bizim yunus book in turkish on yunus emre

BZM YUNUSMustafa ZELK

BZM YUNUSMustafa ZELKEditr

Murat Kk Grsel Tasarm Burcu Cogun Tezhip

Prof. Dr. Halil Buttanr Tashih

Bilal Akan Bask

1. Basm, Nisan 2010 ISBN

Sistem Ofset, Ankara

978-605-363-669-4

www.eskisehir.gov.tr

NDEKLER

Sunu/ Mehmet Kllar n sz/Mustafa zelik Bizim Yunus/N. Fazl Ksakrek I. BLM YAADII A Zamana Nazar Eylemek Varlkla Yokluk Arasnda Horasan Erenleri Diken inde Gl II. BLM HAYATI Yunusdur Benim Adm Bizim Yunus Hayat ve Eser Sarkyl Yunus Yoksul Bir Ekinci limden rfana Buday m Himmet mi? Tabdukun Kapsnda Oduncu Yunus Syle Yunus Can Gezdim Urum ile am Bir Molla Kasm Gelir Ak Sultan Tabduk Mevlnann Grkl Nazar Bektailik ve Yunus Tarikatsz Bir Tarikat Ehli Asa Nereye Derse Yunus Emrenin Makamlar III. BLM DNCE DNYASI Mutasavvf ve Mtefekkir ann Tan Olmak Bir Usanmaz Ozan Hangi Yunus?

05 06 08 09 10 13 15 18 21 22 25 28 31 35 38 42 44 46 48 50 55 57 60 63 66 69 71 74 75 77 79 81

Yunusta Birlik Fikri Mistik Bir air Sfice Sevmek Bir Gnle Girmek Ak Ahlaks Tasavvuf ve Yunus Emre Bu Dnyann Meseli Ecel Ere lem Bir Gn IV. BLM SANATI VE ESERLER Btn Zamanlarn airi iir ve Poetika Sz atmak Sz Piirmek Cokunun iiri Halkn airi Szn Yzn rtmek Baka Yunuslar iir ve Musiki Eserleri Yunusun Takipileri V. BLM RLER Yunusa Adanm iirler Yunus Emreden Seilmi iirler Divandan Semeler Risaletn Nushiyyeden Semelar VI. BLM OKUMA PARALARI Mehmet Kaplan/Mukaddes Uurum Sezai Karako/Dertli Dolap Annemarie Schimmel/Yunus Emre Hseyin Hatemi Yunus Dncesinin Temel Nitelikleri Nezihe Araz/Yunus Emrenin Mezarlar Tuncer Baykara/Emrelerden Yunus Emre Hilmi Yavuz/Yunus Emrenin Hmanizmi Mehmet Demirci/Yunusta nsan Sevgisi KAYNAKA

84 86 89 92 94 97 100 103 105 106 108 110 112 114 116 119 121 123 126 129 131 132 150 211

223 224 226 227 228 230 233 234 236 237

SUNUYunus Emre, 700 yl ncesinden gnmze uzanan bir dil kprs, insandan insana uzatlm sevgi, kardelik, hogr elidir. Aradan geen bunca zamana ramen bugn bile insanla hl syleyecek sz olan bir dil ve gnl ustasdr. Bu yzden onun hayat, kiilii, dnceleri, tasavvufa getirdii derinlik ve evrensel insan sevgisinin doru bir biimde bilinmesi son derece nemlidir. Kreselleen bir dnyada kltr ve medeniyet deerlerimizle yer almak, bunlar insanln evrensel sofrasna getirmek, daha adil, sevgi ve mutluluk dolu bir dnyann

inas iin katkda bulunmak durumundayz. Bu yzden Yunus hakknda muhtelif trlerde almalar yapmay, Yunus corafyasnn bir kurumu olarak onurlu bir grev telakki ediyoruz. Bylesine nemli bir isim hakknda elbette bugne kadar ok sayda alma yaplmtr. Fakat bu almalar, ou zaman belli bir felsefe, anlay ve tarikat asndan yapld iin Yunus Emre, yeterince ve doru tantlamamtr. Kimilerine gre o, sadece bir air, kimilerine gre mistik bir dervi, kimilerine gre hmanist bir dnrdr. Oysa Yunus, bu dar tanmlamalarn hibirine smayacak genilikte bir isimdir. Bu yzden onunla ilgili almalarn ok boyutlu olarak yaplmas ve srdrlmesi gerekmektedir. Eskiehir Valilii olarak Yunus Emre ile ilgili yaynlara zel bir nem veriyoruz. Bu almalarla insanln sevgiye, bara en ok ihtiya duyduu amzda Yunusun klavuzluunda, Yunusun memleketinden, Eskiehirden sevgi, bar, hogr kprlerinin temellerini atmay hedefledik. Bunu Eskiehir ve Eskiehirliler iin bir grev saydk. Bunu yaparken bir Yunus Emre biyografisinin hazrlanmas da son derece nemliydi. Elinizdeki kitap ite byle bir niyet ve abann rn olarak ortaya kt. Bu kitapla Trk Edebiyatna yeni bir eser kazandrarak Yunus Emreye olan vefa borcumuzu bir nebze de olsa demenin gururunu yaayacaz. Mustafa zelik tarafndan hazrlanan Bizim Yunus kitabnn Yunus Emreyi anlamada bir katk olmas dileiyle bu almay sizlerle paylamann sevincini yayoruz.

Mehmet KILILAR Eskiehir Valisi

5

N SZ20. yzylda iiriyle, dnya gryle ada bir Yunus yorumcusu/takipisi sayabileceimiz Necip Fazl Ksakrek, Yunusla alakal olarak yazd iirlerden birine balk olarak Bizim Yunus ifadesini seer. stelik bu ifade, sadece balk olarak da kalmaz ve iirin btnnde nakarat dizeleri olarak devam eder. Bizim Yunus ifadesi, air tarafndan belli ki bilinle seilmi bir ifadedir. Zira airlerin milletleri adna konuan kiiler olduklar dnlecek olunursa N. Fazln Yunus Emreden Bizim Yunus diye sz etmesi onu ne kadar sevip benimsediinin bir

gstergesidir. Bizim Yunus eklindeki bu mensubiyet ve benimseme ifadesi sadece Necip Fazla has deildir elbette Bu ifade, aslnda Tabduk Emreye aittir. Yani Yunus Emre, daha dervilik yoluna girdii ilk anlardan itibaren byle bilinmekte ve stelik bu ekildeki benimseme bizzat eyhi tarafndan Bizim Yunus eklinde sylenmektedir. Dorusu, Yunus Emre iin sylenebilecek pek ok sz bulunabilir ama hi biri bu Bizim Yunus ifadesinin kapsayclna ulaamaz. Yunus, gerekten de bizimdir. Anadolunun Yunusudur, dnyann Yunusudur. Dolaysyla o, btn insanln kendisinde birleebilecei ender insanlardan biri olarak diliyle, tavryla bizim kelimesindeki mensubiyet ve balanma anlamna en uygun isimdir. nk her insan iin, hayattaki en temel hedef, ergin ve yetkin bir insan hline gelme hedefidir. Bu noktaya gelen kii bir sevgi ve bar insandr. Yunus Emre, her eyden nce bu hedefi gerekletirmi mstesna bir ahsiyet olarak insanln nnde rnek ve nder bir kiidir. Bu zelliinden dolay yaad adan bugne fikr, edeb bak ve anlay tarzlar ne olursa olsun yreini hakikate ayarlam, iinde sevgiyi en yce deer kabul eden herkes ve her kesim tarafndan byle bilinegelmitir. Bu genel kabul olayyladr ki Yunus Emre, birletirici bir unsur olmu, sylemi her ada itenlikle ve tartmasz olarak benimsenmitir. Bylesi ahslar iin sevenlerin gnlndeki portreleri tarih kiiliklerinin nne geer ve ortaya ok farkl fotoraflar kar. Bu bir anlamda iyi bir gelime olsa bile son noktada bir kafa karklna da yol aar. Kiinin hakikati mehuller perdesiyle rtlnce sadece yoruma ve yaklama dayal bilgilerle yetinmek durumunda kalrz. Bu da hakikatin zerinin rtlmesi anlamna gelir. Byle bir durumda karmzda artk Yunus deil Yunuslar durmaktadr.

6

Bu almada biz, Yunusla ilgili btn sylenenlerin nda sahih bir Yunus portresi izmeye gayret ettik. Bunun zor bir i olduunun elbette farkndayz. Zira bir sufnin bilhassa isel dnyasn kalemle anlatabilmek neredeyse imknszdr. nk bu bir hl meselesidir ve burada szn hkm gemez. Ama Yunustan bize yansyan ksmetimiz ve anlaymz lsnde zahiren de olsa yanstmaya altk. Bunu yapmak durumundaydk. nk zamanlar deise bile olaylarn mant deimiyor. Yunusun sylemi bugn de ihtiya duyduumuz bir sylem. Bu kutlu sesin bu aa da syleyecek sz var elbetteNiha noktada Ballar baln buldum.. diyebilmek bugnn insann da hasreti. yleyse yolu sevgiye ve bara kanlara selam olsun. Mustafa ZELK Nisan 2010, ESKEHR

7

Bizim Yunus / Mustafa zelik

B YZM

UNUS

Bir zaman dnyaya bir adam gelmi: Okunu kr nefsin, klla elmi... Bizim Yunus, Bizim Yunus.... Bir zaman dnyaya bir adam gelmi; lm dedikleri perdeyi delmi.... Bizim Yunus, Bizim Yunus.... Bir zaman dnyaya bir adam gelmi; Eli katile de kalkamaz elmi.... Bizim Yunus, Bizim Yunus.... Bir zaman dnyaya bir adam gelmi; Zaman, onun kemend att selmi... Bizim Yunus, Bizim Yunus.... Bir zaman dnyaya bir adam gelmi; Toprakta devrilmi, ge melmi.. Bizim Yunus, Bizim Yunus... Bir zaman dnyaya bir adam gelmi; Saylar silmi. BR 'e ynelmi ... Bizim Yunus, Bizim Yunus....

N. FAZIL KISAKREK 11. N. Fazl Ksakrek, ile (Btn iirleri) s.312, Byk Dou Yaynlar, 9. basm, stanbul 1983

8


Yunus Emrenin a zaman dilimi olarak, Anadolu Seluklularnn sonu ile Osman Gazi devirlerini iine almaktadr. Bu devir Anadolusunda istillar, isyanlar ve yerleme skntlar ile eitli sosyal rahatszlklarn ve i huzursuzluklarn boy gsterdii bir manzara hkimdir. Hal seferleri, Mool aknlar, Babai ve Cimri isyanlar, saltanat kavgalar, huzursuzluu ve maddi skntlar douran balca amiller olarak grlebilir.

Y

I. BLM

AADII

A

Mehmet DEMRC

9


Z

AMANA

N EAZAR

YLEMEK

Dostun evi gnllerdir gnller yapmaya geldm. Yunus EMRE

Ben gelmedim da'v iin benm iim sevi iin

Anadolu Seluklularnn son devriyle beylikler ve Osmanl Devletinin kurulu yllarna tekabl eder. Bu sre ierisinde Anadolu nemli hadiseyle kar karya gelir. Bunlar, Hal seferleri, Mool saldrlar ve Babailer isyandr. 2

Yunus Emrenin yaad a, 13. asrn sonlar ile 14. asrn ilk eyreidir. Bu yllar,

Bylesi olumsuz hadiselerin nnde savrulup gitmemek, gl kkleriyle topraa tutunarak ayakta kalmay baaran asrlk narlar gibi olmak, bunun iin de salam bir dnceye yaslanmak gerekiyordu.

Bu hadise, Anadoluda ok byk apta sosyal, siyasal ve din kargaala sebep oldu.

hareketi balatmad. Mutlak Hakikate tutundu. Sadece ona inanp baland ve ona yeniden

Yunus Emre de yle yapt. Yeni bir felsefe ortaya koymad. Yeni bir fikr, sosyal ve siyas

ard insanlar. Bir davinin deil, adna sevi dedii bir gayenin insan olarak hareket

etti. Unutulan bir gerei yeniden ama yeni bir dille hatrlatt. Yani onu bu anlamda Mutlak bykl ite buradan gelmektedir.

Dncenin bir yenileyicisi, yeni bir yorumcusu olarak grmek gerekir. Onun nemi, Byle zamanlarda ortaya konan her iddia, benimsenebilmek iin bir karkl, kavgay

ve mcadeleyi de beraberinde getirir. Nitekim, Hallar, Trklerin Anadoluya gelilerini

kendileri iin bir felaket sayarak bir iddiann yani Yunusun ifadesiyle bir davinin insan Anadoluda asker anlamda byk bir baar kazanamadlar ama buray bir felaket corafyasna evirmeyi ise ne yazk ki baardlar.

oldular. Her iddiann sonucu gibi bu iddia da beraberinde savalar, ykmlar getirdi. Hallar,

2. Mehmet Demirci, Yunus Emrede lah Ak ve nsan Sevgisi, s. 6

10


bir zulm imparatorluu kurdular. yle bir felaket bulutuna dntler ki bu bulutlar ok

kinci byk iddiann (davi) sahibi ise Moollard. Onlar da nce bulunduklar blgede

gemeden Anadoluyu da kuatt. slam inann bir iek gibi Anadoluda yeerten, bu bozkr her trl imar hareketiyle bir medeniyet corafyasna eviren Anadolu Seluklu devleti, Mool getirdi. saldrlaryla tarih sahnesinden silinmi oldu. Yani iddia (davi), yine kargaa, lm ve zulm Mool saldrlar karsnda Anadoluyu zayf duruma drerek bu saldrlara bir

anlamda zemin hazrlayan bir baka felaket de Babailer ayaklanmas oldu. Bu hareket de hem din hem de siyas nitelikli bir iddia (davi)dr. Dinin zahirini kmseyen, iman sulandran ve din ban zayflatan3 bu menfi anlay da dier iki felaket bulutu gibi Anadolu semalarn hazrlad. kaplad. Gnllerde ve zihinlerde onulmaz yaralar at. Siyasal, fikr ve akidev kargaaya zemin

tablo ierisinde onun misyonunun ve bugn de neden hl seviliyor olmasnn en arpc

te Yunus Emre bylesi bir zamanda yaad. Ykl asrnda diriliin sesi oldu. Bu

esprisi bence yukarya aldmz drtlnde gizlidir. Burada anahtar kelimeler davi ve sevi eklindeki ilk anlamyla snrl deildir. Bu kelime ayn zamanda mesele, problem anlamna da gelmektedir.

kelimeleridir. Onun davi szyle bahsettii durum elbette kelimenin bir eyi iddia etme

Bu problemlerin zm ise sevgideydi. Bylece Yunus, burada da Ben gelmedim davi

Dolaysyla Yunusun yaad ada iddia"larn yannda problemler de vard.

iin/Benim iim sevi iin diyerek bir sehl-i mmteni ustalyla, bir tek beyit ile kendi durumunu ve ann artlarn bir mtefekkirin keskin bilinci ve bir airin gl sezgisiyle zetleyivermektedir. Btn bu hadiseler, hatrlandnda Yunus Emrenin neden dnyada bulunu gayesini

sevi kelimesiyle aklad ve davi kelimesini olumsuzlamas da daha iyi anlalacaktr. nk savan panzehiri, bar; kinin panzehiri sevgidir. te Yunus, beytin devamnda aklad gibi davisi yoktur ama bir gayesi vardr. Bu gaye erevesinde Anadoluyu dier gnl erleriyle ve bunu da baarmtr.

sevi kelimesiyle asl amacnn gnller yapmak olduunu belirtir. Dolaysyla Yunusun bir birlikte bir kavga deil bir sevgi ve bar yurdu hline getirmek istemi, bu uurda ura vermi Fakat bu manidar durum, elbette soyut bir insanlk sevgisiyle aklanamaz. Yani

onu bal olduu inan ve dnce zemininden soyutlayarak bir Anadolu hmanisti olarak grmek meseleyi aklamakta yetersiz kalacaktr. Yunus Emre, kendinden sonra ortaya kan bu tr speklasyonlar daha o zamandan nlemi, sevgiyi lahi muhteval bir kavram olarak

ele alm, ak evrensel bir ilke olarak grm ve gnlleri dost evi olduklar iin yapmaya3 Mehmet Demirci, Yunus Emrede lahi Ak ve nsan Sevgisi, s. 7

11


altn belirtmitir. Yani o Yaradlm Yaradandan tr seven bir ak kahraman olarak

misyonunun bylesi kutlu bir gaye olduunu beyan etmitir. Dolaysyla onun mcadelesini, sevgi

konusundaki tavrn bir Felsefi anlay olarak ne panteizmle ne de hmanizmle aklayamayz. birlikte toplumsal bir kurtulu mcadelesi eklinde anlamak gerekir. Bu konuda Mehmet Yine onun mcadelesini bireysel bir kurtulu mcadelesi olarak grmek yerine onunla

Kaplann u satrlar sylemeye altklarmz zetlemesi asndan hayli ilgintir: Davi ve

sevi, birbirinin zdd olan iki kelime. Birincisi sava, ikincisi bar da iine alan aktr. Yunus; savaa, kavgaya kardr. Dostluktaki ycelii dnr. Dost, her zaman gnlde arlanr. Onun genilediini gryoruz. 4 iin gnller yapar. Gnl de, zellikle gnller eklinde ele alnarak, birdenbire kapsamnn Yunus Emre, tabi ki o ada bu misyonunda ve mcadelesinde yalnz deildir. Seluklu

corafyas o zamanda yani Yunustan nce Muhyiddin Arabi ve Mevlna gereiyle de yz yze gelir. Fikir ve akide plannda nce onlar uyandrrlar. Fakat bu k Yunusun kendine zg dili ve slubuyla daha geni kitlelere ulatrlr.

kalmaz ve toplumsal birlik sesine hatta bununla da yetinmeyerek evrensel birlik sesine dnr. nk bu ses, akn sesidir. Ak, Yaradandan ilahi bir nefes olarak gelmitir ve yanksn gnllerde bulmutur. Sevgi, ilahi bir cevher olduu iin asla bir iddia olmaz ve ayrlmann deil birde birlemenin kutlu duygusu olur. Bylece Yunus Emre, sadece kendi

Bu ses, vahdet-i vcutun sadece felsefi anlamyla varlkta birlik fikrinden ibaret

dnemindeki Anadolu Trklnn deil tm insanln sorunlarna, korku ve kayglarna5

are bulmaya alm, strapl kitlelere umut alayp onlar sevgiye, kardelie, birlie aran bir mnevver, ann bir entellekteli, bir yol gsterici olarak da grmekteyiz. bir nc isim olmutur. Bu yzden onu sadece bir air deil ayn zamanda bir tefekkr insan, Yunusu anlamak ve o ada yaayn anlamlandrabilmek iin ite btn bu olaylara

tarihi gzyle birlikte gnl gzyle de bakmak gerekiyor. Meseleye Mustafa Karann da

belirttii gibi bu gzle bakldnda Hal, Mool saldrlarnn ve Anadolu birlii iin ciddi bir tehdit oluturan Babailer hadisenin Celli 6 bir tecelli, bni Arab, Mevlna ve Yunusun da Cemli7 bir tecelli olarak zuhur ettii grlecektir.8 Dolaysyla bu byk olayn mahiyeti

bilinmeden, bu an karanln datan bni Arab, Mevlna ve Yunus gibi aydnlk insanlarn neden var olduunu, neden bu ada zuhur ettiklerini anlamak mmkn deildir.

4. Mehmet Kaplan, Yunus Emre-Makalelerden Semeler, s. 199 5. Azmi Bilgin, Yunus Emre, s. 11 6. Cell-i tecell: lahi darbe, kahr, azab ve gazaba vesile olan ilah tecelliler. Bu tecelli Halkn Hak karsnda eilmesini, bencillikten ve benlik davasndan vazgemesini salar, bir terbiye vastasdr. Bknz: Tasavvuf Terimleri Szl, Sleyman Uluda, s. 115 7. Ceml-i tecell: Rzaya, ltfa, ihsana, rahmet ve berekete vesile olan ilahi tecelliler, ilahi inayet. Bknz: Tasavvuf Terimleri Szl, Sleyman Uluda, s. 116 8. Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 5657

12


V

ARLIKLA

Y

OKLUK

A

RASINDAGelin bir nazar eylen, noldu bu cihan iinde Yunus EMRE

Niceler toprak oldu, bu az zaman iinde

olaylar yaar. Yunusun topraklarnda doduu Anadolu da geen zaman ierisinde nice nice olaylar yaad. Her olay, kader penceresinde elbette bir imtihand. nemli olan, bu imtihandan yz ak ile kmak ve sonraki zamanlarda bunlarn sr perdelerini arayabilmektir. Anadoluda Yunus Emre a ncesinde ve onun yaad dnemde ne olduysa bunlarn

Dnya denilen mekn, hadiseler yurdudur. nsanolu, zaman ierisinde bu dnyada nice

hepsi Trklerin bu topraklar yurt edinmesiyle ilgili olaylardr. Bu bakmdan tarihin bu dneme ilikin sayfalarn yle bir aralamak gerekiyor. Szn etmemiz gereken ilk nemli olay Trklerin bu corafyay ikinci ve kalc yurt

edinmeleridir. nk sonradan meydana gelen Hal Seferleri, Mool aknlar yani Anadoluyu Yunus Emre ncesinde bir felaket yurduna eviren bu iki byk olay, Anadolunun Trkler tarafndan fethiyle dorudan ilgili olaylardr. Anadolu, Trkler iin elbette bilinmeyen bir corafya deildi. ok nemli bir jeopolitik

konumu bulunan bu topraklar, her eyi ile Trkler iin de bir cazibe merkeziydi. Trkler; Sakalar ve Hunlar devrinde de bu blgeye aknlar dzenlemilerdi. Mslman olduktan sonra da Hlife ordularyla birlikte yine bu blgeye yaplan aknlara katldlar. nk Trklerin Mslman olmalaryla yeni bir dinamizm kazanan slamiyet yeni corafyalarda yeni topraklar edinmeyi ve yeni yreklerde hakikatin n uyandrmay insanolunun dnya ve ahiret saadeti iin kendisine bir misyon edinmiti.

yapt. Devam eden dnemde, Melikah zamannda Ouz Trklerinin Anadoluya yaylma ve

Malazgirt (1071) ve Miryakefalon (1176) savalar bu blgeyi Trklerin ikinci anayurdu

yerleme hareketleri srekli olarak geniledi. Artk bu topraklarn yeni sahipleri MslmanTrklerdi. Malazgirt Zaferi elbette ki sadece asker ve siyas niteliinin tesinde manalar tamaktayd. Anadolu, bir bakma bir sel yata idi ve burada iki medeniyet (slam ve Bat13


medeniyeti) kar karya geldi. slam, Orta Dou ve Orta Asyadan sonra nevnema bulaca yeni topraklara kavutu. Bu durum, Mslman Trklerin ileriki zamanlarda Balkanlara ve Avrupaya da almalar anlamna geliyordu.

cengverlikleri, slam iman ve aksiyonuyla hem yeryzn hem gnlleri fethetmek eklinde

Trkler, Anadoluda sadece asker ve siyas bir fetih hareketi gerekletirmediler. nk

bir zellie brnmt. Buna bal olarak bu fetih ordusu ierisinde askerlerle birlikte Ahmet Yesevi ocann n yeni topraklara ulatrmakla grevli erenler de vard. Bunlarn Anadolu insanlarnn maddi ve manevi dnyasn ihya ve imar edici almalar da gerekletirdiler. Meskun mahllerde kurduklar tekke ve zaviyeler, bu misyon erevesinde hizmet gren merkezler oldu.

Bu temsil ve tebli tavr ylesine mspet neticeler verdi ki bu blgenin yerli Halk da bu yeni

Bu merkezlerde Halka her anlamda hizmet noktasnda ok nemli faaliyetler yapld.

fatihleri ok scak karlad. Ortodoks kilisesinin basksndan usanan, vergilerin arlndan, sosyal ve ekonomik krizlerden ve bozuk ynetimden iyice bunalan Rum ve Ermeniler iin, kadn, erkek ayrm yapmadan herkese samimiyetle hizmet sunmaya gayret etmekteydiler. Anadolunun bu yeni sahipleri birer umut ve gven insan oldular. nk bunlar, rk, din, dil, Ama bu durum, sadece Halk iin byleydi. Siyas ve asker gc elinde bulunduranlar

byle dnmyorlard. Onlar iin Halklarnn mutluluu deil kendi ikbal ve saltanatlarnn burada yaan Halklarnn kurtulularn temin maksadyla Dou Hristiyanl iin bir tehdit unsuru olarak grdkleri Trkler zerine Hal seferleri dzenlediler.

devam nemliydi. Bu gaye ile yeni bir medeniyetin filizlenmeye balad bu topraklarda gya

Kuds olmak zere dier slam corafyalarna yapld. Bu durum da gsterdi ki onlarn asl niyeti bir toprak parasn geri almak deil bir inanca, bir dnya grne kar savamakt.

Bu seferlerin tanesi Anadolu topraklar zerinde cereyan etti. Dierleri de Bata

edemediler ve buray terk etmek zorunda kaldlar. Ama gerek Anadoluda yaplan savalar

Hallar, bu seferler srasnda asker anlamda Anadoluda aslnda byk baarlar elde

srasnda gerekse dierleri iin Anadoluyu bir gei yeri olarak kullanrken bu topraklarda sadece askerlerden meydana gelmiyordu. Pek ok maceraperest, hrsz, yankesici de bu seferlere katlmt. Dolaysyla ehirleri yktlar, eserleri tahrip ettiler, byk katliamlar yaptlar. Hem de k yaattlar. Geldiler, yaktlar, yktlar, ldrdler ve gittiler. Hristiyan, Mslman, Mecusi ayrm gzetmeden vahi bir sel hlinde Anadolu'ya sonsuz bir

korkun zulmler ilediler. Anadolu, her anlamda ciddi skntlar yaad. Zira Hal ordusu

krk gnller, umutsuz yzler oldu. Anadolu, Seluklu baharyla filizini yeillenirken bu uzun sren kla varlkla yokluun ince kader izgisine geldi.

Geriye braktklar tablo, bozulmu bir devlet yaps, yklm evler, dalm bir topluluk,

14


H

ORASAN

Anadolunun Trk vatan hline gelmesinde Trkistandan gelen Ahmet Yesevi dervilerinin Azmi BLGN

E

RENLER

nemli bir pay olmutur.

nk daha nceki dnemde mam- Gazalinin Yunan felsefesinin etki alann daraltmasyla Anadoluda balayan tasavvufi canllk 9 Mool saldrlarnn sebep olduu gmen hareketiyle bu yzylda daha da etkinlik kazand.

Yunus Emrenin yaad a, sufilik hareketi bakmndan da nemli bir zaman dilimidir.

topraa, vatana, devlete ve dine bal, prensipli, disiplinli ve rnek insanlard. Bunlar, Anadolu insanna yaama midi ve mcadele gc verdiler. Halkn yklan maneviyatn ykselttiler.10 Birlik ve beraberliin salanmasnda, dayanma ve direnme gcnn artmasnda mspet rol Onlar din deitirmeye zorlamadlar. Bu insani davranlaryla Mslmanln Anadoluda en cra kelere kadar yaylmasn ve benimsenmesini saladlar. 11

Anadoluya gelen Ahmet Yesevi dervileri, kimseye el amayan, elinin emei ile geinen,

oynadlar. te yandan dier dinlerin mensuplarna kar da son derece msamahl davrandlar.

olan bu sufler, geldikleri blgelerde olduu gibi Anadolu'da da tekke ve zaviyeler kurdular. Onlarn abalaryla hem iskn politikas baaryla uygulanm, hem savalar dini bir muhteva Ahilik, iktisad hayat zerinde etkili olmu, sanat ve ticaret hayatn gelitirmiti. Trk edebiyat tekkeler evresinde yeni bir kimlik kazanmt. te Yunus Emre de, Ahmet Yesevi dervileriyle bir Halkas olacakt. kazanm, bu durum da savalarda baarl olmada nemli bir sebep tekil etmiti. zellikle

Halkn iman hayat, cemiyet ve ekonomi nizamlar ve ahlak anlay zerinde messir

balayan ve Anadolu'daki btn bu farkllklar hogryle karlayan bu hareketin ok nemli

9. Beir Ayvazolu, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri s. 588 10. Ahmet Vehbi Ecer, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri s. 48 11. Mehmet Demirci, Yunus Emrede lahi Ak ve nsan Sevgisi, s. 14

15


Necmedddin-i Dye, Evhadddin-i Kirmani, Sadreddin Konev, Muhiddin Arab, Ahi Evren, Hac Bekta, Bahaeddin Veled, Mevlna gibi maneviyat bykleri de bulunuyordu. Anadolu kavutu. Halk, suflerin bu almalaryla kendini derleyip toparlayarak yeni bir yaama ruhu ve slubu kazand. Birlik ve beraberlik yeniden tesis edildi. Fakat, bu tablonun bir de teki yz vard. Anadoluya gelenlerin hepsi mspet bir bu isimler sayesinde hem fikri anlamda hem de dil, kltr ve edebiyat sahasnda bir canlla

Mool zulmnden kaarak Anadoluya gelen bu erenler arasnda Fahrddin Iraki,

anlayta deildi. Ahmet Yesevi erenleri arasnda amanist izgilerini henz kaybetmemi olanlar da vard. Bunlar, g srasnda Suriye ve ran blgesinde karlatklar Batnive Haric karakterli akmlardan da etkilendiler ve Yesevi dervileri arasna katlarak onlarla birlikte Anadoluya girdiler. Anadoludan Suriyeye, Msra, Hicaza kadar uzanan alanda merkezler ekmeye alarak bu mspet tablonun ierisinde bir nifak unsuru oldular.12

kurarak kendi kabulleri ve anlaylar erevesinde temsilciler yetitirerek Halk kendi taraflarna Bu gruplar, ehirlerden ok kylerde ve gebeler arasnda uygun bir zemin bularak

Halkn iinde bulunduu sosyal, siyas ve ekonomik skntlar istismar edip onlar dinin arasnda bir fesat ortam oluturdular. Dinin zahiri hkmlerini kmsediler. slam inann batl yorumlaryla sulandrmaya ve bylece din ban zayflatmaya altlar.13

kayt ve klfetlerinden azade tutarak onlara tehlikeli bir hrriyet vaat ederek Halk tabakalar

aralarnda bir mnasebet kurarak, Snnibyklerinin menkbelerini kaynaklarna alarak onlarn ismi ardnda bulank bir anlay yaymay baardlar. Hac Bekta, Geyikli Baba, Sar Saltuk ve Ahi bykleri, Batnive Hariclerin bu abalaryla yanl inanlarn temsilcileri gibi gsterilmeye alld.

Bir taraftan da bu topraklarda benimsenebilmek iin baz Snni tarikatlarla kendi

Gneydou blgesine ylan Trkmenlerin iine dtkleri sknt, kendileriyle ilgilenen birilerinin bulunmamas onlar patlamaya hazr bir duruma getirdi. Bu durumu kendi amalar peygamberliini ilan ederek isyan kard. kan savata Baba shak ldrld. iin kullanmak isteyen Baba shak adl yar aman, yar Mslman bir Trkmen eyhi Hadise bununla bitmedi. Bu olay, Moollarn Anadolu'ya girilerini de kolaylatran

Bu gruplarn inanlar zerindeki tahribatlar siyas olaylara da yansd. Dou ve

bir gelime oldu. Ayrca uzun yllar bu hareketin inanlar zerinde olumsuz etkileri devam etti. Bylece Anadolu bu tr bir atmann da yurdu hline geldi. Seluklu Trkleri bnyesindeki slam dininin koruyucusu saylabilecek Snni

mutasavvflar ise, Seluklu devletinin kmesiyle kendilerine uygun taraftar zmresini bulup en eski inan sistemlerinden Kabalist, Budist, Ateperestlik gibi inanlar yaymaya alan bu batl12. Umay Gnay, Yunus Emre, Seme Makaleler, s. 150 13. Mehmet Demirci, Yunusta lahi Ak ve nsan Sevgisi, s. 7 14. Abdurrahman Gzel, Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat s. 147

tarikatlarn gelimeleri nne ksmen de olsa set ekmeye altlar. 14 Dolaysyla Snnitasavvuf

16


anlay bir taraftan kendi prensiplerini yaymaya alrken bir taraftan da bunlarla mcadele etmek durumunda kald. Yunus Emre, ite byle bir Anadolu'nun son birka yzyl iinde hem bahar hem

k yaayan, nemli olaylarla, snavlarla karlaan Anadolu'nun Osmanl ncesi, yeniden yklla diriliin bir arada yaand bir dnemdir. Yunus Emre, byle bir an ykln dirilie eden mutasavvf bir air, bir gnl eri, bu topraklarda ina edilen Trk-slam medeniyetinin kurucularndan biridir.15

toparlanma eyleminin nclerinden birisi olarak karmza kar. Dolaysyla bu dnem ynlendiren, manaya dayanarak k byk bir uygarla dntrenlerin arasnda hizmet

kurtulmak iin birlemek gerektiini vurgulam, otorite boluunun insanlar helak edeceini sezinlemi ve Anadolu Halkn Osman Beyin otoritesinde birlie davet etmitir. 16 Dolaysyla onun mcadelesini sadece bireysel bir olgunlama ve kurtulu mcadelesi olarak grmek doru gereklemesi iin alan bir maneviyat nderidir.

Yunus Emre, byle bir sfatla, tevhid (birlik) inannn bir temsilcisi olarak Anariden

olmayacaktr. O kendisiyle birlikte ayn ideallerin millet hatta btn insanlk nezdinde de

15. Umay Gnay, Yunus Emre, Seme Makaleler, s.150 16. Yusuf Ziya nan, Doa ve Din Yorumcusu Yunus Emre, s. 9

17


D KEN

NDE

G

LCemli zahir olsa tiz celli yakalar an Niyzi-i Msr

Nerde bir gl alsa yanda har ola peyda

ve manevi yaray bir an nce iyiletirmek ve bu topraklardaki misyonlarn kaldklar yerden srdrmek azmiyle toparlanma srecine girdiler. Fakat, bu defa da Orta Asyadan bir felaket bulutu zerilerine gelmek zereydi. Bunlar Moollard. nk onlar, Orta Asyadaki Trkslam devletlerini ykp ynlerini oktan Anadoluya evirmilerdi. Bylece Hal saldrlaryla ypranan ama yine de ayakta kalmay baaran Anadolu

Anadolunun yeni sahipleri olan Mslman Trkler, Batnn at her trl maddi

Seluklu Devleti yeni bir felaketle kar karyla geldi. lk zamanlarda Anadoluya saldrlar gecikmediler. Moollarn Anadolu istilas bylece balam oldu.

diplomatik yollarla geciktirilen Moollar, Babai isyanyla bu devletin zayf noktalarn grmekte Moollar, nce o zaman iin bir snr ehri saylabilecek olan Erzurumu igal ettiler.

Tabi Mool igali ayn zamanda ykm anlamna gelmekteydi. yle de oldu. ehir ahlisi kltan geirildi. ehir yamaland, yaklp ykld. stelik ciddi bir direnile de karlamadlar.

Sivasn Kseda mevkiinde otuz bin ordu ile Seluklularn karsna dikildiler. Burada garip

Bu durum, onlarn cesaretini daha da artrd. Anadolu ilerine ilerlemeye baladlar.

saylabilecek hadise ise bu otuz bin kiilik Mool ordusunun karsnda seksen bin kiilik bir Seluklu ordusunun bulunmasyd. Ama Hal Seferleri Seluklu ordusunu ylesine darmadan Keyhusrev ise ehliyetsiz bir devlet adamyd. etmiti ki bu orduyu basiretle sevk ve idare edecek kumandanlar kalmamt. Sultan Gyaseddin Bu iki olumsuzluk, Seluklu ordusunun perian olmasna yetti. Karlarndaki bu

engeli aan Moollar Sivasa ardndan Kayseriye geldiler. Karlarnda direnecek bir ordu kalmam, Sultan oktan Antalyaya kamt. Basz kalan ve malup olan ordu bundan sonra paralanacak, Sultann oullar arasnda taht mcadeleleri balayacakt.

18


Anadolu topraklarnda kolaylkla ilerleyen Moollar, buralar bir kasrga misali temelinden sarstlar. Seluklar zamannda her biri birer ilim ve kltr merkezlerine dnen ehirleri yakp aldlar. yktlar. Ne buldularsa yamaladlar. Halk kltan geirdiler. Anadolunun ynetimini ellerine Bu felaketin sonular ok ar oldu. Devletin gc zayflaynca saltanat kavgalarnn

1243deki bu Kseda yenilgisi Bylece sonun balangc oldu.17 ekirge srleri gibi

balamas, ardndan blnmeleri ve isyanlar getirdi. Artk insanlarn insanlktan karak ordusunun giderlerini karlamas iin ar vergilere baland. Daha kts ise bu yllarda ortaya kan ktlk felaketi oldu. Bu olaylarn en ykc tesirleri ise inanlar zerinde grld. Ne yapacan bilemeyen

glnn zayf ezdii bir dnem balad. lm ve zulm boyutlarn geniletti. Halk, Mool

Halk aray iine girdi. Bu durumdan yararlanmak isteyen her trl karanlk dnce, Anadoluda

insanlar etkileyebilecek zemini bulmu oldu. Maddi yaralar bir ekilde iyiletirebilirdi; ama bu metafizik problem, hepsinden de ktyd. te Yunus Emre gibi nderleri bekleyen grev, maddi ve manevi ykmlarla iyice mahvolmu bu kitlelere yeni bir iman ve yaama gc alamakt. Bu gc alayacak olanlar ise oktan gelmeye balamlard. Mool zulmnden

kaanlar, ilk bakta gvenlik sebebiyle Anadoluya g ettiler. Zahirde grnen sebep bu

idi. Oysa kader, onlar byk bir greve oktan aday klmt bile Ahmet Yesevi ocanda aksiyonun insanlar olarak Anadolunun drt bir yanna atklar tekke ve zaviyelerle insanlara yeni bir umut kaps aralayacaklard.

yetien bilginler ve sufiler, burada Hal ve Mool saldrlarnn at yaralar saracak kutlu bir

hazrlamakla meguld. Daha X1. yzyldan itibaren Seluklu Devleti tarafndan her biri

te yandan Anadolu da kendi imknlar ierisinde zaten byle bir ortam oktan

adeta yeniden ina edilen ehirlerde ok canl bir kltr ve sanat ortam olumaya balamt. mam Gazali, iki medeniyetin karlamasnda slam anlayn her trl tahrifattan korumay baararak Seluklu anda salam bir akidenin yaamasn salayan eserleriyle kitlelere ciddi bir uur kazandrmt. Yine Fahreddin Razi, Kad Siraceddin gibi isimler slam dncesinin musiki olmak zere bu fikri oluumlara paralel olarak bilhassa saray evresinde ok gelimiti.

byk antlar olarak Anadolunun fikri hayatnda tesir sahibiydiler. Sanat da bata mimari ve Tabi ki burada esas olarak Yunus Emreyi hazrlayan artlar daha iyi anlayabilmek

iin Mevlnadan ve ondan nce de bni Arabden sz edilmelidir. nk Yunus Emrenin

de savunucusu olduu tevhid birlik fikrinin asl mimar Muhyiddin Arabdir. 1204 ylnda Konyaya gelen Muhyiddin Arab, bir sre burada kalm, ardndan Malatyaya gemi ve bu sre zarfnda Vahdet-i Vcut anlaynn Anadoluda yaylmasna ve benimsenmesinde etkili olmutur. Bu fikri, iir ve musikinin imknlaryla birlikte geni bir tesir sahasna karan isim olarak ise Mevlnay grmekteyiz.17. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, Hayat, Sanat, Eserleri, s. 5

19


ve inancn insan olarak yeni bir nefesi yreklere fleyen bir isimdir. Ama bu nefes o kadar

Yunus Emre, ite bu iki byk ismin oluturduu bu zemin zerinde ayn dnce

gldr ki ilk bata Mevlna mridi gibi duran Yunus, tasavvufa getirdii yorumlarla ve

bunlar syleme slubuyla Mevlnann Trke syleyen hli olur. O yzden Yunusa Trkede Mevlnay yaam, Trk dilinde Mevlnay akm gnl eri, akn blbl dememizde bir saknca yoktur. 18 Tabi, bu yorumu Yunusu Mevlnann bir taklitisi anlamnda anlamamak kendilerine gredir.

gerekir. kisinin dayandklar dnce zemini ayndr, deilse syleyi ve yorum tarzlar elbette Mevlna ve Yunus iki muazzam ahika olarak tasavvuf haritasndaki yerlerini bu

ekilde alrlarken Anadoluda istilann yol at inhitat yeni bir srece girer. Beylikler devrinin hemen akabinde Osmanl Beylii etrafnda gerekleen birleme Yunus Emrenin ta bandan

beri dledii ve gerekletirmek iin diyar diyar gezerek Halka yaymak ve benimsetmek istedii diken zuhurundan sonra hikmet baka bir ekilde tecelli eder ve diken iinde gl aar.

idealin artk geree dnmesi vakti gelmi olur. Yani Niyazi-i Msrinin ifade ettii gl iinde

18. Mehmet nder, Mill Kltr Dergisi, say 80, s. 19

20


Yunus Emre, 1240ta dodu. Sarkyldr. yi bir tahsil grd iirlerinden anlalmaktadr. Medrese tahsilinden sonra tasavvuf yoluna girdi. Tabduk Emreye mrit oldu. Anadolunun birok illerini, Suriyeyi ve Azerbaycan dolat. 1320 ylnda 82 yanda iken vefat etti. Mezar Sarkydedir. Abdlbaki GLPINARLI

Y EUNUS

II. BLM

MRENN

H

AYATI

21


Y

UNUSDUR

B AENM

DIM

Yunusdurur benim adm, gn getike artar odum ki cihanda maksudum, bana seni gerek seni Yunus EMRE

kadar de sade olan Yunustur. Bu sade derviin hayat tam bir masal gzellii tar. Gerekten de Yunusun hayat tam bir masaldr. Tabii, sade ve gzel bir masal... Ama bu masal Tanpnara gre daha Yunusun adndan balar.19 Yunusun adnn Ahmet Hamdi Tanpnar gibi bir edebiyat adamn bu kadar derin

Anadolunun karanlk anda diken iinde aan gl"lerin en ihtiaml; fakat bir o

dncelere sevk etmesi bouna deil elbette... nk ilenin soylu macerasn yaam bir Yunus daha biliyoruz. O da Yunus peygamberdir ve onun macerasyla bizim Dervi Yunusun maceras daha isimlerinden balayarak arpc benzerlikler tamaktadr.

doduunda kendine verilen ismi deildir. Yunus, sonradan Yunus peygamberin isminden mlhem olarak bu ismi benimsemitir. Yunusun eitli mnasebetler drerek Divannda pek ok peygamberin isminden

Tanpnara gre Yunus, Anadoluda bu ismi tayan ilk sufidir. stelik bu isim onun

dorudan yahut telmih yoluyla bahsettiini biliyoruz. Peki, neden baka bir peygamberin ismini maceralarna balar. Ona gre bu benzer macera karanln yuttuu ve sonradan karanlktan dnen a kan insann macerasdr.

deil de Yunus ismini benimsemitir? Tanpnar, bu durumu ikisinin benzerlikler tayan ahsi

kavmi onu dinlemez. O da bir an iin nefsine kaplarak bir gemiye biner. Denize atlr. Onu ederek tvbe edip pimanlk gzyalar dker. Sonunda lahi af gerekleir. Balk onu bir karaya brakr. Karanlk safha biter ve aydnla ular.19. Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, s. 140

Bilindii gibi Yunus peygamber, putperest bir kavme eli olarak gnderilir. Fakat

bir balk yutar. Bu karanlk ortamda iine dner. Nefsinin kendisine oynad son oyunu fark

22


Yunus, bu olay elbette bilmektedir: Balk karnnda yatan, deryalar seyreden ..

Kabak kkn yaslanan, Yunus Peygamber yatur20 Denizde hakyklar cevln urur balklar

Yunus deniz mevcine taldum talmadum dime

da eyhinin Sen hl dnya kokuyorsun sz zerine Dergh gizlice terk edip dalara dm; yani karanlk bir safhaya girmitir. Bundan sonraki ilesi ise Yunus peygamberin gzyalar dker. Sonunda oraya dner. eyhinin onu Bizim Yunus mu? diye karlamas ise balandnn bir ifadesidir.

eklindeki syleyileri bu maceray iselletirdiini gstermektedir. nk Yunus

yaadklarndan farkszdr. Derghtan ayrlmas, onu derin zntlere salar. O da pimanlk

kal, oradan ayrl, tekrar gelii ve nihayet izin alp insanlar arasnda bu defa irat iin yeniden adn etrafnda toplanabilecek vakalardr.

Yeniden Tanpnara dnecek olursak Yunusun Tabduk Emreye intisab, Derghnda

girmesi, btn bu kaybolma, kapanma, yeniden ve baka bir hviyetle doma hikyesi, hep bu Tanpnar, szn sonunu yle balar: ok muhtemeldir ki Yunus bu ad semi olsun.

Yahut da bu tesadf btn hayatna istikamet versin. Ben yine Peygember Yunusun baln karnna cokun bir frtna yznden dtn gz nnde tutarak birinci kka ihtimal veriyorum.21

burada Mool istilasnn hakiki bir cehennem yapt, doduu bu XIII. asr ortas tutar.22 deer bir zellik tayor. Eer yle olmasayd;

Tanpnar, buradan daha ilgin bir sonuca daha ular. Ona gre Frtnann yerini Gerek byle yahut deil. Ama Tanpnarn bu yorumu, zerinde dikkatle durulmaya

Ben bu sretden iler adum Yunus degil iken

Ben oldum ol ben idm bu ak sunandaydum ya da Adm Yunus dakdum srrum leme akdum

Levh kalemden ndin dilde sylenen benem

20. Onu balk yutmutu () Sonunda o hasta bir durmadayken plak bir yere (sahile) attk. Ve zerine sk-geni yaprakla (kabaa benzer) trden bir aa bitirdik. Kuran- Kerim, Saffat suresi, ayet no: 142-145-146 21. Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, s.141 22. Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, s.141

23


eklindeki msralarn nasl anlayabilecektik ki?

Yunusun kendi maddi varln ismi dhil terk ettiini, btn isim ve suretlerden geip birlik olarak grlemez mi?

Varlk nnde yokluk elbisesi giymeden bu yolda menzil alnamayaca dnldnde

denizine girdiini mutlak varlk karsnda yle demesi de bu yorumu glendiren bir ayrnt

Yunus bu cismim addr cisim anun bnyddr Adm eger sorarsan bilgil cna cnn benem

kemal yolundaki maceralarndan elbette haberdardr. Peygamberler de derviler de bu anlamda ortak bir kaderi yaarlar. Onlar Mn erleri olarak ipek bceine benzerler. Onlarn da bir baln karnnda, Yunus Emre de Tabdukun kapsnda ve yollarda geirmitir. 23 koza dnemi vardr. Arif Nihat Asyann da belirttii gibi Yunus peygamber, bu dnemi

Tanpnar, iki Yunus arasnda bu karlatrmay yaparken peygamberlerin ve ermilerin

23. Arif Nihat Asya, Yunus Emre, Trk Yurdu Yunus Emre zel says, s. 49-50

24


B YZM

UNUS

Terk itdm ud u edeb yle haber brakdm Yunus EMRE

lk adm Ynus'd adm k dakdm

doduunda konulsun isterse kendisi sonradan benimsesin onun ad: Yunus, senn ibu szn lemlere destan ola Yunus seni seveliden beret old cnna

Yunus Emrenin iirlerinde en ok Yunus isminin kulland grlr. Dolaysyla ister

Yunus arrlar adm gn getike artar odum ki cihanda maksudum bana seni gerek seni

isimle anlmaktadr.

gibi beyitlerinde de syledii gibi Yunus olmaldr. Zaten btn kaynaklarda da bu iirlerine bakldnda Yunusun ad ile ilgili ok farkl syleyilerle de karlalr. Bu,

son derece anlalr bir durumdur. Zira tasavvuf literatrnde bir sufiyi ve onun hllerini ifade edebilecek k, garip, miskin, dervi, b-re gibi ok sayda kelime bulunmaktadr ve zamanla Yunus isminin nne ve sonuna eklenmi sfatlar eklinde grmek gerekir.

bunlarn her biri derviin eitli hllerini aklayacak ipulardr. Dolaysyla btn bunlar Bu isimlerden en yaygn olan ise Yunus Emredir. Hemen btn eski kaynaklar;

Bektai Velyetnamesi, Nefahat ve akayk tercmeleri, k elebi Tezkiresi ondan bu isimle; yani Yunus Emre bazen de Yunus Emrem , Emrem Yunus olarak sz ederler.

25


seven, dost, karde, air eklindeki anlamlarndan hareketle verilmi olmaldr. uygun sfatlardr.

Emre sfat da Bedri Noyann da belirttii gibi muhtemelen bu kelimenin k,24

anlamlardan hangisini ele alrsak alalm hepsi de Yunus gereini ifade etmek iin son derece Garip kelimesi de Yunusun oka kulland sfatlardandr. Bu adlandrma ona

Ama bu

menkbelerde de grld dervilik yoluna girmeden nce de verilmi olmaldr. Burada muhtemelen dnyaya, dnya ilerine dkn olmay, iirle meguliyeti gibi sebepler sz konusudur. Yani o dervi olmadan nce de bir dervi psikolojisi iinde yaayan bir insand. Dervilik yona girdikten sonra ise bu sfat onun durumunu ok iyi yanstacak bir zellie sahiptir. nk, derviler dnyay gurbet bilen bir anlayn insandr. Tasavvufa gre insann asl vatan ruhlar lemidir. Bu dnya bir gurbet, burada olanlar da gariptir. Ayrca bu kelimeyi sadece bu anlamla snrlandrmayp hlinden anlamayan, duygu ve dncelerine yabanc kalan manalarnda da dndmzde gariplik sfatnn Yunusa ok yaktn grebiliriz. kimseler arasnda bulunan kimse, cahiller arasnda lim, fasklar arasnda takva sahibi kimse Gariplik der demez aklmza elbette miskinlik de gelmelidir. nk gariplerin hlini

en iyi ifade edecek sfat miskinliktir. Yunus, bu sfat da ska kullanr. Bir tasavvuf terimi olan miskin kelimesi Mahviyet sahibi bir dervilii ifade eder ki Yunus iin son derece uygun bir olumsuzluk iermez. Aksine bu kelime Tirmizinin naklettii Allahm, beni miskin olarak sfattr. Kelimenin zavall, aresiz, hor ve hakir grlen kimse eklindeki anlamlar da asla yaat, miskin olarak ldr ve miskinler zmresine haret hadisine gre arzu edilen bir

sfat ifade eder. Kelimeye sonradan yklenen Tembel elinden i gelmez kimse eklindeki anndandr, onun ifadesiyle miskinlik dervi olan kiinin asl sermayesidir.

manalar bizi yanltmamaldr. nk sufilikte miskinlik, arzu edilen bir hldir ve derviliin Yunus Emre garip ve miskin olmadan nce elbette ki ktr... nk aka dmeden

bu hlleri kuanmak mmkn olmaz. Yunus, bir ak insan olarak ak hayatnn merkezindeki mesele hline getirmi, bu kavram iselletirmi olduundan onun gibi birini ifade edebilecek seimin de ok bilinli yapldn gsterir: en kapsaml szck "k olabilir. Zaten Bursal Yunusa ait olduu sylense de u msra, bu

lk adm Ynus'd adm k dakdm

Terk itdim ud u edeb yle haber brakdm Yunusun kulland sfatlardan biri de dervi sfatdr. Dervi Yunus sen dah tur irte

namazna. eklindeki msralarda geen dervi kelimesinin dilenmek, dilenci eklindeki szlk

anlam bizi yanltmamaldr. nemli olan terimsel anlamdr. Dervilik, tasavvuf literatrde24. Bedri Noyan, YunusEmre zerine, Trk Yurdu, Yunus Emre zel says, s. 106

26


mutasavvf, mrid, mntesip, fakir anlamlarna gelir ki bu manalaryla Yunusu en iyi ifade varlk elbisesini stnden syrarak fakirlii benimsemitir.

edebilecek sfatlardan biridir. Zira o, Tabduk Emreye mrid olmu, onun yoluna intisap etmi, Yunus Emreden Halk arasnda yukarda belirttiimiz sfatlarn dnda Bizim Yunus,

Koca Yunus; tarikat evrelerinde Yunus Baba, Yunus Dede, Yunus Can eklinde de

bahsedildiini bilmekteyiz. phesiz ki bu sfat okluu hem Yunusun zengin kiilik yapsn mrid anlamlarna gelir ki Yunus, Tabduk Emre Derghndaki ilesinden, olu srecinden sonra bir eyh, mrid olarak da grlmtr. Mesela Cahit ztelli onu: eyh Yunus gelgil sal Gidelim doru yola Lyk isen gel bile Vallah ddr gresi gibi msralarndan yola karak byle birisi olarak grr ve bu grne kant olarak25

hem de Halkn ona bak tarzn yanstmaktadr. Mesela baba sfat yine terim anlamyla eyh,

ikari tarihinde eyh Yunus olarak anlmasn gsterir.

dnlecek olunursa Yunusun Bektailerce ne denli bir kabullenmeye konu olduu ortaya kar.

Yine Baba sfatnn Bektai evrelerinde tarikat eyhlerine verilen bir isim olduu

Ama bunu sadece Bektailikteki durumla da snrlandrmamak gerekir. Zira baba kelimesi, btn tarikatlarda insan ruhen ve manen gelitirenler iin de bir sfat olarak kullanlmaktadr. Mevleviler, dervilie ikrar vermi, Derghta hizmet grerek bin bir gn ilesini doldurmu dervilere bu ad verirler. Yine dedelik de sadece Bektailik ve Mevlevilie zg bir kavram Dedelik de ayn ekildedir. Mevlev tarikatnda bu kelime bir mertebe addr.

olmayp Melamilik, Alevilik gibi tarikatlarda da kullanlmaktadr. Can Yunus sylei de yine Mevlevilikte dervi anlamna gelen bir syleyitir. Bu durum da Yunusun btn tarikatlarca nasl benimsenmi olduunu gstermektedir.

bed-nm, mecnun gibi sfatlarn da kullanldn grmekteyiz. Bunlar da yine bir derviin muhtelif hllerini ifade eden syleyiler olarak grlmelidir.

Yunusun iirlerinde ayrca Yunus ismiyle birlikte gnahl, b-re, mm,zaif ,

kelime bulunabilir. Nitekim Yunusun Divannda bu isim ve sfatlarla birlikte onlar da grmek mmkndr. Ama hangi sfat ele alrsak alalm bize sadece bir fotoraf sunmaktadr. Bu yzden sayamadmz btn isim ve sfatlar bulmak mmkndr.

Bir sufinin zengin i dnyasn ve yaad hlleri anlatmak iin elbette ok daha fazla

Yunus, hepsinden nce ve sonra Bizim Yunustur. nk bu syleyiin iinde, saydmz ve

25. Cahit ztelli, Yunus Emre, s. 46

27


H

AYAT ve

E

SER

unu bilelim ki Yunus Emre bir efsane deildir. Tarihi bir kiiliktir. Hseyin HATEM

ald ki hi kimse ona ait belgelere dayal bir biyografiye ihtiya duymad. Hayatn eserinden, kendi ruhunun tercman olarak kabul etti.

Anadolu Halk, Yunusu yaad asrdan bu yana ylesine benimsedi, ylesine yreine

sylediklerinden ibaret grd ve onu her zamanda ve meknda iirleriyle yaatt. Kendi szcs, nk bir eser, eer hem estetik hem ierik olarak okur yreinde karlk bulan,

okurun kendisiyle btnleebildii bir eser ise her zaman, airin hayatnn nnde durur. Hatta Yunus rneinde olduu gibi zamanla airin adn bile unutturur. Geriye kalan ve bizim iin nemli olan artk eserin kendisidir. Kim yazm, ne zaman yazm eklindeki dier biyografik malumat fazlaca nem tamaz.

eserler, insanla btnleebilen, onunla gnl ba kurabilen, her ada tazeliini, canlln ve nemini koruyabilen eserlerdir. Yunus Emre iin de durum ayns olmutur. Onun iiri de hayatn arka plana atm,

Bu durum, elbette airin aleyhine deildir. Aksine lehinde bir durumdur. nk byle

hatta unutturmutur. nsanlar iin ol cennetin rmaklar yahut Bir garip lm diyeler dizeleriyle balayan onca Yunus iirinde sadece iirin kendisi ve sadece airinin adnn Yunus olmas nemli olmutur. Dolaysyla Yunus Emre alar boyunca hayat hakkndaki bilgilerle deil; iirleriyle

yaamtr. Bu durum tabi ki onun hakknda biyografik hi bir malumatn olmad anlamna oluturmutur.

da gelmemektedir. Halk, iirleriyle yaatt Yunusa menkbevi bir hayat hikyesi de Yazl kaynaklara dayanmayan bu hikye Yunus gereini ne kadar yanstr? lim ehli

ilk bakta bu soruya olumlu cevap vermese de menkbelere dikkatli bir bak, onlardan gerek olmasa bile geree yakn bir hikyeyi mutlaka karacaktr.28


menkbelerde gnl gzyle izilen bir portre vardr. Ama bir geree dayal olmadan byle bir olacaktr.

Her destanda hibir hakikat paynn olmadn kim syleyebilir ki? nk destan ve

izim gerekleemez. Demek ki efsanenin rts kaldrldnda grnen ey gerein kendisi te yandan Halk, menkbeyle sevdii ahsa her an yeni bir biim verir. Bu biimlendirme

sz edilen kiiyi her dem canl tutar. O kii Yunusun da syledii gibi Her dem yeniden doar. Dolaysyla menkbe bilgileri nesnel bilgiler gibi zamanla bayatlamazlar. 26 Yunus Emre iin anlatlagelen menkbeler de byle bir zellik tarlar. Bekta- Velidir.27

Yunus Emreyle ilgili menkbelerin asl nemli kayna ise Menkb- Hnkar Hac Bekta velyetnameleri arasnda nemli bir yer tutan bu eser, Yunus

hakknda sz syleyenlerin dayandklar ilk nemli kaynaktr.

ftde (lm. 1580) bu menkbelerden bazlarn anlatm, bunlar dervii -sonra postniini- Aziz Mahmud Hday Vkt adyla Arapa bir eserde derlemitir. Yine Mevlevilik kltrnde de Yunusa ait kimi menkbeler vardr. Ayrca Yunusun makamnn bulunduu hemen her blgede yresel olarak anlatlagelen Yunus menkbeleri de mevcuttur. Btn bunlar, Yunus

Yunusla ilgili menkbelere farkl kaynaklarda da rastlanr. XVI. asrda yaayan Mehmet

Emre'nin Vilyet-nme deki menakbn tamamlayc nitelikte grlebilir. Geri aralarnda de uramlardr. Fakat bu durum onlarn zn deitirmez. Hepsi Yunusun hayat izgisini vermesi asndan nem tayan metinlerdir.

kimi nemli farkllklar da yok deildir. Yani menkbeler, kaynaklara gre ksmi deiikliklere

Menakb-nmeye alnan kii o zmrenin bir mensubu olarak resmedilmektedir. Yunusun

Burada bu menkbelerdeki bir handikaba da dikkat ekmek gerekiyor. O da udur:

Bekta, Hlvet yahut Mevlev bir sufi olarak grlmesi byle bir tutumun bir sonucudur. Anadoluda hatta Anadolu dnda Halk, Yunusu kendi blgelerinde yaam ve lm biri olarak ona mezar ve makamlar ihdas etmitir. Bu da anlalr bir durumdur. Bylesine sevilen bir isme sahiplenme duygusu insanolu iin doal karlanmaldr. te yandan Yunus Emrenin biyografisi tamamen mehulmz de deildir. Mesela

Nitekim ayn durumu Yunusun mezarnn bulunduu yer konusunda da grmekteyiz.

ada sayabileceimiz k Paa Garipnmesinde ondan bahsetmi, yine Ahmet Eflaki, Ahmet Dede, sonraki zamanlarda Aziz Mahmut Hdayi, Evliya elebi, Ktip elebi gibi mutasavvflar ve tarihiler ksa da olsa onun hakknda bilgi vermilerdir. Ama u da bir gerektir

ki Osmanl tezkirecileri, tarihilerin ve mutasavvflarn aksine Yunusa yer vermemilerdir. Tasavvuf, divan iirinin de beslendii bir kaynak olmasna ramen, ran tesirli bir edebiyat

Bu sade yaayl samimi dervi, onlar tarafndan bir air olarak, ne yazk ki, grlmemitir. olmas dolaysyla Yunusa kaplarn amam; ama bunun faturasn da ok ar demitir. Zira26. A. Turan Oflazolu, Menkbelerde Yunus, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, s. 545 27. Vilyet-nme, Menkb- Hnkr Hac Bekta- Veli, s. 47 vd.

29


bugn Yunus, dili ve slubuyla hl yrekler titretirken Divan airleri szlksz okunamaz hle gelmilerdir. Yunusla ilgili ciddi aratrmalar ise, Milli Edebiyat ve Cumhuriyet devrinde yaplmtr.

Bu durum elbette bir mill kimlik araynda tarih temeller bulma ve biyografinin edebiyat

tarihi asndan daha nemli grlmesiyle ilgili bir anlayn sonucu olarak gereklemitir. Rza Tevfik, bu anlamda ilk nemli isimdir. Fakat, bilimsel nitelikli ilk ve hl da nemini koruyan alma Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adyla M. Fuat Kprl tarafndan yaplmtr. Kprlnn at bu yolda Yunus Emre; bilim adamlar, aydnlar ve sanatlar Yunusun hayat byk lde aydnlanmtr. Yani kimi ynleri hl tartmal da olsa Bizim katnda byk ilgi uyandrm, daha sonra Abdlbaki Glpnarl, Burhan Toprak gibi isimlerle Yunusun kim ve nereli olduu, nerede doduu, nerede vefat ettii, tasavvufi hayat, dnce bile ortada eseri vardr. Yunus, belki de hayatnn somut izgileriyle deil de eseriyle yaamak

yaps gibi konular bugn iin artk mehulmz deildir. Zaten btn bunlar mehul olsa istedii iin hayat hakknda yazl hibir bilgi brakmazken eserleri iin byle davranmamtr. Divan her ne kadar sonradan tanzim edilmi hissi verse bile olgunluk a eseri olan Risaletel Nushiyesi bizzat kendi kaleminden kmtr. Yani o da bir bakma Halkn temaylne uygun davranm, yazl bir biyografiyle Halkla arasna bir mesafe koymak yerine iirleriyle onlarn arasnda ve gnlnde olmay, byle yaamay, byle bilinmeyi tercih etmitir.

30


S

ARIKYL

Y

UNUS Yunus, phesiz Sakarya kylarnda dodu. Ahmet Hamdi TANPINAR

doru tarih yidi yz yidi idi diyerek eserinin tamamlan tarihini belirtir. Bu durum Adnan Erzinin stanbul Beyazt Devlet Ktphanesindeki bulduu eski bir mecmuadaki Vefat- Yunus Emre,

Yunus Emre, kendisinin dzenledii Risalet-el Nushiyye isimli eserinin sonlarna

mterek bir kanaat olumutur. Buna gre Yunus Emrenin vefat tarihi h.720dir. Bu da Miladi 1320-1321e tekabl ettiine gre doum tarihi de 1240-1241 olmaldr.28 Yine Yunusun iirlerinde Mevlna, Geyikli Baba, Ahmet Fakih gibi ada sufilerden

Sene 720, Mddet-i mr 82, eklindeki kaytla da desteklenince bu konuda

bahsetmi olmas da Yunusla ilgili bu tarihlerin doru olduuna bir delil olarak gsterilebilir. nk bu isimlerin yaadklar yzyla ait kesin bilgiler vardr. Mesela Mevlna 1207 ylnda domu ve 1273te vefat etmitir. Yunus, bu durumda Mevlna ldnde 33-34 yanda sylenen Hac Bekta- Veli 1270 ylnda vefat etmitir. Yunus, bu tarihte ise 30 yandadr. olmaktadr ki bu durum ikisinin ada olduklarn gsterir. Yine menkbelere gre grtkleri Yunusun doum ve lm tarihi meselesi tartmalara fazla konu olmaz; ama nerede

doduu meselesi ok tartlan bir konudur. Menkbe, Yunusu bir ktlk ylnda Sarkyden ocuudur, Sarkyldr ve burada domutur.

kaldrp Sulucakarahykteki Hac Bekta Derghna gtrr. Buna gre Yunus, bir Sakarya Menkbedeki bu bilgi sonradan tarih kaytlarla da dorulanmtr. Mesela Lami

elebi, Nefahat tercmesinde Yunus Emrenin doduu yerin Ktahya suyunun Sakarya suyuna kart yerin yaknlarnda bir yer olduunu 29 syleyerek Sarky iaret eder. Sivrihisarl Baba Yusuf un Kitab- Mahbub-i Mahbubunda da;

28 F. Kadri Timurta, Yunus Emre Divan, s. 14 29 Lamii, Nefahat tercmesi, s. 691

31


Azizlermi hususa Yunus Emre

dermi zhd uzlet uyup emre Merref eylemidir diyar

Bu yirdedir bu zmrenin mezar diyerek Yunusun Sivrihisarl oluunu belirtir.30 denmektedir. 31

Yine akayk- Numaniyede Sakarya ad verilen nehre yakn bir karyede domutu Btn bunlar deerlendiren Fuat Kprl de Yunus Emre XIII. asrn son yarsnda

Sivrihisar civarnda, yahut Bolu mlhekatndan Sakarya suyu civarndaki karyelerden birinde Yunusun doum yerini Sarky olarak belirtir. 32

yetimi bir Trkmen kylsyd. eklindeki Lamii elebinin verdii bilgiye itibar ederek Sonraki aratrmaclar da Kprlnn bu tespitini genellikle benimseyerek Yunusu

Sarkyl kabul ederler. Mesela Kprlden sonra Yunus Emre hakknda ok nemli almalar Sakarya havzasnda yaamlardr. Bu bakmdan onun Sarkyl olduunu kabul etmemiz gerekir.33 grndedir.34

yapan Abdlbaki Glpnarl da bu bilgiyi teyit eder. O da Yunus ve eyhi Tabduk Emre,

Krehir, Afyon, Manisa, Erzurum gibi pek ok ehirde yaam ve mezar yahut makam olan bir insan durumuna getirilir. Yresel gayretkeliklerle ilgili olan bu tavr, blgede iinde Yunus kelimesi geen kimi belgelerle de desteklenmeye allr. Bu durumu bir lde anlayla karlamakla birlikte bunun gereksiz bir aba olduunu

Fakat mesele burada bitmez. Yunus, daha sonra bata Karaman olmak zere Aksaray,

da sylemek gerekiyor. Zira bizim iin Yunusun nereli olduu deil ne syledii nem tamaldr. htiyacmz olan bilgi budur. Yunus, bunu nemli grseydi hayatn mehuller perdesi altna gizlemez, iirlerini toplad mecmualara biyografik bilgiler de koyard. Ama o yle yapmad. Fani varlndan soyunup manasyla bilinir olmay istedi. nk, o asla bir blgeye hapsedilecek insanlardan deildi. Evrensel bir sesi vard. Bu ses, bir blgenin deil zaman tarihin tanklna gvenmek gerekir. btn insanln ihtiya duyduu bir sesti. Yine de bu meselenin nemli olduu syleniyorsa o Meseleye bu adan bakldnda ise unlar syleyebiliriz. nce Yunusu Karamanl

olarak dnenlerin grlerine bakalm. Bu yaklamn ilk nemli ismi brahim Hakk Horasandan gm ve Karamana yerlemi hatta kendi adna bir ky kurmu olan Hac

Konyaldr. Bu konudaki bir yazsnda: Yunus Emre, boyu sopu belli olan bir insandr. smail ailesine mensuptur. Babas ve olu da byk dedesi olan bu zatn adn tamaktadrlar.30 Abdurrahman Gzel, Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat s. 344, eyh Baba Yusuf Sivrihisari, Mevhub- Mahbub, Hz. Ahmet Kartal, s.529 31. lhan Bagz, Yunus Emre, s. 96 32. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 226 33. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, s. 11 34. kpaazde Yunusu Orhan Gazi zamannda (1324-1360) yaam ve 1. Murat devrini idrak etmi gstermesi, akayk- Numaniye mellifinin Yldrm devri air ve eyhlerinden gstermesi eklindeki bilgiler sonraki aratrmaclar tarafndan dorulanmad iin kimse tarafndan kabul grmemitir. Bknz. Tat, Yunus Emre Divan c.1 s. 15

32


Burada Yunus Emre Kirii Baba namyla bilinmektedir. Debbalar arsnda bir dkkan, deirmenleri, geni arazileri, hayvan srleri mevcuttur. Kendi adna bir cami ve zaviye yaptrmtr. Dini teblii ve irad seven bir hayr sahibidir. Dolaysyla menkbenin anlatt gibi yoksul biri deildir.35

paylalmaktadr.36 Mesela Cahit ztelli de Yunusun Karamanl zengin bir eyh olduunu ileri srmektedir. 37

demekte ve bu gr saylar az olmakla birlikte baka ilim adamlar da tarafndan da

kaytlarn olduu elbette bir gerektir. Ama burada sz edilen Yunus, Bizim Yunus mu? Mesele Byle birinin asrlar boyunca Halk arasnda sevilip benimsenen yoksul, garip, miskin bir dervi

Konyal ve ztelli btn bu tezlerini vakf kaytlarna dayandrmaktadrlar. Bu tr

buradadr. nk her iki bilim adamnn izdii portre zengin, hayrsever bir eyh portresidir. Yunus portresiyle uyumayaca ortadadr. Hseyin Hatemi de bu duruma dikkat ekerek belirtir: Sarkydeki Yunus ile Karamandaki Yunusu birletirme gayretleri doru deildir.38

sz edilen kiinin Yunus Emre deil smail Emre yahut Said Emre isimli zatlar olabileceini Sfilik geleneini bilenler, dkkanlar, deirmenleri, geni arazileri, hayvan srleri olan,

kendi adna camii ve zaviyesi olan byle bir Yunusla bizim Yunus dediimiz dnya metana

gznn ucuyla bile bakmayan, mr gayesi urunda tebli gezileriyle geen yoksul Dervi siyasal hayatna ve kavgalarna karan, Alaeddin Beyin tahttan indirilmesinde parma olan bir Yunus ise Byle bir yorum, Yunusu hi anlamamak ve tanmamak olur. Bu Yunus, olsa olsa dindar, hayr sahibi ama ayn zamanda sahibi olduu mal mlk

Yunus arasnda nasl bir benzerlik kurabilirler ki Hele ki bu Yunus, Karamanoullarnn

korumak adna sarayla ibirlii yapan bir bey olabilir. Hele Bizim Yunusun milli birlik

noktasndaki tavr dikkate alndnda siyasi meselelere karmas hibir zaman onun bu tavryla istemitir.39

badaacak bir durum deildir. Yunus Emre, Anadoluyu kavga deil sevgi yurdu yapmak Aslnda bu tezleri srenler de son noktada yine de bir Sarky gereini benimsemek

durumunda kalmaktadrlar. Onlara gre Yunusun mezarnn Sarkyde olmas onun buraya

gmlmek istemesiyle ilgili gsterilir. Buna gre hkmet devirme olayndan sonra Yunusun naa Karamandaki zaviyesine gmlm, daha sonra siyasi hava yatnca oullar tarafndan olarak sylenmesi ve Karamandaki mezarnn bu olaya balanmas karsnda insan syleyecek Sarkye gmlmek istesin ki kemikleri alnarak Sarkye gtrlmtr. Bu durumu muhtemelen Yunusun bir vasiyeti sz bulmakta zorlanyor. Zira, Karamanda doup byyen ve burada vefat eden biri niye

35. brahim Hakk Konyal, Trk Yurdu dergisi Yunus Emre says, s. 145 vd. 36. Cahit ztelli bunlardan biridir. O da Yunus Emrenin Karamanl olduunu ileri srer. Ona gre Kirii Baba, Yunus Emrenin Halk arasndaki lakabdr. Bknz. Cahit ztelli Yunus Emre, s.39-43 37. Cahit ztelli, Trk Yurdu dergisi Yunus Emre zel says, s. 160 38. Hseyin Hatemi, Yunus Emre Makalelelerinden Semeler, s. 175 39. Ahmet Vehbi Ecer, Trk Yurdu dergisi Yunus Emre zel says, s.51

33


bu tartmalarn artk sona ermesi gerektiini belirterek tarihin tanklnda Yunusun

Dier yerlere ait iddialarn ise ciddi hibir belgeye dayanmadn biliyoruz. Dolaysyla

Sarkyl olduunu bir kez daha belirtmek istiyoruz. Bu konuda belge ve bilgi arayanlar kitabna bakabilirler. 40

Hlim Baki Kunterin Eskiehir valiliince yaymlanm olan Yunus Emre Belgeler-Bilgiler Tarihin tanklna, aratrmaclarn almalarna itimat eden kimi edebiyatlarn

da bu konudaki yaklamlarn burada anmak gerekiyor. Necip Fazl nl Sakarya iirinde sylerken Sezai Karako da;

Hani Yunus Emre ki kynda geziyordu dizesiyle Yunusu Sakarya kylarndan bir yerden

ol cennetin rmaklar Akar Allah deyu deyu

bir tarihi belge kadar Sakarya kylarndan olduunu gsterir. demektedir. nk esere de de Yunusun Sarkyl oluuna iaret eden ayrntlardr.

beytinden hareketle te bu beyit Yunusun Sakarya kylarndan olduunu, en otantik

bakmak ve orda sylenenlere gvenmek gerekir. Yunusun iirlerinde geen rmak, da motifleri Misyonu itibariyle baktmzda da bu durum deimez. Yunus Emre, Anadolunun

birlii iin gayret eden bir sufidir. Onun bu gayesini siyasal manada gerekletiren Osmanl Beylii de Sarkye komu saylabilecek bir uzaklktadr.

40. Hlim Baki Kunter, Yunus Emre Bilgiler, Belgeler, Eskiehir Valilii, Eskiehir, 1990

34


Y

OKSUL

B ER

KNC

Szl tarihimizde Yunus, yoksul bir ekincidir. lhan BAGZ

olmasnn tesinde ortak paydalar nelerdir? Nasl bir hayat yaamtr gibi sorulara da tarihi ve menkbelerden yola klarak unlar syleyebiliriz:

Sosyal durumu itibaryla nasl bir insandr Yunus? Dier insanlarla air ve mutasavvf

kaynaklara dayal olarak ayrntl cevaplar vermek olduka zor grnyor. Ancak iirlerinden Yunus, yoksul bir iftidir. Yan sra marangozlukla da uramtr. Menkbelerden onu

bir yandan dadan odun getirirken bir yandan da Derghn bu tr ilerini yaptn anlyoruz. Yine saf ve cokulu bir gnle sahip olduu iin genliinden itibaren iirler syledii sonucuna da varabiliriz. Zaten marangozlukla uramas ve dadan dzgn odunlar getirmesi bu olayn metafizik yorumunu bir yana brakacak olursak tad estetik duygunun bir ifadesi olsa gerektir. 41

Dergha eri odun giremeyecei yahut eyhine hep dzgn mritler getirdii eklindeki

Zira gebe bir medeniyetten yerleik medeniyete gemenin bir sonucu olarak Anadolu'da bir iskn politikas uygulanm, bu politikann baarya ulamasnda derviler aktif grev gre o devirde dervi, eyh ve ahilerin mekn tuttuklar yerler "daha ziyade bo ve korkuluk"

Devrinin baz olaylar da Yunusun ifti ve kyl oluunu, olabileceini dorulamaktadr.

almlardr. mer Ltfi Barkan'n almalar bu konuya olduka aklk getirmitir.42 Ona yerlerdir. Onlar, buralar aalandrarak, eitli rnler ekerek insanlarn yaayabilecekleri yerler hline getirmilerdir. Bu uygulama, hem yerleik dzene gemede, hem iktisad faaliyetin canlanmasnda, hem gelip geene, yoksula, garibe, bir snak olmasnda, hem de derviin ve derviler, sadece maddi bir gaye gtmyorlar, yeni bir medeniyet, hayat gr ve insan telakkisinin de ncln yapyorlard. Yere vurduklar her kazma, diktikleri aa, ba, gl41. Sezai Karako, Yunus Emre, s. 27 42. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorlunda Bir skan ve Kolonozisasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, Vakflar dergisi, s. II

hayat felsefesinde etkili olmaktadr. Zira Mehmet Kaplann yorumuyla: " Bu ahiler, eyhler

35


fidan veya srdkleri tarla onlar iin derinden inanm olduklar bir hayat felsefesinin maddi sembol, art veya delili idi".43 Mehmet Kaplan, Yunusla ilgili olarak yazd ayr makalede de Yunus'un iirlerinden

karak yapt ilgin yorumlar sunar okuyucuya. Ona gre Yunus'un iirinde nebatlarla ilgili pek ok kelime ve kavram gemektedir. Bu durum Yunus'un bir kyl olduunu gsterdii kadar, bir yaay tarznn da ifadesidir. Zira toprakla urama, rn elde etme, bu olaylar olup

biterken ortaya kan durumlarla bir derviin olgunlamas arasnda derin ilgiler mevcuttur. Nebatlar insan iradesinden ok ilahi iradeye bal olarak yetiirler. nsana den; sabr, emek, alma ve tevekklle sonucu beklemek, bir tohumun meyveye dnn izlemektir. Kii buradan ilahi kuvvetin mevcudiyeti fikrine ular. Yine tabiattan alnan dier semboller de ayn ekilde deerlendirilebilir. Toprak ve

su iyilii doururken, ate ve hava ktl simgeler. Bunlar insann vasflardr. nsan su ve

toprakla sabr tevekkl renirken, ate ve havayla gururun niteliini anlar.44 Solan bitkiler

lm; bahar yeniden dirilii dndrr. Bahar-k tezat insan bunaltr ve solmayan bahara, teye zlem duygularn kamlar. Tabiat, ebediliin ve faniliin derslerini verir. Dervi, meyvelerinden herkesin faydaland bir aa misalidir. Her kime dervilik balana Kalbi pak ola gmlene

Nefesinden misk anber tte

Budandan il il ar yemilene Yapra derdl iin derman ola Glgesinde ok kademler ilene kun gzi ya hem gl ola

Ayagndan sz bitp kamlana Bu iir, o zamanki tekkelerin fonksiyonlarn da gsterir. Zira tekkeler, sadece din ve

ruh sebeplerle ortaya kmamlardr. Ortaya klarnda sosyal, kltrel ve ekonomik sebepler de vardr. Bundan dolay tekkelerde sadece manevi eitim uygulanmaz. Tekkeler, madde ve manay birletiren, insan bu iki gereiyle birlikte eiten kurumlardr. Bir yerde gzel sanatlar yolculara snak olan yerlerdir.

mektebidir, bir yerde spor ocadr. br yanda misafirhane, hastahane, gariplere, yoksullara43. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, c.1 s. 136-137 44. Mehmet Kaplan, a.g.e. s. 147

36


ocuu vardr. Menkbelerden birisi ise iki defa evlendiini smail adnda bir olunun olduunu belirtir. iirlerinde de buna ilikin: Bundan dahi verdin bize ol-u kz-u ift hlal eklinde syleyiler vardr.

Yunus Emre, iirlerinden karlan yorumlara gre evlenmitir. Biri kz dieri olan iki

Ondan dahi geti arzum benim hm didar in. Bektai geleneinden de Hac Bekta Derghna buday istemeye gittiine gre

sorumlu olduu bir ailesi ve ocuklar olduu sonucu kar. nk burada Yunus, kendisine nefes teklif edildiinde Ben nefesi neyleyim, ehl-i yalim var. demektedir. Velyet-namedeki bir baka menkbe ise onu Tabduk'un kzyla evlendirir. Bu

menkbeye gre Yunus, uzun yllar Tabduka sadakatle hizmet etmi ve onun en gzde dervii olmutur. Bu durum karsnda Tapduk Emre, dier derviler yalanc olmasnlar, utanmasnlar diye kzn da Yunusa verir.

evlilik, oluk ocuk sahibi olmak slamda tavsiye edilen bir husustur. stelik Hz. Peygamberden dolay da bir snnetin ihyasdr. Yunus gibi bir peygamber nn byle bir ihyadan kanlmas

Bir derviin evli olmas yine sufilik gelenei asndan doru grnmektedir. nk,

dnlemez. Ancak, burada Mustafa Tatnn da belirttii gibi tekke hayatyla birlikte bu evlilii nasl srdrd, onlarn geimini hangi yolla salad gibi sorulara cevap vermek elimizdeki bilgilerle mmkn grnmemektedir.

37


LMDEN

RFANATrk Halk istemitir ki, o kadar ok sevdii slam peygamberi gibi, mukaddes bir insan bildii Yunus Emre'yi de Allah syletmi olsun". Nihat Sami BANARLI

iin en byk bir bilgi kayna olan Kur'an ve hadis kltrn anlayarak ve kavrayarak bildii

Nihat Sami Banarl, Yunusun tahsili konusunda u deerlendirmeyi yapar. O devirler

aikrdr. Ayn kaynaktan doan peygamberler tarihini de Yunus ok iyi bilir. Ayrca kendisinden btn varl ile yaad bir hayat hadisesidir. Yunus, Kur'an' anlayacak kadar Arapa'ya ve Mevln Celaleddin'in iirlerine nfuz edecek kadar Farsa'ya vakftr. 45

en kuvvetli eserlerini Faris ile syleyen tasavvuf felsefesini Yunus'un btn incelii ile bilip

medrese tahsili yapmtr. Hatta Konyann o zamanlar bir ilim merkezi olma ve Yunusun Mevlna ile yaknlklarn birlikte ele alan kimi aratrmaclara gre bu tahsil muhtemelen bu ehirde yaplmtr. Tabi bu yorumlar, kitab bir bilgiye dayanmayp Yunusun derin bir bilgiye de dayal olan iirlerinden hareketle yaplmtr.

Pek ok aratrmacnn da benimsedii bu gre gre Yunus, dzenli olmasa da

grevinde bulunan lim bir kii olarak kabul eder. Bu gelenee gre Yunus alim bir mftdr. Tabduk ise m ve mmi bir eyhtir. Tabdukun mritlerinden birisi bir konuda mftden yanl olduunu ve dzeltilmesi gerektiini syler. Durumu renen Mft Yunus, Tabduka bir fetva ister. Mrid verilen fetvay bir de eyhinden tahkik etmeyi dnr. O da fetvann Siz mmi birisiniz. Verdiim fetvann yanl olduunu nerden bileceksiniz ki der. Tabduk; Bu mesele falan kitabn falan yerinde yazldr; dorusu yledir. Oraya baknz der. Durum tahkik eden Mft Yunus, Tabdukun hakl olduunu grnce zr diler ve ona mrid olmak ister. Tabduk nce Yunusa yz vermez. Sen ilim sahibisin varlklsn, biz ise mmi, sradan bir kimseyiz, der. Fakat Yunus srar eder. nce maln mlkn datr, Dergha gelir. Tabduk45 N. Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. 1 s. 330

Bektai geleneinin aksine Hlveti gelenei de Yunusu okumu yazm hatta mftlk

ilim-i zahirini de terk etmesini syler. Bunun iin de bilmem lafzn ona vird olarak verir.

38


Yunus bir sre kendisine ne sorulursa bilmem diye cevap verir. Bylece liyakatn ispat ederek mridlie kabul edilir. Bu menkbeye gre Yunus, Tabduk Emreyi tandktan ve kerametine tank olduktan

sonra sfilii yani irfan yolunu semitir. Suf gelenekteki limden irfana geme hadisesi de gz nnde bulundurulduunda bu yorumlar kabul etmek doru olacaktr. Nitekim Mevlna da ann en byk bilgini iken emsle tanmasndan sonra irfan yolunu semitir. Bunun Yunusta da byle olmas iin zne uygun grnmektedir. Zaten kendisi de bir ksm iirlerinde: Drt kitabn manasn okudum tahsil ettim Dilimde ilm usul dilegm dnya sever .. Mescidde medresede ok ibadet eyledm, gibi syleyileriyle bu yorumlar hakl karak ifadelerde bulunmaktadr. Bir de meselenin teki yz var. Yunus, bu tr msralarnda medresede okuduunu

belirtmekte ama br taraftan da:

Gnl kitabndan okur eline kalem almad .. Bare Yunus ne bile ne kara okudu ne ak . . mmi benim Yunus benim, drttr anam dokuz babam Ne elif okudum ne cim varlkdandr kelecim gibi syleyileriyle meseleye farkl bakmay gerektirecek ifadeler kullanmaktadr.

bunu dorulamaktadr. Yunus, ocukken mektebe verilmi ama ne yazk ki alfabeyi skememi, okumaya dili dnmemitir. En sonunda hocasna: Elif okuduk tr

Bu durumda Yunusu mmi kabul etmek gerekecektir ki Bektai gelenei de zaten

Pazar eyledik gtr Yaratan'dan tr

Yaratlm ho grdk

39


onun hakknda Okuyup yazmas yok, mmi-yi kmil idi. eklinde mmilikte srarl yorumlar bulunmaktadr. Btn bu nakilleri yle birletirmek mmkndr. Yunus mmi deildir ama yle

deyip Tabduk Emreye intisap ederek Tanr mektebine ynelmitir. Yine kimi sufilerin

bilinmek ve grnmek istemektedir. Bunu ilk bakta Mehmet Fuat'n, "Yunus Emre'nin yorumlanabilir"46

kendini okuma yazma bilmez gstermesi, Halkla birlemek, onlar gibi olmak zlemi ile de da belirttii gibi bu durumun asl sebebi Yunus'un bilgi konusuna bak, daha da tesinde mmilik meselesi vuzuha kavuacaktr. eklindeki grleriyle aklamaya kalksak bile pek ok aratrmacnn

tasavvufun bilgiye yaklamdr. Dolaysyla meseleyi tasavvuf balamnda ele aldmzda Tasavvuf anlayna gre ilim ikiye ayrlr: Bunlardan birincisi zahir (eriat) ilmidir. Bu

ilmin esas nakil ve akldr. Bu ilmin renim yeri medreselerdir. kinci ilim yani tasavvufularn tekkelerdir.

itibar ettikleri ilim ise batn (hakikat) ilmidir. Bunun kayna ise ilham, ak, vecd; yeri ise Tasavvufular akla ve nakle nem vermekle birlikte daha ok kef ve ilhama nem

verirler. Dolaysyla bilginin kayna olarak kalbi grrler. Bylece hitap tarz da bu bilgiye gre oluur. Bir tasavvufu iin ama, Allah' bilmektir. Medrese ilimleri bu konuda bir balang olurlar; ama sonu olamazlar. nk hedef, Allah' bilmek olunca burada ihtiya duyacamz Bylece Yunus, akla ve bilgiye kar akn ve gnln stnln belirtir. Bu aklamalar en gzel yorumuyla zaten Yunusun iirinde buluruz:

ey, irfan olur. Bu da akla mmkndr. Kiiyi Allah'a ulatrmayan bilginin bir kymeti yoktur.

olaya. Ona gre Yunus'un "mmi, yani okuma yazma bilmez oluu hakkndaki rivayet, baz

Nitekim Abdlbaki Glpnarl, mmilik rivayetini yorumlarken ayn ekilde yaklar

iirlerinde bilgiyi geree ulamak iin bir vasta saydndan, ilme ehemmiyet vermemesi, dervilik tevazuyla, kendisini bir ey bilmez olarak tavsif etmesi ve bilgiye gvenip gururlananlar ve hakikte gtrmeyen zahiri bilgidir". 48 talamas ynndedir". 47 Yani Yunusun " bilmediini iddia ettii, inkr ettii ilim insan Hakka Hz. Peygamberin mmi oluu da Halk rivayetlerinin dayand bir baka dayanak

noktasdr. Hz. Peygamberin bu sfatndan dolay mmilik olumlu bir anlam kazanmtr. nk mmilik ancak peygamberlere ve kmillere isnad edilebilen bir yceliktir; yoksa cehlet ve bilgisizlik deildir. Burada Sadk Vicdaninin u szn de anmak gerekiyor: Mefhar- Mevcudat

efendimize vasf olmak cihetiyle mazhar- eref olan mmi lakabn f-hadd-i zat

mmiolmadklar hlde meayh- sufiyye iinde teberrken tahlls ederler olmutur.46. Memet Fuat, Yunus Emre, s. 12 47. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, s. 56 48. F. Kadri Timurta, Yunus Emre Divan, s. 32

40


Mehur eyh Yunus Emre onlardandr.49 Nitekim sadece Yunus deil bata tekke airleri de mmiSinan, Kemal mmigibi.

mmiolmadklar hlde Hz. Peygamberin vasfyla vasflanmak iin bu sfat ska kullanrlar: Btn bunlardan sonra ortaya kan gerek udur: Yunus, mmideildir. Onun devirler

iin en byk bir bilgi olan Kuran ve hadis kltrn anlayarak ve kavrayarak bildii ikardr. Ayn kaynaktan doan Peygamberler tarihini de Yunus ok iyi bilir. 50 Yine Arapa ve Farsaya renim bir medresede olabilecei gibi Banarlnn dedii gibi mensubu olunan tekkenin ifahi vakf olduu iirlerinden anlalmaktadr. Dolaysyla belli bir renim dneminden gemitir. Bu kltr ortamnda da yaplm olabilir. nk tekkeler ayn zamanda birer ilim merkezidir. 51 Yunus, tasavvuf yoluna meyledince asl bilgi olarak Hakikat'n bilgisini semi, bilginin amacnn Hakk' tanmak olduunu belirtmi, kiiyi buna ulatrmayan bilgiyi onun iin yararl grmemitir.

49. Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, c.1 s. 22 50. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c.1. s. 331 51. Nihat Sami Banarl, a.g.e. c.1 s. 330

41


B

UDAY

MHI

MMET

M

?

Sorun bakalm ne ister, buday m, himmet mi? H.Bekta- VEL

kapsna gitmesiyle balar. nce menkbeye kulak verelim:

Yunusu sradan bir renper olmann tesinde bir hayata tayan olay onun Hac Bekta Hac Bekta Veli, Horasan diyarndan Rum'a (Anadolu'ya) gelip yerletikten sonra

velilii ve kerameti etrafa yayld. Her taraftan mrit ve muhipler gelmeye, byk meclisler olmaya balad. Fakir hlli kimseler gelir, nasip alr giderlerdi.

var idi. Gayet fakir olup ekincilik ederdi. Bir vakit ktlk oldu. Ekinden bir nesne hasl olmad. bir bahane ile gidip kifaf denecek miktarda bir eyler istemeyi dnd. Eli bo gitmemek iin kzne dadan al ykleyip Suluca Karahyk'e doru yola koyuldu.

O zaman Sivrihisar'n imal tarafnda Sarky denilen yerde Yunus derler, bir kimse

Yunus, erenlerin bu gzel vasflarn iitti. Kimsenin bu kapdan bo dnmemesi dolaysyla,

fakir bir kimseyim, bu yl ekinimden bir nesne alamadm. midim u ki bu yemii kabul edip karlnda buday veresiniz, aknza kifaf edelim" dedi. Hac Bekta, "yle olsun" diyerek abdallara iaret etti, alc alp paylatlar, yediler. Yunus birka gn orda elendi. Gidecek olunca,

Karacahyk'e varnca Hac Bekta- Velinin huzuruna kt. Armaann sunup "Ben

Hac Bekta'a haber verdiler. O da "Sorun bakalm ne ister, buday m, himmet mi?" dedi.

Yunus geri dnmek iin acele ediyordu. Buday istedi. Ne yaptlarsa da raz edemediler. Yunus, "Bana buday gerek" diye srar etli. "Ben nefesi neyleyim" dedi. Raz olmad. Hac Bekta, emretti, buday verdiler. Yunus da Derghtan ekilip gitti.

Derhl geri dnerek kusurunu itiraf etti. Fakat Hac Bekta, "O i imdiden sonra olmaz. Biz o kilidin anahtarn Tabduk Emre'ye verdik, varsn nasibini ondan alsn", dedi.42

Yunus, biraz yrdkten sonra, iledii hatann bykln anlad. ok piman oldu.


bir sonuca varabilmek iin menkbenin yorumlarna da bakmak gerekir. Sezai Karako, bir air duyarlyla sembollerin dilini ok iyi bilen bir isim olarak bu menkbedeki " buday, da alk" sembolleriyle ilgili ve Yunusun kimliine de yakan u yorumla bize mecazn hakikatine bir kap aralar. Ona gre Yunus'un Hac Bekta'a gitmesi ilim isteiyle ilgilidir. nk buday ilmin semboldr. Bu isteine karlk Yunus'a hep "manevi yol" teklif edilmi, o da srekli

Bir sembolik metinle kar karyayz. Buradan Yunusun somut hayat izgisiyle ilgili

olarak ilmi istemitir. Yunus'un yolda (dada) piman olup geriye dnmesi ise ilimle irfan gstermektedir. nk da; yalnzl, dnceyi, riyazeti ve murakabeyi sembolize eder.52

arasnda, Hac Bekta erenlerinin yoluna girip girmeme konusunda tereddtler geirdiini Turan Oflazolunun yorumu da Karakoun bu izahnn doruluunu teyit etmektedir:

Yunus bana buday gerek demise, bu insann nce karnnn doymas, yani yaamas himmetle ulalan yce deerlerin taycs biyolojik varlmzdr. Buday aldktan sonra da himmeti istemesi budaya taklp kalmadn, dnyaya salanmadn, maddeyi amaya hazr olduunu gsteriyor. 53 Ama Mehmet Kaplan, bu menkbedeki yorumlama biimi dorusu anlalabilir bir

gerektiinin vurgulanmasdr, bu dnyann hakknn vermenin kanlmaz olduudur, nk

ey deildir. nk o, Hac Bekta Derghna gitme olayn tamamen maddi sebeplerle ve

geri dnn de mstakbel alk korkusuyla aklar. Anadolu mthi bir ktlk yaamaktadr. Alk, byk bir felakete dnmtr. Yunus da bu mesele yznden bu kapya gelmitir. Fakat, ona buday yerine himmet teklif edilmi. O da bunu kabul etmeyerek buday istemitir. Ama geri dnerken yolda himmetin kymetini anlamasndan deil kendisine verilen budayn dnerse byle bir durumla karlamayacaktr. 54 bir gn bitecei endiesiyle geri dnmtr. Zira verilen buday ksa zamanda bitebilir. Geri Bu yorum, Yunus'un fikirleri gzden geirildiinde pek doru grnmyor. Bu kadar

karc bir insan tipiyle Yunus'u ayn izgide deerlendirmek isabetli bir yorum deildir. Ayrca insanlarn araylar sadece maddi alkla ilgili deildir. Kark bir fikir ortamnda doru yolu

o Hac Bekta kapsna ailesinin hatta komularnn rzk iin gitmitir. Ayrca o dnemdeki gsterecek rehberler aranmas da sz konusudur. stelik gidecei yere eli bo gitmeme tutumu, Yunus'un cahil de olsa ruh ycelii tadn gsterir. Byle birinin byle bir gerekeyle geri dnmesi, sz konusu olamaz. yleyse metnin sembolik yorumunu dikkate alarak Yunusun gerei asndan uygun grnmemektedir. Hac Bekta kapsna gidiini sadece maddi anlamdaki alk problemiyle ilgili grmek, Yunus

52. Sezai Karako, Yunus Emre, s. 25 53. A. Turan Oflazolu, Menkbelerde Yunus, Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, s. 546 54. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, c.1 s. 119

43


T

ABDUKUN

K

APISINDATapdug'un tapsnda kul olduk kapsnda Yunus EMRE

Ynus miskn igidik bidik el-hamdli'llh

Yunus Emreyi suf bir air olarak tasavvuf ve tarikat gereinden ayr dnmek elbette mmkn deildir. O da btn suf airler gibi bir eyhe balanm, bir tarikat eitiminden gemi ve bu eitiminin gereklerini yerine getirerek dervi bir air olmutur. nk her suf uzun ya da ksa belirli bir sre, zahir ve batn iki eitimden geer; i deney ve d deneylerini bir ulu kiinin rehberliinde yapar. Onun iindir ki tevhide ynelen herkesin bir mridi, bir rehberi, bir hocas vardr. Baka bir syleyile suf gelenekte ilahi ak bilgisinin renilmesi ve elde edilmesi ancak bir mrid-i kmil ile mmkndr. nk Tasavvufun ameli ve tatbiki cephesi olan sluk terbiyesi yani dervilik, bir mrebbi-mrid nnde piip ekillenerek slup kazanmak demektir.55 Menkbe bilgilerinde de Yunusun hayat seyri byledir. Bir ktlk yolunda gittii Hac Bekta kapsnda ona himmet teklif edilmiti. nk Hac Bekta, Yunusun byle bir ktlk dneminde geldii bir kapya da alcn armaan olarak getirmesindeki incelii, gnl tokluunu, bozulmam ftrat, da allar gibi ilenmemi airane tabiat grmt. Yani himmet teklif etmesi bouna deildi.56 Yunus ise, kendisini bu kapya getiren meselenin yani budayn peindeydi. stelik bu sadece kendi derdi de deildi. Buday istemek iin Hac Bekta Derghna gelii hem ailesi hem de kylleri iindi. Bu yzden himmetin ne manaya geldiini dnemedi. Yaplan teklifi geri evirdi. Ama kyne dnerken kendiyle ba baa kalnca iledii hatann farkna vard. Geri Sulucakarahykte Hac Bekta Veli ile dorudan grememi fakat orada yaanan hayat ve insanlar kald sre ierisinde yakndan gzlemlemiti. Bu gzlem sonucunda asl ihtiyacn maddi deil manevi olduunu aslnda idrak etmiti. Ama aklyd baskn kan o da buday bir ihtiya olarak nne karmt.55. Samiha Ayverdi, bide ahsiyetler, s. 65 56. Sezai Karako, Yunus Emre, s. 26

44


Yolda yapt murakabe ise, bu idraki bilin seviyesine karm ve bylece hatasn anlamt. nk Hac Bekta Dergahndan yaylan k, o zge yeri oktan aydnlatmaya balamt bile... Ama, geri dn bir zm olmam, Hac Bekta onu "O i imdiden sonra olmaz. Biz o kilidin anahtarn Tabduk Emre'ye verdik, varsn nasibini ondan alsn" diyerek Tabdukun Derghna yollamtr. Yunus, bu sz zerine yeniden yollara dt. Verilen buday kyne ve ailesine brakp brakmaz yreini kavuran bu arzu ve himmet talebi ile hemen Tabduk Derghna doru yol ald. Artk onu piirip olgunlatracak ate Tabdukun ocanda idi. Burada ilgin olan, Yunusu Yunus yapacak imknn ok uzaklarda olmamasdr. Tabduk Emrenin bulunduu Emre ky Sarkye komudur. Ama Yunus, bunu Hac Bekta Derghnda renebilmitir. Dier bir ilgin nokta da Tabdukun Anadoludaki herhangi mehur bir eyh deil, ok az bilinen, mnzevi bir hayat sren, mtevaz bir eyh olmasdr. Bu durum da Yunus gerei asndan zerinde durulmaya deer bir hadise olsa gerektir. nk Yunus da Tabduk gibi hayat boyunca bilinmezlii seti. Ksacas Tabduk Dergh onun yapsna en uygun ocakt. Yunus, bu cevab duyar duymaz, derhl Tabduk Emrenin Derghna koarak bandan geenleri anlatt. Hac Bektan selamn syledi. Tabduk da "Safa geldin, hlin bize malum olmutur. Hizmet et, emek yetir, nasibini al" dedi. Yunus da bu ahsi macerasn iirlerinde de grmekteyiz: N'itdi bu Ynus n'itdi bir togr yola gitdi Prler etegin tutdu Allah grelm n'eyler .. Ynus bir togand kond Tapduk kolna Ava ikre geldi bu yuva ku degl. . Miskn Ynus var dek otur yzni Hazret'e gtr Tapduk'layn bir er getr h cihna gelmez ola Ak sultn Tapduk durur Ynus ged bu kapuda Gedlara lutf eylemek hem kidedir sultna Yunus, daha pek ok iirinde Tabduk Emreden sz eder. Bu da gstermektedir ki; Tabduk Emrenin kendinin ilk manevi rehberi olduu bizzat Yunus tarafndan da teyit edilmektedir. Bu durumda Yunusun bu yolda szn banda belirttiimiz gibi sufilik geleneine uygun olarak bir mrit tarafndan eitildiini gstermektedir. Dolaysyla Yunusu Yunus yapan Tabduk Emre olmutur. Yani Yunusun eyhi Tabduk Emredir. 57 O, bu ocakta eyhi Tabduk Emrenin terbiye ve iradnda uzun yllar piip yle Bizim Yunus olmutur.57. Abdurrahman Gzel, Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat, s. 345

45


O

DUNCU

Y

UNUSBuraya deil eri bir adam, eri bir odun bile giremez. Yunus EMRE

Bu Yunus iin de byle oldu. eyhine Ne hizmet varsa yaparm.dedi. Tabduk da Yunus'u, Derghndaki odunculua tayin etti. Kimi iler, grnte sradandr. Onun neden yaplaca, manevi olgunlama srecinde

Erenler yurdunda himmete ulamann ilk art teslimiyet ve hizmete talip olmaktr.

nasl bir sonuca yol aaca nceden bilinemez. Ama hepsinde temel gaye nefsi krmak ve manevi rehbere ball snamaktr. Mesela Mevlevi Derghlarnda da mutfak hizmeti bu yolda ilk admdr.

esas olan hizmet geleneidir. Mridin bu maddi hizmeti yerine getirirken aslnda asl ama olan yryebilir. te Yunusun bu grevinde de bylesi hikmetler gizlidir. O da bu hikmeti kavram

Bu tr iler, sadece maddi bir faaliyet veya hizmet olarak dnlemez. Tarikatlarda

manevi eitimi gerekletirmektir. lk menkbede sz edilen himmet buradaki hizmetle olarak hizmet grr. En titiz bir seimle en dzgn odunlar seer. Dergha asla eri bir odun getirmez. Bu durum, iini ciddiye almasnn yan sra Tabduka ve dergaha saygsn ve iine girdii leme verdii nemi, iinin, sznn ve i dnyasnn dzgnln de anlatr. Yani bir zahirde odunla ilgilenir, onlarn eriliklerini dzeltmeye alrken hakikatte kendi nefsini terbiye etmekte ve dzeltmektedir. Vurduu her balta darbesi, nefsinin hastalkl hllerinedir.

anlamda odun, Yunusun ham benliidir, terbiye edilmesi dzeltilmesi gereken nefsidir. Yunus,

nce kendiyle ve Hakla ba baa kalmann imknlarn buldu dada. nk da, yalnzln ve

Yunus, iin bu hizmet bu yzden btn ynleriyle tam bir olgunlama sebebi oldu. O,

murakabenin mekndr. Burada insan yoktur. Aalar, hayvanlar, kular, akan sular, gkyz gibi deildir. Her birinin metafizik bir anlam vardr. Her biri kendilerince bir hakikate ve lisana ve hle sahiptirler.

yani btnyle tabiat vardr. Ama can gzyle bakabilen iin grnen hibir ey, grnd

46


imkn bulabilmesi asndan anlaml grnmektedir. Yunus, bu sre ierisinde zaten ok saf olan gnln daha da saflatrr. Varlklarn esrarl dilini renir. Her biri bir yet hkmndeki Tabi bu isel eitim, Derghta yaplan sohbetlerle, verilen derslerle de desteklenmektedir. Hikyenin geri kalann da yine menkbeden renelim: tabiatta bulunan her varlk zerinde derin tefekkrlere dalar. Olup bitenlerin hikmetini kavrar.

Tabiat ve buradaki inziva hayat bu yzden bir dervi adaynn i murakabeye dalma

demetler getiriniz. En gzel demeti hazrlayana bir hediyem olacak dedi. Dervilerin hepsi

Tabduk Emre bir gn mridlerine, Bugn hepiniz daa knz ve bana ieklerden

krlara kt... Demet demet iekler hazrlayp eyhlerine kotular. Yunus en sona kald... Akam st tek bir papatya ile kageldi. Yunus'a kar gizli bir haset iinde olan baz derviler; una bakn hele!.. Bula bula bir tek papatya getirmi. diye fsldatlar. Taptuk, olayn hikmetini Yunus'tan sordu. Yunus da eyhim dedi. Krlar dolatm, hangi iee varsam "Gel dervi Yunus. Benim kellemi kopar. Ben bugn Rabbime zikirden gafil oldum. lmek bana haktr, beni gtr eyhine" diye inledi. Ben de size onu getirdim.

Allah' zikreder buldum. Hibirini koparamadm. Akama doru bir papatya bana seslendi:

Yunus iin de byle olur. Yunus, imtihan baarm ve varlklarn dilini anlayabilecek saf bir gnle sahip olmay, bu menkbedeki gibi, baarmtr. te yandan Yunusun Oduncu Yunus olmas elbette tesadf bir durum deildir.

Dervilik yolunun bir gerei olarak derviler de kimi zaman imtihandan geerler. Bu

Buradaki odun ve ate sembolleri incelendiinde iin baka sr perdesi daha aralanm olur. Yunus Emre, her seferinde Dergha dzgn odunlar getirir. Ormandan ya bylesini bulur ya da dzgn olmayanlar yontar, dzgn hle koyar. Bu durum, Yunusun imtihannn srrn aralarnda geen u olay bu bakmdan ilgintir:

yani neden odunculukla grevlendirildiini kavradn gstermektedir. Nitekim eyhiyle Fedakar dervi tam krk yl bu hizmette bulundu. Odunu srtna vurup getirirdi. Ama

yan ve erisini kesmezdi. Bir defasnda Tabduk Emre: Yunus Can, dada hi eri odun yok mu ki hep dzgn odunlar getirirsin diye sordu. Yunus da eyhim, buras yle bir Hak ve doruluk kaps ki, buraya deil eri adam, eri odun bile giremez." dedi. Olay Sabahattin Eybolunun syledii gibi o zamanki Derghlarn bir i okulu

gibi altklar eklinde de yorumlayabiliriz.58 Bu yorum da Yunus gereine aykr deildir. nk Derghlar her anlamda eitim ocaklardr. Fakat bu zahirdeki grntdr ve elbette nemlidir. Ama iin aslnda ideal bir izgiyi takip yn vardr ki asl grlmesi gereken budur. O da Yunusun dedii gibi Derghlarn bir Hak kaps olmas ve burada doru olmayana yer bulunmamasdr.

58. Sabahattin Eybolu, Yunus Emre, s.12

47


S Y CYLE UNUS

AN

Yunus'un dili ald, gzlerinden ve gnlnden perde kalkt. evk denizine dt. Azn ap inci ve cevahir sat VELAYET-NME

merhlesidir. Menkbeler bu konuya da aklk getirirler. Ama bundan nce onun Hac Bekta Derghnda kabul edilmeyerek neden Tabduk Emreye gnderildiine bakalm.

Yunusun hayat seyri ierisinde iirler sylemeye balamas imtihan srecinin baka bir

nk insanlarn ruhsal yaplar birbirine asla benzemez. Zaten tarikatlarn sayca okluunu da baka sebeplerin yan sra bu zellikleriyle de aklamak gerekir.

Tarikatlar, dervi adaylarnn kiilik ve yeteneklerine gre eitim veren kurumlardr.

artk bakasndadr, diyerek Tabduk Emreye gndermesi ise Hac Bektan Yunusa Tabduku

Turan Oflazolu, bu konuyla ilgili olarak Hac Bektan senin kilidini aacak anahtar

daha uygun bulduunu gsterir.59 Yorumunu yapmaktadr. Bunu Sezai Karakoun Hac yorumuyla birlikte dndmzde durum aklk kazanmaktadr.60

Bektan Yunusun airlik ve ahsiyet yann grerek byle bir iradede bulunduu eklindeki Sonu olarak Yunus, artk Tabduk kapsndadr. Olgunlama noktasnda btn

eitimlerden bir bir gemektedir. airlik kabiliyeti ve estetik dzeyi de zaten eyhince

bilinmeyen bir durum deildir. Burada menkbede geen kilidinin almas ifadesi de ok yer alr.

manidardr. Kilit alacak ve Yunus, sylemeye balayacaktr. Bu sre de yine menkbelerde Byle uzun seneler geti. Bir gn Anadolu erenleri Dergha geldiler. Meclis kuruldu.

O mecliste Yunus-u Guyende adl pek tannm bir ilahici vard. Yunus da orada idi. Tabduk Guyende iitmedi. Bu sefer dier Yunus'a yneldi. "Yunus, vakit tamam oldu. O hazinenin

Emre coup Guyende'ye "Yunus syle" dedi. Birka kez sylemesine ramen cezbe hlindeki kilidini atk. Nasibini alverdin. Hac Bekta Veli'nin sz yerine geldi. Durma, syle" dedi. Bunun zerine Yunus'un dili ald, gzlerinden ve gnlnden perde kalkt. evk denizine59. A. Turan Oflazolu, Menkbelerde Yunus, Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, s. 547 60. Sezai Karako, Yunus Emre, s. 26

dt. Azn ap inci ve cevahir sat. lahi hakikatlerin srlarndan, inceliklerinden yle

48


bir sohbet eyledi ki, dinleyenler hayran kald. Sonra ki ne sylediyse hepsini kaleme aldlar. Muteber bir divan oldu. Burada konunun u yn de nemli grlmelidir. Yunus, dervi olmadan nce de iirler sylemekteydi. Dervilik yoluna girince bu durum onda grlmez oldu. Zira, air diliyle sylenenlerin kayna ok nemlidir. iir, sonuta bir ilham iidir ve gnln sesidir. lhamn kayna ise kiinin bulunduu hle ve yreinde tad deerlere gre Rabban de olabilir eytan de olabilir. Hak olan sylemek ise gnl Hakkn nazargah yapabilmekle mmkndr. nk tasavvufta gnl, mecaz manasyla Allahn evi olarak kabul edilir. Yunus diliyle syleyecek olursak Gnl alab'un tahtdr. Kblegh- Kibriy dr. Bu ynyle marifet ve irfan denilen tasavvufi bilginin kayna, kef ve ilham mahllidir. 61 Kii, gnln zikir, ibadet ve faydal dier ilerle o denli saflatracak, orada bulunan her trl nefsani ve dnyevi sevgi ve ilgiyi karacak ve oray Hakkn bir tecelligh yapacaktr. te o zaman konuan zahirde kiinin kendisi olur; ama aslnda Hakkn kendisi, daha dorusu Onun verdii ilhamlardr. Kii byle bir noktaya geldiinde bir hadiste de belirtildii gibi Allah kulunu sever sevdii bu kiinin gren gz, iiten kula, tutan eli, yryen aya olur. Nitekim Yunus da bu kemal derecesinde yle diyecektir: Sensin bu gzmde gren sensin dilimde syleyen Sensin beni var eyleyen sensin hemin ndin sona Sen kim didn y Rab bana ben yaknam senden sana n yaknsn benden bana grkl yzn gster bana Yunusun airliiyle ilgili olarak anlatlan u menkbe de olayn bir baka ynn gstermesi asndan ilgi ekicidir: Tabduk Emre, bir gn Yunusa ak arab sunarak,Yunus, bunu insan aya demeyecek bir yere koy der. Bunun zerine Yunus Emre ne yapacan dnr. Gnlerce da1ar ta1ar her yeri do1ar, fakat insan aya demeyecek bir yer bulamaz. Sonunda bu yerin kendi midesi olacan dnerek dizi zerine ker, ak arabn ier ve ier imez de mest olur. Sonunda ilhama kaplarak iir1er sylemeye ba1ar. Burada meselenin dile getirilen farkl boyutu udur: Kii, aka dmeden onun iire dnecek esrarn diliyle syleme gcnde deildir. Yani kelm- kibar dnen ekliyle kiiyi ak syletir, dert inletir. nk ak yle bir ilahi g ve deerdir ki o olmadan Allaha yaklama adna yaplan ibadetler bile sahibine bir fayda temin etmez: lm amel zhd t'at pes ksuz hell olmaya Yunusun bu ifadesi, akn hem kiise

bizim yunus book in turkish on yunus emre

Documents