anabase sto oros bentou - petrarkhes

81

Upload: anastasia-boul

Post on 26-Oct-2015

36 views

Category:

Documents


1 download

DESCRIPTION

Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

TRANSCRIPT

Page 1: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 2: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 3: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η Α Ν Α Β Α Σ Η Σ Τ Ο Ο Ρ Ο Σ Β Ε Ν Τ Ο Υ

Page 4: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

ΠΛΊΝΙΟς Ο Π Ρ Ε Σ Β Τ Τ Ε Ρ Ο Σ : Περί της άρχαίας έλληνικης ζωγραφικής - 35ο βιβλίο της « Φυσικής 'Ιστορίας »

Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Τ Σ Α Ρ Ο Τ Χ Η Σ : 'Ανάμεσα σέ 'Ανατολή και Δύση - Πέντε κείμενα Ν Ι Κ Ο Λ Α Σ Κ Α Λ Α Σ : Ή τέχνη την εποχή τής διακύβευσης FRANCIS BACON - DAVID SYLVESTER: Ή ωμότητα των πραγμάτων. Συζητήσεις MARCEL DUCHAMP - PIERRE CABANNE : Ό μηχανικός του χαμένου χρόνου. Συζητήσεις (με

κείμενα των Α. Breton, Ν. Κάλας, Octavio Paz, Jasper Johns, John Cage, R. Hamilton, R.

Lehel, R. Rauschenherg, κ.à.)

Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Κ Ο Τ Ν Ε Λ Λ Η Σ : Λιμναία 'Οδύσσεια - Κείμενα και συνεντεύξεις (με nQokyyo τοϋ

RudiFuchs) JUNICHIRO ΤΑΝΕΑΚΙ : To έγκώμιο της σκιάς BENVENUTO CELLINI : Ή ζωή του Μπενβενοΰτο Τσελλίνι, Φλωρεντινού, ιστορημένη

από τον ιδιο GUSTAVE COURBET : 'Επιστολή προς τον 'Υπουργό Καλών Τεχνών, 23 'Ιουνίου 1870 PIERRE CABANNE : Ποιός σκότωσε τον Βαν Γκόγκ ; Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Χ Α Τ Ζ Η Μ Ι Χ Α Λ Η Σ : Σταυροδρόμια - 1 4 κείμενα άπό τα Άρχεϊα τοί) 'Εργαστηρίου

σχεδίων και εικόνων σέ κρίση (κείμενα γιά τη ζωγραφική και την τέχνη )

Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Κ Α Π Ρ Α Λ Ο Σ : Αυτοβιογραφία (επιμέλεια-συμπληρωματικά Σονλης Καπράλου)

57 κείμενα για τή Ν Ι Κ Η Κ Α Ρ Α Γ Α Τ Σ Η (Α "Εμπειρίκος, Γ. Τσαρούχης, Ε. Βακαλό, Γ. Π.

Σαββίδης, Α Φασιανός, Γ. Μανσυσάκης, Α Ξνδης, Μ. Καλλιγάς, Τ. Σπητερης, Α

Αεληβορριας, Α Καρακατσάνη, Α Λεβίδης, Σ. Πασχάλης, Θ. XaτζόπσυL·ς, Μ Μουν-

τές κ. α.)

Μ Α Ρ Ι Ν Ο Σ Κ Α Λ Λ Ι Γ Α Σ : Τεχνοκριτικά 1937-1982 (εισαγ. Α Δεληβορρια - συνεκδ. με Μουσείο

Μπενάκη )

ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ : Ό καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο άπό τόν 19ο στον 21ο αιώνα

RODIN, AUGUSTE : Διαθήκη Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ι Δ Η Σ : Άρχαιοκαπηλία και εμπόριο άρχαιοτήτων - Μουσεία,

έμποροι τέχνης, οίκοι δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές Μ. HEIDEGGER - Μ. SCHAPIRO - J. DERRIDA : Τά παπούτσια του Βάν Γκόγκ LUN PEARS : To πορτρέτο

HENRI MICHAUX : 'Ονειροπολώντας με άφετηρία αινιγματικές εικόνες

ΣΕΙΡΑ «ΔΙΑΡΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑ»

Ν. SEROTA : 'Εμπειρία ή ερμηνεία - Τό δίλημμα των μουσείων μοντέρνας τέχνης Ε. Η. GOMBRICH: Σκιαί Έρριμμέναι - Ή σκιά στή ζωγραφική της 'Αναγέννησης JOHN BOARDMAN : Ό Μέγας Θεός Πάν - Ή επιβίωση μιας εικόνας Α Γ Α Π Η Κ Α Ρ Α Κ Α Τ Σ Α Ν Η : Παλινωδία για τή Μονη Δαφνίου WANG WEL : Κείμενα περι ζωγραφικής: Ή δωρεά τοϋ τοπίου - Το μυστικό της ζωγραφικής ΕΙΚΩΝ ΚΑΙ Λ Ο Γ Ο Σ : "Εξι βυζαντινές περιγραφές έργων τέχνης σε πεζό και ποιητικό λόγο Π Ε Τ Ρ Α Ρ Χ Η Σ : Ή ανάβαση στο ορος Βεντού ΑΓΑΠΗ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ : Μία τυχαία συνάντηση με τον Διονύσιο εκ Φονρνά που καταλήγει

σε περιδιάβαση στον 13ο αιώνα και τον Μανουηλ Πανσέλψο

Ετοιμάζονται DAVID BATCHELOR : Χρωμοφοβία ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΑΛΑΣ : Υπερρεαλισμός και ιστορικό γίγνεσθαι JOHN RUSKIN : Ό χαρακτήρας τοϋ γοτθικοϋ

Page 5: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗς

Η Α Ν Α Β Α Σ Η

ΣΤΟ

Ο Ρ Ο Σ Β Ε Ν Τ Ο Υ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

JÉRÔME VÉRAIN

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α Γ Ρ Α

Page 6: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Τίτλος πρωτοτύπου : « La lettera del Ventos » άπο τα Familianim Rerum Libri, IV, 1

ISBN 978 - 960 - 325 - 728 - 8

> Jérôme Vérain: Εισαγωγή και « Ή ζωή του Πετράρχη» Mille et une nuits, département de la Librairie Arthème Fayard, 2001

για την ελληνική ^δοση

' 2008, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε. Ζωοδόχου Πηγης 99, 114 73 'Αθήνα Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649 http : // www.agra.gr - e-mail : [email protected]

Page 7: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Σημείωμα της μεταφράστριας

9

JÉRÔME VÉRAIN

Εισαγωγή

Στον ανάλαφρο άερα των κορυφών

13

Π Ε Τ Ρ Α Ρ Χ Η Σ

Ή ανάβαση στο δρος Βεντού

2 7

Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο

ΝΊΚΟς ΔΑςΚΑΛΟΘΑΝΑςΗς

Πετράρχης καΐ Posteritati

47

JÉRÔME VÉRAIN

Ή ζωή του Πετράρχη

63

Page 8: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 9: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α Τ Η Σ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Τ Ρ Ι Α Σ

Σ ΤΗΝ ΠΕΡΊΦΗΜΗ ΕΠΙΣΤΟΛΉ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ πον

άποπειραθήκαμε νά αποδώσουμε ατά ελληνικά, Α-

ναγνωρίζουμε δυο απο τα πλέον σημαντικά θέματα του

θεολογικού φαντασιακοϋ, με χαρακτήρα αλληγορικό,

μυητικό και ηθικό : το ταξίδι και την άνάβαση στο δ-

ρος, Γιά την ίουδαιοχριστιανική παράδοση, δπως και

γι' αυτήν άλλων ανατολικών θρησκειών, το ταξίδι συμ-

βολίζει τήν άναζήτηση της ευτυχίας, της αλήθειας και

της αιωνιότητας, ενώ ή άνάβαση στο δρος συμβολίζει

τήν άναζήτηση της θείας χάρης, Στή λογοτεχνία τά θέ-

ματα αυτά άγαπήθηκαν άπό τους ποιητές δλων τών ε-

ποχών και εξυφαίνονται μέσα απο εννοιες αρθρωμένες

άντιθετικά : τά νψηλά δρη και οι κορυφές τους ορθώ-

νουν τδ θεόρατο και θεϊκδ ϋψος τους πάνω άπό βά-

ραθρα, γκρεμούς, χαράδρες, δηλαδή « κοιλάδες δακρύ-

ων», δπου ελλοχεύει ή καταστροφτή, ενώ οι δύσβατοι

άλλα θεοβάδιστοι δρόμοι φέρνουν τδν πιστό πιο κοντά

στή σωτηρία, ^Η δυτική λογοτεχνική παράδοση είναι

γεμάτη άπό δρόμους « σκολισνς », στενωπούς, ανηφο-

ριές και κατηφοριές, μυστικούς λαβύρινθους και προ-

βληματικούς μονόδρομους, πού συμβολίζουν τήν ανύ-

ψωση ή τήν κατάρρευση σε επίπεδο ηθικό, κι ακόμη,

σε πιο πρόσφατους καιρούς, σε επίπεδο ψυχολογικό και

κοινωνικό.

Page 10: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Ό Nicholas Mann^, ενας άπό τους σημαντικότερους σύγχρονους μελετητές του Πετράρχη, σε μια διεξοδική ανάλυση της επιστολής υπογραμμίζει την πολλαπλή ση-μασία του ταξιδιού τόσο στη ζωή του ποιητή, δσο και στο εργο του: δ πολυταξιδεμένος Πετράρχης, πέρα άπό τις πλούσιες ταξιδιωτικές εμπειρίες του, είχε βρει στο ταξίδι ενα μείζον θέμχχ γιά νά εκφράσει τις πνευμα-τικές ανησυχίες του, και γνώριζε καλά τη σχετική λο-γοτεχνική παράδοση, τήν οποία μάλιστα εμπλούτισε γράφοντας το 1358 ενα Όδοιπορι,κό ( Itinerarium) στήν

'Ιερουσαλήμ τήν οποία δμως δέν είχε επισκεφθεί. 'Άλ-λωστε προς το τέλος τής ζωής τσν τον ενδιέφεραν πε-ρισσότερο τά ταξίδια «μέσα άπό τά βιβλία καΐ τή φαντασία », όπως γράφει σε μιά επιστολή του. Φαίνε-ται ωστόσο πώς ενα άπό τά αγαπημένα «ταξιδιω-τικά » του θέματα ήταν το σταυροδρόμι, το « bivium » -πού σύμφωνα με τον Πυθαγόρα συμβόλιζε με το δι-χαλωτό σχήμα του τό γράμμα Υ-, θέμα σχετικό μέ το μύθο του ''Ηρακλή πού δ Πετράρχης γνώριζε άπό τον Κικέρωνα.

Σύμφωνα μέ τον Νικόλας Μάνν, τό κείμενο τής ε-πιστολής γιά τήν άνάβαση στο δρος Βεντού είναι μιά imitatio του μυητικού ταξιδιού προς τήν άληθινή πίστη πού επιχειρεί δ "Αγιος Αυγουστίνος στις Έξομολογ-ή-σεις, άλλά και μιά άλληγορία γιά τό ταξίδι του στή Ρώμη, τό Πάσχα του 1341, δπου πήγε γιά νά παραλά-βει τό δάφνινο στεφάνι του, δηλαδή τήν ύψιστη τιμη-

1. Nicholas Mann, Pétrarque ou la connaissance de soi, Arnaud Tripet, Champion, ϋοαρίσι 2004.

Page 11: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

ηκη διάκριση για εναν ποιητή που ο ΐδίος είχε επιδίώ-ξει, ίσως δχι χωρίς αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήμα-τα. Είναι χαρακτηριστικό δτι στο σώμα των επιστο-λών του προς τους οικείους, τών Familiares, ο Πετράρ-χης ενέταξε τήν επιστολή γιά τήν ανάβαση στο δρος Βεντού κοντά σ^εκείνην γιά τήν άπονομή του δάφνινου στεφάνου του στή Ρώμη,

Στήν επιστολή γιά τήν άνάβαση στο δρος Βεντου δ Πετράρχης ενορχηστρώνει ενα υλικό άπό λέξεις φορτι-σμένες συμβολικά γιά άντίθετες εννοιες του χώρου, που άπεικονίζουν τή βαθύτερη άνησυχία του καΐ τους δι-χασμούς του. Μιά Ιδεώδης μετάφραση της επιστολής του Πετράρχη γιά τήν άνάβαση στο δρος Βεντού θά επρεπε νά λάβει ύπόχρη άνάλογα κείμενα και λέξεις πού χρησιμοποιήθηκαν, σε επίπεδο συμβολικά και άλληγο-ρικό, άπο νεοέλληνες ποιητές, ευφάνταστους οδοιπόρους πού άναζήτησαν τά ύψη -αναπόσπαστα άπο τά βάθη και τά βάραθρα-, και τήν άνάλαφρη, « άραιή » άτμύ-σφαιρα τών βουνών, τον « ιερό αέρα » κατά τον Σολω-μό, στή μετάφρασή του μιάς ώδής του Πετράρχη, ή τά «αιθέρια μαγεμένα» κατά τον Μαρίνο Σίγουρο, εναν άλλο μεταφραστή του στά ελληνικά.^ Πολύ πιο προ-βληματική είναι ή άπόδοση στά ελληνικά τών ρητορι-κών παιχνιδιών του Πετράρχη με τήν πολυσημία τών λέξεων : ή ίδια ή ονομασία του δρους Βεντού, Ventosum, είναι πολλαπλή και σημαίνει τή φυσική κατάσταση της

1. Γιά τΙς μεταφράσεις του Πετράρχη στά ελληνικά βλ. Ζώζη Ζωγραφιδου, Ή παρουσία της Ιταλικής λογοτεχνίας στην 'Ελλά-δα, 1900-1997, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999.

Page 12: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Εκθεσης στον άνεμο, αλλά καΐ το ηθικό παράπτωμα της έπαρσης, καθώς και το λογοτεχνικό ελάττωμα της κα-τάχρησης τον νφονς.

Φ Ρ Α Γ Κ Ι Σ Κ Η Α Μ Π Α Τ Ζ Ο Π Ο Υ Α Ο Τ

Page 13: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

JÉRÔME VÉRAIN

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Στον άνάλαφρο άέρα των κορυφών

ΟΠ Ε Τ Ρ Α Ρ Χ Η Σ σ υ ν έ λ α β ε τ η ν ι δ έ α να σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ -

σ ε ι τ η ν α λ λ η λ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ σ ε ε ν α ο μ ο ι ο γ ε ν έ ς o p u s

δ τ α ν α ν α κ ά λ υ ψ ε ε ν α χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ω ν "Επιστολών τ ο υ

Κ ι κ έ ρ ω ν α σ τ ή Β ε ρ ό ν α τ ό 1 3 4 5 . Ή ε ρ γ α σ ί α α ύ τ η τ ο ν

α π α σ χ ό λ η σ ε π ο λ λ ά χ ρ ό ν ι α , α π ό τ ό 1 3 5 9 ε ω ς τ ό

1 3 6 6 . Τ ό τ ε τ ό σύνολο π η ρ ε τ η σ χ ε δ ό ν ό ρ ι σ τ ι κ ή μ ο ρ φ ή

του .^

Ή επιθυμία του ποιητη, όπως παρατηρεί ό Nicho-las Mann δεν ήταν τόσο να βάλει τάξη σε ενα διά-σπαρτο αύτοβιογραφικό ύλικό, όσο νά κατασκευάσει μια εικόνα του έαυτοΰ του «εναρμονισμένη με τις προθέσεις του ». 'Όμως ή επιχείρηση αύτή ήταν σχε-δόν αδύνατη, κι ό λόγος βρίσκεται στις αντιφάσεις

1. 'Όπως ομολογεί ό ίδιος 6 Πετράρχης {Familiares, I, 1) , κατά την επεξεργασία της έκδοσης πολλές άπό τΙς επιστολές πού είχαν αποσταλεί παραλείφθηκαν, άλλες τροποποιήθηκαν και άλ-λες, τέλος, γράφτηκαν και μτυηκαν στο σύνολο αργότερα. Το σύν-ολο άποτελεϊται άπο 24 βιβλία με ^Επιστολές προς τους οικείους, άπο δπου προέρχεται το παρόν κείμενο (IV, 1 ), 17 βιβλία μέ ^Επι-στολές τον γήρατος {Seniles), 3 βιβλία ^Έμμετρων (Metricae) σε στίχους και 4 βιβλία Χωρίς παραλήπτη {Sine nomine).

2. Nicholas Mann, Pétrarque, Actes Sud, 1995.

Page 14: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

14 JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καΐ τον βαθύτερο διχασμό του Πετράρχη : από τή μια ήταν ή άγάττη του για τα βιβλία και τους ήρωες της κλασικής αρχαιότητας, ό θαυμασμός του μπροστά στο θέαμα της φύσης και ή λατρεία του για τή Γυναί-κα \ κι από τήν άλλη ή απόφαση του να άφοσιωθεΐ στις αληθινές χριστιανικές άρετές δηλαδή να πά-ρει άποστάσεις άπό τήν ειδωλολατρική κουλτούρα, τις γήινες ματαιότητες και τις χάρες της σάρκας. Πώς λοιπόν μπορούσε να ελπίζει δτι θα κατόρθω-νε να δώσει συγκρότηση κι ενότητα σ' αύτό τό τόσο (( σύνθετο εγώ » ετσι καθώς ήταν μοιρασμένο ανά-μεσα στό άνθρώπινο και τό θειο, τόν ούμανισμό και τόν σχολαστικισμό, τήν περισυλλογή και τήν άσκη-ση, τα (( υλικά » και τα (( άυλα », τό (( εδώ κάτω » και τό (( εκεί ψηλά » ; 'Όμως, σύμφωνα με τόν Νίκολας Μάνν, αύτή ακριβώς ή προσπάθειά του να ανασυγ-κροτήσει μια διασπασμένη προσωπικότητα, ενα (( ε-γώ διάχυτο και σε συνεχή εξέλιξη [ . . . ] , κοιταγμέ-νο μέσα άπό τόσα πρίσματα ώστε να είναι σχεδόν καλειδοσκοπικό », είναι πού καθίστα τόσο ενδιαφέ-ρουσες τις "Επιστολές του Πετράρχη : στα εργα του Triorifi και Secretum meum^ άλλα δχι λ ιγότερο και

1. Ή λατρεία αύτή, πού εκφράζεται στο πρόσωπο της Λάου-ρας, μας κάνει να άναρωτιόμαστε αν ή ίδια ή Λάουρα ήταν πράγ-ματι ενας μεγάλος έρωτας ή απλώς ενα λογοτεχνικά πρότυπο, ή και τα δύο.

2. 'Ιδιαίτερα αισθητή μετά τό 1343, χρονιά της εισόδου του αδελφού του Γεράρδου σε μοναστήρι, και κυρίως μετά τό 1348, χρονιά του θανάτου της Λάουρας.

3. Nicholas Mann, Pétrarque, ο.π.

Page 15: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 15

στα άλλα, δεν παύει να εκθέτει τό πρόβλημα της δυα-δικότητας των επιθυμιών του, και μάλιστα ώς πρό-βλημα χωρίς επίλυση : (( Μια μάχη λυσσασμένη και με αβέβαιη έκβαση δίνεται άκόμη στο πεδίο των λογισμών μου, κι άγνωστο ποιός άπ' τους δυο εαυτούς μου θά 'ναι νικητής ».

Ή επιστολή πού δημοσιεύουμε εδώ, μια άπο τις πιο φημισμένες της συλλογής z&vFamiliares^ πού καθόλου δεν γράφτηκε (( μονομιάς και άπροσχεδίαστα », δπως ισχυρίζεται ό συγγραφέας, ξαναδουλεύτηκε ή γρά-φτηκε εξ ολοκλήρου με μεγάλη προσοχή, δπως και άλλες επιστολές, πολύ μετά την ήμερομηνία πού φέ-ρει. "Αλλωστε ή άνάβαση στην όποια αναφέρεται ισως ποτε δεν πραγματοποιήθηκε. ^ Δεν θά επρεπε να υπο-κύψουμε στον πειρασμό και να θεωρήσουμε δτι ή άνά-βαση του Πετράρχη στο « Άνεμόεν » δρος τον καθί-στα πρόδρομο του Rousseau, κι αργότερα του Cha-teaubriand, του Musset ή του Dumas και δλων εκεί-νων πού επεχείρησαν εκδρομές στις 'Άλπεις, ή άκόμη του Vigny πού διέσχισε τα Πυρηναία, του Gautier ^

1. Χωρίς νά μπαίνουμε σέ λεπτομέρειες, μπορούμε να ση-μειώσουμε οτι για να πάει κάνεις άπο τή Μαλωσεν στην κορφή του ορούς Βεντού και να επιστρέψει πρέπει συνολικά νά διανύσει περίπου σαράντα χιλιόμετρα, μεγάλο μέρος των οποίων είναι σέ δρόμο άνώμαλο στο βουνό. Άκόμη κι ενας ασκημένος ορειβάτης θά 'ταν υπερήφανος αν τό κατάφερνε αύτο σέ μια μέρα.

2. Les vacances de lundi, Champ Vallon, 1994. Ή εισαγωγή του Sylvain Jouty δίνει χρήσιμες άναφορές σχετικά με τή μόδα των ταξιδιωτικών άφηγήσεων, κυρίως από αναβάσεις στα βουνά, μετά τό 1750.

Page 16: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

6 JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πού ανέβηκε το Μον Μπλάν ή το Σερβέν : μια τέτοια ερμηνεία είναι εύκολη άλλα δεν μας οδηγεί πουθενά, και έλάχιστη σχέση εχει με την εικόνα των μάταιων περιπλανήσεων του ήρωα στο επεισόδιο. Διότι εδώ, σε αντίθεση με τις ταξιδιωτικές αφηγήσεις της ρο-μαντικής εποχής, δεν εχουμε καμιά πραγματική πε-ριγραφή της περιοχής : αν εξαιρέσουμε κάποιες σύν-τομες αναφορές στο « άνεμοδαρμένο )) δρος, στους βά-τους και στις πέτρες πού είχαν άλλοτε ξεσκίσει το σώμα και τα ροΰχα του γερο-βοσκοΰ, καμιά παρατή-ρηση άπτικής, ακουστικής ή όσφραντικής τάξης δεν ερχεται νά προσδώσει εστω και ελάχιστη διάσταση πραγματικότητας σ' αύτή τή « μάζα, τόσο πετρώδη και άπόκρημνη πού είναι σχεδόν αδιάβατη ». Τό δρος Βεντού εδώ είναι ενας πίνακας πού άπευθύνεται κα-θαρά στο μάτι, τό όποιο δμως καλείται άποκλειστικά να μας κάνει να αισθανθούμε τή μεγαλοπρέπεια τών βουνοκορφών και τών υψωμάτων. Πρόσθετη ένδειξη : ο αδελφός του Πετράρχη, ό Γεράρδος, πού δεν θά γίνει μοναχός παρά επτά χρόνια μετά τήν ύποτιθέμενη ή-μερομηνία τής άνάβασης, εμφανίζεται εδώ ως άπόλυ-τα αφοσιωμένος χριστιανός, πρόθυμος να ανεβεί τό (( απόκρημνο » μονοπάτι πού θα τον οδηγήσει στήν α-ληθινή εύτυχία : εδώ ό Πετράρχης του άποδίδει μια (( πρωτιά » καθαρά πλασματική, άσχετη με τή χρονο-λογική σειρά τών γεγονότων. Αύτό τό τέχνασμα της χρονολογικής πύκνωσης και του ήθελημένου αναχρο-νισμού μας δείχνει δτι δεν θά βρούμε τήν άλήθεια του κειμένου αν διαβάσουμε κατά γράμμα τήν αφήγηση : τό επεισόδιο της άνάβασης είναι ζωγραφισμένο με τα

Page 17: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 18

χρώματα ενος ονείρου, ενος οραματος έκτος χρονου, καΐ εν τέλει άποδεικνύεται μυθοπλασία. ̂

Ό Πετράρχης στην επιστολή εγκαταλείπει ό ίδιος πολύ γρήγορα το πεδίο του αύστηρα ανεκδοτολογικού και του αύτοβιογραφικοΰ - ή παιδική ήλικία στήν εξ-ορία, ή νοσταλγία για τήν πατρική γη είναι σημεία φορτισμένα με συγκίνηση, άλλα εξαιρετικά σύντο-μα για ν' αναζητήσει σε τούτη τήν περιπέτεια της ανάβασης σημασίες ενός άλλου πεδίου, πού δεν είναι άλλο από εκείνο της άλληγορίας : ό "Αγιος Αύγουστί-νος, ό δάσκαλος του, είχε δανειστεί από τόν Κοϊντι-λιανό μια εξαιρετικά ολοκληρωμένη θεωρία της άλ-ληγορίας, σύμφωνα με τήν οποία κάθε άφήγηση πρέ-πει νά διαβάζεται και νά ερμηνεύεται σε τέσσερα επίπεδα :

1. τό «κυριολεκτικό» ή ((ιστορικό» επίπεδο, σί-γουρα τό λιγότερο σημαντικό*

2. τό (( άλληγορικό » ή (( τυπολογικό » επίπεδο, πού κατεξοχήν επιτρέπει νά συσχετίζουμε μια άφήγηση με μιαν άλλη : ετσι ή προδοσία του 'Ιούδα στήν Και-νή Διαθήκη άναπαριστα εκείνην του 'Ιούδα στήν Πα-λαιά. Σύμφωνα με αύτό τό επίπεδο ερμηνείας, θεω-ρούμε ώς προϋπόθεση ότι ή ιστορία επαναλαμβάνε-

ι . Τό δνειρο είναι ενας συνήθης τόπος στήν αρχαία λογοτεχνία, άρα γνωστός στον Πετράρχη. Ό "Αγιος Βερνάρδος αναγνώριζε σ' αύτό, μαζί με τα (( οράματα » καί τήν (( καθαρή σκέψη », μιαν απο τΙς αξιόπιστες οδούς της θείας αποκάλυψης.

2. Σ ε ένα περίφημο άπόσπασμα από τις 'Έμμετρες επιστολές^ ο Πετράρχης εκφράζει πάλι τή νοσταλγία του για τήν 'Ιταλία, τού-τη τή φορά άπό τήν κορφή του Μονζενέβρ ( Montgenèvre ).

Page 18: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

8 JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τοίΐ : εκείνο πού συμβαίνει εχει ηδη συμβεί. Στο επί-πεδο αύτό εύνοεϊται ιδιαίτερα ή λειτουργία του μετα-φορικού και του συμβολικοΰ, σύμφωνα με την οποία τα δντα και τά άντικείμενα άναπαριστοΰν κάτι πε-ρισσότερο άπο τον εαυτό τους : τά μέρη μιας πανο-πλίας μας παραπέμπουν στις χριστιανικές αρετές, τά ζώα είναι εμβλήματα προτερημάτων η ελαττωμά-των, κλπ.·

3. τό (( ηθικό » ή (( μεταφορικό » έπίπεδο, πού θά τό αναζητήσουμε περισσότερο στα αφηγηματικά στοι-χε ία. Τό επεισόδιο ενός άγώνα, γ ια παράδειγμα, σύμ-φωνα μ ε αύτό τό ερμηνευτικό κλε ιδ ί θα απεικονίζει την ψυχή πού καταδιώκεται "άπό τ ις ανταγωνιστικές δυνάμεις του Καλοΰ και του Κακοΰ : πρόκειται γ ια ενα παράδειγμα πού επανέρχεται τόσο συχνά στη με-σαιωνική λογοτεχνία, ώστε να καταντα πραγματικό στερεότυπο*

4. τό (( εσχατολογικό » ή (( αναγωγικό » έπίπεδο : ή αφήγηση άποκτα χαρακτήρα προφητικό και παρέχει ένδε ίξε ις γ ια τ ή μελλοντική τύχη της ψυχής.

Επιχειρώντας μια τέτοια πολυεπίπεδη ανάγνωση θα διαπιστώσουμε ότι οι αποστροφές πού ό Πετράρ-χης άπευθύνει κατ' εξακολούθηση στόν εαυτό του, στή διάρκεια της ανάβασης, άκολουθοΰν σέ εκπληκτικό βαθμό αύτήν ακριβώς τήν ερμηνευτική ιεραρχία.

Τα καθαρά αφηγηματικά στοιχεία, σέ μια ανά-γνωση σύμφωνα μέ τό Ιο έπίπεδο, δέν άπουσιάζουν : ό γερο-βοσκός, ή νωθρότητα του ίδιου κατά τήν ανά-βαση... 'Όμως ό Πετράρχης περνά πολύ γρήγορα (( άπό τά ύλικά στά άυλα )) : ή άνάβαση έξομοιώνεται

Page 19: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 20

με την αιώνια αναζήτηση του ύψιστου Άγαθοΰ, πού συλλαμβάνεται ώς άυλη κατηγορία. Και, σύμφωνα με την ανάγνωση στο 2ο επίπεδο, διαπιστώνουμε οτι ή εμπειρία αύτη δεν είναι κάτι πού συμβαίνει για πρώ-τη φορά : (( Αύτο πού δοκίμασες σήμερα τόσες φορές δσο σκαρφάλωνες ετούτο το βουνό, να ξέρεις δτι θα σου ξανασυμβεί, κι δχι μόνο σε σένα άλλα και σε άλ-λους πολλούς, δσο θα προσπαθείς να φτάσεις την άλη-θινή εύτυχία ».

Μετά από μια σύντομη επιστροφή στήν πραγμα-τικότητα (ή πανοραμική θέα, ή νοσταλγία για τήν

Ιταλία), 6 ποιητής στρέφεται πλέον προς τδ ((χρό-νο » και δχι πια προς τδ (( χώρο » : αύτα τα δέκα χρόνια πού κύλησαν άπδ τότε πού εγκατέλειψε τις σπουδές του στήν Μπολόνια, πώς πέρασαν ; Οι περι-πλανήσεις του στις πλάγιες του Βεντού, ό δισταγμός του να διαλέξει τον πιδ εύθύ άλλα πιδ δύσκολο δρόμο, συμβολίζουν αύτή τή φορά, σύμφωνα με τήν άνάγνω-ση στο 3ο επίπεδο, τήν άτολμία της ψυχής του : (( Μια μάχη λυσσασμένη και με άβέβαιη έκβαση δίνεται άκόμη στο πεδίο τών λογισμών μου, κι άγνωστο ποιός άπ' τούς δυο εαυτούς μου θά 'ναι νικητής ».

Τέλος, σύμφωνα με τδ 4ο επίπεδο άνάγνωσης, ό Πετράρχης στρέφεται πρδς τδ μέλλον και προοιωνί-ζεται τδν καλύτερο τρόπο για να άντιμετωπίσει τδν θάνατο και νά εξασφαλίσει τή σωτηρία του.

Ωστόσο, γ ια νά ήρεμήσε ι τήν άνήσυχη καρδιά του θα χρε ιαστε ί νά βάλει στή συνέχεια Ινα καθαρά θεα-τρικό επεισόδιο, πού ύποδηλώνει δτι ή πρόοδος γ ια τήν οποία μ ιλα ό άφηγητής δεν ήταν άρκετά ίκανο-

Page 20: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποιητική ( « χαιρόμουν για την πρόοδο μου, έκλαιγα για την άδυναμία μου, θλιβόμουν για τό άβέβαιο των ανθρώπινων πράξεων...»). 'Ώς εδώ ό Πετράρχης γράφει για γεγονότα πού ανήκουν στη σφαίρα του πραγματικού, άκόμη κι δταν μιλα για την ψυχική του κατάσταση ( (( είχα ξεχάσει, κατά κάποιον τρόπο, που βρισκόμουν...»)· δμως ξαφνικά στρέφεται στον κό-σμο των λέξεων στη λογοτεχνία, και ανοίγει στην τύχη τό αντίτυπο των ^Εξομολογήσεων του Αύγου-στίνου πού είχε μαζί του. ^ Έκεϊ πέφτει τυχαία σε μια φράση, ή οποία θα τον αποσπάσει οριστικά από τό θέαμα του τοπίου, πού τον είχε για λίγο απορρο-φήσει. Και τότε, ή κορυφή του βουνοΰ, πού είχε κατα-βάλει τόσες προσπάθειες για νά την ανεβεί, του φαί-νεται ξαφνικά άσήμαντη, «μόλις ίσαμε εναν πήχυ υψηλή », σε σύγκριση με τη ζωή του « εσώτερου έαυ-τοΰ » του, στήν οποία έχει τώρα βυθιστεί.

Στήν (( κάθοδο » από το όρος έχουμε σε συντομευ-

1. Ό 'Άγιος Αύγουστινος διέκρινε την αλληγορία in fcLCtis, μέ τα τέσσερα επίπεδα πού αναφέρουμε εδώ, άπο την άλληγορια ώς ρητορικο σχήμα, in verbis, πού τη θεωρούσε λιγότερο σαφή. Ό Πετράρχης, δάσκαλος της αμφισημίας και του λογοπαίγνιου, προ-τιμούσε σίγουρα τη δεύτερη...

2. Έ δ ώ μπορεί κάνεις να παρατηρήσει σε ποιο βαθμό ό Πε-τράρχης ήταν (( άνθρωπος των βιβλίων » : ενώ λέει δτι είχε απαλ-λαγεί άπο δ,τι θά τον βάραινε στην ανάβαση, κράτησε μαζί του, άκόμη κι αν λέει δτι ήταν μικρού σχήματος, ενα αντίτυπο τών ^Ε-ξομολογήσεων ι Λένε δτι ο Πετράρχης, στά πολυάριθμα ταξίδια του, ποτε δεν αποχωριζόταν τήν πολύτιμη -και ογκώδη- βιβλιο-θήκη του. Τέλος τη δώρισε στούς Βενετούς, δμως άμέσως εφτιαξε μιάν άλλη.

Page 21: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 22

μένη μορφή την Ι'δια διαδοχή επιπέδων ερμηνείας πού προηγήθηκε κατά τήν ανάβαση : τή θαυματουργή σύμπτωση για τήν όποια γράφει, τήν είχαν γνωρίσει πριν άπο αύτόν ό "Αγιος 'Αντώνιος και ό "Αγιος Αύ-γουστίνος ( 2ο επίπεδο ) ή πραγματική ήθική προσ-ταγή είναι ((να γνωρίσουμε τή φύση των πραγμά-των », σύμφωνα με τις συμβουλές του Βιργίλιου (3ο επίπεδο). 'Όσο γιά το μέλλον του ττνεύματός του (4ο επίπεδο ), θα λέγαμε πώς βρίσκεται στο να ξαναβρεί δσο γίνεται πιο γρήγορα το otium^ πού πραγματώνε-ται με τήν πράξη της περισυλλογής και της συγγρα-φής, και αποτελεί τή μόνη σωτηρία του. Πρόκειται για τήν ιερή μοναξιά πού ό Πετράρχης αναζητούσε παντού, σε όλόκληρη τή ζωή του, άπο τή Φονταιν ντε Βωκλύζ στήν Πάρμα, από τό Αιντέρνο στήν Άρκά' αύτήν ύποδηλώνει και ή συνεχής ανταλλαγή επιστο-λών με αναρίθμητους φίλους, εντεύθεν και εκείθεν των

"Αλπεων. 'Όμως εδώ, για τήν περίσταση, θα απομο-νωθεί προσωρινά στήν καμαρούλα ενός πανδοχείου...

Ωστόσο, γιά να όλοκληρώσουμε, θα διακινδυνεύ-σουμε τήν υπόθεση ότι ό πατέρας Διονύσιος Ρομπέρ-τι, αν ελαβε ποτε τήν επιστολή, δεν θα πρέπει να

1. Ό Νικόλας Μάνν {δ.π. ) παρατηρεί οτι 6 "Αγιος Αύγουστι-νος ήταν τριανταδύο χρόνων δταν εγινε ή μεταστροφή του, ήλικια πού είχε ό Πετράρχης τή χρονιά της άνάβασης στο ορος Βεντού. Στο εργο του Τό μυστικό μου, 6 ποιητής άκολουθεΐ ρητά τον πα-ραλληλισμό ανάμεσα στή ζωή του ττνευματικοϋ του δασκάλου και στή δική του : 6 συγγραφέας των ^Εξομολογήσεων είχε δεχθεί τήν αποφασιστική φώτιση κάτω άπο μια συκιά, συμβολικό αντίστοιχο της δάφνης του Πετράρχη.

Page 22: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

JÉRÔME VÉRAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εμεινε ιδιαιτέρως ικανοποιημένος άπο τις ττνευματι-κές προόδους του μαθητη του. Ό άρκετα προσβλητι-κός τρόπος μέ τον όποιο ό ποιητής ζήτησε απ' τον μικρότερο αδελφό του, αύτόν τον υποδειγματικό πι-στό, να τον (( άφήσει ήσυχο », ή σιωττή πού τήρησε στή συνέχεια και ή ιδια ή θέση του επεισοδίου στήν άφήγηση (κατά τήν επιστροφή στήν πεδιάδα) άφή-νουν να μαντέψουμε αρκετά καθαρά τήν άρνηση του ^ νά θυσιάσει στον χριστιανικό άσκητισμό τις άξιες πού άρχικά είχε χαρακτηρίσει (( ένοχες » : στο τέλος φαίνεται πώς ή ασυνήθιστη έλαφράδα του αέρα κι ή έξαϋλωμένη ατμόσφαιρα των υψηλών βουνών δεν άξι-ζε και τόσο πολλά. 'Έτσι, κατεβαίνοντας στήν πεδιά-δα, μοιάζει να ξαναβρίσκει, δχι χωρίς κάποια άνα-κούφιση, τα σκοτάδια και τό άστρο τους, αύτήν τή θηλυκιά και είδωλολάτρισσα σελήνη πού οδηγεί τα βήματά του. Με άλλα λόγια ό Πετράρχης επιστρέ-φει, κατεβαίνοντας επιτροχάδην σ' αύτήν τήν (( κοιλά-δα τών αμαρτιών », πού ισχυριζόταν δτι θέλει νά α-ποφύγει, και σ' αύτόν τον κόσμο τών βιβλίων και τών γραμμάτων ^ πού ελεγε δτι θέλει νά απαρνηθεί. 'Άλ-

1. Mtà άνάλογη άρνηση χρησιμεύει ώς κατάληξη στά Βσνκο-λικά ποιήματα, ΈκεΤ πάλι άρνεΐται τη μεταστροφή του. Ή στάση αύτη μοιάζει σχεδόν μέ ενα είδος ένστασης πού άπευθύνει φιλικά στον ττνευματικό του πατέρα, άπο τον οποίο δεν θα μπορούσε να προσδοκά παρά « άγιοσύνη και εύλάβεια ».

2. Στο τέλος της ζωης του ό Πετράρχης δέχθηκε μια επίθεση άπο τους νέους Βενετούς φιλόσοφους, οπαδούς του 'Αριστοτέλη και της «παράδοσης», πού χλεύαζαν τον «άπλοϊκο άνθρωπο χωρίς κουλτούρα ». Αύτος τούς άπάντησε άμέσως με ενα φυλλάδιο, Περί

Page 23: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 23

λωστε καΐ την ίδια την ιδέα της ανάβασης άπο ενα βιβλίο την έμττνεύστηκε : (( Διάβαζα τη Ρωμαϊκή ι-στορία του Τίτου Λίβιου...» γράφει στην αρχή της επιστολής, δίνοντας μόνος του ένα κλειδί στήν ερμη-νεία μας.

JÉRÔME VÉRAIN

της άγνοιας, της δικής μου και πολλών άλλων {De sui ipsius et midtomm ignorarUia ), δπου βεβαίωνε οτι ή γνώση δεν είναι τίποτε αν τ/) διαχωρίσουμε άπό την αναζήτηση του Άγαθοΰ : πρόκειται ήδη για τη « science sans conscience » ( επιστήμη χωρίς συνείδηση ) του Rabelais.

Page 24: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 25: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

Η ΑΝΑΒΑΣΗ

ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ

Page 26: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 27: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Ό Φραγκίσκος Πετράρχης

στον

Διονύσιο ντά Μποργκο Σαν Σεπόλκρο*^

ΥΠ Α Ρ Χ Ε Ι Ε Ν Α Π Α Ν Τ Ψ Η Α Ο Β Ο Υ Ν Ο σε τοΰτα τα μέρη, πού αντάξια τ'ονομάζουν Βεντού.^ Σήμε-

ρα, κινημένος άπο μιά και μόνη επιθυμία, να ιδώ ενα μέρος τόσο ξακουστό γιά τό ύψος του, τό άνέβηκα.

Χρόνια τώρα τό 'χα στο μυαλό μου. 'Ήμουν παι-δί, καθώς γνωρίζεις, δταν με εφερε εδώ τό πεπρω-μένο πού ορίζει τις τύχες τών άνθρώπων. Και τό βουνό, πού ή δψη του δεσπόζει από μακριά, τό 'χα σχεδόν πάντα μπροστά στα μάτια μου. "Ωσπου

* Οι υποσημειώσεις είναι της μεταφράστριας. 1. Το κείμενο είναι άπόσπασμα άπο τις ^Επιστολές προς τους

οίκείσυς {Familiamm Renan Libri, IV, 1). Ό πατέρας Διονύσιος Ρομπέρτι ήταν συμπατριώτης του Πετράρχη, και τό Μποργκο Σαν Σεπόλκρο βρίσκεται κοντά στη Φλορεντία. Ό θεολόγος αύτός (άλλα επίσης λόγιος, φιλόσοφος έττηρεασμένος από τους στωι-κούς, καθώς και αστρολόγος ), πού ό Πετράρχης τόν είχε γνωρίσει στό Παρίσι τρία χρόνια νωρίτερα, και πού εγινε ενας από τούς στενότερους φίλους του, τόν είχε μυήσει στό εργο του Άγιου Αύ-γουστίνου.

2. Ventosum : Σήμερα λέγεται Ventoux. Στα λατινικά τό επί-θετο ventosus σημαίνει άνεμώδης, άνεμοδαρμένος, εκτεθειμένος στόν αέρα, χρησιμοποιείται δμως και με τη σημασία του κενόδο-ξου· τό επίθετο συνανταται και ώς λογοτεχνική ιδιότητα και ση-μαίνει τό τυνευματώδες, στομφώδες ύφος.

Page 28: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

28 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

ξάφνου, μ̂ ,α μέρα, ένιωσα μια λαχτάρα να κάνω αύτο πού μελετούσα καθημερινά. ΚαΙ νά πώς εγι-νε : διάβαζα τη Ρωμαϊκή ιστορία του Τίτου Λίβιου, και ή τύχη τό 'φερε να πέσω στο σημείο δπου ό Φίλιττπος, ο βασιλιάς εκείνος της Μακεδονίας πού πολέμησε το λαό της Ρώμης, ανέβηκε στο ορος Αίμος της Θεσσαλίας, κι άπ'την κορυφή του, κα-θώς λένε, είδε ταυτόχρονα δυο θάλασσες, τήν 'Α-δριατική και τον Εύξεινο Πόντο, αν βεβαίως πιστέ-ψουμε στή φήμη. Τώρα, αν πρόκειται γιά φήμη α-ληθινή ή λαθεμένη, δεν τό γνωρίζω, γιατί τό βουνό αύτό βρίσκεται πολύ μακριά, κι επιπλέον ή διαφω-νία των συγγραφέων ενισχύει τήν αμφιβολία μας. Πάντως, για ν' αναφέρω κάποιους, ό κοσμογράφος Πομπόνιος Μέλα ^ βεβαιώνει ανεπιφύλακτα τό γε-γονός, ενώ εσφαλμένη θεωρεί τή φήμη ό Τίτος Αί-βιος. Έ γ ώ προσωπικά, αν είχα κατορθώσει να εξ-ερευνήσω εκείνο τό βουνό τόσο εύκολα όσο αύτό, δεν θ' άφηνα τό ζήτημα αδιευκρίνιστο για πολύ. Κατά τα άλλα, για να κλείσω με τό ζήτημα αύτό και να επανέλθω στό βουνό πού μας άπασχολεϊ, μου φαίνεται πώς πρέπει να δείξουμε κατανόηση για τόν νεαρό ιδιώτη πού τόλμησε να κάνει ό,τι ενας ήλικιωμένος βασιλιάς, πού είναι ύπεράνω κριτικής.

"Αρχισα λοιπόν νά ψάχνω για σύντροφο, τότε

1. Λατίνος γεωγράφος του 1ου αιώνα μ.Χ., συγγραφέας μιας χρονογραφίας.

Page 29: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 29

δμως ανακάλυψα, δσο χι αν αύτο ακούγεται απί-στευτο, οτι ανάμεσα στους φίλους σχεδόν κανείς δεν μου φαινόταν κατάλληλος γι αύτη την επιχείρηση : άκόμη κι ανάμεσα στους πιο άγαττημένους, οί κα-λές προθέσεις σπάνια συνάδουν με τους χαρακτή-ρες. Πολύ άπρόσεκτο έβρισκα τον εναν, πολύ σχο-λαστικό τον άλλο* τον εναν πολύ αργοκίνητο, τον άλλο πολύ βιαστικό' του ενός ό τύπος ήταν μελαγ-χολικός, του άλλου ύπερ τό δέον εύθυμος* ό ενας μου φαινόταν επιπόλαιος, ό άλλος πιο συνετός από δ,τι χρειάζεται. Σ ' έτοΰτον μ' ενοχλούσε ή σιωττή, στον άλλο ή φλυαρία* πολύ παχύ έβρισκα αύτόν, πολύ κα-χεκτικό εκείνον με προβλημάτιζε ή ψυχρότητα του ενός, μα δχι λιγότερο ή θερμή ιδιοσυγκρασία του άλλου. Τα ελαττώματα αύτα δεν είναι ασφαλώς α-μελητέα, ωστόσο στήν καθημερινή ζωή είναι υπο-φερτά, γιατί ή άγάττη δλα τα ύπομένει και ή φιλία δεν άρνεΐται τό όποιο βάρος τους. Γίνονται όμως σοβαρά σ' ενα ταξίδι. Κ ι εγώ, εύαισθητοποιημένος καθώς ήμουν κι αναζητώντας μιαν ολωσδιόλου ξε-χωριστή απόλαυση, ήμουν πολύ προσεκτικός και όλα τα λεπτολογούσα και τα ζύγιαζα' καί, χωρίς να προσβάλω τούς φίλους μου, άπέφυγα διακριτι-κά ό,τι μου φαινόταν επιζήμιο για τό σχέδιό μου. Πώς να τή βρίσκεις, άραγε, τούτη τή στάση μου ; Τελικά στράφηκα για βοήθεια στό οικογενειακό μου περιβάλλον ανακοίνωσα τό σχέδιό μου στόν μονά-κριβο αδελφό μου, τόν μικρότερό μου σε ήλικία, πού

Page 30: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

30 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

γνωρίζεις καλά. ^ Στο άκουσμα της πρότασης μου ενθουσιάστηκε καΐ χάρηκε διπλά γιατί θα κρατούσε στο πλάι μου τό ρόλο του συντρόφου και συνάμα του αδελφού.

Την ορισμένη μέρα ξεκινήσαμε απ' τό σπίτι και τό σούρουπο φτάσαμε στη Μαλωσέν χωριό πού είναι χτισμένο στούς βόρειους πρόποδες του βου-νοΰ. Έκε ϊ χασομερήσαμε μια μέρα και σήμερα, ε-πιτέλους, πραγματοποιήσαμε την άνάβαση. Γιά μό-νη συνοδεία μας είχαμε δυο ύτυηρέτες. Ή επιχείρη-ση δεν ήταν εύκολη : τό βουνό είναι μια μάζα τόσο πετρώδης και απόκρημνη πού γίνεται σχεδόν άδιά-βατη. 'Όμως, όπως τό είπε τόσο ώραϊα ό ποιητής, (( ή τρομερή προσπάθεια όλα τά νικα

Ή μέρα πού αργούσε να νυχτώσει, τό εύχάριστο αεράκι, ό ενθουσιασμός πού φτέρωνε την ψυχή, ή άσκηση πού εδινε σφρίγος στά σώματα, κι άλλα παρόμοια, διευκόλυναν την πορεία μας. Μονάχα ή φύση του εδάφους μας δυσκόλευε.

Στην πλαγιά του βουνοΰ συναντήσαμε εναν γερο-βοσκό, πού προσπάθησε με χίλια λόγια να μας άπο-τρέψει από την άνάβαση. Μας είπε ότι, πενήντα χρόνια πρίν, είχε φτάσει κι αύτός στην κορυφή πα-

1. Πρόκειται για τον Γεράρδο Πετράρχη. 2. Malausana, σήμερα Malaucène. 3. ((Labor omnia vincit improbus», Βψγέλίος, Γεωργικά (I,

146).

Page 31: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 32

ρασυρμένος άπο νεανικό ενθουσιασμό, δμοιο με τον δικό μας, δμως το μόνο πού κέρδισε ήταν ιδρώτας και κούραση, και γύρισε μετανιωμένος κι εξουθενω-μένος, με σώμα και ροΰχα ξεσκισμένα απ' τα βρά-χια και τους βάτους. Μας είπε ακόμη πώς κανένας άλλος, απ' δσο γνώριζε, δεν είχε τολμήσει τό ίδιο πράγμα πριν ή μετά άπό εκείνη τή φορά. 'Όμως οι νέοι δεν παίρνουν άπό συμβουλές κι ετσι, δσο κι αν αύτός μας φώναζε, ή έπιθυμία μέσα μας μεγάλωνε.

Ό γέρος, δταν πια κατάλαβε δτι οί προσπάθειές του ήσαν μάταιες, προχώρησε λίγο ανάμεσα στα βράχια και μας εδειξε με τό δάχτυλο ενα απότομο μονοπά-τι* μα κι δταν είχαμε πια ξεμακρύνει πολύ, αύτός συνέχιζε να επαναλαμβάνει τις ίδιες συμβουλές.

Έμε ΐς , άφοΰ του αφήσαμε δ,τι θα μπορούσε να μας βαρύνει, ροΰχα ή άποσκευές, κρατήσαμε μόνο τα απολύτως απαραίτητα κι ετοιμαστήκαμε για την ανάβαση. Κινήσαμε με βήμα ζωηρό* δμως, δ-πως συμβαίνει συχνά, μετά την έντονη προσπάθεια ερχεται ή κούραση. Κι ενώ δεν είχαμε προχωρήσει πολύ, κάναμε στάση πάνω σ' ενα βράχο. Κινήσαμε και πάλι, αλλά ετούτη τη φορά με πιο αργό ρυθμό : κι ήμουν κυρίως εγώ πού βράδαινα τό βήμα, ενώ ό αδελφός μου, πού βάδιζε κατευθείαν προς τη ράχη του βουνοΰ, κέρδιζε δρόμο κι εφτανε δλο και ψηλό-τερα. Έγώ, χωρίς ίκμάδα, εμενα στα χαμηλά, κι δταν με φώναζε για νά μου δείξει τον συντομότερο δρόμο του απαντούσα δτι έλπιζα νά βρώ πιο εύκολο

Page 32: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

32 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

δρόμο άπο την άλλη πλευρά, καΐ πώς δεν μ' ένοια-ζε αν θα 'ταν μακρύτερος, φτάνει νά 'ναι πιο ομα-λός. Με κάτι τέτοια δικαιολογούσα τη δειλία μου, κι ενώ οι άλλοι πλησιάζαν ήδη στην κορυφή, εγώ πλα-νιόμουν κάτω, στα λαγκάδια, κι ούτε μονοπάτι πιο στρωτό έβρισκα ούτε και προχωρούσα : τό μόνο πού κατόρθωνα ήταν νά κάνω τό δρόμο μου πιο μακρύ και τό μόχθο μου πιο άχρηστο. 'Ώσπου, κατάκοπος πια από τούτη τήν άσκοττη περιπλάνηση, αποφάσι-σα να πάρω τό δρόμο πού οδηγεί ίσια στήν κορυφή. Συνάντησα τόν αδελφό μου, πού είχε σταθεί να με περιμένει και στό μεταξύ είχε αναλάβει δυνάμεις κι ήταν ξεκούραστος, ενώ εγώ ξέττνοος.

Συνεχίσαμε για λίγο, συνταιριάζοντας τό βήμα. Δεν είχαμε καν περάσει εκείνο τό λόφο, κι εγώ, λη-σμονώντας τα προηγούμενα λοξοδρομήματά μου, ξαναττήρα τό δρόμο προς τα κάτω, και πάλι βρέθη-κα να διασχίζω ρεματιές : αναζητούσα εναν δρόμο λιγότερο κακοτράχαλο, μα επεφτα σε μεγαλύτερες δυσκολίες. 'Ήθελα ν' αποφύγω τήν κούραση τής α-νάβασης, δμως ή φύση δεν άνέχεται τήν άνθρώπινη πονηριά, κι ενα υλικό σώμα ποτε δεν μπόρεσε να άνέβει κατεβαίνοντας.

Τί άλλο να προσθέσω ; Ήταν ή τρίτη φορά πού έκανα τό ίδιο λάθος μέσα σε λίγες ώρες, κι ό αδελ-φός μου γελούσε μαζί μου, δμως εγώ ένιωθα ντρο-ττή. 'Απελπισμένος, κάθισα κάπου εκεί στά χαμηλά, κι ή σκέψη μου άρχισε να γυρίζει γρήγορα από τα

Page 33: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 33

υλικά στα άυλα. 'Έλεγα στον εαυτό μου : (( Αύτο πού δοκίμασες σήμερα τόσες φορές δσο σκαρφάλωνες ετούτο τό βουνό, να ξέρεις οτι θα σου ξανασυμβεί, χι οχι μόνο σε σένα άλλα καΐ σέ άλλους πολλούς, δσο θα προσπαθείς νά φτάσεις την άληθί,νή εύτυχία. ^ Ό λόγος πού οί άνθρωποι δέν τό άντιλαμβάνονται εύ-κολα, είναι γιατί οί κινήσεις του σώματος γίνονται στα φανερά, ένώ του ττνεύματος είναι κρυφές και μένουν άθέατες. Αύτό πού ονομάζουμε εύτυχία βρί-σκεται μοναχά στά υψηλότερα καί, καθώς λένε, στε-νή είναι ή οδός ^ πού οδηγεί έκεϊ. Πολλές στενοπο-ριές πρέπει νά προσπεράσεις, και πολλά μεγάλα σκαλοπάτια ν' άνέβεις άπό άρετή σέ άρετή. Στην κορυφή είναι τό τέλος των άγώνων μας, κι έκεϊ τε-λειώνει ό δρόμος του μακρινού ταξιδιού μας. 'Όλοι έκει θέλουν νά φτάσουν δμως, δπως λέει ό Όβίδιος, " Δέν άρκεΐ να θέλεις κάτι : για νά τό κερδίσεις, πρέπει νά τό λαχταρας ^

» 'Όσο για σένα, δέν υπάρχει αμφιβολία -έκτός

1. Beata vita: Σε κατά λέξη μετάφραση ή ((μακάρια ζωή»· είναι ενα κεντρικό θέμα πού το συνανταμε στο εργο του στωικού φιλοσόφου Σενέκα (De vita beata) και αναφέρεται στο ιδεώδες των στωικών, την εύτυχία πού μπορεί κάνεις να κατακτήσει μέ την ενάρετη ζωή. Το θέμα πραγματεύεται εκτενώς ό δάσκαλος του πατέρα Διονύσιου και του Πετράρχη, ό 'Άγιος Αύγουστίνος, στον φιλοσοφικό του διάλογο De beata vita, άλλα καί στις 'Εξομολογή-σεις, ως ιδανικό του χριστιανού.

2. Ματθαίος, 8, 14. 3. (( Velle pamm est : cupias, ut re potiaris, opertet ».

Page 34: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

34 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

κι αν πέφτεις εξω ακόμη μιά φορά- δτι δεν εχεις μό-νο τη θέληση, άλλά καΐ τη βαθιά λαχτάρα. Τι είναι λοιπόν αύτό πού σε κρατάει ; Τίποτε άλλο, παρε-κτός εκείνος ό άλλος δρόμος, πού περνάει από τις επίγειες και εφήμερες απολαύσεις και πού εκ πρώ-της όψεως μοιάζει πιό εύκολος. 'Όμως, μετά τις ατέλειωτες περιπλανήσεις σου, θα πρέπει εν τέλει ν' ανέβεις την ιδια ετούτη κορυφή της εύτυχίας κου-βαλώντας ολόκληρο τό βάρος του μόχθου πού κακώς αναβάλλεις* αλλιώς θα πρέπει να γκρεμιστείς στό βάραθρο της άσέβειάς σου. Και αν σε βρουν έκεϊ τα σκοτάδια και ή σκιά του θανάτου θά 'χεις να πε-ράσεις -τρέμω σ' αύτη τήν πρόβλεψη- μιά νύχτα με άτέλειωτα μαρτύρια πού θα διαρκεί αιώνια ».

Αύτες οι σκέψεις όρθωσαν μέσα μου μια απί-στευτη δύναμη, στό ττνεΰμα και στό σώμα, πού με κράτησε στόν ύπόλοιπο δρόμο. 'Ώ, ας μπορούσε ή ψυχή μου να φτάσει αύτό πού ποθώ μέρα και νύχτα, όπως τό κορμί μου σήμερα κατόρθωσε να νικήσει τόσες δυσκολίες. Και δεν ξέρω γιατί ή ψυχή δεν τό κάνει αύτό πιό εύκολα, αύτη πού μπορεί, αιώνια κι εύκίνητη καθώς είναι, να φτάνει τό στόχο της μέσα σ' ενα κλείσιμο ματιού και χωρίς νά άλλάζει θέση, από δ,τι τό σώμα, τό θνητό και εύθραυστο, πού εχει νά διασχίσει δρόμο μακρύ κάτω απ' τό βάρος του σάρκινου φορτίου του.

1. ΨαλμηΙ Δαβίδ, CVI, 10, 14.

Page 35: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 36

Είναι ενα ύψωμα στο βουνό, το υψηλότερο άπο δλα, πού οί βουνίσιοι, τ' ονομάζουν « Παιδί Δεν ξέρω γιατί, δμως υποθέτω πώς τ' ονομάζουν ετσι κατ' εύφημισμόν γιατί, στην πραγματικότητα, μοιάζει περισσότερο με τον (( πατέρα » ολων των γύρω λό-φων. Στην κορυφή του βρίσκεται ενα μικρό πλά-τωμα, δπου επιτέλους μπορέσαμε ν' άναπαυθοΰμε. Και τώρα, πατέρα μου, άφου άκουσες τί αγωνία πέ-ρασα στην ανάβαση, άκου και τα ύπόλοιπα καί, σε παρακαλώ, δώσε μιαν ώρα άπ'τό χρόνο σου για να διαβάσεις δσα εγώ έκανα σε μιαν ολόκληρη μέρα. Τό πρώτο πού μου συνέβη ήταν δτι ή ασυνήθιστη έλαφράδα του αέρα μου εφερε ζάλη, και μπροστά σ' εκείνη τη μεγαλειώδη θέα στεκόμουν σαν αποσβο-λωμένος. Κοίταξα γύρω μου : τα σύνννεφα ήσαν κάτω από τα πόδια μου ! 'Όσα είχα ακούσει και διαβάσει για τον "Αθω και τον 'Όλυμπο, τώρα πού μπορούσα να τα συγκρίνω με τοΰτο τό λιγότερο φη-μισμένο βουνό, μου φάνηκαν πιο πιστευτά. 'Έπει-τα εστρεψα τό βλέμμα μου προς τήν 'Ιταλία, για-τί αύτήν έχω πάνω απ' δλα στή σκέψη μου : οι πα-γωμένες "Αλπεις, χιονοσκέπαστες, πού ό άγριος ε-χθρός της Ρώμης ^ τις διέσχισε, αν πιστέψουμε στο θρύλο, ραντίζοντας τον πάγο με ξίδι, έμοιαζαν νά

1. Filiolus, στα λατινικά. 2. Μνεία της διάβασης των "Αλπεων από τους Καρχηδόνιους,

με αρχηγό τόν 'Αννίβα, στόν δεύτερο καρχηδονιακό πόλεμο (217 π.Χ.) .

Page 36: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

36 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

'ναι δίπλα μου, ενώ μας χώριζε τεράστια απόσταση. 'Αναστέναξα, τ ομολογώ, μπροστά στον ούρανό

της 'Ιταλίας, πού ξανοιγόταν μάλλον στην ψυχή πα-ρά στα μάτια μου* ένιωθα ν' ανεβαίνει μέσα μου μια άσυγκράτητη επιθυμία νά ξαναδώ τους φίλους ^ και την πατρίδα. Την ίδια στιγμή κατηγορούσα τον ε-αυτό μου γιά λιποψυχία μπροστά σε τούτο το διπλό ξέσπασμα, τό οχι και τόσο ταιριαστό για εναν άν-δρα, αν και δεν θα μου ήταν δύσκολο να βρώ δικαιο-λογία και για τα δυο σε παραδείγματα από τή ζωή διάσημων άνδρών.

Μια νέα σκέψη κυρίεψε τό τυνευμα μου, πού ε-τούτη τή φορά δεν είχε σχέση με τό χώρο, άλλα με τό χρόνο. Μονολογούσα κι ελεγα : α Πανε δέκα ο-λόκληρα χρόνια από τότε πού παράτησες τις σπου-δές σου κι εφυγες απ' τήν Μπολόνια. Κ ι , ώ Θεέ μου

'Αθάνατε ! 'Ω 'Αθάνατη Σοφία ! Σ ' όλο τοΰτο τό διάστημα, πόσα και πόσα δεν άλλαξαν στόν τρόπο πού ζεις. Τά παραλείπω γιατί δεν έχουν τελειωμό* κι ούτε εχω φτάσει σ' ενα σίγουρο λιμάνι, γιά να μι-λώ για περασμένες θύελλες εκ του ασφαλούς. 'Ί-σως θά 'ρθει ενας καιρός πού να μπορώ νά διηγηθώ

1. Έδώ 6 συγγραφέας αναφέρεται μέ λεπτότητα στόν ÎSio τον παραλήπτη της επιστολής. Ό πατέρας Διονύσιος βρίσκεται στη Νάπολη, δπου θα μεσολαβήσει αποτελεσματικά στόν βασιλιά Ρο-βέρτο ώστε να δοθεί στόν Πετράρχη τό περίφημο δάφνινο στεφάνι πού θά του απονεμηθεί την επόμενη χρονιά άπό τούς Ρωμαίους συγκλητικούς.

Page 37: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 37

δσα έκανα στη ζωή μου ενα προς ενα, χι άντί προ-λόγου να βάλω τούτη τη φράση, άπ' τον άγαττημένο σου Αύγουστίνο : " Θέλω να θυμηθώ τΙς παλιές ά-μαρτιες μου καΐ τΙς σαρκικές άσωτίες μου, οχι από αγάπη yi αύτές, άλλα άπό άγάττη για σένα, Θεέ μου, άπό άγάττη για την άγάττη σου..." ^

» Οί πράξεις πού γεννούν λύττη κι άμφιβολία πε-ρισσεύουν μέσα μου. Δεν άγαπώ δσα άγαπουσα άλ-λοτε. Κ ι όμως, πάλι λέω ψέματα : τ άγαπώ, άλλα τώρα μ' ενα αίσθημα ντροττης και θλίψης. Τούτη τη φορά λέω την άλήθεια. Ναι, άγαπώ αύτά πού θά 'θε-λα να μην άγαπώ. Άγαπώ αύτά πού θά εύχόμουν να μισώ, όμως τ άγαπώ άθέλητα και βιασμένα, με βα-ριά την καρδιά και μαύρες σκέψεις. Και την άλήθεια τούτου του περίφημου στίχου τη νιώθω, ό άθλιος, μέσα μου : " Ά ν τό μπορέσω, θά σε μισήσω' άλ-λιώς, άθέλητα θά σ' άγαπώ

» Κοντά τρία χρόνια είχαν περάσει άπό τότε πού είχε άρχίσει ό εσωτερικός μου άγώνας άνάμεσα σε τούτη τη διάστροφη κι όλέθρια βούληση, πού μό-νη κι άνεμπόδιστη εξουσίαζε την καρδιά μου, και σέ μιάν άλλη, πού ξεσηκωνόταν και δυσανασχετού-σε. Μιά μάχη λυσσασμένη, με άβέβαιη έκβαση, δίνεται άκόμη στο πεδίο τών λογισμών μου, κι ά-

1. Άγιου Αύγουστινου, ^EξoμJoL·γήσείς, II, 1. 2. (( Odero si potero ; si non, invitus amabo », Όβιδιος, Amores,

m, xi, 35.

Page 38: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

38 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

γνωστό ποιος άπ' τους δυο εαυτούς μου θά \OLI νι-κητής ».

Αύτα κι άλλα παρόμοια σκεφτόμουν για τα τελευ-ταία δέκα χρόνια της ζωης μου, κι έπειτα αναλογι-ζόμουν τό μέλλον μου κι άναρωτιόμουν : « 'Άς υπο-θέσουμε πώς εχεις να ζήσεις σε τούτη την πρόσκαι-ρη ζωή ακόμη δυο πενταετίες : άραγε στο διάστημα αύτό θά μπορέσεις νά πλησιάσεις τήν άρετή δσο της άπομακρύνθηκες τούτα τά δυο χρόνια ; Θα κα-ταφέρεις να ορθώσεις τή νέα σου βούληση ενάντια στήν παλιά, νά βάλεις τέλος στις παλιές σου πλά-νες ; 'Άν συμβοϋν αύτά, μήπως τότε, πού θά 'σαι στα σαράντα σου, θά μπορείς να εχεις, αν οχι τή βε-βαιότητα, τουλάχιστον τήν ελπίδα, δτι θά μπορέ-σεις ν' αντιμετωπίσεις γαλήνιος και άτάραχος τό θάνατο και τα γηρατειά πού έρχονται ; »

Τέτοιες σκέψεις, πατέρα μου, κι άλλες παρόμοιες στριφογύριζαν στήν καρδιά μου. Χαιρόμουν γιά τήν πρόοδό μου, έκλαιγα για τήν αδυναμία μου, θλιβό-μουν γιά τό άβέβαιο των άνθρώπινων πράξεων. Κι ήταν σαν νά είχα ξεχάσει που βρισκόμουν και γιατί είχα ερθει εκεί. Είπα, ώστόσο, ν' άφήσω τούτες τις σκέψεις για άλλο τόπο πιο κατάλληλο, και νά κοι-τάξω γύρω γιά νά ιδώ αύτό πού είχα ερθει να ιδώ. Τότε, σαν νά 'βγαινα άπ' τον ύττνο, κατάλαβα πώς είχε φτάσει πια ή ώρα της επιστροφής : ό ήλιος

Page 39: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 39

εγερνε ήδη προς τη δύση, καΐ ή σκι,ά απλωνόταν στο βουνό. Στράφηκα καΐ κοίταξα προς τά δυτικά.

Άπό έκεϊ είναι αδύνατο να ιδείς τα σύνορα πού χω-ρίζουν τη Γαλατία άπό την 'Ισπανία, δηλαδή τήν οροσειρά των Πυρηναίων, δχι γιατί μεσολαβεί, άπ' δσο ξέρω, κάποιο εμπόδιο : μόνη αιτία είναι ή άδυ-ναμία των θνητών ματιών μας. Μπορούσες δμως νά διακρίνεις καθαρά τα δρη της Λυών στα δεξιά, τή θάλασσα της Μασσαλίας και τών Αΐγκ Μόρτ ^ στ' άριστερά. Κι άκόμη, μπροστά στα μάτια μας εί-χαμε τον Ροδανό ποταμό. Στεκόμουνα λοιπόν και άποθαύμαζα τό τοπίο, και ή ψυχή μου τή μια στιγ-μή γύριζε στή γη και τήν άλλη στρεφόταν προς τά επάνω, σε πράγματα υψηλότερα, σαν ν' άκολου-θουσε τήν πορεία πού είχε κάνει τό κορμί μου. Τό-τε σκέφτηκα πώς ταίριαζε να διαβάσω κάτι άπό τις "Εξομολογήσεις του Αύγουστίνου : ενα άντίτυπό τους, πού τό χρωστώ στή γενναιοδωρία σου, ποτέ δεν τό άποχωρίζομαι, κι έτσι τ ιμώ τον συγγραφέα και συνάμα τον δωρητή -- το βιβλίο είναι τόσο μι-κρό δσο μια παλάμη, κι δμως χαρίζει άπέραντο βάλσαμο. Τό άνοίγω λοιπόν, κι άποφασίζω νά δια-βάσω στήν τύχη. Και πέφτω σε μια σελίδα πού είναι γεμάτη με - τ ί άλλο ; - με αγιοσύνη κι εύσέ-

1. Aquae mortuae (Νεκρά ύδατα): Κάστρο καΐ λιμάνι πού έχτισε ό Λουδοβίκος Ι Γ ' στις εκβολές του Ροδανοΰ, στήν περιοχή της Καμάργκ, γιά νά εχει ή Γαλλία λιμάνι στή Μεσόγειο.

Page 40: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

^ ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

βεια. ~Ηταν άπό το δέκατο βφλιο των ^Εξομολο-γήσεων. Ό άδελφός μου, πού περίμενε ν' άκούσει από το στόμα μου τα λόγια του Αύγουστίνου, στε-κόταν δίπλα μου με αυτιά ορθάνοιχτα. Μάρτυς μου ό Θεός, κι ό άδελφός μου πού ήταν δίπλα μου, πώς οι πρώτες γραμμές δπου σταμάτησε τό βλέμμα μου ήσαν ετούτες : (( Οι άνθρωποι δεν παύουν νά θαυ-μάζουν τις κορυφές των βουνών, τα πελώρια κύμα-τα της θάλασσας, τά πλατιά ποτάμια, τις άκτές τών ώκεανών, τις περιφορές τών ούρανίων σωμάτων, ό-μως παραμελούν τον εσώτερο εαυτό τους

'Άφωνος εμεινα, τό ομολογώ. Παρακάλεσα τον α-δελφό μου, πού ήθελε ν' ακούσει τή συνέχεια, να μή μ ' ενοχλήσει, κι έκλεισα τό βιβλίο. Βρισκόμουν σέ διχογνωμία μέ τον εαυτό μου : συνέχιζα νά θαυμά-ζω πράγματα γήινα, ενώ θά 'πρεπε ήδη νά γνωρίζω καλά, κι άπ'τούς αρχαίους ακόμη φιλοσόφους, δτι τό μόνο άξιο θαυμασμοΰ είναι τό ττνευμα, και ότι όλα τ άλλα είναι μικρά μπροστά στο μεγαλείο του !

Τότε, κι ενώ στ' άλήθεια ένιωθα πώς είχα πια χορτάσει μέ τό παραπάνω τό θέαμα του βουνοΰ, έστρεψα τά μάτια της ψυχής μου στόν εσώτερο ε-αυτό μου, κι άπό αύτή τή στιγμή και σέ όλη τή διάρκεια της καθόδου δέν μέ άκουσαν νά προφέρω λέξη. Γιατί χρειαζόμουν άλλη τόση σιωττή για νά

1. Άγιου Αύγουστινου, Εξομολογήσεις, Χ, viii, 15.

Page 41: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 41

σκεφτώ τά λόγια αύτά. Δεν μπορούσε να χωρέσει τό μυαλό μου οτι τυχαία είχα πέσει στο χωρίο πού διάβασα : πίστευα δτι είχε γραφτεί για μένα τον ιδιο και για κανέναν άλλο. Θυμόμουν δτι τό ί'διο είχε υποθέσει κι ό Αύγουστίνος, δταν, δπως αφη-γείται, άνοιξε τις Πράξεις των ''Αποστολών κι ε-πεσε σε τοϋτο τό εδάφιο : (( Μή κώμοις και μέθαις, μή κοίταις και άσελγείαις, μή εριδι και ζήλω* άλλ' ένδύσασθε τον Κύριον Ίησοΰν Χριστόν και της σαρ-κός πρόνοιαν μή ποιεϊσθε εις επιθυμίας

Τό ιδιο πράγμα είχε συμβεί παλιά και στόν 'Αν-τώνιο, δταν άκουσε τό εδάφιο άπό τά Εύαγγέλια, πού γράφει : (( Ε ι θέλεις τέλειος είναι, ύπαγε πώλη-σόν σου τά υπάρχοντα και δός τοις πτωχοΐς, και εξεις θησαυρόν εν ούρανοΐς, και δεΰρο άκολούθει μοι Τότε, δπως μας λέει ό βιογράφος του 'Αθα-νάσιος πίστεψε πώς τά λόγια αύτά είχαν γραφτεί

1. 'Αγίου Αύγουστίνου, ^Εξομολογήσεις, VIII, χϋ, 29. Το εδά-φιο είναι άπό την Προς Ρωμαίους επιστολή, 13, 13 : (( 'Όχι σε γλέντια και μεθύσια, οχι σέ κρεβάτια και ασέλγειες, δχι σέ φιλο-νικίες και φθόνους· ένδύσου τον Κύριο Ίησοΰ Χριστό, και μην ασχολείσαι με τις επιθυμίες της σάρκας ».

2. (( 'Άν θέλεις να είσαι τέλειος, ττήγαινε, πούλησε ολα σου τα υπάρχοντα, δώσε τα χρήματα στους φτωχούς κι ελα κι άκολούθησέ με' ενας θησαυρός σέ περιμένει στους ούρανούς ». Ματθαίος, 19, 21.

3. "Αγιος 'Αθανάσιος ( 295-373 ) : Πατέρας της Εκκλησίας, πατριάρχης στη γενέτειρά του 'Αλεξάνδρεια. Πολέμησε τον αρεια-νισμό και γ ι ' αύτό εξορίστηκε πολλές φορές στη Γαλατία. 'Ανά-μεσα στα άλλα εργα του είναι ό Βίος τον ^Αγίου ^Αντωνίου : πρό-

Page 42: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

43 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

γί,α εκείνον, χι ετσι κέρδισε τη βασιλεία του Θεου. 'Όπως ό 'Αντώνιος πού δεν ήθελε άλλο να άκού-

σει, χι δπως ό Αύγουστίνος πού δεν ήθελε άλλο να διαβάσει, ετσι κι εγώ σταμάτησα την ανάγνωση σ' αύτές τις λίγες γραμμές πού ανέφερα, κι εμεινα να στοχάζομαι σιωττηλά την ενδεια της κρίσης των ανθρώπων, πού παραμελούν το σπουδαιότερο κομ-μάτι τους και σκορπίζονται στούς τέσσερις άνέ-μους, αναζητώντας σε θεάματα μάταια και κούφια αύτο πού θα μπορούσαν να ανακαλύψουν μέσα τους. Κ ι έκεϊ, μέσα στην περισυλλογή μου, άναλογιζό-μουν πόσο σπουδαίο θά 'ταν τό ττνεΰμα μας αν δεν είχε την αρρωστημένη τάση ν' απομακρύνεται από τις πρωταρχικές του ρίζες και νά διαστρέφει εκείνο πού ό Θεός του εδωσε για να τό τιμήσει. Πόσες φο-ρές σήμερα, στό δρόμο της επιστροφής, δέν γύρισα ν' αντικρίσω την κορυφή του βουνοΰ ! 'Έ, λοιπόν, μου φαινόταν μόλις ίσαμε εναν ττήχυ ύψηλή, μπρο-στά στα ύψη πού μπορεί να φτάσει ό άνθρώπινος στοχασμός, αν δέν βυθιζόταν στη λάστυη της άθλιό-τητας των επίγειων. Και σχεδόν σέ κάθε βήμα έ-κανα τούτη τή σκέψη : (( Έ γ ώ δέν δίστασα να βάλω τόση προσπάθεια και τόσο ιδρώτα γιά να πλησιάσω έστω και ελάχιστα τον ούρανό μέ τό κορμί μου*

κείται, για μια επιστολή στούς επισκόπους, στην όποια υποδείκνυε ώς παράδειγμα τή ζωή αύτοΰ του άναχωρητη τον όποιο, δπως γράφει ό ίδιος, είχε γνωρίσει προσωπικά. Τό θέμα θα ένέττνεε αργότερα στον Φλωμπέρ τον Πειρασμό τον "Αγίσν ^Αντωνίου.

Page 43: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 44

ποιος σταυρός, ποιά φυλακή, ποια μαρτύρια θα μπο-ρούσαν να φοβίσουν την ψυχή μου να συντρίψει τά ύψη της αλαζονείας καΐ τη θνητή μοίρα μας, καθώς οδεύει προς τον Θεό ; » Και τοϋτο άκόμη : (( Πόσοι να 'ναι άραγε εκείνοι πού ακολούθησαν τον άλλο δρόμο, άπό φόβο για τις δυσκολίες και άπό δίψα για τις ήδονές ; 'Ώ, τρισευτυχισμένος είναι ό άν-θρωπος εκείνος -αν μπορεί νά υπάρξει ενας τέτοιος άνθρωπος-, πού είχε στο νου του ό ποιητής δταν εγραφε:

Ευτυχής αυτός πού μπόρεσε να γνωρίσει τή φύση

των πραγμάτων.

Και νίκησε τό φόβο του θανάτου καΐ το αμείλικτο

πεπρωμένο.

Και τό βουητό του άπληστου 'Αχέροντα ». ^

'Ώ, πόσος μόχθος χρειάζεται για να κυριέψουμε δχι τήν κορυφή ενός θεόρατου βουνοΰ, άλλα τις ορέξεις πού γεννούν οι κατώτερες, γήινες ανάγκες μας !

'Έτσι, μέ τήν καρδιά ξεσηκωμένη άπό συγκίνηση και με πόδια πού δεν ένιωθαν του δρόμου τις κα-κοτοπιές, έφτασα άργά τή νύχτα στο άγροτόσπιτο άπ' δπου είχα ξεκινήσει τα χαράματα. Τό φως της

1. (( Felix qui potuit rerum cognoscere causas Atque metus mortis, et inexorabile fatum Subjecit pedibus, strepitumque Acheronis avari » (Βψγιλ ιος, Γεωργικά, II, 489 κ.έ. ).

Page 44: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

44 ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

σελήνης συνόδευε παρήγορα τα βήματα μας. 'Έπει-τα, χι ενώ οί ύττηρέτες μας καταγίνονταν μέ την ε-τοιμασία του δειττνου, άποτραβήχτηκα μονάχος μου σε μια απόμερη γωνιά του σπιτιού για να σου γρά-ψω μονομιάς, άπροσχεδίαστα. Δεν ήθελα να τό α-ναβάλω, από φόβο πώς αν σου έγραφα από άλλου, ίσως ν' άλλαζε και ή ψυχική μου διάθεση.

Βλέπεις, πολυαγαττημένε μου πατέρα, πώς τίπο-τε δεν θέλω να σου κρύψω, και πώς προσπαθώ ν' άνοίξω μπρος στα μάτια σου δχι μόνο τη ζωή μου ολόκληρη, άλλα και τις μύχιες σκέψεις μου. Σε ικε-τεύω, προσευχήσου γι ' αύτές, για ν' άντέξουν δλη ετούτη την άβεβαιότητα και την άνασφάλεια, κι επειτα άπό τόσους άνώφελους κλυδωνισμούς να ά-φιερωθοΰν στο μόνο άγαθό, στη μόνη άλήθεια, στο μόνο ασφαλές στήριγμα.

Στη Μαλωσέν, την 6η τών καλενδών του Μαίου ̂

1. "Η, αλλιώς, στίς 26 'Απριλίου (1336). Στην πραγματικό-τητα, τό γράμμα γράφτηκε λίγα χρόνια αργότερα.

Page 45: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Page 46: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 47: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Ν Ί Κ Ο ς Δ Α ς Κ Α Λ Ο Θ Α Ν Α ς Η ς

Πετράρχης καΐ Posteritati ^

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΟΙΑΖΕΙ ΑΠΛΗ. Ένας 'Ιταλός λόγιος πού ζει στη Γαλλία αποφασίζει να ανεβεί, παρέα με τον

μικρό του αδελφό, στο βουνό πού βλέπει χρόνια να ορθώ-νεται μπροστά στα μάτια του μέ σκοπό να ατενίσει από ψηλά τό τοπίο. 'Όταν, μετά από πολύ κόπο, φτάνει στην κορυφή και ατενίζει πράγματι τη θέα, ξυττνα μέσα του ή αμφιβολία: αναγνωρίζοντας, με αφορμή τήν ανάγνωση ενός χωρίου του ττνευματικοΰ του μέντορα, τήν έπαρση πού κρύβει ή αναζήτηση των έγκόσμιων απολαύσεων, α-ποφασίζει να στραφεί πλέον αποκλειστικά και μόνο στήν απόπειρα πραγμάτωσης της εσωτερικής του τελείωσης.

Ή ιστορία λοιπόν, πράγματι, μοιάζει απλή. 'Όμως δεν εί-ναι, κι αύτό, γιά δύο, κυρίως, λόγους.

Κατά πρώτον, πρωταγωνιστής της είναι ό Φραγκίσκος Πετράρχης (Francesco Petrarca, 1304-1374), ενας άνθρω-πος του οποίου οι απόψεις, δπως άποτυπώνονται στα γρα-πτά του, έχουν σημασία για τήν ίδια τή συγκρότηση του νεότερου δυτικοΰ πολιτισμού. Ή μεταβατική περίοδος των (( Γάλλων Παπών » ( 1309-1377 ), πού στήν εκκλησιαστι-κή ιστορία του καθολικισμού είναι γνωστή ώς « βαβυλώ-νιος αιχμαλωσία » , και πού ταυτίζεται μέ τή μεταφορά του κέντρου της δυτικής χριστιανοσύνης άπό τή Ρώμη

1. Τίτλος αύτοβιογραφικης επιστολής του Πετράρχη «προς τους μεταγενέστερους ».

Page 48: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

στην Avignon, θά αποτελέσει το ιστορικό περιβάλλον στο πλαίσιο του όποιου θα διαμορφωθεί ό Πετράρχης.

Κατά δεύτερον, τό να θέλει κάνεις νά ατενίσει τό τοπίο άπο την κορυφή ενός βουνοΰ είναι, για τόν 14ο αιώνα, μια μάλλον παράδοξη -αν δχι εντελώς ακατανόητη- επιθυ-μία. Κάνεις από τους συγχρόνους του Πετράρχη δεν φαί-νεται να την εξέφρασε πριν από αύτόν. Τί γύρευε λοιπόν ό ποιητής στήν κορυφή του όρους Ventoux στις 26 'Απριλίου του σωτηρίου έτους 1336 και γιατί οι συνθήκες υπό τις όποιες κατέληξε στήν άπόφαση αύτης της άνάβασης, έ-χουν σημασία για τους μεταγενέστερους ;

'Ένα πράγμα είναι σίγουρο : στό κείμενο του Πετράρχη καταγράφεται ή όριακή στιγμή κατά τήν όποία άντιπα-ρατίθενται απ' τή μια τα χαρακτηριστικά μιας φθίνουσας μεσαιωνικής φιλολογικής παράδοσης πού εδράζεται απο-κλειστικά στό λόγο και από τήν άλλη τα ψήγματα ενός νέου, πρωτοαναγεννησιακοΰ αόπτικοΰ πολιτισμού» πού αναδύεται με δλο και μεγαλύτερη όρμή. Ή κρίση πού προ-κύπτει από αύτή τήν αντιπαράθεση εχει σημασία γιατί, αν και εμφανίζεται, στήν αφήγηση του Πετράρχη, με υπαρ-ξιακό προσωπείο, είναι κατά βάση ιστορική.

Ό Πετράρχης ενσαρκώνει κατ' αρχήν παραδειγματικά τόν μεσαιωνικό homo litteratus^ δηλαδή τόν άνθρωπο πού «τρέφετα ι » από τα κείμενα. Ή ανάγνωση της Ρωμαϊ-κής ιστορίας του Τίτου Λίβιου άποτελεΐ τό έναυσμα της ίδιας της ιδέας μιας ανόδου στό Άνεμοδαρμένο 'Όρος.^

1. Mont Ventoux στα γαλλικά από τη λατινική του ονομασία (Ventosus) πού συνανταται ήδη σέ κείμενα του 10ου αιώνα. Ή ονομασία έτυμολογεΐται επίσης με βάση τήν προβηγκιανή διάλε-κτο, δπου το συγκεκριμένο ορος άποτελοΰσε τόπο λατρείας της τοπικής προϊνδοευρωπαϊκης θεότητας Ventour πού λατρευόταν σε

Page 49: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 49

Μά καί ή ιδέα της σύνταξης, ύπο μορφή επιστολής, των εντυπώσεων πού ό Πετράρχης αποκόμισε άπ' αύτη την άνάβαση, εχει επίσης σαφή φιλολογική προέλευση. Ό Πετράρχης ύττηρξε μανιώδης αναζητητής αρχαίων χει-ρογράφων.^ Ή άνακάλυψη, γύρω στα 1345, στή Βερόνα, ένος αντιτύπου των Επιστολών του Κικέρωνα τον ώθησε στήν καλλιέργεια του λογοτεχνικού είδους της επιστολο-γραφίας με αποτέλεσμα την παραγωγή ένος δγκου επι-στολών, μεταξύ των ετών 1359-1366, ταξινομημένων σε εικοσιτέσσερα βιβλία. ^ Ή συγκεκριμένη επιστολή, ή πρώτη του τέταρτου βιβλίου ( IV, 1 ), απευθύνεται στον μο-ναχό Dionigi Roberti ή Διονύσιο του Boigo San Sepolcro, της πόλης πού θα γίνει στο μέλλον γνωστή ώς γενέτειρα ενός άλλου λογίου και καλλιτέχνη, του Piero délia Fran-cesca. Άλλα και ή σχέση του Πετράρχη με τον Διονύσιο εχει κι αύτή μια φιλολογική παράμετρο. Ό Διονύσιος είναι έκεΐνος ό όποιος χάρισε στον μαθητή του, κατά τή συνάντηση τους στο Παρίσι, τό μικρών διαστάσεων άντί-

ίερα κορυφής. Αύτα τα στοιχεία αντλούνται, άπό τον ιστορικό καΐ φιλολογικό σχολιασμό του κειμένου του Πετράρχη πού περιλαμ-βάνεται στό Ernst Cassirer et alii ( έπ ιμ . ) , The Renaissance Phi-losophy of Man, University of Chicago Press, Σικάγο 1948, σσ. 36-46.

1. «../Ο Πετράρχης ήταν 6 πρώτος που με ζήλο άσχολήθηκε με τή συλλογή λατινικών χειρογράφων, κυρίως του Κικερωνα, και τα σχολίασε από φιλολογική άποψη» γράφει ό Frederick Antal, Florentine Painting and its Social Background. The Bourgeois Re-public before Cosimo de^ Medici s Advent to Power: XIV and Early XV Centuries, Kegan Paul, Λονδίνο 1947, σ. 103.

2. Familiarum rerum libri XXIV ( στό έξης Fam. ). Ό Πετράρ-χης, εκτός αύτών των επιστολών (( πρός τους οικείους » ( είναι εύρύτερα γνωστές ώς Familiares ), συνέταξε και δεκάδες άλλες.

Page 50: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

τυπο των "ΕξομΌλογησεων ^ του ίεροΰ Αύγουστίνου πού θά λειτουργήσει ώς καταλύτης στη στροφή του Πετράρχη άπο τον εξωτερικό στον εσωτερικό του κόσμο και, τελικά, στήν απώθηση της ιδέας της ενατένισης του τοπίου. Οι

'Εξομολογήσεις αποτελούν μία επιπλέον φιλολογική ττηγή μέσω της οποίας 6 Πετράρχης επικοινωνεί με άλλα κεί-μενα, και κυρίως με τήν Α προς Κορινθίσνς επιστολή του

'Αποστόλου Παύλου ή το Κατά Ματθαίον Εύαγγέλιο. 'Άν εδώ προστεθούν οι παραπομπές στον Βίο τον ^Αγίου 'Αν-τωνίου, τον όποιο 6 'Άγιος 'Αθανάσιος συνέγραψε γύρω στο 370, στον Όβίδ ιο, τον Βιργίλιο, άγαττημένο ποιητή του Πετράρχη, τον Σενέκα και τον Πλίνιο τον Πρεσβύ-τερο -πού στή Φυσική ^Ιστορία του άναφέρει τό επεισόδιο της διάβασης των "Αλπεων άπό τον 'Αννίβα τον όποιο θα νικήσει ό Σκιπίων ό 'Αφρικανός, ο ήρωας του επικού ποιήματος 'Αφρική {Africa) του ίδιου του Πετράρχη-, αύτή ή έπιστολή δχι μόνο εγκλείει δλη τή δυτική φιλολο-γική παράδοση άλλά αποτελεί και Ινα, λαβυρινθώδες, υ-πόδειγμα διακειμενικότητας. Ή άφήγηση της ανάβασης στο Mont Ventoux άπό τον (( βιβλιοφάγο » Πετράρχη χτί-ζεται κυριολεκτικά πάνω σε βιβλία.

Ωστόσο, στους νεότερους χρόνους, τοΰτο τό κείμενο θα ξαναδιαβαστεί υπό τό φως μιας άλλης παράδοσης πού θα ανιχνεύσει εδώ τήν αφετηρία της ίδιας της της συγκρότη-σης. Πράγματι, για πολλούς νεότερους στοχαστές, στήν πρώιμη 'Αναγέννηση τό ενδιαφέρον μοιάζει να μετατοπί-ζεται άπό τήν άναστοχαστική λειτουργία του λόγου στήν άνάδυση του βλέμματος ώς κυρίαρχου τρόπου πρόσληψης

1. Confessiones (397-400), μτφρ.-είσ.-σχ. Φραγκισκη Άμπα-τζοπούλου, Αγίου Αυγουστίνου, ^Εξομολογήσεις^ εκδόσεις Πατά-κη ( Ναυτίλος-Άναγνώσματα ), 'Αθήνα 1997, τ. 1-2.

Page 51: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 52

του φυσικοϋ κόσμου. Αύτη ή παράδοση θα έντοπίσει στην αφήγηση του Πετράρχη ενα από τα εναρκτήρια σημεία τούτης της σημαίνουσας μετατόπισης. Γιατί , δσο κι αν ορισμένα κείμενα της αρχαιότητας πραγματοποιούν ανα-φορές στο τοπίο, ό στόχος τους είναι καθαρά περιγραφικός.

Τό πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αύτοΰ του τύ-που της περιγραφής αποτελούν οι έπιστολες του Πλίνιου του Νεότερου (π. 62-π . 113 μ .Χ . ) , ανιψιού και υιοθετη-μένου γιου του ομώνυμου συγγραφέα της Φυσικής Ιστο-ρίας, Στην Προς Γάλλο έπιστολή του γράφει 6 Πλίνιος :

..,Το τοπίο παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία, ή θεα ορισμέ-νες φορές φράζεται άπό δάση, άλλοτε πάλι ξανοίγεται σε λιβάδια δπον βόσκουν κοπάδια άπο πρόβατα και αγέλες άπο βόδια που 6 βαρύς χειμώνας κατέβασε απ' τά βουνά, τροφαντά άπό τη ζέστη της άνοιξης και την παχιά χλόη, ^Η έπαυλη μου είναι μεγαλουτσικη χωρίς νά άπαιτεΐ πολλά έξοδα συντήρησης, ^Η μπροστινή αυλή είναι άπλή μα όχι και ευτελής και οδηγεί σε στοά στο σχήμα του γράμματος D που ορίζει ενα μικρό άλλά χα-ριτωμένο αίθριο,,, ^

'Ακόμη και ή πλέον μνημονευμένη σχετική Προς τον Δομίτιο ^Απολλινάριο έπιστολή δεν εχει διαφορετικό πε-ριεχόμενο :

1. (( Διάφορες επιστολές », μέρος III, έπιστολή XIII. Οι επι-στολές του Πλίνιου έχουν ταξινομηθεί από τον ίδιο. Ή παρούσα απόδοση στα ελληνικά βασίζεται στην ηλεκτρονική έκδοση, Pliny the Younger, Letters, άγγλ. μτφρ. William Melmoth, έπιμ. F. C. T. Bosanquet, P. F. Collier & Son ( The Harvard Classics ), Νέα Τόρκη 1909-1914, τ. IX, 4, Bartleby.com, 2001. www.bartleby.com/9/4 (πρόσβαση στις 30.5.2005).

Page 52: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

,,.Θά σου περιγράψω το κλίμα, την κατάσταση της περιοχής, την ομορφιά της έπαυλης μην,.. ^Η χώρα εί-ναι πανέμορφη. Φαντάσου ενα τεράστιο φυσικό άμφιΟέ-ατρο. Μπροστά σσν ξανοίγεται μια μεγάλη, πλατιά πε-διάδα που την κυκλώνουν οροσειρες των οποίων οι κο-ρυφές καλύπτονται άπο ψηλά, πανάρχαια δάση.,. Θα σου άρεσε νά δεις την περιοχή άπο την κορυφτη ενός απ τά γειτονικά βσυνά κι ίσως νά νόμιζες τότε πώς δεν πρό-κειται γιά πραγματικό αλλά γιά φανταστικό τοπίο, ζω-γραφισμένο από τό ικανότερο πινέλο τόσο άρμονικη εί-ναι ή ποικιλία των όμορφων πραγμάτων που συναντά τό μάτι, δπου κι αν στραφεί... Στην άκρη της στοάς υπάρ-χει μιά μεγάλη τραπεζαρία που απ' τη μιά της πλευρά οδηγεί σε ανοιχτό ανδηρο ενώ από τά παράθυρα βλέπεις τη θέα στην πεδιάδα αλλά και τό ανδηρο και την άλλη πτέρυγα του σπιτιού μη και τά δέντρα που ορίζουν τό γειτονικό ιπποδρόμιο... ^

Είναι φανερό δτι παρόμοιες περίγραφες -δείγματα της αξιοθαύμαστης ακριβολογίας και της εύζωίας ένος εύπο-ρου εύπατρίδη της πρώιμης αύτοκρατορικης περιόδου-παρότι αναμφίβολα συνδέονται με τις ρωμαϊκές τοιχογρα-φίες των τεσσάρων πομτυηιανών ρυθμών, δύσκολα μπορεί κάνεις να υποστηρίξει πώς εμπεριέχουν κάτι πού να μπο-ρεί να παραλληλιστεί με τα σύνθετα χαρακτηριστικά της αφήγησης του Πετράρχη : την ιστορικοποίηση της πρόθε-

1. Στη συγκεκριμένη διατύπωση συνανταμε επίσης, avant la lettre, μια άπο τις πρωιμότερες αναφορές στί^ν έννοια του « γρα-φικού » {picturesque ) πού θα καλλιεργηθεί συστηματικά στα τέλη του 18ου αιώνα ιδίως στη Μεγάλη Βρετανία.

2. Πλίνιος ο Νεότερος, ό.π., μέρος ΥΠ, επιστολή LII.

Page 53: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 53

σης ( ή αναφορά στον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο), την άπόπειρα άποτροττης της υπέρβασης ( ή συνάντηση με τον βοσκό ), την αγωνία της ανάβασης ( ή εξιστόρηση της δύσκολης πορείας), τ/]ν ταλάντευση της ένοχης ( ή από-λαυση της θέας ), την υπαρξιακή σύγκρουση ( ή ανάγνωση των "Εξομολογήσεων ), την αλληγορία της ήθικης ( ή απόρ-ριψη του πειρασμού ). 'Άν και πολλά από αύτα τα στοιχεία πρέπει να συσχετισθούν με την (( τεχνική » της ρητορικης δσων, στο trecento, αποκαλούσαν τον εαυτό τους orator ή rhetoricus -μ ια και ό δρος humanista δεν εμφανίζεται πριν άπό τό τέλος του 15ου αιώνα δεν υπάρχει καμιά αμφι-βολία πώς τό κείμενο του Πετράρχη εχει δικαίως θεωρη-θεί ή γενέθλια πράξη μιας νέας, διαφορετικής, νεωτερικης (( γενεαλογίας του βλέμματος ». ^

'Ένας άπό τους πρώτους πού θα τό επισημάνουν είναι ό Alexander von Humboldt πού στόν δεύτερο τόμο του φιλόδοξου έργου του Κόσμος ^ -τούτης της κολοσσιαίας

1. Βλ. Michael Baxandall, Giotto and the Orators. Humanistic Observers of Painting in Italy and the Discovery of Pictorial Com-position. 1350-1450, Όξφόρδη, Oxford University Press, 1971, γαλ. μτφρ. Maurice Brock, Les humanistes à la découverte de la compo-sition en peinture. 1340-1450, éditions du Seuil (Des Travaux), Παρίσι 1989, σ. 15 κ.έ.

2. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου τό γεγονός πώς τήν προσοχή προς τΙς επιστολές του Πλίνιου επέστησε πρώτος ό μαθητής του Μα-νουήλ Χρυσολωρα, ό Guarino Guarini Veronese, μόλις τό 1419, δηλαδή περίπου εναν αιώνα μετά τ ψ άφήγηση του Πετράρχη, βλ. Malcolm Andrews, Landscape and Western Art, Oxford Univer-sity Press (Oxford History of Art), Όξφόρδη 1999, σ. 59.

3. Alexander von Humboldt, Kosmos. Entwuif einer physika-lischen Wekbeschreibung (1845-1862). Ό τελευταίος τόμος του πεντάτομου έργου εκδόθηκε μετά τό θάνατο του Humboldt.

Page 54: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

απόπειρας να συμπεριληφθεί σε μια παγκόσμια εγκυκλο-παίδεια τό σύνολο των γνώσεων της εποχής του συγγρα-φέα- μνημονεύει την επιστολή του Πετράρχη. Πιο γνω-στή είναι ωστόσο ή μνεία της ίδιας επιστολής άπό τον Jacob Burckhardt, μια και ο Ελβετός ίστορικος στήν πε-ρίφημη πολιτιστική ιστορία της 'Αναγέννησης στήν 'Ιτα-λία \ μια άπο τις πρώτες του είδους, μοιάζει, σε άντίθεση με τον Χοΰμπολντ να δίνει στο κείμενο του Πετράρχη σημαίνουσα θέση στή διαδικασία ανάδυσης της ϊδιας της έννοιας του τοπίου. Τούτη τή γερμανόφωνη παράδοση τή συνεχίζει στον 20ο αιώνα 6 Joachim Ritter, πού στο κεί-μενό του γιά τήν αισθητική διάσταση του τοπίου, εκκινεί άπό τήν αφήγηση του Πετράρχη. ^ Κοινός τόπος δλων αύ-τών των αναφορών, ή διαπίστωση πώς ή (( άνακάλυψη » του τοπίου στον 14ο αιώνα θα πρέπει να θεωρηθεί ένδει-ξη μιας νέας, γεννώμενης (( οπτικής εύαισθησίας » πού

1. Jacob Burckhardt, Die KuJtur der Renaissance in Italien ( 1860 ), μτφρ. Μαρία Τοπάλη, Ό πολιτισμος της ^Αναγέννησης στήν ^Ιταλία, 'Αθήνα, εκδόσεις Νεφέλη ( Ό νεότερος εύρωπαϊκος πολιτισμός 1 ), 'Αθήνα 1997, μέρος τέταρτο, III.

2. Ό Μπούρκχαρντ σημειώνει χαρακτηριστικά δτι 6 Χοΰ-μπολντ δεν υπήρξε εντελώς δίκαιος » άπέναντι στον Πετράρχη, Jacob Burckhardt, ο.π., σ. 206.

3. Joachim Ritter, (( Landschaft. Zur Funktion des Àsthe-tischen in der Modemen Gesellschaft » ( 1963 ), μτφρ. Αευτέρης

Άναγνώστου, « Τ ο τοπίο. Ή λειτουργία του αισθητικού στη νεω-τερική κοινωνία» στο Διονύσης Καββαθάς ( έπ ιμ . ) , Georg Sim-mel-Joachim Ritter-Ernst H. Gombrich: To Τοπίο^ εκδόσεις πο-ταμός (Aesthetica), 'Αθήνα 2004, σσ. 33-97. Ή πρώτη εύρέως γνωστή αγγλόφωνη μελέτη για τή σχέση τοπίου-τοπιογραφίας μνιτ)μονεύει φυσικά τό κείμενο του Πετράρχη, βλ. Kenneth Clark, Landscape into Art, Αονδίνο, John Murray, 1949, σ. 23 κ.έ.

Page 55: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 56

στο έξης θα καθορίσει τον δυτικό πολιτισμό. Και άκρι-βώς στο κείμενο του Πετράρχη άνιχνεύεται ή πιο πρώι-μη καταγραφή αύτης της ((ανακάλυψης». Και άπό τη στιγμή κατά τήν οποία οι εικαστικές τέχνες άναδύονται πλέον ώς ό κατεξοχήν ορίζοντας καλλιέργειας δλων των ζητημάτων πού άπτονται της οπτικής άναπαράστασης, τό ενδιαφέρον του Πετράρχη για τή ζωγραφική άλλα και για τή γλυπτική δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί άνα-μενόμενο.

Πράγματι, στά γραπτά του Πετράρχη συναντώνται άρκετές αναφορές στήν τέχνη της εποχής του. Το εκτε-νέστερο παράθεμα άφορα μια άνάγλυφη προσωπογραφία του 'Αγίου 'Αμβροσίου του 12ου αιώνα άπό τήν ομώνυ-μη ρομανική βασιλική του Μιλάνου. ^ Ό θαυμασμός του ποιητή γ ι ' αύτή τήν προσωπογραφία « πον σχεδόν ζει και ανασαίνει » άποτελεΐτή μια παράμετρο του τρόπου με τόν όποιο ό ίδιος άντιμετωπίζει τήν τέχνη. Ή άλλη παράμε-τρος σχετίζεται με μια σχεδόν μόνιμη άνάγκη άναστολής του αισθήματος άπόλαυσης πού του παρέχει ή θέαση των καλλιτεχνικών έργων, μέσω μιας άσκητικής (( ενδοσκοπι-κής » αναγωγής. Δεν είναι τυχαίο τό γεγονός πώς στήν (( Περι μακαρίας ζωής » πραγματεία πού ό Πετράρχης γράφει υπό μορφή διαλόγου μεταξύ τών ετών 1354 και

1. Fam., XVI, 11. Τό παράθεμα άναδημοσιεύει ό Michael Bax-andall, ό'.π., σημ. 1, σ. 181. Τό μέρος Π του δεύτερου κεφαλαίου του βιβλίου του Μπάξανταλ καθούς καί τα μέρη III και FV του βιβλίου του Erwin Panofsky, Renaissance and Renaissances in Western Art, Almcjvist & Wiksells, Στοκχόλμη 1960, γαλ. μτφρ. Laure Verron, La Renaissance et ses avant-courriers dans Fart d'Occident, Flam-marion ( Champs ), Παρίσι 1993, συγκεντρώνουν και εξετάζουν κρι-τικά τό σύνολο τών πληροφοριών πού αφορούν τη σχέση του Πε-τράρχη με τις εικαστικές τέχνες.

Page 56: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

1366, στις σελίδες πού αφορούν τά εργα τέχνης άντιπαρα-τίθενται. ή 'Απόλαυση ( Gaudium ) καΐ ή Λογική {Ratio ). ^ Θα μπορούσε λοιπόν νά πει κάνεις πώς και έδώ συναντα-ται μ là κατάσταση σύγκρουσης άνάλογη με εκείνη πού κυριαρχεί στην περι τοπίου επιστολή. Σ ε μια αναδυόμενη (( πρωτοαισθητική » στάση - ή οποία ριζώνει σιγά σιγά στο εκκοσμικευόμενο περιβάλλον των ιταλικών πόλεων αναδεικνύοντας εναν θεατή ικανό να απολαύσει τήν εικόνα της φύσης πού στέκεται άπέναντί του (( έτοιμη » νά ανα-παρασταθεί άπό τόν καλλιτέχνη, νά ερευνηθεί από τόν επιστήμονα άλλα και να μετατραπεί σε (( αγαθό » άπό τόν έμπορο- άντιτίθεται μια ένοχική χριστιανική ήθική συγκρότηση ή οποία άπαγορεύει οποιαδήποτε προσέγγιση του κόσμου εξω άπό τη θεία τάξη μιας « άντανάκλασης )) της « civitate dei», δπως ό ιερός Αύγουστίνος τήν περι-γράφει -ήδη στις άρχες 5ου αιώνα- και δπως ό φεουδάρ-χης του Μεσαίωνα τήν έγγυαται. Ό Πετράρχης δχι μόνο διατυπώνει - μ ε δση καθαρότητα του επιτρέπει ή εποχή του- τήν ύπαρξη αύτης της σύγκρουσης άλλά, εκών άκων, τείνει να τ ψ επιλύσει (ή, τουλάχιστον, συμβάλλει στό να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε να επιλυθεί ), πρός δφελος αύτοϋ πού, άργότερα, ό Vasaii, ό συντοπίτης του, θα περιγράψει ώς dnascita, δηλαδή υπέρ μιας (( άναγεννη-μένης )) ενεργοποίησης δλων των δρων ύπαρξης του άν-θρώπου πού ή άρχαιότητα είχε προβάλει και ό Μεσαίωνας είχε άπορρίψει.

Ό Πετράρχης, πράγματι, μοιάζει να άντιλαμβάνεται με σαφήνεια αύτή τή διάκριση. Ένώ ή δψιμη μεσαιωνική σκέψη συλλαμβάνει τήν ιστορία ώς ενα άδιατάρακτο con-

1. De remediis utriusque fortunae, I, XL·XLI. To παράθεμα στον Michael BaxandaQ, ο.π., σσ. 205-208.

Page 57: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 58

tinuum μέσα από προκαθορισμένα βφλ ικά σχήματα ο Πετράρχης χαράζει μια τομή : ό καταποντισμος του αρ-χαίου κόσμου σήμανε τό τέλος μιας εποχής φωτός και την έναρξη μιας εποχής σκότους :

"Οταν τα σκοτάδια θα διαλνθοϋν, τα εγγόνια μας θα μπορέσουν ϊσως να επιστρέψουν στην καθάρια λαμπρό-τητα του παρελθόντος

σημειώνει ό Πετράρχης στό περίφημο ποίημα "Αφρική πού άρχισε νά τό γράφει στα λατινικά γύρω στό 1338, με-τά τό ταξίδι του στη Ρώμη. ^ 'Όσο κι αν σήμερα μια τέ-τοια διατύπωση δεν εχει αξία παρά μόνο ως ποιητική με-ταφορά, δεν πρέπει νά λησμονούμε πώς αύτη ή νεοπλατω-νικής προέλευσης συμβολική αντίθεση σκότους-φωτός δχι μόνο επέτρεψε τή διαμόρφωση της ίδιας της ιδέας μιας (( αναγέννησης » άλλα και έττηρέασε ώς καταλύτης ολό-κληρη τή δυτική παράδοση. Βεβαίως, ή « ε π ι σ τ ρ ο φ ή » στους άρχαίους θα προταθεί ώς συλλογικό αίτημα στήν

'Ιταλία μόνο στις άρχες του 15ου αιώνα, κυρίως μέσα από τα παραδείγματα της γλυπτικής και τής αρχιτεκτονικής.

Ή προτροττή για μια επανασύνδεση με τα επιτεύγματα του άρχαίου κόσμου (και ό κόσμος αύτός είναι, πρός τό παρόν, άποκλειστικά και μόνο ρωμαϊκός) μεταφράζεται στήν εποχή του Πετράρχη ώς αναγωγή σε εναν εικαστικό νατουραλισμό πού ή ζωγραφική του Giotto ενσαρκώνει μ ε

1. Ό Πανόφσκυ παραθέτει ενδεικτικά τΙς (( τέσσερις μοναρ-χίες » του προφήτη Δανιήλ, τις περιόδους ante lege, sub lege και sub gratia K.OL,, βλ. Erwin Panofsky, όΐπ., σ. 25.

2. Βλ. Erwin Panofsky, 6'.π., σ. 25 (τό παράθεμα στη σημ. 26, σ. 64).

Page 58: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

τον πλέον υποδειγματικό τρόπο. Αύτός 6 άκόμη συγκεχυ-μένος συσχετισμός του παρόντος με τό παρελθόν βρίσκε-ται στή βάση των επίσης συγκεχυμένων καλλιτεχνικών άντιλήψεων του Πετράρχη.

Ό Πετράρχης, παρότι εχει στην κατοχή του ενα εργο του Τζόττο \ στην ούσία έκδηλώνει την προτίμηση του γιά την ((κομψή)) ζωγραφική του Simone Martini, που προ-εκτείνει τις παραδόσεις της αύλικής τέχνης του διεθνούς γοτθικού ύφους : << il mio Simon » τον αποκαλεί σε ενα σο-νέτο του^ γραμμένο στα ιταλικά, « Symoni nostro» τον προσφωνεί στα χειρόγραφα λατινικά σχόλια επι του προ-σωπικού του αντιτύπου της Φυσικής 'Ιστορίας του Πλί-νιου. ^ Δεν υπάρχει αμφιβολία πώς 6 θαυμασμός πού κρύ-βει ή περίφημη διατύπωση του Δάντη, . ,ed ora ha Giotto il grido » δεν συνανταται με τήν ϊδια καθαρότητα στον Πετράρχη. Τον θαυμασμό αύτό συμμερίζεται, αντίθετα, ό Βοκκάκιος, ό (( μαθητής )) του Πετράρχη. Σύμφωνα με τα λόγια πού βάζει στο στόμα του νεαρού Πάμφιλου, ενός από τούς ((πρωταγωνιστές )) του Δεκαήμερου^ ο Τζόττο

είχε μιά τόσο εξαιρετική ιδιοφυΐα, που ή φύση, μητέρα

1. Τό αναφέρει στί) διαθήκη πού συνέταξε τό 1370, βλ. Erwin Panofsky, απ., σημ. 33, σ. 65.

2. LVII, Erwin Panofsky, δ.π,, σημ. 31, σ. 65. 3. Michael Baxandall, ο.π., 85. Στον ζωγράφο αφιερώνει επί-

σης ό Πετράρχης τα σονέτα LXXVII και LXXVIII των Canzoniere {^Rime), βλ. Michael Baxandall, ο.π., σημ. 1, σ. 181.

4. Divina Commedia, ((Pui^atorio», canto XI, v. 95. a...6 Γκιότος τώρα νικάει » μεταφράζει ό Νίκος Καζαντζάκης, Δάντη,

Ή Θεία Κωμωδία. "Εμμετρη μετάφραση, εκδόσεις Ελένης Κα-ζαντζάκη, 'Αθήνα 1965 (εκδοσις Γ ' ) , ((Καθαρτήρι. », τραγούδι. ΙΑ', στ. 95-96, σ. 224.

Page 59: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 59

και δημισνργος των δσων υπάρχουν στον κόσμο, δεν παράγει τίποτα,.. που να μην ήταν ικανός νά τό άναπα-ραστήσει,,. Αναπαράσταση τόσο τελεία, που δεν φαι-νόταν πια σαν αντίγραφο, άλλά σαν τό ίδιο τό πρωτό-τυπο. ^

Ή (( άρχαί,ολατρία » του Πετράρχη του στερεί προφα-νώς τη δυνατότητα να προσδώσει την άπαραιτητη βαρύ-τητα σέ δ,τι οί σύγχρονοι του θα άναγνωρίσουν ώς τό κα-τεξοχήν επίτευγμα της ζωγραφικής του Τζόττο. Ή προ-σωπική φιλία ^ και ή μελαγχολική διαπίστωση της αδυνα-μίας μιας άμεσης αναβίωσης των προτύπων της αρχαιό-τητας μοιάζει να βαρύνουν περισσότερο από τήν ικανότητα της αντιγραφής της φύσης για εναν άνθρωπο δπως ό Πε-τράρχης πού, ούτως ή άλλως, δπως χαρακτηριστικά γρά-φει ό Πανόφσκυ, « είχε τήν αίσθηση πώς γεννήθηκε πολυ νωρίς για νά δει τήν καινούργια μέρα της οποίας ωστόσο ενιωθε τό γλυκοχάραμα », ^ Εξάλλου, τήν ϊδια αίσθηση αποπνέει και ή στάση του Πετράρχη απέναντι στο τοπίο, δηλαδή δχι μόνο απέναντι στήν αναπαράσταση της φύσης από τήν τέχνη άλλα και απέναντι στήν ιδια της τήν εμπει-ρία μέσω της ενατένισης του τοπίου. Αύτή τήν εμπειρία των αισθήσεων απορρίπτει ό Πετράρχης γιατί υπάρχει ό κίνδυνος να τον παρασύρει στήν απώλεια. Προς αύτή τήν

1. Decameron, VI, 5, μτφρ. Κοσμάς Πολίτης, Βοκάκιος. Δε-καήμερον, ανατύπωση, εκδόσεις Γράμματα, 'Αθήνα 1993, (( 'Αρχή της έκτης μέρας του δεκαήμερου », V (( Είπε ό γάιδαρος τον πε-τεινό κεφάλα », τ. Β', σ. 484.

2. Ό Πετράρχης φέρεται να γνώριζε προσωπικά τον ίδιο τον Σιμόνε, ενώ του είχε έμπιστευτεΐ τήν εικονογράφηση ενός βιβλίου του, βλ. Michael Baxandall, ο.π., σσ. 73-74.

3. Erwin Panofsky, ο.π., σ. 25.

Page 60: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

απόρριψη τον ώθεί έξαλλου καί ή ί'δια ή φιλοσοφική του στάση, εστω κι αν 6 ίδιος την έρμηνεύει, στην περίπτωση αύτη, μάλλον με διαφορετικο τρόπο.

Ό Πετράρχης, συνδεόμενος με μια πρώιμη αναβίωση του πλατωνισμοϋ, επιχειρεί νά άπομακρυνθεΐ από τον άρι-στοτελισμό του σχολαστικισμού, άντιπαραθέτοντας στις μεθόδους της λογικής προσέγγισης του κόσμου τη μετα-φυσική της γνώσης μέσω της θείας φώτισης. Ό Πετράρ-χης, με δυο λόγια, άπορρίπτει τήν ενατένιση του τοπίου επειδή φοβαται πώς ή (( άνακάλυψή » του θά τον καταστή-σει έρμαιο της εμπειρίας των αισθήσεων. Ωστόσο, άθελά του, άκόμη και δταν (( ανακαλύπτει » το τοπίο, 6 Πετράρ-χης παραμένει, υπό μία έννοια, πιστός στις αρχές του. Για-τί ή ικανότητα του ανθρώπου να ατενίσει τό φυσικό τοπίο προϋποθέτει τή διαδικασία συγκρότησης μιας άφηρημένης σχέσης με τή φύση, δηλαδή μια άπόσταση από τήν ίδια τή φυσική εμπειρία. Ή «ανακάλυψη» του τοπίου άπό τον Πετράρχη όχι μόνο δεν αποτελεί ενδειξη απώλειας της « πλατωνικής » -σύμφωνα με την αύγουστίνεια παράδο-ση- θρησκευτικότητάς του άλλά ύττηρξε δυνατή χάρη σε αύτήν. "Ισως, από αύτή τήν άποψη, δεν είναι τυχαίο τό γεγονός πώς ή α ιδεολογική » αιτιολόγηση της (( ανακάλυ-ψης » του τοπίου -άλλα και ή συνακόλουθη σύνδεση του με τήν τοπιογραφία- πρέπει να συναρτηθεί περισσότερο με τ/)ν έπανενεργοποίηση των πλατωνικών ιδεών στο περι-βάλλον των 'Ιταλών λογίων και λιγότερο με τις πειραμα-τικές αναζητήσεις των oltramontani, δηλαδή με τον εμπει-ρισμό των ανθρώπων του Βορρά.

Μια τέτοια ερμηνεία μπορεί να ενισχυθεί, σε δ,τι άφο-ρα τουλάχιστον τον Πετράρχη, και άπό μία άκόμη παρα-τήρηση. Τό δτι ό Πετράρχης, παρά τους περι του άντιθέ-του ισχυρισμούς του, δεν συνέγραψε τήν επιστολή του

Page 61: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 62

προς τον μοναχό Διονύσιο τό ίδιο βράδυ της επιστροφής του από την ανάβαση στό όρος Βεντού -άλλα άρκετα χρόνια άργότερα- είναι βέβαιο. Πολύ πιθανό ωστόσο εί-ναι πώς ούτε αύτη καθαυτή ή άνάβαση πραγματοποιήθη-κε. ^ 'Άν κάτι τέτοιο αληθεύει, τότε τό επιχείρημα πώς ή άπουσία της εμπειρίας συμβάλλει στήν (( κατασκευή » του τοπίου, ενισχύεται. Ή (( ανακάλυψη » του τοπίου άπό τόν Πετράρχη ταυτίζεται σε αύτή τήν περίπτωση, συμβολι-κά, με τήν έναρξη μιας διαδικασίας « πραγμοποίησης )) (Versachlichung) του κόσμου, δηλαδή μιας διαδικασίας κατά τήν όποια οί άφηρημένες σχέσεις κυριαρχοΰν επι της φυσικής εμπειρίας. Κ ι αύτό στήν ούσία είναι εκείνο πού ταράζει τόν ποιητή. Ό Πετράρχης μοιάζει να διατυμπα-νίζει, εστω και άθελά του, πώς ή ενατένιση του τοπίου, πού στήν τέχνη θα γεννήσει τόν νατουραλισμό, αποτελεί τήν έσχατη άπομάκρυνση άπό τή βιωματική εμπειρία του κόσμου. Αύτός ισως είναι ενας ακόμη λόγος για τόν όποιο

1. Στα επιχειρήματα, πραγματολογικής καΐ. φιλολογικής φύ-σης, πού, έν συντομία, παραθέτει 6 Jérôme Vérain, (( L'Air raréfié des cimes)), στό Pétrarque. Uascension du mont Ventoux, μτφρ. Jérôme Vérain, éditions mille et une nuits, Παρίσι 2001, σσ. 29-37 ( και στον παρόντα τόμο σσ. 13-23 ), και τα όποια άναιροΰν τους ισχυρισμούς του Πετράρχη, μπορεί να προστεθεί ένα ακόμη. 'Ό-ποιος πραγματοποιήσει σήμερα τήν άνάβαση στο ορος Ventoux -καΐ στό μέτρο πού τα τοπογραφικά δεδομένα τής εύρύτερης πε-ριοχής τής Προβηγκίας δεν έχουν αλλοιωθεί- μπορεί εύκολα να διαπιστώσει πώς ακόμη και αν κατάφερνε να αναρριχηθεί ως τήν, απαγορευμένης πλέον πρόσβασης, άκραία άπόληξη του βουνοϋ (υψόμετρο : 1.912 μέτρα) πού παραμένει χιονισμένη ως τό τέλος τής άνοιξης, θα ήταν μάλλον δύσκολο να δει, δπως ισχυρίζεται 6 Πετράρχης, τις παγωμένες κορυφές των "Αλπεων ή τόν κόλπο τής Μασσαλίας.

Page 62: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ

προτιμούσε την (( ύπερβατολογική », δπως τη χαρακτηρί-ζει. ό Πανόφσκυ ζωγραφική του Σιμόνε Μαρτίνι από τη φυσιοκρατική τέχνη του Τζόττο. ^ Ό Πετράρχης, ενας στοχαστής με τή σκέψη βαθιά ακόμα ριζωμένη στον θρη-σκευτικό φενακισμό του Μεσαίωνα, μοιάζει να βιώνει για πρώτη φορά τόν διχασμό τόν όποιο επιφέρει ή μετατόπιση ενός μηχανισμού (( μυστικοποίησης » , από τόν οικείο χώρο της θρησκείας στόν ανοίκειο, για μια τέτοια προσέγγιση, χώρο της φύσης.

Ωστόσο, άνεξάρτητα άπό τήν άντίδράση του Πετράρ-χη, ή σημασία του κειμένου του για τό τοπίο εγκειται στόν εντοπισμό τούτης της μετατόπισης. Ό Πετράρχης μοιά-ζει να (( ανακαλύπτει » τό τοπίο μόνο και μόνο για να τό απορρίψει. Και είναι σαφές πώς ό ίδιος θεώρησε περισσό-τερο σημαντικό να κληροδοτήσει στους «μεταγενέστε-ρους » -στήν προσφιλή του posteritas- τό ήθικό δίδαγμα της απόρριψης παρά να αφηγηθεί τήν (( εμπειρία » της (( άνακάλυψης ». Άλλα ή σημασία της «ανακάλυψης» του Πετράρχη ύττηρξε, εν τέλει, απείρως σημαντικότερη άπό τήν επιχειρηματολογία της απόρριψης. Ή ιστορία, σύμφωνα με τήν προσφιλή της συνήθεια, ανέτρεψε για μια φορά ακόμη τις προθέσεις του ήρωά της.

ΝΊΚΟς ΔΑςΚΑΛΟΘΑΝΑςΗς

1. Erwin Panofsky, σ. 28. 2. Ή αμφίδρομη σχέση του Πετράρχη με τΙς εικαστικές τέ-

χνες θά εχει μακρά ιστορία. Τόν 17ο αιώνα ή επίδραση του (( πε-τραρχισμοΰ» στην εύρωπαϊκή ζωγραφική θα είναι έντονη. Βλ. Alison McNeil, " Ter Borch's Ladies in Satin στο Wayne Franits ( επιμ. ), Looking at Seventeenth-Century Dutch Art. Realism Recon-sidered^ Cambridge University Press, Cambridge 1997, σσ. 98-115.

Page 63: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

J É R Ô M E V É R A I N

Ή ζωή του Πετράρχη

Ο ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ \ πού το π ρ α γ μ α τ ι κ ό του

δνομα ήταν ντί Πετράκκο, γεννήθηκε τή νύχτα της 19ης προς τήν 20ή 'Απριλίου 1304 στο 'Αρέτσο, κοντά στη Φλορεντία. Ό πατέρας του ήταν γόνος μιας οικογένειας από τήν Τοσκάνη και ασκούσε το έπάγγελμα του συμ-βολαιογράφου. 'Όμως, μετά τή διαμάχη ανάμεσα στούς (( Μαύρους » , πού ασκούσαν τήν εξουσία τους στήν πολι-τεία τα δύο τελευταία χρόνια, και στούς (( Λευκούς », τούς οποίους υποστήριζε ό ίδιος, δπως και ό φίλος του ό Δάν-της, βρέθηκε εξόριστος από τήν πόλη. Έπτα μήνες αργό-τερα επέτρεψαν στή σύζυγό του, τήν Έλέττα Κανιτζάνι, να επιστρέψει με τό παιδί της. Έ τ σ ι ό Πετράρχης πέρα-σε τα πρώτα χρόνια της ζωής του μαζί της, στήν κοιλάδα του 'Άρνου.

Τό 1311 ολόκληρη ή οικογένεια ενώθηκε και εγκατα-στάθηκε στήν Πίζα, δπου ό μικρός Φραντσέσκο ττηρε τά πρώτα του μαθήματα από εναν ήλικιωμένο δάσκαλο, τον Κονβενέβολε ντα Πράτο. Στο μεταξύ, άλλος ενας γιος είχε γεννηθεί : ό Γεράρδος. Καθώς δεν ύττηρχε πια ελπίδα για επιστροφή στή Φλορεντία μετά τό θάνατο του αύτο-κράτορα 'Ερρίκου του Ζ', οι Πετράκκο αποφάσισαν να

1. Το επώνυμο Petracco είχε δοθεί στον πατέρα του Pietro, έπειδή ήταν κοντός. Τό πατρώνυμο του ποιητη εγινε αργότερα Petrarcha.

63

Page 64: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

64 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 2 : JÉRÔME VÉRAIN

μεταναστεύσουν: το 1913 ττηραν τό καράβι άπο το Λι-βόρνο καΐ αποβιβάστηκαν στη Μασσαλία, άφοϋ σώθηκαν ώς εκ θαύματος από ενα ναυάγιο. Ά π ό έκεϊ κατέφυγαν, δπως πολλοί άλλοι εξόριστοι 'Ιταλοί, στην 'Αβινιόν. Ή

Έλέττα και οι δυο γιοί της εγκαταστάθηκαν στο Καρπαν-τράς ( Caipentras ), δπου ό Φραντσέσκο ξαναβρηκε τον δάσκαλό του Κονβενέβολε, πού ήταν κι αύτός εξόριστος. Τα μαθήματα ρητορικής και λογικής ξανάρχισαν, δμως τό επίπεδό τους ήταν χαμηλό λόγω των περιορισμένων γνώ-σεων του γέρου δασκάλου. ^ Την ιδια εποχή ^ ό Πετράκκο εδειξε στόν γιό του μια τοποθεσία, τή Φονταίν ντε Βωκλύζ ( Vaucluse ), πού θα έπαιζε εναν τόσο σημαντικό ρόλο στή ζωή του ποιητή. Λίγο αργότερα, τό 1316, θα τόν στείλει να παρακολουθήσει μαθήματα νομικής στό πανεπιστήμιο του Μονπελλιε κι επειτα, τό 1322, στήν Μπολόνια. 'Όμως ό νεαρός σπουδαστής προτιμούσε σαφώς να διαβάζει Κικέ-ρωνα, Σενέκα, Βιργίλιο, και τόν ενδιέφερε πολύ περισσό-τερο ή γλώσσα τής ποίησης άπό τή γλώσσα των νομικών, και ή μελέτη τής φιλοσοφίας και τής ρητορικής άπό αύτήν του εκκλησιαστικού δικαίου.

Τό 1326, μετά τό θάνατο του πατέρα του, ό Φραντσέ-σκο θά επιστρέψει στή Γαλλία. Μετά τό θάνατο τής μη-τέρας του, πού άκολούθησε λίγο άργότερα, θά μείνει μόνος στήν 'Λβινιόν με τόν μικρότερο άδελφό του. 'Εξαιτίας τής άνεντιμότητας τών κηδεμόνων τους θα χάσουν τό μικρό εισόδημα πού είχαν κληρονομήσει άπό τόν πατέρα τους.

Ό Πετράρχης αύτή τήν εποχή θα συνδεθεί στενά με τόν Τζάκομο Κολόννα, γόνο μιας διάσημης ρωμαϊκής οίκογέ-

1. (( Γνώριζε να τροχίζει το μαχαίρι, μα δεν ήξερε να τό χρη-σιμοποιεί » είπε ό μαθητής του.

2. Τό 1314.

Page 65: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ 65

νειας, εναν παλιό συμμαθητή του πού είχε ερθει χι αύτός στην 'Αβινιόν, καΐ σύντομα θά γίνει δεκτός στην αύλή του πάπα 'Ιωάννη KB'. Έ κ ε ΐ δεν θα αργήσει να ξεχωρίσει για τα λογοτεχνικά ταλέντα του.

Στο περιβάλλον της αύλης επικρατούσε ή χλιδή και ή διαφθορά. Ό ϊδιος θα δεχθεί το κατώτερο σχήμα του κλη-ρικού, πού θα του επιτρέψει, χωρίς να δώσει τον οριστικό δρκο, νά άπολαμβάνει τα εκκλησιαστικά προνόμια. Τό-τε δμως θα πραγματοποιηθεί ή συνάντηση πού σφράγισε δλη τήν κατοπινή ζωή του : στις 6 'Απριλίου 1327, τή Με-γάλη Δευτέρα στις εξι τό πρωί, στήν εκκλησία της 'Αγίας Κλαίρης, ό Πετράρχης συναντα μια νεαρή πατρικία, τή Αάουρα. ^ Τήν ερωτεύεται κεραυνοβόλα και, άπό τότε, αν και ποτε δεν θα βρει ανταπόκριση, δεν θα πάψει να υμνεί τή φυσική ομορφιά και τήν ήθική εύγένεια της Laura, L'Aura, Lauro-Laurea... ̂

'Έρωτα, ίδές τή νιά πού μας δοξάζει Κ' είν' δλη περηφάνια και καμάρι, Κύττα τί γλύκα δείχνει και τί χάρη Κ' είναι σαν λάμψη πού ό ούρανός σταλάζει.

1. Ή ακριβής ταυτότητα της Λάουρας δεν είναι εξακριβωμέ-νη. Γεννήθηκε το 1307, δμως δεν είναι βέβαιο αν ήταν θυγατέρα του Henri de Chiabaud, του Paul de Sade η του ίττπότη Audibert de Noves. Τήν εποχή πού τή γνώρισε 6 Πετράρχης είχε μόλις παν-τρευτεί τον Hugues de Sade. Άπό τό γάμο αύτό γεννήθηκαν ενδεκα παιδιά.

2. Ό Πετράρχης δεν θα πάψει να συνδέει τήν άγατυημένη του, χρησιμοποιώντας διάφορα λογοπαίγνια, μέ τήν « αύρα » της εμ-τυνευσης, μέ τή « δάφνη » και τό (( στεφάνι », κλπ.

Page 66: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

66 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 2 : JÉRÔME VÉRAIN

Κύτταξε μέ τί σπάνια τέχνη βάζει Το χρυσάφι και τό μαργαριτάρι Και πώς σιγά με άνάλαφρο ποδάρι Περπατεΐ και πώς στρέφει και κυττάζει.

Κάτου άπ' τά δέντρα τά πυκνογυρμένα, Χορτάρια κι άνθη πού τη γη στολίζουν Ναν 'τά πατήσει την παρακαλούνε.

Φεγγοβολούν τα αιθέρια μαγεμένα Γιατί εκεί πού τα μάτια της θωρούνε Τόση γαλήνη κι ομορφιά χαρίζουν.

Τάχα σε ποιο ούρανο βρηκεν ή Φύση Το άχνάρι, για να πλάσει τη θωριά της, Μέ ιδανική χάρη τήν ομορφιά της Την αιθέρια, στή γη να παραστήσει ;

Ποιά Νύμφη στις πήγες ή θεά στη Χτίση Είχε τά ολόξανθα πυκνά μαλλιά της ; Και ποιά καρδιά τόσες, σαν τήν καρδιά της. Μυστικές άρετες μπορεί νά κλείσει ;

Κάλλος θεϊκό, στή γη μάταια ζητάει, 'Όποιος τό βλέμμα εκείνο δεν γνωρίζει Μέ ποιά χάρη σεμνή γλυκοκυττάζει...

Ό 'Έρωτας πώς γιατρεύει, πώς κεντρίζει, Δε νιώθει οποίος δεν είδε, πώς στενάζει Και πώς μιλεί και πώς χαμογελάει.

( μετάφραση Μαρίνου Σίγουρου)

Page 67: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ 68

Ό έρωτας για τη Λάουρα θα αποτελέσει το έναυσμα για τα εκατοντάδες σονέτα στη διάλεκτο της Τοσκάνης πού θα αποτελέσουν το Canzoniere. ^ Το (( dolce stil nuo-νο » , προσιτό σ' εκείνο τό μέρος του κοινού ( κυρίως γένους θηλυκοϋ ) πού αγνοούσε τα λατινικά, συνέτεινε πολύ γρή-γορα στη λογοτεχνική επιτυχία -και γενικότερα στήν ε-πιτυχία- του ποιητή. 'Αρκετά παράδοξα, εκείνος προσδο-κούσε τή δόξα από (( υψηλότερα » και πιο κλασικά λογο-τεχνικά είδη. Ωστόσο δεν άφησε στις επόμενες γενιές παρά εναν μικρό αριθμό από τα εργα τής νεότητάς του.^

Δεν γνωρίζουμε σε ποιό βαθμό ή Λάουρα μοιραζόταν τα αισθήματα του θαυμαστή της. 'Ένα δμως είναι βέβαιο, δτι δεν υπέκυψε. Ό φίλος του ό Κολόννα, για να τόν δια-σκεδάσει από τόν δυστυχισμένο αύτό έρωτα, τόν πήρε μα-ζί του τό 1330 για ενα διάστημα στό Λομπέζ ( Lombez ), μια μικρή πόλη στα νοτιοδυτικά, όπου είχε εκλεγεί έπί-

1. Τό Canzoniere περιλαμβάνει, στην τελευταία μορφή του, 317 σονέτα, την άγατυημένη φόρμα του Πετράρχη, την οποία ανα-νέωσε σημαντικά, κυρίως με την πρακτική του διασκελισμού. Σ ' αύτό προστίθενται 29 τραγούδια, 9 σεξτίνες, 7 μπαλάντες, 4 μαδριγάλια. Τή συλλογή αύτί] ό ποιητής τήν επεξεργαζόταν συνε-χώς. Φαίνεται πώς ή τελευταία επεξεργασία εγινε στή Βενετία, το 1362-1367. Τό εργο αποτελείται από δύο κύκλους : In vita di Ma-donna Laura και In morte di Madonna Laura. 'Ωστόσο, δπως δεί-χνει τό παράδειγμα πού δώσαμε προηγουμένως, άκόμη και τα πρώτα ποιήματα εγκαθιστούν μια σχέση ανάμεσα στό ερωτικό πάθος και τόν θρησκευτικό ζηλο. Αύτός ό αγώνας άνάμεσα στό ανθρώπινο και τό θείο, τό σαρκικό και τό μυστικιστικό, ήταν τό κυριαρχικό θέμα του Πετράρχη.

2. Τα ποιήματα εκείνα του Πετράρχη πού διασώθηκαν, αν και ό ίδιος δεν τα εκρινε άξια νά περιληφθούν στό Canzoniere, είναι συγκεντρωμένα με τόν τίτλο Rime extravaganti. Δεν είναι πάντα βέβαιη ή γνησιότητά τους.

Page 68: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

68 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 2 : JÉRÔME VÉRAIN

σκοπος. Έκτος άπο τον νέο ιερωμένο, 6 Πετράρχης συν-δέθηκε εκεί με δυο φίλους, στους οποίους θα μείνει πιστός σε δλη τη ζωή του : τον Λέλλο, εναν Ρωμαίο εύγενη, καΐ τον Λουί, πού καταγόταν άπό τη Ρηνανία ( στίς επιστολές του τους άποκαλεΐ Λαίλιο καΐ Σωκράτη). Δεν θ' άργησει δμως να επιστρέψει στην 'Αβινιόν, δπου τον παρουσιάζουν στον μεγαλύτερο αδελφό του Τζάκομο, τον καρδινάλιο Τζοβάννι Κολόννα, πού θα γίνει προστάτης του και θα κρατήσει, δπως θά γράψει ό ποιητής, τό ρόλο « ενός πο-λυαγαττημένου πατέρα ή άδελφοΰ ».

Τό 1333 ό Πετράρχης επιχειρεί τό πρώτο άπό τα με-γάλα ταξίδια του. Πρώτα θα επισκεφθεί τό Παρίσι, πού τόν απογοητεύει \ κι επειτα θα διασχίσει έπι οκτώ μήνες τη βόρεια Εύρώττη, άπό τη Γαλλία ως τη Φλάνδρα και τις Κάτω Χώρες, φτάνοντας μέχρι τη Λιέγη και την Κολονία. Στην επιστροφή εγκαταλείπει δλο και πιό συχνά την πο-λιτεία τών παπών και βρίσκει καταφύγιο στη Φονταιν ντε Βωκλύζ (Fontaine de Vaucluse). Γ ια μιά στιγμή είχε πι-στέψει δτι ό πάπας 'Ιωάννης KB' θα αποφάσιζε αύτό πού ό ίδιος έπιθυμοΰσε διακαώς, να επαναφέρει τήν παπική εδρα στή Ρώμη. 'Όταν δμως αύτός ό τελευταίος πέθανε, τό 1334, ή ενθρόνιση του Βενέδικτου του IB', ενός Γάλλου πάπα, δεν του άφηνε πια καμιά ελπίδα.^

Τό 1337, ό Πετράρχης συναντά για λίγο τόν φίλο του Τζάκομο Κολόννα στή Ρώμη. 'Όμως, παρά τήν ύποδοχή πού του εγινε, συντομεύει τήν εκεί διαμονή του, επιστρέφει

1. Ή Σορβόννη του φάνηκε σαν ενα άντρο (( βαρβάρων ». 2. Τό 1367, ό Ούρβανός ό Ε ' θα δεχθεί επιτέλους να μεταφέρει

την παπική εδρα στή Ρώμη. 'Όμως αύτό θα κρατήσει για λίγο καί, προς μεγάλη άπογοήτευση του Πετράρχη, 6 πάπας θα ξανα-γυρίσει πολύ σύντομα στήν 'Αβινιόν.

Page 69: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ 70

στην 'Αβινιόν καΐ αγοράζει ενα μικρό σπίτι στην Βωκλύζ, τον ((έκεΐθεν των "Αλπεων Παρνασσό» του. Θα μείνει εκεί σχεδόν μόνος για εναν ολόκληρο χρόνο και θ' αρχίσει να συνθέτει τό μεγάλο του ποίημα ^Αφρική, προς τιμήν του Σκιπίωνα. Στο εργο αυτό πού τό συνέχισε αργότερα στη θερινή κατοικία του στο Σελβαπιάνο ( Selvapiano ), κοντά στήν Πάρμα, και πού εγινε εύρύτατα γνωστό χωρίς να εχει εκδοθεί επίσημα, χρωστά τήν πραγματική δόξα του ανά-μεσα στούς σύγχρονούς του. Τήν ιδια εποχή ό ποιητής δου-λεύει τό εργο του De viris illustùbus πού εμεινε κι αύτό, δπως και τό προηγούμενο, ανολοκλήρωτο.

Τό 1340, ενα παλιό ονειρο του ποιητη εγινε πραγματι-κότητα : λαβαίνει ενα γράμμα πού του άναγγέλλει δτι πρό-κειται να τον στέψουν στό Καπιτώλιο δπως, σύμφωνα με τό θρύλο, είχαν τιμήσει παλιότερα τόν Όράτιο και τόν Βιργίλιο. Παίρνει λοιπόν τήν επόμενη χρονιά τό καράβι γιά να παραλάβει τό βραβείο του, άλλα πρώτα θα περάσει άπό τή Νάπολη : ό βασιλιάς Ροβέρτος του Άνζού είχε συμ-βάλει ιδιαίτερα στήν απονομή αύτης της διάκρισης. Έ κ ε ΐ θά γνωρίσει τόν Βοκκάκιο, με τόν όποιο θά συνδεθεί με

1. Το ποίημα, γραμμένο σε λατινικά έξάμετρα καΐ έμττνευσμέ-νο άπό την ΑΙνειάδα^ περιλαμβάνει εννέα βιβλία. 'Έμεινε ανολο-κλήρωτο. Σ ' αύτό ό Σκιπίων παρουσιάζεται ώς ό ιδεώδης ήρωας της άρχαιότητας, και ό δεύτερος καρχηδονιακός πόλεμος ώς ό θρίαμβος του ρωμαϊκού πολιτισμού ενάντια στούς βάρβαρους Καρ-χηδόνιους.

2. Ό Πετράρχης άκολούθησε εδώ μια μεγάλη παράδοση : οί ^Επιφανείς άνδρες του είναι ενα εργο πού συνέχιζε τα ομώνυμα εργα του Σουητώνιου, του Πλούταρχου, του Άγιου 'Ιερώνυμου και πολλών συγγραφέων του Μεσαίωνα. Περισσότερο τόν ενδιέφεραν οι προσωπικότητες του *IoύλLoυ Καίσαρα και, εννοείται, του Σκι-πίωνα.

Page 70: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΕΠΙΜΕΤΡΟ 2: JEROME VERAIN

φιλία πού θα κρατήσει, τήν υπόλοιττη ζωή του. ^ Ή τελετή εγι,νε με μεγάλη επισημότητα στή Ρώμη, στίς 8 'Απρι-λίου, ήμέρα του Πάσχα του 1341. Στο δρόμο της επιστρο-φής για τήν 'Αβινιόν ό Πετράρχης πείστηκε από τόν φίλο του "Ατζο ντα Κορρέτζο, ήγεμόνα της Πάρμας, να εγκα-τασταθεί στήν πόλη αύτή. Έ κ ε ΐ θα αποκτήσει ενα σπίτι πού θα τό ονομάσει (( εντεύθεν των "Αλπεων Παρνασσό » του, και σύντομα θα χρισθεΤ άρχιδιάκονος της πόλης.

Ό θάνατος του Βενέδικτου του IB', τόν όποιο διαδέχθη-κε ένας άλλος Γάλλος, ό Κλήμης ό Δ', θα του δώσει τήν εύ-καιρία να ξαναπάει στήν 'Αβινιόν συμμετέχοντας σε μια αποστολή άπό τή Ρώμη, άφοΰ μαζι με τό στεφάνι είχε λάβει και τήν ιδιότητα του υπηκόου της πόλης αύτης. Έ κ ε ΐ θα προσπαθήσει να πείσει τόν ποντίφικα να δεχθεί αύτό πού οι προκάτοχοί του είχαν αρνηθεί : τήν επιστροφή του πάπα στήν αιώνια πόλη. 'Όμως τό σχέδιο θα γνωρίσει τήν αποτυχία.

Ό Πετράρχης θα ασχοληθεί, μέχρι τό τέλος της ζωής του, με πολλές παρόμοιες διπλωματικές αποστολές.^

1. Προς το τέλος της ζωης του ό Πετράρχης θα λάβει από τόν φίλο του ενα αντίτυπο του Δεκαήμερου. Ενθουσιασμένος, θά το άποστηθίσει καΐ θα μεταφράσει στα λατινικά τήν (( Γκριζέλντα », μία άπό τις νουβέλλες. Στόν φίλο του απευθύνεται ή τελευταία επι-στολή των Seniles ( 'Επιστολές τον γήρατος, XVII). Φέρει ημερο-μηνία 4 'Ιουνίου 1373, δμως σίγουρα είναι μεταγενέστερη και πι-θανόν είναι ή τελευταία επιστολή πού εγραψε ό Πετράρχης.

2. Θα τόν απασχολήσουν διαδοχικά ή ενθρόνιση του Ροβέρτου του Άνζού στή Νάπολη ( 1343 ), ή διαπραγμάτευση για μια ανα-κωχή ανάμεσα στη Βενετία και τή Γένοβα ( 1354 ), ή συμμαχία ανάμεσα στόν αύτοκράτορα Κάρολο Δ' και τή Λίγκα της Λομβαρ-δίας ( 1355), μια άποστολή στόν βασιλιά της Γαλλίας 'Ιωάννη Β'

Page 71: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ 72

'Όμως πάντα θα αρνηθεί κάθε επίσημο αξίωμα, είτε πο-λιτικά είτε πανεπιστημιακό.

Την ίδια εποχή, το 1343, 6 αδελφός του Γεράρδος γίνε-ται μοναχός. Είναι βέβαιο δτι τό γεγονός εκανε ζωηρή εντύπωση στον Πετράρχη και συνέτεινε στο να τον απο-σπάσει από τις (( σαρκικές απολαύσεις » , ή τουλάχιστον να του υποβάλει αύτή τήν ανάγκη. 'Όμως ούτε ή ούμανιστική κουλτούρα του Πετράρχη ουτε ή εύαισθησία του θα δέχον-ταν εύκολα αύτή τήν εκμηδένιση του έαυτοΰ πού προϋποθέ-τει ή χριστιανική ήθική, δπως μαρτυροΰν τα κείμενά του. ^

Τους επόμενους μήνες, αύτή ή κρίση συνείδησης θα αποτελέσει αντικείμενο δύο σημαντικών έργων του. Στό πρώτο από αύτά, πού τιτλοφορείται Το μυστικό μσν (5β-cretum meum ), ή σύγκρουση ανάμεσα στις γήινες ήδονες και τήν άγνότητα της καρδίας γίνονται αφορμή για μια μα-κριά εξομολόγηση σε μορφή διαλόγου.^ Στό δεύτερο, τή Μοναχική ζωή {De vita solitaria ), πού ή σύνθεση της ξεκί-νησε γύρω στό 1346, ό συγγραφέας πλέκει τό εγκώμιο της μελέτης, της προσευχής και της περισυλλογής.^ Μετά από

τον 'Αγαθό ( 1360 ) καΐ ή διαπραγμάτευση για μια νέα ανακωχή ανάμεσα στην Πάδουα καί τήν Τζένοβα ( 1373 ).

1. Θά αρνηθεί επίσης να γίνει γραμματέας του Κλήμεντος του Δ', το 1345, δπως καΐ να διευθύνει το νεοσύστατο πανεπιστήμιο της Φλορεντίας, θέση γιά τ ψ όποια τον πίεζε 6 Βοκκάκιος.

2. Τα δώδεκα λατινικά κομμάτια πού αποτελούν τό Βουκολικό ποίημα {Bucolicum Carmen), γραμμένα άνάμεσα στό 1345 και τό 1347, περιλαμβάνουν έναν διάλογο άνάμεσα στον Πετράρχη ( με το δνομα Σίλβιο, δηλαδή 6 άνθρωπος του δάσους, και κατ' επέκταση της φύσης) και τον αδελφό του ( μ έ τό δνομα Μόνικο, δηλαδή μοναχός ). 'Αποδεικνύεται δτι έν τέλει είναι αδύνατο στον πρώτο νά απαρνηθεί τις ομορφιές του κόσμου.

3. De secreto conflktu curarum mearum ( ΠερΙ της μυστικής

Page 72: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

72 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 2 : JÉRÔME VÉRAIN

μιαν επίσκεψη στον Γεράρδο, στο μοναστήρι του στο Μον-τρέ, λίγα χρόνια αργότερα, θά αφιερώσει ενα ακόμη δοκί-μιο στην Ανάπαυση των ιερωμένων {De otio religwso ).

To 1348 είναι μια μαύρη χρονιά, πού θα αποτελέσει ενα είδος τομής στη ζωή του. Ό Πετράρχης βρίσκεται στη Βε-ρόνα, δπου τον 'Ιανουάριο θα ζήσει πρώτα τον περίφημο σεισμό. Λίγους μήνες άργότερα, στην πόλη αύτη θα πλη-ροφορηθεί τό θάνατο της άγατυημένης του από την πανού-κλα, πού θέριζε τότε δλες τις χώρες της Νότιας Εύρώττης. Αύτό θα συμβεί στις 6 'Απριλίου, επέτειο της πρώτης τους συνάντησης, και μάλιστα την ϊδια ώρα, δπως σημειώνει ό ποιητής στή σελίδα ενός βιβλίου του Βιργιλίου. 'Άν και ή αλήθεια σχετικά με τό πάθος του ποιητή για τη μούσα του εδωσε αφορμή σε πολλές διαμάχες ( επρόκειτο γιά πραγ-ματικό έρωτα ή για λογοτεχνικό μύθο ; ), κι ακόμη κι αν ή ακλόνητη αρετή της Λάουρας τόν εκανε να άναζητήσει άλλου παρηγοριά, δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε δτι δ πόνος του ύττηρξε τεράστιος. ^ Ό θάνατος της άγαττημέ-νης του θα του εμττνεύσει τούς υπέροχους στίχους με τούς οποίους τελειώνει ό Θρίαμβος τον θανάτου : ^

σνγκρουσης ανάμεσα στις εγνοιες μχη)). Ό ποιητής δέχεται σε δνειρο, στη διάρκεια τριών ήμερων, την επίσκεψη του τυνευματικοΰ του οδηγού, του Άγιου Αύγουστίνου, συνοδευόμενου από την ιδια την Αλήθεια, πού παραστέκεται σιωττηλή μπροστά στή λυσσώ-δη μάχη ανάμεσα στον απελπισμένο αμαρτωλό και τόν εξομολο-γητή του.

1. De vita solitaria. Αυτή ή πραγματεία σε δύο τόμους είναι άφιερωμένη σέ εναν άπό τούς μεγάλους φίλους του Πετράρχη, τόν Φίλιττπο ντε Καμπασόλ ( Cabassoles ), επίσκοπο του Καβαγιόν ( Cavaillon ), πού τόν επισκεπτόταν συχνά στό έρημητήριό του στή Βωκλύζ.

2. De otio religiosorum. Έδώ ή λέξη otium ( σχόλη, άνάπαυση,

Page 73: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ 74

"Οχι σα φλόγα πού μέ βιά 'χει σβήσει, μα πού 'χει άπο δικοΰ της λιγοστέψει ετσι εφυγεν ειρηνικά ή ψυχή της,

σαν ενα φως, γλυκό φως και καθάριο πού τό λάδι σιγα-σιγα του λείπει, ροϋχο φθαρμένο δείχνοντας στο τέλος,

κι δχι χλωμή, μα πιο λευκή άπ' το χιόνι πού, δίχως αέρα, σ' ώριο λόφο πέφτει, ξαπόσταζε, σαν ένας πού έκουράστη.

Σχεδόν ύττνος γλυκός στα ωραία της μάτια, μια κι άπ' αύτήν τό ττνεΰμα είχε χωρίσει, ήταν αύτό πού Χάρο οι μωροί λένε,

κι ωραίος έφάνη στήν ώραίαν είδή της. (μετάφραση "Αρη Δικταίον)

'Ανίκανος να έγκατασταθεΐ οριστικά στη μια ή στην άλλη πλευρά των "Αλπεων, ό ποιητής δεν θα πάψει να ττηγαινοέρχεται άνάμεσα στη Βωκλύζ και τήν 'Ιταλία, μέ-νοντας δμως τα τελευταία χρόνια της ζωής του περισσό-τερο στήν πάτρια γη : στή Αομβαρδία ( 1349 ), στή Φλο-

ήσυχασμός ) εχει τη σημασία του αμέριμνου βίου πού είναι αφιε-ρωμένος στη μελέτη - τό ιδεώδες οχι μόνο για τους χριστιανούς και τόν "Αγιο Αύγουστίνο, άλλα και παλιότερα για τούς νεοπλα-τωνικούς φιλοσόφους. Για τόν Πετράρχη τό otium δηλώνει την απόκτηση της σοφίας με τήν περισυλλογή και τήν άπερίσπαστη άσκηση του διαλογισμού, της ανάγνωσης και της γραφής, από τόν άνθρωπο των χρηστών ηθών, πού ζει άποτραβηγμένος άπό τόν κόσμο - και τήν εσωτερική ειρήνη πού επιβάλλει ή μοναστική άσκητική ζωή. Με ενα εγκώμιο στό otium αρχίζει ή πραγματεία Remm memorandum libd iV, πού άρχισε γύρω στό 1344, στήν όποια ό Πετράρχης ξεδιπλώνει τις ιστορικές γνώσεις του και σε-μνύνεται δτι διέσωσε τούς θησαυρούς της αρχαιότητας.

Page 74: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

74 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 2 : JÉRÔME VÉRAIN

ρεντία, στη Ρώμη -γ ια το ιωβηλαίο-, στην Πάδουα και στη Βενετία (1350), στο Μιλάνο, δπου θα μείνει τό διά-στημα 1354-1361, καλεσμένος του αρχιεπισκόπου Τζο-βάννι Βισκόντι και μετά στη Βενετία ( 1362-1367 ).

Μετά τη στέψη του στο Καπιτώλιο, 6 Πετράρχης εγινε ενας πραγματικός πρίγκιπας της δημοκρατίας των Γραμ-μάτων. Διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο σ' εναν κύκλο από φιλίες και εκλεκτικές συγγένειες, πού αποτελούσε ένα είδος σχολής. Μοιραζόταν με τούς έπιστολογράφους του την άγάττη για την (( αγνή » , καθαρή γλώσσα, απαλλαγμέ-νη, σέ δ,τι άφορα τα λατινικά, άπό τις μεσαιωνικές τραχύ-τητες και τό σχολαστικό ιδίωμα. 'Όλοι τους πίστευαν δτι ή λαϊκή γλώσσα κρύβει μεγάλο πλούτο και έτρεφαν με-γάλη άγάττη για τα βιβλία ( ό ποιητής άφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στήν άναζήτηση και στήν άντιγραφή άρχαίων χειρογράφων). ^ Τούς συνέδεε επίσης ή άγάττη για τήν πατρίδα και ή λύττη για τήν άσχημη κατάσταση της 'Ιταλίας. Μάλιστα, ορισμένες φορές, δεν δίστασε να παίξει ό ϊδιος έναν ρόλο στήν πολιτική ζωή της τόσο τα-ραγμένης χερσονήσου, πού συνεχώς τή μάστιζαν οι συγ-

1. Σε τούτη τ ψ οδυνηρή απώλεια θα προστεθεί κι εκείνη του προστάτη του, του καρδινάλιου Κολόννα, πού πιθανόν ύττηρξε θύμα της ίδιας επιδημίας.

2. Τό έργο I Trionfi, γραμμένο από τό 1352, αποτελεί ένα είδος συνέχειας στό Canzoniere. Έ δ ώ έχουμε ένδεκασύλλαβες τερτσί-νες, με τόν τρόπο του Δάντη, οργανωμένες σε κύκλους ( Ό Θρίαμ-βος της Άγάττης, ό Θρίαμβος της 'Αγνότητας, ό Θρίαμβος του Θανάτου, ό Θρίαμβος της Φήμης, 6 Θρίαμβος του Χρόνου, ό Θρίαμβος της Αιωνιότητας), δπου κάθε έννοια νικα άλληγορικά τήν προηγούμενη. Τό έργο είχε αξιοσημείωτη επιτυχία, και στη συνέχεια αποτέλεσε τυηγή έμτυνευσης για πολλούς ζωγράφους της

'Αναγέννησης.

Page 75: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ 75

κρούσεις μεταξύ φατριών, οί πόλεμοι ανάμεσα σε άντί-πάλες πόλεις, οί απειλές μιας εισβολής.

Ή τελευταία θερινή κατοικία του Πετράρχη ήταν στήν πόλη Άρκά (Arkà), κοντά στήν Πάδουα. Έ κ ε ΐ πέθανε στις 19 'Ιουλίου του 1374.

JÉRÔME VÉRAIN

Page 76: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes
Page 77: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

TO ΒΙΒΛΙΟ «Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ»

ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ, ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΦΡΑΓΚΙΣΚΗΣ

ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΑΟΥ, ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕ

ΑΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΜΟΝΤΑΡΙΣΤΗΚΕ ΗΑΕ

ΚΤΡΟΝΙΚΑ ΣΤΟ «ΑΝΑΓΡΑΜΜΑ» ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΤΗΣ MONOTYPE. ΟΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩ

ΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΑΗ ΜΠΟΥΚΑΛΑ. Η Ε

ΚΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ «ΜΗΤΡΟ

ΠΟΛΙΣ» Α.Ε. ΣΕ ΧΑΡΉ PALATINA 100 ΓΡΑΜΜΑ

ΡΙΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΘΗΚΕ ΣΤΟΥ

ΘΟΔΩΡΗ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ

ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΕ 2.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΝ ΑΠΡΙ

ΛΙΟ ΤΟΥ 2008 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟ

ΣΕΩΝ «ΑΓΡΑ». ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ ΚΑΙ Ε

ΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ Α. ΠΕΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

'Αριθμός έκδοσης

837

Page 78: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

Page 79: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

Page 80: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΕΡΓΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ

ANDREA DEL CASTAGNO (περ. 1417-1457) Petrarca (τοιχογραφία), Galleria degli Uffizi, Φλορεντία © 1990 Photo SCALA, Φλορεντία

Page 81: Anabase Sto Oros Bentou - Petrarkhes

ΣΤΙς 26 Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ Ι 336 ένας τριανταδυάχρονος ποιητής, ό

Φραγκίσκος Πετράρχης, άποφασίζει να άνεβεΐ στην κορυφή ενός βουνοΰ για να ατενίσει από ψηλά τή θέα. Άλλα εάν σήμερα μια τέτοια απόφαση μοιάζει τετριμμένη, τόν 14ο αιώνα φαίνεται ότι ήχουσε παράδοξα. Γιατί νά θέλει κανείς να κοιτάξει τή φύση αντί να ζήσει μέσα της ; Τί κρύβεται άραγε πίσω άπό αυτή τήν πρωτόγνωρη έπιθυμία ; Ό πρώτος πού άναρωτιέται και ταλαντεύεται είναι ό ίδιος ό ποιητής. Για να καταλάβει λοιπόν τί του συμβαίνει, κατα-γράφει τις σκέψεις του σε μια επιστολή πού τήν απευθύνει σε έναν μοναχό. Στις άντιφάσεις της άναγνωρίζει κάνεις τούς σπασμούς του μεσαιωνικού κόσμου πού, στή χα-ραυγή τής 'Αναγέννησης, εκπνέει. Ωστόσο, ή άπώλεια τής μεσαιωνικής συνείδησης άνανεώνει μοιραία και τόν τρόπο προσέγγισης τής πραγματικότητας : ή φύση μπορεΤ πλέον να γίνει άντιληπτή όχι ώς θρησκευτικό βίωμα άλλα ώς κοσμικό τοπίο. Έδώ έγκειται και ή σημασία τής παρούσας επιστολής· πέρα άπό υψηλής άξίας λογοτεχνικό κείμενο, άποτελεΐ και τήν ιδρυτική πράξη τής δυτικής τοπιογραφίας.

Ή έκδοση συνοδεύεται άπό σημείωμα της μεταφράστριας, είσαγωγή του Jérôme Vérain και έπίμετρο του ιστορικού τέχνης Νίκου Δασκα-λοθανάση και τοΟJérôme Vérain.

ISBN 978-960-325-728-8