Definities, diagnostiek, prevalentie en determinanten van ondervoeding bij ouderen Prof. dr. Dimitri Beeckman Verplegingswetenschap en Vroedkunde Universiteit Gent

SYMPOSIUM Ondervoeding bij hulpbehoevende ouderen thuis en in een thuisvervangende omgeving 7 november 2013

… Every careful observer of the sick will agree in this that thousands of patients are annually starved in the midst of plenty, from want of attention to the ways which alone make it possible for them to take food … Notes on Nursing Florence Nightingale (1859)

ONDERVOEDING: EEN PROBLEEM?

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

INHOUD

• Definitie

• Prevalentie

• Klinische evaluatie

• Determinanten

• Gevolgen

• Diagnostiek

• Organisaties voedingszorg

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DEFINITIE: MALNUTRITIE VERSUS ONDERVOEDING

• Malnutritie:

– Een voedingstoestand, waarbij er een tekort, uitputting of onevenwicht heerst tussen energie, eiwitten en andere specifieke nutriënten (Volkert 2002)

– Een voedingstoestand waarbij er een tekort of teveel (onevenwicht) is aan energie, eiwitten en andere voedingsstoffen die meetbare effecten hebben op het weefsel/lichaam (lichaamsvorm, grootte en samenstelling), functioneren en klinische uitkomst. (Elia 2003)

• Ondervoeding:

– Een voedingstoestand waarbij er onvoldoende energie of eiwitinname is. Deze voedingstoestand wordt gekenmerkt door een tekort aan micronutriënten en mineralen ten gevolge van een uitputting van de macronutriënten en geeft uiteindelijk aanleiding tot specifieke deficiëntie symptomen/syndromen. (ESPEN, 2006)

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DEFINITIE

• Geen eenduidige definitie

• Malnutritie versus ondervoeding

• Gericht op – Onevenwicht

– Gevolgen

• Afwezigheid van een eenduidige definitie – Geen uniforme spreektaal

– Geen uniforme diagnostiek

– Moeilijke vergelijking

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

KLINISCHE EVALUATIE

• BMI 18.5 kg/m² - 20 kg/m²

• Biochemische indicatoren (zoals serum albumine)

• Gewichtsverlies (> 5% 1 maand, > 10% 6 maand)

• Voedingsinname

• Spiermassa, spierkracht (handgreep), subcutaan vet

• Oppassen met oedeem (maskeren gewichtsverlies!)

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

PREVALENTIE

• Internationale cijfers – Ziekenhuis: 30-90%

– Woonzorgcentra: 30-50%

– Thuiszorg: 4.3-44%

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

PREVALENTIE

• Belgische cijfers – Verbrugghe et al. (2011) - WZC

• Risico op ondervoeding: 38,7%

• Ondervoeding: 19.4%

– Vandewoude & Van Gossum (2013) - Thuiszorg en WZC

• Risico op ondervoeding: 66%

• Ondervoeding: 20%

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DETERMINANTEN

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

• Complex

• Multifactorieel

National Collaborating Centre for Acute Care 2006; Stratton et al. 2003

• Associatie met – Decubitus

– Recente ziekenhuis opname

– Cognitieve stoornis

– Dementie

– Medicatie

– Aantal chronische aandoeningen

– Kanker

– Aantal geriatrische syndromen: incontinentie, slaapstoornis, afhankelijkheid, cognitieve stoornis, vallen

DETERMINANTEN - ZIEKTE

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DETERMINANTEN - GEZONDHEID

• Afhankelijkheid

• Visusstoornis

• Immobiliteit

• Mondstatus

• …

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DETERMINANTEN – SOCIALE FACTOREN

• Eenzaamheid – isolatie

• Onvoldoende hulp

• Financiële problemen

• …

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DETERMINANTEN – PSYCHISCHE FACTOREN

• Depressie

• Angst

• …

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

• Patiënt/resident – Daling functionele status (spierzwakte) – Risico op infectie – Daling psychosociale gezondheid en kwaliteit van leven – Langere hospitalisatieduur (x 2) – Mortaliteit (tot 3 keer hoger)

• Economische impact – Nederland (WZC)

• 279 miljoen EURO extra/jaar • Bij risico: 8.000 EURO/resident • Bij ondervoeding: 10.000 EURO/resident

– België (ziekenhuizen) • Kosten stijging tot + 1.152 EURO/patiënt

GEVOLGEN VAN MALNUTRITIE

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

DIAGNOSTIEK

• Single indicator – BMI 18.5 kg/m² - 20 kg/m²

– Biochemische indicatoren

– Gewichtsverlies (> 5% 1 maand, > 10% 6 maand)

– Voedingsinname

– Spiermassa, spierkracht, subcutaan vet

• Multiple indicators – Mini Nutritional Assessment (MNA)

– Malnutrition Universal Screening Tool (MUST)

– Short Nutritonal Assessment Questionnaire (SNAQ)

– Geriatric Nutritional Risk Index (GNRI)

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

MNA

• Screening – Verminderde inname voeding afgelopen 3 maanden

– Gewichtsverlies afgelopen maand

– Mobiliteit

– Psychische stress of ernstige ziekte afgelopen 3 maanden

– Neuro- psychologische problemen

– BMI

• Onderzoek – Medicatie

– Afhankelijkheid

– Voedingsinname

– Lichaamssamenstelling

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

MUST

• BMI

• Gewichtsverlies 3–6 maanden

• Acute ziekte

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

SNAQ

• Ongewild gewichtsverlies

• Verminderde eetlust

• Inname van voedingssupplementen

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

GERIATRIC NUTRITIONAL RISK INDEX (GNRI)

• Focus op: – Ratio gewicht/ideaal gewicht

– Serum albumine

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

PARAMETERS OO/UE

• Focus op: – Ongewild gewichtsverlies

– BMI

– Klinische blik van de verpleegkundige

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

ORGANISATIES VOEDINGSZORG

• Internationaal – National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE),

– American Society for Parental and Enteral Nutrition (ASPEN)

– European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN1)

– The British Association for Parenteral and Enteral Nutrition (BAPEN)

– Haute Autorité de Santé (HAS)

– Nationale Gezondheidsraad NL – stuurgroep ondervoeding

• Nationaal – Federale overheidsdienst

– Transmurale Aanpak van de Voedingsproblematiek bij ouderen (STAVO)

– Zorg en Gezondheid

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

CONCLUSIE

• Blijvend significant maatschappelijk probleem met grote gevolgen

• Groot potentieel om grote impact te hebben (door soms kleine interventies)

• Blijvende en steeds toenemende aandacht is noodzakelijk

• Screenen + actie + monitoring = succes

• Complexe diagnostiek en risicobepaling

• Nood aan multidisciplinaire en transmurale opvolging en bijsturing

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

REFERENTIES

• Chen, C. C. H., Bai, Y. Y., Huang, G. H., & Tang, S. T. (2007). Revisiting the concept of malnutrition in older people. Journal of clinical nursing, 16(11), 2015-2026.

• Donini, L. M., Scardella, P., Piombo, L., Neri, B., Asprino, R., Proietti, A. R., ... & Morrone, A. (2013). Malnutrition in elderly: Social and economic determinants. The journal of nutrition, health & aging, 17(1), 9-15.

• Elia, M., Zellipour, L., & Stratton, R. J. (2005). To screen or not to screen for adult malnutrition? Clinical Nutrition, 24(6), 867-884.

• Ethgen O, Spaepen E, Moeremans K, Annemans L. (2005). Potentiële economische implicaties in België van ondervoeding in het ziekenhuis. HEDM-IMS Health.

• Griep, M. I., Mets, T. F., Collys, K., Ponjaert-Kristoffersen, I., & Massart, D. L. (2000). Risk of malnutrition in retirement homes elderly persons measured by the" mini-nutritional assessment. J Gerontol A Biol Sci Med Sci, 55(2), M57-M63.

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

REFERENTIES

• Kubrak, C., & Jensen, L. (2007). Malnutrition in acute care patients: a narrative review. International journal of nursing studies, 44(6), 1036-1054.

• Meijers JM, Halfens RJ, Wilson L, Schols JM. Estimating the costs associated with malnutrition in Dutch nursing homes. Clin Nutr. 2012 Feb;31(1):65-8.

• Saka, B., Kaya, O., Ozturk, G. B., Erten, N., & Karan, M. A. (2010). Malnutrition in the elderly and its relationship with other geriatric syndromes. Clinical Nutrition, 29(6), 745-748.

• Stratton, R. J., Green, C. J., & Elia, M. (2003). Disease-related malnutrition: an evidence-based approach to treatment. Cabi Publishing, Wallingford.

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde

REFERENTIES

• Van Lancker A, Verhaeghe S, Van Hecke A, Vanderwee K, Goossens J, Beeckman D. The association between malnutrition and oral health status in elderly in long-term care facilities: A systematic review. Int J Nurs Stud. 2012 Dec;49(12):1568-81. doi:10.1016/j.ijnurstu.2012.04.001

• Vandewoude M., & Van Gossum A. (2013). Nutritional screening strategy in nonagenarians: The value of the MNA-SF (mini nutritional assessment short form) in NutriAction. The journal of nutrition, health & aging, 1-5. doi:10.1007/s12603-013-0033-8

• Verbrugghe M, Beeckman D, Van Hecke A, Vanderwee K, Van Herck K, Clays E, Bocquaert I, Derycke H, Geurden B, Verhaeghe S. (2012) Malnutrition and associated factors in nursing home residents: A cross-sectional, multi-centre study. Clin Nutr. 32(2):438-43. doi:pii: S0261-5614(12)00212-9. 10.1016/j.clnu.2012.09.008.

• Volkert D. (2002) Malnutrition in the eldery – prevalence, causes and corrective strategies. Clin Nutr, 21(1): 110-112

Afdeling Verplegingswetenschap en Vroedkunde