atuqpa chupan riwista 1°

130

Upload: carlos-alexander-espinoza-h

Post on 22-Mar-2016

354 views

Category:

Documents


17 download

DESCRIPTION

Revista de Ciencias Humanas en runasimi (quechua)

TRANSCRIPT

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011 - 12

Atuqpa Chupan Riwistapi rimaykunaqa qillqaqkunapa siminmi.

ATUQPA CHUPAN RIWISTA

Ayllunchikqa sunqu rurunchikpim

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12

Kay Riwistaqa lluqsimun sapa supta killam

Qullana

Pablo Andrés Landeo Muñoz

Atuqpa Chupan Ruwaqkuna

Edwin Chillcce Canales

Hans Enciso Choquehuanca

Carlos Alexander Espinoza Huañahui

Yuly Tacas Salcedo

Riwistapa uyanta ruwaq / Chuyanchaq

Alex Ramos Arancibia

Qillqa tinkuchiq

Yuly Tacas Salcedo

Yachachiqkuna yanapaq

César Itier

Gonzalo Espino

ISSN

2225 - 7268

Hecho el Depósito Legal

Nª 2011 - 14559

Maskaykuwaychik

[email protected]

991973638 / 276 2421

KAY RIWISTAPI

ATUQPA CHUPAN RIQSINAPAQ 7

ATUQPA RIMAYKUY

Yuly Tacas Salcedo / “Tunpallata cambiyanmanchik ichaqa mana

llunpaytachu”: Rimaspa Arquímides Tacas Chaupínwan 13

ATUQPA YACHAYNIN

César Itier / Kunan Piruwpi qichwa rimay 19

Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier / Kunan paraguaypi

guaraní rimay 27

Pablo A. Landeo Muñoz / José María Arguedaspa iskay willakuyninpi

runakuna qullusqanmanta ayllukunapa iñiyninkumantawan 33

Yuly Tacas Salcedo / Wañuypa musuq kawsayni: Inocencio Mamanipa

iskay harawinpi 55

Edwin Chillcce Canales / Ayllum chawpihina iskay tistimunyokunapi 63

ATUQPA YUYAYNIN

Sylvia Falcón / Takikuna uqarisqa 73

Pablo A. Landeo Muñoz / Pobrilla wakchalla 75

ATUQPA SUNQU RURUN

Gloria Cáceres Vargas

Huk-kaq taki 83

Iskay-kaq taki 84

Kimsa-kaq taki 85

Tawa-kaq taki 86

Pichqa-kay taki 87

Suqta-kay taki 88

Javier Heraud

El río / Mayum kani (Fredy Roncallapa runasimiman tikrasqan) 89

Saujina

Kuyakusqay allpallay 97

Mana piniyuq 98

Ranra ñanpi 99

Inocencio Mamani

Teofanoj Qutimunka 101

Teofanoq kutimunqa 102

Yachaynyojj jatun maestruyman 103

Yachayniyuq hatun mayistruyman 105

Fredy Roncalla

Puriq payachamanta 107

ATUQPA SIMIN

Los hijos de Babel. (Yuly Tacaspa ruwasqan) 111

Escritura Quechua en el Perú. (Pablo Landeopa ruwasqan) 113

Killalluqsimun / Cuando sale la luna. (Atuqpa Chupan ruwaqkuna) 117

Noqanchis: lliwpaq revistanchis / Likaykuy. (Atuqpa Chupan

ruwaqkuna) 119

QILLQAQKUNAMANTA 123

“José María Arguedaspa pachaq wata paqarimusqanpi”

–«Kawsayninchikqa qunqayllapiñachiki kanqa» nispam nirqanchik José María

Arguedas wawqinchikpa sunqu rurun tuqyasqan punchawmanta. Chimbote llaqtapi

puriq masinchikpa pampakusqan punchawpiqa waqaytapas llakikuytapas

qunqarispanchikmi, runakunapa chawpinpi paykunaman tikrakuspanchik

danzaqkunawanpas takiykurqanchik, tusuykurqanchik, ancha ayllusqa

wawqinchikpa munasqanpihina. «Kunan pachamantaqa yana puyukunawan

maytusqallam kawsakusunchik.» nirqanchiktaqmi. La Molinapa Cieneguillapa

urqunkunapi tayta Intipa kanchiriynin wañuykuchkaptin. «Chaynasqallam

wawqinchik runakunapa imayna haykayna kawsakusqankuta qawaykusunchik,

simillanchiktapas mana kicharispa, chiri wayrakunawanpas rawraq

rupaykunawanpas ñakaristin, mikusqapas mana mikusqapas.» Nispataqmi

nirqanchik Pachamamapa sunqunman Arguedasninchik yaykuykuchkaptin.

Chaymantaqa hanaymanpas uraymanpas puriykacharqanchikmi puyu

wayrakunallata millpuykuspa, chikankaray llakikuyninchikwan imayna mikuy

kasqantapas qunqarispa. Qapaq apukunapa, ñawpa willkanchikkunapa

munayninchiki karqa muspaypihina kawsaymanta rikcharispanchik, Watyakuripa

punchawninkunapihina musuq llamkaykunata kanchirinanchikpaq. Kayqayá

kunanqa, kay qipa runakunarayku, miski rimayllata qallayriykuchkanchik…

Hanaymanta Atuq qamñataqyá rimariykuy. Amayá ñuqallaqa, rinrillaykitapas

nanachiymanmi.

–Allinmi Uraymanta Atuq. Ñuqañataqyá rimaykullasaq, atistin mana

atistinpas.

–Rimaykullasqay mana allin kaptinqa pampachaykuyá, hinaspa qallariykuy.

–Llantullapi kawsaq masillay, watantin watantin mana rimaqpa qallunqa

sumaqllatam paskarikun utaqmi watarikurqun tinkusqalla rimaykuna sunqunchikta

kanchiriykuptin.

ATUQPA CHUPAN RIWISTANCHIK

RIQSICHINAPAQ

Mitmaqkunahinam ñawpa pachamantaraq kunan pachakama

purimurqanchik hanay urqukunapipas lamarqucha patanpi llaqtakunapipas. Chayna

purisqanchikpim Watyakurilla taytanchiktapas riqsirqanchik, Jose María Arguedas

wawqinchikwanpas puriykacharqanchik Obrajillopi Chimbote llaqtapipas. Paytam

kallpanchayarqanchik aswan challwasapa llaqtamanta qillqaykunanpaq, hyerru

makinakunamantapas, qullqiwan runakunapa sunqun ismusqanmantapas.

Arguedastaqa kanchiriykurqanchikmi ayllunchikkunapa qallariq ñawin

kasqanmanta, qullanan kasqanmanta. Chayna kaptinpas wañuyllamanta

qichuytayá mana atirqanchikchu. Wawqillay, runapa nanayninqa payllapam. Llapa

imata ruwaspanchikpas wañunanpaq nanaynintaqa manam atichwanchu

nanaychakuyta. Ñuqanchikqa, wawallaraq kasqanmantaraqmi Arguedasninchikta

qawarqanchik wañuywan takanakusqantapas…

–Hanaymanta Atuq, pisillatapas nanayninchikta qunqarispayá

rimaykusunchik kay qipa runakunawan, ñawichasqa waynakunawan Lima llaqta

patankunapi paykunawan tinkusqanchikrayku.

–Chikankaray llaqtapa sunqunpi tiyaykuspanchik, yachaysapa

wiraquchakunahina rimaykuchkanchik. Chaynaspanchikpas ñuqanchikqa manayá

kastillasimipichu rimanchik. Kunanpachapi atuqkunaqa imaynas runasimipi

rimanakuchkanmanku? nispankuchá wiraquchakunaqa tapukunku. Ariyá!

Ñawpapachapihinam kay llaqtaqa ñuqanchikpaña. Aswan chayna kananpaq,

willkakunapa apukunapa munayninkupihina kanchiriykusunchik wawqinchikkunata

Atuqpa Chupan riwistata paqarichinankupaq, kallpanchikwan kallpanchakuspanku

rimayninkuta mastarichinankupaq.

–Ji, Ji, Ji! Imaynanpitaq riwistankuta chupanchikwan suticharqaku?

(Wawqillay, suti churaypiqa ñuqanchiktapas llalliruwanchikmi. Pisillatapas manam

musyakurqanchikchu).

–Manayá, wawqi… Manayá musyakurqanchikchu. Ñuqanchikpi aswan

iñinankupaq saminchaykusun llamkayninkuta runasiminchik sumaqlla yupaychasqa

kananpaq.

–Tapunakurqanchiktaqmi «Ima suyutaq kay Perú suyuqa? imañataq

runakunapa sisihina ruwayninkupas, umankumanta kaynaña imakunata

8 / PUSAQ

Atuqpa Chupan Riwista

lluqsichiypas? upayanapaqhina wañuy kawsay rimaykunapa chawpinpi, llapantin

suyukunapa ayllunisqankupi chinkasqahina kawsakuyqa, imataq?» nispanchikmi

tapunakurqanchik, machasqahinalla uma muyuwan puriyninchikpi, anaqpacha

tuqpiqhina wasikunata qawa–qawarista, chay wasi ruwaykunapi

llamkapakuspanchik. Chayna purisqanchikpim runa wawqinchikkunataqa

riqsirqanchik, aqupampakunapi, urquchakunapa qichqankunapi

wasichakusqankutapas. Chay ayllukunapa sunqunmantam lluqsimun Atuqpa

Chupan Riwistaqa. Kunanpachakunapi imapaqtaq allin runasimillapi qillqaykuy?

Imapaqtaq ñawpa simillanchikpi hamutaykunaqa? Kay tapukuykunachá

wiraquchakunapa, mistikunapa siminpi, wakin wawqinchikkunapa siminpipas.

Ñuqanchikqa kutichisunchik: umanchikmanta ima hayka allin

paqarichimusqanchikkqa llapanchikpam. Runasimipi rimaypas, hamutaypas

allinmi, llapa imakunamanta qillqayqa aswan allinmi. Runasimiqa sisihina

runakunapa siminraqmi, chaymi mana qullunanpaq rimana, qillqana, riwistakunata

maytukunatapas paqarichispa mastarichina llapantin pachapi suyukunapi.

Hanaymanta Atuq, wawqinchikkunaqa llamkayta atinqakum… Atinqakun!

–Chaynam kanqa wawqiy, chaynam kanqa! Ñuqanchikqa yachanchikñam.

Pacha tikraymi musuqmanta qallarin!

Perú, aya marqay killa, iskay waranqa chunka hukniyuq watapi.

ISQUN / 9

Atuqpa Chupan Riwista

ATUQWAN RIMAYKUY

“Tunpallata kambiyachmanchik ichaqa ama yunpaytachu”

Arquimedes Tacas Chaupínwan rimasqanchik

Yuly Tacas Salcedopa ruwasqan

Kay qallariq riwistanchikpim,

rimaniku Santiago de

Lucanamarca distrito, provincia

Huanca Sancos, departamento

Ayacucho runawan, paypa

sutinqa Arquímedes Tacas

Chaupínmi. Payqa achka

watatañam arpachanta tukakun,

chaymanta kay kimsa qayna

watakunapim hatun atipanakuy

navideño “de músicos y bailarines” sutiyuqpi primer pwistupi lluqsimurqa.

Lima llaqtamanqa chayamurqa warmalla kachkaspanraq, chay sasachakuy

waranqa isqun pachak pusaq chunka kimsayuq watakunapi. Payqa sullka

wawqinkunata aparikamuspa kay hatun llaqtaman ripukamurqa. Manañam

allinñachu kawsanankupaq llaqtankuqa karqa. Chayraykum, kay Lima llaqtapi

imakunapipas llamkaspa kawsakurqa, chaynalla arpatapas tukakurqa, ichaqa mana

chaytallachu yachan guitarra, violintapas tukarqam, chaymantaqa arpachawan

allinta tinkurquspan manaña saqinakunkuchu, chaynaspallanmi kawsakullan.

Mana pipas yachachirqachu arpa tukayta, kikillanmi huk arpistakunata qawa-

qawaspa yacharqa, chaynam nin: “Taksaymantaraq arpa tukayta yacharqani, wakin

musikukunata qawaspa kikillaymi yacharqani. Manam pipas yachachiwarqachu.

Ñuqaqa yacharqani tukaytaqa secundaria nisqan tukuruspayña”. Kayta ruwaspa

payqa yunpaytam kusikun chay llapa runamasinkunata tusuchispa takirichispa

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011 - 12, pp. 13 - 15

Cortesía: Centro Social Asunción de Erpa.

Atuqpa Chupan Riwista

anchatam paytaqa kuyanku takikuynintahina. Kaytapas musiyanmi huk runapa

llaqtanman rispanpas. Chaymi huklawkunapi kustumbrinta mastarichin mana pipas

qunqananpaq.

Chaymanta willawanku llaqtanpi chay ñawpa fiyestakuna imayna

kasqanmanta: “Punta fiestakunaqa karqa lliw, lliw participaq uchuy hatun runakuna;

pachahinallanwanmi tusuqkunapas tusukurqaku mana riki karqachu chay

wachakakuna, vistimintakuna, unifurmikunapas, chayta qawarqani Navidad1

tusuqta warmallaraq kachkaspay, hinaptinpas manayá qullqillapaqchu chay

tusuqkuna tusurqachu”. Kayta nispan, payqa niwanchik imayna kunanqa hukman

tikrakun kustumbrinku: “Kunan punchawqa manañam runamasiykunaqa

ñawpahinallachu pinsanku, huk runakuna hamusqanraykum „sectas

evangelistaskuna‟ fe nisqanninchikqa asllaña, hinaspanmi ñawpa tradicionkunaqa

chinkachkanñam hukmanmi kunan watakunapi rikurimuchkan”

Chaykunan llaqtanpi rikurichkan, ichaqa wakin runamasinkunaqa huklaw

llaqtamanta apamunku hukman kustumbrikunata, chayta pay nisqanpihina ruwanku

“qunqaspataq icha mana yachaspankutaq chay kustumbrikunata musuq ruwana

nispanku, apamunku”. Kayta Arquimedes Tacas achka watamantaña llaqtanta

kutispa qawarqa, chaymanta nin: “ñuqapa allinmi tunpallata cambiyanmanchik

ichaqa mana yunpaytachu, custumbrinchiktaqa rispitananchik „estilunchikqa

hukllam‟ mana achkachu”. Chaypitaq chay wakin runamasinkunapa

rikchayninkunapi allinllam apamusqan ichaqa manataq llapayninpaqqa chaynachu.

Chaymanta paypas niwanchik imayna chay: “„encargadukunapas‟ manañam

ñawpahinallachu fiyestata ruwanku, hukmantaña”, hinaspanmi hamutan

“paykunaqa mana kwintata qunkuchu utaq yachaytukuspa huk custumbrikunata

ruwachkanku kustumbrinchikmi nispanku”.

Chaytam rimaynin tukunanpaq niwanchik: “Chaynállach kambio, modernidad

chayarun runakunapa llaqtaman. Kunanqa ímach kay watakunapi kanqa”

14 / CHUNKA TAWAYUQ

1 Kay tusuytaqa huk llaqtakunapi Wayliyawanmi sutichanku, ichaqa provincia Huanca Sancuspiqa

tawantin distritunpi Navidad tusuywanmi sutichanku. Kay tusuytaqa watan watan ruwanku 25 diciembre

killapin utaqmi Bajada de reyespipas enero killa qallaykuqta niñucha Jesusta muchaspanku. Kay

fiyestapi iskay utaq tawa kumparsakuna plazapi tupaykunku, chaypim musikukuna, tusuqkunapas

tukuy punchaw atipanakunku.

Yuly Tacas Salcedo

Payqa kay hatun llaqtaman

chayamuspan arpachanta, kustum-

brinkunata apakamurqa, chaylla

kunan punchawkunaqa wakin

runamasinkunawan “Navidadtapas

kaypim musuqmanta kawsarirqa-

niku llapam ayllu masiykuwan”.

Ñawpa pachakunapi, kay

kustumbriqa mana karqachu

chaymanta paykunaqa paypa

nisqanpihina “institusiyunta furmaruniku chayta ruwaniku kay Lima llaqtapi

llaqtayniykupi ruwasqanhinatam”. Chay Federación Distrital de Instituciones de

Lucamarca, FEDIL nisqanpi distrito de Lucanamarca llapa anexunpiwan sapa wata

kimsa dumingo punchaw enero killapim huñunakuspanku kustumbrinmanhina kay

hatun llaqtapi ruwanku. Kayta ruwaspa paykunaqa kustumbrinta mana chinkachiyta

munankuchu, astawan wawankunapa sunqu rurunpi mastarikunanta munanku.

CHUNKA PICHQAYUQ / 15

Cortesía de Wilfredo Tacas Chaupín

ATUQPA YACHAYNIN

Pisi rimayllapi:

Kaypim rikusun imayna Piruwpi qichwasimi kunan kasqanta, sapa

departamentonkunapi qichwa-rimaqkunap hayka kasqanta chaykunapi

achkayasqanta pisiyasqanta ima, imayna Estado liykunata paqarichispa

qichwasimiman sayapakusqanta, iskuylakunapi kulihyukunapi qichwasimi

yachachinanpaq kamachimusqanta.

Aysaqnin rimaykuna:

Qichwarimay, runasimi, Piruw, ley

Piruwmi wakin qichwa-rimaq llaqtakunamantaqa achka qichwa-rimaqniyuq.

Kunanqa qichwasimiqa pallqa ñanmanchus-hinam chayachkan: kawsariymanchus

icha chinkapuymanchus purichkan? Hukmantaqa mana ñawpaq kay rimayqa

kunanhina yupaychasqachu karqan: kunanqa radiopi, liwrupi, internetpi,

peliculakunapipas uyarichikuchkan; hinaspa qipaman rikunanchikpihina kikin

Estadom leykunata paqarichispa qichwasimiman sayapakun, wakin iskuylakunapi

* El habla quechua en el Perú actual

1 Institut National des Langues et Civilisations Orientales (París, Francia). Zenobio Ortizpa Lydia Cornejopa yanapasqanmi qichwasimiman tikrani. Carmen Gonzáleztam usparani, aradisini cuadrokuna rurasqanmanta.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 19 - 26

KUNAN PIRUWPI QICHWA RIMAY*

César Itier1

qichwasimimanta liyiyta qillqayta yachachillantaqmi. Hukmantataqmi hatun, huchuy

llaqtakunapi tiyaq qichwa-rimaqkunaqa kastillanuta yachaspa manaña qipa wiñay

warmakunaman qichwasimita rimapunñachu. Kaypim willarisqayki imayna Piruwpi

qichwasimi kunan kasqanta, qichwa-rimaqkunap hayka kasqanta, imayna leykuna

kasqanta ima.

1. Haykam maypim qichwa-rimaqkuna kan?

Pasaq censokunam kayhinata qichwasimipi ñawi kichaqkunata yuparqan:

Manachus-hina chayqa allin yupasqaraqchu:

1. wakin runakuna censo ruraqpa ñawpaqninpi pakakuspa « yo no hablo

quechua » niptin;

2. censo ruraqkuna karupi kaq huchuy istansyakunaman mana chayayta

atiptin;

3. iskaynin simipi ñawi kichaqkuna mana qichwa-rimaqkuna ukupi

yupasqa kaptin.

Chaymi riki qichwa-rimaqkunaqa qanchis utaq pusaq millonesman

chayanman. Paykunamantaqa tawa millon kuraqraqchá Piruw llaqtapi kanman.

Hatun llaqtakunaman ripuq runakunaqa pisillatam qipa wiñay

warmakunaman qichwa rimayninta saqin. Wakin kampukunapipas kaqllataqmi

runakuna manaña wawan qichwasimi yachananta munanñachu. Chaymi qichwa-

rimaqkunaqa kastillanu-rimaqkunawan tupanachisqaqa Piruwpi pisillam kapun.

1940 watap censonmanhina Piruw runakunamantaqa yaqa kuskanninmi

qichwasimipi ñawi kichaqkuna karqan. 1993 watap censonmanhinataqmi pichqa

Atuqpa Chupan Riwista

20 / ISKAY CHUNKA

Perú 3 730 000

Ecuador 500 000

Bolivia 2 100 000

Argentina 300 000

Colombia 20 000

Llapanmi 6 650 000

watayuq pichqa kuraq watayuqkunamantaqa pachakmanta chunka suqtayuq suqta

-partiyuqnin (16,6%) « qichwasimipim ñawita kicharini » nispa nirqan.

KAYHINAM PASAQ CENSOKUNAMANHINA PIRUWPI QICHWASIMI RIMAQKUNA

2007 watap censonmanhinaqa kay departamentokunam achka qichwa

rimaqniyuq: Apurimaq, Wankawillka, Ayakuchu, Qusqu, Punu, Anqash, Wanuku.

Wakin 18 departamentopipas qichwasimitaqa rimallankutaqmi manaña qichwa-

rimaq achka kachkaptin.

2007 WATAP CENSONMANHINA

KAY DEPARTAMENTOKUNAM ACHKA QICHWA-RIMAQNIYUQ

César Itier

ISKAY CHUNKA HUKNIYUQ / 21

1940 1993 2007

llapan

pirwanukuna

7 023

111

22 639

443

28 220

764

qichwa

rimaqkuna

3 300

862

3 750

442

3 728

136

47% 16,6% 13,2%

pachakmanta hayka kasqan: yupaynin:

QICHWA KASTILLANU QICHWA KASTILLANU

Apurimaq 71,5% 28,1% Qusqu 545 393 485 609

Wankawillka 64,6% 35,1% Lima 479 347 7 205 669

Ayakuchu 63,9% 35,7% Punu 441 174 387 580

Qusqu 52,0% 46,3% Ayakuchu 347 413 194 094

Punu 38,5% 33,8% Anqash 303 081 653 159

Anqash 31,6% 68,1% Wankawillka 259 251 140 862

Wanuku 28,9% 70,6% Apurimaq 255 692 100 489

Lima 6,2% 93,2% Wanuku 194 833 475 958

Rikusqanchikpihinaqa pichqa pachak waranqahinam qichwa rimayniyuqkuna

Lima departamentopi tiyan. Paykunamantaqa pachakmanta isqunchunka

pichqayuqninmi Lima Metropolitanapi tiyan (INEI 2008). Chayqa chaychika Lima

departamentopi qichwasimi rimaqkunam Qusqu departamentopi runakunaman

aypachkanña. Tukuy Piruw llaqtakunamantapas Lima llaqtam kunanqa achka

qichwa-rimaqniyuq. Chay qichwa-rimaqkunaqa pisillatam qipa wiñay

warmakunaman qichwa rimayninta saqin. 2007 watapi pachak pirwanumanta isqun

kimsa-partiyuqninmi (9,3%) llaqtapi tiyaspa qichwasimita yacharqan, kimsachunka

qanchisniyuq pichqa-partiyuqnintaqmi ayllupi tiyaspa yacharqan (37,5%). Qusqu

llaqtapipas qichwasimiqa kastillanuwan kuchunchachikunmi: 1993 watap

censonmanhina pichqa watayuqmanta chunka tawayuq watayuqkama warmakunap

pachakninmanta chunka hukniyuq isqun-partiyuqninmi (11,9%) « qichwasimipim

ñawita kicharini » nispa nirqan (INEI 1994). Chay qichwa-rimaq warmakunaqa

kampumanta hamuqkunachá riki. Qusqu llaqtapi tiyaqkunaqa manachus-hina

chaypi nasiq wawankunaman qichwasimita saqinchu. Chayqa hatun llaqtakunaman

hamuqkuna achka kaptinmi 1993 watamanta 2007 watakama qichwasimipi ñawi

kichaqkunaqa llapan pirwanukunap chunka kimsayuq iskay-partiyuqllanman

chayan (13,2%).

1993 watamanta 2007 watakamaqa qichwasimipi ñawi kichaqkuna ichaqa

achkayanmi yaqa pachak waranqa runamanhina, ayllu runa achka wawayuq kaptin.

Chayqa qichwa-rimaqkunaqa kunanhinachá qipa watakuna kanqa, may

lawkunapiqa ichapas achkayanqa.

Andrés Chirinospa rikuchiwasqanchikpihina2 (1998: 455), runap wakcha

kayninmi qichwasimita kawsachintaq qintichintaq. Chakrallamanta uywallamanta

kawsakuqkunam qichwasimita kawsachichkan. Chaymi Piruwpa wakcha-wakcha

kaq chunka provinciankunapiqa pachak runamanta pusaqchunka kimsayuqnin

(83%) Piruwpa huknin ñawpa rimayninpi ñawinta kicharirqan. Runakuna hatun

llaqtakunaman hamuspa, rantiywan purispa, istudyaspa wakcha kaynin

tukukuchkaptintaq « qichwasimita amaña rimasaqñachu » nispa nin qichwasimiwan

Atuqpa Chupan Riwista

22 / ISKAY CHUNKA ISKAYNIYUQ

2 CHIRINOS, Andrés, « Las lenguas indígenas peruanas más allá del 2000 », Revista Andina, Año 16, N° 2, diciembre 1998, pp. 453 - 479.

mana imaman aypaspa. Chaymi qichwasimi qintiykukuchkan. Pitaq wakchakunap

simintari rimayta munanman?

Runakuna hatun llaqtakunaman ripuptinmi qichwasimipi ñawi kichaqkunaqa

1981 watamanta 2007 watakama kay departamentopitaq pisiyan chay

departamentopitaq achkayan. Kay cuadropi rikusqanchikpihina qichwa-

rimaqkunaqa 1981 watamanta 1993 watakama Limapi yapaykukupun. Yachanchik-

hinam chay watakunapiqa sipinakuy karqan, chaymi achka ayllu runakuna Lima

llaqtaman ripunku. Hinaspa kaytapas kay iskay cuadrokunapi rikullasuntaq:

Ayakuchumanta Wankawillkamanta hamuq runakunam Limapi tiyaq qichwa-

rimaqkunata achkayaykuchin: Ayakuchu departamentopi pachak

tiyaqkunamantaqa iskaychunka pichqayuqninmi (25%) chay sipinakuy timpupi

astakun. Chay sipinakuy timpu tukukuptin Ayakuchu Wankawillka

departamentokunapi qichwa-rimaqkuna achkayayta qallaykullantaq, chaypi qipaq

runakunap wawan nasiptin, ripuqkuna kutiptin. Limapitaqmi qichwa-rimaqkuna

pisiyayta qallarin ayllunman kutipuptin, Limapi qipaq runakuna warmankunaman

qichwa rimayninta mana saqiptin.

1981, 1993, 2007 WATAKUNAP CENSONKUNAMANHINA

ACHKA QICHWA-RIMAQNIYUQ DEPARTAMENTOKUNAPI

QICHWASIMIYUQKUNAP ACHKAYASQAN PISIYASQAN

César Itier

ISKAY CHUNKA KIMSAYUQ / 23

KAYPIPAS RIKUSUN

QICHWASIMIYUQKUNAP CHAY KIKIN ACHKAYASQANTA PISIYASQANTAPAS

2. Estadop imakuna qichwasimipaq rurasqan

1975 watapim qichwaqa Piruwpi oficial nisqa chaninchasqa rimayman tukun,

kastillanuwan qichwasimiwan kuskalla purinanpaq. Chay watakunapiqa Piruw

llaqtallapim America Latinapi chayhina leyta rikurichirqanku ñawpa rimayninta

hanaqman lluqsichinanpaq. Chay leywanqa qichwasimi aswan yupaychasqa karqan,

kunankamapas rikurin chay leypa qichwasimi sayarichisqan. 1979 watap, 1992

watap constitucionninkunaqa manam qichwasimita Piruwpa chaninchasqa

siminpaqchu riqsikurqan. Aswanmi kunan constitucionqa 1992 watapi

paqarichisqaqa nin:

« Leypa nisqanmanhina » nispaqa « departamentokunam leyta paqarichispa

ñawpa siminkunata chaninchanman » ninmi. Chaymi wakin region gobiernokunaqa

ordenanza regional nisqata ruran ñawpa rimayninta chaninchananpaq. 2007 disimri

killap 30 punchawninpim Qusqu llaqtap gobiernon ordenanzata paqarichispa nin

« qichwasiminchiktaqa regionninchikpa hinantin iskuylakunapi colegiokunapi

Atuqpa Chupan Riwista

24 / ISKAY CHUNKA TAWAYUQ

universidadkunapipas yachachichunku » nispa, « pi autoridadpas funcionariopas

qichwasimitaqa yachananpunim pisillatapas » nispa. Hinallataqmi 2008 marsu

killap 19 punchawninpi Ayakuchu llaqtap gobiernon kastillanusimita qichwasimita

ashaninkasimita ima chaninchasqa siminkunapaq riqsikupun, primer grado de

primaria nisqamanta quinto de secundaria nisqakama tukuy iskuylakunapi

qichwata utaq ashaninkata yachachinanpaq kamachispa. Apurimaq llaqtataqmi

2007 hulyu killap 26 punchawninpi kamachin ima gobierno regionalpa

paqarichisqan qillqakunapas kastillanupi qichwasimipiwan ima rikurinanpaq:

publicidad nisqapi, tukuy impresokunapi cartelkunapi letrerokunapi medios de

comunicación nisqapipas.

1997 watamantapachaqa qichwa-rimaq aymara-rimaq llaqtakunapi chay

simikuna yachayqa allinmi poder judicial nisqapi puesto qusunaykipaq. 2001

watamantataqmi jueces de paz nisqakunaqa chay simikunata yachanan chay

llaqtakunapi llamkananpaq. Hinallataqmi medicina derecho carrerakunapipas

qichwasimita istudyana, ichaqa universidadkunaqa pisillatam yachachin.

1975 watapi Piruw qichwasimita chaninchasqa siminpaq riqsikuptinqa

« sapa qichwa rimaykunapaq qillqayta rurallasuntaq » nispa nirqan. Chaymi

Alfabeto Básico Quechua nisqata rurarqan 1975 watapi leywan paqarichispa.

1976 watapitaqmi Ministerio de Educación gramaticakunata diccionariokunata

rurachispa tukuy iskuylakunaman aypun. Chayqa pichqa qichwa rimaypim karqan:

qusqu-qulla simipi, chanka simipi, wanka simipi, waylas simipi, kashamarka simipi

ima. 1985 watapim Piruw gobiernoqa qichwasimipaq alfabeto nisqata

chanincharqan 1975 watapi rurasqantahina, kimsa vocalniyuqtañataq.

Kunankamapas manaraqmi estandar nisqa simi kanchu televisionpaq

piryudikukunapaqpas, hinallataqmi chay sapa pichqa rimay nisqaypaqpas.

Chayqa qichwasimi yachaqkunap qillqaqkunap makinpiña.

1975 watamantapacha Piruwpa ñawpa rimayninkunapaq Estadop

rurasqankunaqa pisilla kachkaspa waranqa-waranqa kampupi iskuylapim

iskaysimipi yachachiyta puririchin, achka mayistrukunatam iskaysimipi

yachachirqan, achka-achkatam qichwasimipi liwrukunata paqarichin Ministerio de

Educacionpa rurasqanta ONG nisqakunap rurasqantapas. Wakin

universidadkunapipas iskaysimipim yachachiqkunata yachachin. Chayqa

César Itier

ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ / 25

kaykunam: Universidad Santiago Antúnez de Mayolo (Waras llaqta), Universidad

Nacional de Educación (Lima llaqta), Universidad Nacional del Altiplano (Punu

llaqta). Qichwasimi mana qiparikunantam educacion bilingue nisqaqa munan,

qipa wiñaykunaman qichwata saqiyta munan; pirwanukunap sumaqlla

riqsinakunanta yupaychanakunanta, qipa watakunapi mana chiqninakuspa allin

kawsayta tarinantapas munallantaqmi.

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

INSTITUTO NACIONAL DE ESTADÍSTICA E INFORMÁTICA, Censos

Nacionales de Población y Vivienda, 1981, 1993 y 2007. En: http://

www.inei.gob.pe/.

CHIRINOS, Andrés, Perumanta hatun kamachina. Constitución política del Perú,

1993. Traducción de Andrés Chirinos Rivera. Lima, Fondo Editorial del

Congreso, 1993.

CHIRINOS, Andrés, “Las lenguas indígenas peruanas más allá del 2000”. En:

Revista Andina, Año 16, N° 2, diciembre 1998, pp. 453 - 479.

Atuqpa Chupan Riwista

26 / ISKAY CHUNKA SUQTAYUQ

Pisi rimayllapi:

Kunanqa Paraguaymi Sud Americapi anchata kallpancharikuchkan ñawpa

siminkuna huqarinanpaq. Paraguaypiqa guarani sutiyuq ñawpa simintam yaqa

llapallan runa riman. Kaypim rikusun imayna kay guaranisimip Paraguaypi

ñawpaqmanta kunankama kawsasqanta, waytarinanpaq Estadop leykuna

paqarichisqanta, chay leykuna chanintapuni huntachinanpaq ima sasa

puriykunawanpas tupasqanta.

Aysaqnin rimaykuna:

Guarani, Paraguay, ley

Kunanqa Paraguayllam Sud Americapi anchata kallpancharikuchkan ñawpa

siminkuna huqarinanpaq. Hinaspapas Paraguayllapim yaqa llapallan runa riman

ñawpa siminta: pachakmanta isqunchunkanmi (90%) guaranisimita riman. Guarani

-rimaqkunaqa qanchis millonman chayan2. 2010 watapim Paraguay nasyunqa

rimayninkunamanta leyta paqarichin, Ley sobre lenguas sutiyuqta. Chay leyqa

kastillanutawan guaranitawanmi Estadop tukuy puriyninpipas kuska kananpaq

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 27 - 32

Kunan Paraguaypi guarani rimay*

Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier1

* El habla guaraní en el Paraguay de hoy

1 Zenobio Ortizpa Lydia Cornejopa yanapasqanmi qichwasimiman tikrayku. Sophie Baillonwan Joséphine Castaingwan INALCOpi (Institut National des Langues et Civilisations Orientales - París, Francia) qichwata istudyarqan. César Itier, Lydia Cornejo, Zenobio Ortiz INALCOpi qichwasimita yachachin.

2 Argentinap noroeste provinciankunapim 100 000 guarani-rimaqkuna kan, Buenos Aires llaqtapi 200 000 rimaqkuna tiyan, Sao Paolo llaqtapitaq 100 000 rimaqkuna tiyan.

churan. Kaypim willarisqaykichik imayna kay guaranisimip Paraguaypi

ñawpaqmanta kunankama kawsasqanta, Estadop leykuna paqarichisqanta, chay

leykuna chanintapuni huntachinanpaq ima sasa puriykunawanpas tupasqanta.

1. Guaranisimip ñawpaq kawsaynin

Guaranisimiqa achka simiwan kuskam aylluchasqa. Chay simikunaqa tupi-guarani

sutiyuq ayllum. Tupi-guarani simikunataqa manam Paraguayllapichu runakuna

riman: Argentina, Brasil, Guayana Francesa, Peru, Bolivia llaqtakunapipas

rimallantaq. XVI siglopi ispañulkuna Americaman chayamuptinqa Bolivia

yunkakunamanta Brasilpa lamarqucha patankamam Paraguaypipas

guaranisimitaqa runakuna rimarqan. Ispañulkuna pisilla kaspam llaqtayuq

warmikunawan kasarakuspa chay llaqtayuqkunawan ayllunchakurqan. Chaymi

mestizo runa rikuripun, kastillanuwan chaqrusqa guarani rimayniyuq. Chay rimayqa

guarani criollo sutinchasqam. Wakin runakunataqmi ispañulkunawan mana

chaqrunakurqanchu. Jesuitakunap hatarichisqan llaqtakunapi reduccion sutiyuqpi

tiyarqan. XVII siglopim jesuitakunaqa guaranisimita qillqanapaq hukllacharqan,

hinaptinmi guaranisimimanta qillqakuyqa guarani runakunamanpas mastarikurqan.

1768 watapi jesuitakuna qarquchikuptinmi reduccionkunapi rimasqa guaraniwan

guarani criollo nisqawan huñunaykukun, chaymi Jopará sutiyuq kunan rimasqa

guaranisimiqa XVIII siglo tukuyta rikurirqan.

XIX, XX siglokunapitaqmi guaranisimiqa Paraguay llaqtayuqkunap kikin

unanchayninman tukurqan, Argentina, Brasil, Uruguay 1868-1870 watapi

awqamuptinku, hinaspa 1932-1935 watapi Paraguay Boliviawan awqanakuptin ima.

Guaranisimipim chay awqanakuypi paraguayokunaqa qillqata apachiq, hinaspapas

guaranipim awqanakuyman riq runakunap takiynin kaq. Hinantin ejercitopas yaqa

guaranisimillatam rimaq, soldadokuna guarani-rimaq kampu runakunalla kaptin.

General Stroessner dictadorqa –1954 - 1989 watakunapim kamachikun–

unanchaytahinam guaranisimita hapipakurqan, manataqmi imatapas rurarqanchu

chay simi kallpachananpaqqa. Chaymi una-unay mana guaranisimipi achkatachu

qillqarqanku. Chay watakunapiqa guaranisimipi literaturapas manam ancha

karqanchu.

Atuqpa Chupan Riwista

28 / ISKAY CHUNKA PUSAQNIYUQ

2. Guaranisimip kunan kawsaynin

Kunanqa pachak paraguayomanta tawachunkanmi (40%) guaranisimillata riman.

Pachak paraguayomanta qanchisllanmi (7%) kastillanullata rimaspa mana

guaranisimita yachanchu.

Paraguayokunamantaqa kuskanninmi chay iskaynin simita riman,

wakintaqmi wak Paraguaypa ñawpa siminkunata riman. Achka kampu runam

guaranita riman: kampupiqa pachak runamanta qanchischunka tawayuqninmi

(74%) sapa punchaw guaranisimillata riman, iskaychunka kimsayuqninmi (23%)

iskaynin simita riman. Hatun llaqtakunapipas guaranisimita rimallankutaqmi:

Asuncion llaqtapi pachak tiyaqkunamanta tawachunka hukniyuqnin (41%) wasinpi

kastillanullata rimaptinpas chay kikin llaqtapi tawachunka isqunniyuqninmi (49%)

iskaynin simimanta wasinpi riman.

Kastillanusimim medios de comunicación nisqapi guaranisimita llallin:

piryudikukunaqa kastillanusimipim; yaqa religionmanta qillqasqakunallam

guaranisimipiqa. Televisionpipas maynillanpim guaranisimipiqa willakun. Aswanmi

achka llaqta radiokuna guaranisimipi uyarichikun, yaqa llapanqa comunidad

religiosakunap rikurichisqanmi. 2006 watapim paqarirqan guaranisimipi

piryudikuqa, Ára sutiyuq. XIX siglomantapacha mana guaranisimipi piryudikuqa

karqanchu. Kunanqa sapa killam publicakuchkan, qipamanqa sapa simana sapa

punchawchá publicakunqa.

Estadop oficinankunapipas kastillanupim riman, kastillanullapitaqmi qillqan.

Estadop kumun empleadonkunawan ichaqa guaranisimipim runakuna riman,

qillqanapaqtaqmi kastillanullapi. Tribunalkunapipas hinallataqmi guaranisimita

rimanman, huwis ichaqa kastillanullapipunim chaninchan, sintinsyan.

3. Estadop leykuna paqarichisqan

1989 watapi democracia kutiykamusqanmantapacham Estado paraguayoqa nin:

« guaranitaq hispanotaq kasun, chayraykum llapan warmakunapas guaranisimita

Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier

ISKAY CHUNKA ISQUNNIYUQ / 29

kastillanusimitawan iskuylapi yachanan. » Kunan Paraguayqa iskaynin

paqariynintam yupaychan: kastillanusimiwanmi huk nasyunkunawan kuska puririn,

guaranisimiwantaqmi Paraguayo kasqanta rikuchin. Chaymi 1992 constitucionqa

nin « guaraniwan kastillanupiwan Paraguaypa oficial nisqa chaninchasqa simin »

nispa, « Warmakunatapas iskuylaman riyta qallariptinqa chay iskay simimanta ñawi

kichasqan simipipuni yachachina » nispa, « Huknin simitaqa segunda lengua

nisqatahinam yachachinan » nispa. Chaymi iskuylakunapi colegiokunapi

universidadkunapipas chay iskaynin simitaqa yachachinapuni. Estadoqa 2020

wataman chayaspa sipaswaynakuna iskaynin simi rimanantapuni munan.

Ministerio de Educacionmi kamachimusqanpa imayna purisqanta qawan:

mayistrukunam warmakunap musuq yuyayman tikrakusqanta rikun. Guarani-

rimaqkunaqa iskuyla awlapipas manañam upallallañachu kapun, aswan

rimarinñam. Kawsayninta rimayninta yupaychallankutaqmi, manañam « guaraniqa

ñawsa kampu runap simillanmi » nispa ninkuchu. Kastillanu-rimaqkunataqmi

guaranisimi gramaticayuqllataq kasqanta yachapun. Kaytapas riparan:

guaranisimipiqa ñawpa kawsayta rimaspa kunan kawsayninchikta

rimallachwantaqmi. Asuncion llaqtapi qullqiyuq kastillanu-rimaq sipaswaynakuna

ukupi tapukuy karqan. Chay tapukuyqa qawachirqan chay sipaswaynakunap

guaranisimi allin ñawiwanña rikusqanta, « kaymi siminchik, kaymi kawsayninchik »

nispa yupaychasqanta.

Achka kampu iskuylakunapas llaqta iskuylakunapas manam huntasqatachu

leypa kamachisqanta ruran, aswanmi guaraniqa warmakunap kastillanu

yachananpaqlla yanapachkan. 2008 watapiqa Paraguaypa 20 000

iskuylanmantaqa pusaqllanmi guaranisimipipuni yachachirqan, 10 000 iskuylapipas

yachachina kachkaptin.

2010 watapi paqarichisqa Ley sobre las lenguas nisqaqa nin

« administracionpi, justiciapi, medios de comunicación nisqapi llamkaykunapipas

guaranisimipi uyarichikuwaq » nispa. Chaymi Paraguayokunaqa chay hinantinpi

chay iskaynin simimanta mayqin kaqpipas rimananpaq qillqananpaq dirichuyuq,

mayqin kaq simipipas pi funcionariowanpas rimananpaq dirichuyuqllataq.

Kunanmantaqa manañam guarani-rimaqtaqa pipas kuchunchanqañachu,

qawarparinqañachu. Leykunaqa reglamentokunapas guaranisimipiwan

Atuqpa Chupan Riwista

30 / KIMSA CHUNKA

kastillanupiwanmi qillqasqa kanqa. Chay Ley sobre las lenguas nisqaqa nillantaqmi

« iskuylapi colegiopi universidadpipas iskaynin simipim yachachinqa, estatalpipas

privadopipas. »

Tukunapaq

Paraguaypi Estadoqa guarani-rimaqkunap millakuywan qawachikusqanta

qhisachachikusqanta pisiyachinñam, educacion allin purichiytapas qallarinñam.

Sasawanmi chay leykunata huntachin qullqi pisiptin. Paraguayokunaqa llapa

kallpankutam churananku guarani-simiman sayapakuq leykunap allintapuni

huntakunanpaqqa. Guaranisimita qillqanapaq hukllachanaraqmi kachkan. Chayqa

Paraguaypa linguistankunap makinpiña.

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

CORVALÁN, Grazziella.Las políticas lingüísticas del Paraguay: rol del Estado.

Asunción, CONEC, 2006.

MELIÀ, Bartomeu. “Las lenguas indígenas en el Paraguay. Una visión desde el

Censo 2002”. En: On the Margins of Nations: Endangered Languages

and Linguistic Rights, FEL Conférence, 1 - 3 octobre 2004, Bath, F.E.L.,

pp.77 - 87.

PIC-GILLARD, Christine. “L‟enseignement en langue identitaire en Catalogne

espagnole et au Paraguay”. En: Expressions, revue de recherches

disciplinaires et pédagogiques, n°25, junio 2005.

………… “La transformación de un país plurilingüe en un país bilingüe. Un caso

ejemplar: El Paraguay”. En: Políticas lingüísticas y Educación, Revista

Paraguaya de sociología, año 37, nº 109, setiembre/diciembre 2000,

pp.155 - 187

Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier

KIMSA CHUNKA HUKNIYUQ / 31

LECLERC, Jacques. « Paraguay », in: L'aménagement linguistique dans le monde,

Québec, TLFQ, Université Laval, 23/01/2011. En: http://

www.tlfq.ulaval.ca/axl/amsudant/paraguay.htm.

Atuqpa Chupan Riwista

32 / KIMSA CHUNKA ISKAYNIYUQ

Pisi rimayllapi:

José María Arguedaspa huk kaqnin willakuyninta liyiykuspaymi tapukurqani: Ima

raykutaq ñawpa awilunchikkunaqa runamasinchikkunapa qullusqanmanta

willakuykunata awaykurqaku? nispay. Araranqaymanta [El hijo lagarto] willakuypim,

qawanchik imaynam mistikunapa warmi-qarintin mana wachakuyta, mana

churiyayta atispanku ancha ñakarisqankuta. Chili wakachamanta [El torito de la piel

brillante] kwintupiñataqmi warmi-qarintin runachakuna chiqan wawatahina, sinchi

wayllukuyllawan, waka wawachata uywakunku. Ayllunchikpi runa qulluchiqkunata

“chaki ñuñu”, “chaki runtu” nispam sutichanchik, chaymi Gregorio Condori

Mamanillapas tistimuniyunpi manaña churiyayta atispan ñakariykurqa mana

ruruyuq aransacha mallkiwan tinkuchikuspa. Chaymantam hamutaykusunchik

Arguedaspa willakuykuna huñusqanta ayllunchikkunapa iñiyninwan tinkuykachispa.

Aysaqnin rimaykuna:

Willanakuy, qulluqrunakuna, José María Arguedas.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 33 - 53

José María Arguedaspa iskay willakuyninpi runakuna

qullusqanmanta ayllukunapa iñiyninkumantawan*

Pablo A. Landeo Muñoz

UNMSM

* La infertilidad humana en dos cuentos de la tradición oral andina. Recopilados por José María Arguedas, y el punto de vista de los runakuna.

Kuniraya Wiraquchahina ñawpa willkakunapaqpas yumayqa umapa mana

qasiyayninmi karqa. Ritos y Tradiciones de Huarochirí1 qillqasqa maytum

Kunirayamanta niwanchik: payqa munarqa Kawillakatam, kay sipas willkañataqmi

qarikunata mana munarqachu, hinaspam wischupakurqa makin llapa

mañakuqkunata. Chayna kaptinsi Kuniraya Wiraquchaqa, willka kayninwan

pisquchaman tikrakuspa lukma sachapa rurunpi yumayninta churasqa. Kawillakaqa

kusisqallas chay lukmataqa mikurqusqa, hinaspansi wiksayuq rikurimusqa.

Waruchirikunapa yuyayninkupiqa warmi-qarintinmi wakakunapas willkakunapas

churiyuqkuna, wawayuqkuna, chaynalla runakunapas llapankumanta

miranankupaq. “Una manera de perdurar es tener hijos, puede ser una prole divina,

semi-divina o humana, pero en su biografía tiene importancia ser miembro de una

familia divina, o procrearla, incluso con seres humanos. Viracocha no escapa de

esta sed de descendencia” ninmi Luis Millonispas2. Gregorio Kunturipa

willakuyninpipas rurusapa kayqa utaq ancha wachaq warmi kayqa

Pachamamanchikhina kayllam3. Chaychiki mana wachakuq warmikunapaqqa,

mana churiyay atiq qarikunapaqpas kaypachapi tiyakuyqa ancha llakikuylla,

muspayllapihina tuta punchaw tiyay. Chayna kawsayninkupichiki ama

qullunankupaq qarikunaqa imaymanata ruwaspanku utaq taytachakunatapas

mañakuspanku, warminkuta wiksayachiyta munanku.

Hamutasqanchikmantaqa llaqtanchikkunapi willakuykunapas kanmi, mana

allin rimakuykunapas. Mana achka churiyuqkuna wawayuqkuna ayllukunataqa

“qulluqkuna” ninkum. Warmikunatapas “mulahina mana wachaq” nispa usuchinku,

uywasapakuna, chakrasapakuna kaptinkupas. Paykunamantam rimaykusun.

1. Diksiyunariyukunapi qulluchiymanta.

Llamkayninchikta qallarinanchikpaq ñawpa diksiyunariyukunata qawaykusunchik

runa qulluchiymanta simikunata riqsinanchikpaq utaq yuyarinanchikpaq. Fray

Atuqpa Chupan Riwista

34 / KIMSA CHUNKA TAWAYUQ

1 Taylor, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochirí, Manuscrito quechua de comienzos del Siglo XVII. Lima: Instituto de Estudios Peruanos, Instituto Francés de Estudios Andinos, 1987.

2 Millones, Luis. Perú indígena. Poder y religión en los Andes centrales. Lima: Fondo Editorial del Congreso del Perú, 2008.

3 Valderrama, Ricardo y Escalante, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografía. Qosqo: Municipalidad del Qosqo, 1992, p.57.

Domingo de Santo Thomaspa Lexicon o Vocabulario de la lengua general del

Perv4 ([1560] 2006) liwrunpiqa tarinchik kay simikunata:

churinac [churinaq]. [f128v], el que no tiene hijo [f128v]5

collochini [qulluchini]. [f16v, 45v, 125r] asolar lo poblado [f16v125r], destrozar

gente de guerra [f45v, 125r], purunyachini [f16v]6

collochisca[qulluchisqa]. [f16v, 125v] asolada cosa [f125v], purum llacqa [f16v,

125v]7

come [qumi]. [f58v, 72v, 74v, 77v, 125v], estéril [f58v], hembra estéril [f125v],

machorra [f77v], mañera [f74r], mujer que no pare [f74r] que no pare [f58v,

125v]8

guarme [warmi]. qumi warmi [qumi warmi] / 0 – mujer machorra [f77v, 125v]9

Simikuna akllasqanchikqa kimsankumantam rimanku runakuna

qullusqankumanta. Qulluchiypiqa runakunapas llaqtakunapas chinkarqunkum. Kay

chinkayqa hawkanakuykunawanpas kanmanmi, utaqmi unquykunawanpas,

muchuy pachakunawanpas. Churinaq simiwanqa (“el que no tiene hijos” / mana

churiyuy/) warmi-qarintinmi sutichasqa kanchik. Mana churiyuq rikurichwanchik

sichus churinchikkuna irqichankumanta wañukuptinku, warmikunapas wiksawuq

kaspanku sullurachiptinku. Kimsankumantaqa qumi simillam mana wachaq

warmikunata, mana churiyaq qarikunata qulluq runakuna niwanchik. Churinaqwan

qumi warmiqa qunqasqa simikunañachushinam, qulluqñataqmi kunanpachakama

rimasqa. Kay simiwanmi riqsinchik mana churiyay atiqkunata, mana wachakuy

riqsiq warmikunata. Domingo de Santo Thomaspa nisqanpihinapas kay

warmikunataqa machorra ninchiktaqmi. Machorrapaq kastillasimipi diksiyunariyuqa

Pablo A. Landeo Muñoz

KIMSA CHUNKA PICHQAYUQ / 35

4 Santo Thomás, fray Domingo de 1560. Lexicón o Vocabulario de la lengua general del Perv. Edición y comentarios de Jan Szemiñski. Lima: Ediciones el Santo Oficio-Codice Ediciones S.A.C., 2006.

5 Ibídem, p.120.

6 Ibídem, p. 476.

7 Ibídem.

8 Ibídem, p. 477.

9 Ibídem, p. 631.

ninmi: “el término estéril se aplica sólo a animales”10. Kunanpachapiqa

kawallutapas mulatapas uywa ninchikmi, mulaqa mana wachaq uywam, chaymi

mana wachaq warmitaqa mula ninchiktaq. “En Qoñamuro (Parroquia de Urcos,

dep. del Cuzco) se considera que las mujeres que no tienen hijos solamente

aparentan ser seres humanos, pero en realidad son mula saqras y cuando mueren,

sus almas van a habitar en las cañadas, cuevas y otros sitios oscuros de este

mundo, con cuernos en la cabeza”, ninmi Marcin Mróz wiraquchapas11

. González

Holguinñataqmi12

diksiyunariyunpi kay simikunata churan:

Ccollocun. Consumirse acabarse linage pueblo, o cosa durable13.

Mittay çanay ccollun. Acabarse la descendencia, o quedar sin heredero.

Mittan huançananhuan ccolluk runa. El hombre en quien se acaba su

descendencia14.

A cabarse el linage, o familia. Ccullutamun ccullun çapinttin, otucun chincan

çapintin huan cessar cossas durables. Cclluk runa, o mittan, o el remate en

quien se acaba, o consume vn linaje15.

Estéril muger o hembra. Ccomi, o mana huachak16.

González Holguinpa qillqasqanqa Domingo de Santo Thomaspa

qillqasqanhinallam. Kastillasimipi churasqallanmi yanapaykuwanchik: Acabarse el

linage, ofamiliapaqmi runasimiman tikraspan tinkuchin: otucun chincan çapintin

huan [tukun, chinkan sapintinmanta]. Utukun ninchik ismu sarakunata utaq ima

utusqa mikuykunata. Kayna mikuykunaqa tarpuptinchikpas manam wiñanchu

Atuqpa Chupan Riwista

36 / KIMSA CHUNKA SUQTAYUQ

10 Clave, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid, 2003.

11 Mróz, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición oral quechua. Varsovia: Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992.p. 38.

12 González Holguín, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar de la versión de 1952. 3

a re-impresión. Lima:

Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.

13 Ibídem, p. 66.

14 Ibídem.

15 Ibídem, p. 382.

16 Ibídem, p. 519.

(pitaqsi utu sarata tarpunman?). Tukunñataqmi imapas mana kaptinña, runapas

wañuptin, ayllunchikkuna yumayninmanta chinkaptim. Qipamantaña paqarichisqa

diksiyunariyukunaqa ñawpaqmantaraq churasqa simikunallatam kutipanku.

2. Willkakunata, taytachakunata runakuna miranpaq muchay.

Ñawpa pachamantaraq kunan pachakama runakuna mirayninpaq willkakuna

muchayqa kanmi. Ispañakuna kay suyukunaman chayamusqankumantaqa

nisqanchikpihina iñispa tiyakuykunataqa sapintinmanta chutay chutarqaku,

chaytam extirpación de idolatrías nispa sutichanchik. Nisqanchikmantaqa Procesos

y Visitas de Idolatrías17

qillqasqa maytupi, Cajatambo llaqtapaq tarinchik:

daua [al ydolo llamado llibiac Rupay] plumas del paxaro asto tacto y Curi

callanca y cuyees coca y chicha y le quemauan ceuo y le dixo el dicho Alfonso

[al Obispo doctor don Fernando de Auendaño] questas ofrendas eran las que

los antiguos haçian al dicho ydolo porque los yndios se multiplicaseny no

ubiesse enfermedades ny muertes18

Ñawpa willkakuna muchayqa paykunapa kallpanwan sapichakuymi,

unquykunatapas wañuytapas atipaymi, paqarinaykitapas takyachiymi. Chaymi

ninraq: “y [el dios Guari] tienen (sic.) colcas y ofrendas de plata y sacrificios de

llamas dos veces al año por carguay mita y el pocoy mita para tener chacras y que

los yndios se aumentasen y no muriesen”19

. Runakuna mirayninpaq apukuna,

paqarinakuna, willkakuna muchayqa kunan pachapipas kanraqmi. Paykuna

puramantaqa pachamamanchikmi aswan allin yupaychasqa, muchasqa.

Hampiqkunawan yanapachikuspa warmi utaq qari maskakuypas kantaqmi,

chaytam “runa pagapu” ninku Sarhuapi. “Obviamente, las consultas sobre asuntos

Pablo A. Landeo Muñoz

KIMSA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 37

17 Duviols, Pierre. Procesos de Idolatrías. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia Universidad Católica del Perú, Instituto Francés de Estudios Andinos, 2003.

18 Ibídem, p.264. (Ñuqapa siqisqay).

19 Ibídem, p.297. (Ñuqapa siqisqay).

amorosos caen en esta última categoría” ninmi Luis Millonispas Amor brujo20

liwrunpi. Waruchirí willkakunapa kuyanakuyninta kunan runakunapa

kuyanakuyninwan tinkuchispanmi Yanantin liwrunpi José Yánez21

nin: “En las

comunidades andinas actuales, si un hombre se queda soltero es considerado

como un eterno niño que no ha madurado. La mujer soltera, y que no puede tener

hijo, está en peor predicamento aún”22. Sapan qariqa, mana aylluchakuqqa,

wawahinas. Churiyaykuspanraqmi runayan, manachaypaqa mana runam utaqmi

pisi runallaraq, mana qispisqaraq. Nisqanchiktaqa takyachichwanmi: runa kayqa

churiyay yachaqmi, mirayninchikpaq yanapaymi, qullunanchik llallipaymi.

Sapayninkupi tiyaq warmikunañataqmi, mana wachakuqkunañataqmi aswan

huchapakuqkunahina. Iñiyninchikpiqa pachamamahinam, rurusapa mallkiku-

nahinan allin wachakuq warmikunaqa, chaymi paykunataqa wachakuylla

warmiyachinku. Arguedaspas23

ninmi:

Cuando el wayna se lleva a su prometida se dice que se lleva el «cimiento» de

su casa, la imagen y el símbolo vivo de la madre tierra, mama pacha, porque la

mujer por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la tierra, su

representante genuina y verdadera. «Es la madre tierra», dice el padre al

entregar su hija en poder del wayna24.

Warmi mañakuypipas parlanakuy allin kaptinqa warmipa taytan “qhachun

t‟inka” /“tìnka de la nuera”/ nisqankuwan Pacha Mamamanchikta lisinsiyallata

warmi lluqsinanpaq mañakun: “-Qampa lisinsiallaykimanta. Kay birhin waway

hurk‟aqniyki; qampa lisinsiaykimanta lluqsinqa huk qariman sirbisiuchimuy” nispa/

“Con tu licencia, esta mi huahua virgen que te elabora chicha, con tu licencia se va

a salir a un marido, haz que pase su servicio”/ nispam willakun Lusiku Ankalli

Atuqpa Chupan Riwista

38 / KIMSA CHUNKA PUSAQNIYUQ

20 Millones, Luis [y] Pratt, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989, p.62.

21 Yanez, José. Yanantin: La filosofía dialógica intercultural del Manuscrito de Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.

22 Ibídem, p.138.

23 Arguedas, José María. Indios, mestizos y señores. Lima, Editorial Horizonte, 1989.

24 Ibídem, p.99.

Ñuqanchik Runakuna25

qillqasqa maytupi. Warmitaqa Pachamamawanmi

tinkuchinchik payhina rurusapa, wawasapa kananpaq, allinta wachakuspa runa

qulluyta llallipananpaq. Sichus warmi kayniykipi mana takiyachinkichu qaripa

muhunta hinaptinqa hampiqkunatapas maskanam, kayniykiwan wiksayuq kaypas

tinkunanpaq, aymara huk paninchikpa nisqanpihina:

Tú también debes saber que hay vientres que no son buenos, como la tierra

que no está bien criada, bien cuidada, así también no agarra la semilla, pierde

una vez, otra vez y no puedes tener hijos… Para eso hay que curar, a veces la

madre -matriz- está débil, hay que alimentar26.

Manam warmikunallachu ñakarinku wachakuyta mana riqsispankuqa,

qarikunapa ñakariyninpas chaynallam churiyayta mana atispanku, chaymi

Gregoryu Kunturi Mamanipas acharanqay mallkiwan tinkuchikurqa. Kay runaqa

Tomás sutichasqa churiyuqmi karqa. Tomasituqa irqi kaynillanpiraq unquywan

wañukurqa. Chaymantam Gregoryuqa ima haykata ruwaspanpas churiyayta mana

atirqañachu:

Uspha aransach‟a niwaqku: khaynatam ninku mana wawayoqkunata. Kay

aransach‟a mallkeqa huch‟uy k‟aspi puru sach‟allan. Mana k‟allmayoq, mana

raphiyoq barranco otaq cuesta ranrakunapi wiñan […]. Chaynan yawarniy

negasqa kashan mana wawayoq kanapaq” / “Me decían uspha aransach’a:

pues así dicen a los que no tienen hijos. Este árbol aransach‟a, es árbol

pequeño, puro palo, sin hojas y sin ramas, que crece sólo en los roquedales de

las cuestas o barrancos […]. Así mi sangre está negada para tener hijos27.

Pablo A. Landeo Muñoz

KIMSA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 39

25 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992, p.145.

26 Jiménez Sardón, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisión andina. Bolivia: Plural editores, 2003, p.50.

27 Valderrama, Ricardo [y] Escalante. Op. Cit., 1992, p.65.

Warmikunallatachuqaya tinkuchinchik mulawan, mana wachakuqkuna

kaptinku, qarikunatapas mana churiyay atiptinkuqa mana ruruyuq

mallkikunawanpas tinkuchinchikmi. Ñam nirqaniña, “chaki ñuñu” utaq “chaki runtu”

nispa paykunata sutichasqanchikta, chaymi paykunaqa mana chinkanankupaq

wakakuna muchaq riqku, hampiqkunawan yanapachikuq28

, waqankikunapas

maskaq. Waqankiqa qarikunapas warmikunapas yananninkuwan tinkunankupaqmi.

“Un pastor sedujo a una de las favoritas de Sinchi Roca mediante el uso de

huacanquis [waqanki], nombre genérico dado a los talismanes de amor. En este

caso se trataba de unas piedras pequeñas obtenidas por el pastor en una cueva,

incitado por el demonio”, ninmi Luis Millonispas29

. “[a] esas piedras procreadoras

les llaman pilpi-pilpi” yapaykunmi Adolfo Vienrichñataq30

, chaymantaqa

qatiykachinraq

tenemos otro lugar llamado Muruhuai […] a donde hai dos fuentes: la del

Señor i la Virgen: en la primera se lavan los hombres para tener esposas i en la

segunda las mujeres para conseguir marido. En este santuario hai31 un

crucificado aparecido en una piedra, al que se le ofrenda para tener

descendencia32

Urunquy abihakunamanta rimaspanmi José Carlos Vilcapomapas33

nin:

En el área andina, se refiere como [enfermedad] a la disfunción eréctil, a la

eyaculación temprana o a la infertilidad masculina. La falta de hijos se achaca a

Atuqpa Chupan Riwista

40 / TAWA CHUNKA

28 Qampiqkunawan yanapachikuspa warmipas qaripas tarinapaqqa, qawaykunam Luis Millonista (1989:59).

29 Millones, Luis [y] Pratt, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989.p.52. Waqankikunawan warmipas qaripas tariymantaqa qaqaykusunchik Felipe Guamán Poma de Ayala (2005, I:203).

30 Vienrich, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3

a edición de Pedro Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma,

1999, p.32.

31 Kaynatan Adolfo Vienrich qillqarqa.

32 Vienrich, Adolfo. Op. Cit., p. 32 (Ñuqapa siqisqay).

33 Vilcapoma, José Carlos. De bestiarios a la mitología andina. Insectos en metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010.

este mal. Se dice que la miel de la abeja cura la impotencia […] En algunos

lugares de abundancia de panales a los que consumen se les dice las

melliceras, sugiriendo que gracias a su consumo pueden producir muchos

mellizos34.

Mana wawayuq kaspa llakikuykunaqa manam ayllullanchikkunapichu.

Vilcapomapa nisqanpihinapas “Mellicera” sutiyuq qucha kanmi, Chilcapi. „Chay

quchapi armakuptikiqa iska-iskaymantaraq wachakunki, churiyakunki‟, ninkum

Lima runakunapas. Kay raki tukunanchikpaqa takiyaykachisun nispanchik: qulluq

kayqa tiyasqanchikpi chinkariyta suyayllam. Pachamamapa ancha wachakuq

kayninta mana riqsiyllam, payhina kay mana atiyllam. Chayna kaspanchikqa

willkakunawanpas, pachamamawan, uywakunawan, mallkikunawanpas mana

tinkuymi, paykunawan mana yanapanakuspa tiyakuymi, mana kaqhina kaymi.

Runamasinchikkunapa yanapakuyninta mana kutichiy atiymi.

Nichwantaqmi, qulluq kayqa maqlla kaymi, yarqay runa kaymi, runamasiykita

mana mikuchiq yachaymi. Imallatapas chaskikuspa mana kutichiy atiymi. Kayna

rikukuykuspaykiraqmi taytachakunatapas, willkakunatapas, hampiqkunatapas

chayraq mañakullanki wiksayuq rikuriruspa wachakunaykipaq, churiyuq

kanaykipaq. Qatiqnin rakipiqa ayllunchikkunapi runa qulluy willakuykunamanta

pisillata rimaykusunchik.

3. Runa qulluymanta willakuykuna.

Liwrukunapi huqarisqaña willakuykunapiqa utaq manaraq huqarisqakunapipas

qullunchikmi waka uywakunaman saqrakunaman araranqaykunaman

umutukunamanpas tikrakusqa kaypachapi paqarumuptinchik. Kay willakuy-

kunapiqa warmi-qarintin mana wawayuqmi, mana churiyuqmi, machuyanankukama

tiyanku taytachakunata mañaykachakustin, hampiqkunawanpas hampichikustin,

chaynasqallankupim warmikunaqa qunqaymanta wiksayuq rikurirqunku,

chaymantaqa wachakusqankupas manas ñuqanchikhinachu.

Pablo A. Landeo Muñoz

TAWA CHUNKA HUKNIYUQ / 41

34 Vilcapoma, José Carlos. Op. Cit., p. 112.

“Ararankaymanta” “Chili wakachamanta” kwintukunamanqa qatiykachich-

wanmi tayta Alejo Maque Capirapa willakuyninta35

. Rakraq wawa sutichasqam huk

wawaqa, paytas paya warmiña wachakusqa, warmipa qusanpas machuñas kasqa.

Warmi qarintinsi llapa imayniyuq kaspanku, ñawpamantaraq munarqaku

wawasapakuna kayta. Chay wawaqa paqarimusqan punchawmantas llapa

imatapas yunpa yunpay mikuyta qallarisqa, wallpachakunata uwihachakunatapas

chaymantaqa turukunatapas sapa punchawlla rakraykurqa. Chaysi pusaq

watachallayuqraq kachkaspan taytankunapa mikuyninta, uywankunatapas lliw

tukururqa.

Huk willakuytañataqmi “Saqra wawamanta” nispa sutichasunchik. Kay

willakuypim warmi qarintin biyahirukuna tutayarqunku ñan purisqankupi.

Paykunaqa kuskalla tiyachkaspankupas mana wawayuqsi kasqaku. Chaysi

chunniq ñan patanpi waqakuchkaq wawachata tarikurqaku. Hinaptinsi kusisqalla

huqarispanku apakurqaku. Wawaqa waqakunsi mana imawanpas upallaspan.

Warmiñataqsi Icha kaywan upallachiyman nispa ñuñuyta qallarin. Manaraq

wachakuq warmipa ñuñunmantaqa manam imapas lluqsimunchu riki, chaysi

wawaqa warmipa ñuñunta lliw kachuparurqa qunqayllamanta kirunkuna

chikankarayta wiñarquptin. Kay wawaqa saqra diyablus kasqa.

Johnny Payneñataqmi36

“Chunta” nisqan kwintunpi willawanchik sipaswan

maqta kasarakusqankumanta. Sipaspa awilansi wañukun, chaymantas payachaqa

kundinakun hinaspas kaypachaman kutimun warmi willkan maskaq. Chaymantas

ayakuna pampananchik kanchaman pusan kikin payachapa ayanta mikunankupaq.

Waynaqa layqawan yanapachikuspa “yewaman”, “kawalluman” warminta tikrachin.

Chaymanta “arrieruman venderapusqa, chay yewata”.

Ñuqallaypas uyarirqanim, taytaypa siminpi “Usunmanta”37

willakuyta. Usunqa

machuchapa payachapa wawansi. Kay Usunqa umutu runachallas karqa, chaysi

Atuqpa Chupan Riwista

42 / TAWA CHUNKA ISKAYNIYUQ

35 Chirinos Rivera, Andrés [y] Maque Capira, Alejo. Eros Andino. Edición bilingüe. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1996, p. 170.

36 Payne, Johnny. Cuentos Cusqueños. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1999, p. 108.

37 Kay willakuyqa hukkunawanpas Wankawillka anaqpacha llaqtapa willakuynin / Relatos de

Huancavelica, Ciudad próxima al cielo nisqan liwruchaypim uñusqa kachakan paqarichimunaypaqña.

maki palmachallapipas puriykachaq. Payqa umutulla kaspanpas chikankaray

turutas wañuchirqa taytankunapa kulis wirtan tukusqanmanta.

Suqta kwintukuna riqsisqanchikqa uywachasqakunalla, saqrachasqakunalla

wawakunamantam rimanku chaymi umallanchikpi kaqkuna38

nisqanchikta

yuyarichiwanchik. Paykunaqa ñuqanchikwan kuskam tiyanku, imaymana

kawsakusqachikta qawastin, allin sunquyuqkunata, wakchakunata yanapastin;

huchasapakunata, yarqay runakunata ñakarichistin. Qatiq rakipi, qawaykusunchik

“Araranqaymanta” “Chili wakachamanta”, kay willakuykuna ima

niwasqanchikmantawan.

WAWAKUNA LLAPANMANTA QAWAYKUNAPAQ

Pablo A. Landeo Muñoz

TAWA CHUNKA KIMSAYUQ / 43

38 Umallanchikkpi kaqkunamanta allin yachananchikpaq qawaykusun Pablo A. Landeo Muñoz, Categorías Andinas para una aproximación al willakuy / Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino).Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima 2010. Kay tesiswanmi qaynawatalla Literaturapi magíster nisqanta hayparqani.

Kwintukuna

Warmikuna

Qarikuna

Wawakuna

Ararank‟aymanta -Puquyninpiña

Wachakun, kapaq.

-Puquyninpiña churiyakun, kapaq.

Uyallan runapa uyanhina, imatapas munan runahina

Chili Wakachamanta

Mana wachakuq

Payacha

Mana churiyaq

Machucha

Turuchata kuyayllawan wawatahina uywanku.

Rakraq wawanta Payakayninpiña wachakun /Qapaq.

Machukayninpiña churiyakun /Qapaq

Yunpay mikuq, taytanpa imantapas usyachin.

Waqaq

Wawamanta

Kallpayninpi mana

Wachakuq

Kallpayninpi

mana churiyaq

Runaman tikrakusqa

saqra diyawlu

Chunta Mana wachakuq,

yegwaman tikrakun

Churiyanchiki

Allimantaña Manam wawaqa kanchu.

Usun

Payakayninpiña

umutuchallata

wachakun

Machukayninpiña

umutuchallata

churiyan

Umutulla kaspanpas

wakin wawakunahinam.

Kaykunamanqa kuskachanam “nina mulamanta” utaq “mula saqramanta”

willakuykunata. Nina mulaqa tayta kurakunawan huchallikuq warmikunam.

Yawarninchikkuna taqwinakusqanmanta rimaspanmi Saturnino Huillca tinkuchin

mistikunata mulakunawan. Paypa hamutasqanmantam, Mrózñataq takyachin

kaynata:

Ahora bien, los mistis son “mulas” porque su padre era español y su madre era

inca. Indudablemente, estas “mulas” pueden multiplicarse entre sí y dar vida a

nuevas “mulas”. También, si un hombre misti tiene hijos en una unión

exogámica con una mujer que pertenece a los runa, la descendencia

pertenece a la clase de los mistis. La mujer en cuestión deja de parir a los

runa, o sea, desde el punto de vista de los runa se vuelve estéril, mula saqra.

En particular, lo mismo se refiere a los mujeres de los curas39.

Saturnino Huillcapa nisqan chayna kaptinqa llapa Perú suyupi

tiyaqkunachushinam mula kanchik. Kunanpachakama yawarninchikqa kutirispa

kutirispa taqwikusqam. Runa runakunaqa manañam kanchikchu.

4. Arguedaspa kwintunkunapi runa qulluy.

Kaypi hamutananchikpaqa Arguedaspa kasarakuymanta qillqasqanta

yuyariykusunchik: “[la mujer es] la imagen y el símbolo de la madre tierra, mama

pacha, porque la mujer por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la

tierra, su representante genuina y verdadera”40

. Tayta urqum pachamamapa

yanan, kaymantam: pachamamaqa warmi, tayta urquñataq: qari.

Nisqanchikmantam llapa warmikunaqa pachamamahina ancha wachakuqkuna.

Mana sinchi wachakuq kayqa pachamamata mana riqsiymi; mana payhina kaymi,

qaripa muhunta wañuchiymi, runakunata qulluchiymi. Chaynallataqmi runakunaqa

Atuqpa Chupan Riwista

44 / TAWA CHUNKA TAWAYUQ

39 Mróz, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992, p. 39.

40 Arguedas, José María (1989). Op. Cit., p.99 (Ñuqapa siqisqay).

qullunman pachamanchik mana imaymana rurunkunata quwaptinchik,

tarpuykunata mana qispichiptin, quchakunata chakichiptin. Mana muhuyuq qari

kaypas manam tayta urquhina kaychu. Nisqanchikta qawarispalla kunanqa

hamutaykusunchik Arguedaspa kwintunkunamanta.

4.1. Ararank’aymanta / El hijo lagarto.

Kay willakuyqa huñusqacham paqarimurqa “Cuentos religioso-mágicos quechuas

de Lucanamarca” nispa sutichasqa huk willakuykunawan kuska41

Arguedasqa

chay riwistapi riqsichiwanchik Lucanamarcata, chaymanta rimaykun don Luis

Gilberto Perezmanta, pay kwintukuna willakuq kasqanmanta. Qipamantañam

Arguedasqa “Ararank‟ay” willakuymanta nirqa “todos los personajes principales

del cuento son mistis, es decir, individuos pertenecientes al separado y dominante

mundo de los criollos dominantes42

nispa43

Ñuqallanchikqa pisillatañam

qatiykachisun Arguedaspa nisqanmanqa. Paypunim allinta qawaykachiwanchik kay

kwintu llapa ima nisqanmantapas. Yuly Tacasmi llamkanaykupaq

huñunakusqaykuman chayamurqa huk punchaw, liwrukuna aptakusqa. Huk kaqnin

liwrum kasqa Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de

nuestro pueblo44

chaypim tarirqani ararankaymanta huk kaq willakuyta:

Santiago de Lucanamarca

En los primeros tiempos de existencia de Lucanamarca, había una tribu que

habitaba en el lugar del Calvario. Esta tribu se llamaba Markapata y también

vivían otras tribus en Huarcaya y se llamaban Auquimarkas. En la tribu de

Pablo A. Landeo Muñoz

TAWA CHUNKA PICHQAYUQ / 45

41 Arguedas, José María. Cuentos religioso- mágicos quechuas de Lucanamarca. En: Folklore americano. Lima, año VIII- IX, Nº 8 - 9, 1960, pp. 142 - 216.

42 Arguedas, José María. Cantos y cuentos quechuas /**I. Lima, Municipalidad de Lima Metropolitana, Secretaría de educación y Cultura. Munilibros 12. 1986, p.89.

43 Qawaykusunchik Marcín Mrózpa hamutaynintapas (1992:40).

44 Falconí, Carola; Jiménez, Edilberto; Alfaro, Giovanni. Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca, Comisión de Derechos Humanos, Asociación de Familiares Víctimas de la Violencia Política. Distrito de Santiago de Lucanamarca, Ayacucho, 2007.

markapata vivía una familia que tenía una hija no tan bonita y esta chica

siempre bajaba al río de Calcamayo cerca al puente de Aquylla, para bañarse

y lavar su ropa. Pero eso en este río vivía un lagarto (ararankay) macho que se

había enamorado de la chica. El „ararankay‟ se convertía en hombre para

hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al río, aparecía el

„ararankay‟ convertido en varón. Entonces se acercaba a la chica y la

enamoraba pero ella no aceptaba, entonces el „ararankay‟ que estaba muy

enamorado no la dejaba. La chica no aceptaba el amor de este hombre pero

una vez le había dicho que si quería estar con ella tenía que ir donde sus

padres a pedir su mano a Markapata. Entonces el „ararankay‟ tenía que subir al

pueblo y siempre descansaba a mitad del camino al pueblo al lado de una

piedra grande. Esta piedra sigue allí, por el jirón Cusco. Pero como el lagarto

era valiente, siempre peleaba con la tribu de la chica y se defendía. Dicen que

había hecho que la tribu de Markapata gane varias peleas con otras tribus,

hasta que en una de las peleas el lagarto murió45

.

Kay kwintuqa tinkunchuqaya Arguedaspa willakuy huqarisqanwan. Kay

kwintupi ararankayqa karqañam, manam warmipa wachakusqanchu nitaqmi

warmikunawan kasarakunchu paykunata mikunanpaq. Aswanmi allin araranay

hinaspam sipaspa Markapata ayllunman sayan. Kay ayllupa awqankunawan

maqanakuypim wañunpas. Yuly Tacasqa taytankunawanpas

Lluqanamarkamantam, chaymi kwintumanta rimaptiyku niwarqa “Kaynallatam

taytaypas awilaypas willakunku ararankaymantaqa”46

. Arguedaspa willakuyninpiqa

puqusqa warmiñam ararankaytaqa wachakun. Ararankay allinta

kallpachakuruptinqa tayta-mamanku, llapa imayuq kaspanku, kasarachiptinpas

yaqa llapam warmichankunatam mikururqa. Kay iskay willakuykunata

riqsisykuspaymi tapukuni imanasqataq mana tinkunkuchu?, utaqchu

ararankaykunamantaqa iskay willakuykukuna kan?, nispa.

Willakuy qawasqanchikpi Calcamayumanta ararankayqa “se convertía en

hombre para hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al río”, willakuqpa

siminpi ararankayqa waynamanmi tikrakun sipas yaku apananpaq sapa

Atuqpa Chupan Riwista

46 / TAWA CHUNKA SUQTAYUQ

45 Falconí, Carola; Jiménez, Edilberto; Alfaro, Giovanni. (comp.), Op. Cit., p. 28.

46 Kay wata (2011), sitiembre killapi paywan rimasqaypi.

uraykamuptin, chaymi uywakunamantawan sipaskunamanta willakuykunahina /

“cuentos de animales enamorados”, ninchikmi kastillasimipi. Kayna kwintukunapiqa

atuqpas kunturpas ukukupas allqupas sipaskunapaqa allin sumaq

waynakunahinam47

. Nisqanchikhina mana kaptinqa allillamanta icha atiruchwan

musuq hamutaykunata, chaykamaqa llamkayninchikta kayllapi saqiykusunchik.

4.2. Chili wakachamanta / El torito de la piel brillante.

Kay kwintutaqa riqsirqani kastillasimillapiraqmi48

, qipatañam tariykurqani

runasimipipas kastillasimipas paqarichisqata49

. Chili wakachapiqa huk ayllum

warmi qari kallpallankupi kachkaspanku mana wawayuq, wakacha

uywakusqankuñataqmi qunqayllamanta mana turuta riqsichkaspan chichu

rikurirqun, chaymantam wakaqa chili wakachata wacharqun. Kay chili wakacham

hanayman urayman, runa wawahina, qari runata qatiykachan. Runachañataqmi

warmintin chili wakachataqa uywanku irqichatahina, aswan ancha kuyakuyllawan.

Wakacha saqra turuwan apachikuptinpas, paykunaqa waqaspanku maman waka

musuqmanta wachakunanta suyanku. Kayna suyasqanpim warmiqa wachakunchu,

maman wakapas wachakunñachu. Chaynasqallanpim warmiqa payayarqun,

qaripas machuyarqun. “Animismo” ninchikmi kastillasimipi, ñuqanchik runakuna

pachamamawan, pay hawanpi llapa kaqkunawan kuskalla tiyakuptinchik;

mallkikunawanpas, uywakunawanpas, hukllayllasqahina kaptinchik. Nisqaymantam

Sofía Venturoli50

nin:

“Desde época prehispánica la presencia de la especie animal se delínea bajo

un aspecto dualístico en el cual el ser animal se evidencia como

Pablo A. Landeo Muñoz

TAWA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 47

47 Qawaykusunchik César Itierpa llamkayninta (El hijo del oso, 2007).

48 Arguedas, José María; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima, Ediciones Peisa. 1974, p.137.

49 Lira, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1990, p. 22.

50 Venturoli, Sofía. “Animales de la fertilidad, análisis de la simboligía vinculada a los animales en la sierra de Ancash”. En: http://unibo.academia.edu/SofiaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_de_la_simbologia_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash. (Hapisqa 24 octubre killapi, 2011 watapi)

complementario al ser humano: la asociación entre hombre y animal, algunos

en específico, constituyen una de las parejas clásicas del dualismo andino,

hombre y animal son considerados como partes opuestas que forman una

unidad.”51

Chili wakachapi mana wawayuqkunaqa ñuqanchikhina runakunam, chaymi

wakachata wawachakuspanku sumaqllata uywakunku, kuyakuynillankuta chiqa

wawamanhina quspanku. Uywaqa kaypim runachasqahina rikurimun

(humanización de la naturaleza) imaynam pachamamanchiktapas

runachasqanchikhina. Kay kwintupi wakacha uywakuq runakunaqa

ñakarinkuchuqaya mana wawayuq kasqankuwan. “Araranka‟ay” kwintupiñataqmi

warmi qaripas wawayuq kayta munanku chakrankutapas, uywankutapas payman

saqinankupaq. Chili wakachapa duyñunkuqa kuyakuyninkuta, ayllukuyninkuta

manam qulluchinkuchu. Kaymantam Venturoliqa qatiykachinraq:

“El concepto dualístico, considerado como momento de complementariedad

entre el ser humano y el ser animal, implica la noción de reciprocidad. El

mismo término reciprocidad debe ser explicado y cada vez entendido, en base

al contexto en la cual se está utilizando”52.

Reciprocidadqa runamasinchikkunawan, pachamamawan, uywakuna-

wanpas, qunakuymi, paykunawan yanapanakuymi. Manam chaskikuyllachu.

Contextoñataqmi hanay ayllukunapipas, uray ayllukunapipas llapa ima kayninwan

tiyakuy. Chiripas yarqaypas kusikuypas tiyakuyninchikman watasqa kaspanmi

contexto. Chili wakachamanta willakuyqa sallqa llaqtakunapa willakuyninmi.

Imanasqam kaynata ninchik? Kwintupi iskay kimsa siqikunata qawaykusunchik:

“Wakachaqa t‟uturata llach‟ushaqtinsi quchamanta saqra (encanto)

lluqsimusqa, machu yana waka rikcha‟yninta hap‟ispa. / Cuando [el torito]

Atuqpa Chupan Riwista

48 / TAWA CHUNKA PUSAQNIYUQ

51 Venturoli, Sofía. Op. Cit., p. 73.

52 Ibídem.

estaba arrancando la totora, salió un toro negro, viejo y alto, del fondo del agua

[lago]. Estaba encantado, era el Demonio que tomaba esa figura”53.

Tuturaqa hanay llaqta quchakunallapim aswan allinta wiñan. Uray

aqullaqtakunapiqa, quñisqalla kaptinku, manam allintachu wiñay. Quchakunapas

inkantuyuq chunniq urqukunallapi kaspankum. Chili wakacha yana wakawan

imayna maqanakusqankuta qawananpaq runachaqa siqan “urqu pataman”.

Chaymantas, thallaykuspalla qhawan, ichhu qhipachallanmanta” / “El dueño subió

el cerro y llegó a la cumbre. Allí se tendió; oculto en la paja”54

, ichupas chiri

urqukunallapin suma-sumaqta wiñan. Kay kwintupi willakuqpa siminqa manan pisi-

pisillatapas chakrakuna yapuymanta rimanchu, ima hallmaykunamantapas. Qichwa

llaqtakunapi wakakunaqa chakra yapuykunaman watasqam. Nisqanchikmantaqa

takyachisunchik: chili wakachamanta willakuyqa sallqa runakuna wawqichikkunapa

willakuyninmi, nispa. Kaykama rimasqanchikqa iskay umayuqhinam.

Nirqanchikmi: warmikunaqa pachamamahinam, chaymi payhina

wachakuspanku mana runakunata qulluchinkuchu, kay hamutayqa uray

ayllukunapi tiyaqkunapaqmi. Chili wakachapi warmiqa manam imayna wachakuy

kasqanta riqsinchu, chaymantaqa manam pachamamahina kaqllachu, mana

wachakuspanqa runatapas qulluchiqhinam. Allinta qawaykuptinchiqa manayá

chaynachu: paykunaqa warmi-qarintinmi llapa kuyakuyninkuta, wayllukuyninkuta

quykurqaku wakachaman, uywañataqmi wayllukuykunata “chaskikuspa” pisi

ayllupa sunqunta qasiyachin. Kaypiqa kan reciprocidad nisqanchik.

Warmi-qaripa tiyakuyninkuqa runamasinchikkunapa iñiyninkupihina

tiyakuyllam. Imanasqataq mana wachakuspa mana churiyaspa tiyakuyqa allin?

Kaypi chuyachaykusun. Warmikunapaq pachamamahina kayqa chakrakunaman

watasqa ayllukunallapaqmi. Pachamamanchik muhukunata, mallkikunata mana

rururichiptinqa runakunapas, uywakunapas, mallkikunapas qullunmanmi. Qichwa

ayllukunapaq chakrakuna yapuyqa, llapa tarpuykuna hallmayqa, aswan

chaninchasqa llamkaymi, chaymi wawasapakuna kaypas allinsu, llamkaykunapi

yanapakunankupaq, llumchuykunapa, masakunapa makinkupas aswan munasqa.

Pablo A. Landeo Muñoz

TAWA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 49

53 Lira, Jorge. Op. Cit., p. 22.

54 Ibídem, p. 24.

Hanay llaqtakunapiñataqmi chiripas, wayrakunapas, lastakunapas ancha kaptin

chakrakunapi llamkayqa pisilla chaninchasqa, chaymi sallqarunakunaqa uywakuna

sunquyuq. Paykunaqa kuyan aswan allinta llamankunata, uwihankunata,

wakachankunata, kawalluchankunatapas. Kay uywakunam paykunapa mikuynin,

aytukuynin. Chaymi paykunaqa uywakuna allin michiq. Hanay ayllukunapi

pachamamaqa manataqmi qunqasqachu, manachaypaqa qiwakunapas,

ichukunapas manachiki wiñanmanchu. Qawasqanchikpihina “Chili wakachamanta”

kwintupi runakunaqa manam sapinmantachu qullunku. Paykunapiqa

runamasinchikkunapaq, uywakunapaqpas sunqunkupi sinchiyasqa wayllukuymi

kan. Ancha allin sunquyuq runakunapiqa mana churiyuq, mana wawayuq

kaptinkupas qullunchikchuqaya.

5. Tukunapaq

Runa qulluymanta rimayqa llapantinpachapi mana hawka tiyayllam.

Wakiqninchikqa llakikuyllawan sapa punchaw tapukunchik: “Pimantaq saqillasaq

quri-qullqiykunata, llapa imaykunatapas?, imaynanpitaq yawarllayta

qulluchiyman?”, nispanchik. Ayllunchikkunapa willakuyninkunapihina

runamasinchikkunapas kantaqmi chakrasapakuna, uywasapakuna, mana

chullallapas churiq. Chaymi ima haykatapas ruwaspanku taytachakunata

mañakunku, hampiqkunawanpas hampichikunku warmi kaspankuqa

wachakunankupaq, qari kaspankuqa churiyanankupaq. Hamutayninchikpiqa

qawamurqanchikmi pachamamanchikwan warmikuna hukllayllasqahina

kasqankuta. Payhina mana sinchi ruruyuq kayqa, qaripa muhun chinkachiyqa, runa

qulluchiymi. Pachamamawan warmi tinkuchiyqa allpa llamkaq qichwa

ayllukunallapaqmi. Sallqakunapi runamasinchikkunapa sapa punchaw

llamkayninkuqa uywakuna michiymi, chaymi pachamamataqa pisillata muchanku.

Chayna nispanchikmi takyachimurqanchik “Chili wakachamanta” kwintuta

qawaykuspanchik. Nirqanchiktaqmi, runa qulluyqa mana allin

sunquyuqkunallapaqmi, apunchikkunawan, pachamamawan, huywakunawan,

mallkikunawanpas mana hukllayllasqahina tiyakuqkunapaqmi.

Atuqpa Chupan Riwista

50 / PICHQA CHUNKA

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

ARGUEDAS, José María. “Cuentos religiosos – mágicos quechuas de

Lucanamarca”. En: Folklore Americano. Lima, año VIII, N 8 y 9. 1960-

61, pp. 142 - 216

------------ Cantos y cuentos quechuas / 1. Lima, Municipalidad de Lima

Metropolitana, Secretaría de educación y Cultura. Munilibros 12. 1986.

------------ Indios, mestizos y señores. Lima, Editorial Horizonte, 1989.

ARGUEDAS, José María; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima,

Ediciones Peisa. 1974.

CHIRINOS RIVERA, Andrés [y] MAQUE CAPIRA, Alejo. Eros Andino. Edición

bilingüe. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de

las Casas, 1996.

CLAVE, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid,

2003.

DUVIOLS, Pierre. Procesos de Idolatrías. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia

Universidad Católica del Perú, Instituto Francés de Estudios Andinos,

2003.

FALCONÍ, Carola; JIMÉNEZ, Edilberto; ALFARO, Giovanni (comp.).

Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de

nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca,

Comisión de Derechos Humanos, Asociación de Familiares Víctimas de

la Violencia Política, Distrito de Santiago de Lucanamarca, 2007.

GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de

Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar

de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos

Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3a re-impresión. Lima,

Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.

Pablo A. Landeo Muñoz

PICHQA CHUNKA HUKNIYUQ / 51

GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición

y prólogo de Franklin Pease), 1a reimpresión. Lima, Fondo de Cultura

Económica, 2005.

ITIER, César. El Hijo del Oso. La literatura oral quechua de la región del Cuzco.

Lima, Instituto Francés de Estudios Andinos, Instituto de Estudios

Peruanos, Universidad católica del Perú, Universidad Nacional Mayor de

San Marcos, 2007.

JIMÉNEZ SARDÓN, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisión andina. Bolivia,

Plural editores, 2003.

LANDEO MUÑOZ, Pablo A. Categorías Andinas para una aproximación al

willakuy / umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino).

Tesis para optar el grado de magíster en Literatura Peruana y

Latinoamericana. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos,

2010.

LIRA, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales

Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1990.

MILLONES, Luis [y] PRATT, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los

Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989.

MRÓZ, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición

oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios

Latinoamericanos, 1992.

PAYNE, Johnny. Cuentos Cusqueños. Cusco, Centro de Estudios Regionales

Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1999.

SANTO THOMÁS, fray Domingo de. 1560: Lexicón o Vocabulario de la Lengua

General del Perv, (edición facsimilar con prólogo de Raúl Porras

Barrenechea). Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1951.

TAYLOR, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochirí, Manuscrito quechua de

comienzos del Siglo XVII. (Versión paleográfica, interpretación

fonológica y traducción al castellano de G. Taylor y estudio biográfico

sobre Francisco de Ávila por Antonio Acosta). Lima: Instituto de

Atuqpa Chupan Riwista

52 / PICHQA CHUNKA ISKAYNIYUQ

Estudios Peruanos, Instituto Francés de Estudios Andinos, 1987.

VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani,

autobiografía. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1992.

--------------- Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los

quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco,

Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.

VENTUROLI, Sofía. “Animales de la fertilidad, análisis de la simboligía vinculada a

los animales en la sierra de Ancash”. En: http://unibo.academia.edu/

SofiaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_de_la

_simbologia_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash.

(Hapisqa 24 octubre killapi, 2011 watapi)

VIENRICH, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas /

[Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3a edición de Pedro

Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma, 1999.

VILCAPOMA, José Carlos. De bestiarios a la mitología andina. Insectos en

metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010.

YANEZ, José. Yanantin: La filosofía dialógica intercultural del Manuscrito de

Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.

Pablo A. Landeo Muñoz

PICHQA CHUNKA KIMSAYUQ / 53

Pisi rimayllapi:

Kay qillqapi ñuqanchikqa hamutaykusunchik Inocencio Mamanipa iskay

harawinmanta “Teofanoq kutimunqa”, “Yachayniyoq hatun mayistruyman”

nisqankunamanta. Chayrayku qawasunchik Boletín Titikakapi uyaychasqanmanta.

Kayta ruwaspa ñuqanchikqa tapurikusunchik imapunim runakunaqa wañuyta

qawanku?, kaymantam nisunchik, ayllu runakunapaqa wañuyqa manam tukuypaq

chinkaychu, ichaqa musuq kawsaymi, chayrayku kunanqa qawasun imarayku

chaykunata ninku. Kayta ñuqanchik ruwachkanchik, yachachikkuna, yachaqkuna

lituraturapim mana qunqanankupaq. Imanasqam? Inocencio Mamanipa

harawinkunata pipas yuyanchu, mana ancha chaninchasqachu runasimipi

aymarasimipi qillqasqa kasqanmanta.

Aysaqnin rimaykuna:

Literatura peruana, poyesiya vanguardista, Inocencio Mamani.

Waranqa isqun pachak iskay chunka watakunapim Punu llaqtapi runasimipi

harawikuna paqariqtaqa "musuq poyesiya" nispa suticharqaku. Inocencio Mamanin

huk kaqnin qillqakuq karqa, paymi "Grupu Urqupatawan" uyaycharqa harawikunata.

Chay llapa qillqakunaqa kunankamapas mana huñusqaraqmi.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 55 - 61

Wañuyqa musuq kawsaymi:

Inocencio Mamanipa iskay harawinpi*

Yuly Tacas Salcedo

UNMSM

* La muerte es una nueva forma de vida: En dos poemas de Inocencio Mamani.

Chayraykum, Inocencio Mamanipa iskay harawinta akllaykurqanchik,

riqsiykuspanchikñataq tapurikunchik:Imanispataq runasimipi qillqarqa?, kayta

yachayta munaspanchik Mauro Mamanipa liwrunta qawaranchik, kaypim payqa

kaynahinatam nin: Manan yanqachu runasimipiqa qillqarqa, kay qillqapi musuq

harawikuy paqarichiyta munarqa, kaypiqa rikurintaqmi pachamamapa runawan

musiyaynakuynin, chayraykun tukuy musiyaykunata paqarichin1.

Chay pachakunapiqa Vanguardismo nisqanmi paqarimuspa mastari-

kuchkarqa. Hinaspanmi wiraquchakuna ancha liwrukunata qillqarqaku. Chayna

kachkaptinmi karu urqukunapi, harawiq runakunaqa huk musuq poyesiyata

runasimipi paqarichirqaku. Kay qillqakunapim runamasinkunamanta,

pachamamamanta, mayta runakuna wañuspa risqankumantapas rikurichimurqaku.

Kay runasimipi harawikunaqa mana chaninchasqam karqa. Chaymi

wiraquchakunaqa "manan litiraturachu" nirqaku, hinaspankum qunqayman

churarqaku mana runasimita riqsispanku2. Chaytapuniraykum, Inocencio

Mamanipa harawinkunata mana pipas musiyasqa kunankamapas kan.

Ñuqanchikqa chay harawikuna hatarichiyta munanchik, mastarikunanpaq ancha

llaqtanchikkunapi, chayta ruwaspa “la reivindicación del hombre y de la cultura del

ande”3 ruwasunchik Boletin Titikakapi harawiqkuna munasqankuhina.

Kunanqa iskay harawikuna4 akllasqanchikmanta hamutayta qallarisun,

chaymanta tapurikusun “harawi rimaqqa” imaynam runamasinkunapa wañuyninta

qawan.

1. Wañuymanta Teofanoq kutimunqa harawipi.

Kay harawiqa paqarirqa waranqa isqun pachak iskay chunka pusaqniyuq watapim.

Kaypim qawasun ima llapa ayllurunakuna muyuriyninta, hamutasqankutapas

musiyanku. Harawiqninchikqa runasimipi qillqarqa ancha runakunapa

Atuqpa Chupan Riwista

56 / PICHQA CHUNKA SUQTAYUQ

1 Mamani, Mauro. Poéticas andinas. 1era. Edición. Lima: Pájaro de juego de ediciones, 2009, p. 73. (Ñuqanchikpa runasimiman tikrasqanchik).

2 Qawariykuy. Vienrich, Adolfo. Azucenas quechuas/fábulas quechuas. 3era. Ed. Lima: Ediciones Lux, 1919, pp. 23-24.

3 Vich, Cynthia. Indigenismo de vanguardia en el Perú. Lima: Fondo editorial de la PUCP, 2000, p. 17.

4 Kay qillqapi, iskay harawikunata akllasqanchikta chanka runasiminchikman tikraykunchik.

yachayninkunata yuqllachayta munaspan. Chayraykum kay uñuyqa ancha

chaninchasqa, yachanapaqpuni chay watakunapi kay watakunapipas runakuna

yachasqankunata qawananchikpaq.

Qayariq rakipi, harawi rimaqqa kanchariy intita runakunapa wawankuwan

takiyachin, chayraykum nin: “Rupay hina miquykun llantukunata / […] / paymi karqa

runakunaq yawarninqa”5. Kaymanta rikunchik imayna Teofanuqa llapa ayllukunapa

achiqyayhina, kanchariyhina kawsankunapi karqa.

Chayrayku Teofanuqa ayllu runakunapi mana tukuypaq chinkanchu

Imanasqa? Runapa wawankuqa lliw ñawpaq willakuykunata, yachaykunata,

kawsaykunatapas purichinankum mana pipas qunqananpaq. Hinaptinmi runapa

musiyayninpi wawankuqa ancha chaninchasqaraykum mana tukuypaq

chinkanchu; ichaqa musuq kawsayman hamunku. Chaysi “Teófanu” wañuptinqa

llapa runakunaqa “suyanku musuq runa hamunqaña”6 nispanku. Chaytam kay

yuyaypiqa sutillan qawanchik imatam runakunaqa ñawpaq runamasinkunamanta

kawsayninpi uñunchanku.

Tukuq rakipiñataq, „harawi rimaq‟ kusikuspa niwanchik: “іTeofanoq

kutimunqaña!/ […] musuq runa qamunqaña/ kusisamin qawaykunqa/”7. Kayta nispa

harawi rimaqqa musiyan wañuyta runamasihina. Chaynallan Gerardo Fernandezqa

qillqanpi kaytahina nin: wañuyqa yuyaychan huk tumpalla samariywanmi, mana

tukuypaq chinkaqchu8. Kaytapas Josef Estermanpas liwrunpi hamutanmi,

kaypiñantaqmi payqa „anima‟ nispa sutichan („alma‟ wiraquchakuna

sutichasqankuta)9. Kay animakunaqa mana chinkanmi, chayraykum kawsayman

uku pachapi yachaspapas kutimunqakupuni. Imanasqam? Estermanpa

yachayninpi hanak, kay, uku pachakunaqa mana quqmanchu utaq

karunchakuntaqchu ichaqa kuskayllam, huk kawsayllam kanku. Maymantataq

kawsayman kutimunku? Kaytapas yachachiq Estermanqa qillqanmi, payqa chay

Yuly Tacas Salcedo

PICHQA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 57

5 Mamani, Inocencio. “Teofanoj Qutimunka”. En: Boletín Titikaka, 1928, N° 19, p. 2.

6 Mamani, Inocencio. Op. Cit., 1928, N° 19, p. 2.

7 Ibídem.

8 Fernández Suarez, Gerardo. “Almas y difuntos: ritos mortuorios entre los aymara lacustres del Titicaca”. En: http//www. Cielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=s0717-73562001000200005& ing=es&nrm=iso (Hapisqa 15 agosto killapi, 2011 watapi).

9 Estermann, Josef. Filosofía andina. Estudio intercultural de la sabiduría autóctona andina. 1era. Ed. Ecuador: Ediciones Abya- Yala, 1998, p. 215.

animakuna lluqsimunanta chakanam suticham. Chay chakanakunaqa kanmam

mayukuna, qaqakuna, machaykuna, rumikuna, urqukunapas.

Chayraykum ukupachaqa mana wañuypachallachu sichus pakarina hinan

runakunapa musiyayninkupi. Kaymanta ayllurunakunapim wañuyqa “pasaje - vida”

hinallatam musiyanku. Hinaspanmi kay harawipi, wañuyqa mana tukuypaq

chinkaqchu ichaqa huk musuq kawsaqmi rikurimun.

2. Wañuyqa kawsayhina Yachayniyoj hatun mayestruyman harawipi.

Kay harawiqa José Carlos Mariateguipa qillqasqan karqa, paqarimurqa waranqa

isqun pachak kimsa chunka watapi. Kaypim harawiqninchikqa Puno

llaqtakunamanta musiyayninkunata rikuchin. Kay qillqaqa harawi - prosa nisqanmi.

Kunanqa ñuqanchik kimsapi rakiykusun allin yachananchikpa. Qayariq rakinpim

nin: “Chawpi qochamanña / walsata tanqaykusqayku / lluqsimun hatun quchaq

sunqunmanta/ […] / Tutura chawpimanta aywinkun schokha/”10

, chaypim „harawi -

rimaq‟ ununchan pachamamamanta, Puno llaqtapa muyriyninmanta, chayrayku

kay simikuna rikurimun “qochamanña, walsata, tutura, schokha”. Chaykunata

rikuchispa, harawi rimaqqa Puno pachamamata runakunapa musiyayninkunawan

takiyachin, chayraykum niykamun: “Wawansi chawpi tuta qullurkunapas./

Rikurwanku waqanku kati kati purinku”11. Hinaspanmi rikunchik imayna

llakikusqankunata, llapa urqukuna, quyllurkuna, schokhakunapas,

waqakusqankunata. Harawiq rimaqqa kayta ruwaspa imakuna pachamamapim

kasqanta takiyachin runapa musiyankunatahina; chayrayku runakuna llakikuptinku

llapa pachamamapi kaqkunaqa waqayllasinku.

Chaymantaqa kay harawipi runakuna rikusqanchikpihina manam

sapallankuchu, imanasqa? Llapa Pachamamapi kaqkunaqa kawsayniyuqmi,

chayraykum runakunata ñawpaqpachamantaraq kuskancharqaku.

Atuqpa Chupan Riwista

58 / PICHQA CHUNKA PUSAQNIYUQ

10 Mamani, Inocencio. “Yachayniyojj jatun maestruyman”. En: Boletín Titikaka, 1930, N° 34, p. 4.

11 Mamani, Inocencio. Op. Cit., 1930, N° 34, p. 4.

Harawiqninchikqa rikurichin Antiplanupa rikchariyninkunata, chaypim „harawi

-rimaq‟ llakiwan takiykun yachachiqninrayku. Inocencio Mamaniqa huk rimayninpi

rikuchiyta munarqa “revelar la belleza de los panoramas nacionales, el colorido del

paisaje, de la región, de Aquí, de Puno”12. Mamaniqa manam kaytallachu munarqa,

aswanmi runa pachamamawan imayna hukllanyasqa kasqanta

qawaykachiwanchik.

Chawpi rakipiqa, „harawi- rimaq‟ qawachiwanchik imayna runakuna

ruwasqankuta runamasinkuna wañukuptinku, chaylla nin: “Runamasiykuna

wawqipaykuna/ Yana pachata churaykukuspan,/ Allqukuna hina awllaspa

puriykachasunchis/ Mayistrunchispaq uyanta llipipyaychisunchis/ Inti kanchayta

hina”13. Chayta nispa, harawiqninchikqa rikuchin “un fuerte anclaje con lo real.

[donde] no hay un intento de modernidad simbólica; sino, desde sus condiciones

reales y naturales, realizan un práctica textual”14

, Kay ruwasqanpi harawiq rimaqqa

rimapayan llaqtamasinkunata, José Carlos Mariateguipa yachayninkuna

llipipiyananpaq mastarikunapaq ancha pachakunapi. Hinaspa „harawi-rimaq‟ nin:

“Qanmi kancharqanki Tawantinsuyoq sutimpi / Yachayniykiri tukuy pachantimpin

mastarikun / Wañusqaykitaq mippuchupan”15

, kay uchuy kallpipim niwanchik

imayna mana yachachikqa chinkanqachu, ichaqa kawsanqam paypa

yachayninkuna mastarikusqanrayku llapa pachakunapi mana pipas qunqananpaq.

Tukuq rakipiñataqmi, „harawi - rimaq‟ hamutaykun yachachik musuq

kawsakuyninmanta. Kayta nispan harawiqninchikqa qawachin imanasqa

yachachikqa wañuptin, llapa yachayninpi kawsanqa mana chinkanqachu, kaytam

nin harawi rimaqqa: “ruraskaykiri huk musuq hinan miranqa”, kaypim qawanchik

imanasqam yachayniykuna mastarikunqa llapa pachapi, chaymanta niykamun:

“sutiykitaqmi mana qunqay kanqa”. Kayta nispanmi, harawi rimaqqa kay sumaq

harawipi niykamun imanasqam yachachikta mana llapa runakuna qunqanqakuchu

ichaqa kawsanqa ayllu sunqunpi kuskachakuspanku llapa runamasinkunawan.

Chayraykum harawiqninchikqa kay sumaq harawipi hamutaykun imayna

Yuly Tacas Salcedo

PICHQA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 59

12 Aramayo, Omar. “Inocencio Mamani, su vida, su obra”. En: Tarea, 1980, N° 3, p. 42.

13 Ibídem.

14 Mamani, Mauro. Op. Cit., p. 66.

15 Ibídem.

yachachik wañuptinqa mana chinkanqachu ichaqa musuq kawsaymanmi tikranqa,

imanasqa? Payqa mana chinkanqachu llapa runapa sunqunpi sutinqa

yachayninkunawan mastarikusqankurayku.

3. Tukunanchikpaq.

Kay iskay harawikunapi ñuqanchik qawanchik imayna runasinchikkuna wañuyta

rikurqanku. Chayraykum Teofano Kutimunqa harawipi wañuyqa musuq

kawsaqhina, mana tukuypaq chinkaqchu, hinaspanmi runakunapa wawankuqa

chinkaptin kutimunqapuni ñawparunakunapa ancha yachayninkunata

willanakunankupaq. Ichaqa Yachayniyoq hatun mayistruyman harawipi

harawiqninchikqa José Carlos Mariategui wawqimanta llakikun.

Qawasqanchikpihina José Carlospa sutinqa yachayninkunawan mana tukuypaq

chinkanqachu aswanmi llapantin pachapi mastarikunqa. Chayraykun kay iskay

harawikunaqa ancha chaninchasqam, kaypim ñuqanchikqa imayna

wañuykasqanta qawanchik. Qawanchiktaqmi imayna wañuy runa pachaman

kawsayman tikrakuspa kutimusqanta.

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

ARAMAYO, Omar. “Inocencio Mamani, su vida, su obra”. En: Tarea, 1980, N° 3,

pp. 41 - 44.

ESTERMANN, Josef. Filosofía andina. Estudio intercultural de la sabiduría

autóctona andina. 1era. Ed. Ecuador: Ediciones Abya - Yala, 1998.

FERNÁNDEZ SUAREZ, Gerardo. “Almas y difuntos: ritos mortuorios entre los

aymara lacustres del Titicaca”. En: http//www. Cielo.cl/scielo.php?

script=sci_arttext&pid=s0717-73562001000200005&ing=es&nrm=iso

(Hapisqa 15 agosto killapi, 2011 watapi).

Atuqpa Chupan Riwista

60 / SUQTA CHUNKA

MAMANI MACEDO, Mauro. Poéticas andinas. 1era. Ed. Lima: Pájaro de fuego

ediciones, 2009.

MAMANI, Inocencio. “Teofanoj Qutimunqa”[Teofanoq Kutimunqa]. En: Boletín

Titikaka, 1928, N° 19, p.2.

…………“Yachayniyojj jatun maestruyman”[Yachayniyoq hatun mayistruyman]. En:

Boletín Titikaka, 1930, N° 34, p.4.

VIENRICH, Adolfo. Azucenas quechuas/fábulas quechuas. 3era. Ed. Lima:

Ediciones Lux, 1919.

Yuly Tacas Salcedo

SUQTA CHUNKA HUKNIYUQ / 61

Pisi rimayllapi:

Kay hamutaypi ayllu simita yuyariykusun, hinaspa llaqtawan tinkusqanta mana

tinkusqantapas qawaykusunchik. Kay raykum ñawpa diksiyunariyukunata,

krunistakunatapas, runakunapa tistimuniyunkunatapas qawaykusunchik. Aylluqa

manam riki llaqtahinallachu. Wakiqninchikqa kay iskay simikunata

taqruparunchikmi. Kay hamutaypi chuyanchaykusun ayllu simi mana pantapasqa

kananpaq.

Aysaqnin rimaykuna:

Literatura peruana, testimonio, Chawpi, ayllu, 2011

1. Qallarinapaq

Kay qipa watakunapi ñuqanchik runakunaqa Limahina llaqtakunaman

astakamuspanchik allinpas mana allinpas kawsakuchkanckik. Chaymantam

wakiqninchikqa imapas ayllunchikpi kasqanmanta yuyachkanchikraq, huk

kaqninchikkunañataqmi ayllunchiktapas runasiminchiktapas lliwña qunqarunchik.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 63 - 70

Ayllum chawpihina iskay tistimuniyukunapi*

Edwin Chillcce Canales

UNFV / UNMSM

* El ayllu como chawpi en dos testimonios.

Chayraykum ayllunchikpa simintapas pisillataña rimanchik. Kayna kaspanqa

yuyayninchikpas chinkarunqapunin, chaymi ñuqanchikqa runasimipi qillqayta

qallarisun ayllunchikpa yachaynin mastarikunanpaq.

Kunanqa hamutaykusun qallariyllapi nisqanchikmanta chawpiwan

tinkuykachispa. Chaypaqa tapunakusunchik, imataq chawpi? Maypitaq kachkan?

Ayllukunapichu? Hatun llaqtakunapichu? Icha iskayninkupichu?

Huk runam: 'Hatun llaqtapi sumaqta kawsakuchkani, mana llaqtaytaqa

yuyanichu' nispa nisqa. Hukñataq: 'Llaqtallay!, imaynaya kachkan; mana payman

chayaykuspaqa unqusqahinam kani' nispa nisqa. Iskayninkumantam

qawasqanchikpihina ayllunkutaqa llaqtachanku. Iskayninkutaqmi, ayllunkuta

llaqtawan pantaparunku; llaqtaqa manam runakunapaqchu1, ayllukunañataqmi

ñuqanchikhina runakunapaq sunqu rurunchikpi kachkan, hinaspa pachaman

watawanchik.

Chaymi, chawpimanta yachananchikpaq Diego Gonzalespa Domingo de

Santo Tomaspa ñawpaq diksiyunariyukunata qawariykusunchik. Chaymantaqa:

Gregorio Kunturi Mamanipa, Victoriano Tarapaki Astupapas kawsakuyninkumanta

hamutaykusun. Paykunaqa achka sumaq willakuytam yachanku ayllunkumantapas

Limahina hatun llaqtakunapi tiyasqankunamantapas.

2. Ñawpaq diksiyunariyukunapi chawpimanta

Domingo de Santo Tomasqa Lexicon o vocabulario de la lengua General del Perú

(1951) diksiyunariyunpi chawpimanta kaynata qillqaykun: “Chaupi rucana. Dedo de

en medio / Chaupicac. Mediano, entre grande y chico / Chaupicasca. De

mediado”2. Qawarisunchik, hukñiqiqa chawpi rukanamantam riman manam

Atuqpa Chupan Riwista

64 / SUQTA CHUNKA TAWAYUQ

1 Gerard Taylor nirqa “No es sorprendente que, como consecuencia de la política colonial de las reducciones y la concentración de poblaciones de origen étnico diverso en unidades nuevas -los pueblos coloniales-, la palabra llacta (/llaqta/) o su equivalente en el quechua I y aymara: marca (/marka/) haya perdido su sentido precolombino de determinado territorio identificado con un huaca local (el antepasado) y la comunidad que protege (sus descendientes) para limitarse al solo aspecto material del término (el establecimiento geográfico: pueblo, ciudad, país) (XXVII)”

2 Santo Thomas, Domingo de. Lexicon o vocabulario de la lengua General del Perú (edición facsimilar con prólogo de Raúl Porras Barrenechea). Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1951, p.255.

ñuqanchikpa hamutasqanchikpihinachu. Puchuq ñiqikunapipas chaynallatam

qatichin. Chaymi, kay diksiyunariyuqa mana yanapawanchikchu. Santo Thomasqa

manam hamutanchu pachapa chawpinmanta (Tawantinsuyupa chawpinmanta

utaq chawpi punchawmanta, chawpi tutamanta). Kunanqa qawarikusunchik

Gonzales Holguinpa Vocabulario de la lengua General de todo el Perú llamada

lengua Quichua o del Inca (1952) diksiyunariyunta. Paypas pisillatam

“chawpimanta” churan. kay diksiyunariyunta rurarqa llapa runakunata iglisyaman

watananpaq manam imayna haykayna ñawpa runakunapa kawsakuyninkuta

yachachiwananchikpaqchu, hinaspam chawpimanta churan:

Chaupi. Mitad, o el medio de cosas o lugares o tiempo, o obra.

Chaupi chascca. Cosa gastada hasta la mitad o mediada o medio hacer.

Chaupi chascca. Cosa que está en medio de otros3.

Ñuqanchik runakunapaqa lugares o tiempuqa pachapi hukllayllasqam:

ñawpa runakuna imayna tiyasqankumanta rimayqa ñawpa pachamanta rimaymi.

Pachataqmi kunanmanta utaq hamuq pachamanta rimaypas. Ñawpa

suyukunamanta utaq kunan suyukunamanta rimaypas hanaqpachamanta,

kaypachamanta, ukupachamanta rimaypas pachamriki. Qawasqanchikpihina

pachaqa manam lugarkunapa nitaq tiempukunapa chawpillanchu. Pachaqa

kimsachasqam, sapankumanta chawpiyuq, chaypim willkakunapas, apukunapas,

ñuqanchikkuna llapa ima kawsaqkunawan kaqkunawan kuskachasqalla tiyanchik.

Holguinqa kayna pacha kasqanmanta manam rimanchu. Payqa rimaykun huk karu

llaqtakunapa yachayninwan, runakuna sutichaylla llamkayninpi. Holguinpas Santo

Tomashina runapa sunqururunta manam riqsinchu.

Qusqu llaqtaqa Tawantinsuyupa chawpinmi karqa. Kaypim inkakunapas

tiyarqa, paymantam kamachikurqaku, kunam Lima karqa, chaymin aswanta

yupaycharqaku. Nisqanchikpihina krunistakunapas qillqarqaku, ispañakunawan

Edwin Chillcce Canales

SUQTA CHUNKA PICHQAYUQ / 65

3 González Holguín, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada

Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3

a re-impresión. Lima, Universidad

Nacional Mayor de San Marcos. 1989, pp. 99 -100.

tawantinsuyo tikrakusqanmantapas. Chay pachapi qapaq Inka Titu Kusi Yupankipa

Instrucción al Licenciado don Lope García de Castro [1570]4 (1992) qillasqa

mayutunpi chawpimanta nirqa:

Esto haziamos puestos en el Cuzco que es el centro y cabeza de toda la tierra,

y por estar en el medio se nombraban mis antepasados, puesto que allí por ser

su cepa, señores del tauantinsuyo, quiere decir señores de las cuatro partes

del mundo5.

“Centro” /chawpi/, “cabeza” /uma/, “cuatro partes del mundo” /

Tawantinsuyu/, kay simikunaqa Qusqupi sapichasqam. Titu Kusipaqpas Qusquqa

tawantinsuyu pachapa chawpinmi, chaymi kay llaqtaqa inkakunahina qapaqchasqa

karqa. Inka Garcilasuñataqmi qillqarqa Comentarios reales de los Incas ([1608]

1976) librumpi Manko kapaqmanta rimaspan chawpimantapas utaq Qusqumanta

nirqa:

Al primer hermano llaman Manco Cápac y a su mujer Mama Ocllo. Dicen que

éste fundó la ciudad y que la llamó Cuzco, que en la lengua particular de los

Incas quiere decir ombligo, y que sujeto aquellas naciones y les enseñó a ser

hombres, y que de éste descienden todos los Incas6.

Inca Garcilasuqa willanakuymanta Qusqum puputi sapichasqa7, chaymi

Qusquqa chawpihina ñawpa runakunapaq karqa. Tawantinsuyupa mana allinpaq

tikrakuyninta qawaspa Waman Pumañataq Nueva Coronica y Buen Gobierno

(1993) “mundo al revés”8 nirqa. Kaywanqa niwarqanchik chawpi qulluchiy,

chiqichiy, pakikuy kay simikunam chaypi tukusqanmanta utaq chinkasqanmanta

Atuqpa Chupan Riwista

66 / SUQTA CHUNKA SUQTAYUQ

4 Regalado de hurtado, Liliana. Instrucción al Licenciado don Lope García de Castro [1570]. Fondo Editorial de UPCP, 1992 (Kay Krunikataqa Hurtadom paqarichimurqa).

5 Ibídem, p. 19. (ñuqanchik siqisqayku).

6 Inca Garcilaso de la Vega. Comentarios reales de los incas. Tomo I (Prologo, edición y cronología de Aurelio Miro Quesada). Venezuela: Biblioteca Ayacucho, 1976.p. 43. (ñuqanchik siqisqayku).

7 Kay simitaqa qawaykusunchik Voces del Ande. Ensayo sobre onomástica andina, qillqasqa maytuta (Cerron Palomino 2008.pp. 259-290).

8 Guamán Poma de Ayala, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición y prólogo de Franklin Pease), 1

a reimpresión. Lima: Fondo de Cultura Económica, 2005.p. 908.

niwanchik, Qusqu llaqta kumuykachay qallarisqanta. Chaymantaqa tapukunchik

maypitaq musuq chawpinchik? Ispañapichu? Limapichu? Kunanqa chiqa

taripaykusunchik ayllumantawan chawpimanta Gregorio Kunturipa, Victoriano

Tarapakipapas kawsayninkupi ayllumantawan.

3. Ayllunmanta Kunturipa kawsayninpi

Kunturiqa willawanchik imayna kawsakusqanmanta, ayllukunapi hatun llaqtakunapi

llamkasqanmanta runamasikunamanta hamutasqantapas. Paypa kawsayninqa llaki

llakillam karqa Acopia ayllunpi paqarimusqanmanta, chaymi irqichanmanta

“wakcha kani” nirqa. Paytaqa madrinanmi uywakurqa qariyanankama, chaymantas

madrinam nirqa: “[…] hallpayoqña [sic9] kanki, tullutakyasqa, chayqa llank‟aqmi

rinayki […], chayqa manan maki ñeqeypi hap‟iyta atiykimanñachu”10

.

Kunturiqa llaqtan llaqtan purirqa mana pitapas riqsispan, hinaspam ayllunta

llaki llakikuspa yuyarirqa. Chaymantaqa ima ayllu paqarimusqanpi yachayta

munarqa. Purisqanpi huk punchaw Tyun Luyswan tinkurqa hinaspa payta

tapukurqa ayllunmanta. Tyunqa kutichirqa nispa: “chay vidaman mamay

wikch‟uwasqan llaqtaqa Layon”11. Chayraykum Gregorio Kunturiqa Layo ayllun

maskaq ripurqa. Qawasqanchikpihina payqa ayllunta manan riqsinchu. Kayna

runakunataqa wakcha nispa sutichanchik. Chaymantaqa madrinanpa ayllunmanta

rakikurqa hinaspa Qusqu llaqtaman chayarurqa, chaypi mana allin mikusqa mana

allin puñusqa llamkarqa. Kayna hatun llaqtakunapiqa ayllukunapas mana

kallpachasqam, ichaqa imapas qullqillapaqmi llamkaypas manam

ayllunchikkunapihinachu. Chayraykum Kunturiqa ayllunmanta rimarqa:

Yanapaspa llank‟aysinayki kaq familiarniykita, paisano amigokunata huk

punchawmanta hasta semanakunakama; chaymantan paykunapas

llank‟aysiqniyki hamullaqkutaq nisitaqtiyki, chaypaqtaqmi willayamunalla kaq

Edwin Chillcce Canales

SUQTA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 67

9 En el texto figura “hallpayoqña”, la corrección es “kallpayuqña”.

10 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografía. Qosqo,

Municipalidad del Qosqo, 1977.p.18.

11 Ibídem, p 22.

[…] Yanapaqniykitaqmi hamoqku. Chaymantataq mana hayk’aqpas pagota

qolqepichu kaq: ni yanapasqasuykimantapas. Chaymi ayni karan. Chay

Qosqoman hamusqaymanta pacha pisita rikuni aynita12.

Qusqupi aynipi llamkaytaqa qullqim qulluchirqa. Chaymi Kunturiqa wakcha

kayninpi tyaspan aynipi llamkayta maskarqa, chayna maskaspanpas manam pipa

yanapakuynintapas tarirqachu.

4. Tarapaki Astupa tiyasqanmanta hamutay

Kunanqa qawariykusunchik Ñuqanchik runakuna. Testimonio de los quechuas del

siglo XX13

qillqasqa maytuta. Kay Liwrupi Victoriano Tarapakipa, Lwisiku Ankallipa

tistimunyunkuna kachkan. Hamutayninchikpaqa Tarapakillapa siminta

qatiykusunchik. Apurimaqmantam kay runaqa, tawa chunka pichqa watayuqña,

payqa runasimillapim riman. Uywachankunata michikuchkaspanpas runakunapa

uywankunatam tutallanpi suwakum. Kayna tyaq runakunatam abigeo ninchik.payqa

chunka tawayuqnin kachkaspanmi yunkaman tyunwan ripurqa. Ripunan

punchawqa ayllunkuna kacharparirqa, kayna nispan: “mana chayawaqchu

yunkataqa, killapi chayana trinpi rispa […] Uchum wiñan, algudun wiñan,

algudunpa llaqtankama ñuqaqa rikuni. Kawsaywanmi kutimunki wañuywanqa

manañam kutimunkichu”14

nispa rimanku.

Tarapakiqa chakillawanmi Qusqukama ripurqa, chaymantaqa Santa

Teresakama trinwan rirqa, Maranuraman karruwan chayaspa tukun biyahayta.

Tyunwan kuskallam llamkanku mana saqinakuspa, chayna llamkapakuspankum

quñukurunku phrutakunata, algodón millwakunata, uywakunatapas.Tarapakiqa

chaymanta Apumarka ayllunman kutimun. Chayarquptinqa taytan Waqakurqa

paymanta hapipakuykuspa, chaynaram ayllunkunapas. Iskay killallamantam

Atuqpa Chupan Riwista

68 / SUQTA CHUNKA PUSAQNIYUQ

12 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen, Op. Cit., p. 36.

13 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.

14 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Op. Cit., p. 20.

Tarapakiqa unqurun. Manam pipas yacharqachu ima unquywan ñakarisqanta,

chaymi ayllunkupiqa tapukurqaku ima unquytaq kay unquyqa nispanku. Unquqtaqa

mana pipas hampiyta atirqachu. Chaymantañam kuka qawaqta pusamunku. Payqa

nirqa:

Phaltamanta mamanpa pachan, Santiyagun, chaymi chayta rurachkan.

Alkansuta chraychik, huk biranta ruraychik, Santygunta ruraychik, q‟alata

ruraychik mamanpaqmi kasqa. Chay kasupin unqusqa,- nisqa.15

Tarapakipa mamanqa Apukunata kaymanta churinqa unqurun. Ñuqanchikqa

ayllunchikpa apunkunawanqa allinñan kawsakunchik. Paykunaqa

kallpanchawanchikmi, riqsinkum imayna tiyasqanchikta sunqunchiktapas qawanku,

chaymi Tarapakipa mamanhina paykunata qunqaptinchikqa unquypas wañuypas

chayawanchik; uywanchikkunapas qullurun. “Apukunaqa ayllukunawan

hukllayllasqam”, nirqanchikmi. Aylluqa sunqururunchikpitaqmi, hinaspa

ayllunchikman watasqakanchik.

5. Tukunanchikpaq

Ayllu simiqa chawpi simiwan parischasqam, hinaspam runapa sunqu rurunpi

sapichakun. Chaymi runakunaqa may llaqtaman mitmaptinkupas paykunawan

purinku. Chayna purisqankupi sichus runamasinchikkuna huñunakuyta

qallariptinkuqa ayllunchikkunapa yachayninpas ñawpa apukunapi iñiyninkupas

imayna haykayna tiyakuyninkupas kawsariyta qallarin, musuq chawpipas llanllarin.

Edwin Chillcce Canales

SUQTA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 69

15 Ibídem, p. 23.

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

CERON PALOMINO. Voces del Ande. Ensayo sobre Onomástica andina. Lima:

Fondo Editorial de la PUCP, 2008.

GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de

Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar

de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos

Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3a re-impresión. Lima,

Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.

GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición

y prólogo de Franklin Pease), 1a reimpresión. Lima: Fondo de Cultura

Económica, 2005.

INCA TITO CUSI YUPANQUI. Instrucción al licenciado Don Lope García de Castro

(1570). Estudio preliminar de Liliana Regalado de Hurtado. Lima:

Pontificia Universidad Católica del Perú, Fondo Editorial, 1992.

INCA GARCILASO DE LA VEGA. Comentarios reales de los incas. Tomo I

(Prologo, edición y cronología de Aurelio Miro Quesada). Venezuela:

Biblioteca Ayacucho, 1976.

SANTO THOMÁS, fray Domingo de. 1560: Lexicón o Vocabulario de la Lengua

General del Perv, (edición facsimilar con prólogo de Raúl Porras

Barrenechea). Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1951.

TAYLOR, Gerald. Ritos y tradiciones de Huarochirí. 2 edición revisada. Lima:

Instituto Frances de Estudios Andinos, Banco Central de Reservas del

Perú y Universidad Particular Ricardo Palma, 1999.

VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani,

autobiografía. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1977.

------------Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los

quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco,

Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.

Atuqpa Chupan Riwista

70 / QANCHIS CHUNKA

ATUQPA YUYAYNIN

Tantarchay kichkachay morado sisascha,

Amaya tipallawaychu qala chakichaypi

Pobrella kaspaymi wakchalla kaspaymi,

Qala chakichantin purikamuchkani

Habaspas sisayuq mollepas ruruyuq,

Chaychus mana ñuqa chullayuqchu kayman

Chaychus mana ñuqa yanayuqchu kayman

Tantarchay kichkachay ama kichkawaychu,

Kichkapallawaspa yuyarichiwanki

Kuyasqay chullayta yuyarichiwanki

Mayu patachapi verde retamita

Chullasapi kaspa waqachiwachkanki

Achkarama kaspa llakichiwachkanki

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 73 - 74

Takikuna uqarisqa

Tantarchay kichkachay

Uqariq: Sylvia Falcón

Inti lluqsimun waqanallaypaq

Killa lluqsimun llakinallaypaq

Ñuqa kani sapan urpi mana mamayuq

Ñuqa kani sapan urpi mana taytayuq

Urqun urqun purimuni waqakullastin

Wayqun wayqun purikuni llakikullastin.

Wakchallayta wakallayta chinkachispa

Parallata chikchillata manchakuspa.

Kokakintu klarullata willaykullaway

Huraymanchu wichaymanchu pasarqurqa.

Kompadrillay komadrillay asuykamuway,

Tumarisun, upyarisun kusirikusun.

Atuqpa Chupan Riwista

Inti lluqsimun*

74 / QANCHIS CHUNKA

* Huancavelica ayllukunapa ñaupa takikuna uqarisqa.

Kay willakuytaqa allintam riqsinchik. Adolfo Vienrichraqmi2 Tarma ayllukunapi

ñawpamantaraq huqarirqa. Wawqinchik Gonzalo Espinoñataqmi3 dokturadupaq

tesisninpi kay willakuymanta aswan allinta hamutaykurqa.

Pobrilla wakchallaqa Carmen Arizaca Rodaspa huqarisqanmi. Paymi

sekundariya estudiyayta tukuykuchkaspanña mamanpa siminpi, grawadurawan

willakuyta huqarirqa, iskaywaranqa suqta watapi. Willakuqninchikpa sutinqa Ana

María Rodas Tuerosmi. Payqa Tanquihua anexupim paqarimurqa, San Antonio de

Cachi distritupi, Andahuaylas prowinsiyapi, Apurimaq suyupi. Payqa kimsa chunka

kimsa watayuqmi. Miski simillanwan imakunamanta willakuykunatapas, sumaq

takichakunatapas yachan. Runasimita kastillasimita, liyiyta qillqaytapas yachan.

Kunanqa San Juan de Miraflorispi musuqmanta sapichakuspa tiyan.

Ñuqam pisillata allichaykuni sumaqllata liliykunapaq. Qawasqanchikpihina

kay willakuypiqa kastilla simikunapas rikurimunmi. Willakuqninchikqa,

ayllunchikkunapihinam, hawanchaykun willakuyninpi. Willakuypi rimaqkuna

nisqanchikta paykunapapuni siminwan tinkuykachini komillaskuna ukupi

rimasqankuta churaykuspa. Kaychakunallatam allichaykuni.

“Pobrilla wakchalla” willakuy: Les voya, les voya, kunan… grabar un cuento

de quichua, que se llama Pobrilla wakchalla, de los hermanos, ya.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 75 - 79

Pobrilla wakchalla1

Pablo A. Landeo (grawaduramanta qillqaman churaq)

1 Kasitpi huqarisqa. Kayna llamkaykunata ruwachirqani Carmen Arizaca Rodasta (llapan huk warmakunatapas) 7041 - Virgen de la Merced- koligiyupi yachachiq kaspay. Umaraymi [uktubri] killa qallariq punchawpi, iskaywaranqa suqta watayuqpi uqarisqa.

2 VIENRICH, Adolfo. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3

a edición de Pedro Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma,

([1905] 1999), ([1906] 1999).

3 ESPINO RELUCÉ, Gonzalo. Etnopoética Quechua, Textos y Tradición Oral Quechua, tesis de doctorado, Lima. Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2007.

Huksi kasqa hermano rico, huk hermanunñataqsi kasqa pobrilla. Chay

pobrilla kaqpa (hermanunpa)4 señoran kasqa wiksayuq. Hinaptinsi huknin

hermanunpañataq vacan bastante kasqa, lichen, quison. Hinaptinsi nin -como se

llama- señuran, chay pobrilla kaqpa “Hermanuykimanta corre suyruchanta

mañarakamunki” nispan. “Ya, mañarakumusaqyá, apamuyá baldichaykita.”

Hinaptinsi baldichantin pasan suyru mañakuq hermanunman, hinaptinsi hermanun

rikurun wuakna pampachata hamuchkaqta, hinaspansi nin “Wak qillamaqta

hamuchkasqa, yau, allquman suyruyqita qaray. Apuray, quillamaqta suyruman

hamuchkan, lechiman hamuchkan, allqoman taqtaykuy” nispan, hinaptinsi chay

apukaqpa warminqa vivoman taqtaykun -naman, como se llama- artisanman,

allqokunaman qaraykun suyrutaqa, hinaptinsi hermanunqa chayaramun.

“Hermano, suyruchaykita regalaykuway, señoraymi munarun suyruchata.

Regalaykuway suyruchaykita” nispan. “Ah, ñaqamataqayá hamuwaq kara, ñam

allqumanmi taqtaykun suyrutaqa” nispan. Hinaptinsi “ahora kunanqa siñorayqa

malchiki karunqa, atrasoyuqmiriki, mejoryá suyruchata quitarusaq allqumamta,

hinaspa aparusaq” nispa, hinaptinsi allqota maqa-maqarispa, suyruchataqa

wisirukun, hinaspansi apakun wasinman, hinaspansi, siñoranmanqa chayarachin.

“Kay suyruchata apamuchkayki”, nispan. “Gracias” nispan [chaskikun].

“Hamkachata hamkarapuway, mam kaynallaqa vidanchikqa allin

kanmanchu. Viajitayá rirusaq, ñuqapas chayna chay animaltayá rantirukuchwan.

Animalniyuq kaspa manan qukunchu facillaqa, quisontapas suyruntapas

munapayasun haykapikamataq? Hamkarapuway, kunan kunan tutam pasakusaq.”,

nispan. Hinaptinsi siñorallaqa hamkata hamkaykun, hinaspansi dispacharakun

qarintaqa. Hinaptinsi siñorllaqa pasan, chunniq urqutata pasan, hinaspansi

descansaron, tutayarachikun chunniq urqupi, iskay urkupa chawpinpi. Hinaspansi

chaypi siñorllaqa descansaron, puñuykun chaypi. Chay chunniq urqupa chawpinpi

puñuykun.

Hinaptinsi chawpituta horata qayanakun urqu taytakunaqa “wakchallachu

pobrillachu hamun” nispan. Hinaptinsi nin huknin urqu “pobrillam” nispan contestan.

Hinaptinsi niykun “purutuwan, chuwitawan, carbuntawan quykuy, chay siñorman.”

Atuqpa Chupan Riwista

76 / QANCHIS CHUNKA SUQTAYUQ

4 “hermanunpa”, pampachaykuna kay simita.

nispan. “Chay carbunpaqmi ruwanqa huk wasita, purutupaqmi ruwanqa kanchata,

atisqanta ruwanqa” nin. “Chay chuwipaqñataqmi ruwanqa atisqanta corralta

ruwanqa” nin. Hinaptinsi kutikun chayllamanta chay wakcha runachaqa, chay

purututa, chuwita quykuptin, carbunta quykuptin kutikun.

Hinaptinsi atisqanta ruwarukun corralta, atisqanta ruwarukun kanchata,

atisqanta ruwarukun wasichata. [Hinaspansi chay]5 [Huk kaqnin urquqa] nin

[nisqataqsi pubrillata] “Kanchapa ukunmanmi churanki purutata, wasipa

ukunmanmi churanki carbunta” [nispan, hinaptinsi]6, “corralmanñataqmi churanki

chuwita” nispa, inaptinsi chaynata ruwarun runachaqa, hinaptinsi medianochita

rikcharikuptinqa ovejas kanchapi waqaykuchkan, llullu chitakunapas

waqaykuchkan; wasipiñataqsi, wasinmanñataqsi lluqsirakamuchkan qullqi

hukniraq; chay corral chuwicha churasqanpiñataqsi vaca uk niraq kakuchkasqa,

waqaykuchkan torukuna, uñakuna, bastante. Chay pobrillamantaqa apu

rikurirparin, chay urqu tayta regalaykamuptin.

Hinaptinsi paqarintinta hermanunqa pasan “Qilla maqta, maymamtan chay

animalta suwarakamunki? Yanqataq problemaman churawankiman, imaynampin

qam kay noche a la mañana rikurinki kayna millonario, vacasapa, ovejasapa,

qollqisapa?, ima problematapas ruwaruwankimanñataq, manam problemata

munanichu.” “Manam ñuqaqa ima problemata ruwasaykichu. Ñuqamanqa tayta

diosmi regalaykuwan”, nispan kusisqa runachaqa, hinaptinsi hermanunqa

wasinman kutirun.

Hinaptinsi hermanunqa wasinta kutirun warminwan parlanakun. “Ñuqapas

chaynaq risaq, hamkaykapuway, viajiman ñuqapas risaq”, nispa, ambicioso

kaymantaña, chay señorllaqa señoranwan hamkachin hinaspan paypas chayna

pasan. Chaynas tutayarachikun, chayna chunniq orqupi. Hinaptinsi, medianochita

qayanakunku tayta orqukunaqa “pobrillachu, wakchallachu hamun?” nispan.

Hinaptinsi tayta urquqa “apullam” nispan. “Ah, chaymanqa quykuy waqratawan

chupatawan, quykuy”, nispan nin. Hinaptinsi [huk kaqnin urquqa] nin “sabes que,

kutirispayki corralta ruwarukunku chaypa ukunpi puñunki, hinaspayki sikikiman

chupata, umaykiman waqrata churaykukunki, ya”, nispan.

Pablo A. Landeo Muñoz

QANCHIS CHUNKA QANCHISNIYUQ / 77

5 “Hinaspansi chay”, pampachaykuna kay simita.

6 “nispan, hinaptinsi”, pampachaykuna kay simitapas.

Hinaspansi chaywan ambicioso runaqa kutirimun. Hinaspansi corralta

ruwarukun hinaspansi sikinman chupa, umanman waqra churaykun, hinaspansi

puñuykun tuta. Hinaptinsi toro, romano toro rikurirparin chay kancha o corral

ukupi, chullalla, chay runamanta convertiparikun toro, romano toro, hinaspan chay

toro mana mikuq, wiqillan sutuchkan, sapapunchaw wiqillan sutuchkan, hinaptinsi

chay señoraqa nin “Imataq kay qanra toro, maymantataq hamurun”, nispa: Mana,

esposon kasqanta yachancho; sin embargo, esposontaq chayqa kutirqamun,

hinaspan chay corralta ruwaruspan achikyaron toro.

Hinaptinsi huk ganadero chayaramun. Chay ganaderoqa kasqa mana

ligítimo ganaderocho, kasqa diablo. Hinaptinsi chay ganaderoqa nin señorata.

“Señora, wak toroykita venderoway”, ninspan. “Achachaw taytay, manam

vendiykimancho ñuqaqa turuytaqa, manam ñuqapachu. Pipaya wak toro?,

hamuruntaq hinaspantaq uk tuta achikyaron; wakna wak toro, mikunpaschu,

wiqillan sutuchkan.”, nispan. “Ay, venderowaya señora, hinata venderoway,

señora, pagasqayki precionta, venderoway.”, nispan. “Doyñonpaschu problemata

ruwawanman, pipaya wak toro. Manam ñoqaqa pipa kasqanta yachanichu.”,

nispan. Hinaptinsi “Hinata señora vendiruway, qampapunim toroqa, vindiruway

señora. Vindiruway”, “Hinatapas vendirosaqya”, hinaspa venderparin chay

ganaderomanqa, chay ganadero mana ganaderochu, diablo.

Hinaptin kasqa chay siñorapaqa vaca qoñuqninkuna, toro quñuqninkuna.

Cornitachawan jovenqa huñusqa, empleadun huñusqa cornetachawan, huñusqa

siempre, sapa tarde. Hinaspa chay [señorapa] empleaduntaqa nin, “joven

ganarukuway wak urquchakama kay torota orquraysiway, qatiraysiway, sapallayqa

atisaqchu”, nispan, “Manam. Vacaymi cuydanay”, “hinata joven, pagasqayki allinta,

pagasayki tanto[ta]7 Allinta roygan, roygan; hinaptin jovencitoqa, nispansi nin “Ya,

hakuchik, apaysisayki chay toruykita.” “Ya, pero, chay waqrachaykita

tocaykapuway, cornitachaykita tocaycapuway puririchinanchikkpaq.” Hinatinsi, “Ya,

tocaykusaqyá”, hinaptinsi chay cornitachanqa waqayta qallarin “Ñam

supaywasiman puririnchikña”, nispan chaynachata waqarparin cornitachanqa.

Hinaptinsi, “hoy joven, imaynampi chaynata cornitayki waqan?” “Señor, manam

chaynataqa cornitachayqa waqarqachu. Imaynampitaq chaynata waqarun

Atuqpa Chupan Riwista

78 / QANCHIS CHUNKA PUSAQNIYUQ

7 “Tantuta pagasqayki”

cornitachyqa?”, nispan nin.oa,ukupi,anta convertiparunukupiinman chupa,

humaman naspayki sikikiman chupata churarukunki humaykiman waqrata

churarukunki hi “Ya vámonos”, nispan nin, “hakuchik” nispan, hinaptinsi pasanku.

Chay orquchaman chayarunku. “Joven, cornitachaykita tocaykapuy” nispan,

“ya, tocaykusaq” nispan hinaptinsi cornitachaqa waqan “Ñam supaywasiman

yaykuykuchkanchikña”, nispan, chaynachata waqarparin cornitachaqa.

¿Imaynampin chaynata cornitayki waqan joven?, nispan, “señor, manam

chaynataqa nuncapas waqarqachu cornitayqa, imaynampis chaynata waqachkan?

Algo rarom kaypi pasachkan” nispan nin. “Joven, wak urquchakamalla

compañaykuway. Chaymantaqa kutikamunkiñam, manañam mástaqa

nisqaykiñachu.”, nispan. “Manan, kaykamallam niwarqanki. Manam, kutikusaqmi.”

“Manam, joven, pagasqaykim. Munasqayki preciotam pagasqayki. Hakuchik,

hinata ayudaruway wak urquchakama.” nispa; “ya pues, bueno”, nispa pasan.

Chay urquchaman chayarun, hinaptinsi “Kutiykunaykipaq, joven tocaykapuway

cornitachata” nispa, hinaptinsi cornitachanqa waqaykun “Ñan supaywasiman

yaykuykunchikña” nispan. Hinaptinsi, qawarikuptinqa infiernupa punkunpi, huk

sacha, hatun lloqe sayachkasqa. Chayman chay waqretiruchaqa hapiparparikun, y

chayman chay diabluqa turuntin pasaykarparin.

Hinaptin, ukumantaña chay toro rimarirparun “Qanchis killapi chayaspayki,

warmiyta kasaray” nispan. Hinaptinsi qanchis killapi chayaspan warminta casaran.

Pablo A. Landeo Muñoz

QANCHIS CHUNKA ISQUNNIYUQ / 79

ATUQPA SUNQU RURUN

Tumpa chiri wayrata

musyaspa

asirikuq uyachaykita

yuyarini,

misk‟i ch‟uya yakuta

upyaspa

hap‟ikuyki.

Lliwmi kawsan

kay tiqsi muyu pachapi.

Chayqa

¿Imataq sapay-kayqa?

qamwan kaymi

ñuqawanpas kaysi

nisqanku-hina.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 83 - 88

Gloria Cáceres Vargas

Huk-kaq taki

Mana imayuq qala p‟unchawkuna

ripusqaykimanta rimawan.

Sunquy tiyachiyta maskani

sapa makipi, sapa uyapi

saqiwasqaykimanta.

P‟unchawta yupani

ch‟akisqa mallkipa rapinhinata.

hukkunam asipayawan

hukkunataq niwan

chaypiraqsi kachkanki

suyawastin!

¡Yuyaypa k‟anchaqnin!

Atuqpa Chupan Riwista

Iskay-kaq taki

84 / PUSAQ CHUNKA TAWAYUQ

Urqupa kallpankuna

ñuqawan kaptinpas

tapupakuni ¿pim kani?

K‟anchaq p‟unchawpi maskakuni

llantuyta qawarikuspa k‟atatani

upallalla qawarayani miski intita

wawakunapa, wakchakunapa

sachakunapa mayupa

lliw tiqsi muyupa kuyaq intin.

Sunkanpi musquyniy k‟añakun

uchpanwan maytukusaq

kay quchayasqa allpapi

tuta chayanankama tususaq

pim kasqayta mana yachaspa.

¿Pitaq kani?

Atuqpa sunqu rurun

Kimsa-kaq taki

PUSAQ CHUNKA PICHQAYUQ / 85

Pichinkupa takinta

mana uyarispa

rikchariyta chiqnini.

Ñawiyki mana k‟anchaptin,

chilliku mana takiptin

¿imapaqmi kawsayman?

Manam apachita

ñanniykipi kaymanchu,

manam imaypas chusaqpi

ñuqapa kawaqchu.

Kuyakuq miski asnayki

hap‟iwaptinpas

manam imaypas qampa kasaqchu.

Atuqpa Chupan Riwista

Tawa-kaq taki

86 / PUSAQ CHUNKA SUQTAYUQ

Mayuqa karupi

qasilla tukuq,

karunchasqa sunquykihina

qamta maskaptiy.

Ichaqa chay hina-niraq

uchuk maqanakuyllam,

munakusqaykipi

munakusqaywan

Manañam llakipayanichu

mana kasuwaptiykiqa.

Chayqa artikuyllam

aysawanaykipaq.

Atuqpa sunqu rurun

Pichqa-kaq taki

PUSAQ CHUNKA QANCHISNIYUQ / 87

Tutapa ñawinmi

suwakuwarqa

huk llaqtakunaman,

maypi musqukuna

runa tukuspa

mana sunquyuq

manch‟achikuqllam kanku.

Maskamuykim

pakakuq rusas waytapi

kichkallanmi

kuyayniyta

huchkun.

Atuqpa Chupan Riwista

Suqta-kaq taki

88 / PUSAQ CHUNKA PUSAQNIYUQ

Javier Heraud Lima llaqtapi 1942 watapim paqarirqa. Payqa warmalla kasparaq “El

río” sutichasqa harawinta 1960 watapi rikurichirqa, ancha chaninchasqam chay

watakunamantaraq kunan watakunapipas, chayraykum kay harawinqa ancha

riqsisqam. Chaymantaqa chay watakunallapim “harawiq guerrillero” nisqan

rikurimuptin Madre de Dios mayupi 1963 watakunapi wañuyta tarikurqa.

1

Mayum kani

Kimray rumikunanta

Uraykuchkani

Takyaq rumikunanta

Uraykuchkani,

Wayraq qellqasqan

Ñanninta.

Parawan llantuchasqa

Kinrayniykunapi

Sachakuna sayarichkan.

Mayum kani.

Sapa kuti astawan

Piñasqa

Astawan piñaykusqa

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 89– 96

Mayum Kani / El río

Javier Heraud

(Fredy Roncallapa runasimiman1978 watapitiqrasqan1)

1 Kayqa qillqaqa paqarirqataq : Runa 3. Revista del INC, 1978 watakunapim.

Lloqllakamuni,

Qaynapas kunampas

Chakakuna arkunkunapi

Kanchayta kutichichkaptin

Uraykuni.

2

Mayum kani,

Mayu,

Tutamantapi chuya mayu.

Wakin timpuqa

Llamputaq

Allinllataq. Allin

wiñachiq waykukunantan

sumaqllata

puririni,

waranqa waranqa kuti

uywakunata

sumaq runakunata

yakuyta upyachini.

Punchawnimpitaq

Warmakuna ñoqaman

Qamunku,

Tutampiñataq

Katataq waynakuna

Ñawinkuta

Javier Heraud

90 / ISQUN CHUNKA

Ñawiyki samarichinku,

Alma kaq yakuykunapa

Llantusqa chuyaynimpi

Rikrankuta tuñichistin.

3

Mayun kani.

Wakin timpu

Ñataq piñataq

Sinchitaq kani.

Nitaq kawsaymanta

Nitaq wañuymanta

Ayqekunichu.

Manchay paqchakunanta

Uraykuni,

Piñaywan cheqniywan

Lloqllakuni.

Ñutu ñutunankama

Astawan astawan

Rumikunata takani.

Uywakuna ayqekun,

Ayqespa ayqekunku

Pampakunaman poqchiykuptiy,

Qatakunapi

Ñutu rumikunata

tarpuykuptiy,

Mayum Kani / El río

ISQUN CHUNKA HUKNIYUQ / 91

Wasikunata qorakunatapas

Poqchiykuptiy,

Sonqonkunawan punkukunata

Sonqonkunawan werpukunatapas

Poqchiptiy.

4

Hinaspammi astawanraq

Lloqllakuni.

Chaymi sunqukunaman

Chayayta atini,

Chaymi yawarninkumanta

Hapiyta atini,

chaymi ukunkunata

qawayta atni.

Fiñakuyniytaq

Hawkayakun,

Ñataq sacha kayman

Tiqrakuni,

Ñataq sacha hina

Kaqlla kani,

Ñataq rumi hina

Mana kichkayoq rosas hina

Upallakuni.

Javier Heraud

92 / ISQUN CHUNKA ISKAYNIYUQ

5

Mayun kani.

Kusikuypa mana tukuq

Mayu. Ñam kay

Kaykunapi puyukunata

Musiachkani,

Ñam wayrata

Uyaypi musiachkani;

Orqokunanta mayukunanta

Qocha pampakunanta

Puriyniytaq

Mana tukukuq tiqrakun.

6

mayu patakunanta pureq mayum kani,

sachataq chakisqa rumitaq

mayu patakunta pureq mayum kani,

punkutaq kichasqa sonqutaq

qorakunanta pureq mayum kani,

waytataq rutusqa rosastaq

kallikunanta pureq mayum kani

kay pachataq chapusqa hanaq pachataq

oroqokunanta pureq mayum kani,

ranrataq kañisqa kachitaq

wasikunanta pureq mayum kani,

Mayum Kani / El río

ISQUN CHUNKA KIMSAYUQ / 93

mesataq warkusqa tiyanataq

runakunapa ukuninta pureq mayun kani,

sacha frutas

rosas rumi

mesa sonqo

kutichisqa punku

kutichisqa sonqo.

7

Chawpi punchawpaq

Qaru warmikunapaqpas

Takiq mayuun kani,

Pantiwnninkupa

Qayllampi takiq,

Willka yakukunaman

Uyan tikrachiq

8

Tutayasqa mayum kani.

Ñan uku uku waykunanta

Uraykuchkani,

Qonqasqa

Mana reqsina

Uchuy llaqtakunanta,

Bitrinankupi achkallaña

Runakunayoq llaqtakunanta

Javier Heraud

94 / ISQUN CHUNKA TAWAYUQ

Uraykuchkaniña.

Mayum kani.

Ñam pampakunanta

Puririchkani,

Urpitu huntallaña

Kinraynikunapi

Sachakuna kachkan.

Sachakunaqa

Mayuwan takin

Mayukunañataq makiykunawan

Takiylla takin.

9

Lamar qochakunaman

Chayanay timpuqa

Kanqañam,

Chaymi

Chuya yakuykunata

Putka yakunkunawan

Chapunay kanqa,

Kanchariq takiyta

Tutamantapi

Punchaw punchaw

Upallachinay kanqa,

Lamar qochapi ñawiykunata

Mayum Kani / El río

ISQUN CHUNKA PICHQAYUQ / 95

Chuyachinay kanqa.

Chayanqam chay punchaw.

Hinaspan

Hatunkaray qochakunapiqa

Manañam poqoq chakraykunata

Rikusaqchu,

Qomer sachaykunata

Manaña rikusaqchu,

Ichpa wayrayta,

Chuyaq hanaq pachayta,

Putka qochayta,

Intiyta

Puyukunatapas ni

Imatapas rikusaqchu:

Hatunkaray anqas

Hanaq pachallatam.

Hinaspam

Lliw tukuy imapas

Yaku pampaman tikranqa;

Chaypim takiypas harawiypas

Uraykuq uchuy mayullam kanqa

Llipipiq musuq wakuykunapi

Tasnusqa musuq yakuykunaypi

Tinkunampaq uraykuq

Qatun mayukuna.

Javier Heraud

96 / ISQUN CHUNKA SUQTAYUQ

UTARI quchamanta

Intipa kanchariynin

Kusikuspa hatarimuchkanñam

Umanchikpi mastarikunanpaq

TRANKA ñankunapi

Musuq wayrakunahina

Kuyakuyniy aywirikuspa

kuyurimuchkanñam.

KARACHA urqukunapi

Manchay, manchay illapa

Llipipiyastin rumiman aypachkam

Runamasiykunatapas sipispa

Ayqikuchkanñam.

YANAMA qawayninpim

Llapa musquyniykum

Chirimanta wañunña

Mana pipas musiyasqa.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 97– 99

SAUJINA

Kuyakusqay allpallay

Kunan watatapuni, turichay

Ancha rapranchikta uqarispa

Llaqtanchikta ripukusun.

Kunan killatam, turichay

Mana chakinchikta samarispa

Utqaylla pasasun.

Kunan punchawllam, turichay

Chinkaq kallpanchikkunata quñurispa

Llaqtanchikman chayananchik

Kunanchallam, turichay

Ñawi wiqinchikta pichanakuspa

Sunqu rurun llaqtanchikta

Mana qawayta atisunchu.

Atuqpa Chupan Riwista

Mana piniyuq

98 / ISQUN CHUNKA PUSAQNIYUQ

Sacha kichkapi

Qasa patapi

Suyachkaraykim

Imakunata musiyaspay

Hatarimurqani

Wayrata uyarispay

Ripukurqani

Yana llampu

Ranra ñampi

Wayrahina taqrachakuqpi

Ripuyta munayman

Qanman utqay utqay chayanaypaq

Hanan urqumanta

Yawar chakichaywan

Laqakuspay hamuchkaraniñam

Ñawiyki qawanayrayku

Makiyki qapinayrayku

Atuqpa Sunqu rurun

Ranra ñanpi

ISQUN CHUNKA ISQUNNIYUQ / 99

rrupay jina miqjuyqun llanttuqunata

pakariyninmanta pacha

paymi qarqan runaqunaj yawarnenka

ÑAWIN CHCHIRMIYQUNANPAJJCHARI

¡teofanoj qutimunkaña!

(¡aqu! ¡aqu! ¡tata! ¡tatata!)

musoj runa jamunqaña

(¡mama! ¡mama! ¡atha! ¡atha! )

cusi samin kqawayqunka

tariqunkatajj manaskanta

yuyarenkatajj wakaskanta

qusiquspatajj wakanka

ttisqo ttisqo liso majjta

¡tatan qusichejj jamunqaña!

sumajta takiriquspa

mamantataj sonkochayqunka

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 101 – 106

INOCENCIO MAMANI

Teofanoj Qutimunka1

(a José G. Cosio)

1 Kay harawiqa rikurimurqa : Boletín Titikaka, 1928, n.- 19, p. 2.

rupayhina miquykun llantukunata

pakariyninmanta pacha

paymi karqan runakunaq yawarninqa

ÑAWIN CHIRMIYKUNANPAQCHAS

¡teofanoq kutimunqaña!

(¡aku! ¡aku! ¡tata! ¡tatata!)

musuq runa hamunqaña

(¡mama! ¡mama! ¡ata! ¡ata! )

kusisamin qawaykunqa

tarikunqataq munasqanta

yuyarinqataq waqasqanta

kusikuspataq waqanqa

tiqsu tiqsu lisu maqta

¡taytan kusichiq hamunqaña!

sumaqta takirukuspa

mamantataq sunquchaykunqa

Atuqpa Chupan Riwista

Teofanoq kutimunqa2

(a José G. Cosio)

102 / PACHAK ISKAYNIYUQ

2 Kay harawitaqa chanka runasimiman Yuly Tacas riwistanchikpa allichasqa.

Chaupi kochamnña walsata tankayquskiarkayqo

llojjsimun jatun kochajj sonkonmamanta

wakkanaj wakaynin ñokayqu turipajj.

Ñaopajjnejjta astawan kahwariyqu

tuta ppampan chimpa orkoqunatapas.

Ttutura chaupimanta aywirkon schkha

waw...4 chaupi tuta kollorqunapas.

Ripurkoanqu wakanqu kati kati purinqu.

Q.. ppunchayri yupa chiri kaynan kasa wayra

muyun jinantin sacchaqunatapas tusuchispa.

Altupi rikjurin ojj yana anqa sapa

kahwajjtin yanayan astawaan tutayan ñankunapipas

yachaynijojj jatun maestrojj chinkasqanmanta

tuquy wakasunchis. Runa masiyquna wuake panaykuna

yana ppachata churayququspan,

allkoquna jina aullaspa puriyqachasunchis

Maestronchispajj uyanta llipfipichissunchis Inti kkanchayta jina.

Atuqpa Sunqu rurun

Yachaynyojj jatun maestruyman3

PACHAK KIMSAYNIYUQ / 103

3 Kayqa paqarirqa: Boletín Titikaka, 1930, n° 34, p. 4. (Kay harawipa rakinkunaqa Yuly Tacas ruwasqanmi)

4 Kaynata churaniku edición faksimilarpi mana allinta qawakuptin.

Ari wañun José Qarlos Mariategi- payta yuyariyqu wakayqu

kanmi kkancharkanki Tawantin Suyojj sutimpi

yachayniykiri tuquy pachantimpin masttariqun wañuykaykitajj mippuchupan.

Kanrayqu Orko- pata yana ppachapi.

Ruraskaykiri ojj mujjo jinan miranka

sutiykitajjmi mana kunkay qanka

tukuy sutiykiri rejjsepajj sonkompi kellkaskanqanka,

ñokatajj tuta ppunchay sutiykita wakaychasajj sonkoypi.

Atuqpa Chupan Riwista

104 / PACHAK TAWAYUQ

Chawpi quchamanña walsata tanqaykusqayku

lluqsimun hatun quchaq sunqunmanta

waqanaq waqaynin ñuqayku wawqipaq.

Ñawpaqniqta astawan qawariyku

tuta pampam chimpa urqukunatapas.

Tutura chawpimanta aywinkun schukha

wawansi chawpi tuta quyllurkunapas.

Rikurquwanku waqanku kati kati purinku

Kay punchayri yupa chiri kaynan qasa wayra

muyun hinantin sachakunatapas tusuchispa.

Altupi rikurin huk yana anqa sapa

qawaptin yanayan astawan tutayan ñankunapipas

yachayniyuq hatun mayistruyman chinkasqanmanta

tukuy waqasunchis. Runamasiykuna wawqipaykuna

yana pachata churaykukuspan,

allqukuna hina awllaspa puriykachasunchis

mayistrunchispaq uyanta llipipyaychisunchis Inti kanchayta hina.

Atuqpa Sunqu rurun

Yachayniyuq hatun mayistruyman5

PACHAK PICHQAYUQ / 105

5 Kay harawitaqa chanka runasimiman Yuly Tacas riwistanchikpa allichasqa.

Arí, wañun José Karlos Mariategui – payta yuyariyku wakayku

qanmi kancharqanki Tawantin Suyuq sutimpi

yachayniykiri tukuy pachantimpin mastarikun wañusqaykitaq mippuchupan.

Qanrayku urqu-pata yana pachapi.

Rurasqaykiri huk musuq hinan miranqa

sutiykitaqmi mana qunqay kanqa

tukuy sutiyki riqsiqpaq sunqumpi qillqasqan kanqa,

ñuqataq tutapunchay sutiykita waqaychasaq sunquypi.

Atuqpa Chupan Riwista

106 / PACHAK SUQTAYUQ

Huaraqo llaqtaqa uchuychallam. Chaypi awlitaypa wasin kara. Achka killam warma

kaspay paywan tiyarani, vacacionispi. Huaraqo chimpampi Huarquisa kachkan,

chaypim milagroso taytacha kachkan, agostopi fiestayoq. Uq kuti Huarkisapa

ladumpi supayta qaqaparusqa, cuchillo kuchusqan hina. Hinaspa awlitay nin

“mamacha Marias chay llaqtanta pasachkaptin mana pipas mikuchirqachu, chaysi

qaqa qaqaparun” nispa.

Chaymi un tuta ñan Chalhuankapiña kachkaptiy Chuquingamanta puente

colganteta chimpanay karqa. Manaraq chimpayta qallarichkatiy un payacha

rikuramun, chakata chimpaykachiwaq nispa. Tumpata mancharini. Chimpachinitaq.

Makin chirillaña kachkara. Chikachallata riman.

Chalhuancaman chayaykuptiyku maypiraq payaqa. Maynintaraq chinkarun,

ikutaylla. Manan rikuranichu. Chayta yuyarispa kunankama llumpayta manchakuni.

Icha chay payachaqa kinkin wañuychu karqa. Icha payqa kikin mamacha

karqa llaqtan llaqan mikunata maskakustin.

Ima llaqtakunapiraq astawan qaqarun mamakucha purichakuchkaptin.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, p. 107

Puriq payachamanta

Fredy Roncalla

ATUQPA SIMIN

Huancavelica llaqtapim kay harawi ruwaqqa

paqarirqa, waranqa isqun pachak pichka chunka

isqunniyuq [1959] watapi. Payqa mayistriyata

Literatura Peruana y Latinoamericanapi Universidad

Nacional Mayor de San Marcospi hurqunanpaq

ruwarqa “Categorías andinas para una aproximación

al willakuy/ Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Kayta

ruwaspa “Primer puesto en el IV Concurso Nacional de Tesis de Posgrado, de

Maestría y Doctorado (2010)” ganakurqa. Kunan punchawkunapiqa Lengua y

Literaturatam yachachin.

Kay liwruqa kunan watapim paqarimun. Hinaspanmi liyista tukuspa

qawanchik imayna „harawi-rimaq‟ kay harawikunapi musiyayninta

rikchayninkunatapas kimsa rakikunapi rikuchiwanchik.

Chaynaspa harawiqninchikqa, qallariq rakipi "Homenaje a Padre en tres

imágenes breves" sutichasqam taytanpa musiyayninkunata niykamun,

chaymantapas imayna chay musiyayninkuna kawsayninpi ñuturisqantapas

rikurichinmi. Kaymanta „harawi-rimaq‟ rimayta munaspa José Mariawan

taytanchikkunata Egipto llaqtamanta kutimusqanta taytanpa llaqtanman

kutimuyninwan tupachiykun.

Hinaspanmi, harawiqninchikqa umanman taytanpa kawsayninkunata

kutichimun. Kaymanta rimawanchik imayna taytaqa makihina harawipi rikurimun,

ancha kaypankunawan llaqtanta saqispa runapa hatun llaqtanman llapa

musquyninkunata apakuspan chayarqa. Chayraykum „harawi-rimaq‟ paqariq

llaqtanta umallanpi qawananpaq taytanta uyaychaykun.

Chawpi rakiñataqmi “Los hijos de Babel” sutichasqa. Kaypim „harawi-rimaq‟

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 111 - 112

LANDEO, Pablo. Los hijos de Babel. 1era. Ed.

Lima: Pakarina Ediciones, 2011.

rikuchiwanchik imayna runamasinchikkuna rikukunku chay runapa hatun

llaqtakunapi. Chaymanta supay pachatahina kay llaqtata rikurichin. Kaypim

harawiqninchikqa pachatikrayhina kawsakun muyuriyninta qawaykachaspa,

chayraykum Rimaq mayuta (Río Rímac), chakata, trinista, Estación de

Desamparadostapas qawaykuspa takiykum.

Hinaspa hatun llaqtapa animanta supay pachapi yachaspahina rikurichin.

Chaypim harawiqninchik ñawparunamasinkunaman willakuyninta yuyayrin,

chaymanta mana chinki allquchan kaptin llakikum imanasqa? Runapa pachapiqa

chay allquchakuna maqtasuta michakun supaywan mana duwiñunta

mikunanpaqrayku. Kayta yuyaspa llaqtanmanta llakikun ichaqa manam wakcha

runahina payqa musiyakum aswanmi chay runapa llaqtankunapi musuqmanta

hatarichin kawsayninta ichaqa paqarimusqan llaqtanta mana qunqaspa.

Chayraykum sunqu rurunpi mana llakillachu kan ichaqa kusikuykunapas

rikurimunku.

Tukuq rakipiñataqmi, “El almuerzo desnudo” sutichasqa. Kaypim

hukllanchan llaqtakunata huk hatun pachallapihina. „Harawi-rimaqqa‟ chawpi supay

pachapihina puririykun, kaymanta qawanchik imayna chay runapa wirpunqa

chaskin llapa huk runa llaqtanpi yachakusqanta, chaymanta chay manchay hatun

llaptapi llakikun mana chinki allquchan kaptinraykun.

Kay harawikunataqa liyinapunim, ancha chaninchasqa kaninrayku. Kaypim

imayna huk runapa llaqtanpi runamasinchikkunapa musiyayninta, musuqmanta

ruwasqa kawsayninkunatapas rikurichimun ichaqa chay runa llaqtanpi mana

qunqankuchu paqariq llaqtankuta, ñawpa willakuykunatapas umallankupim

yachakun. (Yuly Tacas)

Atuqpa simin

112 / PACHAK CHUNKA ISKAYNIYUQ

Uña warma kayninchikmanta runasimi

rimaqkunapaqqa, chaymanta kastillasimipi liyiytapas

qillqaytapas yachaqkunapaqqa, ayllunchikkunapa

takikuyninkunata yuyaqkunapaqqa sinchi kusikuyllam

Escritura Quechua en el Perú1 qillqasqa maytupa,

suyunchikpi paqarimusqanta. Imanasqataq ñuqanchik allin ñawiyuqkuna, pisi pisilla

ñawiyuqkunapas kusikullanchik chaymanta rimaykusunchik.

Tawantinsuyu pachaman ispañakuna manaraq chayamuchkaptinku

runasiminchikqa qillqakunawan mana takyachisqam karqa. Paykunam qillqayuq

siminta apamustin chayamurqaku, hinaspam qillqaq siminkuwan runasiminchikta

takyachirqaku. Chay pachakunamantam pisi pisillamantapas runasimipi qillqayqa

qallarirqa. Imaynanpitaq, pikunataq chay pachamanta kunan pachakama runasimipi

qillqayta wiñachirqaku, ima qillqasqa maytukunataq aswan allin karqa

runasiminchik mastarikunanpaq? Chay punimantam Julio Noriega wawqinchik

liwrunpa kimsa rakinpi hamutaykun.

Qallariq rakipi riman imayna alfabitu latinuman runasiminchik watasqankuta.

Kay wataqkunataqa ibangilisadur, katekista, duktriniru sutikunawanmi riqsinchik,

chaymi lexikun utaq wukabulariyu nisqanchik maytukunapi imaymana simikunata

qillqasqapi churarqaku. Manam riki Tawantinsuyupa yuyayninkunata, ñawpa

runankunapa imaymana kawsakuyninkunata, willkakunapi, pachamamapi iñispanku

muchayninkunata utaq imaymana willakuyninkunata, takikuyninkunata

yuyarinapaqchu kay runasimipi qillqakunaqa paqarimurqa.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 113 - 115

NORIEGA BERNUY, Julio E. Escritura

Quechua en el Perú. Lima, Universidad

Nacional Mayor de San Marcos, Facultad de

Letras y Ciencias Humanas; Pakarina

Ediciones, 2011.

1 Qillqaqpa nisqanpihina Escritura Quechua en el Perú liwruqa ñawpapiraqmi paqarimurqa Buscando una tradición poética quechua en el Perú (1995) sutinwan, Universidad de Miami nisqanpi.

Aswanmi karqa llapa nisqanchikkuna sapinmanta chutaspa

qulluchinankupaq, llapa “indiyukuna” Taytachapa Sutinman watasqa kanankupaq,

Tawantinsuyupachapi llapa imapas qunqasqa kananpaq. Runasiminchikqa qillqata

riqsirquspanpas manayá kastillasimihina aswan allin yupaychasqachu karqa.

Noriegaqa kaypim hamutaykun Fray Domingo de Santo Thomaspa

Lexikunninmanta, Diego González Holguinpa Wukabulariyunmanta. Kay

diksiyunaryukunamantam Noriegaqa nin: “Son, en el caso de los vocabularios, el

registro experimental, intuitivo, de las voces quechuas recopiladas empíricamente

y adaptadas -previa depuración- en forma muy imperfecta a la escritura” (:39).

Chaymantaqa Konsiliyukuna nisqanchikmantapas qatiykachin: “Celosos y

temerosos de la persistencia de algún rastro de la memoria indígena en la

evangelización, ordenaron la extirpación y destrucción total de los quipus dentro

del territorio andino. Con similar empeño, vehemencia y determinación,

fomentaron la destrucción selectiva de ciertas manifestaciones artísticas

indígenas.” (:39-40) Tayta Diyuspi iñiy qallariyqa ñawpa runakunapa ancha

llakikuyllanmi, waqayllanmi karqa, chinkasqapachapihina tiyayllam. Kay rakipitaqmi

tarinchik qichwasimikunata kastillasimiman imayna tikraykuna kasqanmanta,

simipura allin mana allin tinkuchisqa kasqamanta, imayna runasimipi kamachiq

liwrukunamantapas qillqanapaq.

Chawpi rakiqa riman runasimipi willakuykuna, harawikuna utaq litiratura

qichwa nisqanchik paqarimusqanmanta. Manam ñuqanchikpunichu

litiraturanchikmantaq qillqarqanchikchu, ninmi Noriegaqa. Istrangirukunam, aswan

allin runasimi riqsiyninkuwan, paqarichimurqaku: “La literatura quechua en el

ambiente académico es un eco que renace con el impacto que causaron en el

Perú los trabajos de prestigiosos quechuistas extranjeros como Tschudi, Markham

y Middendorf.” (:63) “Pirwanistakuna” ninchikmi paykunata, suyunchikkunapi

purillaspanku qawasqankumanta liwrukunapi, riwistakunapi paqarichisqankumanta.

Noriegaqa yapaykunraqmi nisqanchikmanta: “Su mérito consiste en haber

difundido restos de una literatura incaica silenciada, raros manuscritos y canciones

recopiladas de la época de sus viajes, textos que en el olvido formaban ya un

corpus evidente e innegable.” (:63) Kay llamkaykunapiqa manaraqmi

“indiyukunapuniraqchu” rimanku. Mana simiyuqchu ñuqapa kani utaqchu upa

Atuqpa simin

114 / PACHAK CHUNKA TAWAYUQ

wawallaraq sutiypi rimanaykipaq? nichwanmi kunanpachapiqa sichus

manariqsisqanchik runakuna sutinchikpi rimayta munaptinqa. Taytachapa simin

mastarichiqkunam; harawiqkunam, yachaysapa mistikunallaraqmi runakunapa

sutinpi rimaspa qichwa simipi qillqarqaku, qipatañam “indiyukunaqa”, paykunapa

churinkunapas ñawinkuta allinta kichariykuspanku, Limahina hatun llaqtakunaman

mitmaykamuspanku ayllunkunamanta rimayta qallariykunku, takikunatapas,

harawikunatapas llakillapaq simillankupi awayta qallarinku, chay harawinkunapi

huk kaqkunaqa pachakutiymantapas, pachatikraymantapas rimankum.

Escritura Quechua en el Perú liwrupi chiqa taripayqa chayan waranqa

isqunpachak isqunchunka iskayniyuq watakamallam. Chaymi tukuq rakiyninpi

riman nisqanchik pachakama harawikuna qillqasqamanta. Qallarin ñawpa

qillqaqninchikkunamanta, kronista sutichasqakunamanta, chaypachakunamanta

kunanpachakama qawaykachiwanchik hatun llaqtakunapi mitmaq runakuna

musuqmanta imayna sapichakusqankumanta, allin umayniyuq kasqankumanta,

ichaqa ayllunkupi apu wamaninkunata mana qunqaspa takinkuta, llakikuyninkuta,

yuya yuyarisparaq. Imayman kunan pachakamapuni harawikuna kasqanmantaqa

manam rimanñachu. Kunan watakunapiqa allin harawiqkunam riki

lluqsiykamuchkanku, liwrukunapas paqariykamuchkan. Ichayá Julio Noriega

wayqinchikqa chaykunamantapas hamutaykunmanraq lirpupihina llapantinmanta

qawarikuykuspanchik hukllayllasqanhina llamkaykunanchikpaq. Chaynananta

suyaykuspanchik saminchaykusun kay qillqasqa maytuta. Wawqinchik Juliyoñataq

apunchikkunapa kallpanwan kallpanchakuspa musuq hamutaykunata

paqarichimuchun. (Pablo Landeo)

Atuqpa simin

PACHAK CHUNKA PICHQAYUQ / 115

May pachapipas takikunaqa runakunawan

hukllayllasqam. Ñawpa suyunchikpa

takikuyninkunaqa manam tiyaykuspa

uyarinapaqchu karqa. Takinchikkunaqa

kunanpachakamapas llamkaysiwanchikmi.

Tarpuykunata, kawsaykuna hallmayta, mallkikunapa rurun pallayta, uywanchikkuna

michiytapas yanapawanchikmi. Takinchikkunaqa apukunata, pachamamanchikta

riqsipakuytaqmi. Rawraq ñankunapi purikuyninchiktapas utqayllachiqmi. Chayna

kaspanpas ispañakuna chayamusqan pachakunamanta takinchikkunaqa wañuy-

kawsay qatiykachasqa karqa; chaymi extirpación de idolatrías nisqanchikwan

ñawpa takinchikkunataqa sapinmanta qulluchiyta munarqaku. “Indiyukunaqa

takinkunawanmi supaykunata, hintilkunata wakakunatapas muchanku.”, nispam

ibangilisadurkunaqa runakunapa sunqunpi takikunata chutaykacharqaku.

Ispañakunaqa ñawsa kayninkuwan manayá riqsirqakuchu takinchikkunapa ima

llamkaykunapipas kallpanta.

Kunan pachakamaqa imaymanata ñakaristinpas yawarninchikta

ispañakunapa yawarninyan tinkuykachispa kawsakuyta yachanchikñam.

Chayninpipas ayllunchikkunapa yuyayninpi kanraqmi pisi pisillapas ñawpa

takichakuna. Kanmi harawi takinchikkuna, qachwa takinchikkuna, uywakunapaq

takinchikkunapas. Takinchikkunata sapapunchaw takiykuptinchikqa, tusuykuptin-

chikqa manayá ima supaypas qulluchinqañachu.

Killa lluqsimunpi chunka kimsayuq takikuna uyariyqa pachamamanchikpa

takikuyninta uyariykuymi, ayllunchikkunata yuyariymi, musuqmanta paqarispa

yupinchikkunata huqariymi. Kay diskopim yuyayninchik panchirin ñawpa

siminchikwan yupaychasqa. Sylvia Falcónqa pitaq?, imanasqataq takikuyninqa

pachamamapa sunqunmantahina lluqsimun?, nispachá payta mana riqsiqkunaqa

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 117 - 119

FALCÓN, Sylvia. Killa lluqsimun /

Cuando sale la luna. Disko

kompaktu (CD) Lima, 2007.

tapukunku. Payqa Universidad San Marcospim umachakurqa antropologiapi,

chaymi tayta-mamanpaq diskopi riqsipakuypipas nin: “a mis padres, sortilegio

mágico de mi cultura, cuyo amor inexhausto habrá de platear por siempre el andar

incansable de mi voz, río adentro, hacia el corazón perpetuo de la madre tierra.”

Qawasqanchikpihina, Sylviaqa yachanmi mayman takikuynin risqanta, chaymi

ayllukunapa yuyayninta mana qunqanchu, aswan yupaychaykuspa llanllarichin

llapantin pachapaq. Pachamamapa mana puchukaq sunqunman takikunawan

chayayqa tradición nisqanchikwan tinkuchispa rimaymi. Falcónpa takikuyninpiqa

tinkuntaqmi ñawpa kaywan kunanpachapi musuqkay. Rimasqanchikmantam

Octavio Paz nin: “Lo viejo de milenios también puede acceder a la modernidad:

basta con que se presente como negación de la tradición y que nos proponga otra.

Ungido por los mismos poderes polémicos que lo nuevo, lo antiquísimo no es un

pasado: es un comienzo. La pasión contradictoria lo resucita, lo anima y lo

convierte en nuestro contemporáneo.”1 Killa lluqsimunpi takikuna huñusqaqa

kaynam. Mawkayasqahina ñawpa yuyaykunam pukiyukunapi chuyay chuyay

yakuhina musuqyachisqa puqtimun. Apuwamanikunapa, llapantin mayukunapa

kallpanwan kallpanchakun tawantin pachaman chayananpaq.

Tayta Inti, mama Killa, apu Qarwarasu, apu Salqantay, apu Pariaqaqa,

Qurpuna llaqta, Chuqlluqucha yaku, Apurimaq mayu, chiwanway waytachakuna,

kunturkuna, kukulikuna, Saramama, Aqsumama, hancha muchasqa Pachamama,

tayta Arguedas, ñuqallayhina mitmaq runamasiykuna, qamkunaraykum Killa

lluqsimun diskoqa. (Atuqpa Chupan ruwaqkuna)

Atuqpa simin

118 / PACHAK CHUNKA PUSAQNIYUQ

1 Octavio Paz. Los hijos del limo / Vuelta. Editorial Oveja negra, Colombia, 1985.

Runasiminchik llanllarichiypiqa, ayllunchikkunapa

yuyaynin takiachiypiqa, hancha yupaychasqanchik

Qusqupipas Apurimaqpipas kachkanikum, tutatapas

punchawyachispaykum llamkaykuchkaniku.

Nisqaypihinayá Qusqupi qaninpa killakunapiraq

paqarimun Noqanchis / lliwpaq revistanchis. Kay

riwistam runasimillapi riqsiykachiwanchik llapa qusqurana wawqinchikunapa

llamkayninta, imayna haykayna tiyakuyninkuta. Kachkanmi “Tapukuyta

Umalliqman”, chaypim Luis Florez García, Qusqu Umalliqta Noqanchispa

tapukuqnin tapuykarin runasiminchikmanta, imakunapi Alcalde llamkasqanmanta.

Tapukuyta pisillatapas kaypi liyiykusun:

Imanaqtinmi runasiminchista rimananchis?

Noqanchis rayku. Hamawt‟anchis yachachisqan hina, wawanchiskuna rayku.

Allinta qhawakuspa reqsikunanchispaq, kawsananchispaq, tiyananchispaq,

purinanchispaq, atún llaqtanchis kananpaq teqsimuyuntinpi, runasiminchista

rimananchis.

Perú suyunchispi Estadonchis: Imatam ruwanan runa simi, huk

rimaykunapas mana chinkananpaq?

Perú suyunchispi kashanña Academia Mayor de la Lengua Quechua, manayá

Academiallachu tanqapakunan, huk kallpallawanmi Estado lliw umalliqkunantin

(presidente, ministrokuna, congresistakuna, alcaldekuna ima) noqanchispiwan

khuska astawan ruwananchis kay Programa de Gobierno Ley hina

chaninchakunanpaq, hunt‟akunanpaq1.

Atuqpa Chupan Riwista

Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 119 - 121

Noqanchis: lliwpaq revistanchis. Perú

(Cusco), mayo 2011/ Likaykuy. Andahuaylas,

Año 1 – N° 02, Julio 2011.

1 Marco A., Vega Cuba; “Luis Flores García. Tapukuyta Umalliqman”, Nuqanchispi. Cusco, Perú. Mayo, 2011. pp. 2-3.

Noqanchispi qusquruna wawqinchikkunaqa (irqichantinkuna,

sipasnintinkuna, waynantinkuna, payachantinkuna, machuchantinkunapas, miski

asiriyllankuwanmi ritratukunapipas kachkanku. “Achalawya!”, nispa

munapakunapqahina.

Awanqaypi, tayta Arguedasmanta hatun

rimanakuypiñataqmi, ayamarqay killa tukuyllapi

Likaykuy -Primer Periódico Bilingüe- sutiyuqta

riqsirqani. Kay piriyudikuqa Antawaylaspi

paqarimuqmi. Runasimipi qillqakunaqa kastillasi-

miman tikrachisqan. Kanmi runasiminchik

llanllarinanpaq qillqakuna, tapukuykuna, sapa

punchaw kawsakuyninchikmanta qillqakunapas,

willakuykunapas, miski mikunakuna ruwana-

paqpas, watuchiykunapas, warawikunapas.

Hamutayta churaykusaq qawaykunanchikpaq:

Ñuqanchikpam Qichwaqa. ¡Astawan Llanllarichisun!2 hamutayta,

churaykusaq:

Perú suyunchikpi ñawpamanta pacha qapaq yachayninchikkuna kasqanta

lliwmi yachanchik, qawa kawsaykunawan sarusqa, chiqnisqa kachakaspa,

sunchik ukupim pak pakyan, ñawpa ayllunchikkunapa kawsaynin

saqiwasqanchik.

Chay ñawpa kikinchikpa qapaq kawsaykunapa hukaqninmi qichwa simi

rimaykuna, inkakunapa ñaqwapaqnin kawsaq runakuna chaynataq inkakunapas

allin allinta riqsirqaku. Inkakunawanmi aswanqa hatunman kallpanchasqa

karqa, paykunataqmi sallqakunawan, apukunawan, pachamamapa hawanpi

tukuy ima kawsaq ayllukunawan rimaykanakuspa allin llamkaykunata

qispichirqaku. Hinaspapas, achka allpapi tiyaq ayllukunatam paykunaqa

kawsayninman iñichirqaku hinallataqmi lliw runakunapaq qichwa simi rimayta

mastarirqaku.

Atuqpa simin

120 / PACHAK ISKAY CHUNKA

2 Cleofé, Prado Huamán; “Ñuqanchikpam Qichwaqa ¡Aswan Llanllarichisun!”. En: Likaykuy. Año 1 – No 02, Andahuaylas, Julio 2011.

Españakunapa chayamusqanmanta pacha, huk kawsaykunam iñichisqa,

chullalla simita lliwman mastarispa hinallataq ñawpa kawsaykunata, ñawpa

rimaykunataq chinkachispa kachkaptinkupas, qichwa simi rimayqa allpayuq

ayllukunapa sunqunmantam paqarimun miski rimayninwan, llampu

rimayninwan, mana pinqarikuspa allin qispichisqa rimaykunawan. Chaymi

ichaqa mana qipanchaspa allinta kallpanchaspa mastarinanchik kikinchikpa kaq

yachaykunata manataq saruchikuspa nitaq hukpa kaqninman qapipakuspa.

¡Junio killapi iskay chunka kimsayuq punchawpi, Kawsachun Wiñaypaq Qichwa

Siminchik!

Kaymi Cleofé Prado Huamán paninchikpa simin. Kaymi warmikunapa simin.

Kunan punchawkunapiqa warmipas qaripas allintañan ñawinchikta

kichaparqunchik. Manañan manchakunchikchu nitaq pinqakunchikchu

ayllunchikkunapa siminwan rimayta.

Atuqpa Chupan Riwistamanta wakiqnin atuqmasinchikkunapaq hancha

kuyakuyllanchik, riqsipakuyninchikpas. (Atuqpa Chupan ruwaqkuna)

¡Kanqayá hatun punchaw llapanchikmanta huñunakuspanchik rimanakunapaq!

Paniykuna, wawqiykuna, chaypachakama.

Atuqpa simin

PACHAK ISKAY CHUNKA HUKNIYUQ / 121

Sophie Baillon

Sophie Baillonqa Francia llaqtamantam. Survival Internationalpi responsable de la

comunicaciónmantam Paris llaqtapi llamkapakun. Survival International nisqaqa

tiqsimuyuntinpi comunidades indígenaskunamanmi sayapakun (www.survival.es).

Hinaspapas Sophie Baillonqa Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones

Orientalespim (INALCO) tawa wataña runasimita istudyachkan.

Gloria Cáceres

Gloria Felicia Cáceres Vargasqa Colta, Ayacucho llaqtamantam. Payqa isqun

chunka watakunamantaraq runasimita Universidad Nacional de Educación

Enrique Guzmán y Valle [La cantuta riqsisqapi] yachachirqa, chaymanta Instituto

Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientalespin (INALCO, París - Francia)

runasimita yachachirqataq. Hinaspanmi liwrunkunata Munakuwaptiykiqa (Si tú me

quisieras), Wiñay Suyasqayki huk Willaykunapas (Te esperaré siempre y otros

relatos), etc., paqarichirqa. Kay watapiñataq José María Arguedaspa

kuwintunkuna: Warma kuyay y otros relatos runa simiman tikrarqamun.

Joséphine Castaing

Joséphine Castaingqa Francia llaqtamantam. Ingeniero electronicomantam Paris

llaqtapi llamkapakun. Hinaspapas Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones

Orientalespim (INALCO) runasimita tawa wataña istudyachkan.

QILLQAQKUNAMANTA

Edwin Chillcce

Edwin Chillcce Canalesqa Huancapi, Ayacucho llaqtapim paqarimurqa. Literatura

yachananpaq Universidad Nacional Federico Villarrealman yaykurqa. Hinaspanmi

riwista de crítica literaria Nudos y Laberintos sutiyuqpi co-director karqa. Kunan

punchawkunapiqa Secretario General del Ayllu tutapi qillqaqkunapa kanmi,

chaymantapas mayestriyata Literatura Peruna y Latinoamericana en la UNMSM

yachaywasipi yachachkan.

Sylvia Falcón

Ayacucho Huancavelicapa wawan, allín allintam takin llapan llaqtayuqkunapata

takinkunata, aswan achkata Ayacucho llaqtamanta. Urqurunñam disku Killa

Lluqsimun sutiyuqta, kaypiqa Hatun guitarrista Daniel Kirwayo tucan llapan

takikunapi. Kaykunata antropología yachayninwan, llapan costumbrita, Paucar del

Sara Sarapa takinkunata, tusuyninkunata, llapa imayna kay ayllupi

kawsakuykunata maskan aswan riqsinanchikpaq. Payqa wawakunata runasimi

rimayta yachachintaqmi, kay siminchik mana qunqasqa kananpaq.

César Itier

César Itierqa Francia llaqtamantam. Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones

Orientalespim (INALCO, París - Francia) runasimita yachachin. Maskapaspa

qillqasqan rikurichisqankunaqa runasimipi chaskisqanchik simikunamanta

qillqaymanta, runasimipi ñawpaqmanta kunankama kawsasqanmanta imam

willakun.

Pablo Landeo

Pablo Andrés Landeo Muñozqa Huancavelicapi 1959 watapim paqarirqa. Payqa

yachachiq, harawiq, kwintu ruwaqmi. Hinaspanmi kunan watapi Los hijos de babel

sutiyuq harawinta paqarichimun. Qayna watapim Categorías andinas para una

aproximación al willakuy/ Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo

QILLQAQKUNAMANTA

124 / PACHAK ISKAY CHUNKA TAWAYUQ

andino). Sutiyuq tesista Post Grado de Letras de la UNMSM yachanapi ruwaspa

“Primer puesto en el IV Concurso Nacional de Tesis de Posgrado, de Maestría y

Doctorado (2010)” ganakurqa. Kunan punchawkunapiqa Atuqpa Chupan

Riwistanchikpa qullananmi.

Fredy Roncalla

Fredy Amílcar Roncallaqa Chalhuanca, Apurimac llaqtapim 1953 watapi

paqarimurqa. Payqa qillqaspa artesaniyata ruwaspapas achka wataña Nueva York

llaqtapi yachakun. Liwrun Qillqasqan Canto de pájaro (1984) y Escritos mitimaes:

hacia una poética andina postmoderna (1998) sutiyuq liwrunkunatam paqarichirqa.

Kunan watakunapiqa blog Hawansuyo nisqantam kamachin chaymantapas ancha

liwrukunatapas ruwachkanmi paqarichinanpaq

Yuly Tacas (Saujina)

Yuly Tacas Salcedoqa Limapi paqarirqa Ayacucho taytankunamanta. Runasimita

uyarirqa uchuy warma kasparaq. Chaymanta Literaturata yachananpaq

Universidad Nacional Mayor de San Marcusman yaykuykum, chaypim runasimipi

qillqaytapas ancha munaspan yacharqa, chaynallataqmi qayna watatakunapi Ayllu

tutapi qillqaqkuna sutiyuq gruputa paqarichistin “Coloquio de Literatura: regiones

del sur” llapanku ruwarqaku. Kunan punchawkunapiqa Atuqpa Chupan

Riwistapim qillqakunata tupachin.

QILLQAQKUNAMANTA

PACHAK ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ / 125

Kay riwistaqa paqarimurqa ayamarqay

[noviembre] killapin, 2011 watapi Imprenta El

Andahuaylinopi Av. Los Héroes 633 - Zn “K”

San Juan de Miraflores / Pichqa pachak

riwistakuna paqarimun.

ISSN: 2225 - 7268