AN

TAR

KTY

DA

Po

lski

e b

ad

an

ia g

eo

log

iczn

e n

a k

rań

cach

Zie

mi

scenariusz i teksty – Marek Doktor, Krzysztof Birkenmajerfotografie – Marek Doktor, Szczepan Porębski, Michael Theusner

mapy – Krzysztof Birkenmajer, Wydawnictwo „FOGRA”opracowanie graficzne – Wacław Sawicz

koordynacja prac – Barbara Kietlińska-Michalik

Kalendarium odkryćIV w p.n.e.Arystoteles sugerował, że lądy na półkuli północnej muszą mieć przeciwwagę w postaci lądu na półkuli południowej, zwanego później Terra australis incognita – nieznany ląd południowy

1772-1775James Cook i załogi fregat Resolution i Adventure okrążając Antarktydę trzykrotnie przekraczają południowe koło podbiegunowe, 30 stycznia 1774 roku docierając do 71°10'S. J. Cook powrócił do Europy przekonany, że na południu nie ma żadnego kontynentu

27 stycznia 1820 r.Wyprawa F. Bellingshausena dopłynęła do 69°25'S (20 mil od kontynentu Antarktydy), uczestnicy wyprawy na statkach Wostok i Mirnyj widzieli Wybrzeże Księżnej Marty

30 stycznia 1820 r.Brytyjczyk Edward Bransfield, na statku Williams, odkrył północno-zachodnie wybrzeże Półwyspu Antarktycznego i nazwał je Trinity Land. Sporządził pierwszą mapę tego obszaru (1822)

1821-1842Liczne wyprawy odkrywają: Archipelag Palmera, Orkady Południowe, Morze Weddella, Ziemie Grahama, Morze Rossa i Brarierę Lodową Rossa, Ziemię Wiktorii, wyspy Biscoe, Ziemie Kempa, wyspę Heard, Ziemie Ludwika Filipa, Ziemię Marie Clarie, Ziemię Wilkesa

24 stycznia 1895 r.Carsten Borchgrevink, Leonard Kristensen, Henryk Bull jako pierwsi ludzie lądują na kontynencie Antarktycznym na przylądku Adare'a na Ziemi Wiktorii

1898-1899Pierwsze zimowanie na południe od koła podbiegunowego na Morzu Belingshausena naukowej ekspedycji Adriana de Gerlacha de Gomery'ego na statku Belgica. Kierownikiem naukowym tej ekspedycji był Polak Henryk Arctowski, drugim polskim uczestnikiem wyprawy był Bolesław Dobrowolski

1899-1900Pierwsze zimowanie na kontynencie antarktycznym na przylądku Adare na Ziemi Wiktorii uczestników wyprawy kierowanej przez Carstena Borchgrevinka

1909Wyprawa E. Shackletona dociera do 88°23'S (160 km od bieguna), grupa z wyprawy Shackletona (Mackay, David i Mason) dotarła do bieguna magnetycznego

17 grudnia 1911 r.Roald Amundsen wraz z Hanssenem, Hasselem, Bjaalandem i Wistingiem (Norwegowie) zdobywa biegun południowy

18 stycznia 1912 r.Robert Scott, Wilson, Evans, Oates i Bowers (Brytyjczycy) docierają do bieguna południowego, wszyscy giną w drodze powrotnej

16 listopada 1928 r.Hubert Wilkins i Carl Elison dokonali pierwszego przelotu samolotem nad Antarktydą (Ziemia Grahama) wykazując przydatność lotnictwa w badaniach Antarktydy

29 listopada 1929 r.Rychard Byrd – jako nawigator – z pilotem Berntem Balchem przeleciał nad biegunem południowym

1935 r.Lincoln Ellsworth na jednopłatowcu Polar Star przeleciał nad kontynentem antarktycznym od Półwyspu Antarktycznego do Morza Rossa dokonując najdłuższego przelotu transantarktycznego

1 lipca 1957 r.Rozpoczął się Międzynarodowy Rok Geofizyczny w trakcie którego realizowane były badania Arktyki i Antarktyki. Uczestniczyli w nich naukowcy z ponad 50 krajów

Mapa z 1570 Orteliusza z Terra australisjako oddzielnym kontynentem

Obraz Williama Hodgesa uczestnikawyprawy Cooka w rejony antarktyczne

Oates uczestnik wyprawy Scotta oddala sięaby umrzeć. Obraz Prawdziwy dżentelmen

Endurance Shackletonaw lodach Antarktyki

Belgica uwięziona w lodachna Morzu Belingshausena

Kapsuła czasu wnętrze chaty Shackletona

Oskar Wisting członek wyprawyAmundsena na biegunie południowym

„Świątynia Scotta” na przylądku Evansa

Członkowie ekspedycji Scottana biegunie południowym

OBSZAR I GRANICEOBSZAR I GRANICE

Antarktyka to strefa polarna Ziemi położona wokół bieguna południowego.

W jej skład wchodzą: kontynent Antarktyda, otaczający go Ocean Południowy oraz leżące na nim wyspy: Szetlandy Południowe, Orkady Południowe, Georgia Południowa, Sandwicz Południowy, Wyspa Bouveta, Wyspa Heard, Wyspy Balleny'ego, Wyspy Scotta, Wyspa Piotra I, Wyspa Aleksandra I, Wyspa Adelajdy, Wyspy Biscoe, Archipelag Palmeta, Wyspy Joinville, Wyspy Rossa

Akceptowaną najczęściej granicę Antarktyki stanowi tzw. konwergencja antarktyczna, wąski kilkukilometrowej szerokości powierzchniowy pas wody oddzielający zimne wody antarktyczne oblewające Antarktydę od cieplejszych wód subantarktycznych. Konwergencja stanowi także naturalna barierę dla organizmów żywych występujących po jej obu stronach. W granicach konwergencji Antarktyka liczy około 50 milionów km2

Kontynent Antarktyczny zajmuje powierzchnię około 14 milio-nów km2 wraz z otaczającymi ją lodowcami szelfowymi. Prawie cała Antarktyda leży na południe od południowego koła pod-biegunowego. Określenie „antarktyczny kontynent” wprowadził Charles Wilkes w 1848 r.

Geograficznie Antarktyda dzieli się na Antarktydę Wschodnią i Antarktydę Zachodnią. Granicę stanowią Góry Transantarkty-czne ciągnące się na dystansie ponad 1500 km od Morza Weddella do Morza Rossa. Antarktyda Wschodnia to niemal 10 milionów km2 powierzchni. Antarktyda Zachodnia jest prawie trzykrotnie mniejsza.

Na Antarktydzie zlokalizowane jest siedem biegunów:

biegun geograficzny południowy znajduje się na Płaskowyżu Polarnym na wysokości 2 765 m n.pm.

biegun magnetyczny południowy o zmiennym położeniu, w 1987 roku 65°37'S i 137°26'E

biegun geomagnetyczny położony w połowie odległości między biegunami geograficznym a magnetycznym

biegun zimna znajduje się w pobliżu stacji Wostok (78°28'S, 106°48'E), w 1983 roku -89,6°C, średnia roczna temperatura -57,8°C

biegun względnej niedostępności znajduje się w Antarktydzie Wschodniej (82°S i 55°E)

biegun wiatrów zlokalizowany jest na Ziemi Adeli

biegun zórz polarnych położony jest na Ziemi Mary Byrd

Pokryte lodem wyspy Archipelagu Melchiora Góry lodowe wokół Archipelagu Palmera

Wyspa Króla Jerzego. Zatoka Admiralicji Brzegi Wyspy Livingstona

Wyspa Marambio (Seymour) na Morzu Weddella

Półwysep Antarktyczny w okolicy Paradise Harbour

Wyspy Archipelagu Palmera

9090

6060

120120

150150 180180 150150

120120

9090

30303030 00

8080

7070

6060

6060

5050

6060

70

5050

W. Gough

W. BouvetaW-y Księcia

Edwarda

W-y Crozeta

W-y Kerguelena

W. Heard

W. Amsterdam

W. Św.Pawła

Georgia Pd.Sandwich Pd.

Orkady Pd.Falklandy

W. Piotra I A n t a r k t y d a Z a c h o d n i a

A n t a r k t y d a W s c h o d n i a

L.S.R.-F.

L.S.R.

L.S.A

W-y Balleny’ego

W. Scotta

W. Campbell

W-y Auckland

a i l a r t s u A

O C E A N S P O K O J N Y

Y

P

W

O

O

Ł

I

U

N D

O C E A N

O C E A N A T L A N T Y C K I

O C

E A

N

I N

D Y

J S

K I

Vinson

Afryka

A me r y k a P d .

.d

P y

dn

al

te

zS

Płw

. Antarktyczn

y

W. Południowa(Nowa Zelandia)

L.S.R.-F. - Lodowiec Szelfowy Ronne-FilchneraL.S.R. - Lodowiec Szelfowy RossaL.S.A. - Lodowiec Szelfowy Amery’ego

konwergencja antarktyczna, umownagranica Antarktyki

granica paku lodowego

izoterma lipca 10°C, przybliżony zasięgpływających gór lodowych

Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy (Dryf Wiatrów Zachodnich)

Dryf Wiatrów Wschodnich

lodowce szelfowe

biegun wiatrów

biegun względnej niedostępności

biegun magnetyczny 1987

biegun geomagnetyczny

biegun zimna

biegun zórz polarnych

© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999 Oprac. Adam Krawczyk

Skala 1 : 83 000 000

LÓD SZELFOWY

w o d y z i m n e

c h ł o d y n d e oww o d y c i e p ł e

A n t a r k t y d a

KONWERGENCJA ANTARKTYCZNA

SCHEMAT KONWERGENCJI ANTARKTYCZNEJ

1000 0 1000 2000 km

Skala 1 : 20 000 000

3000

2000

1000

5001000

2000

2000

90

80

70

60

50

40

100

110

120

130

140

150 160 170 180 170 160 150 140

130

120

110

100

90

80

70

60

50

4030201030 20 10 0

8080

8080

70

70

60

60

Skala głębokości i wysokości

7000 4000 20003000 2000200 50010005000

© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999 ZIEMIA ADELIP³w. Antarktyczny

M. ROSSAZat. Prydza

jednostki fizycznogeograficzne

W. Scotta wyspy, przyl¹dki

szczyty

EZ

RO

MALL

ED

DE

W

OC

EA

N

S

P

O

K

O

J

N

Y

M O R Z E

R O S S A

IK

SJ

YD

NI

N

AE

CO

T LA A N NA TE YC CO K I

MORZE

ŁAZARIEWA RIISER-LARSENA

MORZE

n AB a s e f r y k a ń s k o - An

ta

rk

ty

cz

ny

EIKSLYTNAOWOIN

DUŁ

OP EZ

RO

M

ówR Sandwich P

d.

yt ln sa kow ioindułoP teibzrG

EZ

RO

M

AN

ES

UH

SG

NIL

LE

B

MO

RZ

E

AM

UN

DS

EN

A

i o w ond pu ałoP ct ei yG z br f ic

z

ny

nes

aB

yn

zc

ytk

rat

nA-

oksjil

artsu

A

ynzcytkratnA-oksjilartsuA G r z b i e t

Ba

se

n

Be

ll

in

gs

ha

us

en

a

Zat. Pine Isl

and

Zat. Am

undsena

azdyrP .taZ

Z

I EM

I A M A

DR

RY YB

P Ł A S K O W Y Ż

P O L A R N Y

PŁ

AS

KO

WY

Ż

RA

DZ

IE

CK

I

AS

EK

LI

W A

IM

EI

Z

P Ł A S K O W Y Ż

A M E R Y K A Ń S K I

ZIEMIA ENDERBY

IA KMR

EIÓ

ZLOWEJ MAUD

WÓS

TA

OC

AIM

EIZ

AH

TR

OW

SL

LE

AIM

EIZ

AHTROWSLL EYGÓR

ZIEMIA PALMERA

GÓ

RY

T

RA

NS

AN

TA

R

KT

YC

ZN

E

ZIEMIA

MACROBERTSONA

ZIEMIA

KSIĘŻNICZKI

ELŻBIETY

ZIEMIAKRÓLOWEJ

MARY

JENŻĘISK .BYW

ZIEMIA KEMPA

IIR

OT

KIW

AIM

EIZ

4528

ANOYNEK-AKICLLHO

ŻYWOKSAŁP

C r o z e t a

Orkad

y Pd.

.dP ydnaltezS

Archip. Palmera

W. Adelajdy

W-yBiscoe

ellivnioJ y-W assoR y-W

ZIEMIAWILHELMA II

3498

3318

2311

1842

9761410

4190

3400

3675

4285

4026

3795

4163

2507

2407

3800

3537

4030

4030

11

Vinson 5140

W. Scotta

Erebus

Przyl.Adare

ZIEMIA

ADELI

A'E

LLI

VR

U'D

EZ

RO

M

AN

OS

WA

MA

SI

VA

D

YT

ON

LÓ

PS

W

WÓT

UANOMSOK

EZ

RO

ME

ZR

OM

EZ

RO

M

EZROM

KopułaArgus

W. Piotra I

YTRAM

ZIE

MIA

BA

NZ

AR

E

żywoksałP

4030

Kopuła Argus

Lod.Szelf.Larsena

Lod.Szelf.Larsena

Lod.Szelf.Shackl

Lod.Szelf.Shackletona

Lod.Szelf.Amery�ego

Lod.Szelf.Amery�ego

Lodowiec SzelfowyLodowiec SzelfowyLod. Szelf. Getza

Lod. Szelf. Getza

arenhcliF-ennoR ywoflezS ceiwodoL

arenhcliF-ennoR ywoflezS ceiwodoL

Lod. Sz

elf.

LarsenaLod

. Szelf.

Larsena

Lod. Szelf. Abb

ota

Lod. Szelf. Abb

ota

RossaRossa

BIEGUN POŁUDNIOWY

Przyl.Norwegia

Przyl.Anny

Przyl.Darnleya

W-yBalleny’ego

Przyl.Colbecka

Przyl.Byrda

8428

WYBRZEŻE KSIĘŻNEJASTRIDWYBRZEŻE

KSIĘŻNICZKI

RANGHILDYWYBRZEŻE KSIĘCIA

HARALDA

WYB.

RICHARDA BLACKAW. Aleksandra I

ZIEM

IA

GR

AH

AM

A

WY

B.

WA

LG

RE

EN

A

WYB.HOBBSA

WYB.OATESA

WYB.

JERZEGO V

WYB.

CLARIE

WYB

.TO

TTE

N

WYB.BUDDA

WYB

.K

NO

XA

P

ó ł wy s e p A n t a r k t y c z n y

arenhcliF awodoL areiraB

arenhcliF awodoL areiraBW. Berkenera

GÓ

R

A KR

ÓL

OW

EJ M

AU

D

ra Loei dr owa a B Rossa

W. Rossa

Kontynent Antarktydy w 98% pokryty jest lodem. Wolne od lodu są najwyższe partie górskie, nunataki (pojedyncze skały wystające z pod lodu), nie zlodowacone fragmenty wybrzeża (zwłaszcza na Półwyspie Antarktycznym) oraz tzw. „oazy”.

Antarktydę pokrywa lądolód, którego średnia wysokość wynosi 2040 m n.p.m. Najwyż-sze jego wzniesienie znajduje się w Antarktydzie Wschodniej na Kopule Argus (4030 m n.p.m.). Najwyższym wzniesieniem kontynentu jest szczyt Mt Vinson (5140 m n.p.m.) w Górach Ellswortha w Antarktydzie Zachodniej.

Wybrzeże Antarktydy o łącznej długości 33 400 km to klify (bariery) lodowe, z czego odcinki skalistego wybrzeża stanowią łącznie tylko 2 400 km.

Lądolód tworzy jednolitą czaszę lodową w Antarktydzie Wschodniej. W znacznej części spoczywa na podłożu skalnym rozciągającym się mniej więcej na poziomie morza; maksy-malna miąższość lodu dochodzi do 4000 m (w pobliżu stacji Wostok).

W Antarktydzie Zachodniej lądolód wypełnia liczne obniżenia podłoża skalnego i głębo-kie depresje (25% tej części Antarktydy leży niżej niż 1000 m p.p.m., najniżej – 2555 m p.p.m.).

Lądolód Antarktydy podlega ruchowi; strumienie lodowe płyną od środka czaszy lodo-wej ku wybrzeżom; średnia prędkość spływu lodu z kontynentu Antarktydy wynosi 200 m, maksymalnie do 2000 m w ciągu roku.

Największe lodowce to: Lamberta, Amundsena, Beardmore'a, Mertza.

Z kontynentalną powłoką lodową są związane lodowce szelfowe, częściowo pokry-wające powierzchnię mórz przybrzeżnych Antarktydy. Największe lodowce szelfowe to: Rossa, Filchnera, Amery'ego, Shackletona, Getza, Larsena. Czoła niektórych lodowców szelfowych tworzą potężne bariery: Rossa, Filchnera.

Z lodowców szelfowych, głównie na skutek pływów morskich odłamują się góry lodowe (11% objętości wszystkich gór lodowych Ziemi).

Klify lodowe u brzegówPółwyspu Antarktycznego

Klify lodowe u brzegówPółwyspu Antarktycznego

Czoło lodowca w świetle słonecznymletniej antarktycznej nocy za kołem polarnym

Góra lodowa Góra lodowa

Góry lodowe i kry koło wyspy AdelajdyKopuła lodowa na Wyspie Króla JerzegoPokryta lodem wyspa Anders w Archipelagu Palmera

Czoło lodowcaw czasie odpływu

Klif lodowy u czoła lodowca

Pingwin Adeli (Pygoscelis adeliae)

Na Antarktydzie panuje klimat polarny, bardzo surowy i suchy. We wnętrzu kontynentu w ciągu całego roku utrzymują się temperatury ujemne, średnie temperatury miesięczne wahają się od -20°C do -70°C; najniższa zanotowana temperatura powietrza wynosi -89,6°C; suma roczna opadów wynosi 100–150 mm, Cechą charakterystyczną klimatu tych obszarów jest występowanie bardzo silnych wiatrów – nawet do 90 m/s – skierowanych ku morzu; wiatry przekraczające 15 m/s występują przez ponad 200 dni w roku.

Świat roślinny.

Antarktyda jest lodową pustynią. Jedynie na niewielkich, nie pokrytych lodem, nadmor-skich. skrawkach lądu występuje bardzo skąpa roślinność złożona głównie z mchów (90 gat.), porostów (300 gat.), grzybów i glonów oraz tylko 2. gatunków zielnych roślin kwiatowych: tra-wy – śmiałek antarktyczny (Deschampsia antarctica) i Colobanthus (z rodziny goździko-watych).

Świat zwierzęcy.

Pod względem zoogeograficznym Antarktyda należy do krainy antarktycznej. Cechuje ją niewielka różnorodność i niewiele gatunków endemicznych. Surowy klimat powoduje, że na Antarktydzie nie występują zmiennociepłe płazy i gady. Zamieszkuje tu 16 gatunków ptaków: mewy, wydrzyki, warcabniki, pingwiny (maskowy, białobrewy, królewski, antarktyczny, skocz, pingwin cesarski, pingwin Adeli), albatrosy (wędrowne i czarnobrewe), petrele (śnieżny i antarktyczny) oraz morskie ssaki , w tym 4 endemiczne gatunki fok: foka Rossa, foka Weddella, foka krabojad i lampart morski. Inne ssaki morskie to: słoń morski i uchatka antarktyczna (kotik). Podstawowe pożywienia fok, pingwinów, ryb oraz wielorybów stanowi skorupiak – kryl. W wodach antarktycznych występuje wiele gatunków ryb – w tym osobliwe ryby białokrwiste.

Ochrona przyrody

W 1924 r. ochroną objęte zostały wyspy należące do Francji: św. Pawła, Amsterdam, Wyspy Corteza i Wyspy Kergulena, a w 1934 r. Nowa Zelandia ustanowiła rezerwat na wyspie Auckland. W 1980 r. podpisana została konwencja o zachowaniu żywych zasobów morskich Antarktyki. Kontynent nie posiada żadnego formalnego statusu chronionego ale nienaru-szalność środowiska przyrodniczego zadeklarowana i zagwarantowana została już w roku 1959 Zasadami ochrony fauny i flory Antarktyki uchwalonymi przez Naukowy Komitet Badań Antarktyki (SCAR) w 1962 r. Od 1998 r. powołano 19 miejsc specjalnie chronionych (SPA – Specially Protected Areas) oraz 35 miejsc specjalnych zainteresowań naukowych (SSSI – Sites of Special Scientific Interestet)

• Rezerwat Macquarie wyspy na podmorskim wzniesieniu – UNESCO 1997

• Rezerwat Heard and McDonald Islands – ekosystem wysp - UNESCO 1997

• Rezerwat Auckland Islands – największy i najstarszy obszar chroniony

• Rezerwat Bouvetoya – wulkaniczna wysepka: gniazdowanie ptactwa

ROŚLINNOŚĆ I ŚWIAT ZWIERZĘCY

Usnea antarctica, porost występujący na Antarktydzie Pingwinisko na Wyspie Króla Jerzego

Foka Weddella (Leptonochotes weddeli)

Młode słonie morskie (Mirounga leonina)

Młody słoń morski (Mirounga leonina)

Foka Weddella (Leptonochotes weddeli)

Pingwin białobrewy (Pygoscelis papua) z młodymiPingwin białobrewy (Pygoscelis papua)

W strefie orogenu Arctowskiego do dnia dzisiejszego zaznacza się działalność wulkaniczna wyrażona obecnością plejstoceńskich i holoceńskich stożków wulkanicznych od Morza Rossa po Cieśninę Drake'a. Współcześnie czynne są na Antarktydzie wulkany m.in. Erebus i Deception

Deception Island (Zwodnicza Wyspa) to wyspa w kształcie podkowy, będąca wierzchołkiem wulkanu w archipelagu Szetlandów Południowych. Leży niedaleko południowego wybrzeża Wyspy Livingston w Cieśninie Bransfielda. Jej średnica wynosi około 15 km i zajmuje powierz-chnię 98,5 km², wznosząc się w najwyższym punkcie przy Mont Pond na wysokość 539 m n.p.m. Ponad 57% wyspy jest pokryta przez lodowiec. Zaokrąglona skalna krawędź wyspy otwarta jest na południu w stronę morza. Jej wnętrze było wykorzystywane przez łowców fok i wielorybów jako naturalny port utworzony w wielkiej, wypełnionej wodą kalderze wulkanu. Prowadzi do niego wąski, 200 metrowy przesmyk Neptune's Bellow, niewidoczny z daleka (stąd nazwa Zwodnicza Wyspa). Ściany wulkanu otaczające zatokę sięgają 500 m wysokości, brzegi stanowią szerokie plaże z czarnym piaskiem wulkanicznym.

3Około 10 000 lat temu gwałtowny wybuch wulkanu wyrzucił ponad 30 km rozdrobnionych skał wyspy Deception. Szczyt wulkanu zapadł się tworząc kalderę Port Foster. Wulkan był szczególnie aktywny w XVIII i XIX wieku. Dwadzieścia największych wybuchów zdarzyło się podczas dwóch krótkich okresów: 1906-1910 i 1967-1970. W 1967 roku wulkan w Port Foster wznawiając swoją działalność, zarzucił stacje badawcze popiołem i pumeksem. Zniszczył wówczas stacje naukowe i naruszył obiekty pozostałe po wielorybnikach. Mimo ponownych erupcji pod koniec lat dziewięćdziesiątych na wyspie funkcjonowało kilka stacji naukowych: argentyńska, brytyjska i chilijska.

Działalność wulkanu jest monitorowana przez 5 stacji sejsmicznych, grawimetr, magne-tometr i urządzenie do pomiaru aktywności gazowej. System GPS rejestruje deformacje skorupy ziemskiej. Obszar wyspy Deception jest uważany za rejon wysokiego ryzyka zagro-żonego erupcją wulkaniczną.

Pierwszymi europejczykami, którzy dostrzegli wyspę w styczniu 1820 r. byli William Smith i Edward Bransfield. W tym samym roku wyspę odwiedził i nadał jej nazwę Nathaniel Palmer, amerykański łowca fok. Wpływając przez "the mouth of the Dragon into the spacious harbour" założył wewnątrz kaldery Port Foster w Pendulum Cove pierwszą bazę.

W trakcie wyprawy naukowej dowodzonej przez kapitana Henry Fostera w 1829 roku jej uczestnik porucznik Kendall wykreślił pierwszą mapę wyspy Deception.

Z początkiem XX wieku (1906-1912) wyspa była intensywnie eksploatowana jako baza łow-ców wielorybów. Masowe polowania na wieloryby pozostawiły na wyspie ślady działalności człowieka w postaci cmentarza (największy w Antarktyce), pieców do wytapiania tłuszczu wielorybiego oraz wielkich zbiorników na olej. Baza została opuszczona w 1931 roku kiedy ceny oleju wielorybiego spadły a międzynarodowy ruch wymusił zmniejszenie połowów wielorybów w tym rejonie. Pozostałe na wyspie ślady działalności wielorybników są dzisiaj chronione jako Antarctic Treaty Historic Site and Monument (HSM) Number 71.

Czynny wulkan jest dzisiaj również atrakcją turystyczną. Zwodnicza Wyspa znana jest z go-rących źródeł wypływających z wulkanicznego piasku. Zawijają tu prywatne jachty i statki wypoczynkowe, a turyści zażywają kąpieli w ciepłych wodach. Wyspa to jedno z atrakcyjnych naturalnych laboratoriów przyrody, gdzie współcześnie możemy śledzić zjawiska towarzyszące działalności czynnego wulkanu.

ANTARKTYCZNE WULKANY

Nowy stożek pasożytniczy w kalderze Deceptionwyrastający spod pokrywy lodowej

Zniszczone zabudowania polarnej stacji brytyjskiejw kalderze wulkanu Deception

Zbiorniki na olej wielorybi na wyspie Deception Piec do wytapiania tłuszczu wielorybiegona wyspie Deception

Podgrzana woda morska w kalderze wulkanu Deception

Wulkaniczne osady wyspy Deception

Netpunes Bellows prowadzące do wnętrza kalderywulkanu Deception

Turystyczny statek w kalderze (Port ) wulkanu DeceptionFoster

A n t a r k t y d a

W s c h o d n i a

Anta rk tyda

Zachodn ia

TARCZAPREKAMBRYJSKA

LodowiecSzelfowyRonne-

-Filchnera

G ó r y E l l s w o r t h a

L o d o w i e cS z e l f o w y

R o s s a

Z i e m i a K r ó l o w e j M a u d

a s e k l i W a i

m e i Z

M o r z eW e d d e l l a

O C E A N A T L A N T Y C K I

O C

E A

N S P O

K O J N Y

I K

S J

Y D

N I N

A E

C O

M o r z e R o s s a

Gaussberg

BIEGUNPOŁUDNIOWY

Ziem

ia Mary Byrd

Półwysep AntarktycznyZiemia Palmera

ahtrowsll

E aimei

Z

Erebus

irot

kiW ai

meiZ

Ziemia Ederby

wóstaoC aimei

Z

Gó

ry

Tr

an

s

an

ta

rk

ty

cz

ne

Lodowiec Szelfowy Amery'ego

.dP ydnaltezS

anesuahsgnileB ezro

M

Morze A

mudsena

Deception

© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999

Skala 1 : 25 000 000

orogen Arctowskiego ( orogen andyjskiAntarktandy) -

orogen Ellswortha

orogen Borchgrevinka

orogen Rossa

Antarktyda Zachodnia

dolny dewon - jura

górny proteozoik i dolny paleozoik

prekambr

Antarktyda Wschodnia

stożki wulkaniczne

Oprac. Marek Doktor

tarcze prekambryjskie

orogeny paleozoiczne

orogeny mezozoiczne

REKONSTRUKCJA SUPERKONTYNENTUGONDWANA W PÓŹNEJ JURZE,

OKOŁO 160 MLN LAT TEMU

A f r y k a

A m e r y k aP o ł u d n i o w a

A u s t r a l i aA n t a r k t y d a

I n d i e

Malachitowe okruszcowanie law poduszkowych

Eoceńskie osady deltowe na wyspie Seymour (Marambio) Lawy wulkaniczne orogenuandyjskiego na zachodnimwybrzeżu PółwyspuAntarktycznego (ParadiseHarbourn)

Osady eoceńskie na pozbawionej lodowcówwyspie Seymour (Marambio) na Morzu Weddella

Zlepy muszlowe (Cucullaearaea) w eoceńskich osadachwyspy Marambio

Pod względem geologicznym Antarktydę dzielimy na Antar-ktydę Wschodnią i Antarktydę Zachodnią. Wszystkie utwory budujące Antarktydę znajdują swoje odpowiedniki na dzisiej-szych kontynentach (w Australii, w Indiach, Afryce, oraz Ameryce Południowej) wchodzących w przeszłości geologicznej w skład jednego wielkiego kontynentu zwanego Gondwaną, do którego należała również Antarktyda

Antarktyda Wschodnia - to prekambryjska tarcza krystaliczna zbudowana ze skał silnie zmetamorfizowanych wieku archaicz-nego i staropaleozoicznego przykryta klastyczną pokrywą skał wieku paleozoicznego. Zachodnie obrzeżenie tarczy tworzą osady platformy paleozoiczno-mezozoicznej (karbon-jura) intrudowane w jurze dajkami i silami dolerytów. Tarcza wschodnioantarktyczna znajduje swoje odpowiedniki w tarczach krystalicznych i pokry-wach osadowych Afryki Południowej, Ameryki Południowej, Indii i Australii.

Antarktyda Zachodnia - budują ją orogeny stanowiące kolejne etapy rozwoju geosynkliny gondwańskiej:

Orogen Rossa, sfałdowany w ordowiku, zbudowany ze skał osadowych pochodzenia morskiego, słabo zmetamorfizowanych (górny prekambr – kambr) oraz wulkanitów, intrudowanych w or-dowiku granitami.

Orogen Borchgrevinka, sfałdowany w dewonie i dolnym karbo-nie, zbudowany z wulkanitów i skał osadowych (środkowy kambr – ordowik), intrudowanych w dewonie i karbonie granitami.

Orogen Ellswortha, sfałdowany na granicy triasu i jury, zbudo-wany z grubego kompleksu skał detrytycznych i węglanowych z fauną, (prekambr – dewon).

Orogen andyjski = Orogen Arctowskiego = Antarktandy. Od strony Oceanu Spokojnego zbudowany jest ze skał metamorficz-nch wieku dolnopaleozoicznego, fliszopodobnych utworów kla-stycznych (karbon-trias) i jurajskich osadów lądowych z florą paprociową oraz kwaśnych wulkanitów, a także z płytkomorskich osadów jurajsko-kredowych z wylewami skał zasadowych i paleo-geńskich law bazaltowych i andezytowych z piroklastykami.

Od strony zachodniej Półwysep Antarktyczny, oraz archipelag Szetlandów Południowych zbudowany jest z trzeciorzędowych osadów morsko-lodowcowych i wulkanitów ze śladami trzech kolejnych zlodowaceń.

Od strony wschodniej Półwysep Antarktyczny tworzą morskie osady górnokredowe z fauną amonitów, deltowe osady paleocenu z florą lądową oraz oligoceńskie osady z licznymi szczątkami fauny przykryte grubymi pokrywami law bazaltowych ze zlepień-cami wieku mioceńsko-plioceńskiego.

Trzeciorzędowe osady klastyczno wulkaniczne koło polskiej stacji polarnejna Wyspie Króla Jerzego

BUDOWA GEOLOGICZNA

BADANIA NAUKOWE

W. Macquarie

W. Amsterdam

W-y Kerguelena

W-y Crozeta

W-y Księcia Edwarda

W Gough

Wielki Murt Wall)(Grea

Wielki Mur(Great Wall)

Presidente Eduardo FreiPresidente Eduardo Frei

Belingshausen

Artigas

King Sejong

Jubany

Arctowski

CommandanteFerraz

ogezreJ alórK apsy

W

anosleN apsyW

9090

8080

7070

6060

5050

4040

100100

110110

120120

130130

140140

150150 160160 170170 180180 170170 160160 150150 140140

130130

120120

110110

100100

9090

8080

7070

6060

5050

40403030202010103030 2020 1010 00

8080

8080

7070

7070

6060

6060

Orcadas

Teniente Matienzo

Ellsworth

ShackletonShackleton

Belgrano II

Halley

Georg vonNeumayer

Sanae

Maitri

Nowołazarewskaja

SyowaMołodieżnaja

Dome Fuji

Sowietskaja

Mawson

ZhongshanDavis

Wostok

MirnyKomsomolskaja

Pionierskaja

Dobrowolski

Casey

Charcot

Dumont d'UrvilleLeningradskaja

McMurdoMcMurdo

Scott Base

Russkaja

Byrd

Eights

Amundsen-Scott

Little America V

Esperanza VicecomodoroMarambio

General Bernardo O'HigginsPrat

CapitánArturo PratCapitánArturo Prat

Palmer

skiWernadski

San Martin

Rothera

Argentyna

Chile

Francja

USA

Japonia

Niemcy

Wielka Brytania

Polska

RPA

Ukraina

RosjaAustralia

Nowa Zelandia

Brazylia

Chiny Korea Pd.

Bird Island

Signy

C. Hallet

stacje naukowe dzia³aj¹ce obecnie stacje antarktyczne dzia³aj¹ce w latach 1957 - 1995

wyprawy naukowe w g³¹b Antarktydy

V.Fusch Bryt. WspólnotaE.Hillary 1957-1958A.Dralkin 1959-1960 ZSSRA.Havola, A.Crary 1960-1961 U.S.AJ.Léal 1965 ArgentynaM.Murayama 1967-1968 Japonia

Skala 1 : 20 000 000

Podczas III Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957-1958) 12 państw biorących udział w badaniach polarnych powołuje w 1958 roku SCAR (Scientiffic Committee on Antarctic Research). SCAR to organizacja pozarządowa koordynująca badania w Antarktyce i Subantrarktyce. W jej skład wchodzą przedstawiciele narodowych komitetów naukowych państw prowadzących czynne badania w Antarktyce poprzez posiadanie stacji naukowych (25 członków rzeczywistych) i 7 członków stowarzyszonych prowadzących bada-nia w ograniczonym zakresie. Polska jest członkiem rzeczywistym SCAR od 1978 r.

Na Antarktydzie funkcjonują 42 stałe stacje należące do 18 państw, z czego 35 znajduje się na kontynencie na południe od 60ºS, 2 stacje we wnętrzu kontynentu: Dome Fuji (Japonia) i Amundsen- -Scott (USA) i 11 stacji na Wyspie Króla Jerzego.

Od 1977 roku na wyspie Króla Jerzego, wchodzącej w skład archipelagu Szetlandów Południowych, w Zatoce Admiralicji, działa polska stacja antarktyczna im. Henryka Arctowskiego.

© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999 Oprac. Adam Krawczyk

Zniszczona przez pożar argentyńska stacjaAlmirante Brown

Grupa polarników brytyjskich na stacji Rotherana wyspie Adelajda

Argentyńska polarna stacja Esperanza

Chilijska stacja polarna Gonzalez Fidela

Polska stacja im. Henryka Arctowskiegona Wyspie Króla Jerzego

Niemiecki polarny statek badawczy Polarstern

Polska stacja polarna im. Henryka Arctowskiegona Wyspie Króla Jerzego

Brytyjska stacja polarna Rothera na wyspie Adelajda Brytyjska stacja polarna Rothera na wyspie Adelajda

1897-1899: udział Henryka Arctowskiego (jako kierownika naukowego) i Antoniego Bolesława Dobrowolskiego (jako członka załogi) w belgijskiej Wyprawie Antarktycznej na statku Belgica pod dowództwem kpt. Adriana de Gerlache de Gomery.Obszar badań: Antarktyka Zachodnia, archipelagi Szetlandów Południowych i Palmera. Pierwsze zimowanie na Antarktydzie.

1958/1959: pierwsza wyprawa antarktyczna pod polskim sztandarem. Kierownik: Wojciech Krzemiński.Otwarcie Stacji Naukowej PAN im. A. B. Dobrowolskiego w Oazie Bungera w Antarktydzie Wschodniej. Badania naukowe: geofizyka, geomorfologia, glacjologia.

1965-1974: udział polskich naukowców w radzieckich wyprawach antarktycznych na stacje „Mirnyj” i „Mołodiożnaja” w Antarktydzie Wschodniej. Badania meteorologiczne, geofizyczne i biologiczne.

1975/1976: morska wyprawa badawcza do Zachodniej Antarktyki zorganizowana przez Polską Akademię Nauk (Warszawa) i Morski Instytut Rybacki (Gdynia).Kierownicy: S. Rakusa-Suszczewski (PAN) i D. Dutkiewicz (MIR).Cel badań: rozpoznanie występowania i warunków eksploatacyjnych kryla.

1977: otwarcie Stacji Naukowej PAN im. H. Arctowskiego na Wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych. Kierownik wyprawy: Stanisław Rakusa-Suszczewski.Od 1977 r. stacja pracuje w cyklu całorocznym.Główne kierunki badań: meteorologia i klimatologia, biologia morza i lądu (kierownik: S. Rakusa-Suszczewski), geologia i paleontologia (kierownik: K. Birkenmajer, główni uczestnicy: A. Gaździcki, R. Gradziński, S. J. Porębski, A. K. Tokarski), botanika (kier. M. A. Olech).

1978/1979: druga wyprawa PAN do Stacji im. A. B. Dobrowolskiego (oaza Bungera, Antarktyda Wschodnia). Kierownik W. Krzemiński. Badania w zakresie geofizyki, geodezji i topografii, glacjologii, geomorfologii.

1979-1991: cykl 4. morskich i lądowych wypraw geodynamicznych PAN do Antarktyki Zachodniej. Kierownik wypraw: Aleksander Guterch.Główne kierunki badań: rozpoznanie struktury litosfery metodami sejsmiki refleksyjnej i refrakcyjnej (kierownik: A. Guterch), geologia i paleontologia (kierownik: K. Birkenmajer, główni uczestnicy M. Doktor, A. Gaździcki, A. K. Tokarski)

1985-1994: cztery argentyńsko-polskie wyprawy do wysp Seymour i Cockburn, pn.-wsch. część Półwyspu Antarktycznego.Badania geologiczne i paleontologiczne – główni polscy uczestnicy M. Doktor, A. Gaździcki, S. J. Porębski.

1994: Wyspa Króla Jerzego (Szetlandy Południowe, Antarktyka Zachodnia).Polsko-brazylijski projekt badań trzeciorzędowych zlodowaceń Antarktydy (kierownictwo: K. Birkenmajer, Polska i A. C. Rocha-Campos, Brazylia).

2000/2001 – 2008/2009 : nowy cykl badań geologicznych (kier. K. Birkenmajer i K. P. Krajewski) na wyspie Króla Jerzego (archipelag Szetlandów Południowych, Antarktyda Zachodnia).Studium sukcesji wulkanicznej oraz zlodowaceń trzeciorzędowych Antarktydy Zachodniej.

KALENDARIUM POLSKIEJ DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ W ANTARKTYCE

Profesor Krzysztof Birkenmajerw bazie Almirante Brown

Polska grupa geologiczno paleontologicznana Wyspie Króla Jerzego

Laboratoria biologiczne polskiej stacji H. Arctowskiego, koło „polskiej latarni morskiej”

Polsko-argentyńska grupa geologówna wyspie Seymour (Marambio)

Profesor Krzysztof Birkenmajer w trakcieprac terenowych w Paradise Harbourna Półwyspie Antarktycznym

Polski polarnik w terenie