ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Π.Μ.Σ. ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ –ΙΔΙΩΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ- ΔΙΚΑΙΟΥ

Ακαδημαϊκό έτος 2012-13

Βιβλιογραφία για το πρώτο και το δεύτερο μάθημα

Α. Γενικά για τον κανόνα δικαίου

Βασικό έργο για τις πηγές και την ισχύ του δικαίου αποτελεί η μονογραφία του Κ. Τσάτσου, Το πρόβλημα των πηγών του δικαίου, Θεωρία περί της ισχύος αυτού (1941, ανατ. 1993).

Για την εξοικείωση με βασικούς προβληματισμούς ως προς την έννοια του κανόνα δικαίου είναι χρήσιμη η μελέτη κάποιου εγχειριδίου γενικής θεωρίας δικαίου. Ενδεικτικά επισημαίνονται τα ακόλουθα:

Παύλου Κ. Σούρλα, Justi Atque Injusti Scientia: Μια Εισαγωγή στην Επιστήμη του Δικαίου (1995).

Ιωάννου Π. Αραβαντινού, Εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου (1983)

Ε. Μιχελάκη, - Εισαγωγή εις το δίκαιον και εις την επιστήμην του δικαίου (1968)

Ν. Πανταζόπουλου, Εισαγωγή εις την επιστήμην του δικαίου (1968/1976)

Κ. Σταμάτη, Η θεμελίωση των νομικών κρίσεων (2006).

Ο κορυφαίος σύγχρονος αντίλογος στον αναλυτικό θετικισμό βρίσκεται στο έργο του Ronald Dworkin, Law’s Empire (1986) [ελληνική μετάφραση: Η αυτοκρατορία του νόμου (Αθήνα: Εκδόσεις Ευρασία, 2010), ιδίως στα κεφάλαια 6,7,9 και 10.

[Το πλέον παραπεμπόμενο έργο πολιτικής φιλοσοφίας των τελευταίων πενήντα ετών είναι το A Theory of Justice του John Rawls (1971, 1999) [ελληνική μετάφραση: Θεωρία της Δικαιοσύνης (Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2001).]

Β. Ειδικότερα θέματα ως προς την αποδυνάμωση του κανόνα δικαίου

Κοινωνιολογική προβληματική σχετικά με την αποδυνάμωση του κανόνα δικαίου από την επικυριαρχία της αγοράς αναπτύσσεται στο έργο Νεοφιλελευθερισμός και δίκαιο. Μια κριτική προσέγγιση (1991) (βλ. ιδίως το εισαγωγικό κεφάλαιο του Θ. Παπαχρίστου που επιμελήθηκε της έκδοσης και το κεφάλαιο του Τ. Βιδάλη, Νομικός νεοφιλελευθερισμός και το πρόβλημα των πηγών του δικαίου).

Συναφής προβληματική ειδικά στο χώρο του διοικητικού δικαίου αναπτύσσεται στα έργα του καθηγητή Alfred Aman. Βλ. ενδεικτικά οποιοδήποτε από τα:

Law, Markets and Democracy: A Role for Law in the Neo-Liberal State, 51 New York Law School Law Review, 503 επ. (2007),

Globalization, Democracy, and the Need for a New Administrative Law, 10 Indiana Journal of Global Legal Studies: Vol. 10: Iss. 1,

Administrative Law for a new Century, σε The Province of Administrative Law (ed. M. Taggart, 1997), σελ. 90-117.

Ως προς το σύγχρονο θεωρητικό προβληματισμό στις ΗΠΑ σχετικά με τη χρήση της δημόσιας σύμβασης ως εργαλείου παροχικής και ρυθμιστικής πολιτικής, βλ. Government by Contract, Outsourcing and American Democracy (ed. J. Freeman & M. Minow, Harvard U.P., 2009) [αντίγραφο της εισαγωγής υπάρχει στο φάκελο].

[Μία καλή εισαγωγή στη συζήτηση για το δικαιϊκό πλουραλισμό ως κοινωνιολογικό μέγεθος αποτελεί το άρθρο του Br. Tamanaha, Understanding Legal Pluralism: Past to Present, Local to Global, 30 Sydney Law Review, 375 επ. (2008).

Ενδιαφέρουσα κριτική του Dworkin από τη σκοπιά της πολιτικής δικαιοσύνης στην εργαλειακή θεώρηση του δικαίου που χαρακτηρίζει τη σκέψη του δικαστή Posner βρίσκεται στο άρθρο του Darwin's New Bulldog, 111 HARV. L. REV. 1718 (1998).

Ενδιαφέρουσα εισήγηση για τη χρήση ήπιων μορφών δικαίου στα διαμορφούμενα συστήματα ρυθμιστικής διακυβέρνησης αποτελεί η εισήγηση των Gregory C. Shaffer and Mark A. Pollack, How Hard and Soft Law Interact in International Regulatory Governance: Alternatives, Complements and Antagonists (Society of International Economic Law, Working Paper No. 45/08)].

Γ. Πηγές του Δικαίου

Πέραν του κλασικού έργου του Κ. Τσάτσου (ανωτέρω υπό Α), είναι χρήσιμη η γνώση της αντιμετώπισης του ζητήματος από ορισμένα από τα βασικά εγχειρίδια Συνταγματικού και Διοικητικού Δικαίου (όπως Επ. Σπηλιωτόπουλου, Πρ. Δαγτόγλου, Κ. Μαυριά, Αντ. Παντελή, Αντ. Μανιτάκη, Ευ. Βενιζέλου, Ανδρ. Δημητρόπουλου, Αθ. Ραϊκου, Φ. Σπυρόπουλου κλπ.).

Δ. Σχέση εθνικού και ενωσιακού δικαίου

Βασικές αποφάσεις του ΔΕΚ (πλέον ΔΕΕ) ως προς τη σχέση ενωσιακού και εθνικού δικαίου:

C- 6/64, Flaminio Costa v ENEL [1964] ECR 585

C- 11/70, Internationale Handelsgesellschaft mbH v. Einfuhr- und Vorratsstelle für Getreide undFuttermittel [1970] ECR 1125

C- 106/77, Amminstrazione delle Finanze dello Stato v Simmenthal [1978] ECR 629.

Από την πρόσφατη νομολογία βλ. ενδεικτικά, ως προς την προσπάθεια συναιρέσεως των εθνικών συνταγματικών ταυτοτήτων:

C- 112/00, Eugen Schmidberger, Internationale Transporte und Planzüge v Austria [2003] ECR I-5659 και

C- 36/02, Omega Spielhallen—und Automatenaufstellungs—GmbH v Oberbürgermeisterin der Bundesstadt Bonn [2004] ECR I-9609.

Στη χώρα μας η προβληματική των σχέσεων συντάγματος και κοινοτικού δικαίου αποτυπώνεται με διαφορετικούς τρόπους στη συλλογιστική των αποφάσεων του Βασικού Μετόχου:

ΣτΕ 3242/2004 (Δ’ παρ.), ΣτΕ 3670/2006 (Ολ), ΣτΕ 3470/2011 (Ολ) [όπου παρατίθεται και το κρίσιμο τμήμα της απόφασης του ΔΕΚ]

Ως προς το σχολιασμό των αποφάσεων αυτών βλ. ενδεικτικά: Βενιζέλου Ευ., Ερμηνευτικός σχετικισμός, δικονομικοί καταναγκασμοί, δογματικές αντιφάσεις και πολιτικά διλήμματα στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας για τη σχέση εθνικού Συντάγματος και ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου – Η «παραδειγματική» λειτουργία της ΣτΕ (Ολ.) 3670/2006 για το άρθρο 14 παρ. 9 Σ. ΕφημΔΔ 1/2008, σ. 85-101· Βλαχόπουλου Σ., Συνταγματικό και ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο σε σχέσεις έντασης, Ευρωπαίων Πολιτεία 2007, σ. 708-717· Κουκούλη – Σπηλιωτοπούλου Σ., Από την απόφαση ΣτΕ (Δ΄) 3242/2004 στην απόφαση ΣτΕ (Ολ.) 3670/2006: το Συμβούλιο της Επικρατείας και οι «συνταγματικές» αρχές της έννομης τάξης ΕΚ/ΕΕ, ΕφημΔΔ 3/2007, σ. 290-304 (ιδίως 298-303)· Η αναλογικότητα ως διάμεσος της εθνικής και της ενωσιακής έννομης τάξης – Σκέψεις με αφορμή την (Ολ.) ΣτΕ 3470/2011 Δημήτρης Σ. Νικηφόρος σε http://constitutionalism.gr/html/ent/403/ent.2403.asp.

Μία πρόσφατη μονογραφία που ενσωματώνει τη σχετική προβληματική είναι της Λ. Παπαδοπούλου, Εθνικό Σύνταγμα και κοινοτικό δίκαιο: το ζήτημα της «υπεροχής» (2009). Σε κάθε περίπτωση είναι και εδώ χρήσιμη η γνώση της αντιμετώπισης του ζητήματος από ορισμένα από τα βασικά εγχειρίδια Συνταγματικού και Διοικητικού Δικαίου (όπως Επ. Σπηλιωτόπουλου, Πρ. Δαγτόγλου, Κ. Μαυριά, Αντ. Παντελή, Αντ. Μανιτάκη, Ευ. Βενιζέλου, Ανδρ. Δημητρόπουλου, Αθ. Ραϊκου, Φ. Σπυρόπουλου κλπ.).

Στη βασική διεθνή βιβλιογραφία για τη σχέση των εθνικών με την ενωσιακή έννομη τάξη περιλαμβάνονται τα έργα των:

Mattias Kumm, The Jurisprudence of Constitutional Conflict: Constitutional Supremacy in Europe Before and After the Constitutional Treaty, 11 European Law Journal  262 επ. (2005)

Mattias Kumm, How does European Union Law fit into the World of Public Law? Costa, Kadi and Three Models of Public Law," in Political Theory of the European Union  (J. Neyer and A. Wiener, ed., Oxford, 2011) και

C. Sabel & Ol. Gerstenberg, Constitutionalising an Overlapping Consensus: The ECJ and the Emergence of a Coordinate Constitutional Order, 16 European Law Journal, 511-550 (2010).

[Ως προς τη νομολογία του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου βλ.

BVerfG 37, 271 (Solange I); αγγλ. μτφρ. σε [1974] 2 CMLR 540 BVerfG 73, 339 (Solange II); αγγλ. μτφρ. σε [1987] 3 CMLR 225 BVerfG, 2 BvE 2/08, 30 Ιουνίου 2009, αγγλ. μτφρ. σε

http://www.bundesverfassungsgericht.de/entscheidungen/es20090630_2bve000208en.html (ενδεικτικά, ειδικό αφιέρωμα στην απόφαση με σειρά χρήσιμων σχολίων υπάρχει στο 10 German Law Journal τ. 8 (2009), προσβάσιμο στο http :// www . germanlawjournal . com )

BVerfG, 2 BvR 2661/06, 6 Ιουλίου 2010. αγγλ. μτφρ. σε http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20100706_2bvr266106en.html (σχολιασμός ενδεικτικά σε Matthias Mahlmann, The Politics of Constitutional Identity and its Legal Frame—the Ultra Vires Decision of the German Federal Constitutional Court, 11 German Law Journal 1407-1420 (2010), προσβάσιμο στο http://www.germanlawjournal.com/index.php?pageID=11&artID=1304)

Ως προς τη σχέση ανάμεσα στο ΔΕΕ και το ΕΔΑΔ βλ. ενδεικτικά Paul De Hert and Fisnik Korenica , The Doctrine of Equivalent Protection: Its Life and Legitimacy Before and After the European Union’s Accession to the European Convention on Human Rights, 13 German Law Journal 874-895 (2012), προσβάσιμο στο http://www.germanlawjournal.com/index.php?pageID=11&artID=1445.]