boender gertjan thesis may 2015
TRANSCRIPT
EVANGELISCHE THEOLOGISCHE FACULTEIT, LEUVEN
DE GEREFORMEERDE GEMEENTEN OVER HET MODERNE ISRAËL GEDURENDE
DE JAREN 1945 – 2011
A THESIS SUBMITTED IN PARTIAL FULFILMENT OF THE REQUIREMENTS FOR
THE DEGREE “MASTER OF ARTS IN THEOLOGY AND RELIGIOUS STUDIES”
IN THE DEPARTMENT OF RELIGIOUS STUDIES AND MISSIOLOGY
ADVISOR: PROF. DR. P. A. SIEBESMA
BY
GERT JAN BOENDER
HEVERLEE – LEUVEN, BELGIUM
MAY 2015
2
Zo zijn zij wel vijanden aangaande het Evangelie, om uwentwil,
maar aangaande de verkiezing zijn zij beminden, om der vaderen wil;
–Romeinen 11:28 (SV)
3
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave 3
Abstract 7
1. Inleiding 8
1.1. Inleiding 8
1.2. Relevantie van het onderwerp 9
1.3. Onderzoeksvraag 11
1.4. Onderzoeksmethode 13
1.5. Opzet Masterthesis 14
2. Context 15
2.1. Inleiding 15
2.2. Israël en de Nederlandse maatschappij 15
2.2.1. Geschiedenis van de staat Israël 16
2.2.2. De Gereformeerde Gemeenten in de Nederlandse maatschappij 17
2.2.3. Maatschappelijke karakterisering van de bevindelijk gereformeerden 19
2.2.4. Standpunten over de staat Israël in de Nederlandse maatschappij 20
2.2.5. Representativiteit van Nederlandse standpunten over de staat Israël 22
2.3. Israël en het Nederlandse gereformeerde protestantisme 24
2.3.1. Kerkverbanden binnen het Nederlandse gereformeerde protestantisme 24
2.3.2. De Gereformeerde Gemeenten binnen het gereformeerde protestantisme 25
2.3.3. Standpunten over Israël binnen de gereformeerde traditie 26
2.3.4. De Joodse missie van Nederlandse gereformeerde kerkverbanden 28
2.3.5. Representativiteit van protestantse standpunten over Israël 31
2.4. Israël en de bevindelijk gereformeerden 32
2.4.1. De Gereformeerde Gemeenten binnen de bevindelijk gereformeerden 33
2.4.2. Geschiedenis van de Gereformeerde Gemeenten 34
2.4.3. Karakterisering van De Saambinder 36
2.4.4. Theologie van de Bevindelijk Gereformeerden 38
2.4.5. Verschillende standpunten over Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten 39
2.4.6. Theologische tegenstellingen in de standpunten over Israël 41
2.4.7. Onderzoek naar bevindelijk gereformeerde standpunten over Israël 42
2.4.8. Evaluatie van het onderzoek naar standpunten over Israël 47
4
2.5. Conclusies uit de context van de onderzoeksvraag 49
3. Materiaal en methode 51
3.1. Inleiding 51
3.2. Onderzoeksmateriaal 51
3.3. Beschrijving van de onderzoeksmethode 52
3.3.1. Kwalitatieve inhoudsanalyse 52
3.3.2. Statistische analyse 55
3.4. Toepassing van de onderzoeksmethode op het onderzoeksmateriaal 57
3.4.1. Theoretische concepten voor het codeboek 57
3.4.2. Computercode ter ondersteuning van dataselectie en codering 57
3.4.3. De proefdatasets 58
3.4.4. De subcategorieën van de hoofdcategorie aanleiding 59
3.4.5. De subcategorieën voor de standpunten over het moderne Israël 60
3.4.6. Structurerende afwezigheid in de artikelen 62
3.4.7. De betrouwbaarheid en de validiteit van de geconstrueerde subcategorieën 63
3.4.8. Toepassing van de statistische analyse 65
4. Resultaten 67
4.1. Inleiding 67
4.2. Algemene resultaten 67
4.2.1. De verdelingen van de aanleiding en de standpunten over het moderne Israël 67
4.2.2. De betrouwbaarheid en de validiteit van het codeboek 70
4.3. Tijdsontwikkeling van de standpunten over het moderne Israël 70
4.3.1. De beschrijving van de tijdsontwikkeling van de standpunten 70
4.3.2. De tijdsontwikkeling van de standpunten over de Joden 71
4.3.3. De tijdsontwikkeling van de standpunten over de joodse godsdienst 73
4.3.4. De tijdsontwikkeling van de standpunten over de staat Israël 75
4.3.5. Samenvattende resultaten over de tijdsontwikkeling van de standpunten 77
4.4. Relatie tussen auteurs en de standpunten over het moderne Israël 78
4.4.1. Algemene beschrijving van standpunten van auteurs 78
4.4.2. Het bestaan van groepen op grond van standpunten over het moderne Israël 78
4.4.3. Groepen auteurs met voorkeurstandpunten over de Joden 79
4.4.4. Groepen auteurs met voorkeurstandpunten over de joodse godsdienst 80
4.4.5. Groepen auteurs met voorkeurstandpunten over de staat Israël 82
5
4.4.6. Samenvattende resultaten over de standpunten van leiders 83
4.5. Relatie tussen aanleidingen en de standpunten over het moderne Israël 84
4.5.1. Overzicht van het verband tussen de aanleidingen en de standpunten 84
4.5.2. Algemene beschrijving van de relatie tussen aanleidingen en standpunten 84
4.5.3. De relatie tussen de aanleidingen en de standpunten over de Joden 86
4.5.4. De relatie tussen aanleidingen de standpunten over de joodse godsdienst 86
4.5.5. De relatie tussen aanleidingen en de standpunten over de staat Israël 87
4.5.6. Samenvattende resultaten van het verband tussen aanleidingen en standpunten 87
5. Discussie 89
5.1. Inleiding 89
5.2. Algemene resultaten 89
5.2.1. Meerderheidsstandpunten 89
5.2.2. Antisemitisme 91
5.2.3. Anti-judaïsme en antizionisme 92
5.2.4. Toepasbaarheid van kwalitatieve inhoudsanalyse voor kerkbladen 93
5.3. De tijdsontwikkeling 95
5.3.1. Toename van de aandacht voor de staat Israël rond 1970 95
5.3.2. Van aandacht naar actie 99
5.3.3. Van actie naar verschuiving 101
5.3.4. Van verschuiving naar afname 103
5.3.5. Late reactie van de Gereformeerde Gemeenten op het feit van de staat Israël 104
5.4. De groepen leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten 107
5.4.1. Verscheidenheid in standpunten 107
5.4.2. Leiders en leden 109
5.4.3. Correlaties binnen standpunten van leiders 110
5.5. De aanleidingen en de standpunten over het moderne Israël 111
5.5.1. De aanleiding voor de meerderheidsstandpunten 111
5.5.2. De vervangingsleer 112
5.5.3. De interpretatie van Gods openbaring 112
6. Conclusie 115
6.1. Inleiding 115
6.2. Beantwoording van de onderzoeksvraag 117
6.3. Beleidsaanbevelingen 121
6
Bibliografie 123
Appendices 126
Appendix 1: Codeboek 126
Appendix 2: Tabellen en Figuren 130
7
Abstract
This thesis investigates the positions on contemporary Israel, i.e. the Jews, Judaism
and the state of Israel, within the leadership of the Netherlands Reformed Congregations
during the years 1945–2011. The board for Israel, which embodies the emerged interest for
contemporary Israel, is namely established in 1995 within this Dutch denomination.
The positions are explored by Qualitative Content Analysis of articles of De
Saambinder, the ecclesial magazine of this denomination, which articles are online accessible.
In total nine positions are observed. The Jews are regarded as chosen, interesting, or
ordinary people. Furthermore, Judaism is viewed as interesting, a past, or a false religion.
Finally, the state of Israel is regarded as an eschatological sign, an interesting phenomenon, or
an ordinary state. Of these positions, anti-Judaism and the interest for the Jews and the state of
Israel are predominant. Anti-Semitism is rejected.
Each position is hold by a separate group of leaders. The reflection on the actuality of
Israel has led to position shifts away from ignoring contemporary Israel resulting in the
foundation of the board for Israel.
During the investigated period the Netherlands Reformed Congregations has thus
experienced a shift and is pluralistic concerning the positions on contemporary Israel.
8
1. Inleiding
1.1. Inleiding
In 1948 is de staat Israël uitgeroepen. Pas in 1995, bijna 50 jaar later, wordt binnen de
Gereformeerde Gemeenten, het op twee na grootste protestantse kerkverband van Nederland
met in 2013 ongeveer 106.000 leden, het Deputaatschap voor Israël opgericht.1
Deze
kerkelijke instantie belichaamt de ontstane belangstelling van dit Nederlandse
kerkgenootschap voor het moderne Israël en het opzetten van kerkelijke zending gericht op
Israël. De vertraging tussen de externe politieke realiteit en de interne missiologische reactie
is opmerkelijk. Want andere Nederlandse protestantse kerkgenootschappen hebben al vóór
1948 hun eigen deputaatschap voor zending onder de Joden opgericht.2 Volgens J. J. de Jong,
algemeen secretaris van het Deputaatschap voor Israël, is vooral de Golfoorlog van 1990–
1991 de directe aanleiding; binnen de Gereformeerde Gemeenten is toen de vraag gesteld wat
dit kerkverband voor Israël kan doen.3 Het uitroepen van de staat Israël in 1948, de Zesdaagse
Oorlog in 1967 en de Jom Kippoeroorlog in 1973 heeft niet geleid tot een vergelijkbare
reactie. Het is de vraag of deze veranderde reactie mogelijk niet zozeer het gevolg is van de
1. J. J. de Jong, “Twaalf en een half jaar werk onder Israël,” in Opdat zij barmhartigheid verkrijgen: twaalf
en een half jaar werk onder Israël vanuit de Gereformeerde Gemeenten, red. J. M. D. de Heer, J. J. de Jong, C. J.
Meeuse, en C. Neele (Krabbendijke: Drukkerij & Boekhandel van Velzen, 2008), 10–11; Contributors to
Wikipedia, “Gereformeerde Gemeenten,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gereformeerde_Gemeenten (geraadpleegd 12 juni 2014).
2. J. F. L. Bastiaanse, De Jodenzending en de eerste decennia van de Hervormde Raad voor Kerk en Israël
1925-1996: Een generatie in dienst van de joods-christelijke toenadering (Zoetermeer: Boekencentrum, 1995),
194–195; J. van Gelderen, “Kerk en Israël op de drempel van een nieuwe eeuw 1875-1908,” in Een kerk op zoek
naar Israël, red. H. L. van Stegeren-Keizer (Kampen: Uitgeverij Kok, 1995), 12; M. Drayer, “De Christelijke
Gereformeerde Kerken in de relatie Kerk-Israël,” Vrede over Israël 25, no. 2 (1981).
3. De Jong, “Twaalf en een half jaar werk onder Israël,” 8–11.
9
politieke situatie in 1990 maar van een verschuiving in standpunten over Israël binnen de
Gereformeerde Gemeenten.
1.2. Relevantie van het onderwerp
Het onderwerp van deze masterthesis is de standpunten over het moderne Israël binnen
de Gereformeerde Gemeenten. Zoals hierboven vermeld (1.1.), vormen de Gereformeerde
Gemeenten een relatief groot protestants kerkgenootschap in Nederland. Ze zijn een
traditioneel ingesteld kerkverband; de meeste leden van de Gereformeerde Gemeenten
stemmen op de Staatkundig Gereformeerde Partij en oefenen via deze weg politieke invloed
uit.4 De Gereformeerde Gemeenten vormen veruit het grootste kerkgenootschap binnen de
bevindelijk gereformeerden.5 Deze bevindelijk gereformeerden zijn door hun afwijkende
denkbeelden en gedrag een geïsoleerde groep binnen de Nederlandse maatschappij. Ze wijken
ook af van de andere gereformeerde protestantse kerkgenootschappen omdat die een opener
houding hebben naar de Nederlandse maatschappij. Om deze redenen vormen de
Gereformeerde Gemeenten een relevante en specifieke groep voor een onderzoek.
Naar aanleiding van een onderzoek door het Reformatorisch Dagblad naar
standpunten over Israël van predikanten waaronder ook predikanten van de Gereformeerde
Gemeenten, beschuldigt rabbijn R. Evers hen van antisemitische standpunten.6 Daarnaast
constateert W. Silfhout, lid van het Deputaatschap voor Israël, dat er binnen de
4. Contributors to Wikipedia, “Gereformeerde Gemeenten,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gereformeerde_Gemeenten (geraadpleegd 12 juni 2014); Contributors to Wikipedia,
“Staatkundig Gereformeerde Partij,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://nl.wikipedia.org/wiki/Staatkundig_Gereformeerde_Partij (geraadpleegd 12 juni 2014).
5. C. S. L. Janse, Bewaar het pand: De spanning tussen assimilatie en persistentie bij de emancipatie van de
bevindelijk gereformeerden (Houten: Den Hertog, 1985), 62–70.
6. R. Evers, “Ban antisemitisme uit de kerkbanken,” Trouw, 13 mei 1998.
10
Gereformeerde Gemeenten verschillende standpunten over Israël worden ingenomen.7 Om
deze redenen is het van belang voor de Nederlandse maatschappij om de standpunten over
Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten te kennen en om bij elke standpunt de fractie
personen te weten die dit standpunt inneemt.
Silfhout bespreekt verschillende theologische onderwerpen, waaronder de kerk en het
laatste der dagen, die samenhangen met het standpunt over het Joodse volk.8 Door deze
samenhang impliceren gewijzigde standpunten over Israël theologische veranderingen op
andere gebieden. Als traditioneel ingesteld kerkverband staan de Gereformeerde Gemeenten
echter afwijzend tegenover theologische veranderingen. Toch stelt M. van Campen in een
interview met Jan van Reenen dat vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw de
standpunten over Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten verschoven zijn in de richting
van een meer positieve belangstelling voor Israël.9 Daarom is inzicht in de tijdsontwikkeling
van de standpunten over Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten van belang voor dit
kerkverband en andere kerken.
In deze masterthesis worden sociologische methoden toegepast om de verschuiving
ten opzichte van de missie naar Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten te onderzoeken.
Dit draagt bij aan het onderzoek van de vakgroep Godsdienstwetenschappen en Missiologie
aan de Evangelische Theologische Faculteit, waarin de Joodse missie wordt onderzocht.10
7. W. Silfhout, Eerst de jood en ook de Griek: De kerk in de plaats van Israël? (Houten: Den Hertog, 2006),
75.
8. W. Silfhout “Evangelieverkondiging aan Israël,” in Opdat zij barmhartigheid verkrijgen: twaalf en een
half jaar werk onder Israël vanuit de Gereformeerde Gemeenten, red. J. M. D. de Heer, J. J. de Jong, C. J.
Meeuse, en C. Neele (Krabbendijke: Drukkerij & Boekhandel van Velzen, 2008), 63–79.
9. Jan van Reenen, “Vervangingstheologie is funest,” Reformatorisch Dagblad, 19 februari 2010.
10. Bijvoorbeeld Evert W. van de Poll, Sacred Times for Chosen People: Development, Analysis and
Missiological Significance of Messianic Jewish Holiday Practice (Zoetermeer: Boekencentrum, 2008), 2–7.
11
1.3. Onderzoeksvraag
Deze masterthesis richt zich op standpunten over het moderne Israël.
Wetenschappelijk onderzoek naar standpunten over Israël spitst zich vooral toe op de
negatieve houdingen. Volgens Robert S. Wistrich is dit fenomeen niet met één term
nauwkeurig te beschrijven en daarom maakt hij hiervoor gebruik van een aparte term voor de
negatieve houding ten opzichte van Joden (antisemitisme), ten opzichte van de joodse
godsdienst (anti-judaïsme) en ten opzichte van de staat Israël (antizionisme).11
In lijn hiermee
wordt in deze masterthesis dezelfde driedeling gebruikt om het begrip Israël te omschrijven.
Daarbij zal dit onderzoek zich niet beperken tot negatieve standpunten.
Zoals in de vorige paragraaf is vermeld (1.2.), is het de vraag of de standpunten over
Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten in de loop van de tijd zijn verschoven. Om de
ontwikkeling van de standpunten over het moderne Israël te kunnen achterhalen zal dit
onderzoek zich moeten richten op de periode van na de Tweede Wereldoorlog. Omdat er geen
longitudinaal onderzoek is uitgevoerd naar standpunten over Israël binnen de Gereformeerde
Gemeenten moeten schriftelijke bronnen gebruikt worden. Daarmee wordt het onderzoek
beperkt tot standpunten binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten, want leiders
zetten hun standpunten op schrift om hun achterban te beïnvloeden. Voor het onderzoeken
van standpunten over de staat Israël is de periode van na 1948 relevant. In 2007 bestaat het
Deputaatschap voor Israël twaalf en een half jaar, dat een aanleiding is binnen de leiding van
de Gereformeerde Gemeenten tot schriftelijke reflectie op de eigen standpunten over het
moderne Israël. Omdat gebeurtenissen een aanloop en een nawerking hebben, is een extra
11. Robert S. Wistrich, “The Changing Face of Anti-Semitism: Resilient and Adaptable, Jew-hatred travels
the Globe,” Commentary 135, no. 3 (2013): 31–34.
12
marge van een paar jaar gekozen, waardoor de periode 1945–2011 de relevante periode voor
het onderzoek wordt. Op grond van deze overwegingen wordt de onderzoeksvraag:
Welke standpunten nam de leiding van de Gereformeerde Gemeenten in over het moderne
Israël, waaronder wordt verstaan de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël, in de jaren
1945–2011?
Deze onderzoeksvraag leidt tot een aantal deelvragen.
De eerste deelvraag richt zich op de tijdsontwikkeling van de standpunten over het
moderne Israël. In de vorige paragraaf (1.2.) is het belang van inzicht in deze
tijdsontwikkeling naar voren gekomen. Van een publicatie is vaak een verschijningsdatum
bekend en daardoor kan de tijdsontwikkeling van de standpunten over het moderne Israël
zoals verwoord in deze publicaties worden onderzocht. Hiermee wordt de eerste deelvraag:
Hoe ontwikkelden deze standpunten over het moderne Israël zich gedurende de periode 1945–
2011?
De tweede deelvraag richt zich op de groepen leiders met een bepaald standpunt. In de
vorige paragraaf (1.2.) is het belang genoemd om niet alleen de standpunten te kennen, maar
om ook te weten welke fractie personen een bepaald standpunt inneemt. Doordat de auteur
van een bron vaak bekend is, kunnen bepaalde leiders gekoppeld worden aan een bepaald
standpunt en kunnen leiders gegroepeerd worden rond de verschillende standpunten. Hiermee
wordt de tweede deelvraag: Welke groepen leiders zijn er te onderscheiden op basis van hun
standpunten over het moderne Israël?
De derde deelvraag gaat over de aanleiding om een bepaald standpunt naar buiten te
brengen. Het lijkt er namelijk op dat in de eerste decennia na 1948 de leiders binnen de
Gereformeerde Gemeenten het bestaan van de staat Israël niet relevant genoeg vinden om
13
erover te schrijven. Wat zijn de aanleidingen om er later wél over te gaan schrijven? Meestal
vermeldt een schrijver de aanleiding voor het schrijven aan het begin van het artikel. Dit geeft
inzicht in de factoren uit de context van de Gereformeerde Gemeenten die leiders er toe
hebben gebracht wél te gaan schrijven over het moderne Israël. Dit leidt tot de derde
deelvraag: Welke aanleidingen worden door de leiders genoemd om een standpunt over het
moderne Israël in te nemen?
1.4. Onderzoeksmethode
De Saambinder, het officiële kerkblad van de Gereformeerde Gemeenten, is de meest
representatieve bron voor het onderzoek naar de standpunten binnen de leiding van de
Gereformeerde Gemeenten. Daarom worden artikelen uit dit weekblad gebruikt voor dit
onderzoek. Deze artikelen zijn toegankelijk via het internet.12
Het is aangetoond dat artikelen kunnen worden gebruikt om gezichtspunten over het
Israëlisch-Palestijns conflict te onderzoeken met behulp van inhoudsanalyse.13
Kwalitatieve
inhoudsanalyse is een methode om informatie te reduceren tot die aspecten die relevant zijn
voor de onderzoeksvraag en te abstraheren tot een beperkt aantal categorieën, zodat de
vergelijking van teksten gesystematiseerd wordt.14
Daarom wordt deze methode toegepast op
artikelen uit De Saambinder.
12. Erdee Media Groep, “Digibron,” Erdee Media Groep, http://www.digibron.nl/search/ (geraadpleegd 24
januari 2014).
13. Joep Schaper et al., “Context en kleuring: Onderzoek naar de berichtgeving over het Israëlisch‐Palestijns
conflict in Nederlandse dagbladen,” www.nieuwsmonitor.net/d/111/Rapport_Israel_pdf (geraadpleegd 29 april
2014).
14. Margrit Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice (Los Angeles, CA: SAGE Publications Ltd,
2012), 5–8.
14
1.5. Opzet Masterthesis
In deze masterthesis wordt in hoofdstuk 2 de context van de onderzoeksvraag
geanalyseerd. Bestaand onderzoek uit de wetenschappelijke context wordt samengevat en
geanalyseerd, zodat het belang en de toegevoegde waarde van de onderzoeksvraag duidelijk
wordt. Tegelijkertijd wordt achtergrondinformatie gegeven over de empirische context van de
onderzoeksvraag, waarbinnen de betekenis en het praktisch belang van de onderzoeksvraag is
te begrijpen. In hoofdstuk 3 wordt het onderzoeksmateriaal beschreven en de methode van
onderzoek verder uitgewerkt. In hoofdstuk 4 worden de resultaten van het onderzoek
gepresenteerd. In hoofdstuk 5 worden de resultaten bediscussieerd in het licht van de
onderzoeksvraag. In hoofdstuk 6 worden conclusies gepresenteerd en antwoorden op de
onderzoeksvragen met de daarbij behorende deelvragen geformuleerd.
15
2. Context
2.1. Inleiding
Er is geen specifieke wetenschappelijke literatuur over de onderzoeksvraag, zoals die
is geformuleerd in hoofdstuk 1. Daarom wordt hiervan de empirische context beschreven.
Hiertoe wordt relevant onderzoek samengevat, geanalyseerd en gerelateerd aan de
onderzoeksvraag. De empirische context wordt onderverdeeld in de volgende drie delen. In de
eerste plaats wordt, omdat de Gereformeerde Gemeenten een Nederlands kerkverband
vormen, de relatie tussen de Nederlandse maatschappij en de staat Israël samengevat (2.2.). In
de tweede plaats wordt, omdat de Gereformeerde Gemeenten een Nederlands gereformeerd
protestants kerkverband vormen, de houding van het Nederlandse gereformeerde
protestantisme tot de Joden geanalyseerd (2.3.). In de derde plaats worden, omdat de
Gereformeerde Gemeenten het centrale kerkverband zijn van de bevindelijk gereformeerden,
de standpunten over Israël van deze stroming binnen het Nederlandse gereformeerde
protestantisme weergegeven (2.4.). Ten slotte worden op grond van het in deze drie
paragrafen geanalyseerde onderzoek conclusies getrokken voor de context van de
onderzoeksvraag (2.5.).
2.2. Israël en de Nederlandse maatschappij
Er is wetenschappelijk onderzoek gedaan naar standpunten in de Nederlandse
maatschappij over de staat Israël. In deze paragraaf wordt de relatie tussen dit type onderzoek
en de onderzoeksvraag geanalyseerd. De geschiedenis van de staat Israël (2.2.1.), de positie
van de Gereformeerde Gemeenten in de Nederlandse maatschappij (2.2.2.) en de
16
maatschappelijke karakterisering van de godsdienstige stroming waartoe de Gereformeerde
Gemeenten behoren (2.2.3.) worden eerst beschreven als achtergrond informatie. Daarna
wordt onderzoek naar standpunten in de Nederlandse maatschappij over de staat Israël
samengevat en geanalyseerd (2.2.4.). Ten slotte wordt de relevantie van dit onderzoek voor de
onderzoeksvraag geëvalueerd (2.2.5.).
2.2.1. Geschiedenis van de staat Israël
De staat Israël kan al jaren rekenen op veel internationale aandacht en daarmee op veel
aandacht in Nederlandse media. Hierdoor ontstaan discussies in de Nederlandse maatschappij,
waarbij de standpunten over Israël verschuiven. De volgende gebeurtenissen in de
geschiedenis van de staat Israël vormen hierbij de belangrijkste referentiepunten.15
Tijdens de
Tweede Wereldoorlog worden er door het naziregime ongeveer zes miljoen Joden
omgebracht. Van deze vernietiging is het concentratiekamp Auschwitz het symbool
geworden. In 1948 wordt de staat Israël uitgeroepen. Dit wordt gevolgd door de
Onafhankelijkheidsoorlog waarbij in 1949 een wapenstilstand wordt getekend. In 1956 vindt
de Sinaï-Suez oorlog plaats over het afsluiten van de Suez kanaal voor Israëlische schepen.
Onder druk van de Verenigde Staten trekt Israël zich terug uit de op Egypte veroverde
gebieden. In 1967 worden tijdens de Zesdaagse oorlog de oude stad van Jeruzalem en de
Westelijke Jordaanoever veroverd door Israëlische troepen. In 1973 beginnen Egypte en Syrië
op Grote Verzoendag een gecoördineerde verrassingsaanval tegen Israël. Tijdens deze Jom
Kippoeroorlog oorlog stellen de Arabische olieproducerende landen een embargo in op olie-
export naar de Verenigde Staten, Portugal en Nederland vanwege de steun van deze landen
aan de staat Israël. Nadat de strijd ten gunste van Israël is veranderd roepen de Verenigde
15. American-Israeli Cooperative Enterprise, “Israel: Modern History,” American-Israeli Cooperative
Enterprise, https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/ishisttoc.html (geraadpleegd 21 maart 2014).
17
Naties op tot een staakt-het-vuren. In 1981 tijden de Operatie Opera wordt een Iraakse
kernreactor door Israëlische gevechtsvliegtuigen vernietigd. In 1982 begint Israël de Eerste
Libanonoorlog, die duurt tot 1985. Het doel van deze oorlog is het stoppen van de aanvallen
door de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO). Het gevolg hiervan is dat de PLO Libanon
moest verlaten. In 1990 beginnen de Verenigde Staten de Golfoorlog tegen het Iraakse
regime. Israël wordt daarbij getroffen door Iraakse Scudraketten. Tijdens de Eerste Intifada
(1987–1993) komen Palestijnen uit het land dat onder Israëls beheer viel in opstand. In 1993
worden de Oslo-akkoorden gesloten waarin de Palestijnen zelfbestuur krijgen door de
vorming van de Palestijnse Autoriteit. De Tweede Intifada breekt uit in 2000. In 2002 wordt
met militaire middelen de Operatie Verdedigingsschild uitgevoerd met het doel Palestijnse
terroristen op de Westbank te neutraliseren. In 2006 begint Israël de Tweede Libanonoorlog
om de Hezbollah strijdkrachten onschadelijk te maken. Van december 2008 tot januari 2009
heeft het leger van Israël de Operatie Gegoten Lood uitgevoerd met het doel Hamas in de
Gazastrook uit te schakelen.
Door al deze gebeurtenissen is de staat Israël voortdurend wereldnieuws en dat heeft
invloed op de standpunten in de Nederlandse maatschappij over de staat Israël. De vraag is
hoe de Gereformeerde Gemeenten beïnvloed worden door deze Nederlandse context.
2.2.2. De Gereformeerde Gemeenten in de Nederlandse maatschappij
Voor de Tweede Wereldoorlog wordt de Nederlandse maatschappij gekenmerkt door
de verzuiling. J. M. G. Thurlings geeft hiervan de volgende definitie:
Verzuiling, alias zuilformatie, is een structuur van parallelle, ten opzichte van elkaar
gesegregeerde en gepolariseerde organisatorische complexen, elk op een eigen
levensbeschouwelijke grondslag, werkzaam in primair profane sferen binnen een
maatschappij die de rechten van het levensbeschouwelijke pluralisme heeft erkend.16
16. J. M. G. Thurlings, De Wankele zuil: Nederlandse katholieken tussen assimilatie en pluralisme
(Deventer: Van Loghum Slaterus, 1978), 12.
18
Er waren in Nederland de orthodox-protestantse, de sociaaldemocratische en de
katholieke zuil.17
De Gereformeerde Gemeenten waren onderdeel van de orthodox-
protestantse zuil. De Gereformeerde Gemeenten zijn in de jaren dertig van de twintigste eeuw
te karakteriseren als een gesloten agrarische gemeenschap. Vanaf dat moment komt de trek
van arme agrarische arbeiders van het platteland naar de stad op gang. Onder deze arbeiders
bevinden zich veel leden van dit kerkverband.18
Hierdoor komt de mogelijkheid van de
sociale stijging binnen handbereik en wordt het isolement van de Gereformeerde Gemeenten
in beginsel doorbroken. Na de Tweede Wereldoorlog vindt het proces van ontzuiling plaats en
komt er een open samenleving en binnen de Gereformeerde Gemeenten komt er eerst ook
meer openheid. In reactie op de met de ontzuiling samenhangende maatschappelijke
veranderingen worden er echter na 1970 reformatorische organisaties opgericht, die samen
een nieuwe zuil gaan vormen.19
Deze sociale groep is door C. S. L. Janse aangeduid met de
term bevindelijk gereformeerden en hij beschrijft hoe deze levensbeschouwelijke groep in een
plurale samenleving de interne integratie wil bevorderen door middel van het oprichten van
allerlei eigen zuilorganisaties.20
De eerste aanzetten voor de bevindelijk gereformeerde zuil
zijn te vinden vóór de Tweede Wereldoorlog. In 1918 wordt bijvoorbeeld vanuit de
Gereformeerde Gemeenten de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) opgericht. In de jaren
zestig van de twintigste eeuw krijgen deze organisaties een breder, interkerkelijk karakter,
maar de Gereformeerde Gemeenten behouden de centrale positie bij de uitbouw van de zuil.
17. Hijme Stoffels, Als een briesende leeuw: Orthodox-protestanten in de slag met de tijdgeest (Kampen:
Uitgeverij Kok, 1995), 54–62.
18. M. Golverdingen, Om het behoud van de kerk: Licht en schaduw in de geschiedenis van de
Gereformeerde Gemeenten 1928–1948 (Houten: Den Hertog, 2004), 65–66.
19. Jan Zwemer, In conflict met de cultuur: De bevindelijk gereformeerden en de Nederlandse samenleving
in het midden van de twintigste eeuw (Kampen: Uitgeverij De Groot Goudriaan, 1992), 151.
20. Janse, Bewaar het pand, 8, 66–67, 161–163.
19
In 1971 wordt het Reformatorisch Dagblad opgericht. Janse, die hoofdredacteur hiervan is
van 1971 tot 2003, is een vooraanstaand lid van de Gereformeerde Gemeenten.21
2.2.3. Maatschappelijke karakterisering van de bevindelijk gereformeerden
Volgens onderzoek van G. Dekker en J. Peters zijn deze bevindelijk gereformeerden
ten opzichte van de overige Nederlanders sterk autoritair, etnocentristisch en lokalistisch
georiënteerd.22
Ten opzichte van de overige Nederlanders vertonen ze een onkritische
onderworpenheid aan en een identificatie met autoriteiten. Ze combineren sterkere gevoelens
van nationalisme met een negatievere houding tegenover vreemdelingen. Bovendien hebben
ze minder interesse voor internationale gebeurtenissen door denkpatronen die herinneren aan
de verhoudingen binnen een ambachtelijke-agrarische samenleving. De Gereformeerde
Gemeenten, binnen de context van bevindelijk gereformeerden, vormen dus een
onderscheiden groep binnen de Nederlandse maatschappij. Om deze eigenheid te bewaren
wordt geprobeerd zich af te schermen van de beïnvloeding door deze maatschappij. Uit een
onderzoek van medewerkers van het Reformatorisch Dagblad blijkt bijvoorbeeld dat de
stelling de televisie moet uit onze gezinnen geweerd worden in 1981 door 82,2 procent en in
1998 door 81,9 procent van de bevindelijk gereformeerde ouders wordt onderschreven.23
Deze afscherming van maatschappelijke beïnvloeding betekent niet dat de
Gereformeerde Gemeenten een politiek onbeduidende groep vormen. Zoals hierboven
vermeld (2.2.2.), is de SGP vanuit dit kerkverband opgericht. Leden van de Gereformeerde
21. Binnenlandredactie, “Dr. C. S. L. Janse treedt terug als hoofdredacteur RD,” Reformatorisch Dagblad, 1
augustus 2003.
22. G. Dekker en J. Peters, Gereformeerden in meervoud: Een onderzoek naar de levensbeschouwing en
waarden van de verschillende gereformeerde stromingen (Kampen: Uitgeverij Kok, 1989), 92–101.
23. J. A. Coster, “De bevindelijk gereformeerden en de eeuw in hun hart,” in: De eeuw in het hart: De
bevindelijk gereformeerden op weg naar de eenentwintigste eeuw, red. J. A. Coster (Houten: Den Hertog, 1998),
42.
20
Gemeenten stemmen voornamelijk SGP, want uit onderzoek blijkt dat ouders uit de
Gereformeerde Gemeenten in 1981 voor 96.5 percent en in 1998 voor 94 percent op de SGP
stemden.24
De SGP is een kleine maar zeker geen onbeduidende partij; de SGP kreeg in 2012
3 van de 150 zetels in de Tweede Kamer van het Nederlandse parlement en bovendien is de
SGP in gemeenten, zoals Staphorst, in de zogenoemde “Bijbelgordel” een factor van
betekenis.25
2.2.4. Standpunten over de staat Israël in de Nederlandse maatschappij
Doordat het zelden rustig is rond Israël (2.2.1.) kan de staat Israël rekenen op veel
belangstelling in de media en dat leidt weer tot veel wetenschappelijk onderzoek. Joep
Schaper en collega’s hebben vanuit een journalistiek perspectief onderzoek uitgevoerd naar de
berichtgeving over het Israëlisch‐Palestijns conflict in vier Nederlandse kranten: De
Telegraaf, NRC Handelsblad, de Volkskrant en Trouw.26
Ze hebben artikelen uit deze kranten
onderzocht met behulp van wat zij automatische en handmatige inhoudsanalyse noemen. Bij
de eerste methode coderen ze teksten met behulp van zoektermen en bij de tweede met behulp
van in de tekst aanwezige standpunten over de oorzaken van het conflict van Israël met de
Palestijnen. Margrit Schreier duidt deze twee methoden aan met kwantitatieve respectievelijk
kwalitatieve inhoudsanalyse; de eerste richt zich op de letterlijke tekst, terwijl de tweede
gericht is op de latente betekenis.27
Schaper en collega’s kunnen met deze methoden de
invalshoeken van de verschillende kranten over de tijd met elkaar vergelijken. Volgens hen
hebben de kranten verschillende standpunten over het conflict en Schaper en collega’s
24. Coster, “De bevindelijk gereformeerden en de eeuw in hun hart,” 50.
25. Contributors to Wikipedia, “Staatkundig Gereformeerde Partij,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://nl.wikipedia.org/wiki/Staatkundig_Gereformeerde_Partij (geraadpleegd juni 2014).
26. Schaper et al., “Context en kleuring.”
27. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 13–15.
21
interpreteren deze verschillen als een gebrek aan journalistieke objectiviteit. Echter, Anita van
Hoof beargumenteert dat de informatiefunctie en de commentaarfunctie van een krant ingebed
zijn in de eigen identiteit van de krant en dat deze identiteit gevormd wordt door de relatie
tussen de krantenmakers en de lezers.28
Binnen dit kader zijn de verschillen tussen kranten
geen journalistieke onvolkomenheid, maar een gevolg van de eigen identiteit van de
verschillende kranten. Elke krant representeert een groep van schrijvers en lezers met eigen
standpunten over het Israëlisch‐Palestijns conflict. Vanuit dit laatste perspectief kan de
inhoudsanalyse van tijdschriftartikelen worden gebruikt om de standpunten van verschillende
sociale groepen in de Nederlandse maatschappij te onderzoeken.29
In het onderzoek van
Schaper en collega’s wordt de periode van 2000 tot en met 2011 geanalyseerd. Op deze
tijdschaal wordt de ontwikkeling vooral gedomineerd door fluctuaties veroorzaakt door de
actualiteit in het Midden-Oosten. De meetwaarde op een bepaald moment wordt sterk bepaald
door de politieke situatie in het Midden-Oosten op dat moment. Het is de vraag of de
standpunten van de kranten in de loop van de tijd verschuivingen laten zien als gekeken wordt
op een tijdschaal van meerdere decennia. Bovendien is het de vraag hoe representatief de
standpunten in deze vier kranten zijn voor de Gereformeerde Gemeenten.
Deze twee vragen kunnen verder geanalyseerd worden met behulp van de resultaten
uit het onderzoek van Olaf Buitelaar; hij onderzoekt de houding van de Nederlandse regering
en politieke partijen in de Tweede Kamer ten opzichte van acht Israëlisch-Arabische
conflicten.30
Bij de Onafhankelijkheidsoorlog in 1948 neme zowel de regering als de Tweede
Kamer een neutrale positie in. Tot en met de Jom Kippoeroorlog is de regering pro-Israëlisch.
28. Anita van Hoof, “Codeurstraining: De regionale krant als socius,” in Inhoudsanalyse: Theorie en praktijk,
red. Fred Wester (Alphen a/d Rijn: Kluwer, 2006), 99–104.
29. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 20–21.
30. Olaf Buitelaar, “De houding van de Nederlandse regering en Tweede Kamer ten opzichte van acht
Israëlisch-Arabische conflicten” (master’s thesis, Leiden University, 2013), 53.
22
Tijdens de Eerste Libanonoorlog in 1982 is de regering pro-Arabisch. Tijdens de Eerste
intifada is de houding van de regering neutraal, terwijl tijdens de tweede intifada de houding
weer pro-Arabisch is. Tijdens de Tweede Libanonoorlog in 2006 is de houding van de
regering weer pro-Israëlisch. Dit onderzoek laat een ontwikkeling zien in het standpunt over
de staat Israël van de Nederlandse regering. Vóór de Eerste Libanonoorlog is de Nederlandse
regering pro-Israëlisch en vanaf dat moment staat de regering kritischer tegen over de staat
Israël. De SGP neemt echter na 1948 in alle gevallen een pro-Israëlisch standpunt in. Dit
onderzoek van Buitelaar laat zien dat er een verschuiving heeft plaatsgevonden in de
Nederlandse standpunten over Israël van pro-Israëlisch naar meer pro- Arabisch. Hieruit volgt
dat eenentwintigste-eeuwse standpunten over de conflicten van Israël niet zomaar
geëxtrapoleerd kunnen worden naar de twintigste eeuw. Voor de ontwikkeling van de
standpunten moet heel de periode van 1948 tot heden geanalyseerd worden. Daarnaast blijkt
uit het afwijkend stemgedrag van de SGP, dat een standpunt over Israël van een Nederlandse
krant of van de Nederlandse regering niet automatisch representatief is voor de leden van de
SGP in de Nederlandse maatschappij.
2.2.5. Representativiteit van Nederlandse standpunten over de staat Israël
De SGP is de politieke partij waar leden van de Gereformeerde Gemeenten op
stemmen en daarmee is het SGP-standpunt het meest representatief voor dit kerkverband
(2.2.3.). Uit het afwijkend stemgedrag van de SGP blijkt dat het standpunt over de staat Israël
van de Nederlandse regering en daarmee van het Nederlandse volk niet als representatief kan
worden beschouwd voor de Gereformeerde Gemeenten. Dit komt doordat de Gereformeerde
Gemeenten een duidelijk onderscheiden groep zijn binnen de Nederlandse maatschappij.
Daarmee kunnen ook de resultaten voor de vier kranten uit het onderzoek van Schaper en
collega’s niet automatisch als representatief worden beschouwd voor de Gereformeerde
23
Gemeenten. Voor een onderzoek dat wel representatief is voor de Gereformeerde Gemeenten
moeten artikelen uit een periodiek waarin leiders van de Gereformeerde Gemeenten hun
standpunt over Israël weergeven, worden geanalyseerd. Het onderzoek van Schaper en
collega’s laat wel de bruikbaarheid van inhoudsanalyse zien voor het analyseren van
periodieken. Voor de inhoudsanalyse kunnen de kenmerken van tijdschriftartikelen worden
gedefinieerd met behulp van de opzet van Fred Westers en collega’s:
(1) identificatiekenmerken zoals naam en datum, (2) journalistieke kenmerken zoals auteur,
grootte, genre en aanleiding en (3) inhoudelijke kenmerken, zoals standpunten en gerefereerde
bronnen.31
Deze indeling biedt een kader voor de drie deelvragen (1.3.), waarin het gaat om
de relatie tussen de drie variabelen datum, auteur en aanleiding en de inhoudelijke variabelen
over de Israëlstandpunten. De range voor de variabele datum valt af te leiden uit het
onderzoek van Buitelaar: voor het waarnemen van verschuivingen in de standpunten over
Israël is het noodzakelijk om de ontwikkeling vanaf 1948 te analyseren. Daarom is in de
onderzoeksvraag gekozen voor de periode 1945–2011.
Binnen het Israëlisch‐Palestijns conflict vormt het land een belangrijke factor. In de
bovengenoemde onderzoeken (2.2.4.) is de politieke invalshoek dominant. Voor de
Gereformeerde Gemeenten is echter de theologische invalshoek van belang. Silfhout
beschouwt bijvoorbeeld het land Israël niet vanuit een politieke invalshoek, maar vanuit de
landbelofte van God aan Abraham.32
Deze theologische invalshoek komt voort uit de
protestantse context van de Gereformeerde Gemeenten. Deze context wordt besproken in de
volgende paragraaf (2.3.).
31. Fred Wester, Alexander Pleijter, en Ellen Hijmans, “Instrument en codeerformulier: Wetenschap in de
krant,” in Inhoudsanalyse: Theorie en praktijk, red. Fred Wester (Alphen a/d Rijn: Kluwer, 2006), 68.
32. W. Silfhout, “Geldt de landbelofte nog steeds?” in Trouw aan Israël, red. C. J. Meeuse, G. Roos, en C.
Sonnevelt (Houten: Den Hertog, 2004), 82–105.
24
2.3. Israël en het Nederlandse gereformeerde protestantisme
Resultaat van onderzoek naar standpunten over Israël in de Nederlandse maatschappij
kan dus niet automatisch als representatief worden beschouwd voor standpunten binnen de
Gereformeerde Gemeenten, omdat voor dit kerkverband niet politieke en maatschappelijke,
maar theologische argumenten doorslaggevend zijn. De Gereformeerde Gemeenten vormen
een kerkverband binnen het Nederlandse gereformeerde protestantisme. Het is de vraag van
deze paragraaf of resultaat van onderzoek naar standpunten over Israël binnen het
Nederlandse gereformeerde protestantisme als representatief kan worden beschouwd voor dit
kerkverband. Naar deze standpunten over Israël is onderzoek gedaan en dit wordt in deze
paragraaf geanalyseerd. Eerst wordt een overzicht van de kerkverbanden binnen het
Nederlandse gereformeerde protestantisme gegeven (2.3.1.) en de plaats van de
Gereformeerde Gemeenten daarbinnen (2.3.2.). Daarna wordt onderzoek naar standpunten
over Joden van gereformeerde theologen in de zeventiende en achttiende eeuw beschreven
(2.3.3.) en onderzoek naar Jodenzending van protestantse kerkverbanden samengevat (2.3.4.).
Ten slotte wordt de relevantie van dit onderzoek voor de onderzoeksvraag geanalyseerd en
geëvalueerd (2.3.5.).
2.3.1. Kerkverbanden binnen het Nederlandse gereformeerde protestantisme
Het overzicht van de geschiedenis van het Nederlandse gereformeerde protestantisme
is weer te geven als een patroon van splitsingen en fusies.33
Hier volgt een korte samenvatting
die gericht is op de grotere kerkverbanden. In de zestiende eeuw ontstond de Gereformeerde
Kerk en die krijgt in 1816 de naam Nederlandse Hervormde Kerk. Vanaf 1834 scheiden
33. Janse, Bewaar het pand, 63, 74–77; Contributors to Wikipedia, “Gereformeerd protestantisme,”
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gereformeerd_protestantisme (geraadpleegd 29 mei 2014).
25
gemeenten zich af van deze kerk, omdat ze zich niet meer kunnen vinden in het geestelijk
klimaat en willen terugkeren naar de gereformeerde orthodoxie. In 1838 komt er binnen deze
groep gemeenten een scheuring tussen de Christelijke afgescheiden gemeenten, die wel
erkenning bij de overheid aanvragen, en de Gereformeerde Gemeenten onder het kruis, die dit
weigeren en daarom door de overheid worden vervolgd. In 1841 wordt L. G. C. Ledeboer
afgezet, omdat hij de verplichting van het zingen van gezangen afwijst; door zijn werk
ontstaan de Ledeboeriaanse gemeenten. In 1869 verenigen de afgescheiden gemeenten en een
deel van de Gemeenten onder het kruis zich tot de Christelijk Gereformeerde Kerk. Bij de
Doleantie in 1886 ontstaan de Nederduits gereformeerde kerken en deze verenigen zich in
1892 met het grootste deel van de Christelijk Gereformeerde Kerk tot de Gereformeerde
Kerken in Nederland. De overige gemeenten gaan verder als Christelijk Gereformeerde
Kerken. In 1907 verenigen de Gereformeerde Gemeenten onder het kruis en de meeste
Ledeboeriaanse gemeenten zich tot de Gereformeerde Gemeenten. Bij de Vrijmaking van
1944 splitsen verschillende gemeenten zich af van de Gereformeerden Kerken in Nederland
en vormen de zogenoemde Gereformeerde Kerken vrijgemaakt. In 2004 gaan de Nederlandse
Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland op in de Protestantse Kerk in
Nederland. Een aantal gemeenten gaat niet mee in deze fusie en de meesten van deze
gemeenten vormen de Hersteld Hervormde Kerk.
2.3.2. De Gereformeerde Gemeenten binnen het gereformeerde protestantisme
In 2013 hebben de Gereformeerde Gemeenten ongeveer 106.000 leden en ze vormen
daarmee in omvang het derde protestantse kerkgenootschap na de Protestantse Kerk in
Nederland en de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt.34
De Gereformeerde Gemeenten zijn
34. Contributors to Wikipedia, “Gereformeerde Gemeenten,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gereformeerde_Gemeenten (geraadpleegd 12 juni 2014).
26
een bevindelijk gereformeerd kerkgenootschap. Volgens Dekker en Peters vormen deze
bevindelijk gereformeerden een onderscheiden groep binnen het Nederlandse gereformeerde
protestantisme.35
Anne van der Meiden geeft van deze groep de volgende karakteristieken: (1)
de nadruk op de leer van de uitverkiezing, (2) de nadruk op de noodzaak van de bekering als
bewijs van het door God uitverkoren zijn, (3) de kloof tussen bekeerden en niet-bekeerden,
(4) de bevinding, waaronder wordt verstaan de strikt persoonlijke beleving van de omgang
met God, als vrucht van bekering, (5) de hoogachting voor de oude schrijvers, met wie
gereformeerde theologen uit de zeventiende en achttiende eeuw worden bedoeld, (6) de
lijdelijkheid als belijdenis van de menselijke onmacht om iets aan de eigen zaligheid te
kunnen toedoen, (7) de berusting in alles wat de mens door de voorzienigheid van God
overkomt, (8) het aanvaarden van de Bijbel als het zuivere geïnspireerde Woord van God en
(9) het onderstrepen van de noodzakelijkheid van de werking van de Heilige Geest voor de
toepassing van Gods Woord aan het hart van een individu.36
Door deze karakteristieken zijn
de Gereformeerde Gemeenten, als centraal kerkverband binnen de bevindelijk
gereformeerden, een afzonderlijke groep niet alleen in de Nederlandse maatschappij, maar
ook in het geheel van het Nederlandse gereformeerde protestantisme.37
2.3.3. Standpunten over Israël binnen de gereformeerde traditie
Graham Keith en Heiko Oberman hebben onderzoek gedaan naar de standpunten over
de Joden van de tweede generatie gereformeerden in zestiende en zeventiende eeuw.
38 Zij
35. Dekker en Peters, Gereformeerden in meervoud, 22–39.
36. Anne van der Meiden, ‘De zwarte kousen kerken’: bevindelijk heroverwogen portret (Baarn: Ten Have,
1993), 19–20.
37. Janse, Bewaar het Pand, 80–81.
38. Graham Keith, Hated Without a Cause: A Survey of Anti-Semitism (Cumbria (UK): Paternoster Press,
1997), 178–184; Heiko A. Oberman, Wortels van het antisemitisme: Christenangst en jodenramp in het tijdperk
van humanisme en reformatie (Kampen: Uitgeverijmaatschappij J. H. Kok, 1983), 127.
27
geven de volgende redenen voor de positieve houding van deze gereformeerden ten opzichte
van de Joden: (1) Ze zijn vluchtelingen en voelen een lotsverbondenheid met de verstrooide
Joden. Daardoor kan de verdrijving van de Joden niet meer ondubbelzinnig worden gebruikt
als het bewijs van Gods straf. (2) Ze leggen de nadruk op het ene verbond in de ongedeelde
Heilige Schrift. Het gaat om de ene God die steeds zijn woord houdt en zich niet laat
afbrengen van zijn voornemen door de ongehoorzaamheid van zijn volk, of dat nu Joden of
christenen zijn. (3) Zij leren de totale verdorvenheid van de mensheid en vanuit die leer is het
ongepast om de Joden te bestempelen als een ergere categorie zondaren. (4) Ze leggen de
nadruk op een letterlijke uitleg van de Bijbel en dat geeft zicht op de onvervulde beloften voor
Israël; ze hebben daardoor een positieve toekomstverwachting en verwachtten een bekering
voor Israël.
Er is ook specifiek onderzoek gedaan naar standpunten over de Joden van Nederlandse
gereformeerde theologen in het verleden. Van Campen heeft de visies op de Joden van
Nederlandse gereformeerde theologen in de zeventiende en achttiende eeuw onderzocht.39
Volgens hem was er lange tijd nauwelijks wetenschappelijke belangstelling voor de aandacht
voor de Joden onder gereformeerde theologen in de zeventiende en achttiende eeuw. Pas na
1969 verandert dit en verschijnen over dit onderwerp theologische publicaties. Hij
concludeert dat toonaangevende gereformeerde theologen in de zeventiende en achttiende
eeuw een nationale bekering van Israël verwachten en voor de meesten impliceert dat ook een
terugkeer naar het beloofde land en de wederopbouw van Jeruzalem.40
Een van deze
theologen is Wilhelmus à Brakel (1635–1711). Hij verwacht een heerlijke staat van de kerk op
aarde, als de hele Joodse natie Jezus zal erkennen als de Messias; dan zullen de Joden weer
39. M. van Campen, Gans Israël: Voetiaanse en coccejaanse visies op de Joden gedurende de zeventiende en
achttiende eeuw II (Zoetermeer: Boekencentrum, 2006), 16–17, 577.
40. Ibid., 577.
28
wonen in het land Kanaän en Jeruzalem zal dan herbouwd worden.41
Volgens dit onderzoek
van Van Campen nemen de gereformeerde theologen in de zeventiende en achttiende eeuw
dus een positief standpunt in over het Joodse volk en interpreteren deze theologen de voor hen
toekomstige Joodse staat als een werk van God. Volgens Van Campen is het een zaak van
verder onderzoek in welke mate de gedachten over de Joden van deze theologen zijn blijven
doorleven in de negentiende eeuw.42
2.3.4. De Joodse missie van Nederlandse gereformeerde kerkverbanden
Bovengenoemde standpunten zijn in de negentiende eeuw omgezet in missionaire
activiteiten. Naar deze zending onder Joden is onderzoek gedaan. Hieronder volgt een
overzicht van wat wel en niet is onderzocht.
J. F. L. Bastiaanse heeft Jodenzending binnen de Nederlandse Hervormde Kerk
onderzocht.43
In de zeventiende eeuw zijn er in de Noordelijke Nederlanden wel pogingen
gedaan binnen de Gereformeerde Kerk om een begin te maken met Jodenzending, maar
uiteindelijk heeft dit niet tot concrete zendingsactiviteiten geleid. De hernieuwde
belangstelling voor zending in de negentiende eeuw leidt tot het oprichten van
genootschappen voor Jodenzending. In Nederland is dat de in 1861 opgerichte Nederlandse
Vereniging voor Israël (NVVI). Al is dit genootschap niet kerkelijk gebonden, in het bestuur
zitten voornamelijk predikanten uit de Nederlandse Hervormde Kerk. In 1925 wordt de
Hervormde W. ten Boom predikant-zendeling voor de NVVI. Toen in 1941 de NVVI dreigt te
worden opgeheven door de Duitse bezetter, wordt het werk ondergebracht in de Hervormde
Raad voor Kerk en Israël. In 1949 geeft de Nederlandse Hervormde Kerk aan Israël een
41. W. à Brakel, Redelijke Godsdienst, 6e druk (Utrecht: Uitgeverij De Banier, 1985), 3: 136, 320–321.
42. Van Campen, Gans Israël, 581.
43. Bastiaanse, De Jodenzending, 3–5, 11–16, 79, 194–195, 474–479, 483–485, 613– 617.
29
positieve plaats in haar belijden; de kerkorde definieert de houding van de kerk tot Israël met
behulp van de term gesprek. Met de verandering van zending naar gesprek, wordt de relatie
als gelijkwaardig gedefinieerd en wordt het van belang wat Israël de kerk heeft te zeggen.
Volgens Bastiaanse is de Jodenzending een noodzakelijke fase in de geschiedenis van de
Joods-christelijke toenadering.
In zijn poefschrift behandelt G. J. van Klinken opvattingen binnen de Gereformeerde
Kerken in Nederland over het Jodendom.44
Bij de afgescheidenen leeft een sterk besef van
vreemdeling te zijn en de verlossing daarvan is niet te verwachten door het handelen van de
eigen groep, maar door het handelen van God. Dat geeft lotsverbondenheid met de Joden, die
ook als vreemdeling leven, en verwachting, door de blijvende trouw van God aan Israël, op
verlossing van dat volk en daarmee van de volkeren. In de Christelijke Gereformeerde Kerk
wordt er in 1875 een commissie voor zending op gericht. E. Kropveld is een predikant van
Joodse afkomst en wordt daarom als eerste in de commissie benoemd. Bij de Dolerenden
bestaat geen organisatie voor zending onder Israël. De voorman van de dolerenden A. Kuyper
wil de orthodox protestanten activeren tot een strijdbare houding met als doel herkerstening
van de hele samenleving. Het gaat in de geschiedenis om een keuze voor of tegen Christus.
Daarom strijden de kerken zelfbewust, antithetisch en activistisch voor de eer van Christus.
Na het ontstaan van de Gereformeerde Kerken in Nederland in 1892 wordt het werk van de
commissie ingekaderd binnen de door Kuyper getrokken principiële lijnen en voortgezet
binnen als het deputaatschap voor de zending onder de Joden. Joden dienen het Jodendom
achter zich te laten en zich te bekeren tot het christendom. De joden, die Christus verwierpen,
dienen bestreden te worden. De kerk is zichzelf genoeg en heeft de Joden niet nodig voor haar
toekomst. Na de Tweede Wereldoorlog verandert het karakter van het werk van het
44. G. J. van Klinken, Opvattingen in de Gereformeerde Kerken in Nederland over het Jodendom, 1896–
1970 (Kampen: Uitgeverij Kok Kampen, 1996), 12–19. 23, 39, 53, 57, 63–65, 70.
30
deputaatschap.45
Veel Nederlandse Joden hebben de oorlog niet overleefd. Daarnaast komt
met de stichting van de staat Israël de vraag naar boven, of hier sprake was van vervulling van
Bijbelse profetie. Bovendien ontstaat er met de staat Israël een mogelijk nieuw
zendingsgebied. In 1958 wordt een predikant naar Israël uitgezonden. In 1961 wordt de naam
van het deputaatschap gewijzigd in Deputaten voor de verkondiging van het Evangelie onder
Israël. Dit is omdat het woord zending bij Joden een ongunstige klank heeft en omdat het volk
Israël niet op één lijn kan worden gesteld met heidenen. Aan de andere kant wordt het woord
gesprek afgewezen door de toenmalige Gereformeerden Kerken. In 1976 wordt de naam van
het deputaatschap weer gewijzigd.46
Het wordt nu Deputaten voor Kerk en Israël, om het
respect voor de eigen identiteit van Israël tot uiting te laten komen. Er komt meer de nadruk
op het gesprek te liggen.
Naar het deputaatschap binnen de Christelijk Gereformeerde Kerken is geen
wetenschappelijk onderzoek gedaan en daarom worden hier voor de volledigheid de bijdragen
van M. Drayer en H. D. Rietveld samengevat.47
Binnen dit kerkverband wordt in 1931 het
Deputaatschap voor de Zending onder de Joden ingesteld. Met traktaten wordt geprobeerd de
Nederlandse Joden te bereiken. Door de Tweede Wereldoorlog en de daarbij samenhangende
Jodendeportaties, komt het werk zo goed als stil te liggen. In 1953 wordt het werk weer
opgepakt als Evangelieverkondiging onder Israël. Dit gebeurt eerst in Hamburg en vanaf
1960 tot 2000 in Israël. In 2001 wordt de naam veranderd in Deputaatschap Kerk en Israël.
45. F. Rozemond, “Van Zending naar evangelieverkondiging 1945–1965,” in Een kerk op zoek naar Israël:
Geschiedenis van het deputaatschap voor ‘Kerk en Israël’ van de Gereformeerde Kerken in Nederland 1875–
1995, red. H. L. van Stegeren-Keizer (Kampen: Uitgeverij Kok, 1995), 122–136; 147–149.
46. H. L. van Stegeren-Keizer, “Kerk en Israël 1965–1995,” in Een kerk op zoek naar Israël: Geschiedenis
van het deputaatschap voor ‘Kerk en Israël’ van de Gereformeerde Kerken in Nederland 1875–1995, red. H. L.
van Stegeren-Keizer (Kampen: Uitgeverij Kok, 1995), 210–212, 234.
47. M. Drayer, “De Christelijke Gereformeerde Kerken in de relatie Kerk-Israël,” Vrede over Israël 25, no. 2
(1981); H. D. Rietveld, “De Christelijke Gereformeerde Kerken en hun contact met Israël,” Kerk en Israël,
http://www.kerkenisrael.nl/diversen/historisch-overzicht.php (geraadpleegd 23 april 2014).
31
Dit brengt een verschuiving tot uitdrukking in de richting van een gelijkwaardige ontmoeting
en daarmee dus in de richting van gesprek.
In 1995 is het Deputaatschap voor Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten een feit
(1.1.). Ook naar dit deputaatschap is geen wetenschappelijk onderzoek verricht.
De Gereformeerde Kerken vrijgemaakt hebben geen eigen deputaatschap. Er zijn
voorstellen aan de Generale Synode gedaan voor het oprichten van een eigen Deputaatschap
Kerk en Israël, maar dit voorstel is in 2015 door de Generale Synode niet aangenomen.48
De pas in 2004 ontstane Hersteld Hervormde Kerk heeft in 2013 een commissie voor
Israël ingesteld, die zich zal bezinnen op de verhouding tussen de christelijke kerk en het
Joodse volk en die daarna een beleidsplan zal opstellen voor de praktische uitwerking.49
De verschillende kerkverbanden vertonen elk een eigen historische ontwikkeling als
het gaat om de missie onder de Joden. Zo is het opmerkelijk dat de Gereformeerde
Gemeenten pas in 1995 een deputaatschap voor Israël kreeg, terwijl in de negentiende eeuw
onder de afgescheidenen de standpunten over Israël van de gereformeerde theologen uit de
zeventiende en achttiende eeuw voortleven en worden omgezet in zendingsactiviteiten onder
de Joden. Daarnaast valt het op dat voor twee van de zes kerkverbanden wetenschappelijk
onderzoek is gedaan naar de missie onder de Joden.
2.3.5. Representativiteit van protestantse standpunten over Israël
Uit onderzoek zoals dat van Van Campen kan worden afgeleid wat de standpunten
over Israël waren van Nederlandse gereformeerde theologen in de zeventiende en achttiende
48. Yachad, “In de GKv komt géén Deputaatschap Kerk en Israël,” Yachad, http://www.yachad.nl/home (
geraadpleegd 5 maart 2015).
49. Generale diaconale commissie, “Israël,” Hersteld Hervormde Kerk,
http://www.hersteldhervormdekerk.nl/diaconaat/beleidsgebieden/buitenlands-diaconaat/israall (geraadpleegd 30
april 2014).
32
eeuw. Bovendien worden de geschriften van deze gereformeerde theologen als richtinggevend
aanvaard door de bevindelijk gereformeerden waaronder de Gereformeerde Gemeenten.50
Uit
dit soort onderzoek kan echter niet worden afgeleid wat de standpunten over Israël binnen de
Gereformeerde Gemeenten zijn, omdat er niet is onderzocht hoe deze bronnen uit de
zeventiende en achttiende eeuw worden gebruikt in dit kerkverband om te komen tot een
eigen standpuntbepaling. Daarnaast blijkt uit de studies over Jodenzending dat elk
kerkverband een eigen tijdsverloop met betrekking tot de standpunten over Israël heeft. Dit
betekent dat resultaten van een onderzoek naar de Nederlandse Hervormde Kerk en de
Gereformeerde Kerken in Nederland niet zomaar kunnen worden geëxtrapoleerd naar de
Gereformeerde Gemeenten. Daarvoor moeten de standpunten binnen de Gereformeerde
Gemeenten zelf onderzocht worden. Daarom is het kerkverband van de Gereformeerde
Gemeenten benoemd als de te onderzoeken groep in de onderzoeksvraag.
De standpunten binnen de Gereformeerde Gemeenten worden gevormd door de
bevindelijk gereformeerde context van dit kerkverband. Deze context wordt besproken in de
volgende paragraaf (2.4.).
2.4. Israël en de bevindelijk gereformeerden
De bevindelijk gereformeerden zijn een onderscheiden groep, zowel binnen het
gereformeerde protestantisme als binnen de Nederlandse maatschappij. Resultaten van
onderzoek naar de standpunten over Israël in de twee laatste groepen kunnen daarom niet
zondermeer worden geëxtrapoleerd naar standpunten over Israël binnen de bevindelijk
gereformeerden. Daarom ligt in deze paragraaf de focus op de deze laatste groep. In de eerste
plaats wordt de plaats van de Gereformeerde Gemeenten binnen de bevindelijk
50. Janse, Bewaar het pand, 73.
33
gereformeerden beschreven (2.4.1.). Daarna wordt de geschiedenis van de Gereformeerde
Gemeenten samengevat in zoverre het een relatie heeft met het thema Israël (2.4.2.) en De
Saambinder, het kerkblad van de Gereformeerde Gemeenten, gekarakteriseerd (2.4.3.).
Vervolgens worden de bevindelijk gereformeerde theologie (2.4.4.), verschillende
standpunten over Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten (2.4.5.) en de theologische
tegenstellingen in deze standpunten over Israël besproken (2.4.6.). Na deze
achtergrondinformatie wordt onderzoek met resultaten over de relatie tussen de bevindelijk
gereformeerden en het thema Israël geanalyseerd (2.4.7.). Ten slotte wordt het verband van
dit onderzoek met de onderzoeksvraag geanalyseerd en geëvalueerd (2.4.8.).
2.4.1. De Gereformeerde Gemeenten binnen de bevindelijk gereformeerden
Van der Meiden komt in 1993 tot het volgende overzicht van de bevindelijk
gereformeerde kerken die hij ‘de zwarte kousen kerken’ noemt: (1) de Gereformeerde
Gemeenten met ruim 90.000 leden, (2) de Gereformeerde Gemeenten in Nederland met
ongeveer 19.000 leden, (3) de Gereformeerde Gemeenten in Nederland (buiten verband) met
ongeveer 3500, (4) de Oud Gereformeerde Gemeenten met bijna 20.000 leden, (5) gemeenten
van de Christelijke Gereformeerde Kerken rond het blad Bewaar het Pand met naar schatting
15.000 leden en (6) gemeenten die behoren bij de Gereformeerde Bond in de Nederlandse
Hervormde Kerk voor een deel gegroepeerd rond het blad Het Gekrookte Riet met naar
schatting 75.000 leden.51
Hierbij zijn de losse gemeenten niet meegenomen. Volgens dit
overzicht vormen de Gereformeerde Gemeenten de grootste groep binnen de bevindelijk
gereformeerden. Dit overzicht maakt ook duidelijk dat naast bevindelijk gereformeerde
kerkverbanden er ook bevindelijk gereformeerde gemeenten zijn binnen de toenmalige
Nederlandse Hervormde Kerk en de Christelijke Gereformeerde Kerken. Dit laatste maakt het
51. Van der Meiden, ‘De zwarte kousen kerken’, 16–18.
34
niet eenvoudig om de omvang van de bevindelijk gereformeerde groepering te berekenen en
Janse schat in 1985 de omvang op ongeveer een kwart miljoen mensen.52
Volgens hem nemen
de Gereformeerde Gemeenten een middenpositie in binnen de bevindelijk gereformeerden.
Daarbij behoren de Oud Gereformeerde Gemeenten, de Gereformeerde Gemeenten in
Nederland en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland (buiten verband) tot de
conservatievere rechtervleugel van de bevindelijk gereformeerden, terwijl de bevindelijk
gereformeerden binnen de Nederlandse Hervormde Kerk en de Christelijke Gereformeerde
Kerken veelal tot de progressievere linkervleugel behoren. Vanwege deze middenpositie komt
men onder het kader van de verschillende organisaties van de bevindelijk gereformeerden
veel leden van de Gereformeerde Gemeenten tegen.
2.4.2. Geschiedenis van de Gereformeerde Gemeenten
In deze paragraaf worden momenten uit de geschiedenis van de Gereformeerde
Gemeenten beschreven die vanuit het perspectief van het thema Israël relevant zijn. Na de
vereniging in 1907 (2.3.1.) wordt G. H. Kersten een centraal figuur binnen de Geformeerde
Gemeenten en hij gebruikt zijn organisatorische talenten om de Gereformeerde Gemeenten tot
een hechte eenheid te smeden.53
De houding van Kersten ten opzichte van de Joden verdient speciale aandacht. Tijdens
de Tweede Wereldoorlog neemt Kersten een passieve houding aan ten opzichte van de
nazi’s.54
Hij vindt als voorzitter van de Vereniging voor Gereformeerd Schoolonderwijs,
waaronder de lagere scholen van de Gereformeerde Gemeenten vallen, dat het verzoek van de
Duitse overheid om Joodse kinderen te melden gehoorzaamd moet worden. R. Kok
52. Janse, Bewaar het pand, 66–69.
53. Zwemer, In conflict met de cultuur, 56–59.
54. Golverdingen, Om het behoud van een kerk, 142–146, 204.
35
daarentegen stimuleert de school in Veenendaal om de opgave van Joodse kinderen te
weigeren. Dit is één van de oorzaken dat er spanningen zijn ontstaan tussen Kersten en Kok.
In de jaren na de oorlog komen deze spanningen tot een ontlading binnen het kerkverband. In
1950 wordt Kok geschorst en in 1953 vindt er een scheuring plaats.
Volgens Jan Zwemer wordt als gevolg van de scheuring in 1953 alles dat aan het
bestaan van ‘vleugels’ herinnert als een bedreiging van het kerkverband gezien.55
Hij
karakteriseert de ontwikkeling in de Gereformeerde Gemeenten als een bepaalde vorm van
centralisatie, die voortkomt uit de wens een scheuring als in 1953 te vermijden.
In 1992 wordt aan de Generale Synode om aandacht gevraagd voor het werk onder het
Joodse volk en C. J. Meeuse zegt daarover het volgende:
Het was een opmerkelijk gebeuren dat in 1992 van drie zijden de aandacht van onze
synode voor het werk onder het Joodse volk werd gevraagd. Vanuit Zeeland kwam de
vraag als instructie via de Particuliere Synode Zuid binnen. Ook vanuit de Particuliere
Synode Noord–West werd hiervoor in soortelijke bewoordingen aandacht gevraagd.
… In de derde plaats vroeg ook het zendingsdeputaatschap hiervoor aandacht.
Kennelijk was de tijd rijp om dit werk ter hand te nemen en is het geen ongeloof als
we hier Gods hand niet in willen zien?56
Volgens De Jong is de Golfoorlog van 1990–1991 een belangrijke oorzaak dat er
binnen de Gereformeerde Gemeenten een brede bezinning op gang is gekomen over hun
roeping ten aanzien van de Joden.57
Gemeenten willen in 1991 praktische hulp bieden.
Daardoor zijn ook vragen naar boven gekomen over de noodzaak van evangelieverkondiging
aan Israël. Deze bezinning leidt in 1995 tot het instellen van een zelfstandig deputaatschap
voor Israël. Dit deputaatschap krijgt het volgende mandaat: (1) voortgaande bezinning op de
plaats van het volk Israël, (2) het verkondigen van het evangelie onder het volk Israël en (3)
55. Zwemer, In conflict met de cultuur, 95, 107, 111.
56. C. J. Meeuse, “Voorwoord,” in Opdat zij barmhartigheid verkrijgen: twaalf en een half jaar werk onder
Israël vanuit de Gereformeerde Gemeenten, red. J. M. D. de Heer, J. J. de Jong, C. J. Meeuse, en C. Neele
(Krabbendijke: Drukkerij & Boekhandel van Velzen, 2008), 5.
57. De Jong, “Twaalf en een half jaar werk onder Israël,” 8–10.
36
het wekken van liefde tot het volk Israël binnen de gemeenten. In 2004 wordt M. L. Dekker
als eerste werker uitgezonden naar Israël.58
Het deputaatschap heeft een eigen website en in
2014 geeft het deputaatschap al 18 jaar het eigen blad Israëlbode uit.59
2.4.3. Karakterisering van De Saambinder
De Saambinder heeft de volgende ontstaansgeschiedenis.60
In 1919 wordt begonnen
met de uitgave van De Saambinder, als het correspondentieblad van de Gereformeerde
Gemeenten, om zo de band tussen de Nederlandse en de Amerikaanse gemeenten te
verstevigen. Sinds 1950 is De Saambinder het kerkelijk weekblad en ligt de
verantwoordelijkheid voor de redactie en exploitatie bij de Generale Synode van de
Gereformeerde Gemeenten. De naam van het blad is ontleend aan Zach. 11:7. Het blad wil
allen samenbinden, die bij elkaar behoren. De volgende personen worden hoofdredacteur:
(1) ds. G. H. Kersten (1919–1944), (2) dr. C. Steenblok (1945–1950), (3) ds. L. Rijksen
(1950–1969), (4) ds. K. de Gier (1969–1985), (5) ds. A. Moerkerken (1985–2009) en (6) ds.
G. J. van Aalst (2009–heden).61
Hierbij is het hoofdredacteurschap van De Saambinder
doorgaans verbonden geweest aan het hoofddocentschap van de Theologische School. In
2012 heeft De Saambinder ongeveer 19.000 abonnees.62
Artikelen uit De Saambinder zijn
58. De Jong, “Twaalf en een half jaar werk onder Israël,” 11.
59. Deputaatschap voor Israël, “Israëlbode, jaargang 18 nr. 1 - mei 2014, “ Deputaatschap voor Israël,
http://www.dep-israel.nl/files/Archief%20Israelbodes/201405-israelbode-jg18-nr1.pdf (geraadpleegd 31 januari
2015).
60. M. Golverdingen, “Het ontstaan van het correspondentieblad ‘De Saambinder’,” De Saambinder, 10
november 1994.
61. C. de Jongste, “75 jaar hoofdredacteuren,” De Saambinder, 10 november 1994; kerkredactie, “Ds. Van
Aalst hoofdredacteur De Saambinder,” Reformatorisch Dagblad, 14 oktober 2010.
62. P. Mulder, “Emerituskas en collectedoelen,” De Saambinder, 12 januari 2012.
37
digitaal te raadplegen via de online database Digibron.63
De volgende twee voorbeelden laten zien dat De Saambinder informatie bevat over de
standpunten over het moderne Israël van leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten. In het
verslag van de Generale Synode 2004–2005 van de Gereformeerde Gemeenten door M.
Golverdingen staat het volgende:
Na de bespreking van het rapport volgde die van de opmerkingen van de Financiële
Commissie over het Deputaatschap voor Israël. De preses, ds. Van Eckeveld, stelde
vast dat het Deputaatschap voor Israël grote plannen heeft, maar dat de financiële
middelen ook hier hun grenzen hebben. … Hierna deed de voorzitter aan de synode
het gebruikelijke voorstel om het rapport over te nemen. Dat verkreeg ieders
instemming. Vervolgens sprak hij de wens uit dat Gods zegen ook op het werk van dit
deputaatschap zou mogen rusten. Hij besloot met de woorden: “Israël heeft een plaats
gekregen in ons kerkelijk leven. Twintig jaar geleden was dat nog niet het geval”.64
A. Moerkerken stelt in zijn bespreking van het boek Gods weg met Israël van C.
Sonnevelt het volgende:
In een vijftal preken heeft ds. C. Sonnevelt aandacht gegeven aan Gods weg met
Israël, naar aanleiding van Romeinen 9, 10 en 11. … Met bijzondere belangstelling
heb ik kennis genomen van de mening van de auteur over de zozeer omstreden tekst
Romeinen 11 : 26a: “...en alzo zal geheel Israël zalig worden”. Uit de drie bekendste
opvattingen die over deze tekst in de loop der tijden te berde zijn gebracht, kiest ds.
Sonnevelt de verklaring die meent dat de tekst bedoelt dat er nog een bekering van
zeer vele Joden te wachten staat en dat Israël als volk zal worden tot een christelijke
natie. Zelf voel ik meer voor een andere verklaring van Paulus'' woorden, maar ik heb
respect voor de wijze waarop de schrijver zijn keuze onderbouwt en ook voor de
manier waarop hij de andere opvattingen weergeeft: eerlijk en zonder er een karikatuur
van te maken.65
Het eerste voorbeeld suggereert dat er een verandering van standpunten heeft plaats
gevonden en het tweede dat er verschillende standpunten over Israël zijn binnen de leiding
van de Gereformeerde Gemeenten.
63. Erdee Media Groep, “De Saambinder,” Erdee Media Groep,
http://www.digibron.nl/search/bron/de%20saambinder/ (geraadpleegd 31 januari 2015).
64. M. Golverdingen, “Hoofdmomenten van de Generale Synode 2004-2005,” De Saambinder, 24 februari
2005.
65. A. Moerkerken, boekbespreking van Gods weg met Israël: Zestien Bijbelstudies over Romeinen 9-11,
door C. Sonnevelt, De Saambinder, 22 mei 1997.
38
2.4.4. Theologie van de Bevindelijk Gereformeerden
Volgens T. Brienen is er maar één handboek met dogmatische visies bekend binnen de
bevindelijk gereformeerde stroming, namelijk de Gereformeerde Dogmatiek geschreven door
Kersten.66
Kersten is een vooraanstaand predikant binnen de Gereformeerde Gemeenten en hij
biedt het volgende dogmatische kader waarbinnen hij ook Israël plaatst.67
De Bijbel is het
Woord van God, door middel waarvan hij zich openbaart. God openbaart zich ook in de
natuur, want God bestuurt dingen en hij is eerste oorzaak van alles. De Kerk is het uitverkoren
lichaam van Christus. Daarom behoren alleen de uitverkoren individuen tot de Kerk. De
verworpenen behoren niet tot de Kerk, al leven ze in de zichtbare kerk. Deze Kerk is niet pas
ontstaan op de Pinksterdag, maar is direct na de val gesticht. Kersten onderscheidt hierbij vier
bedelingen: (1) de particuliere bedeling van Adam tot Abraham, (2) de patriarchale bedeling
van Abraham tot Mozes, (3) de nationale bedeling van Mozes tot Christus en (4) de kerkelijke
bedeling van Christus tot de oordeelsdag. Dat de Kerk bij Adam begonnen is, houdt in dat ook
de oudtestamentische gelovigen uit Israël lid zijn van deze Kerk. Zij die ongelovig gestorven
zijn, zijn dat niet al behoren zij uiterlijk tot het volk Israël. In de nieuwtestamentische periode
heeft het volk Israël als symbolisch volk afgedaan, omdat Christus de kerk heeft bevrijd van
de wettische banden. Dit betekent niet dat de Joden geen toekomst hebben. God heeft onder
de Joden zijn uitverkorenen en deze zullen zich bekeren als ze jaloers zullen worden op het
leven van de christenen. Joden die tot bekering gebracht worden, worden in de Kerk ingelijfd.
Het Jodendom zal tot de Christelijke kerk worden gebracht en met de heidenen één volk
vormen, één geestelijk Israël, het verkoren volk. Omdat Kersten stelt dat de kerkelijke
bedeling de laatste is, wijst hij het chiliasme af. Onder chiliasme verstaat hij de leer dat er na
66. T. Brienen, „Enige aspecten van de ‘Bevindelijk Gereformeerde’ theologie,” in Bevindelijk
Gereformeerden, red. H. C. Stoffels (Amsterdam: VU Uitgeverij, 1993), 33.
67. G. H. Kersten, De Gereformeerde Dogmatiek voor de gemeente toegelicht, 6e druk (Utrecht: Uitgeverij
De Banier, 1988), 1:14–28, 328–331, 2:111–112, 116, 250–253, 309–316.
39
de kerkelijke bedeling nog een periode komt, waarin Christus op aarde zal regeren over een
rijk met het Joodse volk als centrum en Jeruzalem als middelpunt.
Al is het dogmatisch gedachtegoed van Kersten richtinggevend binnen de
Gereformeerde Gemeenten, toch is zijn standpunt over Israël niet de enige. Volgens Silfhout
is er binnen de Gereformeerde Gemeenten geen uitgewerkte dogmatiek ten aanzien van Israël,
maar zijn er verschillende benaderingen.68
Verschillende standpunten worden besproken in de
volgende paragraaf (2.4.5.).
2.4.5. Verschillende standpunten over Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten
Volgens Silfhout is Kersten beïnvloed door Kuyper en daardoor leefde de
vervangingsleer ook in de Gereformeerde Gemeenten.69
Volgens hem gaat deze leer ervan uit
dat er eerst de tijd van Israël was en daarna die van de kerk. Israël had als taak de Messias in
de wereld te brengen en deze taak is nu volbracht. En nu Christus is gekomen, is Israël
vervangen door de christelijke kerk. Ondanks dat Kersten beïnvloed is door de denkbeelden
van Kuyper, heeft hij toch verwachting voor het Joodse volk.
In 1967 houdt G. A. Zijderveld naar aanleiding van de Zesdaagse Oorlog twee preken,
waarin hij de overwinning door Israël een wonder van de Heere noemt, net zoals de uittocht
uit Egypte een wonder is.70
En naar aanleiding van de Jom Kippoeroorlog in 1973 houdt hij
drie preken.71
Hij spreekt zijn sympathie uit voor het oude bondsvolk Israël, want de Heere
heeft dit volk uitverkoren tot zijn volk. Bovendien stelt hij dat God Israël weer heeft
68. Silfhout, Eerst de jood, 75.
69. Ibid., 21–22, 73–74.
70. G. A. Zijderveld, De wonderen Gods met Israël (Oostburg: Uitgeverij Pieters, 1967), 42–43.
71. G. A. Zijderveld, “De bidstond in Jeruzalem; 3 preken uitgesproken na het uitbreken van de Yom-Kippur
oorlog, 1973, “ Stichting De GihonBron,
http://www.theologienet.nl/documenten/Zijderveld,ds.G.A.%203preken%20YomKippuroorlog.pdf
(geraadpleegd 19 maart 2014).
40
teruggebracht in het land van hun vaderen. Hieruit blijkt volgens hem dat God zijn belofte
vervult en trouw blijft aan zijn tot de aartsvaderen gesproken woord.
In 1992 werkt R. Boogaard mee aan een boek met een visie op Israël; volgens
Boogaard heeft God de terugkeer van het volk Israël naar het land der vaderen in gang gezet
en toont deze terugkeer de aanvankelijke vervulling van nog onvervulde Bijbelse beloften.72
In 1997 komt Sonnevelt op grond van een Bijbelstudie over Romeinen 9–11 tot het
volgende standpunt.73 God heeft het volk Israël uitverkoren. Omdat God getrouw is, gaat hij
een verandering brengen in het lot van zijn volk. Daarom zullen er in de toekomst vele Joden
bekeerd worden en wordt het volk Israël een christelijke natie. Dat zal een wonderlijke tijd
zijn voor Israël, voor de kerk en voor heel de wereld. Er komt dus nog een geestelijke lentetijd
op de aarde.
In 2006 formuleert Sifhout een visie op Israël, waarbij hij eenzijdigheden probeert te
vermijden.74
Dit is een vrucht van de bezinning binnen het Deputaatschap voor Israël (2.4.2.).
Hij neemt afstand van de vervangingsleer. Hij stelt dat God de geschiedenis schrijft en dat
geldt ook voor de geschiedenis van Israël. Er zijn blijvende beloften voor het Joodse volk en
er blijft een bijzondere plaats voor Israël. Hij verwerpt echter de visie van het
ceremonialisme, die de joodse ceremoniën zoals besnijdenis, sabbat en joodse feesten een
eigen blijvende plaats geeft. Hij verwerpt daarnaast de twee-wegenleer, waarin de joodse
godsdienst wordt beschouwd als een eigen weg van God naast de weg van de christelijke kerk
door het geloof in Christus. Hij verwerpt bovendien het chiliasme, waarbij Israël een
bijzondere plaats krijgt toebedeeld in een toekomstig vrederijk. Wat de bijzondere plaats voor
72. R. Boogaard, “Gods woord voor de toekomst,” in Zijn Trouw aan Israël nooit gekrenkt, red. R Boogaard,
P. den Butter , en E. F. Vergunst (Houten: Den Hertog, 1992), 149.
73. C. Sonnevelt, Gods weg met Israël: Zestien Bijbelstudies over Romeinen 9–11 (Houten: Den Hertog,
1997), 122–123, 148–149, 156–157.
74. Silfhout, Eerst de jood, 9–13, 125–140.
41
Israël wél is, is volgens hem onduidelijk. Het is echter wel duidelijk dat de kerk de opdracht
heeft om de Joden het evangelie verkondigen, want ook een Jood kan alleen zalig worden in
Christus.
Deze korte opsomming laat zien dat er binnen de Gereformeerde Gemeenten minstens
drie soorten standpunten zijn: (1) Israël heeft afgedaan als bijzonder volk, (2) de geschiedenis
van het moderne Israël laat de vervulling van Bijbelse profetieën zien en (3) Israël heeft een
bijzondere plaats in Gods heilshandelen, maar het is verborgen op welke manier.
2.4.6. Theologische tegenstellingen in de standpunten over Israël
De Gereformeerde Gemeenten zijn ontstaan uit de afgescheiden kerken (2.3.1.) en hun
theologie is beïnvloed door de theologie van Kuyper van de dolerenden (2.4.5.). Van Klinken
analyseert de spanning tussen deze twee stromingen voor de Gereformeerde Kerken.75
In de
begintijd van de afgescheiden kerken wordt de bekering van het volk Israël verwacht als
voorteken van de wederkomst van Christus. De identiteit van de toenmalige kerk wordt
beleefd als vervallen en pas na de bekering van het Jodendom zal de breuk in het volk van
God hersteld worden en de kerk in haar ware, oorspronkelijke gedaante kunnen verschijnen.
Het standpunt van Kuyper is echter dat in de komst van Christus de belangrijkste belofte
vervuld is. In Christus is het oude verbond voorbijgegaan en in het nieuwe verbond is geen
verschil meer tussen Joden en niet-Joden. Dit éne verbond krijgt zijn zichtbare gestalte in de
éne kerk. De identiteit van de eigen kerk wordt beleefd als de definitieve openbaring van
Christus’ rijk. Daarmee is er bij Kuyper geen ruimte voor een eigen plaats voor of betekenis
van het Jodendom.
75. G. J. van Klinken, “Gereformeerde opvattingen over joden en jodendom 1910–1965,” in Een kerk op
zoek naar Israël, red. H. L. van Stegeren-Keizer (Kampen: Uitgeverij Kok, 1995), 156–157.
42
In haar masterthesis constateert Paulina Dorsman-Born dezelfde tegenstelling voor de
bevindelijk gereformeerden, die zij reformatorischen noemt.76
De staat Israël wordt aan de
ene kant gezien als een teken des tijds, waaronder wordt verstaan een signaal dat het einde van
de wereld aankondigt, waardoor het moderne Israël een eschatologische betekenis krijgt. Aan
de andere kant is het voor de bevindelijk gereformeerden lastig het moderne Israël te plaatsen
binnen het kader van de eigen verbondsleer, waarbinnen maar één volk van God bestaat
zonder verschil tussen Joodse en niet-Joodse gelovigen. In dit kader is er geen aparte plaats en
weg voor het volk Israël.
Hieruit kan geconcludeerd worden dat deze tegenstelling te maken heeft met de
verschillende beleving van de identiteit van de eigen groep. Als de groep zich
gemarginaliseerd voelt en verlangt naar een toekomstige verandering, dan wordt door het
bestaan van Israël het heden gerelativeerd en hoop geschapen voor de toekomst. Als echter de
groep zich zelfbewust voelt, dan is de Jood de relativerende ander die bestreden moet worden.
In Christus en daarmee in de kerk is dan het uiteindelijke doel bereikt en voor Israël is geen
aparte rol meer weggelegd. Hieruit kan geconcludeerd worden dat deze verschillen in
beleving samenhangen met een verschillende theologie en dan vooral een verschillende
ecclesiologie en eschatologie.
2.4.7. Onderzoek naar bevindelijk gereformeerde standpunten over Israël
Hieronder volgt een overzicht van onderzoek met gegevens over de relatie tussen de
bevindelijk gereformeerden en het thema Israël.
Golverdingen geeft in zijn proefschrift een beschrijving van de Gereformeerde
76. Paulina Dorsman-Born, “‘Uw Koninkrijk kome’: Een vergelijking tussen evangelische, reformatorische
en orthodox-gereformeerde eindtijdverwachtingen in Nederland” (master’s thesis, Utrecht University, 2012), 11,
34–35.
43
Gemeenten in de jaren 1946–1950.77
Hij bespreekt kort de verschillen tussen Kersten en Kok
in hun houding tegenover de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog, zoals die ook tot
uiting komt in hun verschillende reactie op de Jodendeportaties. Na de Tweede Wereldoorlog
worden de gemeenten in beslag genomen door de wederopbouw en vernieuwing van het
kerkelijk leven en door interne conflicten die uitliepen op de scheuring in 1953. Aan de
stichting van de staat Israël in 1948 besteedt hij geen substantiële aandacht.
Een sociologische beschrijving van de bevindelijk gereformeerden wordt gegeven in
het proefschrift van Janse; volgens hem is de SGP de aangewezen politieke partij voor de
bevindelijk gereformeerden.78
Hiermee wordt alleen impliciet iets gezegd over de
Israëlstandpunten van de bevindelijk gereformeerden.
In zijn proefschrift beschrijft Zwemer de reacties van de bevindelijk gereformeerden
op de maatschappelijke druk tot assimilatie in de jaren zestig; de dominante reactie is de
vorming van een eigen zuil, maar een minder opvallende reactie bij sommige predikanten is
de ontwikkeling van een specifieke eindtijdverwachting.79
In deze laatste reactie wordt de
komst van het vrederijk verwacht en in deze context de bekering van het volk Israël.
W. Fieret stelt in zijn proefschrift over de SGP, dat sommige uitspraken van Kersten
geïnterpreteerd kunnen worden als neigend tot antisemitisme.80
In een artikel uit het
Reformatorisch Dagblad door Gerard Vroegindeweij stelt Herman van Beek op grond van
zijn onderzoek, dat Kersten soms antisemitisch handelde.81
Het volgende onderzoek lijkt
77. M. Golverdingen, Vernieuwing en verwarring: De Gereformeerde Gemeenten 1946–1950 (Houten: Den
Hertog, 2014), 32–34, 53–295.
78. Janse, Bewaar het pand, 69, 215.
79. Zwemer, In conflict met de cultuur, 151–152, 166.
80. W. Fieret, De Staatkundig Gereformeerde Partij 1918–1948: Een bibliocratisch ideaal (Houten: Den
Hertog, 1990), 206–207.
81. Gerard Vroegindeweij, “’Ds. Kersten handelde soms antisemitisch’,” Reformatorisch Dagblad, 6
augustus 2007.
44
hiervoor een verklaring te bieden. Volgens het onderzoek van Ruben Konig is de
antisemitisme-theorie van Charles Y. Glock en Rodney Stark, die stelt dat orthodox christelijk
geloof een bron is voor antisemitisme, ook geldig voor Nederland.82
Hieruit volgt de
hypothese dat het orthodox christelijk geloof van de bevindelijk gereformeerden ook een bron
is van antisemitisme. De conclusie van Konig wordt echter bekritiseerd door Janse.83
Volgens
Janse wordt in deze studie het begrip antisemitisme niet afgegrensd van anti-judaïsme. Hij
trekt daaruit de conclusie dat volgens deze begripsdefinitie in principe alle orthodoxe
christenen (althans zij die de tweewegenleer afwijzen) antisemieten zijn en dat ook het
Nieuwe Testament antisemitisch is. Dat dit niet alleen een academische begrippenkwestie is,
blijkt uit de in 1985 ingediende aanklacht van A. Stein van de Stichting
Bestrijding Antisemitisme (Stiba) tegen uitlatingen in een commentaar van het
Reformatorisch Dagblad, waarvan Janse toen hoofdredacteur is.84
Stein hekelt het feit dat
deze krant het anti-judaïsme als een legitiem deel van het eigen bevindelijk gereformeerde
gedachtegoed ziet en niet herkent als een facet van het antisemitisme. Over de verhouding
antisemitisme en anti-judaïsme zegt Meeuse het volgende:
Anti-judaïsme is een wezenlijk onderdeel van het Nieuwe Testament. Die zalig willen
worden door het doen van de werken der wet, worden veroordeeld en bestreden, zowel
door Christus als door Paulus. De bewijsplaatsen zijn over al te vinden. …
Antisemitisme richt zich niet tegen beginselen, maar tegen personen en dit is altijd te
veroordelen. Het Evangelie predikt liefde, ook voor vijanden.85
82. Ruben Konig, Christelijke religie en antisemitisme in Nederland 1990: Een sociaal–wetenschappelijk
onderzoek (Kampen: Uitgeverij Kok Kampen, 1997), 24–32.
83. C. S. L. Janse, boekbespreking van Christelijke religie en antisemitisme in Nederland 1990, door Ruben
Konig, Reformatorisch Dagblad, 7 oktober 1998.
84. RD Commentaar, “Moslims contra Joden,” Reformatorisch Dagblad, 30 oktober 1985;
kerknieuwsredactie, “Stiba dient aanklacht in tegen RD,” Reformatorisch Dagblad, 7 november 1985.
85. C. J. Meeuse, “Verwachting en vervulling: over de historisch-theologische wortels van ons werk,” in
Opdat zij barmhartigheid Verkrijgen: twaalf en een half jaar werk onder Israël vanuit de Gereformeerde
Gemeenten, red. J. M. D. de Heer, J. J. de Jong, C. J. Meeuse, en C. Neele (Krabbendijke: Drukkerij &
Boekhandel van Velzen, 2008), 44–45.
45
Voor de Gereformeerde Gemeenten is het onderscheid tussen antisemitisme en anti-
judaïsme dus wezenlijk.
In 1998 presenteert Janse de resultaten van een enquête van het Reformatorisch
Dagblad onder 464 predikanten over hun visie op Israël.86
Van deze predikanten behoort
zeven procent tot de Gereformeerde Gemeenten. De resultaten lijken de interpretatie te
ondersteunen dat de Israëlstandpunten afhankelijk zijn van het kerkverband. Er kleven echter
een aantal methodische bezwaren aan dit onderzoek. De onderzochte groep wordt niet
gedefinieerd. Dit onderzoek is opgezet met behulp van stellingen, maar die komen niet voort
uit van tevoren gedefinieerde afhankelijke variabelen, die in de analyse worden gerelateerd
aan onafhankelijke variabelen, zoals kerkverband. Een statistische analyse ontbreekt en over
significantie van de verschillen wordt niet gesproken. De data worden beschreven en de
interpretatie wordt opengelaten. Rabbijn Evers interpreteert deze data wél en hij beschouwt
dit onderzoek van het Reformatorisch Dagblad als een bewijs dat het antisemitisme nog
steeds welig tiert in de kerken.87
De resultaten van dit onderzoek lijken ook de interpretatie te
ondersteunen dat de predikanten van de Gereformeerde Gemeenten negatievere standpunten
innemen over de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël dan de overige predikanten.
Hieruit volgt de hypothese dat er antisemitische standpunten voorkomen onder predikanten
van de Gereformeerde Gemeenten.
In haar masterthesis beschrijft Dorsman de eindtijdverwachting van onder meer de
bevindelijk gereformeerden.88
Zij kiest tijdschriften als bronnenmateriaal, omdat die geschikt
zijn om een langere periode te onderzoeken en omdat die de opvattingen van de doelgroep
86. C. S. L. Janse, “Predikanten over Israël: Visie op Israël hangt samen met kerkelijke en politieke
scheidslijnen,” in “Israëls jubeljaar, “ Reformatorisch Dagblad (21 april 1998), S38–S41.
87. Evers, “Ban antisemitisme uit de kerkbanken.”
88. Dorsman, “‘Uw Koninkrijk kome’,” 6–7, 30–31, 34–37.
46
reflecteren. Zij kiest voor het bevindelijk-gereformeerde familieblad Terdege en voor De
Waarheidsvriend, het blad van de Gereformeerde Bond in de Protestantste Kerk in Nederland.
Deze twee tijdschriften zijn digitaal te raadplegen via de online database Digibron. De
onderzoeksmethode voor het analyseren van de tijdschriftartikelen wordt niet expliciet
besproken. Over de representativiteit van deze twee tijdschriften wordt niets gezegd. De
keuze voor De Waarheidsvriend is aanvechtbaar, omdat volgens Janse lang niet alle
gereformeerde bonders behoren tot de bevindelijk gereformeerden.89
De Saambinder, als
kerkelijk weekblad van het centrale kerkverband van de bevindelijk gereformeerden, zou een
representatievere keuze zijn geweest. Op grond van haar onderzoek concludeert Dorsman, dat
de aanwezigheid van de zoekterm eindtijd vanaf ongeveer 1970 een toename laat zien en ze
correleert dat met de maatschappelijke veranderingen in die tijdsperiode. De bestaande
samenleving verandert in de periode voor 1970 drastisch en het verdwijnen van de vertrouwde
kaders bevordert de belangstelling voor het thema eindtijd en daarmee samenhangend het
thema Israël. Volgens haar vindt in de periode voorafgaand aan de eeuwwisseling een
opleving plaats in de aandacht voor eindtijdverwachtingen. Daarom besteden de bevindelijk
gereformeerden er ook meer aandacht aan met de grootste piek in het decennium voorafgaand
aan de eeuwwisseling.
Aan de universiteit van Tilburg wordt door C. van Halem onderzoek gedaan naar de
plaats die Israël inneemt binnen de protestantse theologie en in de persoonlijke visies van
predikanten en voorgangers.90
In het voorjaar van 2012 is een proefenquête uitgezet onder
ongeveer 250 predikanten en voorgangers, proportioneel verdeeld over de verschillende
protestantse richtingen en denominaties. Dit onderzoek wordt uitgevoerd via een enquête die
89. Janse, Bewaar het pand, 67.
90. C. van Halem, “Plaats van Israël in het denken en spreken in het Nederlandse protestantisme sinds de
Tweede Wereldoorlog,” Universiteit van Tilburg, http://www.israelonderzoektilburg.nl/ (geraadpleegd 2 februari
2015).
47
op de website kan worden ingevuld. De resultaten worden geanalyseerd met een principale
componenten analyse.91
Met deze statistische methode worden de antwoorden uit de enquête
gegroepeerd in onderliggende thema’s. Op deze manier wordt de samenhang duidelijk van de
standpunten over deelonderwerpen betreffende het thema Israël. In 2014 zijn er nog geen
resultaten gepubliceerd van dit onderzoek.
2.4.8. Evaluatie van het onderzoek naar standpunten over Israël
Het onderzoek door het Reformatorisch Dagblad zegt iets over standpunten over Israël
van bevindelijk gereformeerde predikanten in 1998. Op grond van deze resultaten lijkt de
interpretatie gerechtvaardigd dat predikanten van de Gereformeerde Gemeenten negatievere
standpunten over Israël innemen. Wat betreft dit thema lijken predikanten van dit
kerkverband een onderscheiden groep te vormen. Daarom zijn voor dit thema resultaten voor
de bevindelijk gereformeerden als geheel niet zondermeer representatief voor de
Gereformeerde Gemeenten. Omdat dit onderzoek een momentopname is, kunnen de
resultaten niet automatisch geëxtrapoleerd worden naar het heden en naar de periode
voorafgaand aan de oprichting van het Deputaatschap voor Israël in 1995. Om deze beperking
van het onderzoek door het Reformatorisch Dagblad op te heffen, wordt in de
onderzoeksvraag de periode van 1945 tot en met 2011 genoemd als de te onderzoeken
periode. Het onderzoek door het Reformatorisch Dagblad roept de vraag op of er
antisemitische standpunten te vinden zijn onder predikanten van de Gereformeerde
Gemeenten. In de onderzoeksvraag is dit verdisconteerd door drie afhankelijke variabelen te
definiëren, waarvan het standpunt over de Joden er één is.
91. Contributors to Wikipedia, “Principal component analysis,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://en.wikipedia.org/wiki/Principal_component_analysis (geraadpleegd 11 juni 2014).
48
Zwemer stelt dat de aandacht voor Israël bij de bevindelijk gereformeerden is ontstaan
na ongeveer 1970. Om deze hypothese te toetsen voor de Gereformeerde Gemeenten moet de
tijdsontwikkeling van de standpunten over Israël worden bepaald. Daarover gaat de eerste
deelvraag (1.3.). Daarnaast illustreert Zwemer met enkele voorbeelden dat er ook binnen de
Gereformeerde Gemeenten verschillende standpunten over Israël zijn. Hij geeft geen
overzicht van de verschillende groepen en hun standpunten. Voor een dergelijk overzicht
moeten de standpunten over Israël van de verschillende leiders worden bepaald. Daarover
gaat de tweede deelvraag (1.3.).
Uit de discussie naar aanleiding van het onderzoek van Honig blijkt dat hij de
begrippen antisemitisme en anti-judaïsme niet onderscheidt. Met zijn begripsdefinitie wordt
het bij voorbaat onmogelijk om te concluderen dat er in de Gereformeerde Gemeenten naast
anti-judaïsme ook antisemitisme voorkomt. Daarom is het van belang om de standpunten over
de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël te definiëren als drie variabelen. Als
antisemitisme en anti-judaïsme beide blijken voor te komen binnen de Gereformeerde
Gemeenten, dan is dat een resultaat in plaats van een vooronderstelling. Daarom worden in de
onderzoeksvraag de standpunten over de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël als drie
onderscheiden variabelen gedefinieerd. Daarmee wordt de begripsverwarring zoals bij het
onderzoek van Konig vermeden.
Het onderzoek van Dorsman laat zien dat tijdschriften van bevindelijk gereformeerden
digitaal toegankelijk zijn voor onderzoek naar standpunten binnen deze groep. Het is de vraag
of de resultaten over het thema Israël, verkregen via analyse van De Waarheidsvriend,
representatief zijn voor de Gereformeerde Gemeenten. Om de Israëlstandpunten binnen de
Gereformeerde Gemeenten te onderzoeken is De Saambinder het meest voor de hand
liggende medium. Haar onderzoek illustreert hoe met behulp van deze tijdschriften
ontwikkelingen in de tijd zichtbaar gemaakt kunnen worden. Het is een interessante
49
observatie dat er vanaf 1970 meer belangstelling komt voor het thema eindtijd. Zij koppelt dit
thema met het thema Israël en dit versterkt de hypothese dat er na 1970 ook meer
belangstelling kwam voor het thema Israël bij de bevindelijk gereformeerden. Zij observeert
ook een spanning bij de bevindelijk gereformeerden tussen de eschatologische duiding van
het bestaan van de staat Israël en de eigen verbondstheologie. De op dit onderzoek gebaseerde
hypothese is dat de gerichtheid op de politieke realiteit van de staat Israël samenhangt met een
Israëlstandpunt waarin aan Israël een blijvende theologische betekenis wordt toegekend.
2.5. Conclusies uit de context van de onderzoeksvraag
De Gereformeerde Gemeenten zijn een onderscheiden groep binnen de Nederlandse
maatschappij, het gereformeerde protestantisme en de bevindelijk gereformeerden als het gaat
om standpunten over Israël. Dit rechtvaardigt een gericht onderzoek naar de standpunten over
Israël binnen dit kerkverband. Naar dit onderwerp is nog geen onderzoek naar gedaan.
Tijdschriften zijn seriële bronnen en worden daarom gebruikt om het tijdsverloop van
standpunten van doelgroepen te onderzoeken. Via het internet zijn kerkelijke tijdschriften
toegankelijk en ze worden gebruikt voor dit soort onderzoek. De Saambinder is het tijdschrift
van de Gereformeerde Gemeenten en digitaal te raadplegen via de online database Digibron
om de standpunten binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten te onderzoeken.
Omdat De Saambinder vanaf 1919 wordt uitgegeven kan de periode 1945–2011 via dit
medium worden onderzocht.
Inhoudsanalyse blijkt een bruikbare onderzoeksmethode te zijn om tijdschriftartikelen
te categoriseren. De identiteitskenmerken en de journalistieke kenmerken van de artikelen
bevatten de onafhankelijke variabelen tijd, auteur en aanleiding. Op grond van de
inhoudskenmerken worden categorieën gedefinieerd als afhankelijke variabelen. Voor de
50
definitie van deze categorieën blijkt het voor de standpunten over Israël binnen de
Gereformeerde Gemeenten van belang te zijn om antisemitisme en anti-judaïsme te
onderscheiden. Dat kan worden gerealiseerd door de standpunten over Joden, de joodse
godsdienst en de staat Israël als drie aparte categorieën te definiëren, zoals in de
onderzoeksvraag is gebeurd.
De analyse van de wetenschappelijke context geeft aanleiding tot het formuleren van
drie hypotheses. De eerste hypothese is, dat de standpunten over Israël binnen de
Gereformeerde Gemeenten zich rond 1970 zijn gaan wijzigen. Deze hypothese houdt verband
met de eerste deelvraag. Deze hypothese kan worden getoetst door het verloop van de drie
afhankelijke variabelen als functie van de onafhankelijke variabele tijd te analyseren. De
tweede hypothese is, dat er een groep leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten is met
antisemitische standpunten. Deze hypothese houdt verband met de tweede deelvraag. Deze
hypothese kan worden getoetst door de onafhankelijke variabele auteur te relateren aan de
afhankelijke variabelen. De derde hypothese is, dat de politieke situatie van de staat Israël de
aanleiding is om het standpunt dat Israël eschatologische betekenis heeft, uit te spreken. Deze
hypothese houdt verband met de derde deelvraag. Deze hypothese kan worden getoetst door
de onafhankelijke variabele aanleiding te relateren aan de afhankelijke variabelen.
51
3. Materiaal en methode
3.1. Inleiding
In dit hoofdstuk wordt de onderzoeksmethode beschreven. Eerst wordt het materiaal
voor het onderzoek gedefinieerd (3.2.). Daarna wordt de achtergrond van de
onderzoeksmethode beschreven (3.3.). Ten slotte wordt weergeven hoe die
onderzoeksmethode wordt toegepast op het onderzoeksmateriaal (3.4.).
3.2. Onderzoeksmateriaal
Zoals beargumenteerd in hoofdstuk 2 is De Saambinder het meest voor de hand
liggende medium om de standpunten van de leiding van de Gereformeerde Gemeenten te
onderzoeken in de periode van 1945 tot en met 2011 (2.4.8.).
De Saambinder is een weekblad en bevat ongeveer negen artikelen per week. In de
online database Digibron zijn allerlei reformatorische tijdschriften ondergebracht. Digibron
heeft een zoekoptie waarmee met zoektermen artikelen kunnen worden doorzocht en
geselecteerd. In Digibron zijn ook artikelen uit De Saambinder te raadplegen. Van de
artikelen is daar de tekst te vinden, inclusief de titel. Bij elk artikel worden ook de volgende
kenmerken weergegeven: tijdschrift, datum, pagina, auteur en aantal woorden.
Uit bovengenoemde periode zijn 30402 artikelen uit De Saambinder te raadplegen.
Vanwege dit grote aantal lijkt een steekproef voor de hand te liggen. Een aselecte steekproef
kan een sterk vertekend beeld opleveren en daarom wordt meestal een steekproef op grond
52
van bepaalde criteria gebruikt.92
Wat betreft De Saambinder ziet het er naar uit dat in de
periode 1945–1970 weinig artikelen over het moderne Israël zijn geschreven. De criteria
moeten daarom zo worden gekozen dat dit kleine aantal relevante artikelen wel in de
steekproef zit. Er zijn echter geen getoetste criteria om artikelen uit De Saambinder te
selecteren specifiek op het thema Israël. Op grond van deze overwegingen wordt er hier voor
gekozen om uit te gaan van de verzameling van alle artikelen en niet van een steekproef.
3.3. Beschrijving van de onderzoeksmethode
Zoals in hoofdstuk 2 is vermeld is inhoudsanalyse een toegepaste methode om de
inhoud van artikelen te interpreteren (2.2.5.). Daarom wordt in deze paragraaf de methode van
de kwalitatieve inhoudsanalyse samengevat waarbij de aanpak van Schreier als leidraad wordt
gebruikt (3.3.1.).93
Daarna worden de statistische toetsen beschreven die gebruikt worden om
de gevonden verschillen statistisch te toetsen (3.3.2.).
3.3.1. Kwalitatieve inhoudsanalyse
Kwalitatieve inhoudsanalyse is een handmatige methode om de betekenis van
kwalitatief materiaal te beschrijven door middel van het systematisch classificeren van het
materiaal vanuit het perspectief van de onderzoeksvraag.94
Jason Bainbridge gebruikt de term
structurerende afwezigheid om er op te wijzen dat juist de afwezigheid van informatie de
92. Fred Wester, “Inleiding,” in Inhoudsanalyse: Theorie en praktijk, red. Fred Wester (Alphen a/d Rijn:
Kluwer, 2006), 20–21.
93. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 17–18.
94. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 1; Wester, “Inleiding,” 16.
53
betekenis van het materiaal bepaalt.95
Door bepaalde elementen niet te noemen worden ze
gekwalificeerd als onbelangrijk en door bepaalde achterliggende vooronderstellingen niet te
noemen worden ze gepresenteerd als vanzelfsprekend. Omdat de afwezigheid van woorden
deze structurerende functie kan hebben is automatische, kwantitatieve inhoudsanalyse beperkt
bruikbaar voor de interpretatie van teksten. Zoektermen kunnen gebruikt worden om een
voorselectie te maken van de te classificeren teksten, maar voor de interpretatie van woorden
is de context nodig.
Bij de classificatie wordt gebruik gemaakt van een waarnemingsinstrument of
codeboek.96
Dit codeboek kan op een deductieve manier geconstrueerd worden op grond van
theoretische concepten, of op inductieve manier op grond van de data; in de praktijk wordt
vaak een combinatie gebruikt. Vanuit het oogpunt van de onderzoeksvraag is maar een
gedeelte van het materiaal relevant. Om ook het selecteren van het materiaal op een
systematische manier te structureren wordt in het codeboek eerst gedefinieerd welke artikelen
als relevant en welke als irrelevant moeten worden geclassificeerd. Hierbij is van belang dat
de subcategorie relevant zo ruim wordt gedefinieerd dat daardoor alle relevante eenheden
worden gecodeerd, terwijl door de definitie van de subcategorie irrelevant alleen irrelevante
eenheden als zodanig worden gecodeerd. Vervolgens wordt de codering voor het relevante
materiaal gedefinieerd. Voor elke eenheid zijn dat de algemene kenmerken zoals in
hoofdstuk 2 al is vermeld (2.2.5.). De inhoudelijke kenmerken worden geconstrueerd in
overeenstemming met de onderzoeksvraag. Eerst worden de hoofdcategorieën gedefinieerd,
die te beschouwen zijn als variabelen, en vervolgens bij elke hoofdcategorie de
95. Jason Bainbridge, “Textual Analysis and Media Research,” in Media and Journalism: New Approaches
to Theory and Practice, ed. Jason Bainbridge, Liz Tynan, and Nicola Goc (South Melbourne : Oxford University
Press, 2008), 230–231.
96. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 58–106; Wester, “Inleiding,” 15–20; Wester, Pleijter,
en Hijmans, “Instrument en codeerformulier,” 68.
54
subcategorieën, die te beschouwen zijn als waarden. De subcategorieën van een bepaalde
hoofdcategorie moeten elkaar uitsluiten. Een subcategorie wordt gedefinieerd met behulp van
de volgende vier delen: (1) naam, (2) beschrijving, (3) voorbeelden en (4) beslisregels (indien
nodig).
Om het materiaal te kunnen categoriseren, wordt het onderverdeeld in kleinere
eenheden, zodanig dat aan elke eenheid voor elke hoofdcategorie maar één subcategorie kan
worden toegekend.97
Het codeboek moet uiteindelijk een goede beschrijving geven van het materiaal.98
Daartoe wordt in de gecombineerde aanpak het op grond van concepten geconstrueerde
codeboek in de proeffase uitgeprobeerd op een proefdataset, een gedeelte van de data. De
subcategorie relevant wordt gemodificeerd tot alle relevante eenheden als zodanig worden
gecodeerd. In deze proeffase wordt vervolgens de kwaliteit van het codeboek getoetst. Het
eerste criterium van de codering is betrouwbaarheid van de verschillende variabelen. In het
geval van een enkele codeur wordt de betrouwbaarheid bepaald door een gedeelte van de data
na een periode van ongeveer een week nog een keer te coderen en het percentage van
overeenstemming per variabele te bepalen. Als dit percentage boven de 80% ligt wordt de
betrouwbaarheid van de variabele voldoende geacht.99
De verschillen in coderen maken
onduidelijkheid in de definities van de subcategorieën zichtbaar. Door de definities aan te
passen en extra voorbeelden toe te voegen wordt de variatie in interpretatie verkleind en het
percentage van overeenstemming verhoogd tot het gewenste niveau. Het tweede criterium is
validiteit. Dit criterium toetst in welke mate de subcategorieën een goede beschrijving geven
van de data. Als de subcategorie overig veel wordt toegekend dan worden er subcategorieën
97. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 126–134.
98. Ibid., 146–190.
99. Wester, “Inleiding,” 26.
55
toegevoegd totdat de subcategorieën de data volledig beschrijven. Als een subcategorie niet
wordt toegekend, dan is die overbodig voor het beschrijven van de data en wordt die
weggelaten. Als voornamelijk een enkele subcategorie wordt toegekend dan is het de moeite
waard om het materiaal te onderzoeken of deze subcategorie te splitsen is in verschillende
subcategorieën. Vervolgens wordt het codeboek aangepast, totdat het een valide beschrijving
geeft van de data.
Vervolgens wordt dit gemodificeerde codeboek toegepast op de gehele dataset.100
Aan
elke eenheid wordt een label toegekend als identificatie. In de datamatrix wordt bij elke
eenheid de relevantie vermeld, voor de relevante eenheden worden de algemene kenmerken
vermeld en voor elke hoofdcategorie wordt de gecodeerde subcategorie vermeld.
3.3.2. Statistische analyse
Om de ontwikkeling in de tijd te kunnen toetsen wordt de volgende methode
toegepast. Voor elke tijdstip in de datamatrix is het aantal eenheden van een bepaalde
subcategorie en het totaal aantal eenheden bekend. De kans op deze bevinding wordt
beschreven met een Binomiale verdeling, waarbij de zogenoemde succeskans, dat is de kans
dat een eenheid inderdaad van bovengenoemde subcategorie is, de centrale parameter is.101
Voor de tijdsontwikkeling van deze succeskans kunnen verschillende wiskundige vormen
aangenomen worden. De kwaliteit waarmee deze vorm de tijdsontwikkeling in de data
beschrijft wordt getoetst door middel van een waarschijnlijkheidsfunctie. De Akaike
Informatie Criterium (AIC) geeft vervolgens een relatieve maat voor de kwaliteit van de
100. Schreier, Qualitative Content Analysis in Practice, 194–216.
101. Contributors to Wikipedia, “Binomial distribution,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://en.wikipedia.org/wiki/Binomial_distribution (geraadpleegd 11 juni 2014); Kenneth P. Burnham and David
R. Anderson. Model Selection and Multimodel Inference: A Practical Information-Theoretic Approach, 2nd ed.
(New York: Springer-Verlag, 2002), 7–11.
56
beschrijving, waarbij geldt dat hoe lager de AIC is hoe beter de beschrijving is.102
Waarden
van de AIC zijn niet statistisch significant verschillend als het verschil kleiner is dan 2.103
De
maximalisatie van de waarschijnlijkheidsfunctie voor de parameters van een wiskundige vorm
geeft de meest waarschijnlijke beschrijving van de data voor deze vorm, met de optimale
waarden en de daarbij behorende betrouwbaarheidsintervallen voor de parameters.104
Om de aanwezigheid van een relatie tussen twee variabelen te toetsen wordt gebruik
gemaakt van de volgende methode. De frequentie verdeling van twee variabelen wordt
weergegeven in een kruistabel.105
Om de significantie van de relatie tussen deze twee
variabelen te toetsen wordt een Fisher’s exact toets gebruikt met een significantie niveau
P<0.05.106
Hierbij wordt een tweezijdige Fisher’s exact toets gebruikt om de significantie te
bepalen.107
102. Contributors to Wikipedia, “Maximum likelihood,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://en.wikipedia.org/wiki/Maximum_likelihood (geraadpleegd 11 juni 2014); Hiotugu Akaike, “A New Look
at Statistical Model Identification,” IEEE Transactions on Automatic Control AC-19, nr. 6 (1974): 718–719.
103. Burnham and Anderson. Model Selection and Multimodel Inference, 61, 70.
104. Ibid., 11, 165.
105. D. B. Baarda, M. P. M. de Goede en C. J. van Dijkum, Basisboek Statistiek met SPSS: handleiding voor
het verwerken en analyseren van rapporteren over (onderzoeks)gegevens (Groningen: Wolters-Noordhoff,
2007), 120–121.
106. Contributors to Wikipedia, “Fisher’s exact test,” Wikimedia Foundation Inc.,
http://en.wikipedia.org/wiki/Fisher’s_exact_test (geraadpleegd 11 juni 2014); Alan Agresti, “A Survey of Exact
Inference for Contingency Tables,” Statistical Science 7, no. 1 (February 1992): 134–136.
107. Jenny V. Freeman and Michael J. Campbell, “The Analysis of Categorical Data: Fisher’s Exact Test,”
Scope 16, no. 2 (June 2007): 11–12.
57
3.4. Toepassing van de onderzoeksmethode op het onderzoeksmateriaal
3.4.1. Theoretische concepten voor het codeboek
De onderzoeksvraag gaat over standpunten van de leiding van de Gereformeerde
Gemeenten. De leiders schrijven artikelen in De Saambinder, waaruit hun standpunten zijn af
te leiden. Daarom zijn deze artikelen de eenheden van analyse.
In de deductieve fase is het conceptuele codeboek samengesteld en daarin is de eerste
hoofdcategorie relevantie (variabele 0). Hierbij horen de subcategorieën relevant en
irrelevant. Irrelevant zijn artikelen waarbij de termen Joden, joodse godsdienst en de staat
Israël, de termen uit de onderzoeksvraag, niet voorkomen.
De volgende hoofd- en subcategorieën zijn in het conceptueel codeboek gedefinieerd.
De artikelen hebben een datum (variabele 1) en een auteur (variabele 2). Er is een aanleiding
voor het schrijven van het artikel (variabele 3). Voor deze laatste variabele zijn de
conceptuele subcategorie politieke aanleiding en theologische aanleiding gekozen, omdat de
auteurs Israël ontmoeten in de actualiteit, maar ook in de eigen leer en bijbeluitleg. Dit zijn de
drie onafhankelijke variabelen. De standpunten over het moderne Israël zijn de afhankelijke
variabelen. Vanuit de onderzoeksvraag zijn drie afhankelijke variabelen gedefinieerd. De
hoofdcategorieën zijn: het standpunt over de Joden (variabele 4), het standpunt over de
joodse godsdienst (variabele 5) en het standpunt over de staat Israël (variabele 6). Omdat de
standpunten over het moderne Israël gepolariseerd zijn, zijn in het conceptuele codeboek de
variabelen 4–6 gedefinieerd op een driepuntschaal: positief, neutraal en negatief.
3.4.2. Computercode ter ondersteuning van dataselectie en codering
Om het selecteren en coderen van een dataset te versnellen is er een computercode in
het programma Mathematica (Wolfram, http://www.wolfram.com) geschreven. Dit
58
programma maakt gebruik van de zoekoptie van Digibron die het mogelijk maakt om met
behulp van zoektermen gegevens van artikelen uit De Saambinder uit de database in te lezen.
Het resultaat van de zoektermen is ongevoelig voor hoofdlettergebruik en diakritische tekens.
Met de zoekterm de zijn alle artikelen ingelezen en is voor elk artikel de bijbehorende
hyperlink in een Excel file gezet. Vervolgens zijn met behulp van de hyperlink de bij de
artikelen behorende variabelen ingelezen en aan de informatie in de Excelfile toegevoegd. Het
resultaat is een basisfile voor alle 30402 artikelen met daarin de variabelen datum, bladzijde,
auteur, kop, aantal woorden en hyperlink. Met behulp van de hyperlink uit de basisfile zijn de
teksten van de artikelen na elkaar in een apart venster getoond. Met de knoppen in dit venster
zijn handmatig de gewenste codering voor elk artikel gekozen waarna deze keuze automatisch
aan de informatie van het artikel in de basisfile werd toegevoegd.
3.4.3. De proefdatasets
In de inductieve fase is het conceptuele codeboek geconfronteerd met proefdatasets en
is op basis van de uitkomst daarvan aangepast. De details van dit uiteindelijke codeboek zijn
te vinden in appendix 1. Met behulp van de variabele datum is de proefdataset voor de jaren
1948, 1973 en 2007 samengesteld. Deze jaren zijn gekozen omdat in 1948 de staat Israël is
opgericht, in 1973 de Jom Kippoeroorlog uitbreekt (2.2.1.) en in 2007 het Deputaatschap voor
Israël twaalf en een half jaar bestaat (1.3.). Deze drie jaren zijn bovendien gekozen om heel de
periode 1945–2011 te omvatten. Bij het coderen kan er gekozen worden uit de keuzetoetsen
relevant, irrelevant en onbeslist. De codering is herhaald totdat de subcategorie onbeslist niet
meer wordt toegekend. Deze set artikelen is vergeleken met sets artikelen samengesteld op
grond van verschillende zoektermen. De combinatie van zoektermen Joden, Joodse, Jood,
Joods, Joodsche, Israël, Israëls, Israëliet, Israëlieten, Israëlitische en Israëlitisch leidt tot een
set artikelen waarbinnen alle als relevant gecodeerde artikelen vallen. In de proefdataset
59
bevinden zich 1346 artikelen. Daarvan vormen 302 artikelen de met zoektermen geselecteerde
dataset, waarvan er 79 artikelen als relevant gecodeerd zijn. Doormiddel van de zoektermen
kan het aantal te coderen artikelen met ongeveer een factor vijf worden gereduceerd. De
relevante artikelen vormden slechts een kwart van de geselecteerde artikelen. Dit komt
doordat de zoektermen voor zowel het Bijbelse als het moderne Israël worden gebruikt.
Omdat de betekenis van de term Israël uit de context moet blijken is kwalitatieve
inhoudsanalyse de aangewezen methode. De zoektermen kunnen niet vervangen worden door
voor het moderne Israël specifieke zoektermen als zionisme, omdat die maar in een beperkt
gedeelte van de relevante artikelen voorkomen. Deze proefdataset bleek dus geschikt om de
variabele 0 relevantie te definiëren met behulp van zoektermen, maar bevatte te weinig
relevante artikelen om de subcategorieën van variabele 3 aanleiding en van de afhankelijke
variabelen 4–6, die de standpunten over het moderne Israël weergeven, goed te kunnen
definiëren.
Daarom is er een additionele proefdataset geconstrueerd gebaseerd op de zoektermen
Joodse volk, joodse godsdienst en de staat Israël. Deze dataset bevat 356 artikelen en is een
deelverzameling van alle geselecteerde artikelen. De subcategorieën zijn gereconstrueerd tot
de subcategorie overig geen artikelen meer bevat en de subcategorieën vergelijkbaar in
grootte zijn.
3.4.4. De subcategorieën van de hoofdcategorie aanleiding
Met behulp van de additionele proefdataset zijn de subcategorieën voor de
hoofdcategorie aanleiding (variabele 3) geconstrueerd. De ontmoeting met de (politieke)
realiteit van het moderne Israël is voor de subcategorie actualiteit de aanleiding. Dat geldt ook
voor de subcategorie publicatie, maar omdat de aan het empirische Israël gerelateerde en de
ongerelateerde publicaties niet te onderscheiden zijn, is ervoor gekozen om ze samen te
60
voegen in één subcategorie. Naast de subcategorie actualiteit en publicatie blijkt er ook een
categorie artikelen te bestaan waarbij de aanleiding een aan het empirische Israël gerelateerd
thema is, zonder dat dat wordt afgeleid uit een actuele gebeurtenis of publicatie. Het gaat hier
om reflecties op de actualiteit van het moderne Israël. Dit is de subcategorie kwestie. De
theologische aanleiding tot een ontmoeting met het moderne Israël kan zijn de Bijbel of de
kerkleer, weergeven in de subcategorie Bijbel of leer. De Saambinder bevat artikelen naar
aanleiding van kerknieuws. Dat kunnen aankondigingen zijn van komende gebeurtenissen of
(korte) verslagen van eerdere gebeurtenissen. Deze artikelen vallen in de subcategorie
kerknieuws. Andere mogelijke aanleidingen zijn actualiteiten en kwesties, die niet gerelateerd
zijn aan het moderne Israël. Deze artikelen zijn samengenomen in de subcategorie
ongerelateerd. Voor de artikelen waar geen aanleiding is vermeld, is de categorie geen
geconstrueerd. Ook is de subcategorie overig toegevoegd, die nodig is om het codeboek te
kunnen valideren na het coderen van de hele dataset. Een volledige omschrijving van de
subcategorieën van de hoofdcategorie aanleiding is te vinden in appendix 1.
3.4.5. De subcategorieën voor de standpunten over het moderne Israël
Voor de hoofdcategorie standpunt over de Joden (variabele 4) zijn de volgende
subcategorieën geconstrueerd. Als positief standpunt is gevonden dat Joden nog steeds het
uitverkoren volk zijn, wat overeenkomt met de subcategorie uitverkoren. Vanuit het neutrale
standpunt zijn de Joden een gewoon volk, wat correleert met de subcategorie gewoon. Naast
deze twee is er de subcategorie belangwekkend aangetroffen, waarbij de Joden
vermeldenswaardig zijn zonder dat er een expliciet standpunt wordt ingenomen. Als negatief
standpunt is de subcategorie vervloekt toegevoegd. Volgens dit standpunt kunnen Joden niet
meer zalig worden, omdat ze Jood zijn. Deze subcategorie komt in additionele proefdataset
61
niet voor, maar is toegevoegd om te kunnen bepalen of antisemitisme inderdaad niet
voorkomt in alle artikelen uit De Saambinder in de periode van 1945 tot en met 2011.
Voor de hoofdcategorie standpunt over de joodse godsdienst (variabele 5) zijn de
volgende subcategorieën geconstrueerd. Het positieve standpunt dat christenen iets kunnen
leren van de joodse godsdienst komt maar in enkele artikelen voor en is daarom
samengevoegd met het neutrale standpunt dat de joodse godsdienst vermeldenswaardig is
zonder dat een expliciete mening wordt gegeven. Deze twee standpunten zijn ondergebracht
bij de subcategorie belangwekkend. Er zijn twee typen negatieve standpunten gevonden. In de
subcategorie verleden is de joodse godsdienst iets dat heeft afgedaan. In de subcategorie vals
is het judaïsme een valse godsdienst tegenover het christendom als de ware godsdienst. Dit
laatste standpunt is het anti-judaïsme.
Voor de hoofdcategorie standpunt over de staat Israël (variabele 6) zijn de volgende
subcategorieën geconstrueerd. De subcategorie teken is een samenvoeging van twee positieve
standpunten. In het eerste standpunt wordt de staat Israël gezien als de vervulling van Bijbelse
profetieën. Omdat dit standpunt maar in enkele artikelen blijkt voor te komen is deze
samengevoegd met het standpunt dat de heilshistorische betekenis van de staat Israël
onduidelijk is (2.4.5). Het neutrale standpunt dat de staat Israël vermeldingswaardig is zonder
een expliciet standpunt te formuleren, vormt de subcategorie belangwekkend. In de
subcategorie gewoon valt het neutrale standpunt dat Israël ziet als een staat als alle anderen.
Het negatieve standpunt van het antizionisme, dat vindt dat de staat Israël moet verdwijnen, is
niet aangetroffen en daar is dan ook geen subcategorie voor geconstrueerd.
Aan alle drie de hoofdcategorieën zijn de subcategorieën irrelevant en overig
toegevoegd. Deze laatste is bedoeld om het codeboek te kunnen valideren als de hele dataset
is gecodeerd. Een volledige omschrijving van de subcategorieën van standpunten over het
moderne Israël is te vinden in appendix 1.
62
3.4.6. Structurerende afwezigheid in de artikelen
In de vervangingsleer (2.4.5.) is Israël iets van het verleden. Deze leer is een niet
benoemd uitgangspunt in artikelen uit De Saambinder en daarmee een structurerende
afwezigheid. Volgens M. W. Vrijhof wordt er over Israël in de verleden tijd gesproken, alsof
Israël in het heden heeft afgedaan.108
Als in een artikel alleen in de verleden tijd wordt
gesproken over Israël wordt niet expliciet maar wel impliciet gezegd, dat Israël alleen in het
verleden relevant was. Er wordt in de verleden tijd over Israël gesproken: Israël was het
uitverkoren volk. Vaak gebeurt dat in de vorm van een toepassing: Zoals dat toen voor Israël
gold, zo geldt dat nu voor de kerk. Deze vervangingsleer hangt samen met de subcategorie
gewoon van de variabele 4 standpunt over de Joden en de variabele 6 standpunt over de staat
Israël, en de subcategorie verleden van variabele 5 standpunt over de joodse godsdienst. Veel
artikelen uit De Saambinder zouden in deze drie subcategorieën vallen als het alleen in de
verleden tijd spreken over Israël als criterium zou worden gebruikt. Twee theologische
grondpatronen in de artikelen maken het moeilijk dit criterium eenduidig toe te passen. De
eerst lijn is dat het gaat om de Kerk van alle eeuwen die bij Adam is begonnen. Het verschil
tussen verleden en heden vervaagt hierdoor in de tekst. Een toepassing van een
oudtestamentisch tekstgedeelte kan dan de volgende structuur hebben: wat voor de Kerk toen
gold, geldt ook voor de Kerk nu, want God is dezelfde gebleven. De tweede lijn is dat het
eigenlijke volk van God gevormd wordt door de van eeuwigheid verkoren individuen. Het
echte Israël wordt gevormd door de uitverkorenen en de echte kerk wordt ook gevormd door
de uitverkorenen. Daarmee vervaagt in de tekst het verschil tussen Israël en de kerk. Door
deze twee oorzaken wordt het onduidelijk welke artikelen gecodeerd moeten worden met de
subcategorieën van de vervangingsleer. Deze set van artikelen zou niet alleen groot worden,
maar ook onnauwkeurig bepaald zijn. Om de nauwkeurigheid van het codeboek toch op een
108. M. W. Vrijhof, “Het werk van een Israël-commissie in de praktijk,” Vrede over Israël 47, no. 1 (2003).
63
acceptabel niveau te houden, is er voor reproduceerbare voorbeelden voor de drie
subcategorieën van vervangingsleer gekozen. Details zijn te vinden in appendix 1.
3.4.7. De betrouwbaarheid en de validiteit van de geconstrueerde subcategorieën
Met behulp van de additionele proefdataset is de validiteit van het codeboek getest.
Voor de hoofdcategorie aanleiding zijn voor de subcategorieën het volgende aantal artikelen
gecodeerd:
Actualiteit 43
Kwestie 33
Publicatie 51
Bijbel 125
Leer 19
Kerknieuws 44
Ongerelateerd 41
Voor de hoofdcategorie standpunt over de Joden zijn voor de subcategorieën het volgende
aantal artikelen gecodeerd:
Uitverkoren 42
Belangwekkend 106
Gewoon 42
Irrelevant 166
Voor de hoofdcategorie standpunt over de joodse godsdienst zijn voor de subcategorie het
volgende aantal artikelen gecodeerd:
Belangwekkend 16
Verleden 18
Vals 91
64
Irrelevant 231
Voor de hoofdcategorie standpunt over de staat Israël zijn voor de subcategorieën het
volgende aantal artikelen gecodeerd:
Teken 20
Belangwekkend 59
Gewoon 15
Irrelevant 262
De relevante artikelen zijn redelijk evenredig verdeeld over de verschillende subcategorieën.
Bovendien bevat de subcategorie overig in geen van de van de vier hoofdcategorieën een
artikel. Dus is de validiteit perfect voor de additionele proefdataset.
Om de betrouwbaarheid van het codeboek te toetsen zijn de geselecteerde artikelen uit
de proefdataset gecodeerd. Na ongeveer twaalf dagen zijn ze nog een keer gecodeerd en is de
overeenstemming per variabele bepaald. De betrouwbaarheid van de hoofdcategorie
aanleiding is 91%. Verdere analyse bracht geen systematische afwijkingen aan het licht en het
codeboek is daarom niet aangepast. De betrouwbaarheid voor de afhankelijke variabelen is als
volgt. De overeenstemming is voor de hoofdcategorie standpunt over de Joden 92%, voor de
hoofdcategorie standpunt over de joodse godsdienst 94% en voor de hoofdcategorie standpunt
over de staat Israël 98%. Deze resultaten zijn geanalyseerd. De onbetrouwbaarheid wordt
vooral veroorzaakt door onduidelijkheid of een artikel in de subcategorie irrelevant valt of
niet. Dit betekent dat de overige subcategorieën redelijk goed van elkaar gescheiden zijn,
maar dat de grens met de subcategorie irrelevant iets minder goed gedefinieerd is. Een van de
oorzaken is de structurerende afwezigheid in de artikelen (3.4.6.). Er wordt iets gezegd over
Israël in de verleden tijd en het is niet altijd duidelijk of dat een standpunt impliceert over het
moderne Israël. Om de grens met de subcategorie irrelevant scherper te definiëren zijn in het
codeboek extra voorbeelden aan deze subcategorie toegevoegd. Met een betrouwbaarheid van
65
meer dan 80% voor alle variabelen is de betrouwbaarheid voldoende. Dit codeboek is
betrouwbaar en valide en is gebruikt om alle artikelen uit De Saambinder van 1945 tot en met
2011 te coderen.
3.4.8. Toepassing van de statistische analyse
Na de codering van alle artikelen is bekend welke artikelen per week behoren tot een
bepaalde subcategorie. Om deze data te beschrijven zijn frequentieverdelingen van
variabele 3 aanleiding en van de variabelen 4–6, die de standpunten over het moderne Israël
weergeven, gemaakt.
Met variabele 1 tijd is met behulp van de waarschijnlijkheidsfunctie het tijdsverloop
van het aantal artikelen met een bepaald standpunt ten opzichte van het totaal aantal artikelen
geanalyseerd. Voor de wiskundige vorm van de tijdsontwikkeling zijn de volgende
basisvormen gebruikt: (1) de constante, waarbij er geen tijdsontwikkeling is, (2) de trend,
waarbij vanaf een bepaalde datum er een lineaire toe- of afname is, (3) de piek, waarbij een
toename vanaf een bepaald moment wordt gevolgd door een afname tot een bepaald moment
en (4) de stap, waarbij er een directe toe- of afname plaatsvindt op een bepaald moment. De
wiskundige vorm met de laagste AIC beschrijft het beste de data (3.3.2.). Bij deze vormen
zijn het moment waarop de trend begint, de piek begint en eindigt en de stap plaatsvindt
geschatte parameters. Deze tijdsparameters zijn afgerond op jaren en de
betrouwbaarheidsintervallen zijn met behulp van de waarschijnlijkheidsfunctie uitgerekend.
Met behulp van deze analyse is de eerste hypothese dat de standpunten binnen de
Gereformeerde Gemeenten over Israël zich rond 1970 zijn gaan wijzigen, getoetst (2.5.).
De variabele 2 auteur en de subcategorieën van de variabelen 4–6, die de standpunten
over het moderne Israël weergeven, zijn samengevat in kruistabellen. Met behulp van deze
kruistabellen is de relatie tussen een groep auteurs en een standpunt over het moderne Israël
66
getest met de Fisher’s exact toets. Met behulp van deze analyse is de tweede hypothese dat er
een groep leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten is met antisemitische standpunten,
getoetst (2.5.).
De variabele 3 aanleiding en de subcategorieën van de afhankelijke variabelen 4–6
worden ook samengevat in kruistabellen. Met de kruistabellen wordt de relatie tussen de
aanleidingen en de standpunten over het moderne Israël getest met de Fisher’s exact toets. Op
grond van deze analyse wordt de derde hypothese dat de politieke situatie van de staat Israël
de aanleiding is voor het uitspreken van het standpunt dat Israël eschatologische betekenis
heeft, getoetst (2.5.).
67
4. Resultaten
4.1. Inleiding
In dit hoofdstuk worden de resultaten beschreven. De tabellen en figuren zijn te vinden
in appendix 2. Eerst worden de algemene resultaten weergegeven (4.2.). Daarna worden de
tijdsontwikkelingen van de standpunten over het moderne Israël besproken (4.3.). Vervolgens
wordt de relatie tussen auteurs en de standpunten beschreven (4.4.). Ten slotte wordt het
verband tussen de aanleidingen van de artikelen en de standpunten weergegeven (4.5.).
In dit hoofdstuk worden de volgende variabelen gebruikt (zie voor meer details over
de variabelen appendix 1).
Variabele 3 is de aanleiding met de subcategorieën 3.1 actualiteit, 3.2 kwestie, 3.3
publicatie, 3.4 Bijbel, 3.5 leer, 3.6 kerknieuws, 3.7 ongerelateerd, 3.8 geen en 3.9 overig.
Variabele 4 is het standpunt over de Joden met de subcategorieën 4.1 uitverkoren, 4.2
belangwekkend, 4.3 gewoon, 4.4 vervloekt, 4.5 irrelevant en 4.6 overig.
Variabele 5 is het standpunt over de joodse godsdienst met de subcategorieën 5.1
belangwekkend, 5.2 verleden, 5.3 vals, 5.4 irrelevant en 5.5 overig.
Variabele 6 is het standpunt over de staat Israël met de subcategorieën 6.1 teken, 6.2
belangwekkend, 6.3 gewoon, 6.4 irrelevant en 6.5 overig.
4.2. Algemene resultaten
4.2.1. De verdelingen van de aanleiding en de standpunten over het moderne Israël
Aan elk gecodeerd artikel zijn standpunten en een aanleiding toegekend. De
frequentieverdelingen van de standpunten zijn bepaald (zie voor details figuren 2.1–2.3 in
68
appendix 2). De subcategorieën overig en vervloekt komen niet voor. Voor het standpunt over
de Joden komen voor de subcategorieën uitverkoren, belangwekkend en gewoon. Voor het
standpunt over de joodse godsdienst zijn dat de subcategorieën belangwekkend, verleden en
vals. Voor het standpunt over de staat Israël zijn dat de subcategorieën teken, belangwekkend
en gewoon. Dit zijn in totaal negen standpunten.
Voor elke hoofdcategorie blijk er een meerderheidsstandpunt, dat in meer dan de helft
van de relevante artikelen voor deze hoofdcategorie wordt verwoord, te bestaan. Het
meerderheidsstandpunt over de Joden en over de staat Israël is in beide gevallen
belangwekkend met 61% respectievelijk 89%. Vooral bij de standpunten over de staat Israël
zijn de expliciete standpunten secondair met 11%. In de volgende aanhaling van H. A
Hofman is zowel belangstelling voor de Joden als voor de staat Israël aanwezig:
Adolf Eichmann organiseerde van achter zijn bureau de moord op de joden. Hij
regelde het vervoer van de Joden met de spoorwegen en bepaalde het aantal
konvooien. In 1960 werd hij door de Israëlische geheime dienst ontvoerd uit
Argentinië en in 1961 in Jeruzalem berecht. Hij bekende dat hij één keer getuige was
geweest van een massa-executie, waarbij de Duitsers uitlaatgassen in de gesloten
ruimte van een vrachtauto lieten komen, en dat hij daar niet tegen had gekund.109
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie belangwekkend voor zowel het standpunt
over de Joden, als over de staat Israël, omdat beiden slechts worden genoemd.
Het antisemitisch standpunt (subcategorie vervloekt van variabele 4 standpunt over de
Joden) komt niet voor in de gecodeerde artikelen uit De Saambinder. Het volgende citaat van
ds. L. Rijksen onderstreept dat de leiding van de Gereformeerde Gemeenten antisemitisme
afwijst:
Immers, wat is in zijn diepste wezen dit antisemitisme, dat zich vanaf het begin van
het ontstaan, van het volk Israël (denk aan de verdrukking van Israël in Egypte' onder
de Farao’s) tot nu toe alle eeuwen door zich steeds weer openbaart? Wel, het is in zijn
diepste wezen de duivelse haat tegen de Joden, tegen Gods, verkiezing, tegen God
Zelf, en tegen Christus, de Messias Israëls. Al beredeneren de antisemieten dit niet
bewust, maar het gaat ten diepste in de Jodenhaat tegen de God van Israël. Men wil
109. H. A Hofman, “Terloops,” De Saambinder, 22 juni 1989.
69
God uit het bestaan weghebben en daarom wordt er geschreeuwd: “Juden heraus!” Dit
is een schreeuw uit de hel, een openbaring van de haat tegen God en Zijn Gezalfde.110
Het meerderheidsstandpunt over de joodse godsdienst is vals met 59%. Het standpunt
dat het Judaïsme een valse religie is, is het anti-judaïsme. Het onderscheid tussen het
antisemitisme en het anti-judaïsme is wezenlijk voor de Gereformeerde Gemeenten (2.4.7.),
zoals ook blijkt uit de volgende uitleg van ds. J. J. van Eckeveld:
Anti-judaïsme wil zeggen de afwijzing van de joodse godsdienst, omdat Christus erin
ontbreekt als de enige weg tot de zaligheid. Antisemitisme is de jodenhaat, de haat
tegen het Joodse ras, die tijdens de Tweede Wereldoorlog door het nazisme op zo'n
verbijsterende wijze is uitgeleefd. Anti-judaïsme en antisemitisme zijn dus
verschillende zaken. Toch meende de Stiba een klacht te moeten indienen tegen het
Reformatorisch Dagblad. … Het gaat hier dus om ingrijpende zaken. Het gaat hier om
niet minder dan de handhaving van het bijbels getuigenis, waarin verkondigd wordt,
dat Christus de enige weg tot de zaligheid is en dat allen, die Christus verwerpen (dus
ook de joden, die vasthouden aan hun religie) niet zalig kunnen worden. Het hart van
het Evangelie is hier in het geding. Mogen we nog zeggen, dat Christus de enige weg
is, of is Hij alleen maar een weg, naast andere wegen?111
De leiding van de Gereformeerde Gemeenten is expliciet anti-judaïstisch, maar wijst
het antisemitisme resoluut af.
Van de aanleidingen is ook een frequentie verdeling gemaakt (zie voor details figuur
2.4 in appendix 2). De subcategorie geen komt niet voor: er zijn dus geen artikelen gevonden
zonder aanleiding. In totaal zijn er 1209 van de 30402 artikelen relevant. Kerknieuws is de
dominante aanleiding met 32% van de relevante artikelen. Het aantal artikelen waarbij een
kwestie betreffende het moderne Israël wordt besproken is het kleinst met 3% van de
relevante artikelen. Een voorbeeld van deze subcategorie is het hierboven aangehaalde artikel
van Rijksen, waarin hij de kwestie van het antisemitisme aan de orde stelt. Opvallend is het
gemiddeld aantal ongerelateerde artikelen (14% van de artikelen) waarin toch een standpunt
over het moderne Israël wordt aangetroffen.
110. L. Rijksen, “Anti-semitisme,” De Saambinder, 25 februari 1960.
111. J. J. van Eckeveld, “Vrijheid van Christelijk getuigenis?” De Saambinder, 28 augustus 1986.
70
4.2.2. De betrouwbaarheid en de validiteit van het codeboek
De subcategorieën irrelevant en overig zijn niet meegenomen in de analyse (zie
figuren 2.1–2.4). Van het totaal is 96% irrelevant en die groep is weggelaten om een goed
beeld te krijgen van de relevante artikelen. De subcategorie overig komt niet voor en daarmee
blijkt de validiteit van het codeboek 100% te zijn. Er blijkt in De Saambinder ‘autoplagiaat’
voor te komen. Een auteur plaatst bijvoorbeeld na een paar jaar dezelfde meditatie nog een
keer. Er komen 144 artikelen meerdere keren voor en in totaal bevat deze groep 315 artikelen.
Deze groep artikelen is gebruikt om de betrouwbaarheid van het codeboek achteraf te toetsen.
De betrouwbaarheid is voor de variabele 4 standpunt over de Joden 100%, voor de variabele
5 standpunt over de joodse godsdienst 97% en voor de variabele 6 standpunt over de staat
Israël 100%. Dit maakt aannemelijk dat ook voor de hele dataset de betrouwbaarheid van het
codeboek voldoende is. De onbetrouwbaarheid in variabele 5 wordt veroorzaakt doordat
artikelen met de subcategorie vals en verleden op een andere plaats worden gecodeerd als
irrelevant. Hierdoor wordt soms hetzelfde artikel op de ene plaats in zijn geheel als relevant
aangemerkt en gecodeerd met een aanleiding en in op een ander plaats als irrelevant gezien en
niet gecodeerd. Afgezien van dit effect worden identieke artikelen met dezelfde aanleiding
hetzelfde gecodeerd. De betrouwbaarheid is dus 100% voor de aanleiding.
4.3. Tijdsontwikkeling van de standpunten over het moderne Israël
4.3.1. De beschrijving van de tijdsontwikkeling van de standpunten
Met variabele 1 datum is het tijdsverloop van het aantal artikelen met een bepaald
standpunt ten opzichte van het totaal aantal artikelen geanalyseerd met behulp van de
waarschijnlijkheidsfunctie (zie voor details figuren 2.5–2.12 in appendix 2, waarin als een
representatie van de data het gedeelte van de artikelen met een bepaald standpunt ten opzichte
71
van alle artikelen per jaar is toegevoegd). De waarschijnlijkheidsfunctie van de
tijdsontwikkeling met de laagste AIC, het gebruikte criterium voor de kwaliteit van een
model, geeft de beste beschrijving van de data (3.4.8.). Van de genoemde tijdsontwikkeling
zijn de tijdsparameters bepaald (zie voor details tabel 2.1 in appendix 2). In de volgende drie
paragrafen zullen de resultaten voor de tijdsontwikkeling van de standpunten over de Joden
(4.3.2.), de joodse godsdienst (4.3.3.) en de staat Israël (4.3.4.) in meer detail worden
beschreven.
4.3.2. De tijdsontwikkeling van de standpunten over de Joden
Voor het standpunt over de Joden is de tijdsontwikkeling voor de drie subcategorieën
bepaald. Wat betreft subcategorie 4.1, waarbij de Joden als een uitverkoren volk worden
beschouwd, zijn de stap gecombineerd met de constante, de piek gecombineerd met de
constante en de positieve trend gecombineerd met een constante niet significant verschillend,
omdat het verschil in de AIC’s kleiner is dan 2 (zie voor details figuur 2.5 in appendix 2). Dit
betekent dat uit deze drie vormen geen beste is te kiezen. Op de volgende manier is er toch
een indruk verkregen van de startdatum van de toename. Als een directe toename wordt
verondersteld, dan vindt die plaats in 1991 (1990–1991). Als een piek wordt verondersteld,
dan start die in 1981 (1967–1990). Als een trend wordt verondersteld, dan begint die in 1981
(1970–1987). Dit geeft ongeveer het volgende beeld. De toename begint ongeveer in 1981 en
is uiterlijk afgerond in 1991. Daarmee start de toename van het standpunt dat de Joden een
uitverkoren volk zijn in 1981 (1967–1991), terwijl onduidelijk is wat de vorm van die
toename is. Het volgende het citaat uit artikel van ds. C. Harinck uit 1984 bevat verschillende
aspecten van dit standpunt:
Om alle misverstand weg te nemen, benadrukken we dat we de joden zien als de
beminden om der vaderen wil. Ook geloven we, dat de Heere Zijn oude bondsvolk nog
niet geheel verstoten heeft. Alle eeuwen door zijn daar bewijzen van aanwezig
geweest. Ook geloven we, dat in het eind der dagen vele joden Jezus van Nazareth als
72
hun Messias zullen aanvaarden. Ook wijzen we alle anti-semitische tendenzen af.
Israël heeft een aparte plaats in het hart van de christen.112
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 4.1 uitverkoren, omdat de Joden nog
steeds de beminden om der vaderen wil zijn, die niet door God definitief zijn verworpen, maar
voor wie in de toekomst een massale bekering wordt verwacht.
Voor subcategorie 4.2, die belangstelling voor de Joden beschrijft zonder dat er een
expliciet standpunt wordt ingenomen, geeft een piek met een constante de beste omschrijving
(zie voor details figuur 2.6 in appendix 2). Deze piek met een maximum ongeveer in 2002
start in 1986 (1984–1987) en het geëxtrapoleerde eindpunt is in 2017 (2015–2020). Die
belangstelling kan tot uiting komen in een bespreken van een publicatie, zoals in het volgende
gedeelte uit de boekbespreking door D. Vogelaar in 1986:
Het ter bespreking voor ons liggende boek opent met een bijbels-theologische
verkenning door drs. P. van Ruitenburg. … Verrassend is bijvoorbeeld zijn exegese
van een vaak misbruikte tekst als Mattheüs 27 : 25, waarbij op een overtuigende wijze
vragen worden geplaatst bij de gedachte dat de rampen die over de joden zijn gekomen
het direkte gevolg zijn van een vloek die ze over zichzelf en hun kinderen hebben
ingeroepen.113
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 4.2 belangwekkend, omdat de auteur een
standpunt over de Joden van iemand bespreekt zonder zijn eigen standpunt expliciet uit te
werken.
Ten slotte geeft een constante de beste beschrijving van subcategorie 4.3, waarbij de
Joden als een gewoon volk worden beschouwd. Deze constante is niet significant verschillend
van zwakke negatieve trend gecombineerd met een constante, omdat het verschil tussen de
AIC’s kleiner is dan 2 (zie voor details figuur 2.7 in appendix 2). De trend voegt dus niets toe
en daarom heeft een constante, als de meest simpele beschrijving, de voorkeur. Er is in dit
112. C. Harinck, “Dienst der verzoening,” De Saambinder, 22 november 1984.
113. D. Vogelaar, “Boekennieuws,” De Saambinder, 18 december 1986.
73
geval geen verandering met een daarbij behorende tijdsparameter. Dit standpunt wordt
verwoord in het volgende citaat uit 1953, dat gaat over het Barthianisme:
Maar Barth dwaalt zeer, als hij zegt, dat er nu niet meer zulk een bevoorrecht volk is,
met hetwelk de Heere in een verbond staat, en dat daarom de doop niet in de plaats der
besnijdenis mag komen. Want het volk Israël was een type van de kerk, en in de plaats
van Israël is met de Nieuw-Testamentische bedeling wel geen andere natie gekomen,
met welke de Heere Zijn verbond heeft opgericht in onderscheiding van andere naties,
maar de kerk des Nieuwen Testaments. In de plaats van Israël is de Nieuw-
Testamentische kerk getreden. Die kerk, vergaderd uit alle geslachten, talen, natiën en
tongen, is de voortzetting van het volk Israël, zoals Gods Woord ons dat leert.114
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 4.3 gewoon, omdat de Joden als het
speciale volk van God zijn vervangen door de nieuwtestamentische kerk.
4.3.3. De tijdsontwikkeling van de standpunten over de joodse godsdienst
Voor het standpunt over de joodse godsdienst is de tijdsontwikkeling voor de drie
subcategorieën bepaald. Dit zijn de subcategorieën 5.1, die de positieve belangstelling voor de
joodse godsdienst beschrijft, 5.2, die de joodse godsdienst als iets van het verleden
beschouwt, en 5.3, die de moderne joodse godsdienst als vals kwalificeert. Van al deze drie
subcategorieën geeft een stap met een constante de beste omschrijving (zie voor details
figuren 2.8–2.10 in appendix 2). Bij subcategorie 5.1 vindt de directe toename plaats in 1983
(1982–1984). In de Bijbeluitleg van ds. J. C. Weststrate uit 1984 wordt de belangstelling als
volgt duidelijk:
Volgens de Joodse overlevering geschiedde dit aldus: de priester legde het
beweegoffer op de handen van de offeraar en bracht daarna onder diens handen de
zijne. Vervolgens bewoog hij diens handen naar voren en naar achteren. Naar voren
d.w.z. het beweegoffer werd aan de Heere, voor Diens altaar, aangeboden. Naar
achteren d.w.z. de Heere gaf het weer terug, en wel aan zijn priesters.115
114. Anoniem, “Het Barthianisme,” De Saambinder, 20 augustus 1953.
115. J. C. Weststrate, “Leviticus,” De Saambinder, 6 december 1984.
74
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 5.1 belangwekkend, omdat van de joodse
godsdienst en in het bijzonder van de joodse overlevering met instemming kennis wordt
genomen.
Vervolgens is er bij subcategorie 5.2 sprake van een directe afname in 2001 (1999–
2002). De volgende uiteenzetting van ds. A. Moerkerken uit 2002 illustreert dit standpunt:
Maar wanneer heeft Christus nu tijdens de paasmaaltijd het Avondmaal ingezet? Om
daar een antwoord op te kunnen geven, moeten we weten hoe de paasmaaltijd verliep.
Uit gegevens in de Talmoed - de schriftelijke neerslag van eeuwenlange discussies van
joodse wetgeleerden - kunnen we hierover wel iets zeggen De paasmaaltijd doorliep
verschillende fasen: 1. eerst werd een beker wijn gezegend, een dankgebed
uitgesproken en van de wijn gedronken; 2. bittere kruiden werden gegeten, gedoopt in
een zure vloeistof; 3. ongezuurd brood, bittere saus en het voornaamste onderdeel van
de maaltijd, het lam, werden op tafel gezet; 4. door de huisvader werd de geschiedenis
en de betekenis van het pascha verteld; 5. het eerste deel van het ''Groot Hallel'' (Psalm
113 en 114) werd gezongen en een tweede beker wijn gedronken; 6. de ongezuurde
broden werden gegeten én het lam. Als eerste at de huisvader, nadat hij zijn handen
had gewassen; 7. de maaltijd werd afgesloten door het drinken van een derde beker, na
het uitspreken van een ''dankzegging'' door de huisvader. Tenslotte ging men over tot
het zingen van het tweede deel van het ''Groot Hallel'' (Psalm 115 tot 118).116
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 5.2 verleden vanwege de structurerende
afwezigheid (3.4.6.). In dit artikel wordt namelijk over het vieren van het Pesach gesproken
als iets van het verleden, terwijl een verwijzing naar het feit dat Joden ook in het heden het
Pesach vieren afwezig is.
Ten slotte vindt bij subcategorie 5.3 de directe toename plaats in 1994 (1994–1994).
Een voorbeeld van dit standpunt is het volgende gedeelte uit een beschouwing uit 1994 van
ds. C. Sonnevelt en G. Roos:
De Israëlische overheid en de joden zijn zeer gebrand op alles wat te maken heeft met
“zending”, “evangelieverkondiging”, “missie” of “getuigenis”. Met een doel van
dergelijke aard kom je niet aan de slag binnen Israël. Wèl als stagiaire of voluntair. …
Ook een zogenoemde tentenmakersbediening door een Nederlander - half-time
verpleger in een ziekenhuis en half-time evangelist bijvoorbeeld - is niet
aanbevelenswaardig. Wij ontvingen diverse adviezen dat regelrechte
evangelieverkondiging eigenlijk alleen maar opgepakt kan worden door een de
Messias belijdende jood. Deze alleen zou dergelijk dienstwerk kunnen verrichten. Wij
116. A. Moerkerken, “Judas ook?” De Saambinder, 14 maart 2002.
75
zijn als deputaten niet op de hoogte van participatie van de Messias belijdende joden
in ook maar één van onze gemeenten. Komt daarin niet iets openbaar van de armoede
van ons kerkelijk leven? Hebben wij anderen wel voldoende tot jaloersheid verwekt?
Enthousiasme is er wel in onze gemeenten voor Israël. Maar is er ook werkelijke
christelijke liefde? Hoe kan dat?117
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 5.3 vals, omdat hier wordt gezocht naar
mogelijkheden voor evangelieverkondiging onder de Joden, wat impliceert dat Joden zich
moeten bekeren van het Judaïsme als valse godsdienst.
Samenvattend betekent dit dat de aandacht voor de moderne joodse godsdienst, zowel
in negatieve als in positieve zin, toeneemt binnen de Gereformeerde Gemeenten, terwijl het
negeren ervan afneemt.
4.3.4. De tijdsontwikkeling van de standpunten over de staat Israël
Voor het standpunt over de staat Israël is de tijdsontwikkeling voor de drie
subcategorieën bepaald. Bij subcategorie 6.1, waarbij de staat Israël als een heilshistorisch
teken wordt beschouwd, geeft de stap de beste beschrijving (zie voor details figuur 2.11 in
appendix 2). Die directe toename vindt plaats in 1997 (1995–1997). Een representatieve
illustratie van dit standpunt is de volgende uitspraak van ds. W. Silfhout uit 1997:
Of de vestiging van de staat Israël en de terugkeer van vele joden naar het land Israël
de vervulling is van de eschatologische beloften van het Oude en Nieuwe Testament is
''questioned by me''. Maar, om met Da Costa te spreken: Ik zeg: zo denk ik op dit
ogenblik over deze zaak, doch wellicht brengt meerder licht tot beter inzicht.
Misschien ben ik aan het eind van de discussie wel opgeschoven in de richting van
hen, die noch tot de ontkenners, noch tot de betwisters, noch tot de twijfelaars
behoren, maar tot the ''steady believers''.118
117. C. Sonnevelt en G. Roos, “Onze relatie met de joden,” De Saambinder, 17 november 1994; uit dit citaat
blijkt dat van de Gereformeerde Gemeenten weinig of geen Messias belijdende Joden lid zijn en dat dit
kerkverband geen aantrekkingskracht heeft op deze groep; er zijn van leiders binnen dit kerkverband ook geen
protesten bekend tegen de deportatie van Joodse gemeenteleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor de
meeste leden van de Gereformeerde Gemeenten zijn Messias belijdende Joden dus geen concrete mensen maar
een abstracte groep.
118. W. Silfhout, “De landbelofte, opdracht of privilege,” De Saambinder, 4 september 1997.
76
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 6.1 teken, omdat expliciet wordt gezegd
dat de heilshistorische betekenis van de staat Israël onduidelijk is (3.4.5.).
Vervolgens geeft voor subcategorie 6.2, die de belangstelling voor de staat Israël
beschrijft, een contante met een positieve trend gecombineerd met twee pieken de beste
beschrijving (zie voor details figuur 2.12 in appendix 2). Deze subcategorie combineert,
relatief ten opzichte van de andere subcategorieën, veel basisvormen en bevat in totaal vijf
tijdsparameters. De positieve trend start in 1957 (1940–1962). De eerste piek start in 1970
(1966–1972) en eindigt in 1980 (1978–1982). De tweede piek met een maximum in ongeveer
2001 start in 1987 (1984–1989) en het geëxtrapoleerde einde is in 2014 (2012–2017). Het
volgende citaat uit 1967 geeft een indruk van de belangstelling voor de staat Israël:
Het is met gevoelens van dankbaarheid, dat deputaten tot Hulpverlening in Bijzondere
Noden kunnen mededelen, dat de financiële hulpaktie voor Israël door de
Gereformeerde Gemeenten het prachtige bedrag van f 55.665,70 heeft opgebracht. Een
woord van oprechte dank aan de kerkeraden en aan allen, die een gift geschonken
hebben, is daarom op zijn plaats. De Heere heeft de harten van zovelen geneigd tot
milddadigheid. Hem komt de eer daarvoor toe. Door Ds. de Gier werd een cheque
overhandigd van genoemd bedrag aan de Konsul Generaal van Israël in Amsterdam.
Het bedrag zal doorgezonden worden naar de Israëlische regering.119
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 6.2 belangwekkend, omdat een zaak
betreffende de staat Israël wordt beschreven zonder dat er een expliciet standpunt wordt
ingenomen.
Ten slotte zijn voor subcategorie 6.3, die de staat Israël als een gewone natie ziet, een
constante, een constante gecombineerd met een stap en een constante gecombineerd met een
negatieve trend, niet significant verschillend (zie voor details figuur 2.13 in appendix 2). De
trend en de stap hebben dus geen toegevoegde waarde, daarom heeft de beschrijving met de
constante de voorkeur. De volgende toelichting van ds. K. de Gier is representatief voor dit
standpunt:
119. Anoniem, “Kerknieuws,” De Saambinder, 19 oktober 1967.
77
Zeer zeker wisten onze Geref. vaderen wel, dat 'n theocratische staat als in 't oude
Israël, niet meer bestaan kan, daar met de komst van Christus de theocratische staat
van Israël heeft opgehouden. Maar wel beriep men zich op de godvruchtige koningen
van Israël, als David, Asa, Josafat, Hiskia, Josia voor de eis, dat de overheid de plicht
heeft de ware kerk des Heeren te beschermen. Zijn de vormen van het oude Israël
weggevallen, het wezen is gebleven. De overheid heeft de eis op het publieke erf te
waken voor de ere Gods, voor Gods Naam en voor de heiliging van de Zondag, en dat
alle openbare onteringen van Gods Naam moeten worden tegengegaan en gestraft.120
Dit artikel is gecodeerd met de subcategorie 6.3 gewoon, omdat gesteld wordt dat de
speciale plaats van theocratische staat Israël is beëindigd met de komst van Christus.
4.3.5. Samenvattende resultaten over de tijdsontwikkeling van de standpunten
Het standpunt dat de Joden een gewoon volk zijn (subcategorie 4.3) en het standpunt
dat de staat Israël een gewone natie is (subcategorie 6.3), zijn constant in de tijd. De overige
subcategorieën laten wel verandering zien. De belangstelling voor de Joden (subcategorie 4.2)
en voor de staat Israël (subcategorie 6.2) vertonen een piek tussen ongeveer 1986 en 2015. Al
de standpunten over de joodse godsdienst (subcategorieën 5.1–5.3) en het standpunt dat de
staat Israël een heilshistorisch teken is (subcategorie 6.1), laten een plotselinge verandering in
de tijd zien, waarbij alleen het standpunt dat de joodse godsdienst iets van het verleden is
(subcategorie 5.2), een directe afname laat zien. Er kon niet worden bepaald welke vorm de
tijdsontwikkeling van het standpunt dat de Joden een uitverkoren volk zijn (subcategorie 4.2),
beschrijft. Al deze veranderingen vinden niet op hetzelfde moment plaats in de geschiedenis
van de Gereformeerde Gemeenten, maar laten een sequentie van tijdstippen zien tussen 1957
tot 2017 (zie voor details tabel 2.1 in appendix 2).
120. K. de Gier, “Toelichting op de Nederlandse Geloofsbelijdenis: Van het ambt der overheid,” De
Saambinder, 8 april 1954.
78
4.4. Relatie tussen auteurs en de standpunten over het moderne Israël
4.4.1. Algemene beschrijving van standpunten van auteurs
Met de variabele 2 auteur is het verband tussen auteurs en de standpunten over het
moderne Israël onderzocht. De relevante artikelen in de uiteindelijke dataset zijn geschreven
door 146 verschillende auteurs. Het betreft 138 mannen, onder wie 71 predikanten en 8
vrouwen. Van alle relevante artikelen is 80% geschreven door 28 auteurs.
Het standpunt van een auteur is niet automatisch hetzelfde voor alle artikelen. Als
maat voor gemiddelde variatie per auteur voor de variabelen 4–6 is het gemiddelde aantal
standpunten per auteur gewogen naar het aantal artikelen uitgerekend. Als er geen variatie is
zal dit aantal 1 zijn en als die variatie maximaal is zal die waarde 3 zijn voor elk van de drie
hoofdcategorieën. Voor de standpunten over de Joden (variabele 4) is de variatie 2.5, voor de
standpunten over de joodse godsdienst (variabele 5) is de variatie 2.2 en voor de standpunten
over de staat Israël (variabele 6) is de variatie 1.6. Vooral voor de standpunten over de Joden
en de joodse godsdienst is de variatie groot. Gemiddeld nemen auteurs meerdere standpunten
per hoofdcategorie in.
4.4.2. Het bestaan van groepen op grond van standpunten over het moderne Israël
Het is echter de vraag of auteurs een voorkeur hebben voor een bepaald standpunt of
niet. Dat is getoetst met behulp van het voorkeurstandpunt van een auteur, gedefinieerd als het
standpunt verwoord in de meeste artikelen van deze auteur. Vervolgens zijn auteurs met
hetzelfde voorkeurstandpunt gegroepeerd. De groepen zijn met elkaar vergeleken met behulp
van de frequentieverdeling van de standpunten, zoals verwoord in de artikelen van elke groep
auteurs. Vervolgens zijn de groepen worden paarsgewijs getoetst met de Fisher’s exact toets
(zie voor details tabellen 2.2–2.4 in appendix 2). De nulhypothese dat de verdeling in groepen
79
op grond van voorkeurstandpunten willekeurig is, wordt voor alle subcategorieën van de
standpunten over de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël verworpen (P<0.05). Voor
het standpunt over de Joden zijn dat de subcategorieën 4.1 uitverkoren, 4.2 belangwekkend en
4.3 gewoon. Voor het standpunt over de joodse godsdienst zijn dat de subcategorieën 5.1
belangwekkend, 5.2 verleden en 5.3 vals. Voor het standpunt over de staat Israël zijn dat de
subcategorieën 6.1 teken, 6.2 belangwekkend en 6.3 gewoon. Dit zijn in totaal negen
mogelijke voorkeurstandpunten. Bij elk voorkeurstandpunt is een grotere of kleinere groep
auteurs te definiëren. Deze groepen blijken binnen een hoofdcategorie significant verschillend
te zijn in de standpunten die ze in de artikelen uit De Saambinder verwoorden.
4.4.3. Groepen auteurs met voorkeurstandpunten over de Joden
De volgende drie groepen auteurs zijn te onderscheiden op grond van hun
voorkeurstandpunten voor variabele 4 standpunt over de Joden. Om te beginnen hebben 10
auteurs het voorkeurstandpunt dat de Joden een uitverkoren volk zijn (subcategorie 4.1). Ds.
W. C. Lamain is een vertegenwoordiger van deze groep auteurs en de volgende uitspraak van
hem is kenmerkend voor dit standpunt:
In de historie hebben wij het steeds kunnen opmerken, dat volken en naties die de
Joden vervolgd hebben, nooit voorspoedig zijn geweest. God komt het te bezoeken tot
in geslachten. … Zij zijn wel bittere vijanden van Christus, maar het blijven toch
onder alles de beminden om der vaderen wil. Er liggen nog beloften voor dat volk.
Denk maar o.a. aan Hosea 3 en Rom. 11. En al het geweld van de hel zal de vervulling
van de Goddelijke beloften niet verhinderen.121
Vervolgens hebben 70 auteurs het voorkeurstandpunt dat de Joden een belangwekkend
volk zijn (subcategorie 4.2). Ds. C. Hegeman is een representant van deze groep en de
volgende schildering van hem is illustratief voor dit standpunt:
Het was in de duistere tijd van de Jodenvervolging, dat ik op het station te Vught
wachtte op de trein naar Eindhoven. Daar stond een groep Joden op het station, die als
121. W. C. Lamain, “Het bestaan van de Kerk verzekerd,” De Saambinder, 8 september 1955.
80
vee in beestenwagens geworpen werden. De Hitlersoldaten schreeuwden als beesten,
maar ik hoorde een lief kind, dat ook bij deze Joden stond, tot zijn moeder zeggen:
“Mamma, de soldaten doen ons niets, hè? “ En de moeder antwoordde: “Neen mijn
lieve jongen”. En vol vertrouwen keek het kind naar zijn moeder.122
Ten slotte hebben 28 auteurs het voorkeurstandpunt dat de Joden een gewoon volk zijn
(subcategorie 4.3). Ds. L. Rijksen is een exponent van deze groep en de volgende uitspraak
van hem is karakteristiek voor dit standpunt:
In welk een flagrante strijd betoont Paulus zich echter met hen. In geheel zijn optreden
heeft de apostel zich verzet tegen al degenen, die het oud-testamentische Israël wilden
doen herleven. Lees daartoe zijn brieven aan de Filippenzen, de Hebreën en de
Galatiërs, die hij zelfs vraagt of ze betoverd en uitzinnig geworden zijn (zie Gal 3:1),
Israël heeft immers als symbolisch volk afgedaan! De middelmuur des afscheidsels, in
inzettingen bestaande, is verbroken en zal nimmermeer worden opgericht.123
Wat betreft de voorkeurstandpunten over de Joden zijn er dus drie significant
verschillende groepen, waarbij de grootste groep 70 en de kleinste 10 auteurs omvat. Het
meerderheidsstandpunt dat de Joden belangwekkend zijn (4.2.1.), wordt ook door de
meerderheid van de auteurs verwoord.
4.4.4. Groepen auteurs met voorkeurstandpunten over de joodse godsdienst
De volgende drie groepen auteurs zijn te onderscheiden op grond van hun
voorkeurstandpunten voor variabele 5 standpunt over de joodse godsdienst. Om te beginnen
hebben 8 auteurs het voorkeurstandpunt dat de joodse godsdienst van belang is voor
christenen (subcategorie 5.1). De volgende uitspraak van C. J. van der Beek is typerend voor
het standpunt van zijn groep:
Het joodse onderwijs is individu-gericht. Al vanaf de allervroegste jaren leerden de
joodse kinderen zich te houden aan de spijswetten en de sabbat in acht te houden. Ze
leerden dit in het gezin. De sterkste opvoedende macht gaat uit van het voortdurende
voorbeeld van de ouders. Het joodse leven heden ten dage speelt zich grotendeels af
rond de tafel van het gezin. Volgens een joodse rabbi is “sinds het wegvallen van het
122. C. Hegeman, “Gedachten uit het verleden,” De Saambinder, 29 augustus 1957.
123. L. Rijksen, “Het chiliasme,” De Saambinder, 21 november 1963.
81
heiligdom (de tempel) de tafel in iedere huiskamer een altaar. Rond de tafel wordt
gebeden en gezongen. Het eerste wat het joodse kind leert is “amen” te zeggen op de
lofzegging van vader over het eten. Ze zeggen dat eerder of gelijk met papa of mama”.
Wij kunnen heel wat leren van de wijze waarop in het jodendom de kinderen
opgevoed worden en werden.124
Vervolgens hebben 19 auteurs het voorkeurstandpunt dat de joodse religie iets van het
verleden is (subcategorie 5.2). Ds. C. A. van Dieren is een van deze auteurs en in de volgende
uiteenzetting geeft hij het kader voor het standpunt dat de joodse godsdienst is vervangen
door de christelijke:
In de Bijbel zien we dat God in verschillende tijden op verschillende wijzen zijn
genadeverbond heeft geopenbaard. … - Vanaf Abraham loopt de openbaring via de
aartsvaders. Het teken van het genadeverbond is dan de besnijdenis. - Bij Mozes
treffen we de openbaring, die het hele volk Israël betreft. Het pascha wordt als
verbondsteken toegevoegd. - Vanaf het Pinksterfeest is deze openbaring niet beperkt
tot Israël, maar heeft zich uitgestrekt tot alle volken, die met dat Woord in aanraking
komen. De verbondstekenen zijn vervangen door sakramenten, waarbij geen bloed
meer vloeit: Heilige Doop en Heilig Avondmaal, de universele openbaring.125
Ten slotte hebben 53 auteurs het voorkeurstandpunt dat de joodse godsdienst een valse
religie is. Ds. C. J. Meeuse is een vertegenwoordiger van deze groep en hij verdedigt het
standpunt dat Jezus de enige weg tot redding is en dat de joodse godsdienst daarom niet kan
redden:
De kerk heeft een taak om onder de “beminden om der vaderen wil” (Rom. 11) het
Evangelie van de Heere Jezus duidelijk te verkondigen. In de uitvoering van deze
opdracht is het van groot belang dat we oprecht en goed gezind zijn. Maar het is ook
van het grootste belang dat we de verschillen tussen Jodendom en Christendom niet
moeten verdoezelen, maar eerlijk benoemen. Buiten het geloof is er voor Jood en
heiden geen redding en verlossing mogelijk. Ook de Joden moet het kruis van Christus
duidelijk gepredikt worden.126
Wat betreft de voorkeurstandpunten over de joodse godsdienst zijn er dus drie
significant verschillende groepen, waarbij de grootste 53 en de kleinste 8 auteurs omvat. Het
124. C. J. van der Beek, “Onderwijs thuis en niet alleen op school,” De Saambinder, 22 mei 1997.
125. C. A. van Dieren, “De geloofsleer: Het genadeverbond,” De Saambinder, 19 augustus 1993.
126. C. J. Meeuse, “Een nieuw Centrum voor Israëlstudies,” De Saambinder, 14 maart 2002.
82
meerderheidsstandpunt dat de joodse godsdienst een valse religie is (4.2.1.), wordt ook door
de meerderheid van de auteurs aangehangen.
4.4.5. Groepen auteurs met voorkeurstandpunten over de staat Israël
De volgende drie groepen auteurs zijn te onderscheiden op grond van hun
voorkeurstandpunten voor variabele 6 standpunt over de staat Israël. Om te beginnen hebben
2 auteurs het voorkeurstandpunt dat de staat Israël heilshistorische betekenis heeft
(subcategorie 6.1). Ds. G. A. Zijderveld is één van de twee auteurs en het volgende citaat van
hem is representatief voor dit standpunt:
De Heere alleen doet wonderen, Hij leidt het leven der volkeren. Het is voor ons
nodig, dat we letten op de tekenen der tijden. Is het geen wonder, dat het Joodse volk
wederkeert naar het land van hun vaderen? Wat onmogelijk scheen, gebeurt. God
brengt het volk der Joden in hun eigen land. Ongeveer 2000 jaren hebben ze als
ballingen rondgezworven over de wereld, en nu keren ze weder. Sedert 15 mei 1948
zijn er ongeveer een miljoen Joden uit alle deden der wereld geëmigreerd naar
Israël.127
Daarnaast hebben 73 auteurs het voorkeurstandpunt dat de staat Israël belangwekkend
is (subcategorie 6.2). A. Teerds-Gertenbach is een vertegenwoordigster van deze groep en het
volgende citaat uit haar boekbespreking is een voorbeeld van een tekst met dit standpunt:
Robert Murray McCheyne is een talentvolle jongen. … Na een val krijgt Roberts
gezondheid een geduchte knak. Hij moet rust nemen en verblijft een tijd bij zijn
ouders in Edinburgh. Daar rijpt het plan om naar Israël, het oude bondsvolk te gaan.
Met enkele andere predikanten trekt Robert - na een inspannende reis - door Israël. Er
is veel wat indruk maakt. Samen inventariseren ze wat er nodig is om de Joden het
evangelie te verkondigen.128
127. G. A. Zijderveld, “Mededelingen,” De Saambinder, 21 juli 1960.
128. A. Teerds-Gertenbach, boekbespreking van Het levenslied van Robert, door M. H. Karelse-Meeuse, De
Saambinder, 21 juni 2007.
83
Ten slotte hebben 3 auteurs het voorkeurstandpunt dat de staat Israël een gewone staat
is (subcategorie 6.3). Ds. Chr. van Dam is één van drie auteurs uit deze groep en het citaat
impliceert dat de speciale status van de staat Israël verleden tijd is:
De Goddelijke wetten zijn tweeërlei, daar zijn eeuwige, onveranderlijke wetten, en
ook andere zijn door God zelf als veranderlijk, niet eeuwigdurend gegeven, hoewel
niet de mens, maar God Zelf ze naar Zijn Wijsheid kan veranderen. Zo gaf God aan
Israël drieërlei wetten. 1e. De burgerlijke wet, bestemd voor het staatkundig leven van
Israël; deze was veranderlijk en is ook met het wegvallen van Israëls staat in de
verwoesting van stad en tempel in het jaar 70 afgeschaft.129
Wat betreft de voorkeurstandpunten over de staat Israël zijn er drie significant
verschillende groepen, waarbij de grootste 73 en de kleinste 2 auteurs omvat. Het
meerderheidsstandpunt dat de staat Israël belangwekkend is (4.2.1.), wordt ook door de
meerderheid van de auteurs verwoord.
4.4.6. Samenvattende resultaten over de standpunten van leiders
De gedefinieerde standpunten voor artikelen uit De Saambinder worden niet
willekeurig ingenomen, maar definiëren en karakteriseren verschillende groepen leiders
binnen de Gereformeerde Gemeenten (4.4.2.). Er zijn drie groepen auteurs te onderscheiden
voor zowel de voorkeurstandpunten over de Joden (4.4.3.), als de voorkeurstandpunten over
de joodse godsdienst (4.4.4.), als de voorkeurstandpunten over de staat Israël (4.4.5.). Deze
groepen variëren in grootte van 2 tot 73. Hierbij wordt elk van de drie
meerderheidsstandpunten (4.2.1.) ook verwoord door een meerderheid van de auteurs. De
standpunten van leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten over het moderne Israël zijn
dus niet uniform maar pluriform.
129. Chr. van Dam, “De volmaakte wet Gods,” De Saambinder, 21 oktober 1948.
84
4.5. Relatie tussen aanleidingen en de standpunten over het moderne Israël
4.5.1. Overzicht van het verband tussen de aanleidingen en de standpunten
Bij de variabele 3 aanleiding zijn zeven subcategorieën gegeven, die definiëren wat de
auteur motiveert om het artikel te schrijven (3.4.4.). Op deze manier wordt de verbinding
gelegd van de standpunten in de tekst met de wereld buiten het artikel. Voor elk combinatie
van aanleidingen en standpunten is het aantal artikelen bepaald, om een indruk te krijgen van
het relatief belang van deze combinatie. (zie voor details tabellen 2.5–2.7 in appendix 2). Het
blijkt dat voor elke afhankelijke variabele elke aanleiding correspondeert met een dominant
standpunt over het moderne Israël, gedefinieerd als de subcategorie met het grootste aantal
artikelen voor die aanleiding. De enige uitzondering wordt gevormd door de combinatie van
de aanleiding leer en het standpunt over de staat Israël, waarbij er evenveel artikelen zijn voor
de subcategorie gewoon en belangwekkend. Deze dominante standpunten worden als volgt
gebruikt om de relaties tussen de aanleidingen en de standpunten over het moderne Israël te
onderzoeken. Eerst wordt een algemene beschrijving van de relatie tussen aanleidingen en
standpunten gegeven (4.5.2.). Daarna worden achtereen volgens de dominante standpunten
over de Joden (4.5.3.), over de joodse godsdienst (4.5.4.) en over de staat Israël (4.5.5.) met
de aanleidingen paarsgewijs in kruistabellen vergeleken en met behulp van een Fisher’s exact
toets (3.3.2.) worden beoordeeld. Ten slotte worden de resultaten van het verband tussen de
aanleidingen en de standpunten samengevat (4.5.6.).
4.5.2. Algemene beschrijving van de relatie tussen aanleidingen en standpunten
De subcategorie uitverkoren van variabele 4 standpunt over de Joden is het dominante
standpunt voor de aanleiding kwestie met 63 % van de 35 artikelen. De subcategorie
belangwekkend is het dominante standpunt voor de aanleiding actualiteit met 68% van de 59
85
artikelen, voor de aanleiding publicatie met 68% van de 92 artikelen, voor de aanleiding
kerknieuws met 87% van de 270 artikelen en voor de aanleiding ongerelateerd met 61% van
de 67 artikelen. De subcategorie gewoon is het dominante standpunt voor de aanleiding Bijbel
met 64% van de 103 artikelen en voor de aanleiding leer met 70% van de 43 artikelen. Voor
het standpunt over de Joden is de subcategorie belangwekkend het meerderheidsstandpunt
(4.2.1.). Van de 411 artikelen met deze subcategorie hebben de meeste artikelen de aanleiding
kerknieuws met 57% en met 1% komt de aanleiding leer het minst voor. De subcategorie
belangwekkend komt relatief het meest voor in artikelen met de aanleiding kerknieuws met
87% en met 14% het minst in artikelen met de aanleiding leer.
De subcategorie belangwekkend van variabele 5 standpunt over de joodse godsdienst
is van geen van de aanleidingen het dominante standpunt. De subcategorie verleden is het
dominante standpunt voor de aanleiding leer met 59% van de 71 artikelen en voor de
aanleiding ongerelateerd met 41% van de 97 artikelen. De subcategorie vals is het dominante
standpunt voor de aanleiding actualiteit met 73% van de 65 artikelen, voor de aanleiding
kwestie met 90% van de 30 artikelen, voor de aanleiding publicatie met 76% van de 50
artikelen, voor de aanleiding Bijbel met 43% van de 167 artikelen en voor de aanleiding
kerknieuws met 92% van de 108 artikelen. De subcategorie vals is het meerderheidsstandpunt
voor het standpunt over de Joodse godsdienst (4.2.1.). Van de 344 artikelen met deze
subcategorie komt de aanleiding kerknieuws met 29% het meest voor en met 6% komt de
aanleiding leer het minst voor bij deze artikelen. De subcategorie vals komt relatief het meest
voor bij artikelen met de aanleiding kerknieuws met 92% en met 31% het minst bij artikelen
met de aanleiding leer.
De subcategorie teken van variabele 6 standpunt over de staat Israël is van geen van
de aanleidingen het dominante standpunt. De subcategorie belangwekkend is het dominante
standpunt voor de aanleiding actualiteit met 84% van de 75 artikelen, voor de aanleiding
86
kwestie met 70% van de 30 artikelen, voor de aanleiding publicatie met 91% van de 66
artikelen, voor de aanleiding Bijbel met 72% van de 29 artikelen, voor de aanleiding leer met
46% van de 15 artikelen, voor de aanleiding kerknieuws met 99% van de 195 artikelen en
voor de aanleiding ongerelateerd met 81% van de 37 artikelen. De subcategorie
belangwekkend is het meerderheidsstandpunt voor het standpunt over de staat Israël (4.2.1.).
De 396 artikelen met deze subcategorie hebben het meest de aanleiding kerknieuws met 49%
en het minst de aanleiding leer met 2%. De subcategorie belangwekkend komt relatief het
meest voor in artikelen met de aanleiding kerknieuws met 99% en met 46% het minst in
artikelen met de aanleiding leer.
4.5.3. De relatie tussen de aanleidingen en de standpunten over de Joden
Alle verschillen voor de bij de aanleidingen behorende dominante standpunten over de
Joden blijken significant te zijn (zie voor details tabellen 2.8–2.20 in appendix 2). Artikelen
met de aanleidingen actualiteit, publicatie, kerknieuws en ongerelateerd hebben als dominant
standpunt belangwekkend. Artikelen met deze aanleiding zijn dus vooral informatief.
Artikelen met de aanleiding kwestie hebben als dominant standpunt dat de Joden nog steeds
een uitverkoren volk zijn. Artikelen met de aanleidingen Bijbel en leer hebben als dominant
standpunt dat de Joden een gewoon volk zijn.
4.5.4. De relatie tussen aanleidingen de standpunten over de joodse godsdienst
De dominante standpunten over het Judaïsme van de verschillende aanleidingen zijn
allemaal significant verschillend (zie voor details tabellen 2.21–2.30 in appendix 2). Geen van
de aanleidingen is gecorreleerd met het standpunt dat het hedendaagse joodse geloof van
belang is voor christenen. Artikelen met de aanleidingen actualiteit, kwestie, publicatie, Bijbel
en kerknieuws hebben als dominant standpunt dat de joodse godsdienst een valse religie is.
87
Artikelen met de aanleidingen leer en ongerelateerd hebben als dominant standpunt dat de
joodse godsdienst iets van het verleden is. Volgens de leer heeft de joodse godsdienst
afgedaan en is deze religie door God afgeschaft.
4.5.5. De relatie tussen aanleidingen en de standpunten over de staat Israël
De kruistabellen voor de dominante standpunten over de staat Israël met de
verschillende aanleidingen zijn geconstrueerd (zie voor details tabellen 2.31–2.36 in appendix
2). Alle aanleidingen hebben het standpunt belangwekkend als dominant standpunt. Echter,
voor de aanleiding leer scoren de standpunten gewoon en belangwekkend even hoog (zie voor
details tabel 2.7 in appendix 2). Dit gemengde standpunt is getoetst met de dominante
standpunten van de andere aanleidingen. Behalve het standpunt van de aanleiding Bijbel zijn
alle dominante standpunten van de andere aanleidingen significant verschillend van de
dominante standpunten van aanleiding leer (P<0.05).
4.5.6. Samenvattende resultaten van het verband tussen aanleidingen en standpunten
De meerderheidsstandpunten komen relatief het meest voor in de aanleiding
kerknieuws en het minst in de aanleiding leer (4.5.2.).
Artikelen met de aanleidingen kwestie zien de Joden als een bijzonder volk, terwijl
artikelen met de aanleiding leer, samen met de aanleiding Bijbel, de Joden zien als een
gewoon volk (4.5.3.).
Artikelen met de aanleidingen actualiteit, kwestie, publicatie, Bijbel en kerknieuws
hebben als dominant standpunt over de joodse religie dat deze in negatieve zin van belang is
en artikelen met de aanleidingen leer en ongerelateerd hebben als dominant standpunt dat de
hedendaagse joodse godsdienst niet van belang is (4.5.4.). Er is dus een tegenstelling tussen
de leer, samen met de ongerelateerde artikelen, en de overige aanleidingen.
88
Voor bijna alle aanleidingen is de staat Israël van belang zonder dat er een expliciet
standpunt wordt ingenomen. De enige uitzondering is het expliciete standpunt van de
aanleiding leer, waarbij de staat Israël als gewoon en als theologisch niet van belang wordt
beschouwd (4.5.5.).
Op grond van deze resultaten zijn wat betreft de standpunten over het moderne Israël
de aanleidingen in vier groepen in te delen: (1) leer, (2) Bijbel en ongerelateerd, (3)
actualiteit, publicatie en kerknieuws en (4) kwestie. Binnen de leer is het moderne Israël het
minst van belang, terwijl voor een kwestie het moderne Israël het meest van belang is. Er is
dus een tegenstelling tussen het standpunt ingekaderd door de leer binnen de Gereformeerde
Gemeenten en het standpunt ontstaan door reflectie op het bestaan van het moderne Israël.
89
5. Discussie
5.1. Inleiding
In dit hoofdstuk worden de resultaten geïnterpreteerd en bediscussieerd.
Achtereenvolgens komen de algemene resultaten (5.2.), de tijdsontwikkelingen van de
standpunten over het moderne Israël (5.3.), de relatie tussen auteurs en de standpunten (5.4.)
en het verband tussen de aanleidingen van de artikelen en de standpunten (5.5.) aan de orde.
5.2. Algemene resultaten
5.2.1. Meerderheidsstandpunten
In totaal zijn er negen standpunten aangetroffen (4.2.1.). De Joden worden gezien als
het uitverkoren volk, als belangwekkend of als een gewoon volk. De joodse godsdienst wordt
beschouwd als belangwekkend, als iets van het verleden of als een valse religie. De staat
Israël wordt gezien als een eschatologisch teken, als belangwekkend, of als een gewone natie.
Van deze negen standpunten zijn de belangstelling voor de Joden en de staat Israël impliciete
standpunten. De expliciete standpunten over de Joden en de staat Israël zijn secundair ten
opzichte van deze niet gespecificeerde belangstelling (4.2.1.). Bij de meerderheid van de
auteurs is er wel belangstelling voor de Joden (4.4.3.) en de staat Israël (4.4.5.), maar dat leidt
niet tot een expliciete stellingname. H. C. van der Meulen geeft een interpretatie van dit
verschijnsel. Hij stelt dat door de stichting van de staat Israël en de Zesdaagse Oorlog in 1967
de kerken gedwongen worden na te denken over de theologische betekenis van de staat Israël,
90
maar dat het is alsof de kerken met de werkelijkheid van de staat Israël niet goed raad
weten.130
Naar aanleiding van de Jom Kippoeroorlog in 1973 zegt A. Vergunst het volgende:
De opnieuw uitgebroken oorlog tussen Israël en de Arabieren heeft ons weer
gedrongen ons op het bestaan van Israël als volk en staat te bezinnen. Een bezinning
die echt noodzakelijk is; en dan bedoel ik zeer nadrukkelijk een zich afvragen wat
Israël voor ons heden te betekenen heeft, en dan wel in het bijzonder in het licht van
wat Gods Woord ons over Israël zegt.131
Volgens Silfhout is die bezinning er gekomen, zoals blijkt uit de vele publicaties door
het Deputaatschap voor Israël, en als resultaat van deze bezinning concludeert hij dat de plaats
van Israël in het heilshandelen van God onduidelijk is (2.4.5). Het volgende citaat van hem
illustreert deze zienswijze:
De genadegiften en de roeping Gods zijn onberouwelijk, zo schrijft de apostel Paulus
in Romeinen 11:29. Is het niet daardoor dat onze verbondenheid met het volk van de
Joden wordt gestempeld? Zij zijn wel vijanden aangaande het Evangelie, maar
aangaande de verkiezing zijn zij beminden, om der vaderen wil. Daarom is het ook dat
we de ontwikkelingen in het land Israël met meer dan gewone belangstelling volgen.
Ook nu het op 14 mei 65 jaar geleden is dat de staat Israël werd uitgeroepen. Reden
om er ook in De Saambinder aandacht aan te besteden. … Is de terugkeer van zovele
Joden uit de diaspora een teken dat God Zijn beloften van Oude en Nieuwe Testament
in vervulling doet gaan? Ook nu we vijf jaar verder zijn weten we het antwoord daarop
niet. 132
In deze zienswijze impliceert de belangstelling voor de Joden en de staat Israël het
standpunt dat de Joden nog steeds het uitverkoren volk zijn en dat de staat Israël een
heilshistorisch teken is. Deze standpunten worden echter niet expliciet gemaakt, want men
heeft geen antwoorden op al de vragen die dergelijke standpunten oproepen. Het bestaan van
het Joodse volk en van de staat Israël heeft dus wel heilshistorische betekenis, maar het wordt
als een zaak van bescheidenheid gezien toe te geven die betekenis niet te weten. Dit verklaart
130. H. C. van der Meulen, “De wordingsgeschiedenis van de handreiking,” in Israël, volk, land en staat:
Terugblik en Perspectief, red. M. van Campen en G. C. den Hertog (Zoetermeer: Boekencentrum, 2005), 19.
131. A. Vergunst, “Israël,” De Saambinder, 8 november 1973.
132. W. Silfhout, “65 jaar Israël,” De Saambinder, 9 mei 2013.
91
waarom over het algemeen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten belangstelling voor
de Joden en de staat Israël heeft zonder dat dat leidt tot een expliciete stellingname.
De joodse godsdienst wordt door de meerderheid van de leiding van de Gereformeerde
Gemeenten beschouwd als een valse godsdienst (4.4.4.). Dit komt overeen met het standpunt
dat het ceremonialisme en de twee-wegenleer worden afgewezen, en dat de kerk de opdracht
heeft de Joden het evangelie te verkondigen (2.4.5.). Jezus Christus is de enige weg tot God
en daarom ziet de leiding van de Gereformeerde Gemeenten het Judaïsme niet als een
heilsweg, maar als een valse godsdienst (4.4.4.).
5.2.2. Antisemitisme
Het antisemitische standpunt is toegevoegd aan het codeboek (subcategorie 4.4). Er
zijn namelijk aanwijzingen uit onderzoek (2.4.7.) dat er antisemitische standpunten
voorkomen onder predikanten van de Gereformeerde Gemeenten. Maar binnen de leiding van
de Gereformeerde Gemeenten blijkt geen antisemitisme voor te komen (4.2.1.). De
argumenten van Keith en Oberman (2.3.3.), waarom de gereformeerde theologen in de
zestiende en zeventiende eeuw een positief standpunt hebben ingenomen over de Joden,
geven een raamwerk om dit te begrijpen. In de eerste plaats zijn de Gereformeerde
Gemeenten ontstaan uit de afgescheiden kerken in de negentiende eeuw (2.3.1.). Doordat deze
afgescheidenen zich vreemdeling voelen, ervaren ze een positieve lotsverbondenheid met de
verstrooide Joden (2.3.4.). De Gereformeerde Gemeenten zijn nog steeds een eigenaardige
minderheid binnen de Nederlandse maatschappij (2.2.2.). Dit geeft een aanleiding tot
lotsverbondenheid met de Joden als een andere minderheid in diezelfde samenleving. In de
tweede plaats ligt er binnen de Gereformeerde Gemeenten nadruk op Gods ene verbond van
alle tijden en op de ene Kerk bestaande uit Joden en heidenen (2.4.4.). Dit theologisch
raamwerk biedt geen aanknopingspunt om Joden uit te sluiten vanwege hun ras. In de derde
92
plaats wordt binnen de Gereformeerde Gemeenten benadrukt dat de mens zo totaal verdorven
is dat hij onmachtig is iets bij te dragen aan de eigen zaligheid (2.3.2.). Vanwege dit
mensbeeld binnen de Gereformeerde Gemeenten zijn alle mensen voor God gelijk in hun
totale verdorvenheid en is er geen reden om de Joden als een meer verdorven ras te zien dan
het eigen ras. In de vierde plaats wordt er op grond van de Bijbel van uitgegaan dat er een
toekomst is voor de Joden (2.4.4.). Al zijn er binnen de Gereformeerde Gemeenten
verschillende interpretaties van de profetieën die gaan over deze toekomst van de Joden, geen
ervan stelt dat de Joden verdoemd en zonder toekomst zijn (2.4.5.). Deze vier punten
verklaren waarom er geen antisemitisme is aangetroffen binnen de leiding van de
Gereformeerde Gemeenten.
5.2.3. Anti-judaïsme en antizionisme
Het feit dat er geen antisemitisme is aangetroffen wil niet zeggen dat er geen negatieve
opmerkingen over joden voorkomen in De Saambinder. Er zijn uitspraken te vinden in
artikelen uit De Saambinder die op het eerste gezicht antisemitisch lijken. Vooral in artikelen
van Van Dam zijn schijnbaar antisemitische uitspraken te vinden, zoals het volgende
voorbeeld uit een samenspraak illustreert:
Johanna: Maar wat erg, dat tot op de huidige dag Christus door Israël verworpen
wordt, en Israël deswege de vloek moet dragen, terwijl wij, heidenen van nature en
van afkomst, nog leven mogen onder het heilig Evangelie der genade Gods.
Barend: Ja, dat is zeker een wonder van de goedheid Gods, indien wij het maar
opmerkten en het Evangelie mochten aannemen door het zaligmakend geloof. Maar
daar zal dan toch zeker aan voorafgaan, dat we onszelf leren kennen als een heiden
voor God, ja als een afgodendienaar, als buiten God staande, vanwege onze diepe val,
want anders zullen wij het Evangelie evenzo goed verwerpen als Israël; wij zijn
immers net zo goed als de Joden van nature onder de macht van een verbroken
werkverbond, en ook ons wettisch gemoed blijft steeds maar bezig met: “Doe dat en
gij zult leven”.
Johanna: Hetzelfde beginsel, dat Israël dreef tot de verwerping van Christus, woont
van nature in ons aller hart, maar we moeten er aan ontdekt worden.133
133. Chr. van Dam, “Barend en Johanna,” De Saambinder, 26 mei 1955.
93
Dit citaat lijkt antisemitisch omdat er wordt gezegd dat de Joden de vloek van God
moeten dragen, omdat ze Jezus verwerpen door niet in hem te geloven. Maar dat geldt ook
voor leden van de Gereformeerde Gemeenten als ze niet in Jezus geloven en hem op deze
manier verwerpen. Er wordt dus in deze artikelen een negatief standpunt ingenomen over het
ongeloof van zowel Joden als niet-Joden en dus niet over het Joodse ras. Om deze reden zijn
deze artikelen niet gecodeerd als antisemitisch, maar als anti-judaïstisch (subcategorie 5.3).
Dit anti-judaïsme is een meerderheidsstandpunt binnen de leiding van de
Gereformeerde Gemeenten (5.2.1.). Het anti-judaïsme wordt als een wezenlijk onderdeel
gezien van het Nieuwe Testament, terwijl het antisemitisme wordt veroordeeld; het
onderscheid tussen het anti-judaïsme en antisemitisme is wezenlijk voor de Gereformeerde
Gemeenten (2.4.7.). Antisemitisme kan echter zo breed gedefinieerd worden dat ook anti-
judaïsme er onder valt. Dan is de conclusie onontkoombaar dat veel artikelen uit De
Saambinder een antisemitisch standpunt vertolken en dat de leiding van de Gereformeerde
Gemeenten antisemitisch is. Dat doet echter geen recht aan het zelfverstaan van de leiding van
de Gereformeerde Gemeenten (4.2.1.).
Het blijkt niet nodig om het antizionistisch standpunt op te nemen in het codeboek
(3.4.5.). Dit codeboek blijkt valide voor de hele dataset (4.2.2.). Hieruit volgt dat het
antizionistisch standpunt niet voorkomt binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten.
Er is verschil van mening of de staat Israël een vervulling is van Bijbelse profetieën, maar het
bestaansrecht van deze staat wordt niet betwist.
5.2.4. Toepasbaarheid van kwalitatieve inhoudsanalyse voor kerkbladen
Schaper en collega’s hebben kwantitatieve inhoudsanalyse gebruikt om standpunten
over de staat Israël in artikelen te coderen (2.2.4.). Het voordeel van deze geautomatiseerde
methode is, dat veel artikelen kunnen worden gecodeerd met behulp van zoektermen en dat
94
informatie van tien jaargangen kan worden geanalyseerd. Voor het coderen van artikelen uit
De Saambinder werkt deze methode niet. Het gebruik van een woord als Israël in de context
van De Saambinder is namelijk verre van eenduidig. Het kan namelijk betrekking hebben op
het volk, het land en de staat. In combinatie met de term geestelijk en ware heeft Israël
betrekking op de echte gelovigen binnen het volk Israël, maar het wordt ook gebruikt om de
echte gelovigen binnen de kerk aan te duiden. Daarbij kan het gaan over zowel de Bijbelse als
de moderne tijd. Bovendien worden al deze betekenissen van het woord Israël niet scherp
onderscheiden (3.4.6.). Het volgende citaat van Van Dam illustreert dit meerduidig gebruik
van het woord Israël:
Er zijn mensen, die menen in enkele dagen bekeerd te zijn, die het zo haastig
gevonden hebben, maar met het ware Israël gaat het anders. Israël werd geplaatst voor
de Rode Zee, voor een afgesneden zaak. Van voren de zee, ter zijde de bergen en
achter hen Farao met zijn heir. Het was een afgesneden zaak aan des mensen zijde. En
dat zal het geestelijk Israël aller tijden leren kennen. …Jozua nam de leiding uit Mozes
hand over, en leidde Israël droogvoets door de Jordaan. Daar was het land der rust en
die rust is alleen in Christus. Dat alles heeft de dichter van Psalm 74 in het oog. En die
weg Gods met Zijn Israël geeft hem de kracht in het hart, om in de tegenwoordige
ellende op Hem alleen het oog te slaan. Tot Wie zal men ook anders heengaan?
Christus alleen heeft de woorden des eeuwigen levens. Hij is alleen de grond, waar de
kerk op steunt. Hij is de van God verordineerde Borg des verbonds. Die van
eeuwigheid is gezalfd geweest, om als Hogepriester over het Israël Gods verzoening te
doen voor het aangezicht des Vaders, en de kerk, zo duur gekocht, niet met goud of
zilver, maar met de dure prijs van Zijn dierbaar bloed te beschermen, tegen alle
geweld des duivels.134
Hetzelfde geldt voor een woord als Jood. In artikelen uit De Saambinder komt de frase
de Joden wel een ergernis en de Grieken een dwaasheid uit 1 Kor. 1:23 regelmatig terug. G.
Dijkgraaf interpreteert in deze tekst de term Jood als de kerkmens en de term Griek als de
wetenschapsmens.135
Dit betekent dat ook het woord Jood niet automatisch verwijst naar het
moderne Israël. Om de betekenis van de termen in artikelen uit De Saambinder te achterhalen
is interpretatie vanuit de context en dus kwalitatieve inhoudsanalyse noodzakelijk (3.4.3.). Het
134. Chr. van Dam, “Geloofsgetuigenis,” De Saambinder, 28 augustus 1958.
135. G. Dijkgraaf, “Normvervaging,” De Saambinder, 27 augustus 1987.
95
nadeel van deze methode is dat het te veel tijd zou kosten om alle artikelen uit De Saambinder
in de jaren 1945–2011 te lezen en te coderen. Om het proces van coderen toch mogelijk te
maken is het op twee manieren versneld. In de eerste plaats is kwalitatieve inhoudsanalyse
gebruikt om met behulp van zoektermen potentieel relevante artikelen te selecteren en het
aantal te coderen artikelen te reduceren (3.4.3.). In de tweede plaats is met behulp van het
computerprogramma Mathematica de administratie van de kwalitatieve inhoudsanalyse
vergemakkelijkt en versneld (3.4.2.). Op deze manier is het haalbaar de 30402 artikelen uit De
Saambinder te coderen. Dit demonstreert de toepasbaarheid van kwalitatieve inhoudsanalyse
op jaargangen van reformatorische tijdschriften die toegankelijk zijn in de online database
Digibron voor theologisch en godsdienstsociologisch onderzoek aan deze tijdschriften.
5.3. De tijdsontwikkeling
5.3.1. Toename van de aandacht voor de staat Israël rond 1970
De eerste hypothese is dat de standpunten over Israël binnen de Gereformeerde
Gemeenten zich rond 1970 zijn gaan wijzigen (2.5). Deze verandering zou een reactie zijn op
de toegenomen maatschappelijke druk tot assimileren (2.4.7). Er is rond 1970 inderdaad een
toename van de aandacht voor de staat Israël (4.3.4.). De vorm van het tijdsverloop maakt
echter de maatschappelijke druk als interpretatie onwaarschijnlijk. In de eerste plaats begint
de toename al rond 1957 (4.3.4.). Vrijwel direct na het uitroepen van de staat Israël is er
belangstelling voor dit land als het gaat over een mogelijk gebied voor zending, zoals in 1950
blijkt uit een uitspraak van J. van den Berg:
Voorts een kort bericht aan iemand die mij schreef, of het nog wel nut had om voor de
zending te blijven werken, gezien de omstandigheden in Indonesië. … De opdracht tot
de zending ligt in andere handen. Bovendien zijn we, wanneer de Heere ons een man
geeft, niet aan Indië gebonden, indien het daar mis zou lopen met het mooie
zendingswerk. Er zijn nog veel gebieden waar de boodschap des Evangeliums
gebracht worden kan. Wat denkt u b.v. van , de zending in Israël, de nieuwe staat, die
96
gevormd is. Zou daar ook geen mogelijkheid zijn? De apostel spreekt van de
beminden om der vaderen wil, om nog maar niet te spreken van Japan, China en
bepaalde gebieden van Rusland.136
Er wordt ook met belangstelling kennis genomen van theologische bezinning op de
betekenis van het bestaan van de staat Israël, zoals in 1961 blijkt uit een boekbespreking van
Rijksen:
In de BBG-serie (Banier Bibliotheek voor het Gezin) verscheen een werk van de heer
P. M. Donkersloot, getiteld: “Israël en de volkeren”. Aan dit werk ligt een grondige
studie ten grondslag. De schrijver wijdt achtereenvolgens hoofdstukken aan de
verstrooiing der Joden, het antisemitisme, het zionisme, de staat Israël, Israël en de
kultuur, de toekomst van Israël, en kerk en Israël. De heer Donkersloot schrijft in zijn
“ter inleiding”: “Meer dan ooit staat thans Israël in het licht der belangstelling. Dit
komt enerzijds door het weer oplaaien van antisemitische gevoelens, die in onze
westerse kultuur altijd latent aanwezig zijn. Anderzijds door de stichting en het blijven
voortbestaan van de staat Israël na 1948”. Vooral het hoofdstuk over de toekomst van
Israël hebben wij met veel interesse gelezen. De vraag komt immers altijd weer naar
voren, of het volk, dat eenmaal de Messias verworpen heeft en daarmee het oordeel
Gods over zich heeft ingeroepen, nog een toekomst heeft; met andere woorden, of de
Heere met dit volk nog bedoelingen heeft, óf dat het radikaal als bijzonder volk heeft
afgedaan. De schrijver gaat nu de verschillende schriftgegevens na en inzonderheid
staat hij uitvoerig stil bij het veel omstreden Rom. 11 : 25. Wij waarderen het, dat hij
in al zijn beschouwingen zich wacht voor allerlei onverantwoorde fantasieën, die zo
dikwijls aan allerlei teksten worden opgehangen, maar dat hij op een mijns inziens
zakelijke, nuchtere wijze hier Gods Woord laat spreken. Over het algemeen kan ik mij
met zijn konklusies wel verenigen, al blijven er enkele vragen.137
Daarnaast worden binnen de context van de Gereformeerde Gemeenten in 1962 de
eerste kerkelijke groepsreizen onder leiding van een predikant naar het land van de Bijbel
georganiseerd, zoals blijkt uit de rubriek Kerknieuws:
Door de K.L.M. worden volgend jaar reizen georganiseerd voor groepen om het land
Israël te bezichtigen. … De K.L.M. heeft nu ook een verzoek gedaan aan onze
Gereformeerde Gemeenten of er mogelijkheid is een groep te vormen voor een reis.
Tevens is Ds. K. de Gier van Den Haag verzocht mee te gaan als reisleider, opdat de
reis dan mede onder zijn leiding kan geschieden. … De reis zal 13 dagen duren, en de
zondag zal geheel in rust worden doorgebracht. De kosten vallen tussen ƒ 1600, — en
ƒ 1700, —. Dit hangt namelijk af van het aantal deelnemers en van de datum van
136. J. van den Berg, “Zending,” De Saambinder, 1 juni 1950.
137. L. Rijksen, “Leestafel,” De Saambinder, 13 april 1961.
97
vertrek. … Zij, die ''animo voor deze reis hebben, kunnen nadere inlichtingen
verkrijgen bij Ds. de Gier, en zich eventueel ook bij hem opgeven voor deelname.138
Deze citaten illustreren dat er al vóór 1970 belangstelling is voor de staat Israël. In de
tweede plaats begint er in 1970, bovenop de in 1957 beginnende positieve trend, een extra
toename van de belangstelling voor de staat Israël, die de vorm heeft van een piek en deze
extra aandacht eindigt rond 1980 (4.3.4.). Het is niet waarschijnlijk dat de maatschappelijke
druk in 1980 is verdwenen. Het ligt meer voor de hand, dat deze extra aandacht voor de staat
Israël het gevolg is van de actuele situatie in Israël (2.2.4.). Als er gevochten wordt neemt de
aandacht toe en als het rustig is neemt de aandacht weer af. Rond 1970 zijn er de Zesdaagse
oorlog en de Jom Kippoeroorlog (2.2.1.). In 1967 roepen Rijksen en De Gier op om een
collecte te houden voor het volk van Israël in verband met deze Zesdaagse oorlog:
De deputaten van de Generale Synode voor hulp in bijzondere noden verzoeken de
kerkeraden van onze gemeenten op een zondag, liefst zo spoedig mogelijk, een
kollekte te willen houden of een gift te willen geven voor de hulp aan de vele
gewonden en vluchtelingen, die in de bange strijd, die het volk van Israël thans te
strijden heeft, deze zo dringend behoeven. Zeer veel omliggende volken hebben
immers de wapenen tegen hen opgenomen om dit volk, wat Paulus “de beminden om
der vaderen” noemt (zie Rom. 11 : 28) geheel te vernietigen van de aardbodem.139
Deze aandacht voor de staat Israël heeft tot gevolg dat het thema Israël een onderwerp
voor bijeenkomsten wordt, zoals blijkt uit de rubriek Kerknieuws:
Op D.V. zaterdag 28 april a.s. hoopt het distrikt Zuid-West haar afsluitende
distriktsvergadering te houden. Mede i.v.m. het feit, dat Israël dit jaar herdenkt, dat de
staat 25 jaar geleden is gesticht heeft het distriktsbestuur besloten om deze vergadering
te wijden aan het thema: “Het Israël van nu in het licht van de Bijbel”, Dit onderwerp
zal worden ingeleid door ds. H. Rijksen van Zoetermeer. 's Avonds zullen bovendien
een aantal dia's over Israël worden vertoond, terwijl tussen de middag- en
avondvergadering aan alle aanwezigen een broodmaaltijd zal worden aangeboden. De
vergadering, die begint om 2.30 uur n.m. wordt gehouden in het C.J.M.V.-gebouw,
Burgemeester de Raadtsingel 25 te Dordrecht.140
138. Anoniem, “Kerknieuws,” De Saambinder, 8 november 1962.
139. L. Rijksen en K. de Gier, “Hulp aan Israël,” De Saambinder, 15 juni 1967.
140. Anoniem, “Kerknieuws,” De Saambinder, 26 april1973.
98
In 1973 wordt de Nederlandse samenleving en daarmee ook het kerkverband van de
Gereformeerde Gemeenten direct geraakt door de olieboycot (2.2.1.), zoals blijkt uit de
volgende opmerking van Vergunst:
Onverwacht is ons land betrokken bij de wereldpolitiek. Op een onaangename wijze.
Aan den lijve wordt nu ondervonden, wat een boycot betekent. … Een olie-boycot
bedreigt nu ons volk met een situatie, die voor allerlei sectoren van ons nationale leven
gevaarlijke ontwikkelingen kan veroorzaken. Onze regering had geen behoefte aan de
zegen Gods over het nationale leven. De Heere blaast in ons eigen voornemen. We
zien duidelijk verband tussen die gesmade zegen en de beschamende situatie. Hoe
treffend wijst ons deze onze afhankelijkheid aan. De olie-boycot deed de regering
bijzonder gauw bezwijken. Ook in Israël mag men zich Psalm 146 : 3: “Vertrouwt niet
op prinsen, op des mensenkind, bij hetwelk geen heil is”, wel ter harte nemen. …
Intussen moesten maatregelen worden getroffen, die het auto-verkeer op de zondag
stillegden. Daar ondervonden verschillende “streekgemeenten” de hinder van. Om
bijv. in de Noord-Oost-polder naar de kerk te kunnen komen moet van auto's worden
gebruik gemaakt. Het openbaar vervoer is en blijft voor ons onaanvaardbaar. …
Intussen zijn door de deputaten bij de Hoge Overheid stappen gedaan en is de minister
gewezen op onze schriftuurlijke bezwaren tegen het gebruik maken van openbaar
vervoer; op een regeling is aangedrongen, waarbij met de belangen van kerkgangers
wordt gerekend, alsook met die van de predikanten, die in andere dan in de eigen
gemeente voorgaan. We hopen, dat de gewenste regeling op meer uniforme wijze
plaatsvindt, dan nu het geval blijkt. We wachten de resultaten van onze stappen af.141
In 1973 doet J. van Haren namens het Deputaatschap voor Bijzondere Noden een
oproep om een collecte te houden voor Israël:
Het Deputaatschap voor Bijzondere Noden wekt de kerkeraden op om in de
gemeenten een kollekte te houden voor de Collectieve-Israël-Actie. Deze aktie komt
uitsluitend te goede aan hulpverlening aan Israël; deze hulp zal bijzondere noden
zoeken te lenigen, die liggen op het terrein van de barmhartigheid. Ook kunnen
diakonieën uit hun middelen giften voor dit doel overmaken.142
Als het daarna rustiger wordt in het Midden-Oosten neemt de aandacht weer af. Het is
daarom niet waarschijnlijk dat de aandacht voor de staat Israël het gevolg is van de
maatschappelijke druk op de Gereformeerde Gemeenten. Dat wil niet zeggen dat deze twee
zaken niets met elkaar te maken hebben. Vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw neemt
de geslotenheid van de Gereformeerde Gemeenten af (2.2.2.). De wereld wordt steeds groter
141. A. Vergunst, “kanttekeningen: olieboycot,” De Saambinder, 15 november 1973.
142. J. van Haaren, “Collectieve-Israël-Actie,” De Saambinder, 8 november 1973.
99
voor leden van dit kerkverband en hierdoor komt ook de staat Israël steeds meer in beeld. Dit
komt overeen met de positieve trend in de aandacht voor de staat Israël vanaf ongeveer 1957.
Het in 1971 opgerichte Reformatorische Dagblad (2.2.2.), als exponent van de emancipatie
van de bevindelijk gereformeerden, zal ongetwijfeld hebben bijgedragen aan een verbeterde
informatievoorziening over de staat Israël. Door diezelfde emancipatie ontstaat er spanning
tussen assimilatie en persistentie, die de oorzaak is van het ontstaan van de bevindelijk
gereformeerde zuil (2.2.2.).
Er is dus in 1970 een toename van de aandacht voor de staat Israël, maar die is niet het
gevolg van de sociale druk tot assimileren, maar het gevolg van de politieke situatie van de
staat Israël. In volgende drie paragrafen zullen de ontwikkelingen door deze toegenomen
aandacht worden bediscussieerd
5.3.2. Van aandacht naar actie
Door de Jom Kippoeroorlog wordt de leiding van de Gereformeerde Gemeenten weer
gedrongen tot bezinning op de Bijbelse betekenis van Israël als volk en staat (5.2.1.). Dat die
bezinning opgang komt blijkt uit de themakeuze van de predikantenconferentie van de
Gereformeerde Gemeenten in 1986, waar Boogaard een inleiding houdt over het thema de
toekomst van Israël. Naar aanleiding daarvan verschijnt er een artikelenserie in De
Saambinder, die als volgt wordt ingeleid:
Hieronder treft u de eerste aflevering aan van een serie van drie artikelen van de hand
van ds. R. Boogaard. Deze artikelen zijn een weergave van de door hem op onze
laatste predikantenconferentie (september vorig jaar) gehouden lezing over de
toekomst van Israël. De lezer bedenke, dat het hier gaat om een exegetische, niet om
een leerstellige bijdrage. Vooral over Romeinen 11:26 lopen de meningen van de
gereformeerde schriftverklaarders nogal uiteen. Omdat echter onder ons vrijheid van
exegese bestaat, mits deze blijft in overeenstemming met het geheel der Schrift en met
de geloofsleer, en omdat de lezing van ds. Boogaard o.i. een doorwrochte studie is,
willen wij deze artikelen ter kennis brengen van de lezers van De Saambinder (red.)
Hoe verschillend de gedachten ook zijn over de vraag of Israël t.a.v. het koninkrijk
Gods nog toekomst heeft, één ding is zeker. Israël staat in het middelpunt van de
belangstelling. Ook op het kerkelijk terrein. Dit blijkt mede uit de vele boeken en
100
publicaties die de laatste decennia verschenen zijn en nog verschijnen. Toch is de
lektuurstroom over Israël niet de oorzaak geweest van mijn persoonlijke bezinning op
Israël. Ongetwijfeld nemen wij allemaal met meer of minder belangstelling kennis van
het nieuws dat over Israël ons onder ogen komt. Het was in de zomer van 1982 dat ik
ter afsluiting van de prediking over de heilsfeiten, dacht te spreken over Rom. 11 : 36:
“Want uit Hem en door Hem en tot . . . “ Uit het verband bleek mij echter, dat Paulus
met deze doxologie niet het oog heeft op de heilsfeiten, maar op het handelen Gods
met Israël en met de heidenen waarover hij schrijft in de hoofdstukken 9-11. Dit wekte
de begeerte om uit deze hoofdstukken enkele keren te spreken om dan met genoemde
tekst te besluiten, wat ik ook heb gedaan. En ik moet erkennen: sinds die tijd is mijn
bezinning op Israël gewekt.143
De aandachtpiek door de actualiteit van de staat Israël is in 1980 wel verdwenen, maar
de teweeggebrachte bezinning stopt dan niet. In de periode direct na 1980 vinden de volgende
veranderingen plaats. Door de bezinning op de betekenis van het moderne volk Israël vindt er
vanaf 1981 een toename plaats van het standpunt dat de Joden nog steeds het uitverkoren volk
zijn (4.3.2.). Met de toegenomen aandacht voor de staat Israël, komt er ook meer aandacht
voor de joodse godsdienst, die zo verweven is met die staat. In 1983 ontstaat er een directe
toename van de aandacht voor de joodse godsdienst (4.3.3.). De joodse godsdienst is niet
alleen iets van het verleden, maar ook van de hedendaagse joodse godsdienst kunnen
christenen iets leren. In 1992 wordt van drie kanten tegelijk het werk onder het Joodse volk op
de agenda van de Generale Synode gezet en De Jong noemt de Golfoorlog van 1990–1991
hiervan als oorzaak (2.4.2.). Echter, vanaf ongeveer 1986 is er al een relatief grote toename in
de belangstelling voor de Joden (4.3.2.) en de staat Israël (4.3.4.). Dit suggereert dat het hier
gaat om een reactie vanuit de leiding van de Gereformeerde Gemeenten op de Eerste
Libanonoorlog (2.2.1.) en op de vanaf dat moment kritische houding van de Nederlandse
regering ten opzichte van de staat Israël (2.2.4.). Daarvan blijkt echter niets in De
Saambinder. Het is de voortgaande bezinning binnen de Gereformeerde Gemeenten vanaf
1970 waardoor in 1986 de tijd rijp is voor actie. Dat blijkt uit het feit dat van drie
verschillende kanten de General Synode in 1992 opgeroepen wordt het werk onder het Joodse
143. R. Boogaard, “De toekomst van Israël,” De Saambinder, 23 juli 1987.
101
volk ter hand te nemen (2.4.2.). De Golfoorlog functioneert hierbij als een katalysator voor
een proces dat al aan de gang is. Doordat de noodzaak wordt gevoeld om aan Joden het
evangelie te verkondigen leidt dat in 1994 tot een directe toename van het standpunt dat het
Judaïsme een valse godsdienst is (4.3.3.). De ontstane activiteit leidt in 1995 tot de oprichting
van het Deputaatschap voor Israël (2.4.2.).
5.3.3. Van actie naar verschuiving
Met het Deputaatschap voor Israël krijgt Israël een officieel adres binnen de
Gereformeerde Gemeenten. Het thema Israël hangt met veel andere kerkelijke onderwerpen
samen en roept daarom veel vragen op. Moerkerken ziet het als de taak van het Deputaatschap
voor Israël om daar iets mee te doen:
Misschien vindt een lezer dit allemaal wat te scherp. Laat ik dan zeggen waarom mijn
reactie aan de scherpe kant is. Er zit achter heel dit denken veel meer. Ik meen me te
herinneren dat ik van dezelfde predikant die in Vierhouten sprak enkele maanden
geleden in het RD een artikel heb gelezen waarin hij stelde dat een recht verstaan van
de betekenis van het volk Israël wel eens zou kunnen leiden tot een fundamentele
vernieuwing van de gereformeerde geloofsleer Nu, dat geloof ik ook. Daarom zou ik
ons Deputaatschap voor evangelieverkondiging onder Israël dringend willen oproepen
op dit soort ontwikkelingen in het openbaar te reageren. Er hangt zoveel mee samen!
… Uit hetgeen ik boven uit de lezing heb aangehaald is het woord vervanging bij mij
blijven hangen. … Wie tegenwoordig nog durft beweren dat de kerk in de plaats van
Israël is gekomen, moet er op rekenen dat hij op de straten van kerkelijk Jeruzalem
gestenigd kan worden. De vervangingstheologie is bijna een ketterij geworden, zo lijkt
het wel, en soms worden degenen die haar nog huldigen mede verantwoordelijk
gesteld voor de rampen van de holocaust. Nu wil ik niet zomaar de gehele
vervangingstheologie voor mijn rekening nemen, maar we moeten er heel goed op
bedacht zijn wat voor geesten op dit moment het hoofd opsteken. Men wil ons doen
geloven dat Israël nog steeds het uitverkoren bondsvolk van God is. … Zou zou ik
verder kunnen gaan. Het een hangt met het ander samen. Daarom: er zit zoveel meer
achter!144
Het Deputaatschap heeft namelijk als een van de taken de bezinning op de plaats van
Israël (2.4.2.). Hierdoor treden er verschuivingen op. Het standpunt dat de staat Israël een
heilshistorisch teken is, al geïmpliceerd door de aandacht voor dit land (5.2.1.), wordt nu
144. A. Moerkerken, “Terug naar de sabbat?” De Saambinder, 11 februari 1999.
102
expliciet gemaakt en er vindt in 1997 een directe toename plaats van dit standpunt (4.3.4.).
Daarbij wordt vaak vermeld dat men de betekenis van dit teken niet weet (5.2.1.). In dit kader
is het opmerkelijk dat leden van het Deputaatschap voor Israël een kwart van de hoofdstukken
in het boek Trouw aan Israël gebruiken om aan te tonen dat het chiliasme (2.4.5.) onjuist
is.145
Het deputaatschap heeft ook de evangelieverkondiging onder het volk Israël (2.4.2.) als
taak. Daardoor wordt de joodse godsdienst een actualiteit voor de leiding van de
Gereformeerde Gemeenten. De volgende verschuiving is daardoor een directe afname in 2001
van het standpunt dat de joodse godsdienst iets van het verleden is (4.3.3.). Dit vormt één van
de drie componenten (3.4.6.) van de vervangingsleer (2.4.5.). Er vindt wat betreft de
vervangingsleer dus een verschuiving plaats binnen de Gereformeerde Gemeenten.
Golverdingen vermeldt in zijn verslag van de synodevergadering in 2007 de volgende
opmerking van de synodepreses Van Eckeveld naar aanleiding van het rapport voor het
Deputaatschap voor Israël:
Het rapport voor het Deputaatschap voor Israël (voor Evangelieverkondiging en
diaconale hulpverlening) maakt melding van de goede voortgang van het werk. Twee
werkers konden in de verslagperiode naar het buitenland worden uitgezonden: de heer
M.L. Dekker (Israël) en de heer I. van Rijssel (Oekraïne). … Ds. van Eckeveld merkte
bij de afsluiting van de bespreking van het rapport op, dat het werk onder Israël onder
ons een plaats heeft ontvangen. De tijd van de vervangingstheologie in de
Gereformeerde Gemeenten is voorbij. Veel werk mag worden verricht voor en onder
de Joden als de “beminden om der vaderen wil”.146
De vervangingsleer zou verleden tijd zijn binnen de Gereformeerde Gemeenten. Dat is
echter maar gedeeltelijk waar. Het standpunt dat de joodse godsdienst ziet als iets van het
verleden wordt na 2001 wel minder (4.3.3.), maar verdwijnt niet. De andere twee
componenten (3.4.6.) van de vervangingsleer, dat de Joden (4.3.2.) een gewoon volk zijn en
de staat Israël (4.3.4.) een gewoon land is, zijn vanaf 1945 constant gebleven. Hieruit blijkt
145. C. J. Meeuse, G. Roos, en C. Sonnevelt, red., Trouw aan Israël (Houten: Den Hertog, 2004), 173–234.
146. M. Golverdingen, “Momentopnamen uit de vervolgzitting van de Generale Synode 2007,” De
Saambinder, 28 februari 2008.
103
dat de vervangingsleer niet voorbij is, maar blijvend aanwezig is. Wel zijn de
tegenovergestelde standpunten toegenomen.
5.3.4. Van verschuiving naar afname
Het lijkt erop dat de belangstelling voor de Joden (4.3.2.) en de staat Israël (4.3.4.)
afneemt tegen het eind van de onderzoeksperiode. Daarvoor zijn verschillende verklaringen te
postuleren.
In de eerste plaats zou dit kunnen komen doordat het relatief rustig is rond Israël. Als
dat de oorzaak is dan zal de aandacht weer toenemen als er een grote oorlog tegen Israël
uitbreekt (2.2.4.).
In de tweede plaats kan het zijn dat de bezinning op het thema Israël niets heeft
opgeleverd wat blijvend onderdeel is geworden van de identiteit van de Gereformeerde
Gemeenten. Volgens de redacteuren van het Reformatorisch Dagblad stelt Van Campen in
2010 dat er behalve in de Gereformeerde Gemeenten een afname van de belangstelling voor
Israël is waar te nemen en in 2006 signaleert hij ook een herleving van de
vervangingstheologie.147
Zijn eerste stelling is onjuist, omdat de aandacht voor zowel de
Joden (4.3.2.) als de staat Israël (4.3.4.) na de eeuwwisseling ook afneemt binnen de
Gereformeerde Gemeenten. Daarnaast blijkt de vervangingsleer blijvend aanwezig in de
Gereformeerde Gemeenten (5.3.3.). Als de positieve aandacht voor het moderne Israël iets
tijdelijks is, dan zal de vervangingsleer ook in dit kerkverband herleven.
In de derde plaats zou de aandacht voor Israël kunnen samenhangen met de piek in de
aandacht voor het thema eindtijd rond de millenniumwisseling. Dorsman constateert namelijk
een dergelijke piek bij de bevindelijk gereformeerden (2.4.7.). Bovendien wordt volgens haar
147. Jan van Reenen, “Vervangingstheologie is funest;” Kerkredactie, “’Israëlzondag meer dan ooit
belangrijk’,” Reformatorisch Dagblad, 1 september 2006.
104
Israël gezien als een teken van de eindtijd (2.4.6.). De aandacht voor de Joden (4.3.2.) en de
staat Israël (4.3.4.) pieken inderdaad bij het millennium. Als deze verklaring klopt is de
millenniumwisseling de verklaring voor de piek na 1986. Hoe langer geleden de
millenniumwisseling is, hoe kleiner de aandacht voor het thema eindtijd en daarmee voor
Israël zal zijn. Of de aandacht in De Saambinder voor het thema eindtijd piekt rond de
millenniumwisseling is te onderzoeken met kwalitatieve inhoudsanalyse.
In de vierde plaats kan de afname komen door een verschuiving van ongedefinieerde
aandacht naar expliciete standpunten. Volgens Silfhout is de aandacht voor het moderne Israël
gelijk aan de impliciete standpunten dat het Joodse volk en de staat Israël niet gewoon zijn
(5.2.1.). De expliciete standpunten dat de Joden een uitverkoren volk (4.3.2.) en de staat Israël
een teken is (4.3.4.), nemen inderdaad toe. Als deze explicitatie inderdaad optreedt, zullen
deze standpunten steeds scherper worden omschreven.
In de vijfde plaats kan het zijn dat het Deputaatschap voor Israël minder aandacht
vraagt in De Saambinder, omdat het een eigen blad heeft. Het deputaatschap geeft sinds 1997
een eigen blad uit (2.4.2.) en kan hierdoor het moderne Israël steeds beter onder de aandacht
brengen onafhankelijk van De Saambinder.
Wat de werkelijke reden voor de afname is, vereist verder onderzoek.
5.3.5. Late reactie van de Gereformeerde Gemeenten op het feit van de staat Israël
Na het uitroepen van de staat Israël duurt het meer dan 50 jaar voor er binnen de
Gereformeerde Gemeenten het Deputaatschap voor Israël wordt opgericht (1.1.). In zijn
verslag van de studiedag in 1995 over het thema de kerk in plaats van Israël vermeldt Roos
het volgende over de late reactie:
“Waarmee zijn zij bezig? “ zo vroeg ds. Meeuse bij het geven van informatie over het
werk van de sectie. Dat is niet zo heel belangrijk, zo meende hij. Het gaat er om waar
Gód mee bezig is. Alleen een blinde kan de tekenen in onze tijd negeren. De stichting
van de staat Israël en de overwinningen in de oorlogen roepen op tot bezinning. Wat
105
heeft God hiermee voor? Daaruit komt de vraag voort of er ook een roeping voor óns
is. Een vraag die onze generale synode bevestigend beantwoord heeft. Daarbij denken
wij niet alleen aan de staat Israël, maar ook aan het volk der joden, waar ook ter
wereld. Lange tijd hebben onze gemeenten hun roeping vergeten. Aan een nieuw besef
van onze taak hebben nu wijlen ds. G.A. Zijderveld en ds. R. Boogaard uit Leiden zeer
veel bijgedragen, aldus ds. Meeuse. Tegelijk moeten wij het voorgeslacht niet teveel
verwijten. Met de heidenzending waren wij óók laat. Wij hadden in het begin van deze
eeuw veel te doen met de ordening van het kerkelijk leven.148
In dit verslag wijst Meeuse er op dat de Gereformeerde Gemeenten eerst alle energie
nodig hadden voor de ordening van het kerkelijk leven. Het volgende voorbeeld illustreert de
reden daarvoor. In jaren twintig van de twintigste eeuw zet Kersten zich in voor de oprichting
van een eigen theologische school op wetenschappelijk niveau.149
Binnen het kerkverband is
verzet tegen deze ordening van het kerkelijk leven en Kersten zegt daar het volgende over:
Geloof mij, dat ik arbeid voor verbetering der opleiding staat niet op zich zelf. 't Houdt
verband met mijn inzien in de roeping eens leeraars, die ik niet beperken kan tot een
goede preek, 't staat in verband met de taak, die ik Gods kerk zie gewezen in ons
zinkend vaderland, tot keering van den stroom van zonde en ongeloof. Die mij
bestrijden, staan op geheel ander standpunt.. … De strijd gaat dan ook niet over de
wijze van mijn optreden; doch geheel mijn inzicht verschilt van hen, die meer lijdelijk
neerzitten. Eigenlijk is het de oude kamp der Geref. beginselen met die der
independenten.150
Kersten karakteriseert dit verzet met de term lijdelijk. Lijdelijkheid is een van de
karakteristieken van de Gereformeerde Gemeenten (2.3.2.). Ook Golverdingen stelt dat het
geestelijk klimaat van de Gereformeerde Gemeenten zich onder andere kenmerkt door
lijdelijkheid met een afkeer van activisme.151
Ondanks dit verzet tegen activisme wordt in
148. G. Roos, “Studiedag over ‛de kerk in plaats van Israël’,” De Saambinder, 19 januari 2008.
149. Golverdingen, Vernieuwing en verwarring, 133.
150. G. H. Kersten, “Opleiding,” De Saambinder, 9 april 1925.
151. Golverdingen, Vernieuwing en verwarring, 53.
106
1927 de Theologische School geopend, maar Golverdingen constateert in 2007 dat het ideaal
van een wetenschappelijke opleiding na 80 jaar nog niet is gerealiseerd.152
Hetzelfde effect treedt op als het gaat over zending. Kersten heeft vanaf 1907 het
belang van de zendingsopdracht benadrukt, maar het duurt tot 1962 voordat G. Kuijt als eigen
zendingspredikant wordt uitgezonden.153
Het verschil tussen de oproep en de feitelijke
realisatie is hier meer dan 50 jaar. In 1949 zegt Van den Berg het volgende over de houding
binnen de Gereformeerde Gemeenten wat betreft het thema zending:
Wanneer men van de gedachte uitgaat, dat er aan zending weinig gedaan wordt in ons
Vaderland, dan vergist men zich deerlijk. Ik heb hier voor me een werkje, dat over de
zending in het algemeen handelt, en daar tel ik niet minder dan 34 corporaties die min
of meer aan zending doen of zijdelings met de zending in verband staan. Hieruit
verstaat men dan dat het werk der zending niet zo maar zonder meer een kwestie van
praten is. We mogen dus niet in de veronderstelling leven dat, nu er in het blad van de
Geref. Gemeenten een uiterst zwakke poging gedaan wordt om op het belang van de
zending te wijzen, dit het eerste werk is dat ter hand wordt genomen. Integendeel, we
komen achteraan, verre, zeer verre. Met praten alleen en wat gemoedelijk in huis zitten
wordt er niets gedaan. … Wat dunkt u mijn lezer, zou dan niet beschaming ons het
hoofd moeten doen buigen als we zien op onze lijdelijkheid in deze? Och, zo zegt
misschien iemand, laten die mensen maar werken, dat is toch maar allemaal aan de
buitenkant. Och ja, zo redeneren we dan in onze valse lijdelijkheid.154
Van den Berg noemt lijdelijkheid als de oorzaak van de trage reactie wat betreft
zending. Hij noemt ook al in 1950 evangelieverkondiging in de staat Israël als een
mogelijkheid (5.3.1.). Silfhout zegt in 2010 over de uitzending van M. L. Dekker als eerste
werker naar Israël het volgende:
In maart 2004 kon de heer M.L. Dekker worden uitgezonden naar Israël als onze
werker. Als je zijn eerste verslagen leest, vraag je je enerzijds af hoe we indertijd met
toch betrekkelijk weinig voorbereiding tot deze stap konden komen en anderzijds
overheerst de verwondering als we letten op wat er met Gods hulp tot stand mocht
152. M. Golverdingen, “Bewaard en staande gehouden: De ontwikkeling van de Gereformeerde Gemeenten
in het verleden,” in Herdenk de trouw: Honderd jaar Gereformeerde Gemeenten 1907–2007, red. J. H. Mauritz,
S. D. Post, en W. Visscher (Houten: Den Hertog, 2007), 27–28.
153. W. Harinck, “Een kleine kerk in een grote wereld,” in Herdenk de trouw: Honderd jaar Gereformeerde
Gemeenten 1907–2007, red. J. H. Mauritz, S. D. Post, en W. Visscher (Houten: Den Hertog, 2007), 130–131.
154. J. van den Berg, “Zending,” De Saambinder, 6 oktober 1949.
107
komen. Toen hij aankwam in Israël was er alleen een leeg huis. Er waren geen mensen
die verlegen waren om de Evangelieboodschap. Er was helemaal niets. Nu, eind 2009,
komen wekelijks 30-40 mensen samen onder de boodschap van zonde en genade.155
Ook hier zit er meer dan 50 jaar tussen de oproep en de feitelijke realisatie in 2004.
Deze voorbeelden illustreren het lijdelijke karakter van de Gereformeerde Gemeenten. Door
deze lijdelijkheid kan werkelijk of vermeend activisme rekenen op veel weerstand. Door dit
karakter is de late missiologische reactie van de Gereformeerde Gemeenten op het uitroepen
van de staat Israël te begrijpen.
5.4. De groepen leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten
5.4.1. Verscheidenheid in standpunten
Er zijn verschillende standpunten over het moderne Israël binnen de Gereformeerde
Gemeenten (2.4.5.). Er zijn geen auteurs met een antisemitisch standpunt (4.2.1.). Vervolgens
blijkt dat voor elk van de negen aangetroffen standpunten over het moderne Israël (4.2.1.) er
een kleinere of grotere groep leiders is met dit standpunt als voorkeurstandpunt (4.4.2.). Door
Moerkerken wordt het niet als een probleem ervaren dat er binnen de Gereformeerde
Gemeenten verschillende visies op Israël zijn:
Al te lang heeft een uitgave van ons Deputaatschap voor Israël die als titel draagt
Trouw aan Israël op bespreking moeten wachten. De deputaten hebben met deze
publicatie uitvoering willen geven aan het hun door onze Generale Synode verstrekte
mandaat, dat onder meer spreekt van voortgaande bezinning op de plaats van het volk
Israël in het licht van de Heilige Schrift. … Zo deel ik niet elke conclusie van de
schrijvers van dit boek. Maar dat behoeft ook niet. Dat doet ook niets af van de grote
waardering die ik voor het boek heb. Het gaat hier niet over de vraag hoe een verloren
zondaar voor Gods gericht kan bestaan. Daar zijn we het wel over eens. Voor het
overige zullen we een paar dingen moeten toestemmen: dat de exegese vrij is - mits zij
binnen de perken blijft van het geheel van de Schrift - , dat ons kennen ten dele is... én
dat wij hier staan voor plaatsen in de Schrift die soms ‘zwaar zijn om te verstaan’, om
een woord van de apostel Petrus aan te halen.156
155. W. Silfhout, “Ontwikkelingen in Israël,” De Saambinder, 18 maart 2010.
156. A. Moerkerken, “Trouw aan Israël,” De Saambinder, 16 december 2004
108
Hij benoemt op deze manier de verscheidenheid en tegelijk geeft hij, om conflicten te
voorkomen, de grenzen aan voor die verscheidenheid. Hij benoemt echter niet de emoties die
het thema Israël oproept. Interessant is in dit verband de analyse van Tineke van der Waal van
de verdeeldheid binnen het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond binnen de Protestantse
Kerk in Nederland.157
Volgens haar is het ingenomen standpunt over Israël verbonden met het
standpunt over de identiteit van de kerk en daarmee met de eigen identiteit. Daarom gaan
discussies over het thema Israël gepaard met heftige emoties en polariseert een theologische
discussie hierover snel. Verschillende standpunten over het moderne Israël hangen samen met
verschillende beleving van de identiteit van de eigen groep en met verschillende standpunten
over de kerk en de eindtijd (2.4.6.). Binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten heeft
geen conflict over Israël plaatsgevonden zoals binnen het hoofdbestuur van de Gereformeerde
Bond. De Gereformeerde Gemeenten hebben echter wel pijnlijke ervaringen met andere
conflicten. Golverdingen beschrijft hoe in 1950 bij het conflict rond Kok de subjectieve
gevoelens een broederlijke gedachtewisseling en een Bijbels onderbouwde communicatie in
de weg stonden waardoor het conflict kon escaleren.158
Op dit conflict volgde de scheuring in
1953 en volgens Zwemer wordt het bestaan van pluriformiteit als een bedreiging voor dit
kerkverband gezien vanuit de wens dit soort conflicten en scheuringen te vermijden (2.4.2.).
Uit dit alles volgt dat er binnen de Gereformeerde Gemeenten een aanzet is voor een
escalerend conflict over Israël. De redenen daarvoor kunnen als volgt worden samengevat:
(1) er is maximale pluriformiteit aan standpunten over Israël binnen de Gereformeerde
Gemeenten, (2) het standpunt over Israël hangt samen met de beleving van de eigen identiteit,
(3), Israël is een onderwerp dat polarisatie oproept, (4) het standpunt over Israël hangt samen
157. Tineke van der Waal, “Oneens over Israël: Discussie onthult verschillende visie theologen,” De
Waarheidsvriend, 27 september 2012.
158. Golverdingen, Vernieuwing en verwarring, 303–305.
109
met allerlei thema’s uit de dogmatiek, (5) de Gereformeerde Gemeenten zijn door de
scheuring in 1953 gevoelig voor dogmatische verschillen en (6) door de angst voor een
scheuring wordt een open gedachtewisseling over Israël belemmerd en daardoor kan een
conflict over dit onderwerp juist snel escaleren.
Na de scheuring in 1953 is het de wens van de leiding van de Gereformeerde
Gemeenten om een dergelijk escalerend conflict te voorkomen. Voor het thema Israël lukt dat
niet door te zwijgen over de binnen dit kerkverband aanwezige pluriformiteit aan standpunten
over Israël, maar het kan wel bereikt worden door een broederlijke gedachtewisseling en een
Bijbels onderbouwde communicatie over dit emotionele onderwerp.
5.4.2. Leiders en leden
De leiding van de Gereformeerde Gemeenten wordt gekenmerkt door pluriformiteit als
het gaat om de standpunten over het moderne Israël. Wat zeggen deze resultaten over de leden
van dit kerkverband?
Volgens het argument van Van Hoof wordt ook de identiteit van De Saambinder
gevormd door de relatie tussen de auteurs en de lezers van dit kerkblad (2.2.4.). Dit impliceert
dat De Saambinder niet alleen de standpunten van de auteurs, maar ook van de lezers
weerspiegelt. De Gereformeerde Gemeenten hadden in 2013 106.000 leden (2.3.2.) en De
Saambinder had in 2012 19.000 abonnees (2.4.3.). Dit impliceert dat bij ongeveer de helft van
de leden van de Gereformeerde Gemeenten De Saambinder op de mat valt.159
Dit houdt
echter niet in dat de andere helft zich niet kan identificeren met de standpunten in De
Saambinder. De leden van de Gereformeerde Gemeenten, als het centrale kerkverband van de
159. Hier is ervan uitgegaan dat een gemiddeld huishouden bij de bevindelijk gereformeerden drie personen
bevat; hiervoor zijn de gegevens gebruikt van de gemeente Staphorst in de “Bijbelgordel” (2.2.3.); zie Binq
Media B.V., “Wetenswaardigheden, cijfers en statistieken over de gemeente Staphorst,” Binq Media B.V.,
http://www.oozo.nl/cijfers/staphorst (geraadpleegd 31 januari 2015).
110
bevindelijk gereformeerden, vertonen een onkritische identificatie met de leiding van dit
kerkverband (2.2.3.). Daarom kunnen de standpunten van de leiding van de Gereformeerde
Gemeenten als representatief worden beschouwd voor heel het kerkverband.
Door de aanwezige pluriformiteit brengt de leiding echter geen eenduidig standpunt
over het moderne Israël naar buiten. Bovendien wordt van de meerderheidsstandpunten alleen
het anti-judaïsme duidelijk en expliciet onder de aandacht gebracht (5.2.1.). De standpunten
over de Joden en de staat Israël blijven over het algemeen impliciet. De leden krijgen dus
geen uitgesproken theologische duiding van wat er speelt in de actualiteit rond de Joden en de
staat Israël, maar hen wordt voorgehouden dat de betekenis onduidelijk is (5.2.1.). Als ze wel
een duidelijke duiding willen, zijn leden aangewezen op stellige standpunten buiten de leiding
van de Gereformeerde Gemeenten.
Omdat de leiding binnen de Gereformeerde Gemeenten geen eenduidig en duidelijk
standpunt inneemt over de Joden en de staat Israël, blijft het de vraag welke standpunten de
leden innemen. Dit kan op verschillende manieren onderzocht worden. De eerste
mogelijkheid is een grote enquête onder de leden van de Gereformeerde Gemeenten via een
website (2.4.7.). De tweede mogelijkheid is om oude leden van de Gereformeerde Gemeenten
die de oprichting van de staat Israël nog bewust hebben meegemaakt, te interviewen, om zo
het verhaal van de rol die de nieuwe staat Israël in de belevingswereld van de leden van de
Gereformeerde Gemeenten speelde te reconstrueren in de tijd.
5.4.3. Correlaties binnen standpunten van leiders
Er is verder onderzoek mogelijk naar de correlatie tussen de variabelen tijd en auteur.
Auteurs publiceren namelijk in een bepaalde periode binnen de jaren 1945–2011. Dit vraagt
om de constructie van een waarschijnlijkheidsfunctie, waarvan zowel de variabele tijd als de
variabele auteur onderdeel is. De dataset bevat de informatie om deze analyse te doen. Een set
111
van beschrijvende modellen met deze twee variabelen kan geconstrueerd worden en met
behulp van de AIC kan de beste beschrijving worden geselecteerd. Al is de methode in
principe hetzelfde als die in deze thesis (3.3.2.), het uitvoeren van de analyse is veel
complexer en is een onderwerp voor nieuw onderzoek.
Er is ook verder onderzoek mogelijk naar de drie afhankelijke variabelen die de
standpunten over het moderne Israël beschrijven. Auteurs met een bepaald voorkeurstandpunt
over de Joden hebben mogelijk ook een specifiek voorkeurstandpunt over de staat Israël. Dit
zou betekenen dat de afhankelijke variabelen gecorreleerd zijn. Dit kan worden geanalyseerd
met een principale componenten analyse (2.4.7.). Op deze manier wordt de samenhang tussen
de afhankelijke variabelen duidelijk en worden de onderliggende theologische thema’s
benoemd. Vervolgens kunnen voor deze thema’s de verschillende groepen van leiders met
elkaar vergeleken worden.
5.5. De aanleidingen en de standpunten over het moderne Israël
5.5.1. De aanleiding voor de meerderheidsstandpunten
Er zijn zeven aanleidingen voor het schrijven van artikelen uit De Saambinder
gevonden: (1) de actualiteit betreffende het moderne Israël, (2) een kwestie betreffende het
moderne Israël, (3) een publicatie, (4) de Bijbel, (5) de leer, (6) kerknieuws en (7) een niet aan
het moderne Israël gerelateerde aanleiding (3.4.4.). Daarnaast zijn er drie
meerderheidsstandpunten gevonden (4.2.1.). Deze meerderheidsstandpunten komen relatief
het meest voor in de aanleiding kerknieuws en het minst in de aanleiding leer (4.5.6.). Het
lijkt een voor de hand liggende gedachte te zijn om voor de standpunten over het moderne
Israël de theologie van de Gereformeerde Gemeenten te bestuderen. In het theologisch werk
van Kersten wordt inderdaad een standpunt over het moderne Israël geformuleerd in de
112
context van een gereformeerd theologisch kader (2.4.4.). De leer blijkt echter het slechts te
reflecteren wat de meerderheidsstandpunten zijn. Kerknieuws blijkt dat het beste te doen. Dit
is de rubriek waaruit blijkt welke activiteiten er plaatsvinden binnen de Gereformeerde
Gemeenten. Dit lijkt een saai en niet erg theologisch geladen onderdeel van De Saambinder.
Echter, wat er gebeurt, blijkt de beste afspiegeling te zijn van hoe er tegen het moderne Israël
wordt aangekeken. Het bestuderen van de leer geeft in dit geval een vertekend beeld, terwijl
het bestuderen van de werkelijke activiteiten de beste indruk geeft van wat de standpunten
zijn van de leiding binnen de Gereformeerde Gemeenten.
5.5.2. De vervangingsleer
In de aanleiding leer worden de Joden gezien als een gewoon volk, de joodse
godsdienst als iets van het verleden en Israël als een gewone staat (4.5.6.). Daarmee is deze
aanleiding gerelateerd met de subcategorieën die horen bij de vervangingsleer (3.4.6.).
Daarmee is de leer over Israël zoals die blijkt uit deze artikelen uit De Saambinder in de
periode 1945–2011, te karakteriseren als de vervangingsleer (2.4.5.). De synodepreses stelt in
2007 dat de tijd van de vervangingstheologie in de Gereformeerde Gemeenten voorbij is
(5.3.3.). Dit impliceert dat de leer van de Gereformeerde Gemeenten is veranderd en dat de
leiding van de Gereformeerde Gemeenten de dogmatische artikelen uit De Saambinder van
voor 2007, die over het algemeen de vervangingsleer verwoorden, niet meer onderschrijft.
5.5.3. De interpretatie van Gods openbaring
Wat betreft de standpunten over het moderne Israël is er een tegenstelling tussen de
aanleiding leer en kwestie, waarbij binnen de leer het moderne Israël het minst van belang is,
terwijl voor een kwestie het moderne Israël het meest van belang is (4.5.6.). Het is daarbij
opvallend dat voor geen van de aanleidingen de staat Israël expliciet als een eschatologisch
113
teken wordt gezien (4.5.2.). De tegenstelling tussen de aanleiding leer en kwestie treedt vooral
op bij het standpunt over de Joden. In de leer worden de Joden gezien als een volk dat door
God verkoren was, maar nu een gewoon volk is, maar in het denken over de actualiteit van het
moderne Israël zijn de Joden nog steeds het uitverkoren van God. Er is ook een dergelijk
verschil tussen de aanleiding Bijbel en actualiteit, maar dat is kleiner. Het is de reflectie op de
Bijbel in de leer en de reflectie op de actualiteit betreffende het moderne Israël die leidt tot
deze tegenstelling. Dit komt neer op een verschil tussen de interpretatie van de Bijbel en de
interpretatie van de geschiedenis.
In de Gereformeerde Gemeenten wordt de Bijbel gezien als openbaring van God en
ook in de geschiedenis openbaart hij zich, omdat hij die bestuurt en er de eerste oorzaak van is
(2.4.4.). Hiermee hangt samen de houding van het aanvaarden van de Bijbel als het zuivere
geïnspireerde Woord van God en het berusten in alles wat de mens door de voorzienigheid
van God overkomt (2.3.2.). Als God de geschiedenis schrijft, dan schrijft hij ook de
geschiedenis van het moderne Israël (2.4.4.).
Wanneer zowel de Bijbel als de geschiedenis openbaring is van een en dezelfde God,
zouden de interpretatie van de Bijbel en van de geschiedenis overeen moeten komen. Dit is
binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten niet het geval voor wat betreft de
interpretatie van de geschiedenis van het moderne Israël. De interpretatie van de actualiteit
van het moderne Israël en de interpretatie van de Bijbel in de leer leiden tot tegengestelde
resultaten. Het standpunt over het moderne Israël blijkt naast de ecclesiologie en eschatologie
(2.4.6.) ook samen te hangen met de leer over God, de theologie. De God die zich openbaart
in de Bijbel zoals geïnterpreteerd in de leer van de Gereformeerde Gemeenten, is dezelfde als
de God die zich openbaart in de geschiedenis van het moderne Israël, zoals daarop
gereflecteerd wordt binnen dit kerkverband. In het eerste godsbeeld is Gods uitverkiezing van
het volk Israël verleden tijd en zijn de huidige Joden een gewoon volk. In het tweede
114
godsbeeld is Gods uitverkiezing van het volk Israël onveranderd en wordt de geschiedenis van
het moderne Israël geïnterpreteerd als heilshistorie. Omdat de leer van uitverkiezing
fundamenteel is voor de Gereformeerde Gemeenten (2.3.2.) raakt deze tegenstelling tussen de
godsopenbaring in de Bijbel en in de geschiedenis de kern van de identiteit van de
Gereformeerde Gemeenten. Dit kerkverband staat daarom voor de taak deze tegenstelling op
te heffen om zo verwarring en verdeeldheid te voorkomen.
115
6. Conclusie
6.1. Inleiding
Deze thesis analyseert de standpunten over het moderne Israël van de leiding van de
Gereformeerde Gemeenten gedurende de jaren 1945–2011. Het moderne Israël wordt hierbij
onderscheiden in de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël. De aanleiding voor dit
onderzoek is dat in 1995 binnen de Gereformeerde Gemeenten het Deputaatschap voor Israël
is opgericht en dat is bijna 50 jaar na het uitroepen van de staat Israël. Dit roept de vraag op of
de standpunten over het moderne Israël binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten
zijn veranderd gedurende de jaren 1945–2011.
In hoofdstuk 2 is geconstateerd dat er geen onderzoek is gedaan naar eventuele
veranderingen van de standpunten over het moderne Israël binnen de Gereformeerde
Gemeenten. Er is wel onderzoek gedaan naar de veranderingen van deze standpunten in de
Nederlandse samenleving. Kwalitatieve inhoudsanalyse van artikelen uit Nederlandse kranten
is hierbij één van de gebruikte methoden. De Gereformeerde Gemeenten vormen echter een
onderscheiden godsdienstige groep binnen de Nederlandse samenleving en daarom kunnen
deze onderzoeksresultaten niet zondermeer geëxtrapoleerd worden naar dit kerkverband. De
Gereformeerde Gemeenten zijn een kerkverband binnen het Nederlandse gereformeerde
protestantisme. Er is onderzoek gedaan naar standpunten over Israël in de gereformeerde
traditie, maar het is niet duidelijk hoe deze resultaten geëxtrapoleerd moeten worden naar de
twintigste en eenentwintigste eeuw. Er is ook onderzoek gedaan naar de Joodse missie van
verschillende gereformeerde protestantse kerkverbanden. Hieruit blijkt dat elk kerkverband
zijn eigen tijdsverloop heeft met betrekking tot de standpunten over het moderne Israël. Dit
houdt in dat deze onderzoeksresultaten niet zomaar kunnen worden geëxtrapoleerd naar de
116
Gereformeerde Gemeenten. De vergelijking met andere kerkverbanden roept wel de vraag op
waarom de Gereformeerde Gemeenten zo laat zijn begonnen met de evangelieverkondiging
aan Israël. De Gereformeerde Gemeenten zijn een bevindelijk gereformeerd kerkverband en
een mogelijke verklaring voor deze trage reactie is dat lijdelijkheid één van de
karakteristieken van deze stroming is. Er is onderzoek gedaan naar de bevindelijk
gereformeerden. Het onderzoek van het Reformatorische Dagblad uit 1998 biedt resultaten
van standpunten over het moderne Israël van predikanten uit de Gereformeerde Gemeenten.
Dit onderzoek roept de vraag op of er predikanten zijn binnen de Gereformeerde Gemeenten
met antisemitische standpunten. Dorsman raadpleegt voor haar onderzoek naar de
eindtijdverwachtingen met de daarmee verbonden standpunten over Israël, bevindelijk
gereformeerde tijdschriften in de online database Digibron. Zij constateert een toename van
de aandacht voor het thema Israël vanaf 1970 en volgens haar zou deze verandering een
reactie zijn van de bevindelijk gereformeerden op de toegenomen maatschappelijke druk tot
assimileren. Zij betrekt in haar onderzoek niet De Saambinder, ook al zijn artikelen uit dit
weekblad van de Gereformeerde Gemeenten wel te raadplegen in Digibron, en dus is het de
vraag hoe representatief dit onderzoek is voor de Gereformeerde Gemeenten.
In hoofdstuk 3 wordt artikelen uit De Saambinder van 1945–2011 gedefinieerd als het
onderzoeksmateriaal. Via dit medium kunnen de standpunten ingenomen door de leiding van
de Gereformeerde Gemeenten in deze periode worden geanalyseerd. De gebruikte methode is
kwalitatieve inhoudsanalyse van artikelen uit De Saambinder. Een codeboek is daarbij een
centraal meetinstrument. De hoofdcategorieën in het gebruikte codeboek zijn de
onafhankelijke variabelen datum, auteur en aanleiding en de drie afhankelijke variabelen
standpunt over de Joden, de joodse godsdienst en de staat Israël. Deze drie aspecten van het
moderne Israël bepalen binnen dit onderzoek de laatste drie hoofdcategorieën. Met een
117
proefdataset zijn de subcategorieën bepaald. De resultaten zijn met statistische methoden
getoetst op hun significantie.
In hoofdstuk 4 en 5 zijn de resultaten van de standpunten over het moderne Israël met
de daarbij behorende discussie weergegeven. Het gaat hierbij om de algemene resultaten, de
tijdsontwikkeling van de standpunten, het verband tussen de standpunten en de auteurs, en de
relatie tussen de standpunten en de aanleidingen voor het schrijven de artikelen. Deze
resultaten komen aan de orde in de beantwoording van de onderzoeksvraag en de daarbij
behorende deelvragen.
6.2. Beantwoording van de onderzoeksvraag
De onderzoeksvraag van deze thesis luidt:
Welke standpunten nam de leiding van de Gereformeerde Gemeenten in over het
moderne Israël, waaronder wordt verstaan de Joden, de joodse godsdienst en de staat
Israël, in de jaren 1945–2011?
De globale beantwoording van deze vraag volgt uit de algemene resultaten (5.2.). De
Joden worden gezien als een uitverkoren, een belangwekkend of een gewoon volk. De joodse
godsdienst wordt gezien als belangwekkend voor christenen, iets van het verleden of als een
valse religie. De staat Israël wordt beschouwd als een eschatologisch teken, een
belangwekkend fenomeen of als een gewone staat. Dit zijn in totaal negen standpunten. Het
antisemitische standpunt komt niet voor in artikelen uit De Saambinder in de onderzochte
periode. Het meerderheidsstandpunt over de Joden en de staat Israël is dat er wel aandacht
voor is zonder daarbij een expliciet standpunt in te nemen. Het meerderheidsstandpunt over
de joodse godsdienst is dat deze religie vals is: dit is het anti-judaïsme. In meerderheid neemt
de leiding van de Gereformeerde Gemeenten dus geen expliciet standpunt in over de Joden en
de staat Israël, en is ze expliciet anti-judaïstisch. Het antisemitisme wordt resoluut afgewezen.
118
Bij deze onderzoeksvraag zijn drie deelvragen (1.3.) geformuleerd en aan elk is een
hypothese toegevoegd (2.5.). De eerste deelvraag is:
Hoe ontwikkelden deze standpunten over het moderne Israël zich gedurende de
periode 1945–2011?
De daarbij behorende hypothese is:
De standpunten over Israël binnen de Gereformeerde Gemeenten zijn zich rond 1970
gaan wijzigen.
De tijdsontwikkeling van de negen standpunten laat het volgende patroon zien (5.3.).
De aandacht voor de staat Israël begint toe te nemen na ongeveer 1957 en tussen 1970 en
1980 is er een piek in de aandacht in verband met de oorlogen die de staat Israël moet voeren
rond 1970. Door die aandacht vindt er vanaf ongeveer 1981 een toename plaats van het
standpunt dat Israël het uitverkoren volk is en in 1983 is er een directe toename van de
belangstelling voor de joodse godsdienst. Er is een bezinning op gang gekomen bij de leiding
van de Gereformeerde Gemeenten. Door die bezinning begint rond 1986 de tweede piek in de
aandacht voor de staat Israël tegelijk met een piek in de aandacht voor de Joden. Door deze
aandacht ontstaat er binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten het besef dat het de
taak is van de kerk om de Joden het evangelie te verkondigen. Dit leidt in 1994 tot een directe
toename van het standpunt dat de joodse godsdienst een valse religie is, waarvan Joden zich
moeten bekeren. Deze beweging leidt in 1995 tot de oprichting van het Deputaatschap voor
Israël. Tussen de eerste aandacht voor de staat Israël en de uiteindelijke oprichting van dit
deputaatschap zit een lang proces. Dit kan verklaard worden uit het lijdelijk karakter van de
Gereformeerde Gemeenten, waardoor werkelijk of vermeend activisme op veel weerstand
stuit. Het Deputaatschap voor Israël heeft als taak zich te bezinnen op de plaats van Israël in
het licht van de Bijbel. Deze bezinning leidt in 1997 tot een directe toename van het standpunt
dat de staat Israël heilshistorische betekenis heeft en in 2001 tot een directe afname van het
standpunt dat de joodse godsdienst iets is van het verleden.
119
De eerste hypothese wordt op grond van dit patroon gefalsificeerd. De verandering van
de standpunten over het moderne Israël begint al rond 1957. Wel is er in ongeveer 1970 een
toename te zien in de aandacht voor de staat Israël. Deze aandacht wordt niet veroorzaakt
door de maatschappelijke druk op de Gereformeerde Gemeenten om te assimileren, maar door
de oorlogen die de staat Israël rond 1970 moet voeren.
Israël lijkt een plaats te hebben gekregen in de Gereformeerde Gemeenten, maar de
volgende twee ontwikkelingen roepen twijfels daarover op. Na de eeuwwisseling neemt de
aandacht voor de Joden en de staat Israël weer af. Het is een zaak van verder onderzoek om de
oorzaak en de mogelijke gevolgen hiervan voor het Deputaatschap voor Israël te analyseren.
Daarnaast zijn de standpunten dat de Joden een gewoon volk zijn en de staat Israël een
gewoon land is, constant in de onderzochte periode. Dit suggereert dat de vervangingsleer
blijvend aangehangen wordt binnen de Gereformeerde Gemeenten. Als de positieve aandacht
voor het moderne Israël iets tijdelijks is, dan zal deze vervangingsleer in de Gereformeerde
Gemeenten herleven.
Dit roept de vraag op of er door dit proces binnen de Gereformeerde Gemeenten
verschillende groepen leiders met verschillende standpunten over het moderne Israël zijn
ontstaan. Daarover gaat de tweede deelvraag:
Welke groepen leiders zijn er te onderscheiden op basis van hun standpunten over het
moderne Israël?
De daarbij behorende hypothese is:
Er is een groep leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten met antisemitische
standpunten.
Het verband tussen de auteurs en de standpunten is als volgt (5.4.). Er zijn geen
auteurs met een antisemitisch standpunt. Bij elk van de negen aangetroffen standpunten is er
een groep auteurs voor wie dit standpunt het voorkeurstandpunt is. Daarmee zijn de
Gereformeerde Gemeenten in dit opzicht maximaal pluriform.
120
De tweede hypothese wordt door deze resultaten gefalsificeerd. Voor de verschillende
standpunten is een groep leiders binnen de Gereformeerde Gemeenten te vinden. Het
antisemitische standpunt is niet aangetroffen en daarom is er ook geen groep leiders met dit
standpunt.
Dit roept de vraag op waardoor die verscheidenheid aan standpunten wordt
veroorzaakt. Daarover gaat de derde deelvraag:
Welke aanleidingen worden door de leiders genoemd om een standpunt over het
moderne Israël in te nemen?
De daarbij behorende hypothese is:
De politieke situatie van de staat Israël is de aanleiding is om het standpunt uit te
spreken dat Israël eschatologische betekenis heeft.
Bij de zeven aangetroffen aanleidingen gaat het om de actualiteit betreffende het
moderne Israël, een kwestie betreffende het moderne Israël, een publicatie, de Bijbel, de leer,
kerknieuws, of een niet aan het moderne Israël gerelateerde aanleiding (5.5.). Wat betreft de
meerderheidsstandpunten blijken artikelen over de leer deze het slechts te reflecteren, terwijl
de rubriek kerknieuws dat het beste doet. Het bestuderen van de theologie van de
Gereformeerde Gemeenten geeft in dit geval een vertekend beeld, terwijl het bestuderen van
wat er werkelijk gebeurt, de beste indruk geeft van wat de standpunten over het moderne
Israël zijn binnen de leiding van de Gereformeerde Gemeenten.
Als de leer de aanleiding is, is het moderne Israël het minst van belang, terwijl voor
een kwestie betreffende het moderne Israël dit het meest van belang is. In de systematische
reflectie op de Bijbel in de leer worden de Joden gezien als een volk dat door God verkoren
was, maar nu een gewoon volk is, maar in de reflectie op de actuele geschiedenis van het
moderne Israël zijn de Joden nog steeds het uitverkoren volk van God. Omdat in de
Gereformeerde Gemeenten beleden wordt dat God zich zowel in de Bijbel openbaart als in de
121
geschiedenis, is binnen de Gereformeerde Gemeenten de interpretatie van de openbaring van
God wat betreft de betekenis van het moderne Israël inconsistent.
De derde hypothese lijkt door deze resultaten geverifieerd te worden. De actuele
situatie van de staat Israël zou ertoe leiden om deze natie als een eschatologisch teken te zien,
terwijl daartegenover het bestuderen van de Bijbel zou leiden tot het standpunt dat de staat
Israël een gewoon land is. Deze gevolgtrekking is echter onzorgvuldig om de volgende
redenen. In de eerste plaats wordt voor geen van de aanleidingen de staat Israël expliciet als
een eschatologisch teken gezien. In de tweede plaats hangt het expliciet belang toekennen aan
het moderne Israël vooral samen met de actualiteit van de Joden en nauwelijks met de actuele
politieke situatie van de staat Israël. In de derde plaats is voor de standpunten de grootste
tegenstelling niet te vinden tussen de aanleidingen Bijbel en actualiteit, maar tussen de leer als
de reflectie op de Bijbel en de reflectie op de actualiteit. Daarmee wordt ook de derde
hypothese door de resultaten gefalsificeerd. Door de reflectie op de actualiteit wordt het
moderne Israël theologisch van belang.
6.3. Beleidsaanbevelingen
Omdat de leiding van de Gereformeerde Gemeenten in het algemeen geen expliciet
theologisch standpunten inneemt over de Joden en de staat Israël, zijn de leden op dit punt
voor een theologische duiding aangewezen op andere bronnen (5.4.2.). Voor het geven van
geestelijk leiding aan de leden is het noodzakelijk dat de leiding van de Gereformeerde
Gemeenten deze theologische duiding wel geeft. Daarvoor moeten de impliciete standpunten
over de Joden en de staat Israël expliciet gemaakt worden.
Dit zal er toe leiden dat de pluriformiteit (5.4.1.) in standpunten over het thema Israël
zichtbaar wordt. Het wegdrukken van deze verscheidenheid over een dergelijk emotioneel en
122
identiteitsgevoelig onderwerp zal op termijn juist verdeeldheid en verscheurdheid
veroorzaken. Om dit te voorkomen is het van belang een context te creëren, waarin niet de
subjectieve gevoelens, maar een broederlijke gedachtewisseling en een Bijbels onderbouwde
communicatie het gesprek over het thema Israël zullen bepalen.
De belangstelling voor de Joden en de staat Israël neemt af vanaf de eeuwwisseling
(5.3.4.). Dit kan duiden op een afname van het draagvlak binnen de Gereformeerde
Gemeenten voor het werk van het Deputaatschap voor Israël. Het is daarom aan te bevelen
voor het Deputaatschap voor Israël om door middel van een enquête op bijvoorbeeld de eigen
website te onderzoeken hoe het werk van dit deputaatschap leeft in de gemeenten. Op deze
manier wordt duidelijk of deze afname van de belangstelling voor de Joden en de staat Israël
duidt op een verminderende aandacht binnen de Gereformeerde Gemeenten voor het werk
onder de beminden om der vaderen wil.
123
Bibliografie
Agresti, Alan. “A Survey of Exact Inference for Contingency Tables.” Statistical Science 7,
no. 1 (February 1992): 131–177.
Akaike, Hiotugu. “A New Look at Statistical Model Identification.” IEEE Transactions on
Automatic Control AC-19, no. 6 (1974): 716–723.
Baarda, D. B., M. P. M. de Goede, en C. J. van Dijkum, Basisboek Statistiek met SPSS:
handleiding voor het verwerken en analyseren van rapporteren over
(onderzoeks)gegevens. Groningen: Wolters-Noordhoff, 2007.
Bainbridge, Jason. “Textual Analysis and Media Research.” in Media and Journalism: New
Approaches to Theory and Practice, edited by Jason Bainbridge, Liz Tynan, and Nicola
Goc, 224–237. South Melbourne : Oxford University Press, 2008.
Bastiaanse, J. F. L. De Jodenzending en de eerste decennia van de Hervormde Raad voor
Kerk en Israël 1925-1965: Een generatie in dienst van de joods-christelijke
toenadering. Zoetermeer: Boekencentrum, 1995.
Boogaard, R. “Gods woord voor de toekomst.” in Zijn Trouw aan Israël nooit gekrenkt. red.
R. Boogaard, P. den Butter , en E. F. Vergunst, 93–150. Houten: Den Hertog, 1992.
Brakel, W. à. Redelijke Godsdienst, 6e druk. Utrecht: Uitgeverij De Banier, 1985.
Buitelaar, Olaf. “De houding van de Nederlandse regering en Tweede Kamer ten opzichte van
acht Israëlisch-Arabische conflicten.” Master’s thesis, Leiden University, 2013.
Burnham, Kenneth P., and David R. Anderson. Model Selection and Multimodel Inference: A
Practical Information-Theoretic Approach, 2nd ed. New York: Springer-Verlag, 2002.
Campen, M. van, en G. C. den Hertog, red. Israël, volk, land en staat: Terugblik en
Perspectief. Zoetermeer: Boekencentrum, 2005.
Campen, M. van. Gans Israël: Voetiaanse en coccejaanse visies op de Joden gedurende de
zeventiende en achttiende eeuw II. Zoetermeer: Boekencentrum, 2006.
Coster, J. A., red. De eeuw in het hart: De bevindelijk gereformeerden op weg naar de
eenentwintigste eeuw. Houten: Den Hertog, 1998.
Dekker, G., en J. Peters. Gereformeerden in meervoud: Een onderzoek naar de
levensbeschouwing en waarden van de verschillende gereformeerde stromingen.
Kampen: Uitgeverij Kok, 1989.
Dorsman-Born, Paulina. “‘Uw Koninkrijk kome’: Een vergelijking tussen evangelische,
reformatorische en orthodox-gereformeerde eindtijdverwachtingen in Nederland.”
Master’s thesis, Utrecht University, 2012.
124
Drayer, M. “De Christelijke Gereformeerde Kerken in de relatie Kerk-Israël.” Vrede over
Israël 25, no. 2 (1981).
Fieret, W. De Staatkundig Gereformeerde Partij 1918–1948: Een bibliocratisch ideaal.
Houten: Den Hertog, 1990.
Freeman, Jenny V., and Michael J. Campbell. “The Analysis of Categorical Data: Fisher’s
Exact Test.” Scope 16, no. 2 (June 2007): 11–12.
Golverdingen, M. Om het behoud van een kerk: Licht en schaduw in de geschiedenis van de
Gereformeerde Gemeenten 1928–1948. Houten: Den Hertog, 2004.
———. Vernieuwing en verwarring: De Gereformeerde Gemeenten 1946–1950. Houten: Den
Hertog, 2014.
Heer, J. M. D. de, J. J. de Jong, C. J. Meeuse, en C. Neele, red. Opdat zij barmhartigheid
verkrijgen: twaalf en een half jaar werk onder Israël vanuit de Gereformeerde
Gemeenten. Krabbendijke: Drukkerij & Boekhandel van Velzen, 2008.
Janse, C. S. L. Bewaar het pand: De spanning tussen assimilatie en persistentie bij de
emancipatie van de bevindelijk gereformeerden. Houten: Den Hertog, 1985.
Keith, Graham. Hated Without a Cause: A Survey of Anti-Semitism. Cumbria (UK):
Paternoster Press, 1997.
Kersten, G. H. De Gereformeerde Dogmatiek voor de gemeente toegelicht, 6e druk. Utrecht:
Uitgeverij De Banier, 1988.
Klinken, G. J. van. Opvattingen in de Gereformeerde Kerken in Nederland over het
Jodendom, 1896–1970. Kampen: Uitgeverij Kok Kampen, 1996.
Konig, Ruben. Christelijke religie en antisemitisme in Nederland 1990: Een sociaal–
wetenschappelijk onderzoek. Kampen: Uitgeverij Kok Kampen, 1997.
Mauritz, J. H., S. D. Post, en W. Visscher, red. Herdenk de trouw: Honderd jaar
Gereformeerde Gemeenten. Houten: Den Hertog, 2007.
Meeuse, C. J., G. Roos, en C. Sonnevelt, red. Trouw aan Israël. Houten: Den Hertog, 2004.
Meiden, Anne van der. ‘De zwarte kousen kerken’: bevindelijk heroverwogen portret. Baarn:
Ten Have, 1993.
Oberman, Heiko A. Wortels van het antisemitisme: Christenangst en jodenramp in het
tijdperk van humanisme en reformatie. Kampen: Uitgeverijmaatschappij J. H. Kok,
1983.
Poll, Evert W. van de. Sacred Times for Chosen People: Development, Analysis and
Missiological Significance of Messianic Jewish Holiday Practice. Zoetermeer:
Boekencentrum, 2008.
125
Rietveld, H. D. “De Christelijke Gereformeerde Kerken en hun contact met Israël” Kerk en
Israël. http://www.kerkenisrael.nl/diversen/historisch-overzicht.php (geraadpleegd 23
april 2014).
Schreier, Margrit. Qualitative Content Analysis in Practice. Los Angeles, CA: SAGE
Publications Ltd, 2012.
Schaper, Joep, Kasper Welbers, Anique Mulder, Kim Boog, Laurens Korteweg, en Marline
Polman. “Context en kleuring: Onderzoek naar de berichtgeving over het Israëlisch‐Palestijns conflict in Nederlandse dagbladen.”
www.nieuwsmonitor.net/d/111/Rapport_Israel_pdf (geraadpleegd 29 april 2014).
Silfhout, W. Eerst de jood en ook de Griek: De kerk in de plaats van Israël? Houten: Den
Hertog, 2006.
Sonnevelt, C. Gods weg met Israël: Zestien Bijbelstudies over Romeinen 9–11. Houten: Den
Hertog, 1997.
Stegeren-Keizer, H. L. van, red. Een kerk op zoek naar Israël: Geschiedenis van het
deputaatschap voor ‘Kerk en Israël’ van de Gereformeerde Kerken in Nederland 1875–
1995. Kampen: Uitgeverij Kok, 1995.
Stoffels , H. C., red. Bevindelijk Gereformeerden. Amsterdam: VU Uitgeverij, 1993.
Stoffels, Hijme. Als een briesende leeuw: Orthodox-protestanten in de slag met de tijdgeest.
Kampen: Uitgeverij Kok, 1995.
Thurlings, J. M. G. De wankelende zuil: Nederlandse katholieken tussen assimilatie en
pluralisme. 2nd ed. Deventer: Van Loghum Slaterus, 1978.
Vrijhof, M. W. “Het werk van een Israël-commissie in de praktijk.” Vrede over Israël 47, no.
1 (2003).
Wester, Fred, red. Inhoudsanalyse: Theorie en praktijk. Alphen a/d Rijn: Kluwer, 2006.
Wistrich, Robert S. “The Changing Face of Anti-Semitism: Resilient and Adaptable, Jew-
hatred travels the Globe.” Commentary 135, no. 3 (2013): 31–34.
Zijderveld, G. A. De wonderen Gods met Israël. Oostburg: Uitgeverij Pieters, 1967.
———. “De bidstond in Jeruzalem; 3 preken uitgesproken na het uitbreken van de Yom-
Kippur oorlog, 1973.” Stichting De GihonBron,
http://www.theologienet.nl/documenten/Zijderveld,ds.G.A.%203preken%20YomKippur
oorlog.pdf (geraadpleegd 19 maart 2014).
Zwemer, Jan. In conflict met de cultuur: De bevindelijk gereformeerden en de Nederlandse
samenleving in het midden van de twintigste eeuw. Kampen: Uitgeverij De Groot
Goudriaan, 1992.
126
Appendices
Appendix 1: Codeboek
Table 1.1. Codeboek
Naam Definitie Voorbeeld
Codeboek: alle artikelen
Variabel 0: relevantie
0.1 irrelevant Bevat geen
standpunten over het
moderne Israël
de afwezigheid van de volgende zoektermen:
Joden, Joodse, Jood, Joods, Joodsche, Israël,
Israëls, Israëliet, Israëlieten, Israëlitische en
Israëlitisch
0.2 relevant Bevat mogelijk wel
standpunten over het
moderne Israël
De aanwezigheid van de zoektermen: Joden,
Joodse, Jood, Joods, Joodsche, Israël,
Israëls, Israëliet, Israëlieten, Israëlitische en
Israëlitisch
Codeboek: onafhankelijke variabelen van relevante artikelen
Variabele 1: datum
Variabele 2: auteur
Variabele 3: aanleiding
3.1 actualiteit Ontmoeting met de
werkelijkheid van het
moderne ‘Israël’.
De staat Israël bestaat50 jaar
Verslag van een reis naar Israël
Achtergrondinformatie over het moderne
‘Israël’, moderne Jodendom, Messias-
belijdende Joden
3.2 kwestie Reflectie op een
onderwerp
betreffende het
moderne ‘Israël’
Antisemitisme, landbelofte, Jodenzending,
Besnijdenis, ‘eindtijdprofeten’, Israël en de
kerk
3.3 publicatie Geschrift waarop
wordt gereageerd
Een (te recenseren) boek
Artikel in een blad
3.4 Bijbel Uitleg van de Bijbel Meditatie over een gedeelte van de Bijbel
Beschrijving over een Bijbels persoon
Onderwijs over een Bijbelgedeelte
Woordstudie
Achtergrondinformatie over Bijbelse
gegevens
3.5 leer Beschouwing over
een leerstuk
Thema uit de dogmatiek: Eschatologie
Onderwijzende samenspraken over de leer
Onderwijs over het kerkrecht
Reflectie op de preekunde, exegese etc.
3.6 kerknieuws Mededeling over
kerkelijke
gebeurtenissen
Aankondiging of verslag van een
bijeenkomst of actie.
In memoriam
127
Tabel 1.1 vervolg
3.7 ongerelateerd Actualiteiten en
kwesties niet
gerelateerd aan het
moderne ‘Israël’.
Verslag over zending in Indonesië
Zondagsheiliging in Nederland
Brieven uit Amerika
Onderwerp uit kerkgeschiedenis
3.8 geen Geen vermelde
aanleiding
3.9 overig De aanleiding valt
niet in één van de
bovenstaande
categorieën
Codeboek: afhankelijke variabelen van relevante artikelen
Variabele 4: standpunt over de Joden
4.1 uitverkoren Ze zijn nog steeds
het uitverkoren volk
Ze zijn Beminden om der vaderen wil.
Er liggen nog beloften voor dit volk.
Er wordt een nationale bekering verwacht.
4.2 belangwekkend Ze blijven een
bijzonder volk, maar
de betekenis daarvan
wordt niet benoemd.
De Joodse geschiedenis wordt beschreven tot
op heden, zonder een eigen expliciet
standpunt.
Beschrijving van de mening van een ander,
zonder een eigen expliciet standpunt.
Aankondiging van een bijeenkomst met als
thema het Joodse volk.
Het werk onder het Joodse volk wordt alleen
beschreven.
Het Deputaatschap voor Israël wordt alleen
genoemd.
4.3 gewoon Ze hebben afgedaan
als speciaal,
uitverkoren volk,
maar de uitverkoren
individuele Joden
kunnen zalig worden
en behoren tot de
kerk.
Er wordt expliciet een tijdsontwikkeling
benoemd van het Bijbelse Israël naar de kerk,
bestaande uit Joden en Heidenen.
Deze kerk is de uiteindelijke
openbaringsvorm van Gods verbond met
mensen en in de eschatologie staat de kerk
centraal; het Joodse volk heeft geen
eschatologische betekenis.
De middelmuur tussen Joden en heidenen is
afgebroken.
4.4 vervloekt De Joden hebben
afgedaan als
uitverkoren volk en
Joden kunnen niet
meer zalig worden.
Er wordt expliciet gezegd dat de Joden de
verdoemenis niet kunnen ontlopen en niet
meer zalig kunnen worden om hun Jood-zijn.
128
Tabel 1.1 vervolg
4.5 irrelevant Er wordt niets
gezegd over het
moderne Joodse
volk.
Het gaat alleen over het Bijbelse Joodse
volk;
De gelovigen worden aangeduid als Gods
volk, zonder dat de lijn getrokken wordt van
het oudtestamentische Israël naar de
nieuwtestamentische kerk.
De hedendaagse gelovigen worden
vergelijkingen met het oudtestamentische
Israël in de vorm van een toepassing: zoals
Israël toen, zo ook de kinderen van God nu.
Alleen de multi-interpretabele uitdrukking
“geestelijke Israël” wordt gebruikt.
Alleen de multi-interpretabele frases Joden
en heidenen en Jood en Griek worden
gebruikt zonder de verbinding met het woord
kerk.
Alleen de meerduidige frase de Joden een
ergernis en de Grieken een dwaasheid wordt
gebruikt.
Het Joodse volk wordt terloops genoemd
zonder een verdere uitweiding: In New
Jersey wonen Joden en Italianen
4.6 overig Er wordt iets gezegd
dat niet dat niet de
bovenstaande
categorieën valt
Variabele 5: standpunt over de joodse godsdienst
5.1 belangwekkend Het Jodendom is van
belang voor
christenen.
Christen kunnen iets leren van het Jodendom.
De huidige joodse godsdienst wordt
omschreven, zonder dat er een expliciet
standpunt wordt gegeven.
5.2 verleden Het is iets van het
verleden.
Er wordt in de verleden tijd gesproken: joden
gingen naar de synagoge;
De Bijbelse joodse godsdienst wordt
expliciet doorgetrokken naar de christelijke
godsdienst, waarbij de eerste is afgeschaft en
vervangen door de laatste.
5.3 vals Het is een valse
godsdienst
Het is verwerping van Jezus Christus.
Joden worden door God gestraft voor hun
ongeloof, verharding en verblinding.
Het is een wettische godsdienst.
Zending onder Joden is wenselijk.
‘Twee-wegenleer’ wordt afgewezen en joden
moeten zich ook bekeren om behouden te
kunnen worden.
129
Tabel 1.1 vervolg
5.4 irrelevant Er wordt niets
gezegd over de
hedendaagse joodse
godsdienst.
Er wordt alleen een beschrijving gegeven van
een Bijbelse situatie. Israël vierde het
paasfeest in Egypte. De verkondiging van
Jezus door Paulus werd door de joden in de
synagoge verworpen.
Er wordt over de toekomstige bekering van
joden gesproken, zonder een expliciete
koppeling naar de huidige joden.
Er wordt over de joodse godsdienst
gesproken in een verslag van een
bijeenkomst of in een boek dat gerecenseerd
wordt.
De joodse godsdienst worden genoemd onder
andere godsdiensten: studie van joodse,
mohammedaanse en heidense godsdienst.
5.5 overig Er wordt iets gezegd
dat niet dat niet de
bovenstaande
categorieën valt
Variabele 6: standpunt over de staat Israël
6.1 teken Israël heeft
heilshistorische
betekenis, waarbij
vaak opengelaten
wordt hoe.
Dit is vervulling van Bijbelse profetie en het
wordt verbonden met de ‘tekenen der tijden’.
De staat heeft eschatologische betekenis.
Het is wijste standpunt is te zeggen dat je de
betekenis van het bestaan van de staat niet
precies weet.
6.2 belangwekkend Israël is van belang,
maar een reden wordt
niet vermeld.
Zaken betreffende de staat Israël worden
beschreven, of beschrijving van de mening
van een ander, zonder een expliciet eigen
standpunt te geven.
Aankondigingen van bijeenkomsten/ acties
i.v.m. de staat Israël.
6.3 gewoon Israël is een gewone
staat.
De moderne staat heeft geen heilshistorische
betekenis;
De speciale plaats van de Joodse staat is
afgeschaft met de verwoesting in 70 na Chr.
6.4 irrelevant Er wordt niets
gezegd over de
moderne staat Israël.
Er wordt alleen een beschrijving gegeven van
de Bijbelse staat Israël.
Israël is alleen een aardrijkskundige
aanduiding: opgravingen in Egypte, Israël en
Irak.
6.5 overig Er wordt iets gezegd
dat niet dat niet de
bovenstaande
categorieën valt
130
Appendix 2: Tabellen en Figuren
Tabel 2.1. Transities in de standpunten over het moderne Israël
Transitie (jaar) en
betrouwbaarheidsinterval Omschrijving
1957 (1940–1962) Start van positieve trend in de belangstelling voor de staat Israël
1970 (1966–1972) Start van een piek in de belangstelling voor de staat Israël
1980 (1978–1982) Einde van een piek in de belangstelling voor de staat Israël
1981 (1967–1991) Start van een toename voor het standpunt dat Joden uitverkoren
zijn
1983 (1982–1984) Directe toename van de belangstelling voor de joodse godsdienst
1986 (1984–1987) Start van een piek in de belangstelling voor de Joden
1987 (1984–1989) Start van een piek in de belangstelling voor de staat Israël
1994 (1994–1994) Directe toename van het standpunt dat het de joodse godsdienst
een valse religie is
1997 (1995–1997) Directe toename van het standpunt dat de staat Israël
heilshistorische betekenis heeft
2001 (1999–2002) Directe afname van het standpunt dat de joodse godsdienst iets
van het verleden is
2014 (2012–2017) Geëxtrapoleerd einde van een piek in de belangstelling voor de
staat Israël
2017 (2015–2020) Geëxtrapoleerd einde van een piek in de belangstelling voor de
Joden
131
Tabel 2.2. De relatie tussen auteurs en standpunten over de Joden
Voorkeurstandpunt van auteurs
Subcategorie Gewoon Belangwekkend Standpunt Totaal
Gewoon 88 36 124
Belangwekkend 19 356 375
Subcategorie Totaal 107 392 499
Subcategorie Gewoon Uitverkoren Standpunt Totaal
Gewoon 88 3 91
Uitverkoren 13 34 47
Subcategorie Totaal 101 37 138
Subcategorie Belangwekkend Uitverkoren Standpunt Totaal
Belangwekkend 356 10 366
Uitverkoren 56 34 90
Subcategorie Totaal 412 44 456
Aantekening: P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten gewoon en belangwekkend
P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten gewoon en uitverkoren;
P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten belangwekkend en uitverkoren
132
Tabel 2.3. De relatie tussen auteurs en standpunten over de joodse godsdienst
Voorkeurstandpunt van auteurs
Subcategorie Vals Verleden Standpunt Totaal
Vals 310 26 336
Verleden 55 80 135
Subcategorie Totaal 365 106 471
Subcategorie Vals Belangwekkend Standpunt Totaal
Vals 310 2 312
Belangwekkend 49 39 88
Subcategorie Totaal 359 41 400
Subcategorie Verleden Belangwekkend Standpunt Totaal
Verleden 80 2 82
Belangwekkend 12 39 51
Subcategorie Totaal 92 41 133
Aantekening: P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten vals en verleden
P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten vals en belangwekkend
P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten verleden en belangwekkend
133
Tabel 2.4. De relatie tussen auteurs en standpunten over de staat Israël
Voorkeurstandpunt van auteurs
Subcategorie Gewoon Belangwekkend Standpunt Totaal
Gewoon 6 12 18
Belangwekkend 0 391 391
Subcategorie Totaal 6 403 409
Subcategorie Gewoon Teken Standpunt Totaal
Gewoon 6 0 6
Teken 0 3 3
Subcategorie Totaal 6 3 9
Subcategorie Belangwekkend Teken Standpunt Totaal
Belangwekkend 391 1 392
Teken 25 3 28
Subcategorie Totaal 416 4 420
Aantekening: P<0.001 voor de relatie tussen de standpunten gewoon en belangwekken
P=0.012 voor relatie tussen de standpunten gewoon en teken
P=0.001 voor relatie tussen de standpunten belangwekkend en teken
134
Tabel 2.5. De relatie tussen aanleidingen en standpunten over de Joden
Aantal artikelen
Aanleiding Gewoon Belangwekkend Uitverkoren
3.1 Actualiteit 1 40 18
3.2 Kwestie 2 11 22
3.3 Publicatie 12 63 17
3.4 Bijbel 66 15 22
3.5 Leer 30 6 7
3.6 Kerknieuws 13 235 22
3.7 Ongerelateerd 13 41 13
Aantekening: per aanleiding is het dominante standpunt van een grijswaarde voorzien, om verschuivingen tussen
de aanleidingen te visualiseren
Tabel 2.6. De relatie tussen aanleidingen en standpunten over de joodse godsdienst
Aantal artikelen
Aanleiding Vals Verleden Belangwekkend
3.1 Actualiteit 48 0 17
3.2 Kwestie 27 1 2
3.3 Publicatie 38 3 9
3.4 Bijbel 72 46 49
3.5 Leer 22 42 7
3.6 Kerknieuws 99 8 1
3.7 Ongerelateerd 38 40 19
Aantekening: per aanleiding is het dominante standpunt van een grijswaarde voorzien, om verschuivingen tussen
de aanleidingen te visualiseren
135
Tabel 2.7. De relatie tussen aanleidingen en standpunten over de staat Israël
Aantal artikelen
Aanleiding Gewoon Belangwekkend Teken
3.1 Actualiteit 2 63 10
3.2 Kwestie 2 21 7
3.3 Publicatie 2 60 4
3.4 Bijbel 6 21 2
3.5 Leer 7 7 1
3.6 Kerknieuws 1 194 0
3.7 Ongerelateerd 1 30 6
Aantekening: per aanleiding is het dominante standpunt van een grijswaarde voorzien, om verschuivingen tussen
de aanleidingen te visualiseren
Tabel 2.8. Relatie tussen de aanleidingen 3.1 en 3.2 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Actualiteit Kwestie Aanleiding Totaal
Belangwekkend 40 11 51
Uitverkoren 18 22 40
Subcategorie Totaal 58 33 91
Aantekening: P<0.001
136
Tabel 2.9. Relatie tussen de aanleidingen 3.1 en 3.4 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Actualiteit Bijbel Aanleiding Totaal
Gewoon 1 66 67
Belangwekkend 40 15 55
Subcategorie Totaal 41 81 122
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.10. Relatie tussen de aanleidingen 3.1 en 3.5 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Actualiteit Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 1 30 31
Belangwekkend 40 6 46
Subcategorie Totaal 41 36 77
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.11. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.3 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Publicatie Aanleiding Totaal
Belangwekkend 11 63 74
Uitverkoren 22 17 39
Subcategorie Totaal 33 80 113
Aantekening: P<0.001
137
Tabel 2.12. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.4 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Bijbel Aanleiding Totaal
Gewoon 2 66 68
Uitverkoren 22 22 44
Subcategorie Totaal 24 88 112
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.13. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.5 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 2 30 32
Uitverkoren 22 7 29
Subcategorie Totaal 24 37 61
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.14. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.6 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Kerknieuws Aanleiding Totaal
Belangwekkend 11 235 246
Uitverkoren 22 22 44
Subcategorie Totaal 33 257 290
Aantekening: P<0.001
138
Tabel 2.15. Relatie tussen de aanleidingen 3.3 en 3.4 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Publicatie Bijbel Aanleiding Totaal
Gewoon 12 66 78
Belangwekkend 63 15 78
Subcategorie Totaal 75 81 156
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.16. Relatie tussen de aanleidingen 3.3 en 3.5 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Publicatie Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 12 30 42
Belangwekkend 63 6 69
Subcategorie Totaal 75 36 111
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.17. Relatie tussen de aanleidingen 3.4 en 3.6 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Bijbel Kerknieuws Aanleiding Totaal
Gewoon 66 13 79
Belangwekkend 15 235 250
Subcategorie Totaal 81 248 329
Aantekening: P<0.001
139
Tabel 2.18. Relatie tussen de aanleidingen 3.4 en 3.7 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Bijbel Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Gewoon 66 13 79
Belangwekkend 15 41 56
Subcategorie Totaal 81 54 135
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.19. Relatie tussen de aanleidingen 3.5 en 3.6 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Leer Kerknieuws Aanleiding Totaal
Gewoon 30 13 43
Belangwekkend 6 235 241
Subcategorie Totaal 36 248 284
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.20. Relatie tussen de aanleidingen 3.5 en 3.7 en standpunten over de Joden
Aanleidingen
Subcategorie Leer Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Gewoon 30 13 43
Belangwekkend 6 41 47
Subcategorie Totaal 36 54 90
Aantekening: P<0.001
140
Tabel 2.21. Relatie tussen de aanleidingen 3.1 en 3.5 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Actualiteit Leer Aanleiding Totaal
Vals 48 22 70
Verleden 0 42 42
Subcategorie Totaal 48 64 112
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.22. Relatie tussen de aanleidingen 3.1 en 3.7 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Actualiteit Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Vals 48 38 86
Verleden 0 40 40
Subcategorie Totaal 48 78 126
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.23. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.5 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Leer Aanleiding Totaal
Vals 27 22 49
Verleden 1 42 43
Subcategorie Totaal 28 64 92
Aantekening: P<0.001
141
Tabel 2.24. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.7 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Vals 27 38 65
Verleden 1 40 41
Subcategorie Totaal 28 78 106
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.25. Relatie tussen de aanleidingen 3.3 en 3.5 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Publicatie Leer Aanleiding Totaal
Vals 38 22 60
Verleden 3 42 45
Subcategorie Totaal 41 64 105
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.26. Relatie tussen de aanleidingen 3.3 en 3.7 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Publicatie Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Vals 38 38 76
Verleden 3 40 43
Subcategorie Totaal 41 78 119
Aantekening: P<0.001
142
Tabel 2.27. Relatie tussen de aanleidingen 3.4 en 3.5 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Bijbel Leer Aanleiding Totaal
Vals 72 22 94
Verleden 46 42 88
Subcategorie Totaal 118 64 182
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.28. Relatie tussen de aanleidingen 3.4 en 3.7 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Publicatie Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Vals 38 38 76
Verleden 3 40 43
Subcategorie Totaal 41 78 119
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.29. Relatie tussen de aanleidingen 3.5 en 3.6 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Leer Kerknieuws Aanleiding Totaal
Vals 22 99 121
Verleden 42 8 50
Subcategorie Totaal 64 107 171
Aantekening: P<0.001
143
Tabel 2.30. Relatie tussen de aanleidingen 3.6 en 3.7 en standpunten over het Judaïsme
Aanleidingen
Subcategorie Kerknieuws Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Vals 99 38 137
Verleden 8 40 48
Subcategorie Totaal 107 78 185
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.31. Relatie tussen de aanleidingen 3.1 en 3.5 en standpunten over de staat Israël
Aanleidingen
Subcategorie Actualiteit Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 2 7 9
Belangwekkend 63 7 70
Subcategorie Totaal 65 14 79
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.32. Relatie tussen de aanleidingen 3.2 en 3.5 en standpunten over de staat Israël
Aanleidingen
Subcategorie Kwestie Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 2 7 9
Belangwekkend 21 7 28
Subcategorie Totaal 23 14 37
Aantekening: P<0.001
144
Tabel 2.33. Relatie tussen de aanleidingen 3.3 en 3.5 en standpunten over de staat Israël
Aanleidingen
Subcategorie Publicatie Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 2 7 9
Belangwekkend 60 7 67
Subcategorie Totaal 62 14 76
Aantekening: P<0.001
Tabel 2.34. Relatie tussen de aanleidingen 3.4 en 3.5 en standpunten over de staat Israël
Aanleidingen
Subcategorie Bijbel Leer Aanleiding Totaal
Gewoon 6 7 13
Belangwekkend 21 7 28
Subcategorie Totaal 27 14 41
Aantekening: P=0.09
Tabel 2.35. Relatie tussen de aanleidingen 3.5 en 3.6 en standpunten over de staat Israël
Aanleidingen
Subcategorie Leer Kerknieuws Aanleiding Totaal
Gewoon 7 1 8
Belangwekkend 7 194 201
Subcategorie Totaal 14 195 209
Aantekening: P<0.001
145
Tabel 2.36. Relatie tussen de aanleidingen 3.5 en 3.7 en standpunten over de staat Israël
Aanleidingen
Subcategorie Leer Ongerelateerd Aanleiding Totaal
Gewoon 7 1 8
Belangwekkend 7 30 37
Subcategorie Totaal 14 31 45
Aantekening: P<0.001
146
Figuur 2.1. Frequentieverdeling van de standpunten over de Joden (N=669)
Figuur 2.2. Frequentieverdeling van de standpunten over de joodse godsdienst (N=588)
147
Figuur 2.3. Frequentieverdeling van de standpunten over de staat Israël (N=447)
Figuur 2.4. Frequentieverdeling van de aanleidingen (N=1209)
148
Figuur 2.5. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
4.1 (de Joden zijn een uitverkoren volk) met als referentie de fractie van alle artikelen per jaar
voor deze subcategorie (N=30402)
Figuur 2.6. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
4.2 (de Joden zijn belangwekkend) met als referentie de fractie van alle artikelen per jaar voor
deze subcategorie (N=30402)
149
Figuur 2.7. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
4.3 (de Joden zijn een gewoon volk) met als referentie de fractie van alle artikelen per jaar
voor deze subcategorie (N=30402)
Figuur 2.8. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
5.1 (de joodse godsdienst is belangwekkend) met als referentie de fractie van alle artikelen per
jaar voor deze subcategorie (N=30402)
150
Figuur 2.9. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
5.2 (de joodse godsdienst is iets van het verleden) met als referentie de fractie van alle
artikelen per jaar voor deze subcategorie (N=30402)
Figuur 2.10. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
5.3 (de joodse godsdienst is een valse religie) met als referentie de fractie van alle artikelen
per jaar voor deze subcategorie (N=30402)
151
Figuur 2.11. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
6.1 (de staat Israël is een teken) met als referentie de fractie van alle artikelen per jaar voor
deze subcategorie (N=30402)
Figuur 2.12. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
6.2 (de staat Israël is belangwekkend) met als referentie de fractie van alle artikelen per jaar
voor deze subcategorie (N=30402)
152
Figuur 2.13. Geoptimaliseerde beschrijvingen met AIC voor het tijdsverloop van subcategorie
6.3 (de staat Israël is een gewone natie) met als referentie de fractie van alle artikelen per jaar
voor deze subcategorie (N=30402)