Contemporary Circusnumber one

interviews & opinionsthe state of the circusby wim claessen & cieregular magazine 01october 2014

Contemporary Circusnumber one

the state of the circusinterviews & opinions

director wim claesseninterviews joost goutziersediting frida rouppe van der voortphotography vera claessendesign jean philipsepublisher stichting briantelliregular e-magazineoctober 2014cover: david dimitri

4

WIMCLAESSEN

Met bijzonder veel genoegen betrek ik u bij de artistieke ideeën en visies over het hedendaagse circus. De afgelopen maanden heb ik met personen uit de wereld van het hedendaagse circus een reeks van gesprekken gevoerd. Het deed me plezier om opnieuw te ontdekken hoe breed georiën-teerd en dynamisch deze jonge discipline en kunstvorm is. Ze is springlevend.

springlevend

Het hedendaagse circus is een mengvorm van theater, muziek, dans en circus, breed gescha-keerd, met bijzondere aandacht voor experi-menten en verrassende resultaten op het snij-vlak van deze disciplines. Dat maakt dit circus interessant.

In 1987 maakte Le Cirque Réinventé, een van de eerste voorstellingen van Cirque du Soleil, grote indruk op me. Dat was werkelijk ver-nieuwend maar ook buitengewoon geschikt

om een nieuw publiek naar de culturele festi-vals te lokken. Met deze gedachte ontdekte ik Cirque Plume in 1990 in Noord Frankrijk. Toen wist ik het zeker en introduceerde ik dit gezelschap in 1992 tijdens Theaterfestival Boulevard. Na een turbulente en ook grandio-ze openingsavond, waren tien voorstellingen uitverkocht. Een nieuwe trend was gezet.Ik raakte verknocht aan de wereld van het hedendaagse circus, een jonge discipline, ontstaan en gevoed vanuit Frankrijk en in snel

5

6

7

tempo bezig met een mondiale ontwikkeling. Cirque du Soleil ging in de 90-er jaren de puur-commerciële kant op en heeft wereld-wijd een netwerk van voorstellingen weten op te bouwen voor een miljoenenpubliek. Cirque du Soleil werd ook interessant voor afgestu-deerden van de nieuwe opleidingen. Degenen die de kans kregen bij Cirque du Soleil te wer-ken, deden er een schat aan ervaring op.Cirque Plume en vele andere circussen kozen voor een pure artistieke ontwikkeling die ook een groot publiek aansprak. Vele internatio-naal toerende circussen vonden na 1992 hun weg naar Nederland en waren te zien tijdens Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch. Het publiek genoot er in hoge mate van.

In 2003 was mijn tijd rijp voor een volgende stap. In Nederland ontbrak een HBO-oplei-ding en een internationaal georiënteerd festi-val. In 2006 startte de circusopleiding aan de Fontys Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg en in 2007 - een jaar later - ging Circo Circolo in première op Landgoed Velder in Liempde. Van meet af aan zijn opleiding en festival hand in hand gegaan, het lesprogramma en werken tijdens Circo Circolo werden op elkaar afge-stemd, voorstellingen van studenten werden tijdens het festival gepresenteerd en mede-werkers van Circo Circolo werden betrokken bij de opleiding.

Na vier edities leiding te hebben gegeven aan Circo Circolo was het genoeg en besloot

ik in de periferie van Circo Circolo verder te werken aan mijn ideeën en interesses voor het hedendaagse circus. Mijn belangrijkste doel is een erkenning van het hedendaagse circus in ons land te bewerkstelligen. Een uitspraak van de Raad voor Cultuur moet dit bezegelen.

Mijn collega’s van Circo Circolo stelden mij in staat die ideeën vorm te geven in een reeks in-terviews, die nu in digitale vorm en wellicht in een latere fase in boekvorm verschijnen. Ik dank hen nogmaals voor dit mooie cadeau voor mijn 70e verjaardag, tevens het moment van mijn afscheid als festivaldirecteur.

De eerste interviews treft u dus nu aan, een strikt persoonlijke keuze. Ik heb de geïnter-viewden leren kennen als bijzondere mensen, artistiek gedreven en met een open houding voor traditie en vernieuwing. Enkelen mag ik zelfs rekenen tot mijn vriendenkring. Bij deze interviews werd ik geholpen door mijn dochter Vera Claessen (fotografie), Joost Goutziers (gesprekken), Frida Rouppe van der Voort (eindredactie) en Jean Philipse (vormge-ving). Ik wil hen speciaal bedanken voor hun betrokkenheid bij dit proces. Ik hoop dat nog vele interviews zullen volgen. U kunt ze alle-maal lezen op de website van Circo Circolo en op mijn eigen website.

Vught, oktober 2014

WIMCLAESSEN

8

9

10

DAVIDDIMITRIDe Zwitserse acrobaat heeft zich ontwikkeld van een klassiek geschoold koorddanser tot een bescheiden, maar uitgesproken exponent van eigentijds circus. Maar wie ziet dat? Zijn buren in Zürich in ieder geval niet, die denken nog steeds dat blije buurman in het buitenland staat te klooien met knotsen. Ze zouden eens moeten weten, ze zouden eens moeten gaan kijken. In ‘L’Homme Cirque’ is David Dimitri de spil en de enige artiest. Ook het optrekken van de tent, het spannen van het koord en het bedienen van het geluid neemt hij voor zijn rekening. Hij speelt een circusartiest, een zwijgende, innemende man in een keurig giletje. Knappe trucs verraden zijn ervaring en veelzijdigheid. Hij wandelt, rent, huppelt en danst op een lopende band. Een ferme sprong en hij zit op de rug van zijn paard, een zwaai en hij rent opnieuw over de band. De Zwitser formeert ook zijn eigen orkest. Hij blaast op een trompet – liggend op het strakke koord – en hij speelt accordeon terwijl hij een salto achterover maakt. En dan is er ook nog die levende kanonskogel.

maakt circus in zijn eentje

11

Interview Joost Goutziers

DAVIDDIMITRIIs dit de toekomst van het circus? En is er toe-komst voor het eigentijdse circus? David Dimitri moet de vragen laten bezinken. “Eeuwenlang werd het circus geassocieerd met entertainment, nostalgie en exotische kunstenmakers en stunts. De laatste jaren zijn artiesten zonder circusachtergrond de piste binnengekomen. Zij zijn het circus opnieuw gaan uitvinden. Dit is het begin van een nieu-we periode. Het traditionele en nostalgische circus zal nooit verdwijnen, dat blijft een po-pulaire vorm van entertainment. Maar binnen het eigentijds circus is een sterke ontwikke-ling te zien. Vaardigheden en technieken zijn geïntegreerd in performing arts. Artiesten en regisseurs ontdekken meer en meer de mo-gelijkheden van deze circustechnieken. Hun circus opende de deur naar oneindig nieuwe mogelijkheden. Niet alleen de makers hebben het eigentijds circus ontdekt, maar ook de toe-schouwer, de consument, heeft dat gedaan. Die is gretig om meer te zien.”

ArtisticiteitDavid Dimitri (zijn werkelijke achternaam is Müller) is zoon van een clown en speelde al als zevenjarige in Circus Knie. Net als zijn zusjes was hij verkleed als clown, ze leken als twee druppels water op hun vader. “Mijn va-der werkt nog steeds als clown en heet ook Dimitri. Ik ben met de techniek van een clown opgegroeid, maar ik ben zelf geen clown. Dat is een moeilijk vak en ik zou dan beter moeten worden dan mijn vader. Er zit humor in mijn

show, zeker, maar een clown speel ik niet.”Met koorddansen kan hij zich onderscheiden. “Op de circusacademie in Boedapest was ik daarin beter dan andere studenten en ik heb me in die richting ontwikkeld. In mijn voorstel-ling loop ik op het strakke koord, maar dat doe ik ook op grote hoogte. Op vijftig, zeventig of honderd meter hoogte, van het ene gebouw na het andere. Of boven een vallei in Zwitserland. Het gaat mij niet om het grote risico, maar om artisticiteit. Dat brengt mijn solo-performan-ce naar een hoger niveau. Ik heb een collega die met een microfoon op het hoofd aan zijn publiek uitlegt wat hij precies gaat doen op het koord. Welke schoenen hij aanheeft, hoe hoog hij staat. Dat is geen kunst, bedacht ik toen ik hem aan het werk zag. Hij toont zijn techniek. Ik wil meer.”Dat ‘meer’ riekt naar kunst, naar een artistiek concept. “Als ik in een stad op grote hoogte mijn koorden span, zoals in Salzburg, en daar-over heen loop, dan voeg ik tijdelijk iets toe aan die stad. Het is een vorm van architectuur, een ingreep in de omgeving.”

De verfijnde techniek van David Dimitri maakt zijn performance tot een beleving. Bij de Zwit-ser is koorddansen op het lijf geschreven. Hij glijdt en danst over het koord, licht en kaars-recht. Het gaat hem niet om effectbejag. “Ik speculeer niet op risico’s, op gevaar. Dat vind ik niet belangrijk, het gaat mij om het beeld en de beweging. Ik toon balans, dat is een meta-foor voor het leven. In balans, in een rechte lijn,

12

op weg naar je bestemming, naar je droom.” Toch zit er achter zijn circus geen doordacht dramaturgisch concept, zo benadrukt hij. “Ik toon mijn publiek een intense opeenvolging van ongebruikelijke handelingen, acties die het nooit eerder zag, en evenmin op tv kan be-leven. Het zijn simpele dingen als het knopen van een touw of de bijna meditatieve concen-tratie bij een acrobatische sprong. Dat bepaalt het onderwerp en de dramaturgie van mijn performance. De feitelijke actie, dat wat ik doe, definieert de verhaallijn. Ik neem de men-sen mee op een reis door mijn wereld. Ik laat ze niet gaan voordat het einde is bereikt, dat is als ik verdwijn in de lucht.”

Groter, groter, groterZijn opleiding op de circusschool in Boeda-pest was klassiek van aard. “Kenmerkend voor het Oostblok in die tijd. Circus was en is daar entertainment. Vergeleken met theater en de literatuur was acrobatiek niet bedreigend. De communistische overheden vonden dat veilig. Circusartiesten verkondigden geen mening, ze vermaakten het publiek.” Voor de Zwitserse artiest bleek dat niet ge-noeg. Hij vertrok naar het Big Apple Circus in Amerika en studeerde dans aan de gerenom-meerde Juilliard School in New York. Hij lever-de een bijdrage aan de film ‘Annie’ en trad op in Amerikaanse pretparken. Even was hij een jaartje terug bij het traditionele Circus Knie en sloot daarna een contract bij het Canadese Cirque du Soleil.

Groter, groter, groter, zo oogt zijn carrière, maar nu staat hij al zo’n zeven jaar met een eenmansshow op stadsfeesten en festivals. Waarom heeft hij geen eigen company met David Dimitri als artistiek voorman? “Ik werd bij die grote circussen afgeremd. Er was geen tijd en geen mogelijkheid om me ver-der te ontwikkelen. Die circussen hebben een kunstje van je gezien, vaak op video, en willen dan dat je die ene act blijft uitvoeren. Voor jon-ge artiesten is dat misschien leuk, maar ik hield het niet vol. Bovendien waren er vervelende gesprekken met regisseurs als een act de mist inging en ik die dan toch over wilde doen. Dat kostte te veel tijd, kreeg ik te horen, en het pu-bliek zou zich gaan vervelen. Die manier van werken en het knellende concept voelde als een gevangenis.”

David Dimitri rekent zichzelf tot het eigentijds circus en realiseert zich dat het een strijd is om

13

DAVIDDIMITRIcontempary circus als een volwaardige kunst-vorm erkend te krijgen. Moderne dans, ballet, toneel en beeldende kunst zijn verder in hun ontwikkeling en acceptatie. “Ik mijn land heb ik aangeklopt bij een kunst- opleiding in een poging het eigentijds circus onder de aandacht te brengen. De hoogste baas verwees me naar een ondergeschikte en die wees vervolgens naar mijn vader. Bij hem konden studenten toch ook les krijgen, zo zei hij, waarom in hemelsnaam op een kun-stenopleiding? Er is een lange weg te gaan. Ik probeer het publiek met mijn show te overtui-gen. Zij zijn ambassadeurs en vertellen hun ervaringen aan anderen. Hun fascinatie zal zo doordringen bij politici en beleidsmakers. Schouwburgen programmeren enkele keren per jaar eigentijds circus, dat is een stap in de goede richting.”Hij praat regelmatig met artiesten uit het tra-ditionele circus en probeert die ervan te over-tuigen dat ze met hun technieken meer moge-lijkheden hebben. “Ik vertel ze dat ze kansen laten liggen en dat ze moeten nadenken over de vorm van hun voorstellingen.”

David Dimitri’s bezoek aan de Zwitserse kun-stenopleiding is een missie op bescheiden ni-veau. En dat terwijl hij voor de duvel niet bang is. Aan het einde van zijn voorstelling loopt hij op het strakke koord door een gat in het tent-doek naar buiten. Daar gaat zijn performance verder. Hij loopt balancerend met een lan-ge stok naar een hoge mast in het landschap.

Recht op zijn doel af.Je zou willen dat artiesten als David Dimitri vaker hun tent verlaten en de buitenwereld overtuigen van het artistieke niveau van het hedendaagse circus.

14

DANNYRONALDO

Danny Ronaldo loopt verloren rond in het circus van vandaag, de eigentijdse, artistie-ke wereld waartoe hij zichzelf rekent. Dat is niet alleen een constatering, het zijn ook zijn eigen woorden. “De circuswereld is tegenwoordig vreselijk complex. Het is een jungle. Hedendaags circus en traditioneel circus, ze staan tegenover elkaar. Artiesten uit het traditionele circussen zeggen dat modernisten geen respect hebben voor het verleden, want ze staan in kapotte spijkerbroeken in de piste. De conventionele gezelschappen missen de wil om zich te ontwikkelen. Ik zit daar tussenin. Circus is het leven. Ik wil geen on-derscheid maken tussen hedendaags en traditioneel.”Danny Ronaldo is met zijn broer David de zesde generatie in een reizende familie die komediantentheater maakt. Hij trekt met zijn gezin in een woonwagen van de ene stad naar de andere en zet de deur van zijn nostalgische wagen graag open om uit-voerig over circus te betogen. Hij beschouwt en onderzoekt, hij hoort zichzelf argu-menteren en scherpt zijn mening. Praten lijkt een middel om de chaos in zijn hoofd te structureren.

de komediant Danny dolt, de artiest Danny doolt

15

Interview Joost Goutziers

16

De meningen rijgt hij aaneen: “Echtheid, dat is de basis voor goed circus. Het publiek ziet een wereld van illusies, maar wil de echtheid van spe-lers voelen en herkennen. Het spel moet door-leefd zijn. Een goede artiest is geworteld in zijn historie, hij haalt alles uit zichzelf en benut zijn ervaringen voor zijn act. Het onderbewuste is belangrijker dan het bewuste.”Het klinkt als een hartstochtelijk pleidooi voor het authentieke circus. “Voor de oorlog waren de familiecircussen oorspronkelijker. Daar heb ik heimwee naar. De gordijnen waren smerig, het rook muf, maar je zag echte mensen in de piste. Circus en het theater stonden dicht bij el-kaar. Af en toe denk ik erover naar Roemenië te reizen om daar mijn acts te gaan spelen. In dat land zijn ouderwetse circussen, daar zou ik me-zelf kunnen herbronnen.”Hij kijkt bezorgd, gepijnigd. Dit moet een wor-steling zijn, een verscheurende zoektocht.

CommediantentheaterDe broers Danny en David Ronaldo kennen de sterke drang om te vernieuwen. Daarin her-kennen ze zich in de jonge, eigentijdse circus-makers. In de jaren tachtig kozen ze er voor om Circus Ronaldo te veranderen in een ‘comme-diantentheater’. Eigentijds, maar de archaïsche spelling verraadt een sterke hang naar het ver-leden. De oorspronkelijke, Italiaanse commedia dell’arte was hun inspiratiebron. “We trokken met onze ouders van dorp naar dorp. Dat leven was bikkelhard en in die tijd verkeerde het circus in een slechte staat. Het

publiek was onverschillig en een spreekstal-meester vroeg voortdurend om stilte. Ik was zestien en gefrustreerd, ik wist dat ik daarin niet kon overleven. Als clown moet je van mensen houden, maar ik haatte kinderen die de centen in hun zak voelden branden zodat ze in de pauze snoep konden gaan kopen. Mijn broer en ik wil-den een andere weg inslaan. Met het vernieuw-de Circus Ronaldo speelden we op festivals en kregen een ander publiek in onze tent.”

In komische shows als ‘Fili’ en ‘Circenses’ zijn varianten op thema’s en personages uit de com-media dell’arte terug te vinden. In ‘Fili’ spelen de acteurs met houten marionetten die generaties in de familie zijn. Trek jijzelf aan de touwtjes of laat je je de wet door anderen voorschrijven? Dat was de diepere laag in de voorstelling. In ‘Circenses’ zat een deel van het publiek voor de pauze achter de schermen en na de pauze pro-minent op de tribune. Dat is een dramaturgische vondst die in het theater vaker is gebruikt, maar het toont aan dat Circus Ronaldo zoekt naar een afwijkende en theatrale ervaring voor het publiek. De omschrijving van het reizend gezelschap – een familie die generatie na generatie circus maakt – kan overkomen als een bedenksel om een nostalgische en avontuurlijke sfeer op te roepen. Maar Danny Ronaldo houdt niet van bedachte concepten. Die abstractie, dat staat hem zo te-gen bij het hedendaags circus. “Dat is mijn dua-liteit. Ik wil mijn verhaal expliciet vertellen, dus

DANNYRONALDO

17

DANNYRONALDOmoet je er over nadenken. Maar hoe diep kijk je als toeschouwer? Er zijn regisseurs in het circus die alsmaar meer dramaturgische lagen toevoe-gen. Soms is het niet meer te volgen. Het publiek gaat op zoek naar de diepere betekenis, maar het zou zich moeten verwonderen. Vanuit de buik. Het publiek beleeft bij het eigentijds circus de voorstelling niet meer. En beleving, dát is juist de kracht van het circus. Dat het publiek zich identificeert met de artiest, meeleeft, zich in hem herkent. In het hedendaags circus zie je dat een act die vroeger zo’n acht minuten duurde nu is opgerekt tot een theatrale voorstelling van vijf kwartier. Daar heb ik moeite mee. En vergeet niet: traditioneel circus is ook theatraal. Denk aan een oudere vrouw die in de piste het koord vasthoudt als haar dochter balanceert in de nok van de tent. Die vrouw kijkt trots naar haar kind, maar ze heeft ook heimwee naar vroeger toen ze zelf optrad. Dat ziet het publiek, dat is poëzie.”

De veronderstelling dat het hedendaags circus het klassieke circus met dierenacts wel eventjes zal vervangen is voor Ronaldo geen vanzelf-sprekendheid. “Ja, dat hoor je wel vaker, maar misschien is eigentijds een trend en gaat ook dit vanzelf voorbij.”Zijn eigen voorstellingen ontstaan organisch, niet beredeneerd. Hij werkt aan een stuk waar-in zijn worsteling zichtbaar zal zijn. Het publiek ziet straks een clown in een decor met familie- graven. Hij kan niet weg en poetst de zerken. “Dat symboliseert het verleden. Hou ik er aan vast of breek ik er mee? Uit frustratie breek ik al-les af, alle graven gaan de lucht in en er blijft een

lege ruimte over. Wat rest is eenzaamheid, maar ook een plek om opnieuw te beginnen.”

Ramen openDeze zomer acteerde Danny Ronaldo in de theatervoorstelling ‘Ensor’ van Compagnie Cecilia. Het is een stuk vol levensvragen en de gebruikte attributen verwijzen naar werken van de Vlaamse kunstschilder James Ensor. Dat lijkt toch verdraaid veel op een nieuwe stap in de carrière van Danny Ronaldo. Hij heeft zelfs tekst in deze productie. Experimenteren, terugkij-ken, hij wordt er tussen heen en weer geslingerd. “Ik wil mijn ramen open zetten. Als die altijd dicht zijn, blijft je kunstvorm puur, maar is er nooit een nieuwe wind. Te veel wind is ook niet goed, dan raak je verloren. Alain Platel heeft me gevraagd voor zijn nieuwe dansproductie. Dat houdt me bezig, maar ik kan daar nu niet voor kiezen. Mijn eigen circus moet doorgaan. Daar ligt mijn ver-antwoordelijkheid.”In dat circus is ook plaats voor zijn zonen, de zevende generatie. De oudste zit op een cir-cusschool, maar dat wil niet zeggen dat Danny Ronaldo vol lof is over de eigentijdse circusop-leidingen. “Wij hebben in ons gezelschap niet de tijd om een nieuwe generatie op te leiden, maar ik betwijfel of je circus op een school leert. Circus moet in je zitten. Bovendien denk ik dat een artiest in het circus alles moet meemaken om te groeien: de tent opbouwen, tent afbreken, popcorn verkopen en tickets verhandelen. Daar leert hij van. Net als van verplaatsen, van stad naar stad. Door te reizen doe je voortdurend nieuwe indrukken op.”

18

19

20

MARIEMOLLIENS

Het is een veelzeggende scène: na de moeizame verhouding tussen mannen en vrou-wen van meerdere kanten te hebben belicht, verschijnt een leeuwenkooi in de piste. Mannen paraderen en sluipen als wilde dieren. Een speelse vrouw in vrolijk wit jurkje is hun prooi. Uitdagend en onverschrokken strijden de rivalen in gevangenschap. Ze drukken hun neuzen tegen de tralies en loeren naar de toeschouwers. Het is een theatrale en treffende regievondst die circusvoorstelling ‘Morsure’ van het Franse gezelschap Compagnie Rasposo zo eigentijds maakt. En het is niet de enige inval. Ook het vertoonde liefdesspel is een samensmelting van dans, acrobatiek en in-timiteit. Nog zo’n ingeving: als de vrouw op het strakke koord danst, en dat doet ze voortref-felijk, dan is het duister in de piste. Als haar mannetje de evenwichtskunstenaar zijn kunstjes vertoont, staat hij in het volle licht en zwermen de cameramannen om hem heen. Het diffuse licht, het leven in de schaduw, staat lijnrecht tegenover het voetlicht en de roem. Rasposo becommentarieert de traditionele rolverdeling en patronen tussen man en vrouw. Over de vorm, de verhaallijn en de vormgeving lijkt diep te zijn nagedacht.

rasposo: moderne dans in een leeuwenkooi

21

Interview Joost Goutziers

De regie van ‘Morsure’ is in handen van Marie Molliens, telg uit een Franse circusfamilie. Ze neemt met deze donkere en filmische voor-stelling het stokje over van haar moeder Fanny die bij Cie Rasposo vijftien producties op haar naam heeft staan. Marie voert niet alleen de artistieke leiding, ze danst ook lichtvoetig door de piste, speelt de blijmoedige, dartele vrouw waar mannen om vechten en ze balanceert virtuoos op het koord en de Russische barre. “Dit is hedendaags circus”, zegt ze met over-tuiging. Ze is timide, maar weet wat ze zegt. “Wij gaan met Rasposo een stuk verder dan de traditionele circussen. Bij die circussen ligt het accent op techniek en beheersing van het li-chaam. Bij ons is techniek wezenlijk onderdeel van een verhalende, beeldende, theatrale cir-cusvoorstelling. En ja, er is veel symboliek, je kan er je eigen interpretatie aan geven. Deze voorstelling ligt dicht bij mij. De wreedheid van menselijke relaties is zichtbaar, de pijn en de duisternis mag gevoeld worden. Oorspronke-lijk was het circus een aaneenschakeling van nummers, ons circus is theatraal van vorm. Ik wil een verhaal vertellen. Daarbij werken we met een scenario, met een artistieke visie, maar ook met een minutieus belichtingsplan. ”‘Morsure’ is een gezamenlijk product van een team. De vormgever is net zo belangrijk als de artiest en de muzikant, maar de thema’s, idee-en en interesses van Marie Molliens bepalen het fundament en het karakter. Ze lacht bete-kenisvol. Bij Circus Rasposo zijn de vrouwen de baas en dat spreekt uit de show.

Intimiteit“Deze voorstelling is een breuk met de eerde-re producties van Compagnie Rasposo. Voor-heen speelden we een zigeunerfamilie in de piste. Het publiek zag de intriges en hoorde opzwepende gipsymuziek. Deze voorstelling is donkerder, we willen emoties overbrengen en een artistiek verhaal vertellen. Dat was al-tijd al de basis bij het toneel, maar tegenwoor-dig ook bij het eigentijds circus. Onze eerdere voorstellingen hadden een uitbundigere uit-straling, nu is er meer intimiteit. Ik zocht een nieuwe uitdaging en kreeg carte blanche van mijn familie en van de financiers. Met de ande-re artiesten in ons circus discussieer ik voort-durend over de voorstelling, zo is die langzaam gegroeid. Mijn moeder kijkt van een afstandje mee. Ik speel zelf in de voorstelling en dan is het lastig om voldoende afstand te houden. Zij is mijn derde oog.” De muziek in ‘Morsure’ is gevarieerd met jazz, gipsyjazz, een tikkeltje rock en een portie klassieke zang. Het orkest geeft met up tempo en dreigende melodieën de acts accenten en een extra lading. Inspiratiebronnen voor Marie Molliens zijn Italiaanse filmmakers als Fellini, Visconti, de eenzaamheid in de schilderijen van Hopper en de eigenzinnigheid van de schrijfster en femi-niste Marguerite Dumas. Als je er Marie om vraagt, steekt ze niet onder stoelen of banken dat ze voortborduurt op cultureel erfgoed.

‘Morsure’ begin met een uitbarsting van een

MARIEMOLLIENS

22

teleurgestelde vrouw. Ze gooit een vaas aan diggelen en smijt de bloemen weg. De toon is gezet. Meteen daarna volgen scènes die niet misstaan in een moderne dansvoorstelling. Een man sleept als een alligator over de vloer en zijn bewegingen vallen exact samen met de solo van de drummer. Er is een onstuimig duet tussen man en vrouw in een club. Meerdere mannen laten hun oog op haar vallen en strij-den om haar gunst. Dans en acrobatiek vloei-en moeiteloos in elkaar over. In Europa zijn meerdere dansgezelschappen die acrobatiek en moderne dans integreren. Het Vlaamse Les Ballets C de la B is er ver in, bij anderen, zoals Panama Pictures, staat het in de kinderschoenen. Compagnie Rasposo legt een omgekeerde weg af. In ‘Morsure’ omarmen acrobaten juist moderne dans. Ze dansen in hun piste, in een tent met volle tribunes. Circuspubliek zit niet steevast in het theater op de eerste rij bij een moderne dansvoorstelling, maar het slikt deze dansscènes in het nieuwe stuk van Rasposo als zoete koek.Marie Molliens: “In het nieuwe circus ontmoe-ten verschillende kunstvormen elkaar: dans, muziek, theater en circustechnieken komen samen. Dat is evolutie en volgens mij een goe-de ontwikkeling. Het eigentijds circus groeit en oogst waardering. In Nederland nog niet? Ik kom uit de Franse traditie, bij ons trekken al zo’n dertig jaar hedendaagse circusgezel-schappen door het land. In Nederland bestaat die ontwikkeling nu zo’n tien jaar, over dertig

jaar kan het heel anders zijn. Het kost tijd.”

Terug naar de straatEigentijds circus heeft het traditionele circus op artistiek niveau voorbijgestreefd, maar voor het grote publiek maakt dat niet uit. Ma-rie Molliens: “Dat gaat nog steeds vaak naar de traditionele circussen. Voor de ontwikkeling van het hedendaags circus zijn de grote thea-trale circusspektakels van belang, dat trekt de aandacht. Al zie je in de praktijk dat de meeste reizende gezelschappen vrij klein zijn.” Marie Molliens zal die grote spektakels niet gaan maken. “Ik heb een hang naar de straat, ik wil terug naar de straat. Daar is alles voor mij begonnen. Theater en circus op straat kunnen evolueren. Die ontwikkeling wil ik steunen, straatartiesten leren dat ze moeten werken met een scenario en een regisseur.”

Rasposo is een klein gezelschap met een vas-

23

MARIEMOLLIENSte kern. Deze compagnie wordt in Frankrijk gerekend tot een van de toonaangevende, vooruitstrevende circussen. Het familiecir-cus met moeder Fanny, vader Joseph, zoon Vincent en de dochters Helene en Marie be-gon in 1987 met theaterspektakels op straat. Theater, circus en beeldende kunst lagen er aan ten grondslag. Vader was acteur, moeder beeldend kunstenaar en het kroost adoreerde het circus. Marie, ze was toen nog een kind, leerde de technieken op straat van andere artiesten in het gezelschap, en volgde later de vierjarige opleiding koorddansen bij Manolo dos Santos op de Nationale Circusschool Fra-tellini in Parijs. Haar broer Vincent studeerde daar eveneens. “Die circusopleidingen zijn essentieel, maar het is moeilijk werken met afgestudeerde artiesten. Ze voelen zich heel wat als ze van school komen, maar moeten het vak nog on-der de knie krijgen Ze moeten alles in de prak-tijk meemaken, daar leer je van. ” Ze vindt het wel een goede ontwikkeling dat regisseurs uit andere kunstdisciplines les ge-ven aan de eindexamengroepen. Dat geeft een bredere kijk op de mogelijkheden van het eigentijds circus. “Ik merk dat kinderen uit cir-cusfamilies de circusopleidingen gaan volgen. Die ontwikkeling is zichtbaar.” Voor haarzelf ziet Marie Molliens geen rol als begeleider van artiesten in het eigentijds circus. “Ik ben jong, wil graag zelf spelen, dat is veel te leuk. Ik kan met voorstellingen mensen enthou-siast maken voor het hedendaags circus.”

In de vorige voorstellingen van Rasposo was er steevast een klein rolletje voor Fanny en Jo-seph Molliens, al was het maar dat vader aan een tafeltje zat. In ‘Morsure’ is met die tradi-tie gebroken, de nieuwe generatie is aan het woord. Die generatie wil vooruit en zoekt tegelijker-tijd naar verbinding met de traditie van het circus. Het gedrag van de mannen in ‘Morsu-re’ heeft primitieve, dierlijke trekjes. Die lijn wordt in de circusvoorstelling consequent doorgetrokken en daarmee is te verklaren dat de ‘haantjes’ aan het einde van de show in een kooi terechtkomen.

Tijger?In de oorspronkelijke versie van ‘Morsure’ springt in de slotscène een levende tijger de kooi binnen. Die regiekeuze onderstreept het wilde dier in de mens en legt tegelijker-tijd een verbinding met het traditionele circus waar acts met leeuwen, paarden en olifanten gangbaar zijn. In Nederland zal die tijger niet te zien zijn. Daar springt een acrobaat als een wild dier door de kooi. Hij wordt getemd door een dompteuse. Een goede verstaander heeft niet meer nodig.Binnen de wereld van het hedendaags circus heeft de keuze voor een echte tijger stof doen opwaaien. Kan dat wel? Is dat geen enorme stap terug? Eigentijds betekent toch dat er juist geen wilde dieren in de piste zijn?Ze zijn daar nog lang niet over uitgediscussi-eerd.

24

STEPHANE RICORDEL

Hij mag nu al terugkijken op een boeiend en enerverend leven. Geboren in Algerije uit een Franse moeder, bracht hij onder haar hoede zijn jeugd door in Koeweit, Irak en Libië. In die tijd was het politiek rustig in deze regio. Hij bewaart goede herinneringen aan zijn jeugd. Hij kreeg van zijn moeder privé onderwijs. Zij was zijn lerares en tege-lijkertijd ook politiek en cultureel actief. Kortom, cultuur werd Stéphane Ricordel (51) met de paplepel ingegoten. Politieke betrokkenheid kwam later.

geef een circusartiest de ruimte die hij nodig heeft

27

Interview Wim Claessen

Ik spreek Stéphane in Parijs, in zijn theater waar op dit moment de voorstelling “Le Vi-de-un essay de Cirque” speelt. We praten over wat hem ertoe bracht zijn leven te wijden aan het circus. Hij vertelt dat hij destijds, eenmaal teruggekeerd in Frankrijk, biologie en wis-kunde ging studeren. Dat maakte hem niet gelukkig. Vervolgens koos hij voor de Fratelli-

ni Circus Academie in Parijs, al had hij op dat moment nog nooit een circus gezien. Het leek hem een mooie gelegenheid om de problemen als gevolg van zijn evenwichtsstoornis te over-winnen.

“Bij Fratellini ontdekte ik de Flying Trapeze en daarmee opende zich voor mij een totaal nieu-

we wereld. Het circus als ultieme vorm van vrijheid. Om al trainend te leren je techniek te verbeteren en dan in alle vrijheid voorstel-lingen te maken”, vertelt hij. Die keuze voor vrijheid heeft hij altijd met zich meegedragen en hij besloot om zijn eigen weg te gaan met mensen die dezelfde gedachte waren toege-daan. Dat leidde uiteindelijk tot de oprichting van het collectief Les Arts Sauts nadat hij in vele circussen in Europa en Noord Amerika en Canada had gewerkt. Zo speelde Stépha-ne in 1989/1990 in <Le Cirque Réinventé> van Cirque du Soleil, samen met Antoine Rigot en Agathe Olivier van Les Colporteurs en vele andere jonge Franse circustalenten. Ik zag deze voorstelling 2 jaar eerder in Montreal. Dat was een echte eyeopener die altijd in mijn herinnering is gebleven. Het was mijn kennis-making met het hedendaagse circus (WimC).Stéphane werkte dus bij Soleil maar koos er uiteindelijk voor om zijn eigen gezelschap Les Arts Sauts te starten. “Ik wilde met een collec-tief van artiesten in alle vrijheid en niet gehin-derd door subsidies kunnen werken om mijn ideeën over het circus te ontwikkelen.” Vanuit die gedachte werkte hij verder aan zijn missie voor het circus: Freedom for circus artists. Dat vrijheidsideaal had zich gevormd in zijn jeugd, waarin zijn moeder zo’n belangrijke rol speel-de.

Les Arts Sauts werd een groot succes, startte in 1996 met voorstellingen in de open lucht en ging op tournee door Australië, Zuidoost Azië

en Zuid Amerika. Hij kwam terug in Frankrijk en ontwikkelde het plan voor een eigen tent, “La Bulle”, om zijn voorstelling te kunnen spe-len. Les Arts Sauts deed alles op eigen kracht, leende geld bij de bank, reisde in caravans, de kinderopvang en schooljuf reisden mee. Ze speelden op alle grote internationale festivals. Het collectief besloot vervolgens om in 2007 te stoppen. De tent werd verkocht en ieder ging – in alle vrijheid – zijn eigen weg. Stép-hane en zijn partner Laurence de Magelhaes gingen samen verder en maakten een plan voor een plek waar – weer in alle vrijheid – ar-tiesten uit de wereld van dans, theater en cir-cus hun voorstellingen konden ontwikkelen en presenteren, kortom een werkplaats en een podium. Het Franse Ministerie voor Cultuur en de stad Parijs besloten met hen in zee te gaan en die plek werd Theatre Sylvie Montfort in het zuiden van Parijs. Stéphane en Laurence werden codirecteur van dit theater. Theatre Sylvie Montfort is een <work in pro-gress>. Naast de theaterzaal heeft hij een - zelf ontworpen - theatertent met houten wanden laten bouwen om voorstellingen te laten ma-ken door talenten die door Stéphane worden benaderd. Hij is coach en mentor tegelijk. Tijdens de rondgang door zijn theater leer ik Stéphane ook kennen als “entrepreneur cul-turel”. Hij bood deze mobiele tent te huur aan voor Circo Circolo.

Gaandeweg is hij weer gaan regisseren en hij heeft op dit moment veel succes met de

STEPHANERICORDEL

28

voorstelling ”Acrobates”. Nieuwe producties staan in de steigers. Theatre Montfort is een broedplaats bij uitstek, maar is ook een eerbe-toon aan Sylvie Montfort – une grande dame de Cirque in Frankrijk - die op deze plek haar eigen circustent had staan en daar haar voor-stellingen maakte en speelde. De rol van The-atre Sylvie Montfort en Stéphane Ricordel is nog lang niet uitgespeeld.

Freedom“Circus is freedom’’, is het adagium van Stép-hane. Op mijn vraag wat die vrijheid dan is en hoe die werkt in zijn dagelijks leven antwoordt hij “kijk maar eens vanavond naar “Le Vide”. Dan wordt het duidelijk wat ik daarmee be-doel. Deze voorstelling is in alle vrijheid ge-maakt. Zo moet het en daar geniet ik van. Dat wil ik blijven stimuleren en mogelijk maken voor het nieuwe talent, maar ook voor mezelf en mijn collega’s”. En inderdaad, die avond werd ik verrast door Flagan Gehlker met zijn voorstelling Le Vide – un Essai de Cirque, het resultaat van jarenlange studie en training. De voorstelling is een prachtige, intieme maar ook buitengewoon spannende en soms ook humo-ristische circusvoorstelling. Stéphane: “Dit is het circus dat ik wil zien, een circusartiest de ruimte geven die hij nodig heeft. Schoonheid, kracht en emotie in de voorstelling moet de toeschouwer raken, dan is het echte circus. Le Vide is daar een perfect voorbeeld van“. Dra-maturgie kan belangrijk zijn maar het is geen moeten. De dramaturgie van Cirque Plume

is de poezie van de voorstelling, de handteke-ning van Benard Kudlak.

Toekomst“Zo zal het ook in de toekomst moeten gaan. De circusopleidingen moeten deze transitie nog doormaken. Gooi deuren en ramen open en laat nieuwe ideeën en experimenten toe. In directies en dagelijkse leiding moeten ervaren artiesten een rol gaan spelen. Vrouwen zijn dan wel actief bij de gezelschappen maar zel-den in het beleid en bestuur van opleidingen en instellingen”. Tenslotte vraagt hij aan mij, daartoe uitgenodigd: “Wil jij ongezien van mij een circusvoorstelling kopen gespeeld door 8 Oekraïense vrouwen en 1 man?” Ik twijfel niet. Mijn antwoord is ja. Immers, artiesten die in vrijheid iets ontwikkelen brengen het beste van henzelf op de bühne.

Parijs, september 2014

29

TIM ROBERTS

Met de gestage groei van hedendaags circus is circus weer onderdeel van het dage-lijks leven. Dat is de overtuiging van Tim Roberts en aan overtuigingen heeft hij geen gebrek. Deze circuskenner werkte als clown en jongleur bij Ringling Brothers, een Amerikaans circus. Maar dat is lang geleden. Meer van betekenis: Roberts is veertien jaar directeur van de circusopleiding is Londen en hij was president van FEDEC, de Europese Federatie voor Professionele Circus Scholen. Zijn clownsschoenen trekt hij alleen nog aan als hij zijn studenten hun diploma geeft.

circusartiest is een metafoor

31

Interview Joost Goutziers

Zijn Britse circusschool is gehuisvest in een voormalige elektriciteitscentrale in Londen. Het knettert er nog steeds, dat komt nu door de energie en het enthousiasme van jonge jon-gleurs en acrobaten. In de oude fabriekshallen hangen de studenten in de touwen, ze buitelen op een trampoline of duiken door een hoepel. Bij een wandeling door Robert’ s circusfabriek kom je vanzelf langs die ene wand zonder doorgang. Er is een trapje en als je daar om-hoog klautert, blokkeert een blinde muur de doortocht. Het gebouw is niet af – geldgebrek - een deur is er niet. Hoe symbolisch wil je het hebben? Eigentijds circus wil met sprongen vooruit, maar stuit vaak op muren.

Tim Roberts praat de blaren op zijn tong om zijn visie op het hedendaagse circus te geven. Bij Britse politici, bij het klassieke circus, zelfs bij artiesten die net zijn afgestudeerd. Hij heeft een uitgesproken mening en schroomt niet om kritiek te uiten op de aanstormende generatie circusmakers. Zo heeft hij grote moeite met hedendaagse circusartiesten die om nostalgi-sche redenen ervoor kiezen met tent en cara-van van stad naar stad te reizen. Roberts: “Die jonge artiesten wonen in een woonwagen omdat ze een mythe nastreven. Ik word onpasselijk van al die verhalen over ca-ravans, kampvuren en honden. Dat is bijzaak en weerhoudt het circus ervan zich verder te ontwikkelen. We hoeven onze kunstvorm niet te verantwoorden met een vrije manier van le-ven. Je ontwikkelt het hedendaags circus door

de kwaliteit van de creaties. Die jonge arties-ten trappen in een val. Ze acteren reizigers en dat brengt onze sector in gevaar. Ze verdedi-gen het reizen, maar ze zouden juist de kunst moeten verdedigen.”

DwepenEen mythisch beeld van circus? Dat vraagt om uitleg. Roberts aarzelt niet. Hij zit op zijn praatstoel. “In de negentiende eeuw stond het circus midden in de stad. Steden hadden circustheaters en circus was onderdeel van ie-ders leven. Veel meer dan dans en ballet. Maar circussen gingen reizen, dat leverde meer op. Gaandeweg zijn ze verdrongen naar de rand van de stad. Dat leidde tot marginaliteit en een grote verwijdering tussen stad en circus. De tenten en woonwagens stonden letterlijk en figuurlijk aan de rand van de maatschappij.” Zo groeide volgens Tim Roberts het roman-tische, maar misplaatste beeld van reizende acrobaten waar ‘circusmaagden’ - het is zijn omschrijving- nog steeds mee dwepen. Ver-schrikkelijk vindt hij dat en hij is ondubbelzin-nig. “Met hun vrije manier van leven creëer-den deze circusartiesten hun eigen waarden. Zo werkt dat met vogelvrijen, ze plaatsten zich buiten de samenleving. Dat imago werkt nog steeds in ons nadeel. Met de ontwikkelingen in de laatste twintig jaar - het ontstaan van he-dendaags circus – keert het circus weer terug naar de stad. Circus is gelukkig weer deel van de maatschappij en de voorstellingen weer-spiegelen de hedendaagse samenleving.”

32

TIM ROBERTS

Laat die mythe los! Zijn boodschap is helder. “Zeg nu zelf: is een reizend circus wel zo af-wijkend van andere kunstvormen? Acteurs en dansers reizen toch ook. Ze zijn soms net zo lang van huis als circusartiesten en reizen van het ene naar het andere theater.”

HachelijkDe medaille heeft ook een keerzijde. Even neemt Tim Roberts gas terug. “Misschien past een reizend circus bij de huidige tijd. Moge-lijk omarmen mensen de levenswijze van de reizende artiesten. Dan zijn circusmensen juist belangrijk voor de samenleving omdat ze in metaforen denken en leven. Een reiziger staat voor vrijheid, voor avontuur. Dat is pre-cies wat veel mensen missen. Een jongleur is een metafoor voor drukte en spanning in het dagelijks leven, mensen jongleren de hele dag met hun taken en verantwoordelijkheden. Het balanceren op het slappe koord is eveneens een metafoor en symboliseert de hachelijke uitdagingen in het leven. Circusartiesten zijn gepersonifieerde metaforen. Ik wil dat niet veroordelen, maar de mythe mag niet be-langrijker zijn dan de kwaliteit van de acts. Als directeur van een professionele circusoplei-ding knok ik voortdurend voor het imago van circusartiesten. Ik vecht tegen de mythe en achter mijn rug blazen studenten die mythe nieuw leven in.”

Eigentijds circus? Is dat een combinatie van theater, dans en circustechnieken? Leg het

Tim Roberts voor en hij zal zuchten. Het is een gedateerde omschrijving die artiesten ooit ge-bruikten om zich los te weken van het klassie-ke circus, zegt hij, maar hij vindt de definitie te beperkt. “Circus hoeft niet te zijn zoals ik het zie. Ik wil dat artiesten circus maken zoals zij het zelf voor ogen hebben. En dan hoop ik dat over zo’n twintig jaar het hedendaags circus een plaats heeft in de samenleving. Dat als een kind vertelt dat het bij het circus wil, zijn ou-ders hem niet meteen opsluiten in zijn kamer.“De voorman van de circusopleiding in Londen trekt graag vergelijkingen met andere kunstui-tingen. Het is zijn vaste overtuiging dat circus dezelfde waarde heeft als dans en theater. “Ik hoop dat de carrière van een circusartiest in de toekomst hetzelfde aanzien krijgt als die van een muzikant, een danser of een acteur. Het hedendaags circus groeit en het moet op de politieke agenda. Maar er is er nog een lan-ge weg te gaan. Onze sector bestaat dertig

33

jaar, de televisie is zeventig jaar oud. Over de hele wereld zijn tientallen circusopleidingen. Hoeveel theateropleidingen zijn er? Duizen-den. Onze kunstvorm is jong, we moeten de verwachtingen temperen.”

DramaturgieIn tegenstelling tot klassiek circus zit bij het eigentijds circus vaak een verhaallijn in de shows, een doordacht plan of een opvallen-de stemming. Roberts: “Bij het klassiek circus vind je geen dramaturgische lijnen. Maar bij hedendaags circus zag ik bijvoorbeeld ‘De Ballade van de oude Zeeman’, een klassiek gedicht als basis voor een voorstelling. En ik genoot van Romeo en Julia in de piste. Ach-ter elke artistieke creatie schuilt een origineel idee. Dat is kunst. Achter een schilderij kan een verhaal zitten, dan is het niet vreemd dat hedendaags circus ook een verhaal wil vertel-len. Maar het hoeft niet. Een show van Cirque Plume is poëzie. Daar is sfeer essentieel, ook dat is een dramaturgische keuze.”Een show moet raken, dat is genoeg. Roberts trekt een vergelijking met beeldende kunst. “Net als een sculptuur. Je hoeft een beeld niet te begrijpen, maar het grijpt je aan. Een beeld-houwer maakt aantoonbaar kunst. Daar is geen discussie over. In het hedendaags circus werken we in de piste met onze bewegende lichamen, dat zijn dan bewegende sculpturen. Vraag een artiest naar de achtergrond van zijn act en je krijgt een verhaal te horen. Geen enkele artiest doet zomaar iets. In zijn hoofd zit een verhaal en dat komt via het lichaam

naar buiten. Elke voorstelling heeft een plan, een betekenis. De toeschouwer voelt dat. Ie-dereen die naar een sculptuur kijkt hecht er betekenis aan. Dat staat los van wat de maker bedoelt. Hedendaags circus is niet anders. Elke act, elke show heeft een artistieke reden.”Dat kan zijn, maar circus ademt vermaak, ook eigentijds circus. Denk aan al die vrolijke zo-genaamde zigeunerfamilies in de piste. Inge-wikkeld thema’s als dood, verlies, oorlog, of geweld zie je niet in de tent.Tim Roberts veert op. Dit is opnieuw een muur waar hij dwars doorheen wil. “Daar is die mythe weer. Hoezo zoeken mensen alleen vermaak? In de cinema ziet de bezoeker toch ook angst-aanjagende en serieuze films. Literatuur kent ook allerlei uitingen. Die zware thema’s ont-dek ik wel degelijk in de circusacts. Kijk maar naar wat mijn studenten doen. Maar misschien zijn artiesten nog niet volwassen genoeg om met loodzware thema’s te dealen. Onze sec-tor is jong. Maar een circusartiest heeft het recht expressie te geven aan welk onderwerp dan ook. Dat geldt voor alle kunstenaars. Ik hoop dat hedendaags circus over twintig jaar het niveau heeft bereikt dat het alle mogelijke thema’s kan uitspitten.”

Lange marsDat zal niet vanzelf gaan. De lange mars om het imago van circus te verbeteren kent veel bedreigingen. Van buiten en van binnen. Het publiek herkent het eigentijds circus nog niet als een voldragen kunstvorm, beseft Tim Roberts.

34

TIM ROBERTS

“Publiek ziet acteurs en dansers als artiesten, maar circusmensen niet. In circus werken mensen, in het theater spelen acteurs. Dat is een wezenlijk verschil in woordkeuze. Nu ik erover nadenk: als je moet werken, is kunst verdwenen. In een circus doet iedereen vaak alles: de tent opbouwen, kaartjes verkopen en vrachtwagens besturen. Ik betwijfel of het zo verstandig is dat een circusartiest al dat werk verricht. Als je een bedrijf goed weet te run-nen, dan heb je op elke post gekwalificeerde mensen zitten. De economische realiteit, de tegenwind, heeft de definitie van een circusar-tiest verandert. Hij is meer werker dan artiest. De knop moet om: ‘we doen niet alles, we doen het samen met waardering voor ieders inbreng’. Mijn definitie van een circusartiest is dezelfde als die van een danser of acteur. Hij beschikt over technische vaardigheden en over voldoende kwaliteiten om te kunnen per-formen. Door die vaardigheden kan hij zich uit-drukken. De technieken van een circusartiest zijn anders dan die van een danser of acteur, maar haal de trapeze of de knotsen weg en deze artiesten weten nog steeds hoe ze moe-ten dansen en hoe ze moeten acteren. In het hedendaags circus moet de artiest weer de ar-tiest zijn. Daarnaast heb je de kostuummakers, de technici en het management. Onze sector moet opnieuw worden opgebouwd, met pro-fessionals op de juiste plaats. Hedendaags cir-cus moet professioneel worden geleid, net als een theatergezelschap of een danscompany.”

Dan is eigentijds circus eigenlijk best ouder-

wets, want veel gezelschappen werken als reizende, klassieke circussen. Tim Roberts: “Dat is mijn zorg. Je kent de theorie dat als je de ruimte in gaat, in een rechte lijn, dat je dan uiteindelijk terugkomt op aarde? Ik ben bang dat hedendaags circus die weg al heeft afge-legd. Ik hou niet van die discussies als: ik doe circus want ik speel in de modder, of ik breng echt circus, want ik komt uit een circusfami-lie, of jij bent geen circus, want je komt van een circusopleiding. Ik vocht jaren voor jon-ge mensen die nu juist dezelfde beweringen doen. Dat vind ik triest. In dertig jaar zijn we onvoldoende vooruitgegaan. De ontwikkeling moet sneller.”

Liempde, 20 oktober 2014

TIM ROBERTS

36

Ze werken zich een slag in de rondte, de artiesten van het eigentijds circus. Creëren, ontwikkelen en vernieuwen zijn de toverwoorden, maar de waan van de dag regeert. Een databank met voorstellingen ontbreekt en het cultureel erfgoed wordt weinig gevoed. Reprises van voorstellingen zijn er nauwelijks. Daar valt nog een wereld te winnen.

38

Circus van morgenvergeet de toekomst

door Joost Goutziers

Mathurin Bolze is artistiek leider van Com-pagnie MPTA. Hij maakt circus met handen, voeten en het hoofd, zo omschrijft hij zijn werk. Dat verklaart meteen de naam van zijn gezel-schap: les Mains, les Pieds en la Tête Aussie. In de associatieve, fragmentarische voorstel-ling ‘A bas bruit’ combineert hij acrobatiek met dans, muziek, vormgeving en techniek, in een intelligente aaneenschakeling van scenes over de wandelende, rennende en zoekende mens. Gaandeweg krijgen projecties een gro-tere rol. Het is een weinig transparante voorstelling. Voor de maker zal de puzzel kloppen, maar hij laat zijn toeschouwer met vragen achter. Wie deze mooi vormgegeven voorstelling nog eens wil zien, moet terug naar het theater. Een registratie ligt niet in het verschiet.Mathurin Bolze is een Franse circusmaker en een bejubeld vernieuwer.

Met zijn gezelschap heeft hij inmiddels vijf voorstellingen op zijn naam staan, waaronder het uitstekend ontvangen ‘Du Gudron en Les Plumes’. Hij werkt aan een innovatief oeuvre en dan zou je verwachten dat hij het belangrijk vindt dat zijn werk wordt vastgelegd. De werkelijk-heid is anders. “Van mijn eerste voorstellingen zijn geen opnamen bewaard gebleven. Daar houd ik niet van en trailers vind ik helemaal verschrikkelijk. Je ziet dan de hoogtepunten, niet de nuance. Mijn voorstellingen moet je meemaken, zelf ervaren. De toeschouwers naast je op de tribune, die moet je voelen. Als mijn voorstelling dan toch moet worden gere-gistreerd, dan heb ik een voorkeur voor foto’s. Die geïsoleerde beelden geven de sfeer beter weer. Of filmbeelden van bezoekers die mijn voorstelling zoveel jaren later gaan beschrij-ven, dat vind ik ook een mooie registratie.”

34

39

Mathurin Bolze is kunstenaar en hij zweert bij de magie van het moment. Dat is vanuit zijn perspectief een begrijpelijke keuze. Over elke beweging, elke manipulatie, elk geluid is nagedacht. Zijn voorstelling, daar moet je bij zijn. Een registratie is een slap aftreksel van het origineel, ontdaan van sfeer, betovering, Niet meer dan een liefdeloze impressie waar de maker geen grip op heeft. Zelf laat hij zich inspireren door kunst van an-deren. Hij is graag te gast bij voorstellingen van collega’s. Hij zuigt dan de indrukken op, kijkt als een professional en anderhalf uur kij-ken is bij hem anderhalf uur werken. De films van antropoloog Jean Rouch inspireren hem ook. In het geval van ‘A bas bruit’ is dat de film ‘Jaguar’ over drie mannen, gelukszoekers, die van Niger naar Ghana emigreren. Dans, toneel en muziek stimuleren hem net zo, dat blijkt uit de verwijzingen in zijn voorstel-ling. Maar hoe gaat Bolze nieuwe generaties circusmakers inspireren? Door persoonlijk contact, ja, dat kan. Maar de registratie van zijn werk is een blijvende, meer tastbare bij-drage.

Stormachtige ontwikkelingEigentijds circus is een relatief nieuwe kunst-vorm en als de stormachtige ontwikkeling doorgaat, komen er naast het gelikte Cirque de Soleil vanzelf artistiekere gezelschappen en voorstellingen bovendrijven die tot het cul-tureel erfgoed gaan behoren. Dat repertoire is bruikbaar materiaal voor cultuurweten-

schappers, maar minstens zo boeiend voor de liefhebber en de circusstudent die aan het be-gin van zijn carrière staat. Registraties zijn onontbeerlijk voor onderzoek naar eigentijds circus en geven circusmakers de mogelijkheid hun creatief eigendom vast te leggen. Technische mogelijkheden zijn er ge-noeg. Nu de wil nog.

Toneel heeft als kunstuiting het grote voordeel dat teksten bewaard zijn gebleven, voorstel-lingen zijn beschreven en repertoire wordt voortdurend gespeeld en geïnterpreteerd. Ballet kent een eigen notatie om bewegingen vast te leggen en een camera is een welkom hulpmiddel voor choreografen. ‘Midzomernachtdroom’ van Shakespeare zit in de hoofden van liefhebbers. Dat geldt even-zeer voor ‘De Notenkraker’ van Marius Peti-ta of moderner werk van choreografen Pina Bausch, George Balanchine, Hans van Manen en Jiri Kylian. Hun werk behoort tot het we-reldrepertoire. De Nederlandse choreograaf Hans van Ma-nen (1932) heeft zijn repertoire laten inven-tariseren. Van zijn werk zijn video-opnamen gemaakt die later zijn gedigitaliseerd. Zijn danstestament ligt opgeslagen in een archief.

Het Tanztheater Wuppertal, om nog een aan-sprekend voorbeeld te noemen, houdt de cho-reografieën van Pina Bausch in leven. Tijdens het veertig jaar bestaan van het gezelschap in 2014 is ‘Café Muller’ te zien. Het collectief

34

Circus van morgenvergeet de toekomst

cultureel geheugen wordt gevoed door over-dracht, door reprises én door registraties. Tim Roberts, de directeur van de Londense circus-school Circus Space, juicht het toe als er ook een databank met circusvoorstellingen zou ontstaan. “We missen een canon van bestaand werk waaruit we tijdens de lessen kunnen put-ten. Want als er al registraties van acts worden gemaakt, en dat gebeurt vaak niet, hoe komen wij daar dan aan?”

Het is willekeurHoe komt een circuscanon tot stand? En wordt er in het eigentijds circus dan helemaal niets bewaard? Natuurlijk wel, de gezelschappen leven in de 21e eeuw en groeien op met soci-ale media. Zoek maar op YouTube, het wemelt van de filmpjes. Vaak zijn het trailers. En zetten gezelschappen en artiesten hun materiaal niet zelf op internet dan doen de toeschouwers of pr-mensen van theaters dat wel. Maar dat blijft willekeur, daarmee ontstaat nog geen afgewogen database. Het is aan ge-zelschappen om hun repertoire vast te leggen. De steunpunten kunnen helpen bij het opbou-wen van een digitale bibliotheek. Hors les Mur is zo’n steunpunt voor eigentijds circus. Die Franse organisatie beheert een documenta-tiecentrum en publiceert over het moderne circus. Daarnaast is er verslaglegging door de pro-fessionele liefhebber. Jean-Michel Guy, hij is werkzaam bij het ministerie van cultuur in Frankrijk, en zijn compagnon Julien Rosem-

berg, beide circuskenners, maakten twee dvd’ s met een selectie van het repertoire van eigen-tijdse gezelschappen.. Het is een gevolg van hun bezieling voor het moderne circus en dat geldt in zekere zin ook voor de foto’s die Phi-lippe Cybille maakte van uiteenlopende acts, artiesten en circusvoorstellingen.

Heeft een artiest of gezelschap zelf ook baat bij registraties? Daar is geen twijfel over mo-gelijk. In de eerste plaats biedt het de moge-lijkheid om het eigen artistiek eigendom vast te leggen. Het kan maar duidelijk zijn wie de geestelijk vader is. Maar ook programmeurs van theaters en festivals zijn gebaat bij uitvoe-rige registraties. Niet dat elke programmeur zich laat leiden door dvd’s, maar hij/zij krijgt wel een indruk van een gezelschap en kan op basis daarvan besluiten een voorstelling te be-zoeken. Dat levert de artiest weer een optre-den op.En dan valt er natuurlijk gewoon goed geld te verdienen met registraties. De zakelijke jon-gens achter Cirque de Soleil weten dat als geen ander. Dvd’s met opnamen van shows als ‘Dralion’, ‘Quidam’ en ‘Alegria’ liggen in de winkels of zijn te bestellen via de eigen web shop van het Canadese circus.

Reprise, een vies woordEen databank met voorstellingen kan nieuwe generaties helpen om de acts of voorstellingen van voorgangers te hernemen. Maar dat ‘her-nemen’ ligt bij het eigentijds circus gevoelig.

40

Tim Roberts: “Wij gebruiken het repertoi-re niet zoals theater- of dansacademies dat doen. Circusstudenten zullen nooit een per-formance van 7 Fingers of Archaos lukraak re-produceren. Dat zit niet in onze genen. Onze studenten creëren nieuw materiaal. Dat is onze kracht en onze zwakte.” Herinterpreteren van bestaand werk biedt volgens Roberts wel kansen. “Ik kan me goed voorstellen dat later herin-terpretaties van aansprekende voorstellingen worden gemaakt. Mogelijk gaan onze circus-studenten ooit ‘Traces’ van 7 Fingers onder de loep nemen, zoals theaterstudenten alsmaar nieuwe versies maken van ‘Wachten op Go-dot’.“

Zijn collega Samuel Jornot, artistiek direc-teur van ACaPa, de circusopleiding in Tilburg, Nederland, gelooft niet in reprises en nieuwe voorstellingen met bestaand materiaal. “Cir-cus is per definitie het tonen van excellentie in het hier en nu. Een individu gaat een uitdaging aan en dealt er mee. Het is een metafoor voor het bestaan en het publiek is erbij aanwezig. Elke act is om die reden uniek en volledig af-hankelijk van die ene artiest.” “Een circusartiest speelt geen karakter, maar hij is authentiek. Net als een sculptuur is een circusperformance een kunstuiting die alleen door die ene artiest kan worden gemaakt. Daarom geloof ik niet in registeren en het conserveren van repertoire om er later rema-kes van te maken. Bij een remake speelt een

acteur de circusartiest en dan is het toneel, geen circus. Registraties zijn wel geschikt voor kritische analyses en wetenschappelijk onderzoek naar het artistieke werk.”

Cirque du Soleil - wat iemand ook vindt van het uitmelken van een gepolijst concept - dat gezelschap weet repertoire te beheren en te exploiteren. Shows worden jaar na jaar ge-speeld en inwisselbare artiesten spelen de-zelfde concepten tegelijkertijd op meerdere plaatsen over de wereld. Ook meer eigenzin-nige gezelschappen spelen hun voorstellin-gen een reeks van jaren. Vaak is dat een zake-

41

verdiend. Diep in hun hart zullen gezelschappen het liefst steeds nieuwe producties ontwikkelen. Mathurin Bolze van Cie MPTA is daar een voorbeeld van en hij dankt er zijn reputatie aan. Toch sluit hij niet uit dat een van zijn shows ooit in reprise zal gaan. Misschien, ooit. Die twijfel, die afweging, het past bij deze jonge, bevlogen kunstuiting.Maar al druist het in tegen de drang te vernieu-wen, toch zijn er meerdere gezelschappen die nu al een reprise overwegen. De markt kent nu eenmaal zijn eigen afwegingen. Het pu-bliek en programmeurs vragen om herneming van successen. Soms is het noodzaak omdat er geld in het laadje moet, maar reprises zijn ook een mogelijkheid voor gezelschappen om hun repertoire te legitimeren en te laten voortle-ven. Aurélien Bory van Compagnie 111 koos ervoor eerder werk opnieuw uit te voeren. Zijn ge-zelschap maakte ‘Plan B’ in 2003 en hernam deze show in 2013. De cast is nieuw, dat bood hem kansen om ‘Plan B’ te revitaliseren.Deze voorstelling - op, voor en tegen een hoge wand - combineert fraaie acrobatiek, jongle-ren en martial arts met technisch raffinement. Nog een voorbeeld: Cie Archaos speelde de show ‘In Vitro 09’ in 1999. Deze voorstelling is in 2009 met inbreng van circusstudenten uit Rio de Janeiro opnieuw aan het publiek ge-toond. En dan zijn er de oude rotten van Les Arts Saus. Deze acrobaten verbaasden met spec-taculaire luchtacrobatiek, begeleid door een

operazangeres. Ook die zangeres bevond zich hoog in de lucht. Het publiek bekeek het spektakel vanuit ligstoelen die in kringen om de piste stonden opgesteld. Les Arts Sauts is in 2007 opgeheven, maar uit het collectief ontstonden nieuwe initiatieven. Het erfgoed blijft levend. De luchtacrobatiek, de sfeer, de combinatie met muziek en zelfs de comfortabele ligstoelen zijn terug te zien in een voorstelling van het Franse Cirk Vost. Maar eerlijk gezegd: veel voorbeelden van re-prises zijn er niet. Vraag het Tim Roberts, vraag het aan de artiesten, ze komen niet verder dan een handvol voorbeelden.

Een persoonlijke opdrachtHet is boeiend het werk van de Franse jongleu-ze Phia Ménard onder de loep te nemen. Zij werkt kleinschalig, kleinschaliger dan Com-pagnie 111 of Les Arts Sauts, maar ze creëert op haar eigen manier een persoonlijk reper-toire. En met een voorstelling als ‘L’après midi d’un foehn’ (een woordspeling) laat ze zich inspireren door wereldrepertoire: de compo-sitie van Claude Debussy, de choreografie van Vaslav Nijinsky. Phia was ooit Philippe Ménard. Een jongleur die veel opstak van Jerome Thomas, vernieu-wer van de jonglerie. Verandering’ is de basis van haar voorstellingen en dat thema is nau-welijks los te zien van haar achtergrond als een transgender. Ze jongleert al lang niet meer met knotsen. Neem ‘P.P.P.’: in een decor met ijskasten jong-leert ze met ijsballen, bevalt ze van een grote

42

Circus van morgenvergeet de toekomst

Hoe universeel het verhaal ook moge zijn, het persoonlijke thema van Phia Ménard zit in de performance verweven. Dan zou je veronder-stellen dat zij, alleen zij, ‘Vortex’ kan spelen. “Welnee”, vertelt ze onbevangen. “Ik over-weeg andere performers uit te nodigen ‘Vor-tex’ te gaan spelen. Ik wil weten of dat kan? Die vraag houdt me bezig.” Zo verspreidt Phia Ménard haar repertoire. Ze geeft haar kennis door op een persoonlijk niveau. Dat is een ongedwongen manier die bij eigentijds circus meer gemeengoed is dan het bewust bouwen aan cultureel erfgoed. Mathurin Bolze zal zich in deze werkwijze her-kennen. Er is nog een wereld te winnen.

ijsbal en vangt ze ijsballen die naar beneden vallen. Speels toont ze haar vrouwelijkheid en dat lijkt een persoonlijke opdracht. In de nieuwere voorstelling ‘Vortex’ speelt ze met wind, een concept met ventilatoren. Het publiek ziet een burleske man in zwart en wit. Hij plakt stroken aan een plastic zak en wind uit ventilatoren verandert dat plastic in een dansende pop die weer gezelschap krijgt van andere poppen. Het burleske personage verandert gaande-weg, laat essenties los en alles wat het van het lichaam pelt wordt door wind opgeblazen tot bewegende, soms bedreigende figuren. De sfeer wisselt, van vrolijk, uitbundig naar be-klemmend. En tekenend voor Ménard: het personage verandert van sekse.

Dit artikel is geïnspireerd door een residentie van cultuurjournalisten tijdens London International Mime Festival, als onderdeel van Unpack The Arts. Grote dank aan: Johann Floch, Rachel Clare, Minnie Boardman, Tim Roberts, Samuel Jornot, Wim Claessen, Phia Menard, Mathurin Bolze, Fuerzabruta en de deskundige deelnemers aan de residentie.

43

FESTIVAL VOOR HET NIEUWE CIRCUS

www.circocircolo.nl

16 - 26 OKTOBER 2014 LANDGOED VELDER / LIEMPDE AFRIT 26 A2