ap Ñanulas piankamtu · unidad 10: conociendo mi cuerpo ishainkit saltu jugando alegres • kal...

66

Upload: others

Post on 09-Jul-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna
Page 2: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Ap Ñanulas PiankamtuPaschish Tɨkaram - Guía para el Docente de EIFC

Parɨtkainam

Mun

Chikual

Kammu Yal

Kɨntaishpaishmu

Kamtammika

MINISTERIO DE EDUCACIÓN

Page 3: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Primera Edición© Ministerio de Educación del Ecuador, 2018Av. Amazonas N34-451 y Av. AtahualpaQuito-Ecuadorwww.educacion.gob.ec

La reproducción parcial o total de esta publicación, en cualquier forma y por cualquier medio mecánico o electrónico, está permitida siempre y cuando sea autorizada por los editores y se cite correctamente la fuente.

DISTRIBUCIÓN GRATUITA - PROHIBIDA SU VENTA

PRESIDENTE DE LA REPÚBLICALenín Moreno Garcés

MINISTRO DE EDUCACIÓN

Fander Falconí Benítez

Viceministro de Educación

Álvaro Sáenz AndradeViceministra de Gestión Educativa

Mónica Reinoso Paredes

Subsecretario de Educación Intercultural Bilingüe

Pedro Cango PuchaicelaSubsecretaria de Fundamentos Educativos

Ruthy Intriago ArmijosSubsecretario de Administración Escolar

Christian González CajasSubsecretaria de Educación Especializada e Inclusiva

Aleyda Matamoros Cueva

Directora Nacional de Educación Intercultural Bilingüe

Virginia De la Torre YamberlaDirectora Nacional de Currículo

Cristina Espinosa SalasDirectora Nacional de Educación Inicial y Básica

Laura Taipe Morales

Equipo técnico de la Dirección Nacional

de Educación Intercultural Bilingüe

Líder de la subserie de Recursos Educativos

Juan Illicachi GuamánEquipo Técnico Pedagógico

Segundo Taicuz Cantincuz, Manuel Taicuz Pascal, Pedro Álvarez Pasuy, Pedro García Taicuz,

Leandro Cantincuz Pay, Filiberto Pascal, Clementina Taicuz Cantincuz

Coordinador equipo de Diseño

Paul Mejía BenavidesDiseño y diagramación

Paul Mejía Benavides, Mayra Chicaiza GuamánIlustración

Pablo Machado Encalada (dibujo y tinta)Jaime Hidalgo Maldonado (color)

Promovemos la conciencia ambiental en la comunidad educativa.

ADVERTENCIA

Un objetivo manifiesto del Ministerio de Educación es combatir el sexismo y la discriminación de género en la sociedad ecuatoriana y promover, a través del sistema educativo, la equidad entre mujeres y hombres. Para alcanzar este objetivo, promovemos el uso de un lenguaje que no reproduzca esquemas sexistas, y de conformidad con esta práctica preferimos emplear en nuestros documentos oficiales palabras neutras, tales como las personas (en lugar de los hombres) o el profesorado (en lugar de los profesores), etc. Sólo en los casos en que tales expresiones no existan, se usará la forma masculina como genérica para hacer referencia tanto a las personas del sexo femenino como masculino. Esta práctica comunicativa, que es recomendada por la Real Academia Española en su Diccionario Panhispánico de Dudas, obedece a dos razones: (a) en español es posible <referirse a colectivos mixtos a través del género gramatical masculino>, y (b) es preferible aplicar <la ley lingüística de la economía expresiva> para así evitar el abultamiento gráfico y la consiguiente ilegibilidad que ocurriría en el caso de utilizar expresiones como las y los, os/as y otras fórmulas que buscan visibilizar la presencia de ambos sexos.

Page 4: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna
Page 5: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Anmurus

Annana 5

Guía 1: Ichainkit saltui 9

Guía 2: Ap anniancha pianchammurus 19

Guía 3: Au pit kawiratu 30

Guía 4: Na kara inkaltas 41

Anexo 1: Esquema 54

Anexo 2: Vocabulario 55

Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje 56

Anexo 4: Informe Quimestral 58

Bibliografía 63

Page 6: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

5Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

ANNANA

Ecuadorkins awa paishparusne, usparusne aza kawainmu uspa chiktakins minmuras wanta sulmin kam-

charɨt kamtawamai, sunkanane uspane chinkas kitchiwal kualtuskasa, ɨnkalkasarus pɨnkɨh kamtamkins kara tuamkins watsalmin paratpamai.

Sunkanane, paishparusne uspa pappishtas pɨnkɨh wat kamcharɨt saptawamai, sune wan pañain pit param awaruspa kamchatpamai, sunkanane wanta purarus ishkit minkit chaanapa, uspane wat mɨn kara minmu mɨjatmai, sunkanane tɨntarus, piamchammurus sune mastuntuishmusura sam aishpa pɨpurukins tuamkasa kalkininnarawa.

Wanta tuam pianchammurus minmurus, tuamtunturusne suntusne kualta kara tuamtas kawimmai. Sun

wan mɨjanne sune awaruspa parattus, wanmaltarus, mamin kawimturus kalkiamtukintus, kawininmukin-

tus, paramtukintus, an mamɨztuskintuskas kammumai. Sunkanane paishparusne kalpain chan piankamkit kampat chatkit, kaiwainkit kamkit ɨlaparuspa tuamkins kara mamɨzpas sukin kamchatarɨmmai. An kalne kualtuspane ishpulmika i, sunawaishne an kamtam tɨkalaramkin uzatpai, sune us kamtu aishpa kuail kamtu aishpa kamchamanpa.

Sunawaishna mintamakpas tailtus pianchan kalpainkininmukasa an warimintamakpas, sun tus “pian-

chamurus awaruspakai”, sunkanane kajaram tɨtkalaramtus wan sulmin satkit sɨpchinamai.Suntus pianchanmurus kalpapaninmurusne kualta kara tuamta, pianchanmu, kara an pɨntapiantusa, tuamtus piltus akkaltusta, sulmin kalkimtui.

Pianchamurus kalpapanimurusne azakalkinim kawiratkit antus sarɨt paishkakin mɨjmai karakas salpɨn kawirammu kamtam curriculo nacional an katsamika ainkiras pɨnkɨhkamtammukai, anne akkuan mishtus 2014 saramai. Sune pianchammu kara salpɨn wanmakmu nil uschi, chine suntusne kalpapanimurusne salpɨntus kajaramtus kawiran kai. Pɨlsarɨt uskinne antus antui.

Sɨnkalaran pɨnkɨh kamtamu paspittuspa (SEIB) pɨpurusta wanta awatuamtustane Ecuadorkinsne antus ɨninmurus maza mazain kara sulmin mɨjmakpas, sune kaish kaishtui paishpa ainkias kammu (EIFC) an katsa kamnakima. An pɨnkɨh an kamtammika sɨnkalaram parɨtne wanta awaruspa paspit kamchanne MOSEIB munni. Sune pɨna akkɨs mi mɨji, an plurinacional, intercultural samishna.Pɨnkɨh kammurus paspit kammuruspane watpuramtene tui wamtunturusta, pɨnkɨh kamtanane paaña tuamtunturuspa minkit sarɨt kai tuamtunturus, pial kara amazoniaruspa kawiram pianchammurus, tɨh, i su kara katsa tutka puramtusta.

Tɨkkalaramne an wat paishparus kamchanapa antui, karane paishpaus akkal pɨnkɨhparɨt ñɨtkit ulkit kamanapa sune awa wammakmuruskasa maintachin sat samtawa.

An pɨnkɨh sarɨt antus, tɨkalaram kaltus sarɨt mamɨztus ishtarus wari kish paranapa No. Tuil pɨnkɨh kamtam-

tas, sune antusta antui kutña ampara pampa payu parɨttusa EIFC (ainki nailtɨt pas), sune Ministerio nɨjulta aishpa 0440-13 parɨt hish diciembre 2013, sun payune MOSEIB ishpa antu nukulwain.

SARAISHPA KAINAM

Page 7: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

6 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Annia minka wanmakmumika, kawiram kara pianchammuruspa samtus kammurus

An pɨkɨhkamtam an katsarasne kara Subsecretaria pɨnkɨh kajaram pittus, izhta au ita aishpa watsat mɨlna mas kal pɨnkɨhkamtamyalta wan chakkit MOSEIBkas nailtawa ampara nilmimɨlmu wan pɨnkɨhkamtanana.

An tɨkkalaram kaltusne kajaram kal kawiratkit au paishparusa piankam satkittɨ kaish sairawamai, sune azakalkinim piantus kara pianchanmurus tɨntarus kara tuamtunturus ɨlaparuspa awarusta wammakinkit kalkitpai. Wan an tuamtas puraras satkit an kalkitkit kamtarawamakpas sunkanain awapit kɨntaishpa maintashin kalkitpamai.

An piannachitne kawarachi nilmininmukal karane currículo pɨnkɨhkamtammu katsa ainkiruspa wanta surasne kawara sarachi, chine pianchanumurus awaruspa piantus an wattus sait mɨltawamakpas.

Karane kaishtawamakpas, an kal annan tɨkalaran sarɨttusne currículo an katsamika akkuantus azakalki-nin pashitkit sarawamai, sun kaltusne pɨnkɨhkamtamtus an mamɨstus kaltus nɨjulkit azakalkinin nil satkit pɨnkɨh curricular ampu paishparus, ashampa pasihparus nil kailkiapana sarawai. Sunawaishna sunkanane wanta paishparus an sukin pusraishpa wantarus sunkanain kamtawamai, sunkanain awa paishparusne

Moseibta kamtaishpa kawiratkit kamchatkit suasne currículo nacional chikkatchin kamtawai.

Minparane sun mi anmu ampara minilkalkininmune Nª 9 ampara kizaram sɨnkalaram pianchanmurus MOSEIBta kaishtasihpa kara an anpulakin antui:

Reajuste elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional Intercultural Bilingüe.

Page 8: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

7Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

A. Paishparus piankammanapa:

Sun payu parɨmtukinne pian kara pianchammurusne piankamtui. Suane akkuan nailtɨt uzi: piat ishmurus, tichamninmurus, pian cahmmurus nailtɨt kara ishpaninmu.

Elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe.

Sashimtuaishpa Ishkulna: Sune pɨnɨh kamtamkisn puztuchi, sune ña nulasne wan warusta kam-

tamtui, suane wan kialintui karane sune wan paña salpɨn waruspa pinkanintui.Tichamtus: Sune pɨnkɨh kamtam pishpaus kachaknapa sarɨt kai, sune paishpaus paña piancham-

murus anish ishna sammai, pian kara pianchira.

Tɨkalaram Wansarɨt: Paishparuspa tɨkkalaram pianchammurus EIFC anish ishnane antus mai: “Piankamnane kamtawai, kamnane sat ishtawai, tukkit”; karane wan pianchammurusne pianish mint-

achiwa chine paishpa ainkirusne azpian kamtawa, salpɨnkit, satkitkit kara tura piannaishpa, sune paña tuamtuntura aishpa.

Sun paishparuspa piannaishpa anish ishtane, paihparuspa “tɨkkalaram pianchammuruspa ishtui suane sat ishtachin, karane ainkiruzane kaltus pianchammurus saanapa saamtui.

Karane pɨnkɨh kamtammruspane akkuan pianchammururs anish ishtui (minpara sarɨt ut aishpara ishna), suane arɨt purakin aishpa antui. Sune paña tuam tunturus painkammanapa antui, minparane paishparus pɨnkɨh kammuwa mintarus aishpa sanapa mɨramtui.Ticham Nil Mamɨsa An Wat Sana:Paishparuskasa pianchammurus anishkit azpiantawane,

sune paishparusane wan kaishta aishpa mɨmat ishtawa tichamtus saira aishpa, kamtɨt aishpa anish ishna.

Page 9: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

8 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Paschish Tɨkaram: Ap ñanulas piankamtuUnidad 10: Conociendo mi cuerpo

Ishainkit saltuJugando alegres

• Kal kara kaiwainmurus.

Compartiendo actividades cotidianas.

• Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna.

Orden y cuidado de los

ambientes naturales.

• Ap ñanulaskasa saltu. Jugando con mi cuerpo.

• Sɨnkainmu inspa anmu.La música como expresión

(ritmos).

• Wat puram ɨlaparuspa wat tuan kara ap kualta ishna,

CECIB kara awa wanmakmura. Practico los valores de respeto y responsabilidad en mi

familia, CECIB y Comunidad.

• Salkit kara purara wat saninna.

Explorando y cuidando el

entorno.

• Tukmurus wattus awa wanmakmuras.

Alimentos saludables de la

comunidad.

• Aurus watsamtus.

Nuestros mitos.

• Piamtuspa kawiraninna.

Desarrollo de los sentidos.

• Kalkimtus: ɨninmu kara kaiwainna.

Hábitos de trabajo: orden y

colaboración.

• Pararɨtta para chin paran titereskasa salkit. Desarrollo del lenguaje oral

mediante la elaboración

de títeres.

• Paran kara pɨnkɨh sana ianki wacha.

Comunicación y reproducción

de textos sencillos.

• Au ñanulaskasa paramtus. Nos comunicamos con

nuestro cuerpo.

• Sɨnkainmurus kara salmurus. Canciones y juegos.

• Palapchawa kara paawa

annia mika.

La importancia de la luna

y el sol.

• Inkua, wanish kara alu.

El viento, las nubes y la lluvia.

• Walpura kara salis pakpinmura

salchain.

La ritualidad del chutún.

• Paimta kara paininmura

salchain.

Juguemos a la compra y venta de nuestros productos.

Ap annia pianchan-murus wat tuamtas

Mis primeros conocimientos

para vivir mejor

Au pit kawirana Nuestro lenguaje

Na kara ɨnkaltasLa naturaleza y yo

B. Kaikininana: kamtara aishpa kamtarakasane ishpa anmu usmin satkit kamnachi, mana paishparusne

pianchammurusne usmin azpinkit kamchinai kara pɨnkɨh maza mazrarain sat mɨlta.

C. Kawirana: Ankinne an kalne anta kawirana minintui, ñɨna kara kamtɨt aishpa kawiratkit sana.

D. Saraihspa Sat Annana: Kawirarɨtus saninui karane pinchammurus kamta aishpa ishinnana.

Ap ñanulas piankamtuPiannachit anniamika

Paishpara pañaras ñanulas piankanmina, paña kialmurus piankamnapa, kara usmin pakpanapa sanam ka- wiratkit sakammanapa pashimtus kara sanamtus paña tuamtumturas kara awa wanmakmurarus puraras.

Izhpa anmu pianchanmu kara pianchanmurus

Page 10: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Ichainkit saltui1

Page 11: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Piancham kara piankanmurus

• Kajaram kaltus kaiwaintu.

• Ɨninmu kara ɨnkaltusa kaiwaintu.• Ap ña nulaskasa saltus.

• Sɨnkainmu sanachim.• Ɨnkaltas taituskasa salna.

Pianannachit an katsamika

Ampu kara ashampa paishpara kail wat mɨmchira kaiwainna chi kaimanpa kara ɨnkaltas kaiwainna sune paña tuamtuntura tɨnta kininna.

Ampu kara ashampa paishparussa wat mɨkamnapa, paña ñanulasta tailtus sɨnkainmurusta tailtus sakam-

manapa sunkanane an wat pauranpa.

Sanamtus currículo Nacionalta pianchammurus sanapa kara piancham kawiranapa

Kualtuspa tailtus kaiwainna

• Maza mazawa wat chamtus kupairuruskasa ishna. Ampu, tuamtunturuspa, pashimtus sanatkin, kualtuspa sanam kara mamɨstus.

• Paishpa sara aishpa kara ɨlapa amturuspa tailtus sara sawainna.• Paisha mamin kamturusa EIFC paña ɨninmurus wat sawainna.• Kialmurus sana kara ɨnkaltuzakas, kalparusakas wat puranpa sune kuaikitkas sarachiwamai.

Sanammu kara ɨnkalta kawiram sanamtus• Kuailkishimtus purara wat puran aza washain ishna karane wat tuan kuail saamanpa ishna.• Impara wahsa ishna kara kajaram tailtus ishpatkit sarawai, ɨnkaltas kuailkika saraishpa piankamchina.• ɨnkaltas tailtus anishkit ishna awa ñanaulaspa kialmurus mɨjaishpa.• Kajaram tailtuspa izhpanmurus piankamna, ɨnkaltas izhpulkana.• Ishpanna kawara kara kawarachi ɨnkaltas tailtuspa minmurus paña tuntunkana, pɨaramtus kara ainkirus.• Pas kara ampara kaltus sakammanapa ainkiwacha kamtarawamakpas tailtuskasa.• Tuamtunturuspa kara samamtus nɨrɨttuskasa chikitchin sana.

Ap ñanulaskas saltui

• Kajaram awaruspa ku kimtu aishpa sana,kukim kara salmu awaruspa, paña kal karane ɨninmukasa satkit.• Kialmuruskasa ñanulaspa. Pit kialmuruspa numans kuyarakima,pi katsa satkit usna karane wawija

kailna pɨrichirakas kialkam sarawai.• Mitɨkasa mazain tichakna kara mamɨspa, sune usmin salnapa.• Nutkit kara talam kishna mitɨ sul satkit.• Uschin satkit tichakna karane ñanulaskasa ishkuatchin satkit tichakna ña nulas sapu ñakasa karane

ainki kialmuruskasa karane mamiɨs samtukana kitkit sune wan payu sarawai.

10 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 12: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Sashimtuaishpa ishkulna

Sɨnkainmu kialmurus• Kialtu aishpa sɨnkainna kara paña ña nulasta wat saninkit sarawai.• Kialmu sana kara an kalchiwacha attistachin sarawai an wat kam chan.• Ña nulas kialmurus an wat ishkit ishna karane tailtus chine azmurus kialmurus.• Kajaram kialmurus anishkit sat ishna an katsara kara ainkira kima wan ñanulasta, tɨmpu, waknam,

chishtɨ, chishtɨ tɨpu, pɨlkuil, wakpuh, mitɨ.

Ɨnkaltas tailtuskasa saltui• Mamɨs paishparus kal sararus sana kara paña ɨnkaltas.• Kajaram tailtuspa ishna karane ɨnkal kuail kit aishpa paña suras samtu aishpa sanapa instawa,

minparane us minta aishpa sarawai.• Wiyanmu wanmakmu aishpa ainki kin kara katsarakima saina pas chish kima.• Chishtɨkasa tailtus satkit ishna (katsa, pɨaram, kara tuntu).• Mas paraninmu paraninna paramtuskasa paña suras kara kainana pianchanmurus purara.• Kalkittus sunminsam akkuan tailtuskasa sashinai.• Chan kara iskuatchin ainain kara atishtas ishkuatchin ɨn paña ñanulastas, kajaram wat chamtas

paña ishkuatchin.

Kal sarɨt sɨnkalaram pianchanmurustas kawirana

11Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

An kaltus ichinamakpas:

Maza kal:

Awa kal saraishpa wanmakmukin ishkit chan, pai-shparussa ishtaishpa kamtana, kal ishtaishpa pana, Wan ishta aishpa pɨnkɨhta patmɨlna, an kalne au minmurane akkuan kaiwainchinai, karane awa pa-

rat aishpa parane ankana i. ampu, ashampa, ampu paishpa, ashampa paishpa, ɨlapa kara ɨnkua.

Mamɨs tuntune, kaultuspa kal paran kara uspa kɨnta aishpa parat aishpa, uspa parat aishpane pɨnkɨhta pat mɨltawa, kara akkal tɨrakas. Paishpa kal para aishpa ishna, aknkana. ‘’Wantarus pala

kummakpas wantarus pĩn kuammakpas’’, an mamɨstus. Paishparuspa kaltus awa wanmakmu-

kin anishkit ishna sune kualtuspa kal sara aishpa piankachinai.

Pas kal:

Awa wanmakmukin paishparuskasa wan sara ai-shpa nan sarɨt purakin ishnɨmishna geo. Biológico ankanara. Pirus, pilchira, tɨrus, mirus an mamɨs-

tus. Chamtumanne pɨnkɨh kamtam ashanpane mɨmawas ɨnachi chi pɨarantus wamaɨtakas, katsa-

rus, azmurus, sɨnamtus, karane an mamɨstus ishta aishpa. Karakas wan ishta aishpakas wiyanchinai,

SASHIMTUAISHPA ISHKULNA

Page 13: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

12 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Kajaram pittus minkit kainatkit parakam sanawa.

Maza kal:

• ¿Awa wanmakmukin nu tuantane mizha mun?• ¿ Aũ wanmakmune mizha mun?• ¿Kɨntaishpane chi kaltus sam?• ¿Up wanmakmukinne chi wan payu wamɨsi?• ¿Wanmakmukin paishparus pappishkasa

chi sammamin?

Pas kal:

• ¿Wanmakmu ɨnkalkinne pi kara pilchira wã?, ¿Ishnɨmɨtkish?

• ¿ Sua chikimtura piannamɨtkish? • ¿Azmurus azakanai mɨchimɨtkish?• ¿ Wanmakmura pichin kara akkuan tɨrus wãmɨtki?• ¿ Wanmakkin ɨnkaltas wãishpa izhpanane

chi kitpa?

Kutña kal:

• Nuyak kasa salkane chi ñanulas kialmɨs? kara ¿tɨra nukane?

• ¿Nune chi an salchimɨs’• ¿Up ña nulas kasa saltane kalpa azmukana

kashinakish?chi kalpara?• ¿Ain, chatpara, sakane chi ñanulas salmu?

Apara kal:

• ¿Sɨnkainmu azmune sam? Up kualkasa?mɨnwacha sɨnkainmu pianmu?

• ¿chi sɨnkaimu an pianchimɨs?• ¿Sɨnkaimu azka mɨrane ku kichimɨtchish?• ¿Chi sɨnkainmu azka ku kichimɨs?

tailtus sunkanane paishparusne pichi pichi ɨnkal-ta wan wa aishpane an wat kamchinai ustuntuin, paishparusne mɨn kachaptachine paña minpain an wat kammumamin.

Kutña kal:

Pɨnkɨh kammu yaltas ɨnkalman salna pusna sun-

tane muyara salna.Ampu paishpara kara ashampa paishpara parakamanapa, usnapa kara salanapa pana ñanulaskasa us kialmurus piankamanapa ka-

rane sune paña ña nulas wan mɨjta piankanchinai masal chatchin.

Ampara kal:

Wanmakninna (pɨnkɨh kamtam kara paishparus-

kasa) Tail azmuruskasa,awa wanmakmukisnmin sairawa, wan mɨjaishpa saina, ankana tailtus sɨnkain-

murus). Sun tailtuskasane anintawa paishparus mɨañapa, karane wan aznitawane paran.

Sun Sanane pɨnkɨhkamtamne wan tailtus mɨ-jaishpa sairawai karane ɨnkaltaskas ( wazkana, ulmukas, katsa pɨnkɨh nain, tɨ wijaruskas) pappi-shtusakas kaiwainnapa paikuatpa i ankana: kaja, ulchaki, karuskuil, anmamɨstus, sunkasane pai-shpa kasukasa ishkit kailkasa kara chishtɨkasa ish-

kit wan azmurus kamchinamai.

Kal chish:

Pɨnkɨh kammu yalkin, ampu kara ashampa pai-shparuskasa salna pusna, wan ɨnkalta wa aishpa chakna: uk, tɨrus, nuyaktus, kɨhtus, ɨnkal kɨjuiltus, wishtus. Katsa kara ainkirakas piankamna, tun-

turus karane yawa tailtus chaktarakas wiyanna, pɨnkɨh kammu yal aijmanne paishparune wan chakta aishpa wiyantawai.

TICHAMTUS

Page 14: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

13Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Ampu kara ashampa paishparus kaltus paincham-

murus sanapane an mirus wat sat mɨltawai.

Maza kal:

Ampu ashampa paishpakasa salna “Pɨnkɨh kam-

tamkin aijman kara puzaman pishkarɨt mɨjan”

Sunkana pɨnkɨh kamtam yal sɨnam aijman kara nalman mɨjjanne paishparusane wanmakit uskit paranarawai, akkuan kaltus mɨjjaishpane mainta-

chin. Ampu kara ashampa paishparuskasne paktus mazawain puramannane tɨ akkal kul satkit mɨlta-

wai: Suntane wintawai azain pɨtmurus kara pɨtkai-rus kajaram akkal kul sarara: Sune paishparusane watsal puranpa kamtanarawai sunkanane an wat puran.

Sun wan kaltus sarawane ampu kara ashanmpa paishparuzane mamɨstus sunkasa kal sanintawa.

Pas kal:

Ampu kara ashampa paishparuskasa salna” pi an kacha tura ishnɨchain” (munne mɨnta turakas maitchinai.

An kal sanane, maɨs payuin, pɨnkɨh kamta ampu chi-ne pɨnkɨh kamtam ashampa paishparus ainkikasa, piman ɨn minchinamai. Sunawaishne, pasta mɨma-

chinai:¿ Chamtumanne chi kiarawa?, masne, ampu kara ashampa paishparus wan minta aishpa para-

napa, minparane wan mita chiruspa wanchatkit paran, an wat minkit paran. Suntane ampu kara as-

hampa paishparus chamtuman chiwacha kaimanpa ishtawai. Wan chat aishpa pɨnkɨhta nɨnintawa.

Chan ɨmpayune, Ashampa pɨnkɨh kamtamtamne pappishtuzarane, paishaprane pin karawanana, watsal pikammanapa. Sn chamtupayune ashampa pɨnkɨh kamtamne wan ɨnkalta ishtaishpa parawas ɨtpai:Suntane ankana paratpa: kajaram pɨaramtus katsarus, tunturus, kara wan waishpa ishtaishpa paratpa i. Sunta painnatpane mazawa nankin sal-na saira. Anniasne sun piannatkinne wan ishpa-

rawa paishparus wat puranpa karane kainanarawa annia chiwacha kitchasmin ishparawa amin. Wat kara sɨnnam mɨjan kish paratpa.

Kutña kal:

Ampu kara ashampa paishparuskasa salna “Ap ñanulas kialtui”.

Salmukinne akkuan kaltus kialmurus salne sai-rawa. Ampu kara ashampa paishparusane pɨnkɨh kamtam saltu aishpa sanapa paikuan kane ña nulas kialta aishpa munnapa paikuan. Wan ñanu-

las kialnapa paikuan karane paishparuspa salmu namna, ankana: tichakna, ishkuatchin salnapa kara ichiainkit salna, ishpa anmu kara chishtɨkasa paramtus salna mamɨstuskas.

Sune paishparusane kialmurus aintus an wat-mi kialkamchinai karane paramkas an ishkuatchi paramchinai. Pɨnkɨh kammu salmukinne kal sara aishpa kuaishkulna sairawa kara tane aztukana, tayaltukana, ichainchitkana, aliskana, yawaija ai-jman kara nanman kuarakna, pikkuil kishkamna, usna, kara mamɨstus kamchanpa kamtarawamai, sune wan azmurus param kamchinai.

Chish kal:

• ¿Chi tɨrus up up awa wanmakmukin wamamin?

• ¿Maza payune tɨ wamas?¿up pɨnkɨh kammu yalkinne wachimɨtkish?

• ¿Ɨnkaltas wa aishpane chi sachimɨs?

• ¿ɨnkalta salmurus waishpane piannamɨtkish?

• ¿Pira pichimɨtkish??pira pikane micha maɨmɨs kara piwailtane?

TIKALARAM WANSARIT

Page 15: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

14 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal :

• ¿Awa wanmakmukin nu tuantane mizha mun?

• ¿Aũ wanmakmune mizha mun?• ¿Kɨntaishpane chi kaltus sam?• ¿Up wanmakmukinne chi wan payu wamɨsi?• ¿Wanmakmukin paishparus pappishkasa

chi sammamin?

Pas kal :

• ¿Wanmakmu ɨnkalkinne pi kara pilchira wã?, ¿ishnɨmɨtkish?

• ¿Sua chikimtura piannamɨtkish¿ azmurus azakanai mɨchimɨtkish?

• ¿Wanmakmura pichin kara akkuan tɨrus wãmɨtki?• ¿Wanmakkin ɨnkaltas wãishpa izhpanane chi

kitpa?

Ampara kal:

Ampu kara ashampa paishparuskasa “karuskuilta” salna.

Sun salnane tailtus chaktɨt purara sana, pɨnkɨh kammu yaltas puzkit kara kajaram azmuru azninna.

Suntus kal sanane ampu kara ashampa pɨnkɨh kmtane paishparuskasa karajam tuntu aishpa wanmakna, sune kajaram tailtus azmukasa, wan-

makta aishpa paña tuntu azmurus aznintawa kara azkane piankarawa chi tailtuskasa azturakas.

Pɨnkamtamne mamɨs tuntu aznintawa karane paishparuzsane us aznintakana azninnapa pai-kuan. Minparane paishparusane mamɨs azmurus paña tuntu minkit azninnapa sairawa, uspain azkit sakammatarɨnpa.

Chish kal:

Paishparuzkasasalna ‘Apyalsashain’

Pɨnkɨhkammumamalishainchitankalpaishparuzta-

maza tailkasakarapilkasapañayalsarain, Ansanapa maza mazarainkurunnarawanil ɨanapa.

Ankalneakkuanpayuminkitkamtashinama-

ppaswanpailtawanepaishparuznekaishkuintaki-tpai,pañayalmishasaarittakasaskarausnemɨntapit-mu.

Ankalnepaishparuzachiknapittuskaskarawanain-

kinɨnakamchinamai.

Kutña kal:

• Nuyak kasa salkane chi ñanulas kialmɨs? kara ¿tɨra nukane?

• ¿Nune chi an salchimɨs’?• ¿Up ña nulas kasa saltane kalpa azmukana

kashinakish?chi kalpara? • ¿Ain, chatpara, sakane chi ñanulas salmu?

Apara kal:

• ¿Sɨnkainmu azmune sam? Up kualkasa?mɨnwacha sɨnkainmu pianmu?

• ¿Chi sɨnkaimu an pianchimɨs?• ¿Sɨnkaimu azka mɨrane ku kichimɨtchish?• ¿Chi sɨnkainmu azka ku kichimɨs?

ISHPANA

Wan painchammu kara pianchammurus kalkitpane antus mɨmatkit kachktawamakpas.

Page 16: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Kaikininana

15Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Kal sanapa paramtus:

1. Tɨ alpara patia sana, suane wan tɨkmurus kuat aishapa kiarakpɨntachin mazawain kiantawa kɨnta aishpa kaut. Sun tukmurus natkit kuairɨtkin kɨntaishpa purakinne kuachi kianka nuyak wamtus wat wanapa karane sun wan pɨttɨkane wish purakin wana.

2. Pasharusa wanmakit paktus purara mazawain puramanna, ɨnkaltus wat puranpa.

3. Parɨt purakin ishna (kachakmurus) ɨnkaltus awa wanmakmukin wak puranpane chi kitparakas mɨmarawa.

4. Waltɨ kɨhkasa pishkam sarawa, chapil chine tɨkkasa sun pappish kaiwaintawa paña pɨnkɨhkammu makin pishkanapa kara pɨnkɨh kammu yalkin.

Chish kal:

• ¿Chi tɨrus up up awa wanmakmukin wamamin?

• ¿Maza payune tɨ wamas?¿up pɨnkɨh kammu yalkinne wachimɨtkish?

• ¿ɨnkaltas wa aishpane chi sachimɨs?• ¿ɨnkalta salmurus waishpane

piannamɨtkish?• ¿Pira pichimɨtkish??pira pikane micha

maɨmɨs kara piwailtane?

5. Pɨnkɨh kamtakasa ain ɨn, chak, nuna, kishna, tichakna, tɨra nuna mamɨstus, paña ña nulas kialmukasa ishtawa.

6. Paña ñanulastane ña ankatsara pinkarawa-ainki, katsa kara an anki mika.

7. Paña ña nulasta mɨjjaishpa wiyankit ishtawa, ankana pas kail, pas chish chishtɨ tɨppu kara an mamɨstus.

8. Kialmurus, kanman kara kacha- attish, salkit kamna.

9. Sulmin, paña kual saraishpa pɨnkɨhta sana,awakanain ishtɨt satkit pɨnkɨh pakpishkit ulna.

10. Ñanulasta minkit sɨnkainmu sana.11. Paishpa paruskasa kara paishparuskasa

pɨnkammu yalkin wanmakkit pishkana.

Pɨnkɨh kamtamutuska sɨnkaimurus kawirarawa karane awa kuilkin nuyak satkit kanmu sachain sun wan pianchammuruskasa sat ishkit sapta aishpa sarawai.

• Ɨnkalkana sakkit wantaruskasa wat parachain.• Sɨnkainmurus tailtus wan wantatkit minkit satkit sɨnkainmitchain.

Kawirana

Saraihspa sat annana

Page 17: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Awa sukins kaltus samtu

Awa paisharusne pappishtus kamtakane akkuan kaltus pian kawaimmamin,paishpane ainki asmin pian kawimmamin, ka-

rane anmin pinkamchimmamin paña azpian piankit,sunka-

nane wan payu kamtu puramin kaltus wa aishpa.

Paishparussane ainki asmin paña pappishne pɨns-

ta kuatkit mɨlkit kawiramin, paishparus ainkirusne paishpa an ɨlapapamturussa kal samtu aishpa ishkit kammumamin, karane paña akkuish sara aishpa; an ɨla-

paparɨkane ampara mampapayu parɨkane uspa ishta ai-shpa aimpishta kaiwainmu mamin kalpara ishkin, salna, tɨra nuna, karane paña aimpish an katsarussa kanpat ɨm mamin, akkuishtane sɨ, kuashi, kininta, maij ishna kaiwain nɨm mamin.

Ɨninmu kara ɨnkalta kaiwainnaAwa minmu tuntune, pilta wan waishpa, tuan mijji; karus wamai.

Ukkas kamamin, maza awa uk paishpa karɨt tura nakpɨntane imu, kɨzpu ishmu, karane wan ñanulas.

ɨnkalman maza awakana pikkuil kishkane pala pianmu uk tura kaishmu sune ukne yakiru kish kaishmu, sun AWA mɨrane kualtuza kainamin karane sainɨtpa amin, masaitne sainchimamin.

Kalparus, ɨnkaltus, pirus, uktuskas ampu kara ashampa wamamin, ɨnkaltuzane ashampane an alis mamin.

Ananníapittusnewanminmu ampara su ainkipaishparuzapɨnkɨhkammuish-

tawakuailminñakakarakuailkiyakakurunnarawamakpaspaspitkamanapa, sunkanekishkaishtui: Wanwantuzatɨruzharapɨnkɨhkamtamyalkin, tɨ tɨtnas-

hikarakuanashikiztawamakpasmakawiyamturuza, ashampaampupaishpa-

ruzatɨruzaaumɨzatukmukuinmuruzaizhnamɨlchain.Sunkanekuruntaneau ɨnkalsunewattuashinai, Ane salkitkamtashinai ɨnkaltachikaskiman, Kara chishtɨkasa, kuashira, pilta, tɨruzara, piras kɨzupaishparuzaantɨntamɨma-

rawamakpas, sunkanekitne chin watwankarustuamtuzawari kishtawai.Ines Taicuz Pay kaishkuintakit kai.

PƗNKƗH KAMTAMTUSPA PIANCHAMMURUSPA (SHANAMKAMMA MAZA)

16 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 18: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Ap ñanulaskasa saltui

Ña nulas kialmune pɨna waramin, sune ña nulasne wat kawiraninmin, ña nulas wat mazninmu; kara-

ne wat mazmurus ñanulasta napninmu, tɨnta ki-ninmu, kara wat mazmu wat saninmu, sune kaltus kɨntaishpa an kal sara, karane wisha kalmika.

Paishparussa ñanulas kaltus wat kamtanane wan ñanulas kialintawa amin, tichakna tail chakna, ain ɨn, maza pittɨn tichana, kara mamɨstus, sun kaltus-

ne wat mazninmu amin karane an aza kawininmu. Ña nulas, ishkumchi kara kialmurus sune kɨzpune an pishakinintui, minparane an aza kawiram.

Sɨmkainmu sɨnkamkanaSɨnkainmune awa wammakmu tuam aishpa pian-

mumamin, tuamtunturuspa wammaktɨt sune tuamtunturuspa kararam tuntu azninmu mai

kawimtuasihpa.

Auruspa ɨlaparuspa sɨnkainmurusne tɨra, tɨkasa karane kalpa aya sarɨtmai, sun wan azmurusne ampu kara ashampa paishparusane kamtarawa-

mai pianchammurus ɨlaparuspa mañamanpa ka-

rane paishparussane sun wan tailtus sɨnkainmurus tɨnta kulinnapa kamtarawa mai.

Wacha awane tuntune sɨnkaimu wat mɨjchi, awa sɨnkainmune walpura, salis watsaka mɨmmai kat-na ampat sɨnkainmu wat mɨmchi. Mane awa su-

kinne sɨnkainmune anpat mɨjtus mɨmmai.

Ɨnkaltas tailtuskasa saltuAu awa wanmakmu purakins salmurus kara

pɨpururus purara sairawa, sun salmurusne awa minta aishpakins kara kawimturussa ishpa antui, ɨlaparustas pappishtustas, pappishtustas painku-

tustas sunkanane au piantunturus kara tuamtun-

turus ɨlaoaruspa wat satkit mɨltawamakpas.

EIFCne au pianchammurusta an tɨnta kulintawai sun wan sanane ɨnkaltas wan tailtus sat ishtawa-

makpas wan sara aishpa ishtane wan piancham-

mururspane an wat kamchinai ankana sanam, kialmurus, minmurus wat maznapa mɨratpai. Akkuan salmurus ɨlapauspa.

17Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 19: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Wamtɨtkasa saltawamakpasMirus:

Tɨrane wamtɨt salnane sam tɨt kantawai paishpa-

rus salanapa. Tɨrane sam tɨtkasane tɨ kuhtawa paishparus sua kunkit kara uskit salnapa.

Waltɨ kul saraSun salmune an kalchi wan ñanulasta kalkinintawai waltɨ nuyak satkit paishkakin kulpalna.

Mirus:

Waltɨ nuyak chakna.

1. Irukasa waltɨ nuyak saitkit kul sarawa.2. Waltɨ nuyak kultane maza tɨ kuchatkit akkɨs

satkit tɨrawa, sunkana kutchatkit tɨrawane pas chishtɨkasa ku kinintawa katsa kazu ayara, tɨ alparara karane pilta.

18 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 20: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Ap anniancha pianchammurus2

Page 21: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Piancham kara piankanmurus

• Tɨntarus samtus: kualta watcham kara watchamchammika, CECIs kara awa wanmakmura.• Pɨltu kara ɨnkalta ishpamtu.• Awa wanmakmukins tukmurus.• Au annia pittus pianchammurus.

Katsa piannachit

Ampu kara ashampa paishparusakas wat chanpa kara sanatkin wan ɨnkaltas kamtarawa ishkinpa kara wat chanpa, wat mi kara pamtus.

Curriculo wan suras pianchammurus kara piancham kawirarawa

Tɨntarus: watcham kara sanatkin kualtustas, CECIBs kara awa wanmakmuras

• Watchammuwa ishapa añapa: mun wantuspa, kawimtu, kual muntuspa an kacharuspa, us turas ishpa anna.

• Maza mazawa minmurus wat minna: ampurus, kajaram tuamtunturus, pashim aishpa, kualtuspa, kara mamɨstus.

• Paña kutpairura, kualtuza kara wantarussa wt ishinnana wan ɨnkaltas ishpa antaruspa.• Sana kara wat purampa paishpa pɨnkɨh kammu yalkins kara ɨlapapamturuskasa wat nɨjulna.• Pitchin an kalchiwacha wanmakninna kutña kara an akkuan kaltus sarawa.• Samtukana sana, kajaram kaltus wan ishta aishpa sana kara paratkit annia awaruspa annis pittus

kamtawa.• Chan kara ishkuatchin ain ɨn kara wat ishkuatchin kajaram attishtas ishna, karane kainatkit

wankamchamtus.

Chatkit kara maman purarus

• Kajaram tailtuskasa piamta akkuan piamtus ishna chi mintachin.• Wat kaiwaintukin ishkulna kara ɨnkal sura kuashi, inkua, pil ishtu kimanpa kaiwaintawa.• Sun kal samtukinne kutña kara akkuan piija kaiwaintawa chi mintachin katna kalchiwacha.• Wan payu samtu aishpa sat kara anish ishna amtain, naishka kara amta.• Payu pamtus pɨntɨka ishtawa ma, annia kara suasne.• Kajaram tailtus purara piankana karane kajaram suakas ankana: annia/kanman, sul tu, kasha/attishkas.• Wiyanmu piankamna shishta kima.• Ishpul ankatsakana kara kajaram tailtus tura minta aishpa kamna tuntu, pɨaram kara katsarus.• Cham kara ain ɨn ishkuatchin karane ña nulas wat maninkit kajaram attishata ɨtpa, nilt ankit kara tuaishpa. • Nuna kara talam mittɨkasa aimparain kutkit kishna.

Awa wanmakmuras tukmu kuaishmain

• Awa tuntu chishtɨ, sula kara mast kitkamtawa. • Kal sara aishpa paishparuskasa, an ɨlapa pamtusruskasa wanmalta aishpa mazawain puramanna.• Wa ɨnkalta wa aishapa paña nanulaskasa maznintawa cinkas mintachin.

20 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 22: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Sashimtuaishpa ishkulna

• Tukmu pɨntam kara pɨntamchiruskasa anish ishtawa, tukmu kuaishmain kara kuaishmainchirakas.• Wat tuamta sat ishtawa karane pi, pil, kuashi ishtu kimanpa kaiwaintawa au ɨnkaltas.• Kajaram tailtus nat ishna (katsaram, pɨaram chine tuntu)• Anish ishna kara namna wan warus, kawara kara wi tailtus.• Us param aishapa kainana an wat pit kamkit kara wan pian chammu aishpa.• Samtukana sana, kajaram kaltus wan ishta aishpa sana kara paratkit annia awaruspa annis pittus

kamtawa.• Tuamtuntu tuan kara tuamtuntu aishpa nɨna katana kachaptachin.

Au annia pittus

• Kualkana ishpa anna kara maza kual wat ishpa antukana ishna.• Annia pit ɨlaparuspa para, ɨlapa parat aishpa, pɨnkɨh pat mɨlna kara kamchan.• ɨlapa parat aishpa kachakna mɨntus sun annia pittusne purarakas kara kialtaruskas sararakas.• Pɨnkɨh kamtamtuskasa wanchat pɨnkɨh sat mɨlna.• Akkuan tailtuskasa pɨnkɨh akkalkasa ishna sat mɨlna sune grafo plastikukasa sarawa.• Pianchammurus tuamtunturus sat ishna kara wan piannaishpa ɨnintachin nɨt ishna.

Sɨnkalaram pianchammurus kal satkit kawinintawa

21Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

An kaltus sanapa paramtus:

Maza kal:

Paishaparuskasa awa wanmakmukin ishnɨn; cham-

tumanne ɨlaparusa pian chamtus piankana suna-

tane paranawas chatpa, pɨnkɨh kamta chi kimatpa, pappishtuza, miman wanmaltane watkɨntai ishkit chan ɨlaparuspa, sune paña tuamtuntukas kara sammikara minmukas mintachi au kish paratpa kara an mamɨstus.

Karane pɨnkɨh kamtamne paishparusane kamta-

rawa watcham, wat pittus ankana: watkɨntai, kai-waincha, aishtaish, tɨkawakima, kara an mamɨs-

tus, sunkanane paishparusne ɨlaparuspa annia tɨntarus tuan kamchanachi, CEIBsta kara awa wammakmu sura.

Karane ampu, ashampa pasihaparusane ɨlaparus-

sa kaiwainñanapa paratpai, paishpa parussa kara kual maman purarussa kuiru purara pɨt kiannapa paikuatpa, araltuza tukmu kuinñanapa, kuirakin kara kaiwainna michitura kara kuizara. Ainki kal-tusne paishparussane ainkiasmin kalkim pusnapa kaiwaintawai, sunakana kalkikam sarane ɨlapara-

ne watsal kaltus sakamnapa kamtarawa amin.

Pas kal:

Ampu kara ashampa paishparuskasa pɨnkɨh kam-

mu pazamal puztawa karane wan mɨjjaishpa nɨjul-na kara uzaishpa, katsaruspa muntus nɨjulna, an mamɨs tailtus, nuyak salmuwara chan, yal oaina-

mankas, nuyak salmukinne salna karakas ain ɨn mɨn pɨlparɨwarakas.Sun kaltuskasane kialmu nain-

tus kawairachinai, karakas waiyanmu minta aishpa.

SASHIMTUAISHPA ISHKULNA

Page 23: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

22 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal:

• ¿Up pappishtane micha au kishmɨs?• ¿Up pappishtane chita u kishtawa kara

pɨnkɨh kammu yaltane?• ¿Tailtus sapkane micha kishmu?• ¿Up Yalta un sanatkinne chima kara pɨnkɨh

kammu yaltane?

Pas kal:

• ¿Pɨnkɨh kamtam katsami muntane piankish?

• ¿Pɨnkɨh kamtam wa aishparane piankih?• ¿Up akkuishne ishtu watsam yaltane

mɨlmɨtki?• ¿Ishtu watsam yal cirakas pain?• ¿Ishtu kikane un akkuishne mɨnta mɨlmu?• ¿Awa wanmakmukins watsammikane

misha mun? ¿awa watsamne chi ishmurus watsamchi?

• ¿Ɨnkaltusa ishkitpa?• ¿Pɨnkɨh kamtam yalkinne chi taitus pura?

¿Kaitchinakish?

Karakas yal mawara chan, pɨnkɨh kamtam watmika waramaktakas, paishaprussa wan painnaishpa sarɨ kish paranpa, sune sulmin chatkit pɨnkɨh kam-

tam kara paishaprussakas, ɨnkalta awa chamchira.

Sun kal sananane anniasne pɨnkɨh kamtam ashampakasane ɨnkalman pustawa kara sun chamtuwane paishparussane wat pit parawas ɨtpa karane paratpa ɨnkaltusta kuail imatpa.

Kutña kal:

Anniasmin kɨntachasmin chiwacha kamtanane pappishtuzane akkuan tailtus karawatpa paña su chikmukins kininta, pala, chimanul, pala pichu, nul kara an mamɨstus. Sun tukmurusne tas atpai.

Mamɨs payurane, tukmurus wanmaknintawa kara ampu, ashampa paishparus narawa samtus kara nunarus, pul, kara muntus piankarawa minparane sun tukmurusne maza mazarusne wat puramta wat paninmu mamɨstusne wat kininkai. Paishpish, akkuish kaiwainkane ainatpa, ampu kara aisham-

pa paishparuskasa kuan. Mazarus paishparussane mɨmarawa chit tukmu an kuachim.

Wan pailtɨkane pasihparussane pɨnkɨh kamtam-

tusane tukmurus kuirɨt aishap chakna kara sun tukmu us kuatkine pishkarawa.

Ampara kal:

Pampawa Yalta ɨtkit annia pit mɨnna. Sun annia pit paranne paishpa pawa ainkirussa paikuatpa awa wanmamuwa yakins karane paranpa paikuatpa, karakas paishpa mɨmakane kachaknaka kish pai-kuatpa. Sun annia pit paranne pamparane paikuat- pa chipayu amturakas kara mɨnta parachinarakas minparane mɨn kachapmu chira sainɨtpa.

Pampawa yalman ɨtchamin pɨnkɨhkamtane paish- parusane kurannarawa, watkɨntai kishchanapa, wanmaktɨt ɨn, sɨnam ɨn, usmin iskinpa. Pampawa Yalta pianatpane, paishparusne pampa annia pit parakane kalpain chatkit mɨrawa wan kaish pa-

rarɨkane pasihaprussane mɨmanapa paikuatpa sun parat aishpa. Wan parat aishpa mɨn kara chi kitmaktakas mintawa, kara sun anpia pit pampa parat aishpa chi kurunturakas mintawa, an kaltus-

tuen pɨnkɨh kamtamtuskasa sarawa.

TICHAMTUS

Kajaram paramtus anish ishmurus kara mɨmamtus sarawa.

Page 24: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

23Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal:

Ampu kara ashampa paishparuskasa salna “kaulta salna” (Usoaruspa chishtɨ kantukasa kin, mamin kawaintukasa kara ɨlaparuskasa).

Paishparuskasa ishpa anmukana sana wat minkit, mazainpain kara akkuan kasa.

Ishpa antukana sanane pɨnkɨh kamtam ainki pai-shparuskasane aniasne ishtawa kaltus micha sam-

takas pɨnkɨh kamtam, katsarus kara pappishtus); kaultuspa kal kɨntaishpa kara awa wanmakmuwa (wat masmu kara kaltus awa wanmakmuwakins minparane kalta, wat au kishna, usparuskas, kara ɨlaparuskasakas.

An antane, akkuan minmurus mɨratpa karane paishapruskasa ishmu anmukana ishpa antawa, sune pianchammurus wam sura kawiramtui, sunkanane kamtarawa pɨnkɨh kamtamtakawira-

na, kaulta, karane wanmakmura wats paratne wakkɨntai kish paran.

Pas kal:

Ampu, ahsampa paishparukasa salna” wa aishpa-

ra salpɨntus”.

Sun kal sanane pɨnkɨh awa wanmakmukin sat ish-

na, ishpa anna, ishta aishpa paran, kara kuppai-ruruskasa kaiwainkit paran mazawain uskit.

Paishparusane maza mazarain sara aishpa ishpa añapa paikuan, paran karane paikuan chit us cha-

tta narakas, sune awa wanmakmuman aijman achinai (pira, ɨnkalta, puntɨra karane an mamɨsta), kualta, pianara, nuyak salmura, Yalta kara paña pitta karakas sachinai pɨnkɨh kamtam Yalta (ainki paishparus salmukin, ɨnkalta, kammu yal aijman, nuyak salmuman an mamɨs wakas.

Ampu, ashampa paishparussa paikutpai. An kalne pai-shparusane wat manintawai karane pachinintawai ka-

rane wan wa aishpa pashinintawa, karane paña pittus awapit parakamanapa. Nan turakas, paña kualtusa pashim, wat chan kara tɨnta kulinna pianchammurus.

Karakas an kaltuskasane wan ñanulasta tɨh/kara irus maznintui anishkit wat kawinapa.

Makas ɨkimtui.

Kutña kal:

• ¿Awa wanmakmurane chi wat tukmurus wamai?

• ¿Chi tukmurus an kuachim?• ¿Pia kara sɨne micha tuntu ishtɨt amin?• ¿Nuyaktus chaktɨt mɨhne chi pɨaramtus

ishtɨt?• ¿Piaras chicha sanane micha sam?• ¿Nuyak samtus kara pultus kuanne micha sam?• ¿Chi tukmu kuachimɨs?

Apara kal:

• ¿Up akkuishne annia pit kaish param?• ¿Chi annia pit an mɨchim?• ¿Awa wanmakmukin ania pittus piantusne

piankish?• ¿Annia pittusne kamtam karamtu?• ¿Maza payune up pampane annia pit kas

paramɨtki? • ¿Annia pit ɨlaruspa an wat mika kaish

parachinakish?

TIKALARAM WANSARIT

Ampu kara ashampa paishparus pianchammurus kara paintusne an kaltus pɨnkɨh satkit mɨltawamakpas.

Page 25: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

24 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Chi pintus irus kara tɨh sura piankana.

Ishpana kara tɨhtus Kuashi irus kara impuh nɨrɨt

Tɨh su Isu

Kutña kal:

Paishparuskasa salna” wammakmukins chi tukmu warakas piankana”.

An kalsanane anniasne kualkasane paratpa chi tukmu wantakas kara pakkulmurakas, sunta ɨnne pamikara paikuatpa.Karakas ampu ashampa paishparusane tchasmin kurunnarawa nuyak warakin puzkullamanpa karane pɨnkɨh kamtam kurunta aishpa mɨna karas papish, akkuishkas.

Paishparusne nuyak warara ishnɨtne annia mɨnta ɨntakas narawa suntane kajaram nuyak wamtus wanmal-nachi. Kɨntaishpa kualne kajaram nuyak wara aishpa paknɨchɨnai, minparane pappishtuskasane pia pakta aishpa kuat kianchinai karane chikula, chicha sachinai, chamtuman an tukurus sairane wantarus kuan sa-

chinamakpas.

Paishparuzkasa su narɨtkinpamikawarachanɨtpaikajaramtukmuruzpakulta, kajaramkualtuzaratɨlawaishpa maza tukmuruzpaknɨtpai, minpapayuranepappishkasapia china ɨtpamaikarachukulachichakassarawai, an-

tukmuruzsairanewantuzkuanapaainatpai.

An kalkasakas chishtɨ wat pishkamna amnachi, nana, itna karane nuyaktus china. Karakas, chamtumanne kara tukmurus nana, minparane wiyanuruskas kamchinai ankana: nain, chalta, ainki, akkɨstam kasha, attish.

Page 26: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

25Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal :

• ¿Up pappishtane micha au kishmɨs¿• ¿Up pappishtane chita u kishtawa kara

pɨnkɨh kammu yaltane?• ¿Tailtus sapkane micha kishmu¿• ¿Up Yalta un sanatkinne chima kara pɨnkɨh

kammu yaltane?

Pas kal :

• ¿Pɨnkɨh kamtam katsami muntane piankish?

• ¿Pɨnkɨh kamtam wa aishparane piankih?• ¿Up akkuishne ishtu watsam yaltane

mɨlmɨtki?• ¿Ishtu watsam yal cirakas pain?• ¿Ishtu kikane un akkuishne mɨnta mɨlmu?• ¿Awa wanmakmukins watsammikane

misha mun? ¿Awa watsamne chi ishmurus watsamchi?

• ¿ɨnkaltusa ishkitpa?• ¿Pɨnkɨh kamtam yalkinne chi taitus pura?

¿Kaitchinakish?

Kutña kal:

• ¿Awa wanmakmurane chi wat tukmurus wamai?

• ¿Chi tukmurus an kuachim?• ¿Pia kara sɨne micha tuntu ishtɨt amin?• ¿Nuyaktus chaktɨt mɨhne chi pɨaramtus

ishtɨt?• ¿Piaras chicha sanane micha sam?• ¿Nuyak samtus kara pultus kuanne micha sam?• ¿Chi tukmu kuachimɨs?

Ampara kal:

• ¿Up akkuishne annia pit kaish param?• ¿Chi annia pit an mɨchim?• ¿Awa wanmakmukin ania pittus piantusne

piankish?• ¿Annia pittusne kamtam karamtu?• ¿Maza payune up pampane annia pit kas

paramɨtki? • ¿Annia pit ɨlaruspa an wat mika kaish

parachinakish?

Ampara kal:

Ampu, ashampa paishparuskasa salna “annia pit paran”.

Ampu kara ashampa pɨnkɨh kamamne paishparus-

sane annia pit param, sun paranne paishpa purara ishkit paran, ankana: annia pit parachinai pucha tɨpuh, kara tɨlchatta.

Ampu, ashampa paishparus mɨntu puranpane awakana ishtɨt sarawa. Annia pit ɨlaparuspa wan paratpane paishparussane mɨra aishpa nɨri kishkit paikuatpa chi an wat mɨrarakas, karakas usparus-

kasane awakana ishtɨt sachinai paishparus an wat mɨkammanapa sune pil pramkasa sachinai.

Mamɨs kal anwat annia pit ɨlaparuspa an wat kam chachitne pɨnkɨhta parawa kajaram nɨtkit sune paishparus sachinai.

Ampu, ahsampa pɨnkɨh kamtamne pɨnkɨhta pat mɨlnachi sunkanane an wat annia pittus kan chan karane paishparusne sunkanane pɨnan wat kamchinai.

Sunkana srane awa wanmakmupurakins annia pit akkal pɨnkɨh sat mɨlchinai, wan payu sara aishpa, Minparane akkal pɨnkɨh parane paishaprusne it-chinamai, karane paña kal pashianapa. Karane pa-

ramtus pɨnkɨh akkal sarane ampawa anistɨt atpai A3.

ISHPANA

Wan pian kara pianchammuwa kalkitpane antus mɨmarawai.

Page 27: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Kaikininana

26 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Kal sanamtus sanapa paramtus.

1. Kalpa pishtukasa kalsachain karane kalpaka namkit, kalpa pishmu, tɨrus, ɨnkaltus, uktus, pirus, chi kalpa pishturakas sarawa karane an mamɨstunturus, kalparusa chi kitchin.

2. Paishapruskasa kajaram tailtuskasa ishainkit saltawa. Kɨhtuskasa kara nuyakkasakas kalpakana, awa kana ishtɨt sarawai.

3. Pappish paishparussa ɨnitukana salkit ishna.4. Papish mamɨs awara au kishtukana sat ishna, pɨnkɨhkamta, kualta, kara awa wanmakmura.5. Chicha samtukana sat ishna (chicha kara yak).6. Awa wanmakmukins nuyak wamtus nɨtkit ishna.7. Pɨnkɨh kamtamkasane annia pit pararɨt pil purukkasa sat ishna chi an wat manintarakas, sun

sanane pɨnkɨh kamtam makimin sairawa.8. Pɨnkɨh kamtamne annia pit pararɨt aishapa paishparusa ishapa anna.

Tukmurus wat kawininmurus ñanulasta ɨnkalta sairaruskane, awakana ishtɨt sana, nɨrawa, kara mamɨstus, sun wan sarawane paña kualtusa chicha kara chukula micha samtakas ishpa antawa.

Ampu, ashampa pɨnkɨh kamtamne kainanane an kaltus ishpa anchinamai.

Kawirana

Saraihspa sat annana

Page 28: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Tɨntarus samtus: watcham kara ap kualta kaiwainna, CECIBs kara awa wammakmura

Paishpara wat puram kamtanane wantaruskasa wat puran kamtui karane us tukin wat maztui mɨntatkas, wat mazmurus tɨntarus, kaiwainmu, mɨm, ishkinam, tɨrishmu, sunkana kaiwainmune usne wamtaruskasa wat kawimtui.

Ampu, ashampa wat tuan mamɨzkasa piankamtane, wat tuachinai karane paɨaña kualkasakas chinkas mintachin karakas CECIBstakas. Maza paishpa awarussa chi kishnakaine mɨntat wat chrichinai.

Ampu, ashampa wat tuan mamɨzkasa piankamtane, wat tuachinai karane paɨaña kualkasakas chinkas mintachin karakas CECIBstakas. Maza paishpa awarussa chi kishnakaine mɨntat wat chrichinai.

Paña pappish wat kamtaka kara pɨnkɨh kamtam wat kamtakane wantaruskasa parakamchinai, tailtus us pachit aishpa, pakpana, kaiwainna, sawainna, mamɨstuzakas sawainchinai, tɨrishna karane sunkane ampu, ashampa paishparusne wat kam chamtui sunkanane pɨna wari.

Paishaprussa wat tuam kamtanane pashim i kara sunkana wat kamchatne paña kual-takas pashichinai.

Paishaprussa ainki ɨninmurus kaina-

rawa, watkɨntai paran, ɨlaparuska-

sa wat chan, awa wanmakmukin ɨn, sune kualtuskasa wat tuan wari karane wantaruskasa.

Awa wanmakmurasne paishpara wat chanpa kamtanane pappi-shtus mai, sune tuamtunturus maiñamanpa karakas tɨntarus wat mɨlnapa, mamɨstuzara kai-wainapa, kuinkuan, wantara chi kiman, sawainna, chanɨn karane kual kalkimtuaishpa kaiwainna; sune kualkasain tukkit kamchinai kara awa wanmakmura, michura pailtakas wantara minnakarane mazainpain ish minsachi.

27Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

PƗNKƗH KAMTAMTUSPA PIANCHAMMURUSPA (SHANAMKAMMA MAZA)

Page 29: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Chamtu kara salpɨn pɨnnaPaishpane kajaram tuntu pianchammurus kamtui, usne wan ɨnkalta, awa wammakmukin waishpa kamtui, wanmalta aishpara. Ampu, ashampa paishparusne an payu parɨkane mamɨs awaruskasa wammakmishtui, ampara kara chish pakane sun paishpane mamɨs awarusa ishtui karane wanmakmishtui. Akkuan kualkasa chachim parɨm.Ampu, ashampa pasihparusne wan wa aishpara cham, kajaram tailtus ishmu, karane ɨnkaltas tailtuskas, paña ña nulas mazmukasane akkuan pianchammurus mazkit kamcham. Sunawaishne paishparusane ɨnkalta, paña makin wa aishpa piankam sarawa, ishna kara nana, sunkana kamtane usne wan kamtui sana, piana, sunkana kimtukimain sun paishparusne pichi pichin anmin kamtarɨmtui sune watcha mikara.Wan sura. Karus kara tailtus kamnane paishpa-

rusne anmin ishkulamtui. Alu chit kimtu-

rakas, pa chit ikimturakas, chit tɨlpamtu-

rakas, karane mamɨstus kamnane mɨmat itchinai. Sunkane pɨna wari mintui.Paishparusane ɨnkaltas tailtus akkuam piankam chanapa kamtana, pashimpa, ishkit kara wat chan sunkanane paish- parusa sul chanɨn wari, maznapa, sat ishnapa, wat maznapa, pianapa. Sunawaishne paishparussane umin tɨntakulinkti kara ishainkit saanapa mɨratpa amin.

Au wat tukmurus wanmakmura

Tukmurus kuaishmaintus nakulmurus mazawain puramanna kara su tukmurusne paishparuspa wat mɨntainkas ishtuchi kawiintui, sun kuatne ishainchit kawinachi kara wat, sunashne usparussane tukmu wat wankit mɨlanapa kamtarawa, karane tukmu kuanne nakam sa-

napa, ɨnkaltas tukmurus kukamnapa wat kawiranintawamakpas.Awa sukinne tukmurusne wat ishkit na kulinmuchi warɨ mɨh sune chishtɨkasa wara, sunawaishne mazantus paishparusne wat kawim-

chi mmin.Kalpa pishku kara pishkaru kinkas sune awaruspa tukmu kɨntaishpa kum kai, awa anmin kawitarɨkane kalpa kara pishkarune pailtɨntui.

Au annia pittus

Sun annia pittusne parat kamai pichi pichin maishtarɨmtu kamai. Annia pittusne awa suras piankamai, kara pɨpuru aishpa, suane tuamtuntura tumai. Suntane karus kara ishtas pamkas.Awa sukin pamparus kara tiurus pianchammurus mɨja kamai karane paña pampa paishapara kamtam mai, tiurus, aimpishpa painkulkasa ankana kualtus pala uskit impuhta kumtura sua kainammai, suane pampane paishparusa annia pittus kamtammai, karane paishparusne anmin kamchinmai, minparane an ɨlaparusane annia ɨlaparuspa pitne kammamtui, karane an ɨlaparuspa pitne wat kamtamtui, tiu rusne paña Yalta pian-

naka kara pappishtus kaishka piannaka parammai karakas pitka.

28 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 30: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Tɨ puh pucha kara tɨlchaktaPas aimpishpishkaruputtukarakutñakuiyanmu

Pas aimpishamnawarapishkarupɨnakishim, mazaneashampaishanchitpashimtawat-mɨz, mazaamnanepi mal pishkaru kin puzwailwain, karapappishta ɨrukishpailwain. Pi makinne i putwailwain,suanepishkarunekɨnskiwain,Mazakimainmazaashampa-

pikinspɨnawatsalpuzwain, mazaaimpishne kashapmishwain. Sun ashampaneali-shawain, suasnealishkujkitkaishkit ɨrɨwain, karane sun ashampanekutñapijukuyan-

naishkishwain, karakas kutñapijukuiyankanekail,kasusɨppashanakakishwain.

PapijuKuiyankanechikaskikaiawain.Kutñapijukuiyankanemazanemɨkaiawain.usaneka-

supuzpaltɨwain, mamɨzaimpishtanekasunepuzpalkaiawain, sun kasupuzpaltɨtneaim-

pishtanekaishmishwainkasusanincha, sun aimpishneaimpishtakasunakashimtawain, sun aimpishkasuwajchinechukmalwakinɨwain, mamɨzaimpishnepañayalmalain-

min ɨwain. Aimpishkasuwajchinechukkinspuzkitaimpishtanamkultunamkultu ɨmtawain,kasunakankishkit, aimpishneainmin ɨmtupɨnakuaishmarɨwain, aimpi-shkasupuzpaltɨtne an kasha kashanamkulnɨpain ɨmtawain,masakinsishpulpuzwainka-

raalishpalawain, suasne tɨ puhpaizhkarapuintɨwain, suanepɨnapiampiamtawain, aim ɨraturaneaimpishkasupuzpaltɨtnaintunaintupɨnwain, usnekɨnskɨnwain, kɨntɨkaneaimpi-shnetɨras tɨ puhtaspuzkityalmal ɨwain, taneishkumatpianawainkarapappishtamɨmawain, apañanepiannamamki, pappishnekaishwain, up añanepiannamai, kasuwatnewantu-

zakainanawainmazaashampawatsal ma kawintupuchi. Kara kaishwainapaimpishne sun ashamparakashaptuashi, sun ashapanealiskultɨtkaishkitkutñapijukuiyannaish, karaaunekail, kasukassɨptawanaish, apañanesɨpkaiawain, sun awatmishnekasupuzpaltɨwain, pappishne-

sunkanakaishkainakanekasupuzpaltɨttasainɨrɨwain, katsatɨra, tɨ puhpuntaraizpulmɨlaktakin.

Uspanepɨna mittɨ izpulta pi ainkirakinkima ɨawain, sayakaiawain, kuasharɨwain, suasnewatsamtaishinmishneɨawain, watsamneishwainkarakaishwain, pi pai-

shkarakatsauknamtɨt, karakalparusishpultuspɨlsamatkin-

tui. Sun aimpishkasupuzpaltɨtneuknamtɨwain.

Tomado de: Los Awa vivimos en el territorio ancestral, 2014

Page 31: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Au pit kawiratu3

Page 32: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Pianchanmu kara pianchanmurus

• Mazmurus kawimtus.

• Kal sam: tɨnt kara kaiwainmu.• Awakana ishtɨt satkik paramtus kawirana. Kainam kara pɨnkɨh kalchiwacha sana.• Au ña nukaskasa paramɨsɨ.

Katsa piannachit

Ampu kara ashampa paishparuskasa kajaram kaltus paramtus ñanulasta mazninkit sana.Ampu kara ashampa paishparusa tɨnta kara kaltus kawainñanapa kamta aishapa sananinna.

Sanamtus curricula wan suaras pian kara pianchammurus sanapa mɨlan

Mazmuruspa kawiram

• Wan ɨnkalta wa tailtus aishapa wan ñanulasta mazmurusta kamtana.• Anistɨt puararus piankamna: nuyak, kawara anishtɨtkara pas kawara maza an tam tailtuskas sat

ishan kara pɨnkɨhta nɨna.• Pɨaram kuishat puztarus piankamna karane ɨt ishna ɨnkalta wa aishpa.• Wiyanmurus painkamna-mazakisn pashishta.• Tailtus pas tuntu nailna (katsarus, pɨaram, chine tunturus).• Sɨnkatkit sɨnkainna kara paña ña nulas kialkit.• Anmatopéyicoskasa azmurus saina kara ɨnkaltas sinkainmurus saina.

Kak sanatkin: tɨnta kara kaiwainmu• Tɨntarus tailtuskasa sua puara sanamtus sana.• Sul satkit salna ɨninta aishpakasa kara us puara chinkas mintachin us purakin sat ishna. • Paishparuskasa kaltus kawirarasihpa sawainna kara ɨlapa pamtu purakasakas.• Pakin kara chi kitchin pɨnkɨh kamtam yalkin ainki paishpaparakin wat mazchan karane ɨlapa

pamturuskasa wanmakkit salna.• Katna kalchikasa kaltus pas kara an mamɨstukasa wanmakninna suna wat kamtana.• Wanchatkit pɨnkɨh kamtamtuskasa pɨnkɨh ainki satkit kawirana.• Etiqueta piankana kata aza ishpa anmu parɨta kara pɨnkɨh “ishna”. • Paña tuamtunturus ishpa anna kara paña tuamtunturus turɨt aishapa anna.

Paramtus kawiram awakana ishtkit satkit

• Piankana kara pianchamtus ishpa anna kara mazmurus, sunakasane us mazmurus paratpara aishapa ishpa anna.

• Parachin paratparain paran kara tɨpukasarus, suntuskasane azmurus an ainki wacha pɨnkɨhta patkit ishna.• Annia ɨlaparuspa pit param, ɨlapapamturus pararɨt aishpa, kaishta aishpa maintachin, paña kual kaiwaintachin.• Wan kamta aishpa kal satkit wanmakninna kutña kara an mamɨztuskasaruskas.• Ɨlapapɨnkɨh annia pit para aishpa mɨmanan, chi awarus sun ania pitutsane purattakas kara

anniamika sara aishpa,• Grafo plasticaskasa akkuan kaltus sat ishtarus sat ishna sun tailtuskasa saira aishpa.

31Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 33: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Sashimtuaishpa ishkulna

Kainam kara pɨnkɨh an kalchirus kawirarɨt• Mamɨs paishparus kal sara aishpa sawainna kara ɨlapamturuskasakas wanakta aishpa.• Wan sara aishpa mazawain puramanna chishtakima grafukuruskasa kal sara aishpa karane wan

annia pittus pararɨt aishpa.• Wan payu pɨnta aishpa piankamna annia, ma kara suasne.• Nɨrɨt ishapa antaishpakasa ishkit minkit mɨmat ishna, sune paña ishpa antukanara ishkit piankana.• Ɨlampamturuskasa pampawa annia pitutɨs pararɨt aishapa anish ishna ankana; kialtarus kara minpara.• Pɨnkɨh parɨtkasa kainakamna paña minta aishpa para aishpa parawas ɨn karane param tunturuskana.• Grafo Plastikuruskasa akkuan tailtuskasa kal satkit mɨln sunakanane an wat purankamna.

Au ña nulas kasa paramtumakpas

• Wan ña nulas mɨj aishpa kailna: pit kuyamal, nunan kailna, annia, pit katasa saykit usna karane yawijakas kialsachi satkit kialna.

• Awakana ishtɨt sarɨt tura kaiwainna, wan kajaram awarus sara aishpa, karane annia pamparupa pit parat aishpa an wat sain.

• Sɨnkaina mamɨs sɨnkaintukana karane paña ña nulastakialta aishpa sana.• Kajaram kialmurus sana sunkanane wan awarus kaiwainñanapa an ña nulas katsara kara ainki ña

nulasta(kuil, watnam, wakpuh, chishtɨ, chisht´tɨppu, pɨlkuil, kaniya, sɨnta, mittɨ).

Kaltus sɨnkanaram pianchammurus kawirara aishpa

32 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

An kaltus sanapa mɨlamtui.

Maza kal:

Ña nulas chishtɨ mazmuruskasa kawirana, katasa tɨra kut satkit winna, kajaran tailtus sarɨt, tɨ katsa kut sarɨttane pas nuyak kul sarawa, suntane chish-tɨ nuknapa.Sun kulkinne paishparusasne kulkinne chishtɨ kulkin nukkit tailtus wintɨt purakin panapa paikuan, sanapa, paraishpa panapa karane para aishpa kankuan.Minparane taill chakta aishpa ishna. Tɨ kulsarane akkuan tailtus purachinai pɨnkɨh kamtamtamkinkas an pampa.Kauishmu kara piammazmuruspane kajaran tuk-murus karatpa, ñam, chap, tain, karane an mamɨs-

tus, karane paishruspa kaus pinkasa palna, sune kutñarus kara an mamɨstus wanmakchinai. Mza tukmu panapa paikuatpa, pianapa, kuaishnapa kara tukmu muntus kankuanpa paikuan.Kasu kara kail mɨpane awa wanmakmuwa yal ma-man ɨn kara ɨnkalta wan wa aishpa ishna karane wan aztu aishpa mɨina (chichu sɨnkaintarus, pal kialtarus, pi kara ilchira aztarus, ɨnkaltuspa pɨa-ram, pil, awa ishpul puanman, an mamɨstusta piankana.An kaltusne ampau, ashampa paishparusa maz-murus kara yawija wat parakamnapa wari. Wan payu sarawa, ña nulas kialmuruspa, chishtɨkasa, kimpuh, yawija, kaikasa kara kasukasarus.

SASHIMTUAISHPA ISHKULNA

Page 34: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

33Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Kajaram pittus minkit kainatkit parakam sarawa.

Maza kal:

• ¿Ña nulas mɨjtusne minma mai?• ¿Kajaran tailtus ishmune micha mun?• ¿Amurus mɨmne micha mun?• ¿Tukmurus kuaishmain pitta chap

mamɨsmurusne micha mun?• ¿Pɨaram ɨnkaltas ishinmune micha mun?• ¿Chi ɨnkalta azmurus mɨchina? (Kuppairusa

piankana, azmu, pianmu, pikuil kishmu, chishtɨkasa pattarus karane an mamɨstus).

Pas kal:

• ¿Wat channe chit?• ¿Pɨnkɨh kamtam yaltane un pɨnkɨh

kamtamtane micha kaiwainmu?• ¿Up yaltane wat chamɨtkish?• ¿Akkuishta kara up pippsitane micha

kaiwainmu?• ¿Wan mɨjjaishpa wansarɨt mijɨ?

Pas kal:

Ampu, ashampa paishparuskasa kal sana kara mintaishpa wanpailtapayu sawinna.mintaishpa paranpa paikuan, karane sanatkin anakana mɨma-rawa: ¿pɨnkɨh kamtamne micha amtainne kamta-chinai?, ¿masaitne chinka tailtus wat kammane wachi?, ¿kualta kara pɨnkɨh kamtamtusane micha kaiwainchina?,¿ pɨnkɨh kamtam yalne pɨnkɨh kam-tawane micha tarain ɨchina?.

Ampu kara ashampa paishparusa us minta aishpa paranapa paikuan, akkal pɨnkɨh satkit katsa picto grama sana. Sun satkit paishparusa nɨapa mɨran ɨnkaltasmin pɨaramtus satkit.paishparusane sara iashpa ishnapa paikuan karane mazawain pura-manna sun sarɨttu puranmukin.

Kutña ñal:

Awakana ishtɨt satkit annana chi kimtakas. Karne mamɨs pɨnkɨh kamtamta sawinnapa paikuan, awakana ishtɨt katna kalchin sana karane maza paishparusa annia pamparuspa pit paranana kat-na kalchiwacha. Minparane paishparusane kaishta aishpa mɨrarakas mɨmat ishna.

Kakas, ankana mɨmana: ¿awakana sarɨt antane wa-ratki ¿micha tuntu ishtɨt ashi?,¿chi pɨaram?awaka-nane sachinakish?, kara an mamɨstus.

Kutña kal:

Paishapa salmuman puskit wan wa aishpa ishnɨn, paishparusane wan ishnapa paikuan karane ɨnkal-ta waishpa ishkit maza natkit ishkit ishta iashpa paranpa paikua. Paishparusa ishta aishpa mɨma-na, ankana: ¿chi pɨaram ishtɨt ashi?,¿micha tuntu ishtɨt?,¿micha pimtakas?karane an mɨmarawa.paishparussane wan ishta aishpa pɨnkɨhta para-chin paranpa paikuan.

Chish Kal:

Paishparusa sachi pian aishpa paikuan, paishpa minta aishpa pɨnkɨhta pana. Pɨnkɨh kamtamne paishpa paratchirus an paran.Suane paishparussa-ne wan ñanulasta paranpa paikuan, Sachim aishpa pararus kara pararɨttus sun sanane sɨnkainmuka-sakas sachinai.An kalne, paishaparusane kaiwain-chinai paña mazmurus an wat kialnapa.

TICHAMTUS

Page 35: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

34 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal:

Ampu, ashampa paishparuskasa salna: “au chish ña nulas ishkulintu”.

Kajaram kaltuskasa ampu, ashampa paishparusta chish ñaras mazmuruskasa kawirana, sun sam-tuwane ña nulas mazmurus wat mɨltawai kish kai-nana, an kalne akkuan payu sarawa.

Kail mɨna kamnane: ampuashampa paishparus-kasa pinkuyura salna.Ampu kara ashampa pɨnkɨh kamtamne kajaram tailtusakasa sɨnkainmu aznin-nachi, paishpausane pɨnkɨh kammu yal aijman sɨnkainmu mɨninnana.

Suasne, ampu, ahsampa paishparusane azmurus tailtus annana wan sarawane uspane sun azmuru-sakasane aninnapa, karane paña ñarakas aznin-china mai, kajaran azmurus azninna karane pinku-yukanan azninna.

Pɨnkamtamne azmurus kajaram tunturus wan-makchinai. Karane kalpa azakakas kawara sɨnkatkit atchinamai sunkanane wan wat kamchan, ɨlapara-ne chi mintachin chanpa.

Ksu wat kawiranane: ampu, ashampa paishparu-sane machakasa ishnapa paikuan, wan ña nulas ishnapa paikuan, suane usmin mazhara ishkit pui-jja puijain sana, ulanapa kara wat anna; karane pɨnkɨh amtamne tailtus akkua attishta, kachara ishnapa paikuan, sun kalne nocion an wat kawira-napa sarawai, akkuan, tuntu karane an mamɨstus.

Mamɨs kalta, suane ampu kara ashampa paishpa-rusane tailtus sanapa paikuatpa chine kɨsu, pai, sɨ kasakas sat ishna, sune tuntu kara pɨaramtus ishna piankachinai.

Kutña kal:

• ¿Awakana ishtɨt sarane pashimɨtkish?• ¿Maza aniapit ɨlaparuspa awakana ishtɨt

satkit parachinakish?• ¿Awakana ishtɨt sachinakish?

Ampara kal:

• ¿Micha tunpa parachinasa?• ¿Up yal maman tail wa aishapa

parachinakish?• ¿Parakane kuial wacha minmu?• ¿Chi pachikane micha parachina?

Chish kal:

• ¿Up ña nulaskasa chiwacha pashikane micha piankachina?

• ¿Up kupairu chishtɨ chiwacha pashu kish ankane mɨmɨtkish?

• ¿Chi an pashimɨsɨ karane pachim?• ¿Up ñanulaskasa parachina?,¿micha’?

TIKALARAM WANSARIT

Ampu, ashampa paishparus pian kara pianchammurus kal sanapa antus ishpa antumakpas.

Page 36: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

35Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Chishtɨ kawiranane an sarawai, Zchishtɨkasa wan tailtus wa aishpa sat ishna, pala kɨrakasa pan sarawa kara an mamɨstus tail sat ishtawa: kuachi, pɨram satkit, tichapkasa, sɨsukasa.Mamistus tailtus sanane antus saramakpas mitɨ piltail sumta chan, kɨh pulta, pilta, sɨsura, pil pɨramta, karane mamɨstus sairawai sunkanane wan wat kamchinai;su sanane wan ñanulas wat kamnapa sat ishtawai.

Kimpuh wat piakam sanane antus saawai, kajaram piamtus pianinna, kuaishmain kara kuail piam. Sun sanane, kajaram tukmurus karatpa, toronjil, tish- nul, sampul, borojo karane an mamɨstus karane kajaram kɨhtusta piamtus saina ɨnkaman ɨtpai, kɨh pɨtmura, pak, kalpa ika pɨtta piam, sunkanane paish- pane an wat kamchinai sun wan paikamtane.Pit wat kawiranane an tus sarawai, kajaram kuaish-mainta salna karane kuaishmain piankana. Sunne chapkasa sachinai kara chamtamtakas sakchinai, mishki, sampul, chap, ñam, karane an mamɨstus; kuaishmain tain kara kuishmainchi, tishnul, bo-rojo, tera kautkit kamtawa.Karane paishparusa-ne kajaram kuashi chap satkit kuanapa kuinnana sunkanane wat kamchinai.

Pas kal:

Paishparukasa “imta” salana.Pɨnkɨh kamtamne wat mika i karane paishparus-kasa wanmakkit kalkianachi, awa wanmakkit kal-kiamkana.Pɨnkɨh kamtamne paishparusane ka-jaram kaltus mɨlanachi ankana, armario kihjana, pak chaknapa, uskum kihjanapa.Pɨnkɨh kamtam

wan wanzatkit paishparusa mɨratkitne suasne kalkiamishnachi. Pɨnkɨh kamtamne paishparus kalkimtukin tichamtus saimanpa ishtu tuanachi. Karane wan kaltus pailtɨkane pɨnkɨh kamtamne kurunnachi sulmin kalkitne an aza pailchinai ka-rane wat tuachinai. Pappishtusakas pɨnkɨh kam-tamne kalkim sulmin kamtananaka kish paratpai, karane yaltakas kaiwaintawai kish paran, karane ainki asmin pappsihta kal kiwainta i kishna.

Kutña kal:

Ampu, ashampa paishparuskasa “tititriterorura” salna.

Ampu, ahsampa pɨnkɨh kamtamne awakana ishpul anmu paishparusa ishpa annanachi.Sun sananane pɨnkɨh kamtam ampu kara asham-pane wan minta aishta wanmakkit awa ishpul anmu sananachi, wan minta aishpa pailtawane kra maza ainki pɨnkɨh sanachi. Mamɨs kalne ainki awakana ishpul anmu sanachi karane sara aishpa wantaruskasa paranachi. Wan pailtɨkana ampu, kara ashampa paishparusne sun sarɨt purara sawainñanachi.An kalne ampu, ashampa paishparusa lawirana kaiwainchinaikarane paña paramtus an wat kam-chachinai.

Ampara kal:

Ampu, ahsmapa paishparuskasane “pamɨs” kish-kit saltawa.

Ampu, ahsmapa paishparuskasane sapu kara pɨh an-nia pit ɨlaparuspa pɨnkɨh parɨt ishna sun maza maza-rain ainki paishparusa ishnanachi. Sunanane akkuan ɨnkaltas tailtus tichap saitkit sachinai, minparane ainki pɨnkɨh patkit anchinai. Anniasne paishaparusa-ne annia pit mɨra aishpa nɨnapa paikuan, minparane annia pit paratparain paranapa paikuan.Sun pɨnkɨh sarɨtkinne, paishparusne uspa minta ai-shpa pɨnkɨhta nɨanachi.Pɨnkɨh kamtamne paishpa-rusane mɨmanachi chiparamaktakas aiki pamkasa ishpa anachi, suane parawai paishpa minta aishpa. Su kaltane kaiwaintawai, karane akkuan payu parɨ-chinai. Paishaparusane paña annia pit kawiranapa mɨran krane minparane wan annia pit parat aishpa wari kish paranana.Sune mamɨs payurane us maztarus aishpa aishna-pa mɨramtui karane an wat paranpa karane kaish-ta aishpa pat mɨlnapa pashimtui.

Page 37: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

36 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal :

• ¿Yawa mazmurus mɨjmak?• ¿Tailtus mazmurus ishinmune micha mun?• ¿Mazmu azkarus mɨmne micha mun?• ¿Tukmurus kuaishmain kuka mazninmune

micha mun?• ¿Kajaram piamtusne micha mun?• ¿Ɨnkalmanne chi azmurus mɨchina?

(kuppairuruskasa ishna, mazmu, caja, pikuil kishmu, kilta aishpa, kara mamɨstus.)

Pas kal :

• ¿Wat channe chin wat?• ¿Up pɨnkɨh kamtamtane pɨnkɨh kammu

yaltane micha kaiwainmu?• ¿Up yaltane wat tuamɨtkish?• ¿Akkuishta kara pappishta micha

kaiwainmɨs?• ¿Mɨjjaishpa watsat mɨlmɨtkish?

Kutña kal:

• ¿Ishpa amukasa salchim?• ¿Ishpa anmukasa satkit annia pit

parachinakish? ¿mɨn?• ¿Awakana ishtɨ sachinakish?

Ampara kal:

• ¿Micha parachinawail?• ¿Wan wa aishpane parachinakish?• ¿Chiwacha kirɨkane micha parachinawail?• ¿Chiwacha pachirɨkane micha

parachinawail?

Chish kal:

• ¿Up ña nulas ankane micha anchna?• ¿Up kupairus chiwacha paikuatkit chishtɨ

anankane chi minmɨs?• ¿Chi an chishtɨ anmɨs karane chi anwat?• ¿Up ña nulaskasa parachinakish? ¿micha?

Chish Kal:

Au ña nulaskasa paramtumakpas.Paishapruskasane “mats kara kawara samta” salna.Akkuan ainki pɨkɨh satkit wat parakamna sana, ankana: maza paishpa saltu, maza awa alishkuttɨt, ashampa paishpa yakkimtu, maza ampu paishpa pɨ kiachimtu, kara an mamɨstus; ainki paishparusa pɨnkɨ ainki parɨt purakin nanapa paikuan minparane pɨnkɨh kamtamne kailkin kailkin paranana, ampu, ashampa paishpa-rusne awakana ishpa anmukana sana.

ISHPANA

Suas pain kara pianchamurus wan kalkitpane antus kachaknana:

Page 38: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Kaikininana

37Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Kal sanapa paramtus:

1. Ampu, ashampa paishparus akkal pɨnkɨhta pat mɨlta ishna suntusne antus sa-rakamai ampu, ashampa, aimpish, kuarus, pappishtus, pamparus, karane awa wanmakmukin pu-raruskas, sune wan wat kalkimta ishana, kinparane kualtakas samtakas ishnɨm kamai.

2. Pappaishtus kal saraishpa ishna-ne paishparusa paikumtui.

3. Ishna kara paishparusa paña Yalta kal kaiwainmurus saina minparane akkal pɨnkɨh sana.

4. Chicha sam sat ishna, kara mamɨstus, sune chishtɨ, pit, kimpuh, kasu mazmurus kawiraninchinai.5. Sulmin(Pɨnkɨh kamtam kara paishparus) awa ña nulastuspa pɨnkɨhta nɨ mɨlananchi sunkanane an

wat ishpa anchinai, suanene mɨmchina ankana:?Kasune cht wat¿, ¿Kailne cht wat¿ ¿Kimpuh chin wat¿,?chishtɨne chin wat¿,? Pitne chit wat¿.

6. Chichu azka kawara paran, kalparus azka, paktus azka, ɨnkaltus kialaka, karane an mamɨstus paña ña nulas kialnapa.

7. ɨnkaltas tailtuskasane awakana ishtɨt sana, suane awakana san aishpa annia pittus satkit anna.8. Marimpa pianka kukin, ña nulasta kialkit.9. Pɨnkɨh kamtam kaiwainkane chip an wat kawinapa salna, ña nulasta minkit.( pɨnkɨh akkal satkit)10. Azmurus kaishta aishpa sɨnkana, kailtus mɨkamnapa.

Page 39: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

38 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

11. Nɨrɨt purara aishpa tailtus azmurus ishna.12. Sɨnkatkit salna karane annianchia azmurus pɨnkɨh sarara.

13. Antus knkumtus kamchan.

Pɨlkuil kuaishpa

Pɨlkuil pulaman

piarishta alpara sara

Chima sa

Kuaishpa naktɨtPulamanne akkuan

Chima sa

Wa ishta (nɨna)

mittɨ chihtɨ

Tailtus kuairɨt purarus mɨranana, samtus purakin karane sunkasane awa ña nulas sana. Maza mazarain ña nulas sarara paran, maza mazarain chin watakas kara micha pakpana.

Kawirana

Pɨnkɨh kamtam kaiwainkane, kawirara aishpa pappishpa kaltus sana karane wantara sachain kishkit paran.sun kaltusne sɨnkainmukas sulmin puratpai paishparus sɨnkaikammanapa karane sɨnkaintawane, ña nulas-kas kialkamtawa.

Saraihspa sat annana

Page 40: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Mazmuruspa kawim kara ña nulaspa wat kaiwainna

Ña nulaspa mazmurusne awarane mazmurus kawininmu tu kai, wan kamtamtui karane suntane chishtɨra, kimpuhta, pitta, kasura, kailta kamnintui sune wan pailta payu kamtuin tui. Paisharusane ainki asmin sun ña nulas watta piankamninnarawa yawa kara sun ña nulas mazmurasne mɨnta kas, wan pianchamtus kara wat maznintawa paña ña nulasta.Amin kawimturane paishparane ña nulas kialmura kamtarawai,sun kawimtuasne akkuan kaltus sanintawa, wan pailta payu, kɨnta aishpa, sune wan pailta payu ɨnkalta wa aishparus piankachinai karane micha piam ɨnkalta wamaktakas piankamtawa, micha mɨntakas, micha mazmurakas, karane micha wan ɨnkalta wa aishaprakas piankamchinai.

Kal sam:tɨnta kara kaiwainmuAwa sukinne, wan kal samtu aishpane wan awa-rusne kualta kaiwainta amin karakas paña su kalkimturakas. Sunawaishne, awa paishapne sak sanane katne kalchi mintu puarai. Suanwaishen kalsamtu aishpane kamtarawa, wat pɨnkɨh kam-chamne kara kawiramtus kamai.Kual kaiwainmurane, awa paishparusne, ainki asmin kaiwainmu kamai ankana: aimpishta kara aimpish ainkira ishkim, araltusakas kuirakim, kuachikas kawainmu, sɨ, kininta, ainan, i uhsap-kitkas kawinmu kamai.Sunkana kimtukimain pappishtusne paña painkultusane ainki asmin kalkin kamtatarɨm ka-mai, kawaintu kara ɨmtu karane wan kal sara ai-shpane sanatkin mamin, suanane ɨlapaparɨkane chi mintachin sammai kara pɨna kaiwainmu pus-mu, awa wammakmukinkas kaiwainmu kamai.

Pit pɨnkɨhta parachin pit parain param ishpa anmukasa kawirarawaAwa kana ishpa anmune paishparusne pɨna pashim, wat puaram kammu karane usmin an kawiranapa.Awaruspa pɨnkɨh kammu yalkinne sun kalne katna pianchimai, mane paishparussane an kaltus wat kan-chamne sari kish para makpas.

• Us paimcham asihpa kawirana chine ishpa ammukana.

• Awakana ishpa anna.

• Us mazta aishpa paranana.

• Unmin paran kara paraman.

• Wat mazmu chine minmurus ukkana.

PƗNKƗH KAMTAMTUSPA PIANCHAMMURUSPA (SHANAMKAMMA MAZA)

39Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 41: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Pɨnkɨh kamtamne awakana ishtɨt paishparusa ishpa annana, sat ishanapa kara paña annia pittus minñanapa.Awakana ishtɨt sanane kajaram tailtu-sakasa sachinamai, ankana, mittɨkin kuhmukasa, wicha pɨnkɨh sarara, pɨnkɨh an nainta, tɨ kɨhwilka-sa, paishpawa pi, karane an mamɨstus.Awa kana ishtɨ sarane sul kalkin kamtamtui krane wat tailtus kamai. Sun awakana ishtɨt sarane pai-shparusane an wat kalkinpa kamtanamtui, minpa-rane wat minmu kawimtui, wat mazmu, wat tuan, sune wat kamnapa mɨramtui. Sun tailtusne pai-shaprusane pɨna watmika kamai, sunkanane pai-shaprusne wan kual kimkas maichinai, ankana: ishkum, pɨwi, kualkishmu, pianmu, kara mamɨstus.

Param kara pɨnkɨh ainkirus kawiramPaishparusane ainkia asmin kachaknapa kamtarawai kara minmurus paratpara pɨnkɨh pamchikas parakam-tawai, pɨnkɨh pana pɨrichikas mɨtkin parakamninnana, us minta aishapa pana wari ishnana, sune nɨna katna pianchirakas sun kawimturusane, (MINEDUC, 2010).Su pamne paishparusne pɨna ainki asmin parakammu kamai, pamtukana kitkit, kuiyawaira michat patkit karane nuyak satkit, akkɨs pɨaram tainkit sune pamkana samtu tui Ferriro y Teberosky, 1999). Sune antawai, “patkit pachimtukana kitne mamɨs tuntu kai” sun payu parɨkane, kantarawai karane mi mɨtpa, sune katna wat pankam sanane kaisn tɨnta mɨramatpa chine us minta aishpa paranpa paikuatpa. Sunkanane paishpa-rusne wat kamcham parɨm kai, sun sunpayune wat minmurus mɨlam kai, karane pɨnkɨh sana wari karane katna mamɨs pamtura ishkit sana kamtarachiwa, (MINEDUC, 2010).Paishparus pɨnkɨhta michat pat ishamishkane pɨnkɨh kamtamne mɨmat ishtawa? Chima nɨrau ¿chine? ¿Chima parau? suasne paishne paramtu karane us minta iashpa paranpa kara mintarus paikuatpa. Pɨnkɨh kamtamne paishpa parattus parawa uspane minñanapa parat aishpane wari mi kan paranapa paikuatpai.

Au ña nulaskasa paramtumakpas

Kualkasa puramakpas karane maza mazarus kajaram tunturus pashimtumakpas, sunawaishen para kam-tawamakpas karane wantaruskasa kuintakin kamtawamakpas maza mamɨstusara.Pitsasainne wan parasachi, wan ña nulasta paran maztui,chishtɨrus kialmu mamin, ishkakas, ishpa anka, sun wan paranne kajaram ña nulas kialmumakpas.Ña nulasta para kamtanane, anniasne piankarawai karane paña ña nukas kamchatpa i, paña pitpara. Ampu, ashampa paishparusne us minta aishpa paramsarawai, kialnapa kara paña ña nulasta ishkit paranpa sarawai.

40 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 42: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

4 Na kara inkaltas

Page 43: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Piancham kara piankanmurus

• Sɨnkaimurus kara saltus.• Palapcha kara pã katsamiwakanain.• Inkuane, wanish, kara alu.• Walpura kara salish watsantui.• Aũ tailtus paininmu kara paintu salna.

Pianannachit an katsamika

Wan sura tailtus ɨnkalta purara ishna kara usmi ishta iashpa kara anna pittus, watsam awa pian cham-

muruspa, sune annia pianchammuruspa, sunawaishne sarane, salmu kara sɨnkainmune wat kamai.

Tɨkkalaram currículo wan suras pian kara pianchammurus sanamtus kawirana

Sɨnkaimurus kara salmurus• Saltura wanmakkit puran ɨninmurus sara aishpa sune wat ɨnkaltus sarɨt mɨjjaishpa wat

mazmurusta ishkit sana.• Salmu ɨninmurus pañawa sana mamɨstus awakasa sulmin chatkit.• Kajaram tunturus paña kual mɨjjaishpa chi paratchin sana, ankana: ampu, ashampa, tuamtunturus,

ña nulas mazmurus, kualtus sanamta ishtachi sana karane an mamɨstus.• Paishparus kara ɨlapapamturus kal samtua aishpa chi mintachin sawainna.• An aza param katsa kalchiwacha kawirana, kankum, sɨnkainmurus kara poemarus, wat parakamkit

kara us minta aishpara sarawa.• Karane pas, kutña aishpa sul satkit kaltus sana.• Awarus ku kimtukin chanɨn, kukin kara pianchammuruspa salna, tɨntarus ishkit karane ɨninmurus

chi mintachin.• Sɨnkainna kara paña ña nulas kialkit.

Palapcha kara pãwa watmika• Kajaram tailtus wa aishpa ishpana kara ɨnkalta kuial, wat kin aishpa ishpana.• Kajaram ɨnkaltas wan wa aishpa ña nulaskasa ishpat ishna.• Amta, naishka kara tɨlawain ishna.• Kajaran tailtus anishmuruskasa ishkit anishna.• Tailtus anishmuruskasa ishna: nuyak, kawara anishtɨt kara pas kawara maza wijjara ishna wan wa

aishpa karane nɨtkit ishtawa.• Kuishpa pɨaramtus puztɨtta piankarawa karane ishpa anmura wan ɨnkaltas.• An katsawachara piankana kara tailtus wansarɨt tunturus purara saina, pɨaram kara kajaram katsarus.• Nɨra aishpa paratpara ishpa antukana ishna kara chishtɨkasa, minparane parɨttus an akkɨs wacha

purara ishkit sana.

42 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 44: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Inkuane, wanish, kara alu• Wansan, ishpane kajaram tailtus pura aishpa kara ɨnkaltas tailtus purara watsatkit kaltus sana. • Kajaram tailtuskas anish ishna ɨnkaltas wa aishpa sune wan ña nulas mazmukasa ishkit.• Kajaram tailtus nana (katsarus, pɨaramtus chine tunturus).• Katsakana kara kajaram taitus wanmaltara tunturus, pɨaramtus kara katsarus saina.• Nɨrɨt mɨjjaishpa paratpara sana kara chshtɨkasa, pɨrɨt ainki purara ishkit tailtuskasa sana.• Pɨnkɨh parɨt ainkikasa ishna karane ɨninmurus paramtus patkit ishna.• Wanchat pɨnkɨh pana pɨnkɨh kamtam kaiwainka.

Walpura kara salish watsantus• ɨnkalkasa watsam sina.• ɨnkaltus ishtura watsam saina.• Walpura pakpiantukin chanɨn kara salis awa wanmakmu. Sun kal sanana pappishtus sari kish

pararɨt anachi. • Watsammikane salis kara walpura micha pakpianmurakas paranachi.

Aũ tailtus paininmu kara paintu salna• Tailtus usmin purara painkana kara sun tailtus mɨnta purarakas anishkit piankatkit saina: umin,

annia, pɨnsman, sul, kacha, attish.• Anishmurus tailtus painkamna: akkɨs, tam, nain, chaltam.• Mazakins pas shishtakima wiyanna.• Wiyanmurus an mampa pas chishtakima piamkamna.• Sua purarusta painkamana wiyanmu (ishpa anmura wiyanmura) pashishtakima.• Paramtu purakin chanɨn kara sunmin paramtukin mɨnitpa.• Parɨt ainki purakin ishna kara ɨninmu tɨnta parɨtkin ishna. • Kajaramtus parɨt purakin kishkit wan wan wammakninkit kutña kara an mamɨstus kaltuskasa sana.

43Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 45: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Sashimtuaishpa ishkulna

44 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

“Kuku sɨnkaintu putkuhtishmu”Kuku, sɨnkaintu putkuhtishmu

//Kuku, pi ayukmalKuku, maza wat ampu pɨnchi

Kuku, nain aya kara zutakasa////Kuku, maza ashampa pɨnchikuku, mɨrɨ waj, aztu, maza pi

kuirakimpɨnchi.Kuku, pɨtkum painintu//

//Kuku, maza tɨ tukmu paikuashiKuku, mɨlashitchi//

//Kuku, Kara aztumɨzhi//

“Alukinka Alukinka”//Alukinka, alukinka

Chichurus sɨnkaintui////Kuanishne kusat amtui

Wacha, pianchi////Nainka maza pilpusmukɨmak chapkara chap//

“Pishpaltainmasharus sun kunmukin”

An kaltus ichinamakpas:

Maza kal: Ampu, ashampa paishparusa sɨnkainmu piantakas mɨmana china ɨlaparuspa salmukas. Us paicham aishpa paranapa paikuan.Pɨnkɨh kammuras nuyak salmura salna puznapa paikuan “tɨlapat ampu”.An wan saltawane ampu ashampa paishparuz mɨmatkit kal sarain. ¿Tɨlapat ampura salchimtukish? ¿mɨnkas? ¿chit? ¿Tɨlapatkish? ¿chi kum? ¿chi tukmu? ¿aimpi? ¿chi ain ɨm? ¿ain?Pɨna wari, sɨnkaimurus kamtana kara annia pianchammurus ɨlaparuspa salanapa sune paratparain, suasne wan saltawane, paishparusne tɨntarus kulinñanapa sanintawa kara tuamtunturus pañaruspa, usmin kam charɨnpa karane usmin pianchammurus wari kish paran. Ankana sɨnkainmurus:

SASHIMTUAISHPA ISHKULNA

(Interpretado por Pedro Gabriel Gracia Taicuz)

Page 46: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

45Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Karakas, pɨnkɨhtas sɨnkainmu parɨt kara salmurus-

ne paratpara kawiramta kawiranintui karane an-

min mas pittus parakamnapa.

Maza kal: Palapchwa kara pawa an wat mika paran.Paishpa-

ruskasa pɨnkɨh kammu yalmaman nuyakkasa sal-nɨn, tɨkkasa tichakna, wamtɨtkasa, chaltɨtkasa. Paishaparusa sammika tuman ichaknapa paikuan karaishta aishpa paranpa paikuan. Palapcha kara para ishta iashpa paran karane mimana: ¿pane mi-chura puzkai¿ ? Panamicha ishtɨt¿ ?Pane micha i kara tɨh¿,? palapchane micha ishtɨt amin¿,? Palap-

chrane michura an ishmu¿ ¿kara an mamɨstus.? Palapchara chishtɨ tɨppu ankane chi kirɨm¿ wan paishparus paranpa paikuanpa.ɨlapawa yalnan ɨn paran karane palapchawa kara pawa paranɨnpa paikuan. Paishparusane mɨra ai-shpa mɨmanapa paikuan.Tukmurus sun palapcha puzka wantus kaina-

na, pakkulna, pishkaru kim kara kalparus puzka. Pawakas sunkanain mɨmana.

Kutña kal: inkua, wanish kara aluAwa wanmakmuwara chan puzna kara paishparu-

sane ɨnkltus micha kialtu purakas mɨmana, paktus micha pɨlakpɨnturakas kara inkua micha azturakas mimana. Pɨnkɨh kammu yalman kailna sɨnkainkit inparain kialna karane paishparusane ña nulas im-

parain kialkamtawa, chishtɨ, sail, waknam, pimpul-tus, mittɨrus, inkua kana kialtukanain sana.Mamɨs payu, paishparuskasa puzna mazawa wa-

tkin nɨjulna saina karane sammika tuman wanish pɨlakpɨnamtura ishna. Wan ishta aishpa paranpa paikuan, karane kalpa katsaruskana ishpa antuka-

na ishta aishpa paran. Paishparusane kainana wa-

nishne pia kasukana alu namtarɨn mamin karane wanish tɨchatta patarɨkane alu kitarɨm. Karane wanish chiwacha parɨt ɨmtukane chiwacha kimta parɨm.Wan kal sarawane wanish chi wattakas paran, inkua kara aluwa sune wan karus purawa wari. Sun kaltusne paishparusne us minta aishpa kawi-ranapa kara anish ishnapa wari.

Ampara kal: walpura watsamPaishapruskasa watpura chin watsamtakas paran, chi kish paramturakas.Sune ainki paishparuskasa, ɨnkalta tɨnta kuail ish-

murus watsamta paran karane watsamtuza wak-

mira ishna. Karane paishparusane paratpa awa wanmakmukinne watsamne akkuan purachi kish paranana sun watsam paintusne ɨlapa parɨt purai.

Chish kaltus: paimta kara tukmurus paininmura salchainPaishpa ainkirusa mɨmana ¿ Maza payune chiwa-

cha mamas?¿Tukmurus paininmura ishnɨm¿ sun ɨmɨs kishka-

ne chi paimtakas pchain, sun ɨmchamɨs kishkane pɨnkɨh kamta kaish kuintakinanachi.Wan apratpane wansamishna, painintukana sana: paininmu kara paim tukmurus sana ankana tuk-

murus kara tukmu pait winmurus. Saltumanne painintuman ishta aishpa samishna karane pɨnkɨh kamtam kaishta aishpa sana.Us mintaishpa sachinai kakkishcha kishtawa, puias paikuan, kuail tukmurusta tɨcham saina, kara-

ne tɨntarusne michurakas wat chatkit paina. Pai-shparusane tukmurus wiyannapa paikuan, pialtus chikasa paichinarakas (1,2,3,4,5……)an mamɨstus sune an wiyanmu kamchinai.Minparane paña pappishtus kal sara aishpa paran, tukmurus kumta, katsa kasu kawiramta, kalpa kara pishkarus pishmura, karane paishparusane mɨma-

na pappish paininka usne ishmu karane michura sam, chi pain kara an mamɨstus. Sune kualtusane an wat kanchinai.

Page 47: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

46 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal:

• ¿Chra sakchimɨs?• ¿Salkane sɨnkaichimɨtkish?• ¿Chi salmurus pianish?• ¿Up sɨnkainmune mɨnmika?• ¿Maza sɨnkainmu piankish?• ¿Un salmu sachimtus pian kainachinakish?

Pas kal:

• ¿Pa mɨnta puzmurakas piankish?• ¿Maza payune pawa annia pit mɨmas?

¿Mɨchinakish?• ¿Palapcha kara pa up pappsihta paramtu

mɨnmɨtkish?• ¿Chi katna wat?• ¿Tɨlkuilne piankish karane micha pam?• ¿Up ishpul antukana ku kishinakish?

Kutña kal:

• ¿Inkua chirakas piankish?• ¿Wanish chirakas piankish?• ¿Alu chrakas piankish?• ¿Chi katna watmam?• ¿Micha kaiwainmu?

Ampara kal:

• ¿Walpura chrakas piankish?• ¿Walpura michura piakpianmu?• ¿Walpura chtka awa pishmu?• ¿Walpura mɨn watsam?• ¿Walpura chikasa watsam?• ¿Walpura pakpiantukinne chi tailtus katna

paramanmu?• ¿Wapura pakpianturane mɨn kaiwainmu?

• ¿Walpura pakpiantukinne mɨntas chanɨmmam?

• ¿Up yaltane chi pishtarus kara awa wanmakmukin sam?

Maza kal:

• ¿Paininmu chirakas pankish?• ¿Up pappishtukasa tukmu panintuman

kanpat ɨmɨtkish chine paininmura?• ¿Paim chirakas piankish?• ¿Painina chirakas oainkish?• ¿Maishmura piankish?• ¿Up papishtusne sam? ¿michura?• ¿Up pappishtusne chit tukmurus

paininmumam?• ¿Up pappishtusne chi kalparus

paininnɨmman?• ¿Akkuaish kara pappish tukmu paininmu

suman ɨkana chi paitkit karamam?

TICHAMTUS

Kajaram pittus minkit kainatkit parakam sanawa.

Page 48: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

47Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal: Ampu, ashampa paishparuskasa “annia awaruspa salna”.

Salmu mirus:

“Tɨlapat ampu”

Sun tɨlapat ampu amtui kish parakana ainmin ɨtarɨtpa mɨntainkas pichinmatpa.

Sun tɨlapat ampura pishchintane tɨlapat ampu namtarɨn mamin sunawaishne anparusne katsa ukta naptawa amin sunkanane tɨlapat ampune kuasachi parɨmin.

Wan saltawane, paishparusane antus mɨmarawa.

¿Sun saltane chi mintau? ¿Tɨlapat ampu saltane chi paramtui?

¿Tɨlapat ampune mɨntas amtu? ¿Chit tɨlapat am-

purane ishkum?

¿Chit tɨlapat ampura salmu?

Pas kal: Paishapruskasa “tɨlkuil” anmura salna.

Pamaltuane, paishparuskasane nuyak salmuman puzna puane pawa kuintakin ɨn, suntane akkuan pijja pawa pittus paran karane pa kachara kun-

nɨkane itkuil parɨm.

Paishparusane pa itkuil wacha maltumal kunnɨn karane ishpana.

Suneña nulas ishnɨchina karane ɨnkaltas tailtus sana ankana kɨh, tɨ kuijja, sunkasane akkuan tun-

turus sachinai karane sara aishpa salna ɨchinai suntane kankuan ankana, chichu, kuiza puitcha, kuiza kail kuissh antɨtkana, maza kamta, karane an mamɨztus sachinamai.

Mamɨz tuntune ankana sachinai, paishparuska-

sane palapchawa kara tunturuspa parachina-

makpas, sunkanane pɨnkɨh kamtamne akkal pɨnkɨh satkit nuyak wam aishpa annana karane watmika. Minparane mams awarusa pala wan kara an mamɨstus sam kaish kainanɨnpa paikuanana. Karakas paishparusane palapcha puzkane chiwa-

cha wanane wicha wat amin kish paranana.

Kutña kal: Paishparuskasa inkua, “Wanishkana kara alukimtukana sana”.

Paishaprusane akkal pɨnkɨh satkit inkua, wanish kara alura annana.

Sun ñɨrɨt aishpakin wat ishanapa paikuan karane ishta aishpa sawas ɨn, karane sun annia ishta ai-shpa paran minparane anish ishna chi an watta maktakas ɨnkalta pura aishpa. Sun kal sarakinne pɨnkɨh kamtamne wicha wat para was ɨnashi kara-

ne mɨmawas, ankana: inkua, wanish kara alu: ¿tɨh kara i kininmumamin? ¿tua aishpa itchinai? ¿Pɨri-shmin? ¿Micha mazmu? ¿karane an mamɨstus mɨmat itchinamakpas? Sun wan paratpane pichi pichimin annia annia pit kawirawas ɨn.

jman kara nanman kuarakna, pikkuil kishkamna, usna, kara mamɨstus kamchanpa kamtarawamai, sune wan azmurus param kamchinai.

Ampara kal: Paishparuskasa walpura samtukana kin “Walpura pakpiantu sana”.

Paishparusane wat pura pakpianmura watmika paran, sun sanane wan ɨnkalta wa aishpa nɨjulkit sanapa kuil ishmurus awa ña nulaskisn puznapa sammamin kish paran karane wat puram tuntura.

Chish kal: Paihparuskasa “tukmu pain kara maish-

mura” salna.

Paishparusane tukmu paininmura nɨjulinna, annia kara ma payunetukmu pianane mashmu mamin pialchin. Paran kara maishmura paran.

TIKALARAM WANSARIT

Paishparus kaltus sanapane antus antu makpas sunkanane pian kara pianchammurusne an wat kamchinai.

Page 49: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

48 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Maza kal :

• ¿ Chira sakchimɨsɨ?• Salkane sɨnkaichimɨtkish?• ¿Chi salmurus pianish?• ¿Un sɨnkaintu chamne mɨnmai?• ¿Maza sɨnkainmune pian?• ¿Nu salmu aishpa kainachinakish?

Pas kal :

• ¿ Pa mɨnpas puzmurakas piankish?• ¿Maza payune annia pit pawa mɨrakish?

¿Mɨchinakish?• ¿Pa kara palapchawa up pappishtus

parakane mɨrakish?• ¿Chit katna wat?• ¿Pa wai malkane piankish karane chika

kim?• ¿Up ishpulkana sana ku kishimɨtkish?

Kutña kal:

• ¿Inkua chrakas painkish?• Wanish chirakas piankish?• ¿Alu chrakas piankish?• ¿Chit watmam?• ¿ Micha kaiwainmu?

Ampara kal:

• ¿Watpura chirakas piankish?• ¿Walpura michura pakpianmu?• ¿Chit walpura awa pishmu?• ¿Walpurarane mɨntus watsam?• ¿Walpurarane chikasa watsam?• ¿Chi tailtus walpura pakpianka

puramanmu?• ¿Walpura pakpianturane min ishkim?• ¿Walpura pakpianturane mɨntus ammam?• ¿Up yaltane chi pishta sammam kara awa

wanmakmurane?

Pishka Ruray:

• ¿Painimune chima kai?• ¿Pappishtukasa paininmura paina kanpat

ɨm?• ¿Painane chima kai?• ¿Paininmurane piankish?• ¿Paishmuarane piankish chine maish

mɨlmurane?• ¿Up pappishtusne sam? ¿mishura?• ¿Up pappishtusne chit nuyak wamtus

paininmumam?• ¿Chi kalparus pɨpurura paininnɨmmam?• ¿Pappish kara akkuish paininmu suman

ɨkane chi pait karammamin?

Paishparusane tukmurus karanpa paikuan chine tukmu paitkit winmurus tailtuskasa karan karane tukmu maishkit paimta salna. Paishparusane sun taitus mashtane pɨna warawain kish paran.

Paishparusane sun maishmurus samne annia ɨlaparus sammawain kish paran, anniane pailtus wachi-mawain makima maza maza kualtusne samtuin puramin. Karakas sunkana samtane pɨna waramin kish paranana karane wantarus kaiwainmurane.

ISHPANA

Pian kara pianchammuruspa kalkitne antus mɨmat ishtawamakpas:

Page 50: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Kaikininana

49Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Antus kaltus sanapa paramtus:

1. Pɨnkɨh kamtam yal mamanne sanɨn na ish kishkit tuantunturas sat ishna.

2. Nɨna: maza pa kuashi iwi, pas kuachi ishkas wanish puzninna, kutña wanishne tɨlchatta pam, ampara alu taishtu.

3. Pɨnkɨh akkal satkit kalparus ñɨt anna kara nuyaktus wamtus.Paishparusane chirakastakas paran karane yawa warakas mɨmana. (Kalparuspa wanmakmurus nɨna kara nuyak waruspa (nuyaktus kara ɨnkaltus) chishta kima.

4. Kawara azmurus ishpana, ñɨrɨttus parakasa.

5. Au sukins sɨnkainchain minta aishpa.6. Tailtus kuairɨtkasa pa, palapcha, alu kara

wanish sashain.7. Pa wan kɨntɨmtura chi kaltus sachinarakas

sachain.8. Inkua ɨmtukana sachain.9. Walpura pakpiantukana sachain.10. Inkamtakana tailtuskasa sachain kara

painintukana sarain.

wakkuil ñankara am

kuzu aral paishpa

Kawirana

Para minkit maz sɨnkainmu kawirachain, palapcha, inkua, alu kara wanishta. Anniasne paishparusa mintain kish paran. Minparane kalchiwacha sɨnkainmishna sunne ɨnkaltas tailtuskasa sachinai. San juanita azmuka-

na azninnana.

Saraihspa sat annana

Pɨnkɨh kamtamkasane, sɨnkainta wantaruskasa annana paña kualtuskasa an tɨkkalaramtus pɨntɨtta.

Page 51: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Sɨnkainmurus kara salmuPaishparuspane an wat kal wari, wat kaltus sat ishtui. An kal sarawane, paran an wat kamtui karane wat pit, kaiwainna, wanmakna, ɨninmurusta kaiwaina, kara an mamɨstus. Sɨnkainmurusne ainki paishparuspane anza wat kai, sune pichi pichimin anmin kamtarɨmtu kai.

Ainkiruspa sɨnkainmurus mirus kamtanane an wari:

• Paishparusane sɨnkainmu kamtanane anniasne ainki annia pittus kamtarawai.• Paishparusane akkuan kialmurus kamtarawai sɨnkainmu ainki asmin kamtarɨnpa; ankana

sɨnkainmu chuchura parakane chishtɨrus kialkamna kamtarawai wan wat kamchanpa.• Ashampa pɨnkɨh kamtamne sɨnkainachi mɨañapa.• Kajaram pittus kamtachirus kamtananachi.• Ampu chine ashampa pɨnkɨh kamtamne akkal pɨnkɨh satkit nɨnachi sune sɨnkainmuwa minkit.• Pɨnkɨh kamtamne ainki sɨnkaimu sara aishpa sɨnkainachi, paishparus uskasa sɨnkanapa, nɨkit ishpa

ankit karane sunkana kimtukimain wan sɨnkainmurus.• Minparane wan sɨnkainachi karane akkuan pɨnkɨh kamtam kialta aishpa sawainñanachi.

Minparane paña pitta minkit sɨnkainmurus sainachi:

“AISHTɨMPU PUCHA“Aishtɨmpu pucha

akishne mɨlcha.

Ap pɨpurura na chittakin mɨlcha

“SɨNKAINMU KU“A puskuai, a puskuai, mɨntama ɨmtuka.

Ap akkuara chiwasha mɨlan ɨmtus.

E puskuai, e puskuai, mɨntama ɨri.

Ap tiakasa kuashi ishtam chap kuan ɨrau.

I puskuai, I puskuai, kara nane mazmau.

Maza ap i kɨzpukin nɨrɨt painuru

ɨpuskuai, ɨ puskuai, karane kailmaiyak kuanɨrau, kara na parizhiU puskuai, U puskuai, nune chima kiztus.Ap aishtɨmpura puztau kara pɨpurura piannarauAishtɨmpura putchi kara pɨpurura piannashia, e, i,ɨ, u, a, e...

(Interpretado por Pedro Gabriel Gracia Taicuz)

PƗNKƗH KAMTAMTUSPA PIANCHAMMURUSPA (SHANAMKAMMA MAZA)

50 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 52: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Mane annis ɨlaparuspa salmurus antui:

Ɨnkaltas chappul pishnɨnPɨnkɨh kamtamne wanta paishparusa wanmakna-

chi, kalpa pishnɨn sanachi.

Pɨnkɨh kamtam aishpa sarane paishparusne kalpa pishnɨanachi. Sun annia kalpa pishnɨmne ampu kara ashampa paishpa anachi karane tail kara kal-pakasa annia piannaka karane sun kalpa misha ishtɨttakas pɨnkɨh kamta parachinai.

Pala kasu kaichiPaishparusa wanmaknintawa, paishparuspa kasu palna. Sulpara kuntane pala naktɨt sapnachi, sun saptawane paishparusne paña kualtusa pala nak-

tɨt kuinnanachi, minparane ishna mɨn pala naktɨtta an aza kuarakas.

Pawa kara palapchawa watmika

Anniachitta ɨnkal Awa ASTRORARUZA Sammika i miñawain, paanekarapalapcharane Samikakisha-

wain.

An suranetɨntatukinne, kawiramsusakatmikawa-

su, sunekutña tit surapulamalayuktatitchamkai, Suntussukinnealumɨrampurakai, karaippa, Alukaraippane tɨ tukmuruschitninmusukawi-

ninmukai, suaneishpultuspuramkishmumamin.Sunainmintaneantukmurusmɨlamkishmumanin.

Awaruspanepaane AWA chamakatkishminka-

rapuijmuakatkishmumamin, puijpuijkikane SUNE pichipichinkaimalmuakatmɨz, mazasu-

tɨtkinanniapɨnmuakatmɨz, an naishkane pas sutɨttapɨnmuakatmɨz, suasnekutñakaraampa-

ratɨttapɨnmuakatmɨz. Wan puijtawanemamɨ-zamazasutɨttakailtarɨmkai wan puijnakima, sun akatmishnePaarane mi mɨjamkizmumamin. AwaruspanePaanepapishAWA kai, Katmishnean Sukinpishkarukimtupirachamkishmumamin,Pai-kulnukkularɨkanetɨntapamalmuchikai, karane-

paanepainkulmɨjkishmumamin, Palapchanepil an kashakintui, Antiwanepasaspaaakatmɨz, pairanakatmɨz, Uspa pas kajarantɨtsuratai-shpailkanetailtusnekilmumakatmɨz, Pappishka-

rapashukasapiltapiannakanetɨrusminnukula-

mawain, Manas AWARUSNE i malkane wan pakkarɨwain. PilkɨsuwaraneSammikanekaishwain, pashununepalapchanamtɨnpaikaratɨhmazna-

pai, karanunekuaishpatɨttatɨlkuiltanukulna-

pai, katmishnePaanemazainchamtakatmɨz.

Awa suruspane pane mɨnkinkas ansa wari sune mɨntatkas nuyaktus in kininmumamin, pairam kara kai wan sura tuamtunturusta mɨramin. Su sukana ishtɨtne pishtakana samin, sunawaishne aishtaish paratpa makpas wan pailta payu, sun ku kimne.

Palapchakas pɨna waramin, sune aumɨsane wan pailtapayu tukmurus micha wamtakas anish ishin-

namin, sunawaishne su wan payu ishnamin, au pappishtus kara akkuishtusne chiwacha wanane palapchara ishnamis sunkanane wan awarus aish-

taish paratpamakpas.

• Palapcha tɨlnasne ɨnkalta kalkimtusne ɨnkaltus watchirus tɨkpianna ɨmmamin, sunkanane sumne wat nunkai amin. Karakas sun tɨlnasne nuyaktus sumin wan wammamin ankana: ku, chilma, piarus karane an mamɨstus.

• Palapcha kunarane pappishtus kara pamparusne pilta chinapane antus wammamin: sɨ, pai, nuyak pippa, palakas, piarishkas chilkas.

51Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 53: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

Inkua kara aluAwaruspane Pisha kumtus katsa kara mamɨs surustane alu kimichi kish napmu kai sune masitne wacha kai.

Alune ɨnkaltuspane pɨna wari sune wan sumtus kawininmukai karane wanta suras awaruspa wat maznin-

mu kai, alu kuashine piara pala kuintana kimkai, altɨm piwaitakas pala kuintakana awaruskasa kai karane wanish namkit kuaishta pɨrakpɨntɨmkai, sune tɨlchakta namtɨm, inkuane usmu karane sun ustane mamɨspa kuaishi tachinmukai sunkanane alu kimtu tuamin.

Awaruspa chiwacha Kika mincham, maza awa wanish pɨltura ishatne pɨna ishtuin pat chatne impara kirɨm.

52 Ap ñanulas piankamtu

Paschish Tɨkaram

Page 54: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

AnexosEvaluación

Vocabulario

Formato planificación de una guía de aprendizaje

Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje

para niños de 4 y 5 años

Page 55: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

54 Ap kupairu ihskairus

Anexo 1: Esquema de planificación de Guía para EIFC de la Unidad 10

Unidad Educativa Comunitaria Intercultural Bilingüe “Mushuk Pakari”

Año lectivo:

DATOS INFORMATIVOS:

Docente(s):

Grupo/Grado/Curso:

Fecha:

Saberes y conocimientos: “Familiarizarse con los animales del entorno”

Objetivo General: Estimular una buena relación de los niños y las niñas con los animales de su entorno, para que los respeten y cuiden, considerándolos parte de su ambiente familiar.

Destrezas del currículo de Educación Inicial

• Identificar a los seres vivos de su entorno a través de la exploración del mundo natural A.R.M.N.C (Ámbito Relaciones con el medio natural y cultural).

• Comunicarse utilizando su vocabulario: palabras que nombran personas, animales, objetos y acciones conocidas. A.C.E.L. (Ámbito Comprensión y expresión del lenguaje).

• Imitar e identificar sonidos onomatopéyicos, naturales y artificiales del entorno. A.E.A. (Ámbito Expresión Artística).

Dominio: Comprende y practica la relación socio-afectivo entre el niño, la familia y la naturaleza, fomentando la participación en las activi-dades culturales y el inter-aprendizaje.

DOMINIO DEL CONOCIMIENTOAPLICACIÓN DEL CONOCIMIENTO

CREACIÓN DEL CONOCIMIENTO

SOCIALIZACIÓN DEL CONOCIMIENTO

Sensopercepción

• Salir del CECIB, con los niños para visitar una familia cerca-na, donde existan animales domésticos de especie menor.

• Orientar a los niños para que saluden y se identifiquen ante la familia visitada.

• Observar el entorno familia y la presencia de los animales.• Identificar a los animales existentes.• En grupos o en forma individual, imitar los sonidos de

los animales.

• Pedir a algunos padres o repre-sentantes, que lleven un animalito y hagan una breve exposición sobre sus características, cuidados, etc.

• Orientar para que identifiquen los ani-males por nombres y por sonidos que producen.

• Pedir que nombren las características que tiene los dife-rentes animales.

• Jugar imitando el sonido de los animales.

• Entregar un con-junto de juguetes con varios animales domésticos elabora-dos con materiales del entorno.

• Pedir que seleccio-nen el animal de su preferencia.

• Incentivar juegos de imitación relacio-nados al cuidado, educación, aseo, alimentación, de los animales.

• Apoyar a que los niños/niñas inventen una canción dedica-da a un animal más querido por ellos, y canten utilizando su propio lenguaje.

• Orientar que ubi-quen los juguetes en su lugar.

• Orientar para que dramaticen el tema “los animales y yo”.

• Demostrar la drama-tización en el aula.

• Orientar para que los niños emitan pequeños comen-tarios con respecto a la dramatización presentada.

• Pedir que conversen lo realizado, a sus familiares y amigos.

Problematización

Realizar las siguientes interrogantes:

¿Qué animales pequeños tienen en sus hogares?¿De qué se alimentan los animales?¿Por qué son importantes los animales en la familia?¿Qué sonidos hacen los animales observados?¿Qué cuidados requieren los animales?

Contenido científico

• Entonar con los niños y niñas, la canción “Yo tuve un gatito” u otra canción.

//Yo tuve un gatito que se me murió//

//Con mucho cariño lo cuidaba yo//

Ayay, ayay, ayay.

• Conversar sobre la importancia de los animales domésticos.• Presentar animales pequeños como: perro, gato, mono,

loro, tortuga, etc.• Enseñar el cuidado: que los aseen, alimenten, jueguen,

ubiquen en un lugar de descando, etc.• Pedir que imiten sonidos de los animales.• Realizar un resumen de los que se ha aprendido.

Verificación

• Orientar para que los niños y niñas respondan, según los nuevos aprendizajes, las interrogantes planteadas en la problematización.

Firma del docente Firma del director

DESARROLLO DEL SISTEMA DE CONOCIMIENTO

Page 56: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

55Ap kupairu ihskairus

Anexo 2: Vocabulario

Guía 1:Pɨnkɨh Izna Leer

Suainchiktatu Nacionalidad

Salpɨn Alrededor

Tɨntarus Norma

Kal Trabajo

Tɨnta Valor

Talaramtusizmu Instrumento

Sɨnkainmu Música

Kukin Bailar

Chan Caminar

Ain Ɨn Correr

Pɨaramtus Colorear

Pi Rios

Pɨn Pi Lagunas

Piral Pi Cascadas

Guía 2:Ɨnkal Naturaleza

Piankamninmu Explorar

Kupairu Compañerismo

Kuintakim Socialización

Tukmurus Alimentos

Kajaramtukmurus Productos

Pakulna Cosecha

Kuashi Agua

Goimpus Fuego

Kawarawasha Seriaciones

Tuat Tiempo

Pɨaramtus Colores

Aral Gallina

Guía 3:Chikna Desarrollo

Mazmu SentidosSaana Desarrollo

Salinmu Elaboración

Sɨnkaninmu Títeres

Ansaana Comunicación

Pɨnkɨhsaarɨt Reproducción

Paashin Textos

Kɨzpukɨzpianmu Estimulen

Guía 4:Inkua Viento

Palapcha Luna

Paa Sol

Kuani Nubes

Alu Lluvia

Skuilkitmu Maleza

Yaz ilna Zocalar

Pil Tierra

Wana Siembra

Kukininmu Fiesta

Page 57: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

56 Ap kupairu ihskairus

Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje

Formato sugerido para la Planificación de una Guía de Aprendizaje

Las guías de aprendizaje descritas en el presente documento son una sugerencia del Ministerio de Educación, sobre las actividades que se pueden realizar para el desarrollo de los Saberes y Conocimientos propuestos en el documento de “Unidades Integradas de Aprendizaje” en el marco del MOSEIB, es decir, se convierten en ejemplos de planificaciones micro curricular para los docentes del nivel Inicial de los niños y niñas de 4 y 5 años de la Nacionalidad

Awa. Sin embargo, lo propuesto no es obligatorio a seguir por los docentes, ya que el Ministerio de Educación está consiente que cada contexto del país es diferente, además, por ningún motivo se quiere descartar la creatividad y la experiencia que los docentes han adquirido a lo largo de su quehacer educativo.

Por este motivo, a continuación se propone el esquema que él o la docente debe tomar en cuenta para que realice sus propias guías de aprendizaje, teniendo la libertad de realizar otras planificaciones micro curriculares. Esta propuesta toma en cuenta las fases del sistema de conocimientos propuestas en el MOSEIB:

Guía No.___: (Nombre de la guía)

1. Saberes y conocimientos

Se enumera los saberes y conocimientos que va a desarrollar en la guía de aprendizaje, según los requerimientos de los niños y el contexto.

2. Objetivo general

Se identifica el propósito de la guía.

3. Destrezas del Currículo Nacional que se estimularán con los saberes

y conocimientos a desarrollar:

Se enumeran las destrezas propuestas en el Currículo de Educación Inicial 2014 que se estimularán con las actividades propuestas en la guía.

4. Desarrollo de las actividades según las fases del sistema del conocimiento

Paishparus piankammanapa (Dominio de conocimiento)

• Sashimtuaishpa ishkulna (Sensopercepción-despertar el interés)

(Visitas a los shamanes, juegos, cantos...)

Se sugieren actividades iniciales que tomen en cuenta los sentidos y estén relacionadas con el saber y conocimiento a desarrollar:

• Tichamtus (Problematización)

(Generar espacios de diálogo sobre los distintos temas, a partir de preguntas)

Se proponen preguntas para hacerlas a los niños y niñas, de tal forma

Page 58: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

57Ap kupairu ihskairus

que él o la docente cuente con más información sobre lo que el niño o la niña conoce acerca del saber y conocimiento a desarrollar.

• Tɨkalaram wansarɨt (Contenido científico)

En el caso de este nivel educativo se sugiere, para este apartado, plasmar actividades que ayuden a los niños y niñas a afianzar los saberes y conocimientos propuestos en la guía.

• Ticham nil mamɨsa an wat sana (Verificación)

Se proponen las mismas preguntas de la sub-fase de problema- tización, con el propósito de que él o la docente vuelva a preguntar a los niños y niñas, y verifique si han aprendido lo propuesto en los saberes y conocimientos.

Kaikininana (Aplicación del conocimiento)

Se proponen actividades que ayuden a afianzar los saberes y conocimientos adquiridos.

Kawirana (Creación)

Se proponen actividades que inviten a la creación, al diseño o a la elaboración de manera que se demuestre lo aprendido.

Saraihspa sat anna (Socialización)

Se proponen actividades que permitan dar a conocer a otros lo aprendido.

Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje

Page 59: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

58 Ap kupairu ihskairus

Anexo 4: Informe Quimestral

Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje para niños de 4 y 5 años

En este anexo se adjunta el modelo de informe de desarrollo y aprendizaje y las orientaciones para que él o la docente pueda completarlo, propuesto por el Ministerio de Educación para los niños de 4 y 5 años a nivel nacional:

Orientaciones para completar la evaluación integral de niños y niñas en el subnivel 2 de Educación Inicial y Preparatoria (1er Grado de EGB)

Introducción

La evaluación en el nivel de Educación Inicial y Preparatoria es cualitativa, se evalúa para verificar y favorecer el desarrollo integral de los niños y niñas, que se logra con el perfeccionamiento de las destrezas que permite al estudiante desempeñarse de mejor manera en la vida cotidiana, y posibilita que al final de la preparatoria haya alcanzado su identidad, independencia y autonomía.

Las orientaciones que aquí se mencionan ponen énfasis en la evaluación de proceso o formativa, que se lleva a cabo durante todo el tiempo que están los niños y niñas a cargo del docente; es continua y permanente y permite obtener información clara sobre los avances, logros, desempeños, actitudes con otros, así como detectar cualquier dificultad que presentan los niños y, además, reorientan las acciones educativas.

Las técnicas e instrumentos que se sugieren utilizar para este momento de evaluación pueden ser:

Consideraciones generales para la evaluación:

• Durante el quimestre, él o la docente desarrollará con los niños las guías planificadas, las mismas que propician el desarrollo de las destrezas propuestas en el currículo.

• Recordar que la evaluación no se realiza para sancionar ni desvalorizar a los niños. Cada niño tiene su ritmo diferente de aprendizaje y capacidades que el docente tiene la responsabilidad de ayudar a potenciar.

• La evaluación permite al docente redireccionar su acción pedagógica, por ejemplo, si la mayoría de los niños han tenido dificultad en adquirir una destreza, el docente deberá garantizar la planificación de la misma en otra guía de aprendizaje.

• La evaluación de los niños y niñas permite detectar signos de alerta, considerados como indicadores tempranos, cuyo análisis permite prever la posibilidad de que en un futuro más o menos próximo se presente un atraso en su desarrollo, que les haga susceptibles de presentar posteriormente necesidades educativas especiales en mayor proporción y frecuencia que al resto de la población estudiantil.

• Las reuniones con los padres se realizarán al menos 4 veces en el año lectivo, por ejemplo:

Técnica Instrumento

Observación

Diálogo

Ficha de observaciónRegistro anecdóticoLista de cotejoPortafolioReporte de Evaluación Integral (evaluación formal)

Page 60: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna
Page 61: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

60 Ap kupairu ihskairus

Anexo 4: Informe Quimestral

Page 62: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

61Ap kupairu ihskairus

Anexo 4: Informe Quimestral

Page 63: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

62 Ap kupairu ihskairus

Anexo 4: Informe Quimestral

Page 64: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna

63Ap kupairu ihskairus

Bibliografía

Bibliografía:

Awa. (2013) Maikinpamparuzpa Awá sukin pura kamakpas.

MINEDUC. (2010). Actualización y fortalecimeinto curricular para primer año de EGB. Quito.

Ministerio de Educación. (2014). Currículo de Educación Inicial. Quito: Editogram.

MOSEIB. (2014). Modelo del Sistema de Educacion Intercultural Bilingüe.

Page 65: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna
Page 66: Ap Ñanulas Piankamtu · Unidad 10: Conociendo mi cuerpo Ishainkit saltu Jugando alegres • Kal kara kaiwainmurus. Compariendo acividades coidianas. • Ɨninmu kara ɨnkaltas kauiwainna