behandelgids adhd bij volwassenen - cliëntenwerkboek (leesfragment)

20
Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek een programma voor cognitieve gedragstherapie Steven A. Safren, Susan Sprich, Carol A. Perlman, Michael W. Otto UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS

Upload: nieuwezijds

Post on 16-Dec-2015

192 views

Category:

Documents


2 download

DESCRIPTION

ADHD is een neurobiologische stoornis die niet alleen bij kinderen voorkomt, maar ook bij volwassenen. Op latere leeftijd kunnen de gevolgen van ADHD uiterst nadelig zijn voor je werk, eigenwaarde en sociale contacten. Medicatie is soms effectief, maar vaak niet voldoende. De Behandelgids ADHD bij volwassenen is het eerste therapieprogramma voor volwassenen met ADHD dat zijn effectiviteit bewezen heeft. Het programma bestaat uit een cliëntenwerkboek en een therapeutenhandleiding en is bedoeld om onder begeleiding van een cognitief-gedragstherapeut te doorlopen. Het biedt – al dan niet in combinatie met medicatie – de beste kans op verlichting van deze slopende aandoening. Het leert doeltreffende en praktische vaardigheden en strategieën om met ADHD om te gaan en helpt de symptomen te bestrijden die het leven met ADHD zo moeilijk maken: snel afgeleid zijn, impulsiviteit en problemen met organiseren en plannen. Wie zich de vaardigheden eigen maakt en regelmatig oefent, zal grote verbeteringen zien.

TRANSCRIPT

  • Behandelgids ADHD bij volwassenen, clintenwerkboek

    een programma voor cognitieve gedragstherapie

    Steven A. Safren, Susan Sprich, Carol A. Perlman, Michael W. Otto

    U I TG E V E R I J N I E UW E Z I J D S

    Safren_clientenboek#3_5e.indd iii 05-06-2014 10:28:36

  • Eerste oplage september 2006

    Tweede oplage januari 2010

    Derde oplage oktober 2011

    Vierde oplage februari 2013

    Vijfde oplage juni 2014

    Oorspronkelijke titel: Mastering Your Adult ADHD A Cognitive-Behavioral Treatment

    Program. Client Workbook. New York: Oxford University Press. Originally published in

    English in 2005. Th is translation is published by arrangement with Oxford University

    Press, Inc.

    Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam

    Vertaling: Ralphien Boissevain, Utrecht

    Zetwerk: Holland Graphics, Amsterdam

    Omslagontwerp: Studio Jan de Boer, Amsterdam

    2005, Oxford University Press, Inc.

    Nederlandse vertaling 2006, Uitgeverij Nieuwezijds

    isbn 978 90 5712 229 3

    nur 777

    Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de

    Forest Stewardship Council (FSC) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie

    niet tot bosvernietiging heeft geleid.

    Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel

    van druk, fotokopie, microfi lm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook

    en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schrift elijke

    toestemming van de uitgever.

    Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever

    enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomen-

    heden in dit boek.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd iv 05-06-2014 10:28:36

  • Voorwoord

    Een van de lastigste problemen waar mensen met een stoornis of aandoening mee geconfronteerd worden, is de vraag waar ze de beste hulp kunnen vinden. Iedereen heeft wel vrienden of familieleden die onder behandeling waren bij een professionele hulpverlener die goed bekend staat en veel later van een andere arts te horen kregen dat de oorspronkelijke diagnose onjuist was of dat de aanbevolen behandeling ongeschikt en misschien zelfs schadelijk was. De meeste mensen met een stoornis en hun gezin, pakken dit probleem aan door alles wat los en vast zit te lezen over symptomen, informatie op internet te zoeken of actief bij vrienden en kennissen om informatie te vragen. Overheden en beleidsmakers in de gezondheidszorg zijn zich er ook bewust van dat mensen die hulp nodig heb-ben, niet altijd de beste behandeling krijgen door hen aangeduid als variatie in de praktijk van de gezondheidszorg. Over de hele wereld proberen gezondheidszorgsystemen dit te verhelpen door een evidence-based werkwijze te introduceren. Dit houdt simpelweg in dat het in ieders belang is als clinten de beste up-to-date hulp voor een bepaald pro-bleem krijgen. Beleidsmakers onderkennen tevens dat het zinvol is consumenten in de gezondheidszorg zoveel mogelijk informatie te geven, zodat ze intelligente beslissingen kunnen nemen. Dit boek en de bijbehorende therapeutenhandlei-ding zijn voor dat doel in het leven geroepen. Ze bevatten de meest recente en eff ectiefste interventies in gebruiksvriendelijke taal en voldoen aan de hoogste normen, vastgesteld door een wetenschappelijke adviescommissie. Wanneer vol-wassenen met ADHD of hun omgeving een deskundige clinicus uitzoeken die bekend is met deze interventies en oordeelt dat ze geschikt zijn, kunnen zij er dus op vertrouwen dat ze de best mogelijke zorg ontvangen. Natuurlijk is alleen de hulpverlener in de gezondheidszorg degene die de juiste combinatie van behan-delmethoden voor jou kan uitkiezen. Dit programma presenteert de eerste evidence-based psychische behande-ling voor volwassenen met ADHD (attention defi cit hyperactivity disorder, aan-dachtstekortstoornis met hyperactiviteit). Op dit moment biedt het programma de beste kans op enige verlichting van deze slopende aandoening. In het pro-gramma leer je vaardigheden om rechtstreeks de drie clusters van symptomen te lijf te gaan die het leven voor volwassenen met ADHD zo moeilijk maken. Die symptomen behelzen problemen met de aandacht en snel afgeleid zijn; problemen met organiseren en plannen; en impulsiviteit. Dit programma is goed te combi-

    Safren_clientenboek#3_5e.indd v 05-06-2014 10:28:37

  • vi behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    neren met medicatie. Voor de ongeveer 50 procent van de mensen die betrek-kelijk weinig baat vindt bij medicatie, kan dit programma voldoende zijn. Het programma werpt de meeste vruchten af in samenwerking met je therapeut.

    David H. Barlow, hoogleraar psychologie en psychiatrie, Boston UniversityBoston, MA

    LiteratuurBiederman, J., Wilens, T.E., Spencer, T.J., Farone, S., Mick, E., Ablon, J.S. en Keily, K. (1996). Diagnosis and treatment of adult attention-defi cit/hyperactivity disorder. In M. Pollack & M. Otto & J. Rosenbaum (red.), Challenges in clinical practice (pp. 380-407). New York: Guilford Press.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd vi 05-06-2014 10:28:37

  • Inhoud

    Informatie over ADHD bij volwassenen en dit behandelprogramma

    Hoofdstuk 1 Inleiding

    Hoofdstuk 2 Overzicht van het programma

    Hoofdstuk 3 Betrokkenheid van een gezinslid

    Organiseren en plannen

    Hoofdstuk 4 De basis: vaardigheden voor organiseren en plannen

    Hoofdstuk 5 Diverse taken organiseren

    Hoofdstuk 6 Probleemoplossing en management van overweldigende taken

    Hoofdstuk 7 Omgaan met papierwerk

    A eidbaarheid verminderen

    Hoofdstuk 8 De aandachtsspanne inschatten en afl eiding uitstellen

    Hoofdstuk 9 Je omgeving aanpassen

    Safren_clientenboek#3_5e.indd vii 05-06-2014 10:28:37

  • viii behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    Cognitieve training

    Hoofdstuk 10 Introductie op een cognitief model van ADHD

    Hoofdstuk 11 Cognitieve training

    Hoofdstuk 12 Herhaling en evaluatie van de vaardigheden voor functioneel denken

    Extra vaardigheden

    Hoofdstuk 13 Vaardigheden om uitstellen te voorkomen

    Hoofdstuk 14 Terugval voorkomen

    Literatuur

    Over de auteurs

    Safren_clientenboek#3_5e.indd viii 05-06-2014 10:28:38

  • Informatie over ADHD bij volwassenen en dit behandelprogramma

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 1 05-06-2014 10:28:38

  • Safren_clientenboek#3_5e.indd 2 05-06-2014 10:28:38

  • Hoofdstuk 1 Inleiding

    Doelen

    Weten wat de kenmerken zijn van ADHD bij volwassenen.

    Begrijpen waarom ADHD-symptomen blijven bestaan bij volwassenen, ook na behandeling met medicatie.

    Beseff en dat ADHD een offi cile diagnose is voor volwassenen.

    Wat is ADHD?

    Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit is een offi cieel erkende, medische, psychiatrische stoornis. ADHD begint in de jeugd, maar een groot aantal kinde-ren met ADHD houdt als volwassene ook veel symptomen. Zoals weergegeven, vertonen mensen met ADHD drie soorten symptomen die te maken hebben met:

    1. Aandachtstekort.

    2. Sterke impulsiviteit (of gebrek aan remmingen).

    3. Verhoogde activiteit (hyperactief).

    Symptomen van impulsiviteitAnderen vaak in de rede vallen

    Antwoord geven voordat vragen goed en wel gesteld zijnEr ongepast commentaar

    uitflappenDingen doen zonder nadenken

    Dingen doen waarvan je later spijt hebt

    Moeite met wachten

    Symptomen van hyperactiviteitZich als door een motor

    aangedreven voelenRusteloos, ongedurigNiet kunnen stilzittenAltijd druk in de weerFriemelen en wiebelen

    Symptomen van aandachts-tekort

    Snel afgeleidMoeite met organiseren

    Snel verveeldMoeite om te switchen van de ene

    naar de andere taakMoeite met plannen

    Moeite zich te concentrerenNiet in staat onplezierige of

    vervelende taken te doen

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 3 05-06-2014 10:28:38

  • 4 behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    De term disinhibitie (ontremming) wordt soms ook gebruikt als beschrijving van de symptomen impulsiviteit en hyperactiviteit. Veel mensen met ADHD hebben op zijn minst een aantal symptomen van aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsiviteit. Veel mensen hebben symptomen die overwegend in n catego-rie thuishoren. De term Attention Defi cit Disorder of ADD wordt soms gebruikt wanneer iemand de symptomen van aandachtstekort vertoont maar niet van hyperactivi-teit.

    ADHD houdt geen verband met luiheid of intelligentie

    ADHD is een probleem waarvoor copingvaardigheden kunnen worden aange-leerd. Kate Kelly en Peggy Ramundo hebben een zelfh ulpboek geschreven voor volwassenen met ADHD, getiteld You Mean Im Not Lazy, Stupid, or Crazy? De titel geeft al aan welke onjuiste ideen mensen met ADHD veelal over zichzelf hebben. ADHD is een neurobiologische stoornis, die niets te maken heeft met in-telligentie, luiheid, talenten, krankzinnigheid en dergelijke. Dit programma, dat meestal start na een stabiele medicatieve behandeling, kan de symptomen bij volwassenen met ADHD helpen beheersen. Wanneer je actief vaardigheden leert en regelmatig oefent, zul je grote verbeteringen zien.

    Wat zijn de concrete criteria voor de diagnose ADHD?

    Voor de diagnose ADHD gebruikt de geestelijke gezondheidszorg de criteria uit de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, gepubliceerd door de Ame-rican Psychiatric Association (DSM-IV; APA 1994). Aan elk van de vijf criteria (A-E) moet zijn voldaan om de diagnose ADHD te mogen stellen. In DSM-5 (APA 2013) zijn de criteria nagenoeg gelijk, waar deze afwijken, is dat aangegeven.

    A. Zes of meer van onderstaande symptomen van aandachtstekort of zes of meer van de symptomen van hyperactiviteit/impulsiviteit moeten aanwezig zijn. (DSM-5: vanaf 17 jaar minstens vijf symptomen.)

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 4 05-06-2014 10:28:39

  • 51 inleiding

    Symptomen van aandachtstekort

    Symptomen van

    hyperactiviteit/impulsiviteit

    Let vaak niet goed op details of maakt

    slordige fouten in schoolwerk, werk of bij

    andere activiteiten

    Zit vaak met handen of voeten te wriemelen

    of te schuiven op zijn stoel

    Heeft vaak moeite de aandacht te houden

    bij werk of spel

    Staat vaak op van zijn plek in de klas of in

    andere situaties waarin verwacht wordt dat

    hij blijft zitten

    Lijkt vaak niet te luisteren wanneer men

    rechtstreeks tegen hem praat

    Rent vaak rond of klimt op dingen in

    situaties waarin dat niet gepast is (bij

    adolescenten en volwassenen kan dit zich

    beperken tot subjectieve gevoelens van

    ongedurigheid)

    Volgt instructies vaak niet op en maakt huis-

    werk, klusjes of taken op het werk niet af

    (niet uit verzet of omdat de instructies niet

    begrepen zijn)

    Heeft vaak moeite zich rustig te vermaken

    of te spelen

    Heeft vaak moeite taken en activiteiten te

    organiseren

    Is vaak overenergiek of gedraagt zich alsof

    hij wordt aangedreven door een motor

    Vermijdt taken die een langdurige mentale

    inspanning vragen, of heeft daar een hekel

    aan

    Praat vaak onophoudelijk

    Raakt vaak dingen kwijt die noodzakelijk zijn

    voor taken of activiteiten

    Flapt er vaak een antwoord uit voordat de

    vraag goed en wel gesteld is

    Is snel afgeleid door externe prikkels Heeft vaak moeite op zijn beurt te wachten

    Is vaak vergeetachtig bij dagelijkse

    activiteiten

    Valt anderen vaak in de reden of legt beslag

    op anderen

    B. Een deel van de symptomen was al voor het zevende levensjaar aanwezig. (DSM-5: voor het twaalfde jaar.)

    C. Sommige negatieve eff ecten van de symptomen zijn aanwezig in twee of meer settings (bijvoorbeeld thuis en op het werk).

    D. Er moeten duidelijke aanwijzingen zijn van klinisch signifi cante handicaps in het sociaal functioneren of op het gebied van opleiding en werk.

    E. De symptomen doen zich niet uitsluitend voor in het beloop van schizofre-nie of een andere psychotische stoornis en zijn niet beter verklaarbaar op grond van een andere mentale stoornis (zoals stemmingsstoornis, angst-

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 5 05-06-2014 10:28:39

  • 6 behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    stoornis, dissociatieve stoornis of persoonlijkheidsstoornis. (DSM-5: ont-trekkingssyndroom van een middel).

    Hoe maak je onderscheid tussen de diagnose ADHD en normaal functioneren?

    Het klinkt alsof sommige van de symptomen uit de vorige paragraaf op bepaalde momenten voor vrijwel iedereen zouden kunnen gelden. De meeste mensen vin-den bijvoorbeeld dat ze soms gemakkelijk afgeleid zijn of moeite hebben dingen goed te organiseren. Dit gaat in feite op voor veel bestaande psychiatrische stoor-nissen. Iedereen voelt zich wel eens verdrietig, maar niet iedereen lijdt aan de klinische diagnose depressie. Dit is de reden voor de aanwezigheid van de criteria C en D. Wil de medische diagnose ADHD overwogen worden, dan moet de persoon in kwestie signifi -cante problemen hebben met een aantal aspecten in zijn leven, zoals op het werk, in relaties en/of op school. Deze twee criteria defi niren het probleem als in hoge mate onaangenaam voor de persoon in kwestie met sterk negatieve gevolgen voor bepaalde aspecten van zijn leven. Dit houdt in dat het probleem emotionele pijn veroorzaakt en dat het probleem verstorend werkt op iemands priv-leven, zoals op het werk, in relaties en/of op school. Niet alleen kan de diagnose pas gesteld worden als sprake is van lijden en negatieve eff ecten, maar deze moeten ook veroorzaakt worden door ADHD en niet door een andere stoornis.

    Hoe maken cognitieve variabelen en gedragsvariablen ADHD bij volwassenen erger?

    Cognitieve componenten (gedachten en opvattingen) kunnen de ADHD-symptomen verergeren. Iemand die iets als overweldigend ervaart, richt zijn aandacht op iets anders of denkt: ik kan dit niet aan ik wil dit niet doen ik doe het later wel.

    Gedragscomponenten zijn de dingen die mensen doen waardoor de symp-tomen kunnen verergeren. Concreet kan dit bestaan uit dat vermijden wat je moet doen of geen systeem hebben om taken te organiseren.

    Het model op de volgende pagina geeft weer hoe wij de invloed van ADHD op het leven van volwassenen zien.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 6 05-06-2014 10:28:39

  • 71 inleiding

    Volgens dit model zijn de kernsymptomen van ADHD biologisch van aard. Maar naar onze mening hebben ook cognitieve variabelen en gedrag invloed op de ernst van symptomen.

    Neuropsychiatrische kernproblemen, beginnend in de jeugd, maken eff ectief copinggedrag onmogelijk. Volwassenen met ADHD lijden per defi nitie chro-nisch sinds hun kinderjaren aan deze stoornis. Concrete symptomen, zoals snel afgeleid zijn, ongeorganiseerdheid, moeite taken af te maken en impulsiviteit, kunnen betekenen dat mensen met ADHD geen eff ectieve copingvaardigheden aanleren.

    Gebrekkige copingvaardigheden kunnen leiden tot falen en onder het eigen kunnen presteren. Clinten met deze stoornis presteren door dit gemis door-gaans continu onder hun kunnen of hebben ervaringen die ze als mislukkingen aanmerken.

    Onder eigen kunnen presteren en falen kan tot negatieve gedachten en opvat-tingen leiden. Een aaneenschakeling van mislukkingen kan tot gevolg hebben dat je al te negatieve ideen over jezelf vormt en taken benadert vanuit een nega-tief, disfunctioneel perspectief. De negatieve gedachten en opvattingen verster-ken het snel afgeleid zijn of vermijdingsgedrag.

    Negatieve gedachten en opvattingen kunnen leiden tot problemen met de stemming en vermijdingsgedrag versterken. Als gevolg van deze gedachten en ideen verleggen mensen hun aandacht nog sterker wanneer ze voor taken of pro-blemen staan, terwijl ook aanverwante gedragssymptomen kunnen verergeren.

    Het volgende model (oorspronkelijk gepubliceerd in Safren et al., 2004) laat zien hoe deze factoren met elkaar in verband staan.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 7 05-06-2014 10:28:40

  • 8 behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    Cognitief-gedragstherapeutische model van ADHD bij volwassenen

    Kernproblemen (neuropsychiatrisch) wat betreft aandacht inhibitie zelfregulering (impulsiviteit)

    Stemmingsproblemen depressie schuldgevoelens angst woede

    Negatieve gedachten en opvattingen(negatieve uitspraken over zichzelf, weinig zelfrespect)

    Achtergrond van falen onderpresteren relatieproblemen Geen compensatie-

    strategien zoals organiseren plannen (takenlijst) uitstellen, vermijdingsgedrag, afleidbaarheid aanpakken

    Functionele handicaps

    Is medicatie geen effectieve behandeling voor ADHD?

    Jazeker. Medicatie is momenteel de eerstekeus behandelmethode voor volwassenen met ADHD en tevens de methode die het meest is onderzocht. De verschillende soorten medicatie zijn: stimulantia, tricyclische antidepressiva en atypische an-tidepressiva. Maar een behoorlijk aantal individuen (tussen de 20 en 50 procent) die antidepressiva slikken, worden als nonresponders beschouwd. Een nonres-ponder is iemand wiens symptomen onvoldoende afnemen door medicatie of die geen medicatie tolereert. Ook volwassenen die wel tot de responders gerekend worden, vertonen doorgaans een afname in slechts 50 procent of minder van de kernsymptomen van ADHD. Op basis van deze gegevens bestaan aanbevelingen voor de beste behande-ling van volwassenen met ADHD uit een combinatie van psychotherapie met name cognitieve gedragstherapie en medicatie. Veel kernsymptomen van ADHD aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit kunnen door medicatie verminderen.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 8 05-06-2014 10:28:40

  • 91 inleiding

    Als medicatie werkt, waarom dan cognitieve gedragstherapie?

    Medicatie biedt geen concrete strategien en copingvaardigheden. Bovendien vereist de lagere algehele kwaliteit van leven waarmee ADHD bij volwassenen gepaard gaat onderpresteren, werkeloosheid of werk onder het ei-gen kunnen, fi nancile problemen en relatieproblemen extra interventies ter verbetering van de situatie.

    Bewijzen dat ADHD bij volwassenen een rele, of cieel erkende medische aandoening is

    Wij vinden het relevant om hier aandacht aan te besteden, aangezien ADHD in het verleden een controversile diagnose was. Onderzoek van de laatste vijft ien jaar heeft de validiteit van de diagnose aan-getoond. Wij zullen de controverse over de diagnose beschrijven en een overzicht geven van de bewijzen die experts ervan overtuigden dat het een veelvoorko-mende medische diagnose is die veel lijden en belemmeringen tot gevolg heeft .

    Psychiatrische en psychologische diagnoses zijn moeilijk te valideren verge-leken bij andere biomedische aandoeningen. ADHD bij volwassenen is een re-ele ziekte met een betrouwbare diagnose, die in de Verenigde Staten ongeveer 5 procent van de volwassen bevolking treft . [In Nederland komt ADHD bij 1 tot 3 procent van de volwassenen in de algemene bevolking voor. Bron: www. adhdbijvolwassenen.nl.] Van oudsher is ADHD bij volwassenen een controversi-ele diagnose geweest. En reden is dat psychiatrische diagnoses in het algemeen moeilijk te valideren zijn. Op veel andere medische terreinen kunnen artsen bloed onderzoeken, rntgenfotos nemen, een biopsie uitvoeren of de temperatuur van de clint opnemen om een diagnose te stellen. In deze gevallen vormen de dui-delijke medische bewijzen een aanvulling op het verhaal van de clint. Maar bij psychiatrische stoornissen is dat (nog) niet mogelijk. Artsen moeten de diagnose voor een psychiatrische stoornis uitsluitend stellen op basis van het verslag van de clint over zijn symptomen en hun eigen observaties van de clint of obser-vaties door anderen. Daarom hebben psychiaters en psychologen een methode ontwikkeld om psychiatrische stoornissen te classifi ceren op grond van clusters van symptomen die mensen vertonen.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 9 05-06-2014 10:28:41

  • 10 behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    Hoe valideren artsen psychologische of psychiatrische diagnoses? Om een psy-chologische of psychiatrische diagnose te valideren, bestuderen psychologen en psychiaters daarom zulke gegevens als de mate waarin getrainde individuen het eens zijn over een diagnose, de mate waarin de stoornis voorkomt in gezinnen (met inbegrip van onderzoek naar adoptie om de relatieve invloed te bepalen van biologie versus omgeving), neuro-imaging en neurochemische onderzoeken, en de mate waarin mensen met het betreff ende probleem eronder lijden. Dit is in voldoende mate gedaan voor ADHD bij volwassenen.

    Hoe weten we dat ADHD een echte diagnose is? In de afgelopen vijft ien jaar is genoeg wetenschappelijk bewijsmateriaal verzameld om te constateren dat ADHD een rele, legitieme medische aandoening is die lijden en handicaps tot gevolg heeft . Hiertoe behoort ook bewijsmateriaal dat de diagnose ADHD betrouwbaar is bij volwassenen en voldoet aan de normen voor diagnostische validiteit die ook voor andere psychiatrische diagnoses gelden. De kernsymptomen bij vol-wassenen bestaan uit tekorten in de aandacht, inhibitie en zelfregulering. Deze kernsymptomen hebben functionele handicaps tot gevolg, zoals slechte prestaties in studie en werk (zoals geringe vaardigheden in organiseren en plannen; snel verveeld raken; niet in staat langere tijd te lezen of de aandacht bij papierwerk te houden; dingen uitstellen; slecht tijdmanagement; impulsieve besluiten); geringe sociale vaardigheden (problemen met vriendschappen; verplichtingen niet na-komen; geringe luistervaardigheid; moeite met intieme relaties) en gedragspro-blemen (lager opleidingsniveau dan men op grond van aanleg zou verwachten; slecht beheer van fi nancin; moeite het huishouden te organiseren; chaotisch in routines). Meer bewijzen voor de validiteit van ADHD als diagnose komen uit onderzoek naar medicatieve behandeling, genetisch onderzoek naar onder meer adoptie en gezin, en neuro-imaging en neurochemie.

    Kinderen met ADHD worden groter. Schattingen van het aantal volwassenen met ADHD variren van 1 tot 5 procent. Dit komt overeen met schattingen dat ADHD 2 tot 9 procent van kinderen in de schoolgaande leeft ijd treft , en met vervolgonderzoek naar kinderen met de diagnose ADHD waaruit blijkt dat be-lemmerende ADHD-symptomen bij 30 tot 80 procent van de gediagnosticeerde kinderen nog aanwezig zijn op volwassen leeft ijd.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 10 05-06-2014 10:28:41

  • Hoofdstuk 2 Overzicht van het programma

    Doelen

    Informatie lezen over de totstandkoming van dit programma.

    Meer te weten komen over de problemen van volwassenen met ADHD die medicatief behandeld worden.

    Begrijpen waarom het programma tot dusver zon succes is.

    Begrijpen wat het programma inhoudt.

    Dit behandelprogramma is bedoeld om onder begeleiding van een cognitief-ge-dragstherapeut te worden uitgevoerd. De behandeling is ontwikkeld door het Cognitive-Behavioral Th erapy Program aan het Massachusetts General Hospital. Het is gebaseerd op de klinische ervaring van de auteurs, op inbreng van volwas-senen met ADHD en op publicaties over de behandeling van volwassenen met ADHD (Barkley, 1998; Hallowell, 1995; Mayes 1998; McDermott, 2000; Nadeau, 1995). Het is bedoeld voor mensen met de diagnose ADHD, die medicatie voor ADHD krijgen en een stabiel medicatieregime volgen. De strategien kunnen nuttig zijn voor volwassenen met ADHD die geen medicatie kunnen verdragen; wij hebben het programma echter alleen getest voor mensen die al medicijnen gebruiken.

    Hoe is het programma ontwikkeld?

    Klinische ervaring van de auteurs. Het programma is opgezet door een groep psychologen aan het Massachusetts General Hospital en de Harvard Medical School nadat zij clinten met ADHD in de MGH-kliniek behandeld hadden met cognitieve gedragstherapie. Zo is het oorspronkelijk voortgekomen uit de klini-sche ervaring van de auteurs, uit algemene principes van cognitieve gedragsthe-rapie en uit gepubliceerde klinische richtlijnen voor het werken met volwassenen met ADHD.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 11 05-06-2014 10:28:42

  • 12 behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    Inbreng van volwassenen met ADHD. Input in de ontwikkeling van het behan-delprogramma kwam ook van clinten met ADHD. Een van de auteurs voerde vraaggesprekken met een groep clinten die behandeld werden met medicatie, en informeerde met welk soort problemen zij te kampen hadden en wat naar hun mening zinvol zou zijn in het kader van een cognitief-gedragstherapeutische behandeling.

    De problemen die het meest genoemd werden door deze groep clinten waren: (1) organiseren en plannen; (2) afl eidbaarheid en (3) daarmee gepaard gaande angst en depressie. Andere zorgen hadden te maken met dingen uitstellen, woede be-teugelen en communicatieproblemen. Hieronder volgen voorbeelden.

    Organiseren en plannen

    Problemen met organiseren en plannen houden in dat het lastig is erachter te komen welke logische

    stappen gezet moeten worden om taken die overweldigend lijken te voltooien. Voor veel clinten

    leidt dit tot opgeven, uitstellen, angst en het gevoel incompetent te zijn en onder de maat te

    presteren.

    Wij hebben bijvoorbeeld meerdere clinten gehad die werkeloos waren of werk deden dat

    onder hun niveau lag, terwijl ze nooit echt goed naar een betere baan hadden gezocht. Het gevolg

    was dat ze geen baan hadden, of een veel te laag betaalde baan of een baan die onder hun niveau

    lag.

    A eidbaarheid

    Snel afgeleid zijn resulteert in problemen op school en op het werk. Veel van onze clinten

    vertelden dat ze taken niet konden afmaken omdat andere, minder belangrijke dingen op hun weg

    kwamen.

    Een voorbeeld is achter de computer gaan zitten om aan een project te werken, maar

    telkens internet opgaan om bepaalde websites of ebay-veilingen te bekijken. En student in ons

    programma, die alleen woonde, stond telkens als hij aan zijn scriptie ging zitten werken weer op

    om een of ander plekje in zijn at schoon te poetsen (hoewel de at al schoon genoeg was).

    Stemmingsproblemen (gepaard met angst en depressie)

    Naast de kernsymptomen van ADHD hebben veel van onze clinten problemen met hun stemming.

    Ze piekeren bijvoorbeeld over gebeurtenissen in hun leven en voelen zich verdrietig omdat

    ze onder hun niveau denken te presteren of dat inderdaad doen. Veel mensen met ADHD melden

    een sterk gevoel van frustratie bij taken die ze niet afmaken of niet zo goed doen als ze denken te

    kunnen.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 12 05-06-2014 10:28:42

  • 132 overzicht van het programma

    Is dit programma een succes?

    Ja! Ons onderzoek naar de behandeling wees uit dat het met mensen die dit programma voltooien in aanvulling op hun medicatie, signifi cant beter ging dan met mensen die hun medicatie bleven gebruiken maar het programma niet volg-den (Safren et al., ter perse). We voerden een gerandomiseerde gecontroleerde trial uit. Dit is de voor-naamste wetenschappelijke methode om te testen of behandelingen werken. De proef is gerandomiseerd in de zin dat clinten die meedoen aan het onderzoek, random uitgekozen worden voor de behandeling of voor de controlegroep. Aan ons onderzoek deden alleen clinten mee die met medicatie werden be-handeld maar nog steeds grote problemen ondervonden. Zij kregen f de in dit boek beschreven behandeling f helemaal geen extra behandeling (alle clinten bleven hun voorgeschreven medicijnen gebruiken). Het onderzoek gaf aan dat mensen die het programma volgden, na de be-handeling signifi cant minder ernstige ADHD-symptomen hadden. Dit werd be-oordeeld door onafh ankelijke beoordelaars die niet wisten of de proefpersonen wel of niet het programma volgden, en door de proefpersonen zelf die schrift elij-ke vragenlijsten over hun symptomen invulden. Volgens deze evaluaties namen de symptomen van clinten die het programma volgden, ongeveer 50 procent af terwijl de veranderingen in de symptomen van de controlegroep te verwaarlozen waren.

    Wat houdt het programma in?

    Het programma omvat regelmatige bijeenkomsten met een therapeut en huis-werk. Voor deze behandeling ga je naar bijeenkomsten met een cognitief-gedrags-therapeut en krijg je huiswerkopdrachten. Wij hebben gemerkt dat wekelijkse sessies het best werken. Zo heb je de kans de in de sessie besproken vaardigheden te oefenen in de periode tussen twee sessies in. Ook zit er betrekkelijk weinig tijd tussen twee sessies, zodat problemen met het uitvoeren van opdrachten snel opgelost kunnen worden en vragen over de methode worden beantwoord. Toen we eens in de veertien dagen sessies hielden, meldden clinten dat ze het moeilijk vonden omdat ze vergaten wat ze verondersteld werden in hun eentje te doen.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 13 05-06-2014 10:28:42

  • 14 behandelgids adhd bij volwassenen, clintenwerkboek

    De behandeling verschilt van traditionele psychotherapie. In feite heeft de behandeling meer weg van een cursus volgen. Elke sessie heeft agendapunten en in elke sessie krijg je huiswerkopdrachten. Oefenen is essentieel.

    Het programma houdt in dat je buiten de sessies oefent! Dat moet vanaf het be-gin duidelijk zijn! Wij hebben gemerkt dat veel clinten soortgelijke strategien in het verleden hadden geprobeerd maar het lastig vonden die te integreren in hun dagelijkse leven. Met andere woorden, de neiging om snel afgeleid en vergeetach-tig te zijn kan een obstakel vormen voor de behandeling. We zullen samen met jou eraan werken om je echt nieuwe gewoonten voor vele jaren te leren.

    Je zult de nieuwe vaardigheden net zo lang moeten oefenen totdat ze een tweede na-tuur zijn en je ze moeiteloos onthoudt en toepast.

    Je zult in de verleiding komen om op te geven, maar niet in het begin. In het begin zijn dingen nog nieuw en onbekend en daarom ook interessant. Mensen geven het meestal niet meteen bij de start al op. Het middenstuk is soms het zwaarst. Dat is de periode dat de nieuwigheid ervan af is, terwijl de vaardigheden nog geen gewoonte zijn geworden. Bij veel mensen is aanvankelijk sprake van verbetering, zelfs zoveel verbetering dat ze gaan denken de vaardigheden niet te hoeven gebruiken. Dan stoppen mensen met de behandeling omdat het werk niet meer nieuw en interessant is maar wel moeite kost; ze vallen terug, krijgen weer problemen en denken: ik heb geprobeerd te veranderen en ik kon het niet. Zo blijft de vicieuze cirkel van negatieve emoties en blijvende ADHD-symptomen in stand.

    Geef niet toe aan deze verleiding.

    Dit is misschien wel het moeilijkste aspect van het behandelprogramma. De sleu-tel tot verbetering is: op het juiste spoor blijven, het programma net zo lang vol-houden tot het gemakkelijk gaat. Oefenen.

    Het programma kent ups en downs; soms zijn er tegenslagen. Een down is zeker niet het moment om op te geven, maar om te leren van de dingen die voor-afgingen aan de terugslag en na te gaan hoe die in de toekomst aan te pakken zijn. Dit is buitengewoon belangrijk.

    Safren_clientenboek#3_5e.indd 14 05-06-2014 10:28:43