1

varjkGkpk os/kfuGsa fuGsa vkdk’k- gsa varjkG vkgs dk;\ukgh- ,ojsLV 29000 QwV Eg.kts 5eSy map- rsFkasfg vkdk’k fuGljp vkgs-varjkGakr tk.îkklkBha ^ák* vkdk’kkP;kiyhdMs tkos ykxsy- gsa varjkG dkGsdqÍvkgs-

i`Fohpsa oLrqeku eksBs vkgs- Eg.kwu frpsaxq:Rokd”kZ.k tkLr vkgs- rsa gosP;k Fkjakukcak/kwu Bsorsa Eg.kwu vki.k txwa ‘kdrks-gosps fujfujkGîkk ?kursps Fkj i`FohHkksorhavkf.k i`Fohiklwu 800 eSyakpk ifjljO;kirkr- ;kuarj iq<s vuar ve;kZn fuokZriksdGh- gsap varjkG vkgs-

2

i`Fohiklwu rhu eSyakP;k ifjljakrhy gok nkV

vkgs- ;kyk ok;qeaMy Troposphiar Eg.k-rkr- 8 rs 15 eSyakP;k ifjljkyk iÍeaMy

Stratosphiar Eg.krkr- ;akr gok cjhpfojG vlrs- cká d{ksar ^vks>ksu* gk ok;qvlrks- lw;kZps vfr uhy fdj.k rlsp

oSfÜod fdj.k] Cosmic Rays vks>ksueqGsa

vMfoys tkrkr- ifj.kkeha i`Fohojhy ekuok-lfgr lthoakpsa j{k.k gksrs- 50 eSyakP;k uarjgok [kwip fojG gksrs- vkf.k vkdk’k cjsplsdkGs fnlrs- ;kuarj 250 eSykiklwu okrk-oj.kkP;k gosP;k Fkjakuk fo|qUeaMy

ayanosphiar Eg.krkr- ;akrhy gosps v.kwfo|qr~Hkkfjr vlrkr- ;akP;keqGsa jsfMvksygjhapsa ifjorZu gksras-

3

;kuarj ckáeaMy Axosphiar pk ifjljlq:a gksrks- gk 800 eSyki;ZUr iljyk vkgs-;akrp OgWu vWyu iÍs vlk ,d Hkkx ;srks-gs iÍs bysDVªWkUlusa Hkjysysa vkgsr- ;k 800eSykuarj varjkG lq:a gksrs- gsa varjkGEg.kts vuar ve;kZn iksdGh vkgs- rhdkGhdqÍ vkgs- ;akr ok;q ukghr- gh fuokZriksdGh vkgs- ;akr ygku-eksBîkk mYdk rhoz-xrhus tkr vlrkr- ekuo ;k varjkGakrtkÅu vkyk vkgs-

4

viksyks&8;akf=d nwrkdMwu panzkph ekfgrh iq”dGp

feGkyh- ek= izR;{k ekuokus panz-fu—“Vhar]xq:Rokd”kZ.kakr izos’k ^viksyks&8*P;k osGhadsyk- R;kosGha d/kh dks.kh u dysysa /kkMlvkf.k R;kyk feGkysysa ;’k gh nksUgha viwoZgksrh-

jf’k;kusa panzifjHkze.k d:u fueZuq”;>ks.M ;kusa i`Fohoj lq[k:i ijr vk.kyh-r’kh vesfjdsus vk.kyh ulrakuk lekuo ;kuFksV panz&ifjljakr us.îkkpk ^viksyks&8* pkdk;ZØe /kkMlh okV.ksa lkgthdp gksrsa-

ijUrq rks fMlsacj 1968 P;k ‘ksoVP;kvkBoMîkakr ;’kLoh >kyk- R;keqGsa 24fMlsacj 1968 gk fnol ekuotkrhP;kbfrgklakr lqo.kkZ{kjakuh fyfgyk tkbZy- dkj.k;k fno’kha i`Fohojhy rhu ekuo i`FohP;k

5

vkd”kZ.kakrwu fulVwu uftdP;k nqlÚ;kvkdk’kLFk xzgkP;k fu—“Vh{ks+=akr izfo”V >kys--- ;a=akuh tjh fdrhfg ekfgrh iqjfoyh rjhekuokP;k esanwus rh LorkP;k MksGîkkekQZrvkf.k gkrkekQZr feGfo.ksa tkLr t:jhpsvlrs- R;klkBhap panzHkwehoj ik; Bso.îkkiwohZpanzkyk QsÚ;k ekj.îkkpsa mÌh”V ^viksyks&8*ák ;kuakrhy varjkGohjakuh fufÜpr dsysagksrsa- ^viksyks&8* ák ;kuakrwu panzizoklkphlqjokr 21 fMlsacj 1968 jksth >kyh-363 QwV Eg.kts 28 etys maphP;k^lWVuZ&5* vfXuck.kkP;k Vksdkoj ceZu]yWkosy vkf.k vWUMlZ áakuk ?ksÅu tk.kkjsvdjk QwV maphpsa ;ku clfo.îkakr vkysagksrsa- ^lWVuZ&5* gk vfXuck.k lkÚ;ktxakrhy lkeF;Zoku vfXuck.k vkgs- R;kpsaba/ku isVY;kcjkscj lÙkj y{k ikSaMkpktcjnLr jsVk nsÅu ;k vfXuck.kkus mMh?ksryh- vkf.k dsoG vMhp fefuVakP;kvo/khar gk vfXuck.k rklkyk 6]000

6

eSyakpk osx ?ksÅu i`Fohiklwu 38 eSyvarjkoj tkÅu iksgkspyk- 3100 Vuotukpsa o 363 QwV maphpsa] ,dk ekyxkMhVsªuP;k otuk,o<s votM vks>sa isyr m’kh?ksrysY;k ;k vfXuck.kkpk ifgyk VIik xGwuiMyk vkf.k ;kukpsa iq<psa fu;a=.k nqlÚ;kVII;kP;k vfXuck.kkdMs xsys- nqlÚ;kVII;kP;k vfXuck.kakrhy ikp baftuakuh ngky{k ikSaMkpk jsVk fuekZ.k d:u viksyks;kukyk rk’kha 14]000 eSyakpk osx nsÅui`Fohiklwu 119 eSy varjkoj usÅu lksMys-gs varj o osx i`FohHkksaorh Qsjh ekj.îkklFkksMs deh gksrs- Eg.kwu frlÚ;k VII;akrhyvfXuck.kkus nksu y{k ikSaMkpk jsVk nsÅu;kukpk osx rk’kha 17]000 eSy dsyk-R;keqGsa i`FohHkksaorhP;k ,dk foof{kr d{ksard{kkHkze.kkpk osx ;sÅu viksyks ;kui`FohHkksaorh Qsjh ek:a ykxys- gh Qsjh ekj.ksat:j gksrs- dkj.k ;k vo/khar ;kuakrhyvusd ;a=.kakph pkp.kh ?ksryh tkÅu rh

7

;ksXîk o vpwd dk;Z djhr vkgsr gsa ikfgysaxsysa- ^^loZ dakgha Bhd vkgs** vlsavarjkGohjakuh i`Fohojhy fu;a=.k dsanzkykdGfoY;koj fu;a=.k dsanzkdMwu varjkG-ohjakuk panzfn’ksus ^^‘kqHkkLrq iaFkkue~** vlsalakx.îkakr vkysa- nqljk Qsjh v/khZ >kY;kojvarjkGohjakuk gk lans’k feGkyk- R;akuhrkcMrksc ^,l~&4ch* gsa vfXuck.k baftuiz’kakr egklkxjakrhy gokbZ csVkoj vlrakukizTofyr dsysa- ikp fefuVsa vkf.k vdjklsdan tGwu ák baftukusa ;kukyk rklkyk24]200 eSyakpk osx nsÅu i`FohP;k fu—“Vharwu] xq:Rokd”kZ.kakrwu eqDr dsysa- ákp{k.kha ;kukpk panzkP;k fn’ksus izokl lq:a>kyk- T;kosGha ;ku fu?kkys R;kosGha panzT;k LFkkuha gksrk frdMs tkÅu pky.kkjsuOgras- dkj.k gsa ;ku panzktoG rhu fnolakuhnqikjh tkÅu iksgksp.kkjs gksrsa- rksi;ZUr panzkphi`FohHkksaorkyph Hkzeafr pkywa vlY;keqGsa 21fMlsacjP;k LFkkukiklwu rks nwj gksÅu iq<s

8

tk.kkj gksrk- Eg.kwup ;kukyk vkiyh fn’kkFkksMh’kh cnykoh ykx.kkj gksrh-21 fMlsacjyk Hkkjrh; osGsuqlkj jk=ha 9oktwu 12 fefuVakuh ;kukus i`FohP;k d{ksarwupanzkdMs >si ?ksryh- panz fn’ksus fu?kkysysa gsa;ku R;kyk izkIr >kysY;k xrheqGsa dks.krsfgba/ku u okijrak >ikVîkkus i`Fohiklwu nwjtkÅa ykxys- i`FohP;k fu—“Vhpk izHkko{k.kk{k.kkyk deh gksr gksrk- panzkoj tkÅu gsa;ku mrj.kkj uOgrsa- i.k R;kpcjkscj rsapanzkHkksaorh QsÚ;k ek= ekj.kkj gksrs gsa uDdh-Eg.kwup ;kukph fn’kk FkksMh’kh cnykohykxyh- ukghrj gsa ;ku panzktoGwu ikjiyhdMs lw;kZpk mixzg gks.îkkl fu?kwu xsysavlrsa- i`Fohph vks< deh >kY;keqGsa ;kukpkosx gGq gGq deh gksÅa ykxyk- gk osxrk’kha 2170 eSy gksrk- varjkGakrhyosxkP;k ekukus gk osx Eg.kts xksxyxkbZpkosx gksrk- ¿ ek= 2170 eSy gk osx i`FohojQkj Hk;adj vkgs- teZuhae/;sa 500 eSy gk

9

Vsªupk Qkj eksBk osx ekuyk tkrks- letkVsªupk osx 2170 eSy dsyk rj Vsªutlt’kh iq<s tkbZy rlrls ekxhy :Gm[kMwu fHkjdkowu nsbZy- dYiuk d:a dha]iq.îkkgwu ,d Vsªu 2170 eSy osxkus lqVyhrj fryk eqacbZl tk.îkkl fdrh osG ykxsy\iq.ks eqacbZ gs varj 120 eSy vkgs- rheqacbZl dsoG 3 rs 4 fefuVakr iksgkspsy-Ànksu fnolakuh 2170 eSy ,o<k osx ;sbZrks;ku panzkiklwu 30 gtkj eSy varjkojiksgkspys- R;k fBdk.kha ;kukyk panzkph vks<Eg.ktsp fu—“Vh] xq:Rokd”kZ.k tk.kowa ykxys-o rsa panzkdMs >ikVîkkus [kspys tkÅa ykxys-lkgthdp R;kpk osx ok<wa ykxyk-varjkGohjakuk panz vkrak {k.kks{k.kha eksBk fnlwaykxyk- panzktoG iksgkaspsi;ZUr ;kukpk osxrk’kha 5]720 eSy gksrk- ákosGhavfXuck.kakP;k lgk¸;kus tj ;kukP;k osxakrQjd dsyk ukgh rj gsa ;ku R;kpk vkÙkkpkosx vkf.k panzkpsa xq:Rokd”kZ.k ák nksgksaP;k

10

izHkkokeqGsa panzkyk Qsjh ek:u ijr i`FohdMs;sÅa ykxsy- ijUrq panzkHkksaorh ,d ukgh rjngk QsÚ;k varjkGohjakuk ekjk;P;k gksR;k-Eg.kwu R;akuh ,l~-ih-,l~- lfOgZl iWzkiY’kuflLVhepsa baftu 246 lsdan izTofyr d:u;kukpk osx deh dsyk- R;keqGsa ;ku panzkP;kxq:Rokd”kZ.kkus [kspys tkÅu R;kP;kHkksaorhP;k d{ksar Hkze.k dj.îkkl fl) >kys-;kukus panzkP;k d{ksar 24 fMlsacjyk nqikjh3AA oktrak izos’k dsyk o ifgyh Qsjh 5AAoktrak iqjh dsyh- ;kukph Hkze.kd{kk izFkeyacorqZGkdkj gksrh- R;keqGsa ;ku panzkiklwud/kh 196 eSy yakc] rj d/kh QDr 70eSy yakc varjko:u Qsjh ekjhr gksrs-;kukyk ,d panziznf{k.kk dj.îkkl nksu rklykxr gksrsa- ;ku T;kosGha i`FohdMwu panzkP;kfo:) cktwyk vlrsa R;kosGha i`Fohojhyfu;a=.k dsanzk’kha laidZ lk/kr uls- ;kpsadkj.k m?kM vkgs- ;kuake/khy lans’kpanzHkwehP;k vkjikj tkÅa ‘kdr ukghr(

11

R;keqGsa rs i`Fohoj iksgkspwa ‘kdr ukghr-lkgthdp izR;sd iznf{k.ksar panzkP;k ekxhyizoklkP;k ikÅ.k rklakr i`Fohoj dks.krkplans’k ;sr uls- ;kukph panzkHkksaorhph ifgyhiznf{k.kk lq:a >kyh- panzkP;k ifÜpef{kfrtko:u iyhdMs tk.îkkiwohZ varjkGohjvkf.k gkSLVu ;sFkhy fu;a=.k dsanzkojhyvf/kdkÚ;kpsa ,desdak’kha cksy.ksa >kysa-tsjhdkj ;k vf/kdkÚ;kus ;kukps dIrkuceZuyk lans’k fnyk& ^^ eh gkSLVu ;sFkwucksyr vkgs- panziznf{k.ksyk rqEgh vkraklqjokr djk-** ^^ Bhd vkgs- gs igk^viksyks&8* panziznf{k.ksyk fu?kkys- vkEghrqEgkyk iyhdMP;k iwoZ f{kfrtkoj iqUgkHksVwap-** ceZu Eg.kkys- ;ku panzkikBhekxs xsysvkf.k gkSLVu ;sFkhy fu;a=.k dsanzkoj ,dfoy{k.k xaHkhj ‘kakrrk iljyh- ákiapspkGhl fefuVakrysa izR;sd fefuV;qxklkj[ks okVr gksrs- dkj.k panzkHkksaorhP;kd{kasr fQj.îkkpk tks fof’k”B osx ykxrks rks

12

panzkikBhekxs vlrakukp fnyk tk.kkj gksrk-osx ns.kkjs baftu useD;k vo/khar izTofyr>kys ulrs rj ;ku panzHkwehoj dkslGwuiMys vlrs- R;kpizek.ks panzfn’ksdMsmMfoyk tk.kkjk tks vfXuck.k vkrak lqVk>kysyk gksrk] rks dnkfpr~ ;kukoj vkiVsydha] dk; v’kh lq)k ,d iqlV ‘kadkdsanzkf/kdkÚ;akuk gksrh- Eg.kwup rks ikÅ.krklkpk dkG Qkj dkGthpk vkf.k raxokrkoj.kakr ikj iMyk-

lqnSokus vikyks ;ku panzkyk oGlk?kkywu i`FohdMhy cktwoj mxoys- R;kosGhayWkosyus dsanzkf/kdkÚ;akuk ^^loZ Bhd**>kY;kpk lans’k fnyk- lok±uhp lqVdspkÜokl lksMyk vkf.k eukojpsa nMi.kxsY;keqGsa vkuankpsa okrkoj.k fuekZ.k >kys-ifgyh iznf{k.kk ikj iMY;koj ;kukykvk.k[kh 9 iznf{k.kk ?kkyk;P;k gksR;k- R;kdkGakr yacxksy d{kk cnywu toG toGxksykdkj d{ksar rsa ;ku Hkze.k djhr jgkos

13

Eg.kwu ih-,l~- baftu iqUgk izTofyr dsys-R;keqGsa ;ku 70 eSyakP;k xksykdkj d{ksarizLFkkfir >kysa- vkrak ;kukph fLFkrh okjaokjcnywu varjkGohjakuh Vh-Ogh- dWesjs lq:a dsyso panzHkwehph fofo/k Nk;kfp=sa i`FohdMsikBfo.îkkl lqjokr dsyh- vesfjdsarukrkGP;k l.kkP;k ifgY;kp fno’khavarjkGohjakuh panzHkwehP;k fp=iVkph veksyHksV vkiY;k cak/koakuk lknj dsyh- ;kf’kok;panzHkwehoj ;ku mrj.îkkl ;ksXîk v’khfBdk.kasfg fuoMwu dk<.îkkpsa dke ákvarjkGohjakuk djk;psa gksrsa- R;kizek.ks R;akuhvkiysa dke ikj ikMysa- ijUrq gs ohj cjspFkdys gksrs- yWkosy rj xk< >ksiyk gksrk-dsanzkojps yksd Eg.kkys dha] vkEgkyk R;kpsa?kksj.kasfg ,sdaw ;sr vkgs-

viksyks ;kukph panzkHkksaorhph ngkohiznf{k.kk lq:a >kyh- gh Qsjh ldkGha 9AAoktrak lq:a >kY;koj ;kuakr vkf.ki`FohojP;k dsUnzakr iqUgk ,dnk xaHkhj o

14

rk.kysysa okrkoj.k lq:a >kysa- dkj.k ;kQsjhP;k ‘ksoVha ,l~-ih-,l~- baftukyk QkjegRokph dkefxjh ctkok;ph gksrh- f’kok;gh fØ;k i`Foh’kha laidZ ul.kkÚ;k voLFksarpanzkP;k ikBhekxs gks.kkj gksrh- baftukusizTofyr gksÅu ;kukyk rk’kha 5]980eSyakpk osx |k;pk gksrk- gk osxvkY;k[ksjht ;ku panzkP;k xq:Rokd”kZ.kakrwuckgsj iMwa ’kdysa ulrsa- vkf.k ex viksyks;ku vkf.k R;akrhy ekuo izoklhpanzkHkksaorhap f?kjVîkk ekjhr jkfgys vlrs-nqnSZokus vlsa ?kMysa rj ;kukyk lksMowuvk.k.îkkpk dks.krkp mik; uOgrk- rsOgak gsavlsa gksÅa u;s v’kh vakrfjd bPNkizR;sdkP;k euakr vlY;keqGsa lkjst.k xaHkhj>kys gksrs-

v[ksj R;k ‘ksoVP;k Qsjaharwu viksyks;ku panzkP;k iwoZ f{kfrtkoj vkysa vkf.kyWkosyus lans’k ikBfoyk ^^ fe=gks] vkEghijr ;s.îkkl fu?kkyks vkgksr-** gkSLVu

15

dsanzkojhy yksd vkuankus ukpwa ykxys-FkksMîkkp osGakr viksyks ;ku i`FohdMP;kizoklkyk ykxysa- ák izoklkpsa izLFkku 25fMlsacjyk ldkGha 11-40 P;k eqgwrkZojBso.îkakr vkysa- ijr ;sr vlrakukvarjkGohjakuh 2 yk[k eSyko:u fnl.kkÚ;ki`Fohph eksBh vkd”kZd Nk;kfp=sa ikBfoyh-

i`FohdMs brD;k yakc varjko:uikgkr vlrakuk fte yWkosy Eg.kkyk]^^ eyki`Fohojpsa vesfjdk [kaM fnlr vkgs- ik.îkkpsfofo/k NVakps nkV fuGs jax] tfeuhps rifdjhjax rlsp ika<js <x fnlr vkgsr- brD;kyakc varjko:u ikgrakuk eyk ,dlkj[khv’kh Hkkouk gksr vkgs dha] eh dks.khrjhnqlÚ;k xzgko:u ;s.kkjk izoklh vkgs( exeyk gh i`Foh d’kh okVsy] ák xzgkojekuoh oLrh vkgs fdaok ukgh] vls fopkj;sr vkgsr-

ijrhpk izokl rhu fnolakpk gksrk-panzkP;k xq:Rokd”kZ.kkpk izHkko deh gksÅa

16

ykxyk vkf.k i`FohdMs ;srakuk nksufnolkuarj 30 gtkj eSy varjkoj i`Fohpsavkd”kZ.k ;kukyk [kspwa ykxysa-

vkraki;ZUrpk izokl tjh fcu/kksd >kykrjh i`FohP;k okrkoj.kakr izos’k dj.îkkpasvfXufnO; ikj ikMk;psa gksrsa- lkÚ;k izoklkpkgk ,d dlksVhpk {k.k gksrk- dkj.k okoj.kakrtsOgak ;ku ?kqlsy R;kosGha R;kpk osx rk’kha25]000 eSykbrdk izpaM gks.kkj gksrk- ákosXkakr okrkoj.kakr izos’k djrakuk ;kukusokrkoj.kkP;k likVh’kha 7-4 rs 5-4 va’k;knjE;kupkp dksu d:u ?ks.ksa t:jhpsvlrsa- e;kZnsis{kak deh va’kkpk dksu >kY;kl;ku gosP;k ?k”kZ.kkus isVsy o QqVwu tkbZy(rj tkLr dksu dsY;kl rsa gosP;k FkjkojvkiVwu varjkGakr ijr Qsdysa tkbZy-lkgthdp izos’kkP;k osGha fu;a=.k dsanzakriqUgak ,dnk foy{k.k rax okrkoj.k fuekZ.k>kysa-

17

lqnSokus varjkGohjakuh usedk 6-43va’kkpk dksu lk/kwu izos’k dsyk- R;kosGha;kukP;k cká i`”Bkpsa rkieku iakp gtkjQWjughV va’kkbrds izpaM ok<ysa- i.k rsa ;kuv[ksj iz’kakr egklkxjakr BjfoysY;klksdankyk ijr vkys-

,dk egku~ fnO;kph lakxrk >kyh-

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43