Małopolska

architektura

drewniana

Lesser Polish

Architecture

in WoodM

ałopolska architektura drewniana

Lesser Polish Architecture in W

ood

The album Lesser Polish Architecture in Wood presents the historic legacy of building in wood preserved in the Voivodeship of Lesser Poland.The photographs in this album display the beautiful architecture and decorative art in the region’s wooden churches, country-town and rural residential buildings, farmers’ outhouses and craftsmen’s shops, vintage country cottages, inns, tap-rooms and treatment centres in the local health resorts. Most of these edifices may still be admired in their original settings, but a few of the residential and farm buildings have been moved to open-air museums.These pictures showing the charm locked away in detail, the beauty of wooden buildings blending into the landscapes of Lesser Poland, and the artistry of the craftsmen of bygone times make this album a unique opportunity for a rendezvous with the Lesser Polish heritage.The pictures are accompanied by notes on the history of the subjects, along with an introductory essay outlining the history of Lesser Poland and its traditions of building in wood.There is also a concise bibliography and a glossary of special terms used in the book. The album is published in a fully bilingual, Polish — English edition.

Małopolska architektura drewniana— to album przedstawiający zabytkowe drewniane budowle, które znajdują się na obszarze województwa małopolskiego. Zamieszczone w nim fotografie ilustrują piękno architektury i sztuki zdobniczej kościołów, cerkwi, małomiasteczkowych i wiejskich zabudowań mieszkalnych, budynków gospodarczych, dworów, karczm i uzdrowisk. Większość można zobaczyć w ich pierwotnym otoczeniu, są jednak przykłady zabytkowych budowli mieszkalnych i gospodarczych przeniesionych do skansenów. Zdjęcia ukazujące urodę detalu, piękno architektury drewnianej wkomponowanej w krajobraz Małopolski oraz kunszt dawnych cieśli sprawiają, że album staje się niepowtarzalnym spotkaniemz częścią naszego historycznego i kulturowego dziedzictwa. Ilustracje opatrzono notami historycznymi, a wprowadzeniem do albumu jest esej, ukazujący zarówno zarys dziejów Małopolski, jak też historię rozwoju budownictwa drewnianego na tym terenie. Publikacja zawiera równieżkrótką bibliografię oraz słowniczek trudniejszych terminów.Całość przygotowanow języku polskim i angielskim.

cena

79

zł

5

Projekt graficzny DesignWładysław Pluta

Tekst i opracowanie merytoryczne Text and specialist consultationJoanna Daranowska-Łukaszewska

Fotografie PhotographsPiotr Witosławski (wszystkie z wyjątkiem wymienionych poniżej / with the exception of those listed below);Michał Grychowski (obwoluta / jacket, s. /pp.: 24, 28, 36, 50, 52, 63, 64, 66, 72, 78, 82, 86, 90, 91, 94, 98, 100, 102, 103, 106, 108, 109, 112, 116, 124, 128, 133, 139, 146, 155, 156, 157, 158, 159, 168, 169, 172, 173)

Redakcja EditorJoanna Kułakowska-Lis

Tłumaczenie TranslationTeresa Bałuk-Ulewiczowa

Korekta Proof-read byBogusława Jędrasik

DTPBosz, Maciej Haudek

W tytułach, podpisach i do składu tekstu chlebowego użyto rodziny Adobe Jenson Pro.Projekt przygotowano do druku w programie Adobe InDesign CS.Adobe Jenson Pro font was used for the headlines, captions, and text.Adobe InDesign CS was used for the design.

Skanowanie ScanningJacek Jutrzenka, JML

Druk PrintGorenjski TiskPrinted in Slovenia

Wydanie pierwsze First Edition2005

Wyboru obiektów do albumu dokonano przy współpracy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego.Selection of subjects in co-operation with Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego.

Urząd Marszałkowski Województwa MałopolskiegoDepartament Edukacji i Kulturyul. Basztowa 2231-156 Kraków

Strona internetowa województwa Voivodeship websitewww.malopolskie.pl

Regionalny portal internetowy województwa Voivodeship regional portalwww.malopolska.pl

Wydawnictwo BOSZ38-622 Olszanica 311Biuro Office: ul. Parkowa 5, 38-600 Leskotel. +48 (13) 469 90 00fax +48 (13) 469 61 88www.bosz.com.ple-mail: biuro@bosz.com.pl

6 Wstęp / Introduction 20 Andrzejówka 21 Banica 22 Bartne 23 Białka Tatrzańska 25 Biesiadki 26 Binarowa 30 Binczarowa 32 Brunary Wyżne 35 Chochołów 38 Dębno Podhalańskie 42 Dołęga 43 Dubne 44 Gosprzydowa 46 Graboszyce 47 Gromnik 49 Grywałd 50 Hańczowa 51 Harklowa 52 Iwanowice Włościańskie 53 Jawiszowice 56 Jurgów 58 Just 59 Kluszkowce 62 Kraków 66 Krużlowa Wyżna 68 Krynica 70 Krynica-Słotwiny 71 Kunkowa 73 Kwiatoń 74 Lachowice 76 Lanckorona 80 Laskowa 81 Lipnica Murowana 86 Łopuszna 90 Łososina Górna 92 Męcina 93 Męcina Wielka 95 Milik 96 Muszynka 97 Nidek 98 Nowy Sącz104 Nowy Targ

105 Ojców107 Orawka111 Osiek113 Owczary115 Paczółtowice117 Polany118 Polna119 Poręba Wielka120 Powroźnik121 Raciechowice122 Racławice Olkuskie123 Rodaki124 Ropica Górna125 Sękowa130 Skawinki131 Skrzyszów132 Skwirtne133 Spytkowice134 Sromowce Niżne135 Stary Sącz136 Sucha Beskidzka138 Szalowa140 Szczawnica142 Szczawnik143 Szymbark144 Śnietnica146 Tarnów148 Trybsz151 Wojkowa152 Wola Radziszowska153 Wola Zręczycka154 Woźniki155 Wygiełzów158 Wysowa160 Zakliczyn163 Zakopane171 Zalipie174 Zawada koło Tarnowa175 Zawoja177 Złockie178 Zubrzyca Górna182 Słowniczek / Glossary

Spis

treś

ci /

Con

tent

s

16 17

Intr

oduc

tion

Wst

ęp Trudniej jeszcze, niż o drewnianych dworach, przychodzi mówić dziś o daw-nej drewnianej architekturze małych miast. Ich zabudowę niszczyły klęski żywiołowe, zwłaszcza pożary, a jednak nie przetrwała do naszych czasów głównie z powodu postępu cywilizacyjnego. Najdawniejsze, zachowane do dzisiaj małomiasteczkowe domy drewniane pochodzą z XIX stulecia. Budowano je rozmaicie — inne wznoszono w miej-scowościach rolniczych, inne tam, gdzie dominowało jakieś rzemiosło, jeszcze inne w osadach targowych. W centrach miasteczek o średniowiecznych począt-kach zabudowa rynku i przyległych ulic była zwykle szczytowa, a domy miały przelotowe sienie; od frontu często poja-wiały się podcienia (Lipnica Murowana, Zakliczyn), albo — jak w Lanckoronie — głębokie okapy bez podpór. Niekiedy nad podcieniem bywała jeszcze facjatka (Sucha). Zachowane przykłady są nie-zwykle malownicze.

Rozwojowi małopolskich uzdrowisk na Podkarpaciu towarzyszył ruch budowlany, związany z potrzebami wzrastającej liczby kuracjuszy. Powstające dla nich pensjonaty i sanatoria wznoszono na wzór budynków znanych z innych kurortów, zwłaszcza szwajcarskich i tyrolskich. Czasami pojawiały się też cechy lokalnego zdobnictwa. Styl tego budownictwa, określany nawet niekiedy „alpejskim” albo „szwajcarskim”, zadomowił się w kilku uzdrowiskach, a jego przykłady znalazły się w niniejszym albumie.

Zmiany cywilizacyjne wkroczyły najmocniej w tradycyjną, bogato repre-zentowaną jeszcze w wieku XX, zabu-dowę mieszkalną wsi. Dzisiaj już prawie niemożliwe jest odnalezienie dawnej chałupy wiejskiej wraz z obejściem w jej pierwotnym otoczeniu. Muszą nam wystarczyć nieliczne przykłady przenie-sione do skansenów. Domy drewniane miały zwykle konstrukcję zrębową, czasem sumikowo-łątkową (zupełnie wyjątkowo stosowano inne rozwiązania). Wszystkie budynki cechował prosty układ i funkcjonalizm (rzuty jednotrak-towe). Krokwie dachowe wspierano na tak zwanych rysiach (wysunięte końce belek stropowych), dachy kryto strzechą i pobijano gontem, a w pomieszczeniach

stosowano stropy. W starszych domach odrzwia miały półkolisty wykrój. Dawne chałupy były kurne, lecz większość zachowanych przykładów to domy już wyposażone w piece. Ich ściany bywały bielone lub malowane na niebiesko, a niekiedy zachowywano zrąb „myty” (do dzisiaj w Chochołowie), czasem uszczelniany barwioną gliną, co tworzy malownicze pasy. Bardzo interesujące są unikatowe, malowane w wielobarwne kwiaty domy okolic Zalipia.

W drewnianym budownictwie świeckim jeszcze pod koniec XIX wieku nastąpiło specyficzne zjawisko świado-mego nawiązania do dawnych tradycji ludowych, wspomniano już o nim przy omawianiu architektury kościołów. Nowy styl, tak zwany zakopiański, lansowany przez środowiska elit intelektualnych, który czerpał i przetwarzał motywy z chałup góralskich, znalazł zastosowanie w willach, pensjonatach i innych obiek-tach uzdrowiskowych (wille „Koliba”, „Pod Jedlami”), lecz mimo starań jego twórców nie stał się stylem narodowym. Twórczo przejmowany przez górali na Podhalu zadomowił się tam jednak i trwa aż do dzisiaj. Postęp cywilizacyjny, który nastąpił na wsiach całej Małopolski w drugiej połowie XX stulecia, bezpow-rotnie zamknął jednak kartę rozwojową architektury drewnianej.

Z perspektywy XXI wieku jej zagłada wydaje się nieuchronna. Do nas należy troska, by owa, bardzo rozległa, strefa kulturowa dawnej Polski nie znikła w niepamięci.

It is even harder to discuss the old wooden architecture of small country towns, the buildings of which fell prey to natural disasters, especially fires, butabove all to the progress of civilisation. Theoldest extant small-town wooden houses date back to the 19th century. They wereconstructed in various ways, different intowns set in predominantly agricultural surroundings from those in places with a strong presence of craftsmanship, and from those in market towns. In the centres of towns with a mediaeval provenance the market place and the streets adjoining it would be built up with houses with pointed roofs, and covered passageways leading to inner yards. Sometimes, in towns like Lipcica Murowana or Zakliczyn, the houses would have front porches; elsewhere (e.g. Lanckorona), long eaves with no supporting posts; or a dormer window over the porch in yet other places (Sucha). The extantspecimens are extremely picturesque.

The expansion of the Lesser Polish healthresorts in Sub-Carpathia was accompanied by growth in the building industry to cater for the increasing numbers of visitors. New holiday pensions and health centres were modelled on building patterns from other health resorts, especially the Swiss and Tyrolese ones. Occasionally features of the local customs in ornamentation would appear. This style, often referred to as theAlpine or Swiss style, made itself at home in a few Polish spas, and specimens are presented in this album.

The advance of civilisation has madeitself felt most strongly in the traditional residential building of the villages, which was still plentiful in the 20th century. Today it is virtually impossible to see an old peasant cottage with its yard still in its original surroundings. We must make do with the few specimens which have been transferred to open-air heritage museums. Peasants’ cottages would be constructed in the end-fitted log framework manner, or occasionallyin the vertical-post and horizontal-beam style. Other construction types were rare. They all had a simple, functional, single-passageway arrangement. Their rafterswould be supported on ornamental purlins — the uppermost logs with protruding ends; they would be shingled and have thatched roofs; with transverse beams in their ceilings.

The older cottages had rounded doorways.Instead of chimneys they had a smoke-hole in the roof. However, most of the surviving cottages are fitted out with stoves. Theexternal walls would be whitewashed or painted blue; occasionally the outer timbers would be washed (as still happens at Chochołów), or the spaces between successive logs filled in with tinted clay mortars, givinga colourful effect. A unique and fascinatingphenomenon may be observed at Zalipie, where the cottages have colourful flowerdesigns painted on them.

In the late 19th century a tendency to deliberately allude to the old folk traditions appeared in the secular wooden buildings, too. The Zakopane Style designed byWitkiewicz and promoted by the educated classes drew inspiration from the folk motifs in the Highland cottages, which it transferred to the villas and pensions (e.g. Villa Koliba and Pod Jedlami House) of the mountain health resorts. Despite the efforts of its backers, the ZakopaneStyle did not catch on as a national style. Nonetheless it was innovatively adopted by the Górale Highlanders and became permanently established in the Podhale highland area. But the march of civilisation throughout the rural parts of Lesser Poland in the latter half of the 20th century brought the development of wooden building to an irreversible close.

From the perspective of the 21st century the demise of wooden building seems inevitable. It is up to us to see that this aspect of the Polish cultural heritage does not fade into oblivion.

Chałupa w Przeciszowie o błękitno malowanym zrębie to jeden z bardzo już nielicznych starych wiejskich domów, który przetrwał do dziś w swym naturalnym otoczeniu

With its exterior walls painted the traditional blue, this peasant cottage at Przeciszów is one of the rare extant specimens of its kind still in its original setting.

Jedna z najstarszych zakopiańskich chat drewnianych, tak zwana willa „Tea” z 1872 r. — widać tu elementy, które z czasem stały się charakterystyczne dla stylu zakopiańskiego

Some of the features of Villa Tea (1872), one of the oldest surviving wooden cottages in Zakopane, eventually became typical of the Zakopane Style

Tak jak w Zalipiu, na całym Powiślu Dąbrowskim malowano wielobarwne kwiaty nie tylko na budynkach, lecz także na studniach, a nawet na psich budach

At Zalipie and elsewhere in the Powiśle Dąbrowskie area it was customary to paint floral designs not only onbuildings, but even on wells and dog’s kennels

Joanna Daranowska-Łukaszewskahistoryk sztuki, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, interesuje się sztuką nowożytną, przede wszystkim sakralną, a szczególnie plastyką sepulkralną. Przez wiele lat, jako pracownik Instytutu Sztuki PAN, zajmowała się inwentaryzacją zabytków Krakowa, obecnie pracuje w Zakładzie Polskiego Słownika BiograficznegoInstytutu Historii PAN. Jest członkiem Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa.

Joanna Daranowska-Łukaszewskais an art historian and a graduate of the Jagiellonian University. Her interests include the art of the modern history period, especially religious and sepulchral art. As a research associate of the Institute of Art in the Polish Academy of Sciences, for many years she was involved in the inventorisation of the historic monuments of Cracow. She is currently working in the Polish Biographical Dictionary Department of the Institute of Art in the Polish Academy of Sciences. She is a member of SKOZK, the Public Committee for the Restoration of the Monuments of Cracow.

30 31

Bin

czar

owa

Bin

czar

owa

BinczarowaBarokowa cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra, zbudowana w 1760 r. i przebudowana w 1797 r. oraz w XIX w. Budowla konstrukcji zrębowej, trójdzielna, z wieżą na słup. Wewnątrz znajdują się elementy ikonostasu z trzeciej ćwierci XVIII w. Świątynia użytkowana obecnie jako rzymskokatolicki kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa.

Zewnętrzny kształt świątyni w Binczarowej mało przypomina formy charakterystyczne dla architektury cerkwi łemkowskich

The external shape ofBinczarowa Church is not very reminiscent of the characteristic form of Rusyn church architecture

Ikony z dawnego ikonostasu, rozmieszczone symetrycznie na ścianie w głębi świątyni, wskazują jednak na jej pierwotny, cerkiewny charakter

But the icons from the old iconostasis, which are distributed symmetrically on the walls, are an unmistakable sign of this church’s original Eastern-rite character

BinczarowaBaroque Uniate Church of St. Demetrius, built 1760, converted 1797 and in the 19th c. Tripartite end-fitted logframework structure with a pillar construction for the tower. The interior decoration includes parts of aniconostasis dated to 1750–75. Currently renamed the Church of St. Stanislaus the Bishop and used by a Roman Catholic parish.

36 37

W chochołowskich domach charakterystyczny jasny zrąb ścian (tradycyjnie myty przynajmniej raz w roku), wyraźnie odróżnia się od pociemniałych gontowych dachów

The pale colour of the wallsof the houses of Chochołów, which are washed at least once a year, stands in sharp contrast with the darkened shingles on the roofs

Cho

choł

ów

Cho

choł

ów

Myte bierwiona ścian jaśnieją w słońcu złotawym blaskiem spoza poszarzałych sztachet płotu

Over the greyish fence you can see the logs of the cottage walls, scrubbed clean and shining in the sunlight

48 49

Przez stulecia kościół w Grywałdzie tak bardzo związał się z otoczeniem, że wydaje się jakby wyrastał z pagórka, na którym stoi

Over the centuries Grywałd Church has become so integrated with its surroundings that it seems to be growing out of the hill on which it stands

Gry

wał

dGrywałdKościół parafialny pw. św. Marcina. Gotycki, z 2. poł.XV w., z izbicową wieżą (sprzed 1618 r.) i sobotami (wokół wieży i od północy przy kościele). Budowla zrębowa, reprezentująca starszy typ kościołów drewnianych w Małopolsce, nakryta dachami o różnych kalenicach. Ściany od wewnątrz pokryte bardzo bogatymi malowidłami z ok. 1618 r. Zachowane interesujące elementy wyposażenia z XVI–XVII w.Jeden z piękniejszych kościołów drewnianych na Podhalu. Na uwagę zasługuje niezwykle malownicze usytuowanie świątyni — na wzniesieniu, w śródgórskiej dolinie.

GrywałdSt. Martin’s Parish Church. Gothic, late 15th c., with a chambered tower and sobota shelters around the tower (before 1618) and on the north side of the church. End-fitted log framework construction, representing an earliertype of Lesser Polish wooden churches and with several ridge roofs. The interior walls are covered with sumptuousmurals dated c. 1618. Several interesting 16th–17th-c. furnishings extant. One of the finest wooden churches in thePodhale, situated on a scenic elevation in a valley flanked bymountains.

50 51

Har

klow

a

Hań

czow

a

HańczowaCerkiew greckokatolicka pw. Opieki Matki Bożej, zbudowana prawdopodobnie w 1. poł. XIX w., na miejscu dawniejszej — siedemnastowiecznej. Należy do cerkwi typu zachodniołemkowskiego (wersja młodsza, wariant północny). Zrębowa, z wieżą na słup. Wewnątrz ikonostas z końca XIX w., malowany przez popularnych w okolicy braci Antoniego, Michała i Zygmunta Bogdańskich. Od 1957 r. użytkowana jako świątynia prawosławna.

HarklowaPóźnogotycki kościół parafialny pw. NarodzeniaNajświętszej Panny Marii, zbudowany na przełomie XV i XVI w., na miejscu poprzedniej świątyni. Konstrukcji zrębowej, nakryty jednokalenicowym dachem, otoczony sobotami. Do świątyni dostawiono w XVII w. izbicową wieżę na słup, a w 1886 r. kaplicę nakrytą kopułą z latarnią. Wewnątrz pozostałości polichromii patronowej z 1500 r. (w babińcu) oraz barokowe ołtarze — w głównym obrazy z dawnego późnogotyckiego tryptyku. Godny uwagi jest też obraz św. Marcina w stroju regionalnym.

W ujętej od zachodu sylwecie cerkwi w Hańczowej zwracają uwagę baniaste hełmy rysujące się malowniczo na tle nieba

A picturesque view of the onion-domes of Hańczowa Church outlined against the sky

Ciemna sylweta kościoła w Harklowej, otoczonego pobielanym ogrodzeniem, tajemniczo przeziera spoza otaczających ją drzew

The dark outline ofHarklowa Church surrounded by its white wall peeps out mysteriously from beyond the trees

HańczowaHańczowa. Uniate Church of the Pokrov (the Intercession of the Blessed Virgin Mary), built probably in the early 19th c. on the site of an earlier (17th-c.) church. A example of the West Rusyn church type (recent version, northern variant). End-fitted log framework construction, with apillar-construction for the tower. Late 19th-c. iconostasis, painted by the Bogdański Brothers (Antoni, Michał, and Zygmunt, popular local craftsmen). Used by an Orthodox parish since 1957.

HarklowaLate Gothic Parish Church of the Nativity of the Blessed Virgin Mary, built at the turn of the 15th and 16th c. on the site of an earlier church. End-fitted log frameworkconstruction, with a ridge roof, and surrounded with sobota shelters. A chambered tower, built in the pillar system, was added in the 17th c., and a chapel with a dome and lantern in 1886. The interior decoration includes fragmentsof a stencilled polychromy (1500) in the women’s gallery, and Baroque altars. The paintings over the main altarcome from a Late Gothic triptych. A noteworthy feature is a painting of St. Martin in a regional costume.

62 63

Kra

ków

Kra

ków

Kraków SalwatorKaplica pw. śś. Małgorzaty i Judyty. Położona na dawnym cmentarzu morowym, zbudowana w latach 1680–90, w miejscu poprzedniej, spalonej w 1657 r. Zrębowa, na planie ośmioboku, z kamienną podmurówką, nakryta ośmiodzielną pseudokopułą z wysoką latarnią. Ciekawostką jest tutaj balkon nad zamkniętym łukiem w „ośli grzbiet” wejściem od południa. Wewnątrz siedemnastowieczny ołtarz przeniesiony z pobliskiego kościoła Najświętszego Salwatora i dwa ołtarze rokokowe z kościoła św. Wojciecha stojącego na krakowskim rynku. Budowla naśladująca rozwiązania popularne w architekturze kaplic murowanych.

Kraków KrzesławiceKościół, obecnie pw. św. Jana Chrzciciela i Matki Bożej Szkaplerznej, zbudowany przed 1633 r. jako świątynia parafialna pw. Znalezienia i PodwyższeniaKrzyża Świętego w Jaworniku opodal Myślenic. Budowla zrębowa, pierwotnie z izbicową wieżą, przerobiona w XVIII w., a w latach 1913–16 przedłużona o murowaną zachodnią część nawy i wieżę. Kościół przeniesiono na obecne miejsce w latach 1983–86 (sąsiaduje teraz z dworkiem Jana Matejki) i przywrócono mu pierwotny wygląd, a w prezbiterium odkryto polichromię z czasu budowy świątyni, ze scenami nowotestamentowymi i wyobrażeniami świętych.

Kaplica usytuowana jest na wzniesieniu i oddalona od okolicznych zabudowań; na murawie wokół niej nie ma już śladów dawnego cmentarza

The chapel is situated on ahill and at a fair distance from other buildings; there are no longer any traces of the old graveyard around it

Przy okazji przeniesienia do Krzesławic przywrócono kościołowi z Jawornika jego pierwotne proporcje

On its move from Jawornik to Krzesławice the church was restored to its original proportions

Kraków SalwatorChapel of St. Margaret and St. Judith, built on an old plague churchyard in 1680–90, on the site of an earlier chapel which burned down in 1657. End-fitted logframework construction on an octagonal plan and stone foundation, topped with an octahedral pseudo-cupola and tall lantern. An interesting feature is a balcony to which an arched entrance leads from the south. The interior containsa 17th-c. altar transferred from the nearby Church of the Holy Saviour, and two Rococo altars from St. Adalbert’s Church in the Market Square of Cracow. The structureimitates the building style of brickwork chapels.

Kraków KrzesławiceThe Church of St. John the Baptist and Our Lady of theScapular (present name); built before 1633 as the parish church at Jawornik near Myślenice. Its original name was the Church of the Invention and Elevation of the Holy Cross. End-fitted log framework construction, originallywith a chambered tower; 18th-c. conversion; extended 1913–16 by the addition of a brickwork section on the west end of the nave and a tower. Transferred to its present site in 1983–86, next to the dworek country residence once owned by Jan Matejko. After its move the church was restored to its original shape, and the original polychromy, showing scenes from the New Testament and figures of thesaints, was revealed in the nave.

98 99

Now

y Są

cz

Now

y Są

cz

Nowy SączSądecki Park Etnograficzny, usytuowany na dawnychterenach wsi Falkowa, włączonej w obręb miasta Nowy Sącz, obejmuje około 20 ha i jest jednym z największych polskich skansenów. Eksponuje ponad 60 zespołów zabytkowych, głównie dziewiętnastowiecznych, rozmieszczonych w sektorach, które reprezentują kulturę aż pięciu grup etnicznych żyjących w okolicznych wsiach — Lachów Sądeckich, Górali od Łącka, Pogórzan (zachodnich), Łemków (zachodnich) oraz karpackich Cyganów osiadłych. Stoją tu także budynki dworskie, związane z przemysłem wiejskim i elementy zabudowy małomiasteczkowej. W pobliżu znajduje się również osada kolonistów niemieckich, którzy przybyli tu w XVIII w.

Nowy SączThe heritage museum Sądecki Park Etnograficzny atFalkowa on the outskirts of Nowy Sącz has an area of 20 ha and is one of Poland’s largest open-air exhibitions. It presents over 60, mostly 19th-c. exhibit groups arranged in sectors showing the cultures of 5 ethnic groups inhabiting the local villages: the Lachy Sądeckide, the Łącko Górale, the Western Pogórzanie, the West Rusyn (Łemko), and the settled Carpathian Roma. The museum also includesouthouses and craftmen’s workshops belonging to the local dwór estate and a few small-town buildings. Nearby is a settlement once ihhabited by German colonists who arrived in the 18th century.

Bielona stajnia z Mokrej Wsi z 2. poł. XIX w. sąsiaduje ze stodołą z Biegonic, zbudowaną w 1. poł. XIX w.; obie reprezentują budownictwo Lachów Sądeckich

This whitewashed stablefrom Mokra Wieś (late 19th c.) and the barn from Biegonice (early 19th c.) next to it are both typical buildings for the Lachy Sądeckie Folk

W chałupie z Gostwicy, zbudowanej około 1850 r., prezentowane jest gospodarstwo bogatego chłopa z grupy Lachów Sądeckich. Tak wyglądało ono w latach międzywojennych

The exhibition inside thiscottage from Gostwica, built c. 1850, presents a well-to-do villager’s home. This iswhat it looked like in the 1920s and 30s

Sądecki Park Etnograficzny jest oddziałem MuzeumOkręgowego w Nowym Sączu. Ośrodkiem założenia uczyniono tu dawny dwór drewniany z XVII w., pochodzący z Rdzawy w powiecie bocheńskim. Jest to budowla zrębowa, nakryta łamanym dachem polskim, która początkowo należała do rodziny Baranowskich. Po potopie szwedzkim, do 1703 r., dwór użytkowali kanonicy regularni św. Marka od Pokuty z Trzciany; we wnętrzu pozostały po nich siedemnastowieczne malowidła o tematyce religijnej. W skansenie zrekonstruowano park dworski, a w sąsiedztwie zgromadzono dworskie zabudowania gospodarcze.

The open-air display is a branch of the Nowy Sącz RegionalMuseum. Its central piece is a 17th-c. wooden dwór from Rdzawa (Powiat District of Bochnia). This country house,built in the end-fitted log framework style and with a Polish-style multi-slope roof, originally belonged to the Baranowski family. After the Swedish Wars of the mid-17th c. until 1703 it was in the hands of the Canons Regular of St. Mark from Trzciana, who left a series of religious murals in the house. The dwór is surrounded by reconstructed grounds and ancillary outhouses.

102 103

Now

y Są

cz

Sylweta kościoła z Łososiny zachowała ukształtowane jeszcze w XV w. proporcje, a częściowo szalowane soboty z ozdobnymi tralkami prezentują się bardzo malowniczo

The outline of ŁososinaChurch has preserved its original 15th-c. shape. Its partially shingled sobota shelters with ornamental balustrades give it a picturesque look

Kościół pw. śś. Piotra i Pawła zbudowano w 1739 r. jako parafialny (na miejscu dawniejszego)w Jakóbkowicach, w 2. poł. XX w. włączonych do Łososiny Dolnej. Przeniesiono go do Sądeckiego Parku Etnograficznego w latach 2003–04 i ustawiono, podobnie jak pierwotnie, z prezbiterium skierowanym ku wschodowi. Zrębowa świątynia, z pseudoizbicową wieżą na słup, dostawioną w 2. poł. XVIII w. i sobotami, nakryta dachami o różnych kalenicach i oszalowana, zachowała wewnątrz nadproże z dawniejszego kościoła oraz część wyposażenia z XVIII i XIX w. Świątynię w skansenie przywrócono do kultu.

St. Peter’s and St. Paul’s was built in 1739 as the parish church of the village of Jakóbkowice, which was joined onto Łososina Dolna in the mid-20th c. In 2003–2004 it was transferred to the Sądecki Park Etnograficzny heritagemuseum and set up in an oriented position. An end-fittedlog framework construction with sobota shelters and a tower and false chamber built in the late 18th c. on the supporting pillar principle, the church has several ridge roofs and is shingled. Its inner doorway comes from an earlier church, and it also has extant 18th- and 19th-c. furnishings. The church is now again being used for worship.

Przenosząc cerkiew z Czarnego do skansenu, przywrócono jej barokowe proporcje i gontowe pokrycie dachów

The church’s originalBaroque proportions and the shingles on its roof were restored when it was transferred from Czarne to the open-air museum

Now

y Są

cz

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra, zbudowana lub przebudowana w 1789 r. w Czarnem, jest przykładem starszego typu północno-zachodniej świątyni łemkowskiej. Budowla konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej z pseudoizbicą. Świątynię przebudowano znacznie w 1893 r., lecz po przeniesieniu do skansenu w Nowym Sączu przywrócono jej osiemnastowieczne proporcje. Ściany wewnątrz pokryte są polichromią figuralną wykonaną w latach 1893–95przez Jana Bogdańskiego. W późnobarokowym ikonostasie z 1801 r. wyrzeźbionym przez Jakuba Szajcera umieszczono ikony pochodzące z poprzedniej przegrody ołtarzowej.

Uniate Church of St. Demetrius, built or converted in 1789 at Czarne; an example of the north-western type of Rusyn church-building. End-fitted log frameworkconstruction, with a tower built on the supporting pillar principle and a false chamber. The church had asubstantial conversion in 1893, but was restored to its original 18th-century proportions on transfer to the Nowy Sącz open-air exhibition. There is a figural polychromymade in 1893–95 by Jan Bogdański on its interior walls. A group of icons from an earlier iconostasis has been integrated with its Late Baroque successor carved by Jakub Szajcer (1801).

154 155

WoźnikiKościół parafialny pw. Wniebowzięcia NajświętszejMarii Panny, zbudowany zapewne w 1. poł. XVI w. Budowla zrębowa, z izbicową wieżą na słup z 1787 r. i późniejszą (1840 r.) murowaną kaplicą od południa. Dach jednokalenicowy, wieża nakryta nietypowym hełmem o formie wysmukłej iglicy. Wewnątrz stropy i ostrołukowa tęcza. Wyposażenie głównie z XVII w., ze starszymi obiektami (m.in. krucyfiks z ok. 1380 r.), pochodzącymi z dawnej świątyni istniejącej tu prawdopodobnie już w XIV w. Kościół w 1959 r. został znacząco zniszczony przez pożar, lecz starannie go odbudowano.

W bryle kościoła z Woźnik zwraca uwagę oryginalny hełm wieży, odmienny od hełmów innych wież małopolskich świątyń

Woźniki Church has an unusual helm, shaped like an inverted funnel, quite unlike the helms on other Lesser Polish church-towers

WoźnikiParish Church of the Assumption of the Blessed Virgin Mary, built most probably in the early 16th c. End-fittedlog framework construction with a chambered tower on a supporting pillar construction (1787), and a brickwork chapel on the south (1840). Ridge roof, and an unusual, slender helm on the tower. Exposed beam wooden ceiling with a pointed-arch rood-bow. Chiefly 17th-c. furnishings,with a few older items (e.g. a crucifix c. 1380), froman earlier, probably 14th-c. church on the site. In 1959 Woźniki Church was quite seriously damaged in a fire, buthas been painstakingly restored.

Woź

niki

WygiełzówNadwiślański Park Etnograficzny, położonyw Tenczyńskim Parku Krajobrazowym, u stóp Góry Zamkowej, na której szczycie wznoszą się ruiny średniowiecznego zamku Lipowiec. Niewielki skansen, usytuowany na wyjątkowo malowniczym, pagórkowatym terenie obejmuje 21 obiektów związanych z kulturą Krakowiaków zachodnich, zamieszkujących obszary rozciągające się po obu stronach Wisły, na zachód od Krakowa, aż po rzekę Przemszę. Ludność ta wyróżniała się odrębnym ubiorem (który z czasem stał się nieodłącznym rekwizytem uroczystości religijnych i patriotycznych niemal w całym kraju) i charakterystycznym budownictwem.

WygiełzówThis relatively small open-air museum is locatedin the Tenczyński Natural Landscape Park at the foot of a hill named Góra Zamkowa with the ruins of a mediaeval castle. Situated on undulating land, the exhibition consists of 21 objects associated with the culture of the Western Krakowiak People, who inhabited the lands on both banks of the Vistula west of Cracow, up to the confluence of the Przemsza. Thispeople had its own local costume, which later came to be the Polish national costume, and a characteristic building style.

Chałupę z Przeciszowa zbudowano w r. 1837. Jest ona przykładem domostwa bogatego chłopa mieszkającego na prawym brzegu Wisły

This cottage fromPrzeciszów was built in 1837. It is a typical well-to-do peasants’ dwelling from the right bank of the Vistula

Wyg

iełz

ów

172 173

Zal

ipie

Zal

ipie

Wśród zalipiańskich malarek panowało zamiłowanie do pokrywania dekoracją wszystkich sprzętów i urządzeń w chałupach

The women of Zalipieloved to paint decorations on all the furnishings and appliances in their cottages

Zwyczaj ten, stopniowo zanikający, podtrzymano po drugiej wojnie światowej, organizując w regionie konkursy, co spowodowało ponowny rozkwit malarskiej tradycji. Malowanie domów i sprzętów najpopularniejsze stało się wówczas w Zalipiu dzięki wielkiej aktywności utalentowanej malarki Felicji Curyłowej (1904–74), która jednak przyczyniła się do spopularyzowania przede wszystkim swej rodzinnej wsi. Wielką radością dla badaczy stało się więc odkrycie w latach 70. XX w. wielu innych malowanych obejść w okolicy. Tradycyjne malarstwo tego regionu używa jednorodnych, pełnych barw, nie zna cieniowania i stosuje duże motywy.

The custom gradually declined but revived after the SecondWorld War, when special competitions were organised to keep the tradition alive. It became most popular in Zalipie, especially thanks to the activities of Felicja Curyłowa (1904–74), a talented local artist whose work promoted her home village. In the 1970s ethnographers were delighted to find that there were many more brightly painted homesin the locality. Traditional Zalipie art uses homogeneous applications of bright colours in large designs with no modifications of hues.

W Zalipiu malowane kwiaty widać także na cembrowinach studzien, a nawet na psich budach

At Zalipie you’ll see floral decorations paintedeven on the well-houses and dog kennels