NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİÜSET MESLEK YÜKSEKOKULU

• AD-SOYAD: GİZEM REYHANOĞULLARI

• DERS: TURİZM SEMİNERİ

• KONU: ESKİ ÇAĞ ANADOLU TİYATROLARI

TİYATRO NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?

• M.Ö. 6. yüzyıldan önce tiyatro sadece Dinsel amaçlı kullanılmıştır.• İlkel insanın doğa olaylarını kendi bedensel hareketleriyle simgelemesidir.

• İlkel toplulukların animist inançlarına göre, yinelenen doğal olayların ruhları, kişilikleri vardı; bu kişiler, sonradan tapınma nesnelerine, tanrılara dönüştü.

• İnsanlar, belli zamanlarda yapılan törenlerde bu tanrıları temsil eden maskelere bürünerek kendi yaşamlarını etkileyen doğa olayları üzerinde denetim kurmaya çalıştılar.

• M.Ö. 534'te Atina'daki ilk tiyatro şenliğinde, Thespis'in bir tragedyası ödül kazandı.

TİYATRO NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?• Dinsel ya da pratik ölçütlerle değil, estetik ölçütlerle değerlendirilen bir

"oyun" a dönüştü.

• Yunan toplumunda tiyatronun öncülü, şarap, bereket ve bitkiler tanrısı Dionysos'u kutsamak için yapılan Bacchanolia şenliklerinde bir koronun söylediği dithyramboy şarkılarıydı.

• Tiyatro önemli kişilerin başından geçen önemli olayları yüceltmiş bir üslupla temsil etme sanatı haline geldi.

• Efsaneleri, mitleri ve efsaneleşecek kadar eski olayları işleyen tragedyanın dinsel, ahlaki ya da siyasi bir mesaj vermesi, toplumu ve evreni bir bütün olarak temsil etmesi bekleniyordu.

İLK TİYATRO YAPISININ OLUŞUMU

AHŞAP VE MONOLİT TAŞLARDAN SONRA GELİŞMESİ

Roma Tiyatrolarının bölümleri• Cunei (Gradus): İki merdiven

arasında kalan oturma sırası bloğu.

• Moneian: Oturma sıralarını birbirinden ayıran yatay, geniş yol.

• Orkestra: Seçkin kişiler için koltukların bulunduğu alan.

• Pulpitum: Ön sahne. Oyunun oynandığı bölüm.

• Skene Frons: Sahne binasının ön yüzü – ön duvarları.

• Parados: Seyirci girişleri.• Paraskene: Yan odalar.• Postskene: Sahne arkasında kulis,

aktör locaları ve dekor odalarının bulunduğu bölüm.

• Auditorium: Seyircilerin oturma sıralarının bulunduğu kısım.

• Skene: Sahne binası.• Cavea : seyircilerin oturduğu

bölümün tamamına verilen ad.• Porto regia :ön sahneden arka

sahneye açılan ana kapı.• Porto hospıtalıa : ön sahneden

arka sahneye açılan yan/yardımcı kapılar.

• Diazoma : cavea'yı yatay olarak ortadan bölen ana yürüyüş yolu.

• Summa cavea : diazomanın böldüğü cavea'nın yukarı kısmı.

• Furnicatum : diazoma da bulunan beşik-tonoz yapıda inşa edilmiş galeri

CAVEA-THEATRON

KERKİS-CUNEUS

DİAZOMA-MONEİAN

EPİSKENİON-THYROMATA

PARADOS

PROSKENE-LOGEİON

ROMA VE GREK TİYATROSU ARASINDAKİ FARKLAR

ROMA• Yekpare bir yapıdır.• Düz alanda kemerler

üzerindedir.• Ahşap çatı vardır.(akustik)• Skene frons dekoru zengindir.• Kemer ve tonoz kullanılarak

düz zemine yerleştirilmiştir.• Sahne yarım dairedir.• Galeri şeklinde inşalar vardır.

(yağmur) • Skene ile cavea bitişik

şekildedir.

GREK• Sahne binası ve cavea arasında

çapraz şekilde yer alan paradosla auditoriuma paralel biçimde yapılmıştır.

• Sahne at nalı şekline benzemektedir.

• Yamaca yaslıdır.• İzleyici dışarıyı görebilir.• Skene ya küçüktür ya hiç yoktur.

HELLENİSTİK DÖNEMDEKİ TİYATRO BİÇİMİ

ESKİ ÇAĞ ANTİK TİYAYROLARI– EFES(EPHESUS) TİYATRO– HİYERAPOLİS(HIERAPOLİS) TİYATRO– ASPENDOS(ASPENDUS) TİYATRO– MYRA(LIMYRA) TİYATRO– MİLET(MİLETUS) TİYATRO– APHRODISIAS TİYATRO– PERGE TİYATRO– SİDE TİYATRO– ARYCANDA TİYATRO– ASSOS(ASSUS) TİYATRO– PERGAMON(BERGAMA) TİYATRO– TERMASOS(TERMESSUS) TİYATRO– NYSA TİYATRO– PRIENE TİYATRO

– HERACLEA(LATMUS) TİYATRO– EUROMUS TİYATRO– ALİNDA TİYATRO– NOTİUM TİYATRO– IASUS TİYATRO– MEGNESIA TİYATRO– BALBURA TİYATRO– RHODIAPOLIS TİYATRO– KADYANDA TİYATRO– PINARA TİYATRO– OENOANDA TİYATRO– STRATONICEA TİYATRO– PRUSIAS TİYATRO– TRALLES TİYATRO– AEZONİ TİYATRO– SEGALASSUS TİYATRO– SELGE TİYATRO

ROMA DÖNEMİ

ANTİK TİYATROLARDAN BAŞLICALARI

MİLETOS (MİLET) TİYATROSU

• Aydın,Ballat köyü• M.Ö. 3. yüzyılın ikinci yarısının başlarında inşa edilmiştir. • Bir yamaç üzerine oturmuştur. • Auditorium ve orkestra yarım daire biçimlidir. • Sahne sütunlar ve kabartmalarla süslenmiştir. • Oturma sıralarının orkestradan daha yüksek bir seviyede

başlaması burada venationes denilen gladyatör-vahşi hayvan dövüşleri düzenlenmiş olduğunu gösterir.

• Bununla birlikte üzerinde bir üç ayaklı kazanın iki yanında duran iki antitetik grifonun betimlendiği bir Dionysos sunağı bulunmuştur.

• Yaklaşık 15.000 kişi kapasitelidir.

APHRODISIAS TİYATRO• Aydın,Geyre• Auditoriumunun at nalı biçimli oluşu daha önce bir Hellenistik

tiyatro olduğunun işaretidir. • Caveanın alt kısmında 26, üst kısmında 16 oturma sırası bulunur.• Proskenionu, imparatorluk döneminde yenilenmiştir.• Skene ön cephesinde Dor düzeninde yarım sütunlar yer almaktadır.• Skenenin arkasındaki koridorun iki ucundaki odaların kapıları

üzerinde “Homerites”, “Olimpionikos”, “Asttonikos” gibi oyuncu isimleri bulunmaktadır.

• G. Iulios Zolios tarafından yaptırılıp tanrıça Aphrodite ve Demos’a ithaf edilmiş olduğunu bilinir.

• Yaklaşık 10.000 kişi kapasitelidir.

PERGE TİYATROSU• Antalya, Serik• Perge tiyatrosunda Roma ve Grek mimari özellikleri bir arada

görülmektedir.• Tonozlarla taşınan diazoma, auditoriumun üst kesimini çeviren

sütunlu galeri ve yüksek sahne binası Roma mimari özellikleri gösterir.

• Buna karşın bir yamaç üzerine inşa edilmiş olması, üstü açık paradoslar ve at nalı biçimli auditorium ve orkestra ise Grek özelliğidir.

• Yaklaşık 15.000 kişi kapasitelidir.• 2. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş olan sahne iki katlıydı ve

oldukça zengin biçimde bezeliydi.• Gladyatör ve vahşi hayvan dövüşleri yapılıyor olması nedeniyle

auditoriumun en alt sırasına orkestrayı çevreleyen korkuluklar eklenmiştir.

SİDE TİYATROSU• Antalya, Side• 2. yüzyıla tarihlenen tiyatro tonozlu temeller üzerine oturtulmuştur.• Bu biçimdeki inşa sistemiyle Doğu Akdeniz’deki tek örnektir. • Auditoriumun yarım daireyi aşan şekli Hellenistik geleneğe uygundur.• Sahne binası üç katlı ve auditorium ile aynı yükseklikte olmalıydı.• Sahne binasının ön yüzü sütunlar, heykeller ve nişler ile zengin bir biçimde

süslenmiştir. • Proskenionun arkasında, skenenin alt bölümü mitolojik olayları tasvir eden

kabartmalarla bezelidir. • Paradoslar tonozlarla kapatılmıştır ve auditoriuma çapraz şekildedir.• Auditoriumun her iki ucundaki iki küçük şapel ile auditorium sıralarında

rahiplerin oturacağı yerler yazıtlarla gösterilmiştir ki bu da tiyatronun 5.-6. yüzyıllarda kilise olarak kullanıldığı göstermektedir.

• 15000 Kişiliktir.

HIERAPOLİS TİYATROSU• Denizli-Pamukkale• Hierapolis’in günümüze ulaşan tiyatrosu Roma tiyatrolarının en güzel

örneklerinden biridir• İzleyici koyağının yamaca yaslanmış olması onun uzun ömürlü olmasını

sağlamıştır.• Tiyatro iki kademelidir• Alt kademede 22 sıra üst kademede 26 sıra vardır.• İzleyici sıraları alttaki bölümü sekiz ışınsal merdivenle, üstteki izleyici

sıraları dokuz ışınsal merdivenle bölünmüştür• Oturma sırası mermerden yapılmış yönetici izleme bölümü sağlamdır.• Anadolu’da sahne binasının dekoratif unsurlarının intakt (yerinde) olarak

bulunduğu ender tiyatrolardan biridir.• Tiyatro kapasitesinin 9.500 kişidir.• Tiyatrosunun tasarımından burada gladyatör dövüşleri yapıldığı anlaşılır.• Şehir, UNESCO Dünya Miras Listesi'ne alınmıştır.

ASPENDOS TİYATRO• Antalya, Belkıs• Tiyatro dış dünyadan ayrılmış, kendi içinde mimari çerçeveli kapalı

bir mekandır.• Auditoriumu at nalı biçimlidir.• Auditorium bir diazoma ile iki kısma ayrılmış ve üstteki bölümün en

üst sırası 50 sütunlu bir revak ile örtülmüştür. • Mimar Theodoros’un oğlu Zenon tarafından tasarlanmıştır.• Sahne binasının her iki yanındaki giriş bölümleri üzerine işlenmiş

olan Grekçe ve Latince yazıtlar Curtius Crispinus ile Curtius Auspicatus’un tiyatroyu “ülkenin tanrılarına ve imparatorluk evine” sunduklarını belirtmektedir.

• Scaenae fronsun proskeneye açılan 5 kapısı vardır• Dış duvarın en üst sırasındaki 17 pencere, auditoriumdaki kemerli

bölüme karşılık gelmektedir.

ASPENDOS TİYATRO SCEANE FRONSU

LIMYRA(MYRA) TİYATROSU• Antalya, Demre• Tiyatro altta 29, üstte 9 oturma basamak sırası 11.500 kişiye hizmet etmektedir.• Likya’da daha kapasiteli ve daha niteliksisi yoktur. Hellenistik karakterde kayalık

yamaca oturan caveanın ön ve yan kesimleri tamamen kemerli tonozlu alt yapıya oturur.

• Hellenistik-Roma tipindedir.Likya’nın ‘’en Romalı’’ tiyatrosudur.• Orkestradaki yazıtta kentin ithalat-ihracat işlerinden kazandığı paradan Likya

Birliği’ne 7000 dinar vergi ödediği yazmaktadır.• Bu miktar, Likya’daki en yüksek vergidir. • Batı galerisi duvarında ise ‘’gezici esnaf Gaius’un Yeri’’ yazılıdır. • Duvara kazınmış harfler, sessizce duran dev tiyatroda bir zamanlar yapılan

gösterilerde izleyicilere çerez satan satıcıdan sıcak sesler taşır. • Başka biri ise resmi ve yazısıyla dilek içerir: Zafer tanrıçasının figürü önünde, ‘’kente

şans getir ve sürekli galip ol’’ yazılıdır.

ASSOS(ASSUS) TİYATRO• Çanakkale, Behramkale

• Yapım tekniği ve plan özellikleri bakımından bir Roma Çağı tiyatrosudur.

• Kavelası iki diazoma ve 26 oturma sırasından oluşmaktadır.• • 5000 seyirci kapasiteli Assos tiyatrosu, deprem sonucu kaymış ve büyük

ölçüde harap olmuştur.

• Taş ocağı olarak kullanılarak taşlarının çoğu sökülüp götürülmüştür.• Dor düzenindedir.

• Bu yüzden de seyircilerde bir tapınak izlenimi bırakmıştır.

• (Küçük Asya’nın klasik tapınak strüktürleri, Assus tapınağı dışında her zaman Ion ya da Korint düzendedir.)

NYSA TİYATROSU• Aydın, Sultanhisar• Roma İmparatorluk Çağı’nda insa edilmistir• 12.000 kisilik tiyatronun orkestrası (sahne alanı) 27 mt. Çapındadır• Tiyatronun sahne yapısının podyumlarında bulunan bağcılık ve şarapçılık

tanrısı Dionysos’un yaşamına ait frizler çok önemlidir.• Nysa tiyatrosundaki bu frizler Türkiye’deki diğer kabartma frizlere sahip üç

antik tiyatronun (Hierapolis, Perge ve Side) en iyi korunmuş durumdakilerini oluşturmaktadır.

• Tiyatroda büyük bir havuz vardır. Deniz savaslarını yansıtan gösterilerde burası su ile dolduruluyordu.

• Amasyalı gezgin coğrafyacı Strabon Nysa’da eğitim görmüştür.• Kapasitesi yaklaşık 8.800 kişiliktir.• ilk kez Helenistik dönemde inşa edilen tiyatro M.S.1- 2. .yy'a aittir.

GREK DÖNEMİ

ANTİK ÇAĞ TİYATROLARINDAN BAZILARI

Dionysos Şenlikleri• Dionysos en büyük Grek Tanrısı Zeus ile Thebai kentinin kurucusu

Kadmos’un kızı Semele’nin birlesmesinden dünyaya geldi.

• Semele ölürken Dionysos’u dogurdu.

• Öteki tanrılar gibi, Dionysos da öldürüldü, ama Zeus ona yeniden can verdi.• • Böylece Dionysos, “iki kez dogan” anlamına gelen Dithyrambos niteligini

kazandı.

• Sonradan onun için koro ile söylenen ezgilere de Dithyrambos denildi.

• Dionysos senliklerini baslatan Peisistratos’tur.

GREK TİYATROLARI• Yunanistan'da 20 bin kişilik Epidauros.• Arkadia'da Megalopolis,• Eretria,• Delos,• Korint (Korinthos) ve Delfi,

• Batı Anadolu'da;• Efes (Ephesos),• Bergama (Pergamon),• Priene• Pınara• Halikarnasos• Metropolis• Termesos tiyatrolarıdır.

Eski Yunan tiyatrosunun en önemli özelliği bir, açık hava tiyatrosu oluşudur.Görüş açısı ve akustik bakımından çok yetkin olan bu tiyatroların en ünlüleri;

EPHESUS(EFES) TİYATRO• İzmir,Selçuk• İlk olarak M.Ö. 2. yüzyılın sonlarında inşa edilmiştir. • Sahnenin ön yüzü nişler, sütunlar, kabartma ve heykellerle

bezenmiştir. • Çok süslü ve üç katlı sahne binası tamamen yıkılmıştır. Oturma

basamakları üç bölümlüdür.• Orkestrası yarım daire biçimlidir.• Paradoslar Grek özelliği gösterir. • Auditoriumu iki diazoma ile üç bölüme ayrılmıştır ve en alt

oturma sırasında orkestrayı çevreleyen korkuluklar yer almaktadır.

EPHESUS(EFES) TİYATRO

• Yamaca yaslanmış olması, auditoriumunun at nalı biçimli olması, ve paradosların çapraz olması Hellenistik özellikleridir.

• Orkestra yarım daire biçimiyle ve sahnenin düzenlenişiyle Roma planındadır.

• Auditoriumun genişliği 145 metre, yüksekliği 30 metredir.

• Yaklaşık 25 bin kişi kapasitelidir.

• Dünya’nın en büyük antik çağ tiyatrosudur

PERGAMON(BERGAMA) TİYATRO• İzmir, Bergama• Auditoriumunun at nalı biçimli oluşu daha önce bir Hellenistik tiyatro

olduğunun işaretidir.• Caveanın alt kısmında 26, üst kısmında 16 oturma sırası bulunur• Skene ön cephesinde Dor düzeninde yarım sütunlar yer almaktadır• G. Iulios Zolios tarafından yaptırılıp tanrıça Aphrodite ve Demos’a ithaf

edilmiş olduğunu bildirir.• Yaklaşık 10.000 kişi kapasitelidir• Amphitheatron kelimesi Türkçe’ye anfitiyatro olarak gecmistir (ve m ile

yazilmaz). • Ama cogunlukla anlami yanlis bilinerek kullanilir: bu kelime "karsilikli tiyatro"

anlamindadir. Yani plani 'o' seklinde olan ve Roma'daki Colosselium'a benzeyen yuvarlak planli tiyatrolar.

• Turkiye'de bunlar oldukca azdır. Ve EN DİK ANTİK TİYATRO’dur.

ANFİTİYATRO• Hellenistik tiyatro, İmparatorluk döneminde artan seyirci sayısı için artık

yeterli değildi.• Üçüncü bir neden de, daha eski dönemlerde Pergamon’da bilinmeyen,

gladyatör savaşları ve araba yarışları gibi halk eğlenceleri ve tiyatro oyunlarının ortaya çıkmasıydı.

• Bütün bunlar için, bir amfitiyatro ile bir stadyum inşaası gerekli olmuştu.

• Bu binaların yakınında Roma tiyatrosu inşa edildi.

• İmparatorluk zamanında eski tiyatroda oyunlar sergilenmeyip, yalnızca hatiplerin konuşmaları izlenmekteydi.

PRİENE TİYATROSU• Aydın, Güllübahçe• Tiyatroda yapılan etkinlikler öncesinde Dionysos’a kurban sunmak bir

gelenekti.

• Tiyatronun birinci kademesi büyük olasılıkla Anadolu yerli halkı Plasg soylu İyonyalıların yaptığı ahşap bir tiyatroydu.

• Oturma sıralarının mermer kaplama düzenektedir.

• Orkestranın çevresine dizili onursal koltuklara işlenmiş aslan bacağı yorumu dikkat çekicidir.

• Tiyatro 5.500 kişiliktir

PINARA TİYATROSU• Fethiye İlçesi, Esen Beldesi

• Hellen tipinde ve diazoma’sız olarak insa edilmistir.

• Tiyatronun cavea’sı bölgedeki birçok tiyatroda oldugu gibi yamaca yaslanmaktadır.

• 27 oturma sırasına sahip tiyatroda, 25 oturma sırası bugün izlenebilmektedir.

• 10 merdiven sırası ile 9 cunei’ye ayrılan cavea batıya açılmaktadır.

• 3.000 kişi kapasitelidir.

PINARA TİYATROSU

• Orkestra tam daireden biraz daha ufaktır.

• Sahne binası gerek duvar yapısı, büyüklügü, iç düzenlemesi ve gerekse proskene yapısından anlasıldıgı sekli ile iki katlı bir yapıya sahiptir.

• Sahne binası üzerindeki izler, binanın zemin katta 5 kapı ile orkestraya açıldıgını göstermektedir.

METROPOLİS TİYATROSU

• Hellenistik Dönem özelliklerini fazlasıyla tasıyan bir tiyatrodur.

• Alt cavea ve proskenion toprak altında kaldıgından oldukça iyi korunmustur.

• Orkestra mermer zemin dösemesi, soylu koltukları ve yuvarlak sunaklar ile alttaki oturma sıraları çok iyi durumdadır.

• Doğal şist ana kaya üzerine oturan ve 4400 seyirci kapasitesine sahip Metropolis tiyatrosu cavea'sı bir diazoma ile iki parçaya ayrılmaktadır.

METOPOLİS TİYATROSU CAVEASI

TERMESSOS TİYATRO• Antalya, • Aspendos ve Demre tiyatrolarında da belirgin olarak görülen yunus balığı

kabartması burada da onursal koltukların kenarlarını süslemektedir.

• Erken dönem tiyatrosudur. Çünkü oturma sıraları 180 dereceden daha geniş olarak yapılmıştır.

• Tiyatronun yaklaşık kapasitesi 4.300 kişiliktir.

• Sahnenin altında vahşi hayvanların dövüşe çıkarılmadan önce tutuldukları beş küçük oda vardır.

HALİKARNASSOS TİYATRO• Bodrum,Muğla

• Halikarnassos Tiyatrosu Erken Dönem Tiyatrolarına örnektir.

• Sıraların bulunduğu izleyici koyağının tamamı yamaç oyularak içine oturtulmuştur.

• İzleyici koyağı 180 dereceden daha büyük bir açıyla sahne binasından ayrı yapılmıştır.

• Güneye bakan tiyatro toplam 46 oturma sıralıdır.

• Birinci kademede 30 oturma sırası ile 12 ışınsal merdivenli yolu vardır.

• Eğimi 30 derecedir. Orta yolun genişliği üçayak üç parmaktır.

• İlk izleyici sırası ile orkestra arsındaki uzaklık beş ayak 12 parmaktır.

• Orkestra alanının kenarındaki onursal koltuklar için ayrılmış bu bölüm; Priene tiyatrosunda örneğini gördüğümüz biçimde at nalı şeklinde alanın etrafını çevreliyor olmalıydı.

HALİKARNASSOS TİYATRO• İsa’dan iki yüzyıl önce, Roma döneminde, gösteri alanı orkestra

düzlüğünden alınıp sahne binasının önündeki bölümde uygulanmaya başlanınca onursal koltuklar biraz geriye alındı.

• Tiyatronun birinci kademesinin içine oyulmuş yeraltı gömütü tiyatroların gözden düştüğü Doğu Roma döneminde yapılmıştır.

• Sahne binasının eni 45 ayak uzunluğu 166 ayaktır.• İki yönden dışarıdan gelip orkestra alanına açılan yolların genişliği 11 ayak

beş parmaktır. • Orkestra yarıçapı 37 ayak dört parmak olan tiyatronun yerinde yapılan

ölçümle yaklaşık sığarı 8.300 kişiliktir. • Romalı mühendislerin uyguladığı, orkestra çapına bağlı ölçülere göre

hesaplarsak, yıkılmış sahne binasının yüksekliğinin yaklaşık 49 ayak olması gerekir.