A.: Badania nad dyskursem. G. Grochowski (tłum.), [w:] Jasińska- Kania A., Nijakowski L.M., Szacki J., Ziółkowski M. (wybór i opracowanie): Współczesne teorie socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 1042-1045.

Habermas J.: Działanie komunikacyjne i detranscendentalizacja rozumu. W. Lipnik (przeł)., Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2004, s.38.

Habermas J.: Faktyczność i obowiązywanie. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005. Habermas J.: Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej. W. Lipnik, M. Łukasiewicz (przeł.). PWN,

Warszawa 2007. Horolets A.: Wprowadzenie – status dyskursu w badaniach socjologicznych, [w:] Horolets A. (red.):

Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008. Nijakowski L.: Znaczenie analizy dyskursu dla socjologii narodowej. „Kultura i Społeczeństwo”, nr 48(1),

2004. Lofland J., Snow, D., Anderson L., Lofland L.: Analiza układów społecznych, przewodnik

metodologiczny po badaniach jakościowych. Scholar. Warszawa 2009. Ossowska M.: Moralność mieszczańska. Ossolineum, Warszawa 1985. Palska H.: Trwałość i zmiana stylów życia, [w:] A. Kondera (red.): Jedna Polska? Zróżnicowania społeczne.

Wyd. WAM i PAN, Warszawa 2007. Petit, Ph.: Republicanism. A Theory of Freedom and Government. Clarendon Press, Oxford 1997. Śpiewak P.: Komunitarianie. Wybór tekstów. Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2004. Weryński P.: Polskie wzory uczestnictwa w sferze publicznej. Próba typologizacji postaw na podstawie

badań, [w:] Kościański, A. (red.): Społeczeństwo obywatelskie. Między teorią a praktyką. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2008.

Weryński P.: Wzory uczestnictwa obywatelskiego Polaków. Wydawnictwo Naukowe IFiS PAN, Warszawa 2010

mgr Adam Konopka (UG) Feministyczna teoria punktu widzenia w analizie dyskursu

Feministyczną teorią punktu widzenia [feminist standpoint] nazywamy szereg podejść teoretycznych, w których nacisk kładziony jest przede wszystkim na wiedzę kobiet, która wywodzi się z ich doświadczeń. Krytyka wywodząca się z tych stanowisk dotyczy przede wszystkim nieobecności i marginalizacji kobiet w badaniach. Ich elementem wspólnym jest również feministyczne rozwinięcie marksowskiego pojęcia podziału pracy – płciowy [sexual] podział pracy, który feministyczna filozofka Nancy Hartsock uzasadniała faktem, że rodzenie dzieci przez kobiety nie jest społecznym wyborem, ale jest nim wychowywanie ich w kulturze męskiej dominacji. Praca badaczek związanych z feministyczną teorią punktu widzenia zakłada zatem krytykę dyskryminacji nie tylko płciowej, ale również klasowej. Według Dorothy Smith, jednej z czołowych reprezentantek tej teorii, feministyczny punkt widzenia można wykorzystać również w badaniach dyskursu uwzględniając jednak, że dyskurs nie zawiera się jedynie w tekstach i w ich komunikacji między sobą, ale również w aktywnościach i usytuowaniu osób, które tworzą pod ten dyskurs ramy konceptualne.

Na przykładzie dwóch wybranych tekstów – felietonu Zbigniewa Mikołejki „Wojna z wózkowymi” i wywiadu z Jackiem Żakowskim „Dzieci muszą cierpieć, gdy mężczyźni idą na wojnę” chciałbym zmierzyć się ze zjawiskiem nieobecności i marginalizacji kobiet w dyskursach dotyczących pośrednio lub bezpośrednio macierzyństwa i zastępowaniu kobiecego głosu głosem wykształconymi, wysoko sytuowanymi męskimi autorytetami.

Collins P.H., Black feminist thought: knowledge, consciousness, and the politics of empowerment, Routledge, New York 2000.

Duch-Krzystoszek D., Relacje między pracą domową i zawodową, w: Sikorska J. (red.), Kobiety i ich mężowie. Studium porównawcze, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1996.

15

Harding S., Introduction: Standpoint Theory as a Site of Political, Philosophic and Scientific Debate w: Harding S. (red.), The Feminist Standpoint Theory Reader: Intellectual and Political Controversies, Routledge, New York 2004.

Harding S., Whose Science? Whose Knowledge?: Thinking from Women's Lives, Cornell University Press, New York 1991.

Hartsock N.C.M. , The Feminist Standpoint. Developing the ground for a specificically feminist historical materialism w: Harding S. (red.), Feminism and Methodology: Social Science Issues, Indiana University Press, Bloomington 1987.

Marks K., Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej. Tom I – Proces wytwarzania kapitału, Książka I Wiedza, Warszawa 1956.

mgr Kamila Zacharuk (UW) O Polsce i Polakach w ukraińskiej prasie. Metodologia badania ukraińskiej prasy. Wyzwania i ograniczenia

W swoim wystąpieniu chcę się przyjrzeć dyskursowi mediów ukraińskich (gazet i ich internetowych wydań) piszących o Polsce. W kontekście demokratyzacji szczególnego znaczenia nabiera struktura właścicielska mediów działających za naszą wschodnią granicą, jak i różnice regionalne.

Zważywszy na fakt, iż media niemalże od zarania dziejów na Ukrainie są własnością prywatną najbogatszych i najbardziej wpływowych osób w państwie, a także że w świetle badań, najpopularniejszymi mediami papierowymi w państwie ukraińskim są gazety regionalne; badając dyskurs medialny na Ukrainie, należałoby uwzględnić wiodącą rolę czynnika regionalnego i finansowego. Innymi słowy, należy przyjrzeć się relacji władzy z jednej strony oraz zawartości pisma z drugiej.

Przy uwzględnieniu powyższych danych, analizie poddanych zostanie kilka zmiennych:

- stosunek do polsko-ukraińskiej historii

- wizerunek Polski jako taki (kontekst występowania Polski, sposób pisania o niej)

- społeczeństwo polskie/gospodarka

Część ze wspomnianych zagadnień była już przedmiotem analizy w trakcie przygotowywanego na zlecenie Ministerstwa Gospodarki raportu na temat postrzegania

Polski i polskiej gospodarki na Ukrainie. Badanie to realizowane było we wrześniu i październiku 2015 roku. Wystąpienie będzie stanowiło część wyników tej analizy przeprowadzonej przez autorkę, rozbudowaną o inne media i inne zagadnienia badawcze.

M. Foucault, Porządek dyskursu, tłum. M. Kozłowski, Słowo/Obraz terytoria, В. Кулик “Дискурс українських медій: ідентичності, ідеології, владні стосунки”, - “Критика”, Київ

– 2010 (W.Kulyk, Dyskurs ukraińskich mediów: tożsamości, ideologie i stosunki władzy”, wyd. Krytyka, Kijów 2010)

Polska-Ukraina, Polacy-Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę, raport Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 2013

Оля Гнатюк Між літнратурою і політикою. Есеї та інтермедії, Дух і літера, 2012 (Hnatiuk O., Między literaturą a polityką, eseje i interpretacje, wyd. Duch i litera, 2012)

M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, Podporządkowanie – niedorozwój – wyobcowanie. Postkolonializm a stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011

10.45–11.00 ‒ przerwa kawowa

16

11:00–12.45: Sesja VI Elity we współczesnej debacie publicznej

Prowadzenie: prof. Magdalena Steciąg (UZ)

dr Helena Ostrowicka (UKW), dr Łukasz Stankiewicz (UKW) Prawdy biznesu i kłamstwa Akademii – porządek dyskursu o szkolnictwie wyższym w Polsce

Celem naszego wystąpienia jest przedstawienie rezultatów analizy strategii hierarchizacji wypowiedzi publicznych obecnych w medialnej debacie nad bezrobociem absolwentów uniwersytetów, a także w – blisko z tą ostatnią powiązanej – debacie nad „kryzysem humanistyki”. Na materiał badawczy składały się artykuły z Gazety Wyborczej opublikowane w latach 2012-2014. Przedmiotem analizy uczyniliśmy sposoby identyfikacji przez aktorów medialnych: a) miejsc uprzywilejowanych, z których wypowiadana jest prawda danego porządku społecznego i w ramach których możliwe jest wyrażenie dobra wspólnego oraz b) miejsc opozycyjnych wobec tych ostatnich, z których możliwe jest wyrażanie tylko interesu partykularnego i „populistycznych” roszczeń. Te dwie kategorie zostały w debacie nad uniwersytetem obsadzone przez kolejno: przedsiębiorców (dających świadectwo prawdzie o niskiej jakości nauczania w szkołach wyższych) i broniących się przed tymi zarzutami - przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych.

Uzyskane rezultaty badawcze ukazują, iż porządek dyskursu publicznego w Polsce jest organizowany przez, stojące w opozycji wobec tendencji demokratycznych, strategie hierarchizacji jego aktorów. Przejawy działania tych strategii można odnaleźć nie tylko w sporach o szerszym znaczeniu politycznym, ale również w debatach dotyczących funkcjonowania poszczególnych instytucji życia publicznego, m.in. szkolnictwa wyższego.

Dokładna analiza strategii sprawowania kontroli nad formalnie demokratyczną sferą publiczną może pozwolić zarówno na lepsze zdanie sobie sprawy z porządku dyskursu publicznego w Polsce, jak i stanowić głos w – nadal trwającej – debacie nad przyszłością polskiej Akademii.

dr Piotr Pawliszak (UG) Czy można (i warto) demokratyzować dyskurs ekspercki? – przypadek polskiego programu energetyki jądrowej

Referat dotyczy problemu występujących i pożądanych relacji pomiędzy ekspertyzą a procesem demokratyczno-deliberacyjnego podejmowania decyzji politycznej. Analizie poddaje się upubliczniony fragment dyskursu ekspertów dotyczącego polskiej polityki energetycznej, w szczególności kontrowersji dotyczącej porównania opłacalności wytwarzania energii elektrycznej w elektrowni jądrowej i w siłowniach wiatrowych, a także dyskurs publiczny na temat energetyki jądrowej, w których występuje argumentacja odwołująca się do wyników ekspertyz. Rekonstruuje się jak eksperci w swych ocenach technologii i zaleceniach jej regulacji interpretują status ekspertyzy i postępują wobec niepewności ekspertyz oraz niezgodności pomiędzy wynikami różnych ekspertyz. Analizuje się także jak czynią to (inni) aktorzy polityczni propagujący swoje oceny technologii energetycznych i odpowiednie decyzje polityczne. Jak korzystają z różnych kategorii ekspertyz w argumentacji za lub przeciw określonej technologii. Zidentyfikowane wzory są odniesione do normatywnych modeli oceny technologii bazujących na koncepcji współkonstrukcji techniki i społeczeństwa oraz nauki postnormalnej, które promują kooperację pomiędzy różnymi kategoriami ekspertów, producentami oraz obywatelami-użytkownikami technologii w celu poradzenia sobie z niepewnością klasycznej ekspertyzy.

Burchell, Kevin. 2007. Empiricist selves and contingent ‘others’: The performative function of the discourse of scientists working in conditions of controversy. Public Understanding of Science 16 (2):145-162

Fairclough I., Fairclough N.: Political Discourse Analysis. A Method for Advanced Students. London: Routledge 2012

17

Gilbert, N. and Mulkay, M. (1984) Opening Pandora’s Box: a Sociological Analysis of Scientists’ Discourse. Cambridge: Cambridge University Press.

Guston, David H. and Daniel Sarewitz. 2002. Real-time technology assessment. Technology in Society 24: 93-109.

Keller, Anne C. Science in Environmental Policy: The Politics of Objective Advice. Cambridge: MIT Press 2009

Rip, Arie, Thomas J. Misa, and Johan Schot, eds. 1995. Managing Technology in Society. The Approach of Constructive Technology Assessment, London and New York: Pinter Publishers

Stankiewicz P, The role of risks and uncertainties in technological conflicts: Three strategies of constructing ignorance. Innovation: The European Journal of Social Science Research 2009, 22(1): 105–124.

dr Tomasz Krakowiak (PWSZ w Skierniewicach) O demokratyzacji ironii

Celem referatu jest zarysowanie procesu demokratyzowania się postaw ironicznych i świadomości ironicznej jako elementu procesu demokratyzacji kultury: od ironii sokratejskiej poprzez ironię romantyczną, po współczesną ironię filozoficzną i zdemokratyzowaną ironię jako sposób bycia w świecie późnej nowoczesności i „ponowoczesnej płynności”. Demokratyzacja ironii polegałaby zatem na przejściu od użycia ironii jako wyrazu arystokratycznej w swojej istocie postawy zdystansowania wobec świata do powszechnego ironizowania jako wyrazu przynależności do pewnej „wspólnoty dyskursu”, dla której mniej lub bardziej subtelna ironia jest nie tylko dominującą modalnością komunikowania ale też rozpoznawczym znakiem.

Michał Głowiński (red.) Ironia, Wydawnictwo “słowo/ obraz terytoria”, Gdańsk 2002 Linda Hutcheon, Ironia, satyra, parodia – o ironii w ujęciu pragmatycznym, Pamiętnik Literacki LXXVII,

1986, z. 1 David S. Kaufer, Ironia, forma interpretacyjna i teoria znaczenia, Tamże Zofia Mitosek, co z tą ironią, Wydawnictwo “słowo/ obraz terytoria”, Gdańsk 2013

mgr Wiktor Marzec (CEU Budapest) Demokratyzacja i jej wrogowie. Elity, rewolucja i patogeneza polskiej sfery publicznej

Wśród części liberalnych publicystów popularne jest dziś określenie współczesnej Polski jako „Nowego Weimaru”. Nawet jeśli podobna historyczna analogia niekoniecznie cokolwiek wyjaśnia i jest raczej wytworem polemicznego zapału, warto być może pytać o polską „Sonderweg” i sięgające daleko wstecz siły i procesy, które składają się na teraźniejszy kształt polskiej sfery publicznej. Celem wystąpienia jest przedstawienie przyczynku do tej historii i wstępnych propozycji analitycznych do jej dalszego pisania. Punktem wyjścia są badania nad rekonstrukcją sfery publicznej i tego, co polityczne w Królestwie Polskim w dobie rewolucji 1905 roku.

Rozkwit i porewolucyjny regres w aktywnościach obywatelskich nie może zostać objaśniony tylko i wyłącznie naturą carskiego reżimu, niezmordowanie tłumiącego wszelkie instytucje poza sobą samym, ani przez „naturalne” defekty wchodzącej do polityki ludności. Gwałtowna demokratyzacja życia społecznego przyniosła odpowiedź sfer konserwatywnych, jak i drastyczną zmianę stosunku obozu narodowego do podmiotowości politycznej „ludu” i wystąpień masowych. Udział nowych grup społecznych w polityce zagrażał także wizji postępu, jaką kreśliła w swojej wyobraźni post-pozytywistyczna i liberalna inteligencja. W swoje umoralnionej wizji świata przewidziała już polityczne oblicze polskiego ludu, który na zawsze pozostać miał pod jej czujną kuratelą. Sytuacja ta spowodowała zablokowanie możliwości artykulacji wielu postulatów społecznych i wtórne wypchnięcie robotników poza nawias sfery publicznej. Taka konfiguracja strukturalna miała swoje długofalowe konsekwencje, a jej typoidealny i genetyczny opis może być użyteczny do pisania dalszej historii sfery publicznej w Polsce.

18

12.45–13.30 ‒ obiad

13.30–15.15: Sesja VII Nowi aktorzy debaty publicznej

Prowadzenie: dr Helena Ostrowicka (UKW)

prof. Małgorzata Fabiszak (UAM), dr Anna Weronika Brzezińska (UAM), dr Marta Gruszecka Kibice Lecha Poznań a władze miasta – zacieranie się dystansów władzy, czy próba politycznego zagospodarowania ruchów społecznych?

Celem badania jest przyjrzenie się (1) przejawom odformalizowania debaty publicznej na poziomie języka oraz (2) rekontekstualizacji dyskursów populistycznych obserwowanych w debacie publicznej.

Wraz z rozwojem internetu wzrasta rola komunikacji elektronicznej (fora, blogi, media społecznościowe) jako formy interakcji między politykami a ich potencjalnymi wyborcami. Różni się to w znaczący sposób od tradycyjnych mass mediów tym, że komunikacja ta zachodzi w dwóch kierunkach – nie tylko elity przemawiają do mas, ale i masy mogą komentować komunikaty elit, a nawet brać udział w dyskursie publicznym poprzez zakładanie własnych platform informacyjnych.

Celem referatu będzie analiza tzw. profili w mediach społecznościowych dwóch lokalnych polityków: Ryszarda Grobelnego – urzędnika (byłego przezydenta miasta) oraz Jarosława Pucka – urzędnika (byłego prezesa jednej z miejskich spółek). Dokonamy ich porównania w warstwie językowej i na poziomie toposów z forum kibiców piłkarskich oraz z reprezentacją stosunków między kibicami a władzami miasta w prasie codziennej (Głos Wlkp i Gazeta Wyborcza – dodatek lokalny).

W badaniu zastosujemy „krytyczną analizę dyskursu“ (Wodak – Reisigl 2009). W wyniku analizy mamy zamiar wykazać w jaki sposób digitalizacja przyczynia się do otwarcia sfery publicznej na wątki populistyczne (por. Laclau 2005, Moudde 2004, Przyłęcki 2012), a w szczególności (1) jak politycy budują swój wizerunek w odniesieniu do ruchu kibicowskiego; oraz (2) w jaki sposób dyskurs populistyczny, z definicji anty-elitystyczny zostaje zagospodarowany przez elity polityczne i jak przyjmują to kibice i media.

CHWEDORUK, R. 2015. Protesty kibiców piłkarskich w Polsce w XXI wieku. Analiza ruchu społecznego. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 11, nr 2, s. 84‒114.

JANSEN, R. 2011. “Populist Mobilization: A New Theoretical Approach to Populism.” Sociological Theory 29 (2): 75–96. doi:10.1111/j.1467-9558.2011.01388.x.

LACLAU, E. 1989. “Politics and the Limits of Modernity.” Social Text 21: 63–82. doi:10.2307/827809. LACLAU, E. 2005. On Populist Reason. London: Verso. MUDDE, C. 2004. The populist zeitgeist. Government and Opposition 39(3): 542–564. PRZYŁĘCKI, Paweł. 2012. Populizm w polskiej polityce. Analiza dyskursu polityki. Warszawa:

Wydawnictwo Sejmowe. SAHAJ, T. 2012. Aktywność stadionowa kibicowskich grup „ultras” jako przejaw specyficznej

komunikacji społecznej. „Kultura i społeczeństwo” 56(3). WODAK, R. – MEYER, M. 2009. Methods of Critical Disourse Analysis. London: Sage. WODAK, R. – M. KRZYŻANOWSKI. 2011. Jakosciowa analiza dyskursu w naukach społecznych.

Warszawa: Łośgraf.

dr Katarzyna Górniak (PW) Dobroczyńca o biedzie, czyli „szlachetna” dominacja w dyskursie

Wprawdzie proces demokratyzacji debaty publicznej jest współcześnie zjawiskiem powszechnym, to jednak wymakają się mu pewne obszary i kategorie społeczne. Badania przeprowadzone w ramach projektu „Dyskursy ubóstwa i wykluczenia społecznego” pokazały, że ubóstwo należy właśnie do

19

obszaru bardzo słabo zdemokratyzowanego. Lub gdyby przyjąć inną perspektywę – pozornie zdemokratyzowanego. Biorą w nim udział przede wszystkim reprezentanci instytucji publicznych i niepublicznych, media oraz naukowcy. Do głosu dopuszczana jest również opinia publiczna (blogi, fora internetowe), chociaż jej udział w dyskursie jest raczej powierzchowny. Jednakże sami zainteresowani, czyli osoby doświadczające sytuacji ubóstwa i ich perspektywa są marginalizowane i wyrugowywane. Pozorna demokratyzacja przejawia się również w jednostronności i jednoznaczności dyskursu wokół pojęcia ubóstwa – dominuje w nim ujęcie wykluczające, naznaczające i unieważniające perspektywę i doświadczenie osób żyjących w ubóstwie. W niniejszym wystąpieniu, odwołując się do publicznych wypowiedzi/wystąpień jednego z najaktywniejszych „celebrytów dobroczynności”, chciałabym pokazać najbardziej typowe i charakterystyczne mechanizmy wykluczania i unieważniania w dyskursie sytuacji ubóstwa (wykorzystywane tropy i toposy, znaczeniowe odniesienia, konteksty). W przedstawianym przeze mnie przypadku charakterystyczne jest pozycjonowanie się w roli „rzecznika narodu”, a prowadzenie narracji z pozycji silnego „światłego obywatela”, co prowadzi do wywołania wrażenia demokratyzacji, szlachetnego uwzględniania perspektywy osób biednych, a de facto do dominacji i zawłaszczenia w dyskursie.

Tarkowska E. (red). 2013. Dyskursy ubóstwa i wykluczenia społecznego. Wydawnictwo IFIS PAN Warszawa.

Czyżewski M., Dunin K., Piotrowski P., (red.). 1991. Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce. Ośrodek Badań Społecznych Warszawa.

Butterwegge Ch. 2012. Armut in einem reichen Land. Wie das Problem verharmlost und verdrängt wird. Campus Verlag Frankfurt/New York

mgr Iwona Młoźniak (UW) Dyskurs, czy dyskursy o starzeniu się? O „debacie” z udziałem rządu, Unii, NGO’s i…

Jeśli o debacie publicznej można powiedzieć, że zachodzi, gdy w polu medialnym, lub szeroko rozumianej świadomości społecznej pojawia się jakiś „problem”, który wymaga zdefiniowania i opracowania planów działania, to starość – „starzenie się” – jest od kilku lat przedmiotem jednej z nich, choć moment jej największej „popularności” przypadł na 2012 r. (Europejski Rok Aktywnego Starzenia się I Solidarności Międzpokoleniowej). Można ją łączyć z polityką UE (dotowanie projektów skierowanych do starszych osób), lecz byłoby to nadmiernym uproszczeniem skomplikowanej sieci dyskursów („wypowiedzi”), które ukazują nie tyle sprawność administracyjną UE, ile raczej „rezonowanie” (lub nie) różnych pól społecznych. Innymi słowy: pomimo, np., propagowania wspólnej polityki na poziomie narodowym, czy rozwiniętego systemowi grantów nie można mówić o prostym multiplikowaniu dyskursu jednej instytucji przez inne.

Producenci analizowanych dyskursów są zaliczani do tzw. elit symbolicznych, jednakże nie „mówią jednym głosem”. Dokumenty rządowe, podręczniki dobrych praktyk, foldery NGO’s czy wypowiedzi ekspertów przynależą do różnych „domen”, subpól w obrębie pola społecznego. Ponadto ich przekaz nie jest tak samo słyszalny, ani skierowany do tych samych odbiorców, nawet jeśli roszczą sobie prawo do uniwersalności. Proponuję odczytać ten wielogłos jako oznakę, że dyskursy o starzeniu się są fenomenem kulturowym: mogą ukazywać zmiany struktury i więzi społecznych, typów podmiotowości, wizje przyszłości charakterystyczne dla danego momentu historycznego, lub grup społecznych.

W referacie postaram się naszkicować mapę dyskursów o starzeniu się, jako głosów różnych aktorów społecznych w debacie publicznej oraz odpowiedzieć na pytania o to, co mówią o ich wizjach społeczeństwa, ale też usytuowaniu w polu społecznym ich twórców.

Bourdieu P. Dystynkacja: społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Scholar 2005

20

Dyskurs elit symbolicznych. Próba diagnozy, red. M. Czyżewski, K. Franczak, M. Nowicka, J. Stachowiak, WA Sedno 2014,

Foucault M. Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, przeł. M. Herer, WN PWN 2010, Lessenich S. “Constructing the Socialized Self Mobilization and Control in the “Active Society.” w:

Bröckling U., Krasmann S., Lemke T. Governmentality: current issues and future challenges, Routlage 2011,

P. Załęski Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, WN UMK2012.

mgr Dominik Krzymiński (UG) Głos mieszkańców a kształtowanie przestrzeni przyrodniczej w mieście – analiza debaty na temat renaturyzacji wydm w pasie nadmorskim w Gdańsku

Za sprawą ruchów miejskich udział mieszkańców w kształtowaniu miejskiej przestrzeni stał się ważnym tematem w debacie publicznej zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym. Mieszkańcy coraz częściej włączani są w formalne procedury planistyczne, a ich udział przestaje być tylko wypełnianiem formalnych ustawowych wymogów dotyczących konsultacji, a staje się realnym wpływem na podejmowane decyzje.

Tematem wystąpienia będzie rekonstrukcja i analiza debaty wywołanej przez władze Gdańska pomysłem renaturyzacji wydm w pasie nadmorskim, który jest integralną częścią miasta i stanowi ważną dla mieszkańców przestrzeń rekreacyjną. W analizowanym przypadku obecność głosu mieszkańców jako rozstrzygającego w sprawie była podkreślana przez urzędników od samego początku. Dlatego debata, która toczyła się od lipca do listopada 2015 r. na łamach lokalnej prasy, w mediach społecznościowych oraz w czasie dyskusji na spotkaniach konsultacyjnych, stanowi dobry przykład demokratyzacji debaty publicznej w jej lokalnym wymiarze. Głos ekspertów spotkał się z głosem mieszkańców, którzy mogli wyartykułować swoje stanowisko zarówno za pośrednictwem mediów, jak i na spotkaniach konsultacyjnych.

W toku debaty ujawniły się rozbieżne wizje zagospodarowania pasa nadmorskiego, poparte naukową argumentacją, przepisami prawnymi lub odwołaniami do historycznego krajobrazu, a wiedza ekspercka wchodziła w dyskurs z wiedzą potoczną. W ten sposób pas nadmorski i wchodzące w jego skład wydmy stały się przedmiotem społecznej debaty, stanowiąc przykład dyskursywnego konstruowania przyrody (Macnaghten, Urry, 2005), której definiowanie w tym przypadku przestało być wyłącznie domeną ekspertów. Wiąże się to też z dylematem partycypacji, polegającym na, z jednej strony, demokratycznej zasadzie uczestnictwa mieszkańców w procesach decyzyjnych, a z drugiej na braku specjalistycznej wiedzy potrzebnej do podjęcia decyzji (Fischer 2000).

Materiał do analizy stanowią teksty opublikowane w lokalnych mediach oraz wypowiedzi uczestników dyskusji w mediach społecznościowych. Do analizy został włączony także zapis dźwiękowy jednego ze spotkań konsultacyjnych. Analiza została przeprowadzona w oparciu o metodologię zaproponowaną przez Maartena Hajera (1993) z kluczowym pojęciem koalicji dyskursywnych.

Fischer, F. (2000), Citizens, Experts and the Environment. Durham and London: Duke University Press. Hajer, M. (1993), Discourse Coalitions and Institutionalization of Practice: The Case of Acid Rain in

Britain. W: F. Fischer, J. Forester, The Argumentative Turn in Policy Analysis and Planning. Durham and London: Duke University Press.

Macnaghten, P., Urry, J. (2005), Alternatywne przyrody. Tłum. B. Baran. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

15.15–15.30 ‒ przerwa kawowa

21

15:30–17.15: Sesja VIII Internetowa sfera publiczna

Prowadzenie: dr Karol Franczak (UŁ)

prof. Magdalena Steciąg (UZ) Poszerzenie pola walki. Memy Marty Frej w propagowaniu idei feministycznych (ujęcie genologiczne)

Memy jako gatunek nowych mediów są ostatnio przedmiotem żywego zainteresowania wielu badaczy, których łączy genologiczna perspektywa – językoznawców, kulturoznawców, literaturoznawców, medioznawców, także (w mniejszym stopniu) socjologów. Odnosząc się do wielowątkowej charakterystyki, chciałabym w swoim wystąpieniu przedstawić memy Marty Frej jako hybrydalną formę logowizualną, w której tekst i obraz występują w zmiennych związkach. Materiał badawczy stanowi zbiór około 50 memów opublikowanych w 2015 roku w Wysokich Obcasach oraz w książce „Memy i graffy. Dżender, kasa i seks” Agnieszki Graff i Marty Frej.

Wybór autorskich memów jako przedmiotu analizy nie jest przypadkowy – są one bowiem nie tylko obszarem poszerzania konwencji młodego gatunku o wysokim stopniu uschematyzowania, ale także skonwergowaną formą uprawiania publicystyki feministycznej, która odznacza się walorami innowacyjnymi silnie rezonującymi w kręgu nadawczo-odbiorczym. Marta Frej zgromadziła na swoim profilu FB 45-tysięczną publiczność.

Problemy poruszane w memach są charakterystyczne dla publicystyki feministycznej. Do najczęstszych należą: terror piękności i homogenizująca presja kultury, stereotypy dotyczące kobiet w życiu publicznym, a zwłaszcza prywatnym (matka Polka, obiekt seksualny, superkobieta), postulaty równościowe w sferze obyczajowej (legalizacja związków partnerskich, także jednopłciowych, niezależność w decydowaniu o prokreacji), ekonomicznej (równość płacy i pracy, równy podział pracy domowej) i społecznej (dostęp do prestiżowych stanowisk i funkcji), sprzeciw wobec anachronicznej wizji kobiety i kobiecości w polskim Kościele katolickim i dominującym w debacie publicznej dyskursie narodowo-konserwatywnym.

Publicystyka feministyczna ma rys krytyczny i reformatorski, który ujawnia się w dążeniu do transformacji układu sił i treści w debacie publicznej tak, by światopoglądowe przesłanie feministek mogło zaistnieć w sposób niezapośredniczony i zgodny z ich intencją. Memy jako gatunek medialny o określonej „ideologii” (do-it-yourself) dobrze odpowiadają tym celom. Są przykładem (i budulcem) kultury partycypacji modyfikującej zastany porządek dystrybucji treści w mediach oraz usankcjonowane w nich interpretacje rzeczywistości społecznej. O sile ich oddziaływania świadczy wzrastająca obecność w dyskursie publicznym, w którym funkcjonują jako opiniotwórczy (choć zwykle anonimowy) głos społeczności sieciowej.

A. Niekrewicz, Od schematyzmu do kreacyjności : język memów internetowych, Gorzów Wielkopolski 2015.

M. Juza, Memy internetowe – tworzenie, rozpowszechnianie, znaczenie społeczne, Studia Medioznawcze nr 4/2013, s. 49-60.

A. Śliz, Demotywator – emblemat kultury uczestnictwa? (wokół problemów definicyjnych memów oraz memów internetowych), Zagadnienia Rodzajów Literackich , z. 1/2014, s. 151-165.

M. Kamińska, Niecne memy. Dwanaście wykładów o kulturze Internetu, Poznań 2011. J. Nowak, Memy internetowe: teksty (cyfrowej) kultury językiem krytyki społecznej, w: Współczesne

media. Język mediów, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Lublin 2013, s. 227-238. J. Mikułowski-Pomorski, Od mówcy do rozmówcy. Perswazja czy spotkanie? Rewizja klasycznych

modeli komunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 698/2005, s. 9-30.

22

dr Marta Juza (UP im. KEN) Komunikacja internetowa a budowa sfery publicznej: szanse, zagrożenia, perspektywy

Komunikacja internetowa to w istocie wiele form komunikowania, począwszy od komunikacji całkowicie spersonalizowanej, poprzez różne formy komunikacji grupowej (np. fora internetowe, dyskusje w serwisach społecznościowych), a skończywszy na przekazach quasi-masowych (np. portale internetowe). Wiele z nich może angażować wielu uczestników, często znacznie oddalonych od siebie, i funkcjonować na niespotykaną wcześniej skalę. W takiej sytuacji zasadne stało się pytanie o to, czy internet może stać się forum poważnej dyskusji i wymiany opinii, czyli czy mógłby kreować to, co Jürgen Habermas nazwał sferą publiczną, na której może toczyć się publiczna debata dotycząca kwestii istotnych dla społeczeństwa. Pytanie to jest tym bardziej istotne, że sam Habermas wskazywał, iż media masowe, które w nowoczesnych społeczeństwach powinny pracować nad jej współtworzeniem, zajmują się głównie pogonią za zyskiem i zamiast solidnej debaty dostarczają głównie masowej rozrywki.

Wydaje się jednak, że perspektywy internetu jako sfery publicznej nie rysują się w jasnych barwach. Serwisy internetowe pośredniczące w kontaktach między użytkownikami są bowiem prywatnymi firmami ukierunkowanymi na zysk. Promują zatem to, co trafia w gusty jak najszerszego grona odbiorców, a często są to wulgarne awantury, mowa nienawiści, treści naruszające godność innych osób. Zjawiska te stanowią poważny problem w sieciowych interakcjach, co może wynikać z faktu, iż ludzie podczas używania internetu stają się bardziej impulsywni i agresywni, a mniej łagodni i uprzejmi.

Ponadto, jak wskazuje Eli Pariser, komercjalizacja komunikacji internetowej prowadzi do rozbicia zbiorowości internautów na szereg odseparowanych od siebie nisz, które nazywa on „bańkami informacyjnymi”. Przebywanie w tych odrębnych mikroświatach uniemożliwia przeżywanie wspólnych doświadczeń i narusza poczucie wspólnoty. To zaś potęguje opisywany wielokrotnie przez współczesną socjologię problem rozbicia społeczeństwa i trudność w znalezieniu tego, co może łączyć rozproszone jednostki w większą całość.

Celem mojego referatu jest przedstawienie możliwości i ograniczeń wykorzystania internetu w procesie budowy sfery publicznej. Chciałabym w nim wykorzystać zarówno analizy teoretyczne tego zagadnienia, jak również przykłady empiryczne z różnego rodzaju dyskusji internetowych.

Aboujaoude, Elias. 2012. Wirtualna osobowość naszych czasów. Mroczna strona e-osobowości. Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Habermas, Jürgen. 1989. The Structural Transformation of the Public Sphere. An Inquiry into a Category

of Bourgeois Society. Cambridge, Morozov, Evgeny. 2011. The Net Delusion. The Dark Side of Internet Freedom. London: Penguin Books. Pariser, Eli. 2012. The Filter Bubble: How the New Personalized Web Is Changing How We Read and

What We Think. Penguin Books. Touraine, Alain. 2013. La Fin des Sociétés. Paris: Seuil.

Martyna Pietrzyk (UŁ) Problematyzowanie rzeczywistości w debacie publicznej a serwisy

Społecznościowe

Celem wystąpienia będzie próba opisania konsekwencji, jakie niosą dla debaty publicznej mechanizmy reprodukowania wiedzy w mediach społecznościowych. Mimo iż demokratyzacja rzeczywistości nie jest nowym zjawiskiem, warto przyjrzeć się przybierającej na sile fali zwielokrotniania źródeł informacji. W cyfrowych społeczeństwach neoliberalnych, gdzie każdy ma prawo głosu, głos ten, bez względu na kompetencje nadawcy, może być słyszalny, tak jak nigdy wcześniej. Pojawia się wobec tego tendencja do zacierania się hierarchii źródeł informacji, a tytuł eksperta w przyspieszonym trybie otrzymać może każdy o dostatecznie dużej ilości „followersów”, czy „lajków” na portalu Facebook.

23

O złożonym, wielowymiarowym charakterze zjawiska świadczyć może fakt niemożności zweryfikowania przez samych ekspertów, czy informacja zgodna jest z prawdą: przypadek kontrowersyjnego zacytowania przez Tomasza Lisa wypowiedzi z konta na portalu Twitter, rzekomo należącego do Kingi Dudy. Dodatkowym elementem problemu jest dziennikarstwo obywatelskie, często prowadzone przez anonimowych blogerów, publikujących pod pseudonimami. Informacje rozpowszechniane są bez podania źródła, jednocześnie legitymizowane nazwą dziennikarstwa niezależnego. Same portale społecznościowe są tak wielkim agregatem pomniejszych witryn publicystycznych, że nie prowadzą polityki podobnej portalom encyklopedycznym. Przy tak wielkiej dostępności w nadawaniu znaczeń, nowym dla naszych czasów zjawiskiem są także portale mające na celu weryfikację informacji rozpowszechnianych przez dziennikarzy, czy polityków. Trudno bowiem odbiorcom nie posiadającym wcześniej zdobytej wiedzy, o jakiekolwiek potwierdzenie, bądź odrzucenie opinii o zjawiskach społecznych. Skutkuje to z jednej strony radykalizacją poglądów, a z drugiej – inercją wobec takiego naporu treści.

Mannheim K. Essays on the Sociology of Culture, Czyżewski M., Franczak K., Nowicka M., Stachowiak J. (red.) Dyskurs elit symbolicznych. Próba diagnozy.

mgr Jerzy Pawlik (UŁ) Outsourcing – rozszerzenie – dystans. Wymiarowanie tendencji społecznych w rzeczywistości mediów cyfrowych

Proponowany temat wystąpienia odnosi się do społecznego funkcjonowania idei rozszerzonego umysłu (extended mind) i technologicznych rozwiązań skonstruowanych na założeniach powyższej idei. Centralnym założeniem tej koncepcji jest przekonanie o nie-ekskluzywnej charakterystyce myślenia i umysłu – że nie tylko mózg (im bardziej zdroworozsądkowo pojmowany, tym bardziej szczególnie i konkretnie – ludzki mózg) zamknięty w czaszce jest odpowiedzialny za wykonywanie pracy myślowej. Część tej pracy, pozwalającej uniknąć konieczności wychodzenia z przytłaczających poznawczo sytuacji na wzór Barona Münchhausena, wykonują i wykonywały od dawna elementy z otoczenia – narzędzia, urządzenia, znaki itp., które współdziałały wraz z tradycyjnie przyjmowanym i szczególnie wyróżnionym podmiotem ludzkim. Wraz ze zwiększającą się gęstością powiązań, jakie wytwarzają nowoczesne technologie, aplikacje mobilne i media społecznościowe, możemy mówić o intensyfikacji tego zjawiska, a jednocześnie zaobserwować powielanie pewnych szerszych trendów wynikających z przeobrażeń ekonomicznych, instytucjonalnych, społecznych.

Jednym z kryteriów socjologii wiedzy Karla Mannheima wykorzystywanych do opisu historycznych przemian relacji społecznych jest para pojęć dystancjacja-dedystancjacja, a szerszą dyskusją i problemem są zjawiska demokratyzacji, rozumianej nie tylko jako prawno-instytucjonalne poszerzanie uprawnień obywatelskich, ale jako przedmiot sporu wewnątrz kultury i jej mnóstwa przejawów i konfiguracji – demokratyzacja sztuki, kreatywności, edukacji, wiedzy itd.. Obierając syntetyzujący kierunek proponuję powiązanie rozważań nad założeniami o rozszerzeniu umysłu a napięciami wewnątrz procesów demokratyzacji kultury. Prezentacja będzie dotyczyć relacji między zwiększającą się dostępnością, natychmiastowością, natarczywością potoku informacji płynących z mediów społecznościowych, aplikacji i platform mobilnych a przemianami w zakresie wiarygodności i uprawomocnienia tych informacji.

Boltanski L., Chiapello E., New Spirit of Capitalism (2007) Chalmers D., Clark A., The Extended Mind (1998) Mannheim K., Essays on the Sociology of Culture (2003)

17:15 Zakończenie konferencji