Zakażenia beztlenowcami stanowią często niedoceniany problem epizo-

otyczny u zwierząt. Pierwsze opisy przy-padków klinicznych pochodzą sprzed po-nad 200 lat, natomiast w XIX wieku po-znano naturę zakażeń beztlenowcowych.

Badania te kontynuowano przez kolej-ne 50 lat.

Warunkiem wzrostu wszystkich drob-noustrojów beztlenowych w  tkankach jest ich niedotlenienie i  spadek poten-cjału oksydoredukcyjnego (Eh). W tkan-kach zdrowych potencjał oksydoreduk-cyjny wynosi od +126 do +248 mV, na-tomiast w warunkach beztlenowych Eh ma wartość wartość bliską zeru lub ujem-ną (nawet do –50 mV w tkankach zwie-rząt padłych).

Bakterie beztlenowe można podzielić na ścisłe beztlenowce (anaeroby bezwzględ-ne), które nie mogą rosnąć w obecności więcej niż 0,5% tlenu, beztlenowce umiar-kowane, które są zdolne do wzrostu w śro-dowisku o stężeniu od 2 do 8% tlenu, oraz beztlenowce względne, których wzrost jest możliwy również przy nieznacznym obni-żeniu stężenia tlenu.

Z punktu widzenia klinicznego wśród bakterii pospolitych Gram-dodatnich (Fir-micutes) rozróżnia się następujące kla-sy: Bacilli, Clostridia, Mollicutes i Ery-sipelotrichia. Z kolei Clostridia można podzielić na wytwarzające endospory – Clostridium spp., wśród których w prakty-ce mają znaczenie: Cl. perfringens, Cl. dif-ficile, Cl. tetani, Cl. botulinum, Cl. haemo-lyticum, Cl. novyi i Cl. oedematiens oraz ich niewytwarzające – Peptostreptococcus, wśród których praktyczne znaczenie mają: P. magnus (18% – procent izolowanych

z zakażeń bakteryjnych wszystkich beztle-nowych bakterii Gram-dodatnich i mikro-aerofilnych paciorkowców), P. saccharoly-ticus (17%), P. anaerobius (16%), P. prevotii (13%), P. micros (4%) (1, 2). Pierwsza z opi-sanych grup ma istotne znaczenie w wete-rynaryjnej praktyce klinicznej, a zakażenia przez nie powodowane prowadzą do ob-jawów ze strony: przewodu pokarmowe-go (prowadząc do enterotoksemii); narzą-dów wewnętrznych, mięśni (prowadząc do martwicy i toksemii), układu nerwowego (dając objawy neurologiczne).

Szczegółowe zestawienie zakażeń po-wodowanych przez laseczki Clostridium spp. przedstawiono w tabeli 1. Wśród drob-noustrojów z  rodzaju Clostridium spp. za najważnjejsze i najczęściej występują-ce można uznać Clostridium perfringens, które możemy podzielić na pięć toksyno-typów (A, B, C, D i E) produkujących czte-ry toksyny nazwane alfa – α (CPA), beta – β (CPB), epsilon – ε (ETX) oraz jota – ι (ITX). Jednakże Clostridium perfringens produkują łącznie 15 toksyn w różnych kombinacjach, w  tym toksynę letalną – perfringolizynę O  (PFO), enterotoksynę (CPE) oraz toksynę beta2 (CPB2). Toksyny te produkowane są w przewodzie pokar-mowym, często w wyniku zmiany diety lub pod wpływem innych czynników środowi-skowych (3, 4). W tabeli 2 przedstawiono toksyny produkowane przez  poszczególne toksynotypy Cl. perfringens.

Zakażenia zwierząt przez Clostridium perfringens

Krzysztof Rypuła1, Katarzyna Płoneczka-Janeczko1, Jerzy Kita2, Aleksandra Kumala1

z Zakładu Epizootiologii i Administracji Weterynaryjnej Katedry Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej we Wrocławiu1 oraz Zakładu Chorób Zakaźnych i Epidemiologii Katedry Chorób Dużych Zwierząt z Kliniką Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie2

Infections with Clostridium perfringens in animals

Rypuła K.1, Płoneczka-Janeczko K.1, Kita J.2, Kumala A.1, Division of Infectious Diseases and Veterinary Administration, Department of Epizootiology with the Clinic for Birds and Exotic Animals, Faculty of Veterinary Medicine, Wrocław University of Environmental and Life Sciences1, Division of Infectious Diseases and Epidemiology, Department of Large Animal Diseases with the Clinic, Faculty of Veterinary Medicine, Warsaw University of Life Sciences – SGGW2.

The purpose of this paper was to present the problems of Clostridium perfringens infections in animals. Anaerobic infections are often underestimated epizootic problem in animals and also in humans. The growth conditions for clostridia are oxygen deficiency (vel hypoxia) and decreased redox potential, which leads to clostridial toxins production. C.perfringens exotoxins are enterotoxic and histotoxic and cause severe destruction of host tissues leading to development of serious anaerobic diseases in various animal species. There are five types of C.perfringens depending on the toxins synthesized, namely types: A, B, C, D and E. Types of C.perfringens are responsible for different diseases like malignant edema, dysentery in lambs, enterotoxemia, struck in sheep and necrotic enteritis in piglets and also other serious anaerobic infections in animals. Diagnostic approach in costridial infections includes bacteriological examination with the isolation of pathogen and toxins detection with specific ELISA and other serological tests.

Keywords: Clostridium perfringens infections, enter-otoxemia, diagnosis, prophylactic approach.

27. Häggblom P.: The feed borne outbreak fo Salmonella Ten-nessee in Finland in the spring of 2009. National Veterina-ry Institute (SVA) 2009, 20. WWW.mmm.fi/attachments/mmm/tiedotteet/5mlkunEwY/The_feed_borne_outbre-ak_of_Salmonella_Tennessee_in_Finland_in_the_spring_of_2009.pdf. Accessed September 27.

28. Kranker S., Dahl J., Wingstrand A.: Bacteriological and serological examination and risk factor analysis of Sal-monella occurrence in sow herds, including risk factors for high Salmonella seroprevalence in receiver finishing herds. Berl. Münch. Tierärztl. Woch. 2001, 114, 350-352.

29. Patchanee P., Bahnson P.B., Crenshaw T.D.: Chlorate and dis-infectand modify Salmonella enterica shedding in we-aned pigs. Proceedings of the 6th International Sympo-dium on the Epidemiology and Control of Foodborne Pa-thogens in Pork (SAFEPORK 2005). Rohnert Park, Sep-tember 6 to 9, 2005, s. 139-141.

30. Oliveira C.J.B., Carvalho L.F.O.S., Garcia T.B.: Experi-mental airborne transmission of Salmonella Agona and

Salmonella Typhimurium in weaned pigs. Epidemiol. Inf. 2006, 134, 199-209.

31. Oliveira C.J.B., Garcia T.B., Carvalho L., Givisiez P.E.N.: Nose-to-nose transmission of Salmonella Typhimurium between weaned pigs. Vet. Microbiol. 2007, 125, 355-361.

32. Fedorka-Cray P.J., Whipp S.C., Isaacson R.E., Nord N., Lager K.: Transmission of Salmonella typhimurium to swine. Vet. Microbiol. 1993, 41, 333-344.

33. Wilkins W., Rajic A., Wallner C., McFall M., Chow E., Muc-kle A., Rosengren L.: Distribution of Salmonella serovars in various pig production categories and risk factors for shedding in ten farrow-to-finish swine farms in western Canada. Proceedings of the 8th International Symposium on the Epidemiology and Control of Foodborne Pathogens in Pork (SAFEPORK 2009). Québec City, September 30 to October 2, 2009, s. 71-74.

34. Wasyl D., Hoszowski A.: Występowanie Salmonella u świń rzeźnych w Polsce. Wyd. PIWet-PIB, Puławy 2007, s. 1-26.

35. Anon.: Decyzja Komisji z dnia 29.09.2006 r. w sprawie wkładu finansowego Wspólnoty na rzecz badania pod-stawowego dotyczącego występowania bakterii salmonel-li u świń przeznaczonych do oboju prowadzonego w pań-stwach członkowski. Dz. U. UE 2006, L 275, 51-61.

36. Truszczyński M., Pejsak Z.: Mechanizmy kolonizacji prze-wodu pokarmowego świń przez Salmonella spp. Medy-cyna Wet. (w druku).

Prof. dr hab. Marian Truszczyński, Państwowy Instytut We-terynaryjny – PIB, Al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy; e-mail: mtruszcz@piwet.pulawy.pl

Prace poglądowe

192 Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(3)

Obraz kliniczny zakażeń Clostridium perfringens

Zakażenia Clostridium perfringens typu A

Rola Clostridium perfringens typu A w pa-togenezie chorób nie jest do końca pozna-na, co jest związane ze stałą obecnością bakterii w przewodzie pokarmowym. Ich liczba zwykle wzrasta w procesie choro-bowym oraz u zwierząt padłych. Drobno-ustroje te produkują alfa-toksynę, która ma aktywność fosforylazy C i sfingomielinazy. Oba enzymy towarzyszą obecnej w proce-sie chorobowym hemolizie. Zatem w prze-biegu procesu chorobowego obserwujemy zwykle krwotoczne zapalenie jelit, któremu

towarzyszy często także obecność Clostri-dium perfringens typu B (5).

Enterocolitis u koni

Zapalenie jelit na tle Clostridium perfrin-gens typu A opisywane jest zarówno u źre-biąt, jak i u osobników dorosłych. Proces chorobowy opisywany jest jako zespół cho-robowy, gdzie enterokolitis związane jest z obecnością również Clostridium diffici-le. Dodatkowo w przebiegu tej toksemii u źrebiąt izoluje się Clostridium perfringens typu C, co związane jest z ich indywidualną wrażliwością, a obecność inhibitorów tryp-syny w świetle jelita wpływa na zachowa-nie aktywności wytwarzanej toksyny beta.

Jako pierwsze objawy w przebiegu za-każenia pojawiają się bóle morzyskowe i biegunka. Kał staje się wodnisty i żółtawy, niekiedy z domieszką krwi. Wskutek po-stępującej toksemii zwierzę ginie po 4–8 go-dzinach, a zapalenie jelit rozpoznawne jest zwykle dopiero po śmierci (6).

Zapalenie jelit u prosiąt

Zapalenie jelit u prosiąt na tle Clostridium perfringens typu A związane jest, podob-nie jak u ludzi, z zatruciem pokramowym.

Chorobę u  prosiąt osesków obser-wujemy do 5 dnia życia, zwykle między 1–3 dniem. Odsetek zwierząt chorują-cych do 7 dnia życia wynosi 85%. W tym

Tabela 1. Zakażenia powodowane przez laseczki Clostridium spp.

DrobnoustrójRodzaj produkowanych

toksynPostacie zakażeń Gatunki wrażliwe Uwagi

C. perfringens A 1. toksyna alfa (CPA) 2. beta 2 (CPB2) 3. enterotoksyna (CPE)

– enterotoksemia owiec – enterotoksemia kóz – enterotoksemia cieląt– krwotoczne zapalenie jelit u pro-

siąt– enterocolitis u koni

owce, kozy, bydło, świnie, konie

postać enterotoksemiczna występuje sto-sunkowo rzadko i jedynie w niektórych re-jonach świata; dane na temat patogene-zy zakażeń u przeżuwaczy są ograniczone; zakażenia związane z produkcją toksyny CPB2 ograniczają się do jagniąt i koźląt

MARW

TICA MIĘSNI I TOKSEM

IA

C. sordellii 1. toksyna letalna2. toksyna krwotoczna

– toksemia– zapalenie trawieńca u jagniąt– krwotoczne zapalenie jelit u źre-

biąt, owiec i bydła

owce (w każdym wieku), konie, bydło

Wielka Brytania, Nowa Zelandia; bakteria obecna jest w środowisku oraz w przewo-dzie pokarmowym zwierząt

C. septicum alfa+++ – bradsot północny, paraszelestni-ca trawieńca

najczęściej u od-sadzonychjagniąt i po strzyży (jesienią)

Wielka Brytania, Skandynawia

C. chauvoei toksyna letalna – u bydła zapalenie mięśni– zgorzel poporodowa (także obrzęk

złośliwy)

owce, bydło bakteria bytująca w glebie; przetrwalni-ki mogą występować w tkance mięśnio-wej zdrowego klinicznie bydła (zakażenia endogenne)

C. septicum alfa+++ – obrzęk złośliwy owce choroba rzadko występuje w Europie

C. novyi A alfa +++ – obrzęk złośliwy owce (głównie ba-rany)

spotykana na suchych, gorących terenach

C. perfringens A 1. alpfa (CPA)2. toksyna beta 2 (CPB2)3. enterotoksyna (CPE)

– zgorzel gazowa/ obrzęk złośliwy– martwicze zapalenie trawieńca

u bydła

owce, kozy bydło, występuje sporadycznie

C. perfringens D 1. epsilon (ETX)2. alfa (CPA)

– wrzodziejąco-martwicze zapalenie trawieńca u cieląt

bydło występuje sporadycznie

C. sordelli 1. toksyna zgorzelinowa 2. toksyna krwotoczna

– obrzęk złośliwy owiec i bydła– poporodowe zapalenie maci-

cy u owiec

owce, bydło USA, Nowa Zelandia

C. perfringens D 1. epsilon (ETX)2. alfa (CPA)

– ostre, podostre lub przebiegają-ce przewlekle zaburzenia neurolo-giczne u owiec

– ogniskowa, symetryczna encefa-lomalacja

owce zmiany histopatologiczne rzadko dotyczą tylko mózgu, lokalizują się w móżdżku (w postaci ostrej i podostrej) albo mają cha-rakter symetrycznie występujących ognisk (w postaci przewlekłej)

ZABURZENIA NEUROLOGICZNE

C. tetani neurotoksyna tężcowa tężec owce (głównie ja-gnięta), kozy

powszechnie na całym świecie

C. botulinum C i D

neurotoksyna botulinowa botulizm owce, bydło, kozy, ptaki, konie

głównie w warunkach suchych, rozpo-wszechniona w Afryce Południowej i Au-stralii

C. sordellii 1. toksyna zgorzelinowa, 2. toksyna krwotoczna

– omphalitis u źrebiąt– przypadki zespołu nagłej śmierci u

bydła i owiec (sudden death)

konie, bydło, owce zapalenie sznura pępowinowego u źrebiąt pomiędzy 12 a 21 dniem życia

INNE

Prace poglądowe

193Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(3)

też okresie notowana jest najwyższa śmier-telność. W przebiegu choroby pojawia się żółta, wodnista biegunka, prowadząca do wychudzenia i odwodnienia zwierząt. Wi-doczne u zwierząt padłych zmiany anato-mopatologiczne mają charakter enteroko-litis średniego stopnia z postępującym za-nikiem kosmków (7, 8).

Nadżerki trawieńca u cieląt

Przypuszcza się, że Clostridium perfringens typu A jest także odpowiedzialne za po-wstanie nadżerek w trawieńcu u cieląt ssą-cych bydła mięsnego diagnozowanych na terenie Ameryki Północnej. Jednak obec-nie nic nie wiadomo na temat etiopatoge-nezy tej choroby.

Enterotoksemia krwotoczna u bydła, owiec i kóz

Choroby opisywane jako krwotoczne en-terotoksemie, powodowane przez Clo-stridium perfringens typu A, związane są często z izolacją dużej liczby tego drobno-ustroju z treści jelit chorych zwierząt. Tu też widoczny jest bardzo dobrze proces od-działywania alfa-toksyny w procesie hemo-lizy. Zachorowania występują krótko po po-rodzie i dotyczą dużego odsetka zwierząt. Pierwszym objawem choroby jest wzrost temperatury ciała do 41°C. Objawy zapale-nia jelit cienkich pojawiają się do 12 godzin od zakażenia i rzadko utrzymują się przez kilka dni. Wtedy też widoczna jest bladość błon śluzowych, żółtaczka i hemoglobi-nuria. Dochodzi do obrzęku nerek. Mają one ciemnobrązową barwę. Widoczne są liczne zawały. Podobnie obrzękowi ulega wątroba i płuca, a w  jamach ciała i wor-ku osierdziowym obecny jest płyn. Błona śluzowa jelita cienkiego ulega martwicy.

W przebiegu krwotocznego zapalenia jelit u cieląt, źrebiąt i dorosłego bydła w ba-daniu laboratoryjnym wykazuje się często obecność Clostridium perfringens typu B lub C (5, 9, 10, 11).

Zakażenia Clostridium perfringens typów B i C

Toksyna beta produkowana przez Clo-stridium perfringens typów B i  C jest

szczególnie wrażliwa na działanie trypsy-ny. Ponadto Clostridium perfringens typu B wytwarza także toksynę alfa oraz epsi-lon, a typ C toksyny alfa i beta. Produko-wana przez te bakterie toksyna beta 2 jest istotna w patogenezie enterotoksemii pro-siąt oraz źrebiąt. Te trzy toksynotypy Clo-stridium perfringens u poszczególnych ga-tunków zwierząt są przyczyną następują-cych chorób:– dyzenterii jagniąt – Clostridium perfrin-

gens typu B, u młodych jagniąt zacho-rowania powoduje także Clostridium perfringens typu C;

– enterotoksemii kóz – Clostridium per-fringens typu C i sporadycznie typu B;

– martwiczego zapalenia jelit prosiąt i en-terotoksemii prosiąt – Clostridium per-fringens typu C oraz rzadko we współ-udziale z Clostridium perfringens typu B;

– enterotoksemii źrebiąt – Clostridium perfringens typów B i C;

– enterotoksemii cieląt – Clostridium per-fringens typów B i C;

– enterotoksemii krwotocznej owiec – Clo-stridium perfringens typu C (12, 13, 14, 15).

Dyzenteria jagniąt

Do zachorowania dochodzi u jagniąt w wie-ku poniżej 3 tygodnia życia, zwykle zakaże-niu ulegają zwierzęta między 1 a 4 dniem życia, przy czym proces chorobowy trwa od 2 do 3 tygodni, ze śmiertelnością się-gającą 20–30%. U młodych jagniąt śmierć następuje w ciągu 2–12 godzin, bez wcze-śniejszych objawów, a u starszych upad-ki pojawiają się po 2–3 dniach trwania choroby. W przebiegu choroby obserwu-je się beczenie zwierząt, częste spogląda-nie na brzuch oraz objawy ze strony prze-wodu pokarmowego (biegunka wodnista, kał z domieszką krwi). U starszych jagniąt dyzenteria manifestuje się bólem brzucha i spadkiem chęci do ssania. Biegunka nie występuje. Objawy kliniczne znajdują swo-je odzwierciedlenie w zmianach anatomo-patologicznych (12, 14).

Martwicze zapalenie jelit prosiąt i enterotoksemia prosiąt, źrebiąt i cieląt

Przebieg choroby jest bardzo szybki, pro-sięta giną w ciągu 1–2 dni. Szczególnie

wysoki odsetek zachorowań (do 85%) no-towany jest u prosiąt młodych, od momen-tu urodzenia do 3 dnia życia, po czym zna-cząco spada po 3 tygodniu. Chore prosię-ta są osowiałe, a biegunka widoczna jest od 2–3 dnia i jest początkowo wodnista, następnie żółta, przechodząca w krwawą koloru brązowoczerwonego. U prosiąt na ogół brak biegunki. U źrebiąt zakażenie Clostridium perfringens typ B lub C prze-biega z objawami posmutnienia, wyraźnej toksemii oraz bólem brzucha. Wrażliwe na zakażenie są także młode, kilkudnio-we źrebięta, u których w ostrym przebie-gu pojawia się krew w kale oraz przyspie-szone tętno i oddechy. Zmiany kliniczne są krótkotrwałe, a biegunka nie zawsze wy-stępuje. Rozpoznanie jest trudne ze wzglę-du na szybki przebieg i sporadyczne wy-stępowanie (8).

U cieląt zmiany chorobowe manifestują się jako dyzenteria z ostrym bólem brzu-cha i ryczeniem niskim tonem. Do zmian tych dołączają się objawy nerwowe, jak: skurcze mięśni i opisthotonus. W ostrym przebiegu często nie obserwuje się biegun-ki, a śmierć następuje w ciągu kilku godzin. Z kolei w lekkim przebiegu zapalenie jelit trwa do czterech dni, a rekonwalescencja jest powolna (10–14 dni).

W przebiegu zakażenia, podobnie jak w przebiegu innych enterotoksemii, zmia-ny anatomopatologiczne zlokalizowane są w  jelicie cienkim w postaci kwotoczne-go zapalenia z obecością strzępów mar-twiczych błony śluzowej i krwi. U prosiąt w  postaci przewlekłej dominują zmia-ny martwicze zlokalizowane na kilku-nastocentymetrowym odcinku przewo-du pokarmowego. Cechą znamienną jest zgrubienie i pomarszczenie ściany jelita z naprzemiennie występującymi szaro-żółtymi podłużnymi bruzdami i wynio-słościami – tzw. jelito podłużnie prążko-wane (7, 13, 16, 17).

Zakażenia Clostridium perfringens typ D

Enterotoksemia ta jest wynikiem namnoże-nia Clostridium perfringens typ D w świe-tle jelita cienkiego i produkcji toksyny ep-silon. Toksyna ta jest wytwarzana już po 6–8 godzinach od podania bezpośrednio do dwunastnicy kultury Clostridium per-fringens typ D z dodatkiem dekstryny lub skrobi. Śmierć zakażonych zwierząt na-stępuje po 1–9 godzinach od wystpienia objawów choroby. Drobnoustrój ten, po-dobnie jak inne toksynotypy Clostridium perfringens, obecny jest w przewodzie po-karmowym zdrowych zwierząt. Do jego na-mnożenia dochodzi w sytuacji intensywne-go żywienia młodych zwierząt, będących w bardzo dobrej kondycji. Zwykle ma to miejsce w okresie wypasania na pastwi-skach w czasie intensywnego wzrostu traw.

ToksynotypGłówna toksyna

alfa beta epsilon jota

A + – – –

B + + + –

C + + – –

D + – + –

E + – – +

Tabela 2. Główne toksyny wytwarzane przez Clostridium perfringens

Prace poglądowe

194 Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(3)

Choroba ta nosi nazwę choroby z przeje-dzenia lub choroby miękkiej nerki (18, 19).

U owiec zakażenie Clostridium perfrin-gens typ D dotyczy jagniąt w wieku od 4 do 10 tygodni. Jagnięta 6-miesięczne i starsze chorują sporadycznie. Wytwarzana przez bakterie toksyna prowadzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych (receptor dla toksyny epsilon obecny jest na powierzchni komó-rek śródbłonka) oraz objawów nerwowych. Objawy zapalenia jelit u owiec pojawiają się bardzo szybko, bo zwykle już po 2 godzi-nach i nie później niż po 12 godziach od za-każenia. Zwykle duży odstetek jagniąt nie wykazuje przed śmiercią objawów chorobo-wych. Natomiast pierwsze zauważalne obja-wy choroby to depresja, ziewanie oraz brak zainteresowania karmą. Natępnie pojawia się biegunka, kał jest zielonkawy, ciastowaty. Objawy nerwowe to: opisthotonus, a z cza-sem utrata świadomości. Temperatura cia-ła pozostaje w normie, a śmierć następuje wśród objawów konwulsji. U osobników dorosłych okres do wystąpienia objawów jest dłuższy, zwykle trwa 24 godziny. Obja-wy w początkowej fazie to szczękościsk, śli-nienie się, przyspieszone i nieregularne od-dechy. W krótkim czasie dołączają się ob-jawy nerwowe: drżenia mięśni, zgrzytanie zębami oraz utrzymujące ślinienie się.

U kóz natomiast po kilku dniach od za-każenia pojawia się biegunka, a tempera-tura ciała wzrasta do 40,5°C. U koźląt ob-serwuje się nagłe upadki. Niekiedy cho-roba trwa 4–36 godzin; pojawia się silna depresja, bóle okolic brzucha i wodni-sta biegunka. Z kolei u dorosłych kóz go-rączka może nie występować, a objawy są mniej nasilone. W przypadku braku lecze-nia śmierć następuje po 2–4 dniach. Zwy-kle u kóz choroba przebiega jednak prze-wlekle i może trwać nawet kilka tygodni. Kozy tracą apetyt, są apatyczne, zmiejsza się zdecydowanie ich wydajność mleczna. Stopniowo pogarsza się kondycja zwierząt. Okresowo pojawia się biegunka, a w kale można dostrzec śluz i strzępy błony śluzo-wej lub krew (12, 19, 20).

Objawy obserwowane u cieląt są podob-ne do występujących u dorosłych owiec. W przebiegu nadostrym śmierć następuje nagle, bez wcześniejszych wyraźnych ob-jawów. W łągodniejszym przebiegu obja-wy nerwowe pojawiają się po 1–2 dniach. Poza objawami nerwowymi obserwujemy niechęć do picia; zwierzęta mają zamknię-te powieki, nie reagują na bodźce. Cieka-wą cechą jest to, że w grupie cieląt może-my obserwować jednocześnie trzy formy przebiegu zakażenia (6, 13).

Ogniskowa symetryczna encefalomalacja

Jest to sporadycznie występujące zakaże-nie u owiec młodych i dorosłych. Zwykle

objawy pojawiają się w ciągu 5–14 dni po zmianie pastwiska lub po zastosowaniu preparatów odrobaczających. Śmiertelność jest niska i na ogół nie przekracza 15%. Za-każone owce odstają od grupy i nie wyka-zują lęku przed człowiekiem i psami, błą-dzą z zamkniętymi powiekami. W legowi-skach leżą na boku z wygiętym łukowato kręgosłupem. Zwierzęta tracą apetyt i nie pobierają wody. Kał jest nieuformowany, ale brak biegunki. Objawy utrzymują się od 1 do 14 dni, a w stadach o wysokim odset-ku zakażenia od 5 do 7 dni (6, 21).

Diagnostyka zakażeń Clostridium perfringens

Prowadząc rozpoznanie należy pamiętać, że podstawowym źródłem beztlenowców jest przewód pokarmowy człowieka i zwie-rząt oraz gleba. Środowisko, w którym wy-stępują te drobnoustroje cechuje ujemny potencjał oksydoredukcyjny, a zatem wa-runki korzystne do ich bytowania.

Skuteczność izolacji szczepów bakte-rii jest różna i zależy od miejsca zakaże-nia. Mieszane zakażenia wywołane przez bakterie tlenowe i beztlenowe często ob-serwujemy w praktyce klinicznej. Ponie-waż bakterie beztlenowe nie są dominu-jącymi składnikami flory skóry i błon ślu-zowych i są one zwykle przyczyną zakażeń pochodzenia endogennego i nie są często izolowane ze zmienionych patologicznie miejsc. Zatem izolacja tych bakterii wyma-ga odpowiednich metod pobrania próbek, transportu i badania. Rodzaj i kierunek ba-dania przy tych zakażeniach przedstawio-no w  tabeli 3. Jak wynika z przedstawio-nej tabeli, diagnostyka zakażeń powodo-wanych przez bakterie beztlenowe oparta jest głównie na izolacji drobnoustroju oraz wykazaniu obecności produkowanej przez nie toksyny.

Toksynotwórcze szczepy Clostridium perfringens typ A są obecne w jelitach zdro-wych zwierząt, szczególnie u owiec i kóz (104–107 CFU/g), stąd izolacja tych szcze-pów nie jest podstawą do postawienia dia-gnozy. Natomiast wykazanie toksyny alfa (CPA) w treści jelita jest pomocne w rozpo-znaniu zakażenia. W tym celu wykorzystu-je się test ELISA cechujący się wysoką czu-łością. Wzrost stężenia toksyny jest trud-ny do interpretacji, ponieważ koncentracja CPA jest różna w różnych odcinkach jelit zdrowych zwierząt. Alternatywą jest wy-kazanie obecności toksyny przy użyciu te-stu neutralizacji na myszach (MNT), po-równując jej stężenie u zdrowych i chorych zwierząt. Zatem diagnostyka Clostridium perfringens typ A opiera się na łączeniu ob-razu zmian klinicznych i badaniu labora-toryjnym (4, 13, 22, 23).

Obecność toksyny beta (CPB) w bada-nym materiale uważa się za potwierdzenie

obecności szczepów Clostridium per-fringens typ C, co nie jest jednoznacz-ne w przypadku typu B. Istotne znacze-nie ma obecność w świetle jelita trypsyny. Ponieważ CPB jest przez nią inaktywowa-na, stąd stwierdza się jej niskie poziomy, szczególnie u młodych zwierząt. Wyka-zanie zatem aktywności CPB i ETX (tok-syna epsilon), również przy zastosowa-niu testu ELISA, przemawia za obecno-ścią Clostridium perfringens typów B i C. Ta różnica z kolei jest podstawą do róż-nicowania enterotoksemii typu B lub C. Wspomniana wrażliwość CPB na trypsy-nę i jej szybka inaktywacja w świetle jeli-ta sprawia, że zakażenie Clostridium per-fringens typ B związane jest z produkcją CPA, CPB i ETX, natomiast wykazanie obecności CPA i ETX świadczy o zakaże-niu Clostridium perfringens typ D. Zatem należy mieć na uwadze tę możliwość, opie-rając się jedynie na wykazaniu obecności toksyny. To powoduje, że rozpoznanie za-każeń powodowanych przez Clostridium perfringens typów B lub C należy opierać na wykazaniu obecności toksyny w połą-czeniu ze zmianami patologicznymi, jak i izolacji bakterii (10).

Toksyna D występuje także w świetle je-lit zdrowych zwierząt, lecz zwykle na bar-dzo niskim poziomie, stąd nie wykonuje się badań diagnostycznych w tym kierun-ku u chorych zwierząt. Jednakże stwier-dzenie równoczesne obecności toksyny charakterystycznej dla enterotoksemii typ A oraz toksyny typu D daje podstawę do wskazania obecności toksynotypu D Clo-stridium perfringens. Liczba ta wynosi u za-każonych zwierząt 104–107 CFU/g Clostri-dium perfringens typu D. Brak takich da-nych dla kóz i cieląt.

Wykazanie obecności toksyny ETX w treści jelita na poziomie <250 dawek le-talnych/50 ml potwierdza kliniczne roz-poznanie choroby u owiec.

W  praktyce laboratoryjnej dostęp-nych  jest wiele technik pozwalających na wykrycie ETX w zawartości jelita lub płynach ustrojowych. Porównując do-stępne metody: test ELISA, MNT i imu-noelektroforezę, potwierdzono wysoką czułość testu ELISA. Jednakże wykaza-nie toksyny nie zawsze jest zgodne z ob-razem klinicznym. W przypadku tej tok-syny ważne jest dodanie do pobranej tre-ści jelita chloroformu przed wysłaniem materiału do badań. Ma to na celu utrzy-manie toksyczności  i  koncentracji ETX (10, 20, 24, 25).

Pomocniczym badaniem dla wykaza-nia obecności toksyny, szczególnie u owiec i kóz, jest stwierdzenie obecności gluko-zy w moczu. W takim przypadku istnieje duże prawdopodobieństwo enterotokse-mii typu D. Brak glukozurii nie daje jed-nak podstaw do wykluczenia zakażenia

Prace poglądowe

195Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(3)

Clostridium perfringens typu D w diagno-styce różnicowej. Ponadto pomocne w roz-poznaniu Clostridium perfringens typu D może być badanie mikroskopowe i wyka-zanie w barwieniu dużej liczby bakterii Gram–dodatnich, przy braku w prepara-cie bakterii Gram–ujemnych (26).

Badanie uzupełniające rozpoznanie kli-niczne lub anatomopatologiczne wyma-ga jednak szczegółowej analizy przypad-ku oraz właściwego pobrania i przesłania materiału do badań.

Profilaktyka swoista

Choroby wywoływane przez bakterie Clo-stridium spp. można łatwo zwalczać za po-mocą szczepień. Nowoczesne szczepionki produkowane są na bazie oczyszczonych toksoidów (nieaktywne i nieszkodliwe dla zdrowia pochodne toksyny), odpowiedzial-nych za chorobę. Z wyjątkiem Clostridium chauvoei, która do osiągnięcia wymagane-go poziomu immunogenności wymaga za-stosowania w preparatach materiału ko-mórkowego bakterii, toksoidy pozostałych Clostridium spp. są wysoce immunogen-ne. O ile szczepionki monowalentne sto-sowane są nadal jedynie w określonych za-grożeniach epizootycznych, o tyle w przy-padku tych bakterii odnotowuje się wzrost produkcji szczepionek poliwalentnych. Za-pewniają one pełną ochronę, będąc jedno-cześnie preparatami dostosowanymi do różnego wieku immunizowanych zwierząt (głównie owiec) oraz do specyfiki zakażeń, związanej z występowaniem niektórych postaci zakażeń w  wybranych  regionach geograficznych świata.

Zapobieganie rozwojowi dyzente-rii u jagniąt, krwotocznego zapalenia je-lit czy tężca uzależnione jest od możli-wości zapewnienia zwierzętom zaraz po urodzeniu wysokiego poziomu ochro-ny. W przypadku jagniąt nie można tego

osiągnąć poprzez ich szczepienie. Prze-ciwciała przeciwko antygenom Clostri-dium spp. nie przenikają do rozwijające-go się płodu poprzez łożysko. Jeżeli jednak zapewni się matkom wysoki poziom od-porności, koncentrują one w siarze prze-ciwciała już na ok. 13 dni przed porodem. Stąd główną zasadą, na której bazuje wy-tworzenie swoistej odporności przeciw-ko klostridiom, jest systematyczne szcze-pienie matek, przekazujących odporność potomstwu poprzez siarę. Szczepionki oparte o  toksoidy są szczepionkami in-aktywowanymi. Do osiągnięcia maksy-malnego poziomu odpowiedzi immuno-logicznej wymagane jest dwukrotne ich podanie, w odstępie 4–6 tygodni (szcze-pienie podstawowe). Poziom wytworzo-nych przeciwciał spada w ciągu ok. roku, w kolejnych latach zaleca się więc corocz-ne doszczepianie zwierząt. Chcąc zapew-nić najlepszą ochronę stadom, doszcze-pianie matek powinno się wykonywać na około 4 tygodnie przed planowanym ter-minem wykotów – uzyskujemy tym spo-sobem odporność trwającą ok. 12 tygo-dni. W świetle dostępnych danych krążą-ce przeciwciała matczyne nie wydają się interferować z odpornością wytwarzaną przez młode  jagnięta po ich pierwszych szczepieniach.

W przypadku bydła szczepienie wy-konywane jest u matek, jeśli potomstwo w okresie 1–4 miesięcy po urodzeniu jest kastrowane lub kierowane do sprzedaży. Większość producentów szczepionek prze-ciwko klostridiom zaleca doszczepienie po 2–6 tygodniach od pierwszego szczepienia.

Istotnym elementem szczepień prze-ciwko Clostridium spp. jest sposób po-dania szczepionki. Szczepionki wprowa-dzane domięśniowo zwykle powodują powstanie w miejscu podania uszkodze-nia tkanki mięśniowej utrzymującego się przez 7–12 miesięcy. Odczyny te stanowią

około 10% zmian stwierdzanych w tkan-ce mięśniowej w rzeźniach na terenie USA i zależne są od składu antygenowego stoso-wanego preparatu. Zmiany poszczepienne w mięsie wołowym wpływają na jego niską ocenę przez konsumentów i w końcowym efekcie na cenę. Zapobieganie zmianom w mięśniach w miejscu podania szczepion-ki były przesłanką do stworzenia programu ochrony jakości mięsa wołowego wdrożo-nego w życie w kilku stanach USA. W ra-mach tego programu preferowane jest stosowanie tych szczepionek podskórnie, w okolicę karku. Ta droga podania z jed-nej strony nie jest przyczyną uszkodzenia tkanki mięśniowej, a z drugiej daje lepszą odpowiedź organizmu na podaną szcze-pionkę (11, 27).

Nieco inaczej sytuacja przedstawia się u owiec i kóz, gdzie obserwowana jest róż-nica między obu gatunkami w odpowie-dzi na zakażenie drobnoustrojami z  ro-dzaju Clostridium spp. U kóz obserwuje się większą różnorodność postaci klinicz-nych w przebiegu zakażeń powodowanych przez Clostridium spp., stąd też prepara-ty powinny zawierać większą gamę anty-genów Clostridium spp.

Piśmiennictwo

1. Błaszczyk M.K.: Mikrobiologia środowiska. Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 101.

2. Bourgault A. M., Rosenblatt J. E., Fitzgerald R.H.: Pepto-coccus magnus: a significant human pathogen. Ann. In-tern. Med. 1980, 2, 244-248.

3. Cygan Z.M.: Choroby beztlenowcowe zwierząt. Wyd. 1, PPHU POL-DRUK, Kraków, s 55-62, 73-78, 82-86.

4. Rood I.J.: Virulence genes of Clostridium perfringens Annu Rev. Microbiol. 1998, 50, 333-360.

5. Dray T.: Clostridium perfringens type A and beta2 toxin associated with enterotoxemia in a 5-week-old goat. Can. Vet J. 2004, 45, 251-253.

6. Radostits O.M., Blood D.C., Gay C.G.: Veterinary Medi-cine. A Textbook of the Diseases of Cattle, Sheep, Pigs, Go-ats and Horses. 10th ed., 2007, Baillière Tindall, Londyn--Filadelfia-Sydney-Tokio-Toronto, ss. 820-840.

7. Songer J.G., Uzal F.A.: Clostridial enteric infections in pigs. J. Vet. Diagn. Invest. 2005, 17, 528-36.

Rodzaj próbki Warunki transportu Metoda diagnostyczna Znaczenie diagnostyczne

Mózg 10% buforowana formalina histopatologia potwierdzające*)

Jelito 10% buforowana formalina histopatologia wysoko prawdopodobne**)

Wymaz z błony śluzowej jelita wysuszony w temperaturze pokojowej badanie mikroskopowe – barwienie metodą Grama prawdopodobne***)

Treść jelit fragment pętli jelita schłodzony do 4–8°C lub zamrożony

wykazanie obecności toksyny CPA potwierdzenie typu ACPB i ETX potwierdzenie typu BCPB potwierdzenie typu CETX potwierdzenie typu DITX potwierdzenie typu E

Wymaz z błony śluzowej jelita lub treść jelita

schłodzenie do 4–8°C hodowla w warunkach beztlenowych poprzedzona typowaniem techniką PCR

potwierdzające****)

zgodna*****)

Objaśnienia:*) – badanie potwierdzające dla zakażeń Clostridium perfringens typu D**) – Clostridium perfringens typu D u kóz***) – dla wszystkich enterotoksemii powodowanych przez Clostridium perfringens typów A, B, C, D, duża liczba laseczek w polu widzenia****) – enterotoksemia wywołana przez typy B, C i D*****) – jeśli jest to typ A i duża liczba wyizolowanych bakterii

Tabela 3. Rodzaje próbek do badań i metody diagnostyczne stosowane w rozpoznawaniu zakażeń powodowanych przez Clostridium perfringens

Prace poglądowe

196 Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(3)

8. Songer J.G., Taylor D.J.: Clostridial infection. W: Dise-ases of Swine. Edit.: Straw B., Zimmerman J.J., D’Alla-nie, Taylor D.J., 9th ed., Blackwell Publishing Oxford, UK, 2006.

9. Varga J.J., Nguyen V., O’Brien D.K.: Type IV pilidependent gliding motility in the Gram-positive pathogen Clostri-dium perfringens and other Clostridia. Mol. Microbiol. 2006, 62, 680-694.

10. Uzal F.A., Songer J.G.: Diagnosis of Clostridial Perfrin-gens intestinal infections in sheep and goats. J. Vet. Diagn. Invest. 2008, 20, 253-265.

11. Lebrun M., Mainil J.G., Linden A.: Cattle enterotoxaemia and Clostridium perfringens: description, diagnosis and prophylaxis. Vet Rec. 2010, 167, 13-22.

12. Lewis C.J.: Clostridial diseases. W: Diseases of Sheep, Mar-tin W.B., Aitken I.D. (edit.), 4th ed., 2000, Blackwell Scien-ce, Oxford, UK, s. 131-142.

13. Songer J.G.: Clostridial enteric diseases of domestic ani-mals. Clin. Microbiol. Rev. 1996, 9, 216-234.

14. Songer J.G.: Clostridial diseases of small ruminants. Vet. Res. 1998, 29, 219-232.

15. Morris W.E., Venzano A.J., Elizondo A., Vilte D.A., Mer-cado E.C., Fernandez-Miyakawa M.E.: Necrotic enteritis in young calves. J. Vet. Diagn. Invest. 2011, 23, 254-259.

16. Rings D.M.: Clostridial disease associated with neuro-logic signs: tetanus, botulism, and enterotoxemia. Clin. North. Am. Food Anim. Pract. 2004, 20, 379-391.

17. Luginbühl A.: The necrotizing enteritis by Clostridium perfringens type C in piglets: practical observations, con-trol and epidemiology in Schweiz. Arch Tierheilkd. 2002, 144, 263-273.

18. Baker I.K., Van Dreumen A.A., Palmer N.: The alimenta-ry system. W: Pathology of Domestic Animals. Jubb K.F., Kennedy P.C., Palmer N. (edit.), 4th ed., 1993, Academic Press, San Diego, CA, s. 237-245.

19. Blackwell T.E., Butler D.G., Prescott J.F.: Differences in signs and lesions in sheep and goats with enterotoxemia induced by intraduodenal infusion of Clostridium per-fringens type D. Am. J. Vet. Res. 1991, 52, 1147-1152.

20. Uzal F.A., Kelly W.R., Thomas R.: Comparison of four techniques for the detection of Clostridium perfringens type D epsilon toxin in intestinal contents and other body fluids of sheep and goats. J. Vet. Diagn. Invest. 2003, 15, 94-99.

21. Pienaar J.G., Thornton D.J.: Focal.symmetrical encepha-lomalacia in sheep in South Africa. J. S. Afr. Vet. Med. As-soc. 1964, 35, 351-358.

22. Popoff M.R.: Bacterilogical examinations in enterotoxi-cemia of sheep and lamb. Vet. Rec. 1984, 114, 324-329.

23. Uzal F.A.: Diagnosis of Clostridium perfringens intestinal infections in sheep and goats. Anaerobe 2004, 10, 135-143.

24. Naylor R.D., Martin P.K., Sharpe R.T.: Detection of Clo-stridium perfringens elipson toxin by ELISA. Res. Vet. Sci. 1987, 42, 255-256.

25. Niilo L.: Bovine enterotoxemia. III. Factors affecting the stability of the toxins of Clostridium perfringens types A, C, and D. Can. Vet. J. 1965, 6, 38-42.

26. Uzal F.A., Kelly W.R., Morris W.E.: The pathology of expe-rimental Clostridium perfringens type D enterotoxemia in sheep. J. Vet. Diagn. Invest. 2004, 16, 403-411.

Dr hab. Ryszard Rypuła, Zakład Epizootiologii i Admi-nistracji Weterynaryjnej, Katedra Epizootiologii z Klini-ką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej UP we Wrocławiu, Plac Grunwaldzki 45, 50-366 Wrocław

Nowoczesne systemy utrzymania i dłu-goletnia praca hodowlana nad po-

prawą wydajności bydła doprowadziły do obniżenia płodności, a przede wszyst-kim wskaźnika wycieleń (1). Utrata cią-ży jest jedną z głównych przyczyn jało-wienia krów. Wpływa też na ekonomię przemysłu przetwórstwa mlecznego ze względu na wydłużony okres przerwy między wycieleniami, obniżony dochód ze sprzedaży mleka, dodatkowych kosz-tów zakupu pasz, nasienia i  powtarza-nego zabiegu inseminacji. Szacuje się, że w USA średni koszt utraty ciąży wyno-si około 555 dolarów, a w pojedynczych przypadkach nawet 1370 dolarów, w za-leżności od stadium laktacji i wartości ge-netycznej krowy. Straty roczne to około 1,4 mld dolarów (2).

Śmiertelność zarodków w  znacz-nym stopniu ogranicza płodność zwie-rząt. Problem ten dotyczy wszystkich ga-tunków zwierząt hodowlanych. Odsetek strat zarodkowych u  świń wynosi 30–50%, u owiec 20–30%, a u koni 15–24%. W największym stopniu problem ten do-tyczy bydła i wynosi 45–65% (3). Trud-ności z zacieleniem krowy w zaplanowa-nym czasie mogą generować wiele sta-nów patologicznych, mających wpływ na

układ hormonalny krowy i rozwój zarod-ka. Wskaźnik zapłodnienia dla jałówek i krów mlecznych wynosi 90–100%, na-tomiast wskaźnik wycieleń 55%, co wska-zuje na śmiertelność zarodkową i płodo-wą, na poziomie 35–45% (4, 5). Stosun-kowo niewiele zarodków zamiera przed 8 dniem ciąży w fazie blastocysty. Szacu-je się, że 70–80% wszystkich strat zarod-ków ma miejsce między 8 a 16 dniem po inseminacji, w czasie rozpoznawania ciąży przez organizm matki, kolejne 10% mię-dzy 16 a 42 dniem, w okresie tworzenia się błon płodowych oraz organogenezy. Dalsze 5–8% strat ma miejsce po 42 dniu ciąży, kiedy implantacja zarodka jest za-kończona (6). Straty ciąży do 24 dnia po inseminacji określane są wczesną śmier-cią zarodkową (early embryonic mortali-ty – EEM), między 24–42 dniem po inse-minacji – późną śmiercią zarodkową (late embryonic mortality – LEM), po 42 dniu ciąży mówimy o poronieniach.

Wielu autorów podkreśla zależność wskaźnika śmiertelności zarodków od pory roku oraz stanu fizjologicznego kro-wy (7, 8, 9, 10). Najwyższą śmiertelność zarodków stwierdzono u krów w laktacji w sezonie letnim, a najmniejszą u jałówek i krów zasuszonych w sezonie zimowym.

W  przypadku wysokomlecznych krów w laktacji mniej niż 50% wykazywało obec-ność zarodka w macicy w 7 dniu po in-seminacji (9). Osiągnięte na drodze po-stępu hodowlanego zmiany przesunęły

Straty ciążowe w okresie zarodkowym u bydła

Anna Świątek, Adam Okólski

z Katedry Rozrodu i Anatomii Zwierząt Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie

Early pregnancy losses during embryonic period in cattle

Świątek A., Okólski A., Department of Animal Reproduction and Anatomy, University of Agriculture in Krakow.

The aim of this paper was to present the problem of early pregnancy losses in cows, an important prob-lem in cattle obstetrics. Embryo mortality significant-ly reduces the animals fertility. This problem affects all species of livestock. The percentage of embryon-ic losses varies in livestock: in pigs reaches 30–50%, in sheep 20–30%, in horses 15–24% and in cattle can be as high as 45–65%. This biological problem strongly influences the economy of milk production. Relatively not many embryos die before 8th day af-ter insemination. It is estimated that 70–80% of all embryo mortality cases takes place between 8 and 16 days of gestation. Embryonic death is a result of complex process influenced by many factors. They include condition, milk yield and hormonal profile of cow, the quality of gametes as well as the syn-chronization between mother and embryo and also existing genetic and immunologic defects. It is dif-ficult to determine embryonic death in cows under field conditions. The problem of early losses of preg-nancy is a consequence of breeding program orient-ed on the increase of cattle productivity and it can’t be easily solved.

Keywords: embryonic death, gestation, cows.  

Prace poglądowe

197Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(3)