ภมธรรมชาวพทธ (หมวดธรรมเลอกสรรจาก พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม)

คานา

ปจจบนน คนทเรยกตววาเปนชาวพทธโดยมาก เหมอนเปนคนไมมหลก ราวกะถอลทธวา ชาวพทธเปนคนอสระเสร จะเชอถอหรอประพฤตตวอยางไรกได

แทจรงนน การทจะเปนอะไรหรอเรยกชอวาอยางไร กตองมหลกเกณฑสาหรบเปนเครองกาหนด หรอเปนมาตรฐาน ดงในหมพทธบรษทเอง พระภกษสงฆกมพระธรรมวนยเปนมาตรฐาน เรมแตมศลเปนเครองกากบความเปนอยภายนอก

สวนในฝายคฤหสถ อบาสกอบาสกากมคณสมบตและขอปฏบตทเปนเครองกาหนดเชนเดยวกน แตคงจะเปนเพราะความเปลยนแปลงในสงคม ทาใหวถชวตของชาวพทธผนแปรไป หางเหนจากหลกพระศาสนา จนเหมอนวาไมรจกตวเอง

โดยปรารภสภาพเสอมโทรมเชนนน จงไดรวบรวมขอธรรมทเปนหลกในการดาเนนชวต สาหรบพทธศาสนกชนทวไปขนมา เรยกวา “คมอดาเนนชวต” ซงตอมาไดเปลยนเปนชอปจจบนวา ธรรมนญชวต

อยางไรกตาม หลกธรรมในธรรมนญชวตนน ยงมากหลากหลาย ตอมาจงไดยกเฉพาะสวนทเปนแบบแผนของชวต คอ “คหวนย” ออกมายาเนน โดยเรมฝากแกนวกภกษในคราวลาสกขา เพอใหชวยกนนาไปปฏบตเปนหลก และเผยแพรแนะนาผอน ตงแตครอบครวเปนตนไป ในการทจะสรางสรรคสงคมชาวพทธไทย ใหเจรญงอกงามมสนตสขสบไป

จากนนกไดเรยบเรยงหลก “คหวนย” น พมพรวมไวเปนสวนตนของธรรมนญชวต ตงชอวา มาตรฐานชวตของชาวพทธ

วสยธรรม(ข)

คหวนย คอ วนยของคฤหสถ หรอ วนยชาวบาน น เปนชดคาสอนเดมทพระพทธเจาตรสแสดงไวใน สงคาลกสตร และพระอรรถกถาจารยไดสรปไวทายคาอธบายวา “พระสตรน ชอวาคหวนย” บงชดถงความสาคญของพระสตรน พรอมกบเปนหลกฐานบงชวา ชาวพทธฝายคฤหสถกมขอปฏบตทเปนแบบแผนแหงชวตและสงคมของตน

เวลาน สงคมยงเสอมถอย กาวลกลงไปในปลกหลมแหงอบายมากยงขน ถาจะใหสงคมมอนาคตทควรหวง กถงเวลาทจะตองลกขนมาเรงรอฟนหลก “คหวนย” ขนมา ใหเปนแบบแผนแหงชวตและสงคมชาวพทธ ถาคนไทยตงตนอยในคหวนย กมนใจไดวาสงคมไทยจะไมเพยงฟนตวขนจากวกฤตเทานน แตจะกาวหนาไปในววฒนไดอยางแนนอน

หวงวา “มาตรฐานชวตของชาวพทธ" กลาวคอคหวนย ทไดตงชอใหมวา"วนยชาวพทธ" น จะสมฤทธวตถประสงคทสมพนธกบธรรมนญชวต

กลาวคอ หวงจะใหพทธศาสนกชนใช "วนยชาวพทธ" เปนเกณฑมาตรฐานสาหรบกากบและตรวจสอบการดาเนนชวตของตน แลวกาวสคณสมบตและขอปฏบตใน "ธรรมนญชวต" เพอดาเนนชวตใหดงาม ประสบความสาเรจและเปนประโยชนยงขนไป ใหชวตและสงคมบรรลจดหมาย ทเปยมพรอมทงดวยอามสไพบลย และธรรมไพบลย อยางยงยนนาน

สาหรบผทกาวมาแลวดวยดใน "ธรรมนญชวต" กจะชนชมเหนตระหนกในคณคาของ "ภมธรรมชาวพทธ" ทประชมเปนระบบพรอมอยตอหนา และใฝปรารถนาทจะรเขาใจปฏบตบาเพญใหเจนจบ เพอบรณาการเขาในชวต ใหเปนวสยธรรมของตนสบไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)๒ เมษายน ๒๕๔๘

สารบญคานา (ก)

ภมธรรมชาวพทธ ๑ชดท ๑ หลกใหญทตองรไวแตตน ๑ก. หลกนาศรทธา ๑๑. [1.1] (พระ)รตนตรย และ ไตรสรณะ ๑๒. [1.2] พทธคณยอ: พทธคณ 2 และ พทธคณ 3 ๒๓. [1.3] พทธคณ 9 ๓๔. [1.4] ธรรมคณ 6 ๕๕. [1.5] สงฆคณ 9 ๖ข. หลกนาปฏบต ๙๖. [1.6] ไตรสกขา และ พทธโอวาท 3 ในระบบ สทธรรม 3 - ปาพจน 2 - ไตรปฎก ๙๗. [1.7] วธปฏบตตอ ทกข–สข 4 ๑๓ค. หลกวดจดหมาย ๑๔๘. [1.8] เวปลละ หรอ ไพบลย 2 ๑๔๙. [1.9] อตถะ หรอ อรรถ 31 ๑๔๑๐. [1.10] อตถะ หรอ อรรถ 32 ๑๕๑๑. [1.11] ภาวนา 4 และ ภาวต 4 ๑๖

ชดท ๒ หลกปฏบตทวไป ๑๘๑๒. [2.1] ธรรมมอปการะมาก 2 ๑๘๑๓. [2.2] ธรรมคมครองโลก 2 ๑๘๑๔. [2.3] บคคลหาไดยาก 2 ๑๙๑๕. [2.4] บญกรยาวตถ 3 ขยายเปน บญกรยาวตถ 10 ๑๙๑๖. [2.5] ทาน1 ๒๑๑๗. [2.6] ทาน 22

๒๑๑๘. [2.7] ละ อกศลมล 3 เจรญ กศลมล 3 ๒๒๑๙. [2.8] เวน ทจรต 3 ประพฤต สจรต 3 ๒๓๒๐. [2.9] ศล 5 หรอ เบญจศล ๒๔๒๑. [2.10] ศล 8 หรอ อฏฐศล ๒๕๒๒. [2.11] หลกเวน อบายมข 6 ดาเนนใน วฒนมข 6 ๒๘

ภมธรรมชาวพทธ(ข)๒๓. [2.12] อคต 4 ๓๐๒๔. [2.13] พรหมวหาร 4 ๓๐๒๕. [2.14] สงคหวตถ 4 ๓๔๒๖. [2.15] ระงบ นวรณ 5 พฒนา ธรรมสมาธ ขนมาแทน ๓๖๒๗. [2.16] อบาสกธรรม 5 และ สปปรสธรรม 7 ๓๘

ชดท ๓ หลกทตองศกษายงขนไป ๔๑ก. ภมธรรมพนฐาน ๔๑๒๘. [3.1] อรยสจจ 4; กจในอรยสจจ 4; ธรรม จดตามกจในอรยสจจ 4 ๔๑๒๙. [3.2] ธรรมนยาม 3; ไตรลกษณ; นยาม 5 ๔๕๓๐. [3.3] ขนธ 5 หรอ เบญจขนธ ๔๙----. [ ] อายตนะภายใน 6 และ อายตนะภายนอก 6 ๕๐๓๑. [3.4] ทวาร/ผสสทวาร 6 และ ทวาร/กรรมทวาร 3 ๕๐ข. โพธปฏปทา ๕๓๓๒. [3.5] โพธปกขยธรรม 37 ๕๓๓๓. [3.6] ปจจยแหงสมมาทฏฐ 2, บพนมตแหงมรรค 7 และ วฒ 4 ๕๖๓๔. [3.7] มรรคมองค 8 หรอ อฏฐงคกมรรค ๖๐๓๕. [3.8] สตปฏฐาน 4 ๖๒๓๖. [3.9] (สมมป)ปธาน 4 ๖๔๓๗. [3.10] อทธบาท 4 ๖๕๓๘. [3.11] อนทรย 5 และ พละ 5 ๖๖๓๙. [3.12] โพชฌงค 7 ๖๗๔๐. [3.13] ภาเวตพพธรรม 2 ๖๘ค. ปฏเวธภม ๗๐๔๑. [3.14] สงโยชน 10 ๗๐๔๒. [3.15] สข 2 ๗๓๔๓. [3.16] นพพาน 2 ๗๓๔๔. [3.17] อรยบคคล 4-8-2 ๗๔พเศษ: ผศรทธาควรทราบ ๗๖๔๕. [4.1/๔๕] สงเวชนยสถาน 4 ๗๖

ความเปนมา และลกษณะทวไปของ “ภมธรรมชาวพทธ” ๗๗อกษรยอชอคมภร ๘๐

ชดท ๑หลกใหญทตองรไวแตตน

ก. หลกนาศรทธา[1.1] (พระ)รตนตรย และ ไตรสรณะ• (พระ)รตนตรย (รตนะ 3, แกวอนประเสรฐ หรอสงลาคา 3 ประการ,

หลกทเคารพบชาสงสดของพทธศาสนกชน 3 อยาง — Ratanattaya:the Triple Gem; Three Jewels)1. พระพทธเจา (พระผตรสรเอง และสอนผอนใหรตาม — Buddha:the Buddha; the Enlightened One)2. พระธรรม (คาสงสอนของพระพทธเจา ทงหลกความจรงอนพงรและหลกความถกตองดงามอนพงประพฤตปฏบต — Dhamma: the Dhamma; Dharma; the Doctrine)3. พระสงฆ (หมสาวกผสบคาสงสอนของพระพทธเจา ดวยการเลาเรยน ปฏบต รตาม และแนะนาสงสอนผอน — Saïgha: the Sangha; the Order)

บางทเรยกกนวา พระไตรรตน แตในบาลทมา เรยกวา สรณะ 3

• สรณะ 3 หรอ ไตรสรณะ (ทพง, ทระลก — Saraõa, Tisaraõa:the Threefold Refuge; Three Refuges; Threefold Guide) หมายถงพระรตนตรย คอ พระพทธเจา พระธรรม และ พระสงฆ

[1.2] ภมธรรมชาวพทธ๒

การนอมใจระลกถงคณของพระรตนตรยนน เขาใจความหมายอยางถกตอง และยดถอเปนหลกแหงความประพฤตปฏบตหรอเปนเครองนาทางในการดาเนนชวต โดยยงใจจากอกศล และนาจตเขาสกศล เรยกวา สรณคมน ไตรสรณคมน หรอ ไตรสรณาคมน.พจนานกรมฯ = [100, 116]Kh.1. ข.ข.25/1/1.

[1.2] พทธคณยอ: พทธคณ 2 และ พทธคณ 3• พทธคณ 2 (Buddhaguõa: virtues, qualities or attributes of

the Buddha)1. อตตหตสมบต (ความถงพรอมแหงประโยชนตน, ทรงบาเพญประโยชนสวนพระองคเอง เสรจสนสมบรณแลว — Attahita-sampatti:to have achieved one’s own good; accomplishment of one’s own welfare)พระคณขอนมงเอาพระปญญา เปนหลก เพราะเปนเครองใหสาเรจพทธภาวะคอ ความเปนพระพทธเจา และความเปนอตตนาถะ คอ พงตนเองได2. ปรหตปฏบต (การปฏบตเพอประโยชนแกผอน, ทรงบาเพญพทธจรยาเพอประโยชนแกผอน — Parahita-pañipatti: practice for the good or welfare of others)พระคณขอนมงเอาพระกรณา เปนหลก เพราะเปนเครองใหสาเรจพทธกจคอ หนาทของพระพทธเจา และความเปนโลกนาถ คอ เปนทพงของชาวโลกได

พทธคณ 9 ทจะกลาวตอไป [1.3] ยอลงแลวเปน 2 อยางดงแสดงมาน คอ ขอ 1, 2, 3, 5 เปนสวนอตตหตสมบต ขอ 6, 7 เปนสวน ปรหต-ปฏบต ขอ 4, 8, 9 เปนทงอตตหตสมบต และปรหตปฏบตพจนานกรมฯ = [304]DAò.I.8 (ฉบบไทยยงไมพมพ) วสทธ.ฏกา1/258/381; 246/338 (ฉบบโรมนยงไมพมพ)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.3]๓

• พทธคณ 3 (Buddhaguõa: virtues, qualities or attributes of the Buddha)1. ปญญาคณ (พระคณคอพระปญญา — Pa¤¤à: wisdom)2. วสทธคณ (พระคณคอความบรสทธ — Visuddhi: purity)3. กรณาคณ (พระคณคอพระมหากรณา — Karuõà: compassion)

พทธบรษทในประเทศไทยรจกพทธคณยอชด 3 ขอนกนมากแตพทธคณทกลาวถงทวไปในคมภรตางๆ ม 2 คอ พระปญญา และ

พระกรณา ไดแกชด 2 ขอ ขางตน ทงนโดยถอวา พระวสทธ เปนพระคณเนองในพระปญญาอยแลว เพราะเปนผลเกดเองจากการตรสร คมภรทงหลายจงไมแยกไวเปนขอหนงตางหากพจนานกรมฯ = [305](ฉบบโรมนยงไมพมพ) นย วสทธ.ฏกา1/1.

[1.3] พทธคณ 9 (คณของพระพทธเจา — Buddhaguõa: virtues or attributes of the Buddha)อตป โส ภควา (แมเพราะอยางนๆ พระผมพระภาคเจานน — Thus

indeed is he, the Blessed One,)1. อรห (เปนพระอรหนต คอ เปนผบรสทธ ไกลจากกเลส ทาลายกาแหงสงสารจกรไดแลว เปนผควรแนะนาสงสอนผอน ควรไดรบความเคารพบชา เปนตน — Araha§: holy; worthy; accomplished)2. สมมาสมพทโธ (เปนผตรสรชอบเอง — Sammàsambuddho: fully self-enlightened)3. วชชาจรณสมปนโน (เปนผถงพรอมดวยวชชา คอความร และจรณะ คอ ความประพฤต — Vijjàcaraõa-sampanno: perfect in knowledge and conduct)

[1.3] ภมธรรมชาวพทธ๔

4. สคโต (เปนผเสดจไปดแลว คอ ทรงดาเนนพระพทธจรยาใหเปนไปโดยสาเรจผลดวยด พระองคเองกไดตรสรสาเรจเปนพระพทธเจา ทรงบาเพญพทธกจกสาเรจประโยชนยงใหญแกชนทงหลายในททเสดจไป และไดประดษฐานพระศาสนาไว แมปรนพพานแลวกเปนประโยชนแกมหาชนสบมา— Sugato: well-gone; well-farer; sublime)5. โลกวท (เปนผรแจงโลก คอ ทรงรแจงสภาวะอนเปนคตธรรมดาแหงโลกคอสงขารทงหลาย ทรงหยงทราบอธยาศยสนดานแหงสตวโลกทงปวง ผเปนไปตามอานาจแหงคตธรรมดาโดยถองแท เปนเหตใหทรงดาเนนพระองคเปนอสระ พนจากอานาจครอบงาแหงคตธรรมดานน และทรงเปนทพงแหงสตวทงหลายผยงจมอยในกระแสโลกได — Lokavidå: knower of the worlds)6. อนตตโร ปรสทมมสารถ (เปนสารถฝกบรษทฝกได ไมมใครยงกวา คอ ทรงเปนผฝกคนไดดเยยม ไมมผใดเทยมเทา — Anuttaro purisa-dammasàrathi: the incomparable leader of men to be tamed)7. สตถา เทวมนสสาน (เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย — Satthà deva-manussàna§: the teacher of gods and men)8. พทโธ (เปนผตนและเบกบานแลว คอ ทรงตนเองจากความเชอถอและขอปฏบตทงหลายทถอกนมาผดๆ ดวย ทรงปลกผอนใหพนจากความหลงงมงายดวย อนง เพราะไมตด ไมหลง ไมหวงกงวลในสงใดๆ มการคานงประโยชนสวนตนเปนตน จงมพระทยเบกบาน บาเพญพทธกจไดถกตองบรบรณ โดยถอธรรมเปนประมาณ การททรงพระคณสมบรณเชนน และทรงบาเพญพทธกจไดเรยบรอยบรบรณเชนน ยอมอาศยเหตคอความเปนผตน และยอมใหเกดผลคอทาใหทรงเบกบานดวย — Buddho: awakened)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.4]๕

9. ภควา (ทรงเปนผมโชค คอ จะทรงทาการใด กลลวงปลอดภยทกประการ หรอ เปนผจาแนกแจกธรรม — Bhagavà: blessed; analyst)

พทธคณ 9 น เรยกอกอยางวา นวารหาทคณ (คณของพระพทธเจา 9 ประการ ม อรห เปนตน) บางทเลอนมาเปน นวรหคณ หรอ นวารหคณ แปลวาคณของพระพทธเจาผเปนพระอรหนต 9 ประการพจนานกรมฯ = [303]M.I.37; A.III.285. ม.ม.12/95/67; อง.ฉกก.22/281/317.

[1.4] ธรรมคณ 6 (คณของพระธรรม — Dhammaguõa: virtues or attributes of the Dhamma)1. สวากขาโต ภควตา ธมโม (พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว คอ ตรสไวเปนความจรงแท อกทงงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในทสด พรอมทงอรรถพรอมทงพยญชนะ ประกาศหลกการครองชวตอนประเสรฐ บรสทธ บรบรณสนเชง — Svàkkhàto: Well proclaimed is the Dhamma by the Blessed One)2. สนทฏ โก (อนผปฏบตจะพงเหนชดดวยตนเอง คอ ผใดปฏบต ผใดบรรล ผนนยอมเหนประจกษดวยตนเอง ไมตองเชอตามคาของผอน ผใดไมปฏบต ไมบรรล ผอนจะบอกกเหนไมได— Sandiññhiko: to be seen for oneself)3. อกาลโก (ไมประกอบดวยกาล คอ ไมขนกบกาลเวลา พรอมเมอใดบรรลไดทนท บรรลเมอใด เหนผลไดทนท อกอยางวา เปนจรงอยอยางไร กเปนอยางนน ไมจากดดวยกาล — Akàliko: not delayed; timeless)4. เอหปสสโก (ควรเรยกใหมาด คอ เชญชวนใหมาชม และพสจน หรอทาทายตอการตรวจสอบ เพราะเปนของจรงและดจรง — Ehipassiko: inviting to come and see; inviting inspection)

[1.5] ภมธรรมชาวพทธ๖

5. โอปนยโก (ควรนอมเขามา คอ ควรนอมเขามาไวในใจ หรอนอมใจเขาไปใหถง ดวยการปฏบตใหเกดมขนในใจ หรอใหใจบรรลถงอยางนน หมายความวา เชญชวนใหทดลองปฏบตด อกอยางหนงวาเปนสงทนาผปฏบตใหเขาไปถงทหมายคอนพพาน — Opanayiko: worthy of inducingin and by one’s own mind; worthy of realizing; to be tried by practice; leading onward)6. ปจจตต เวทตพโพ วห (อนวญชนพงรเฉพาะตน คอ เปนวสยของวญชนจะพงรได เปนของจาเพาะตน ตองทาจงเสวยไดเฉพาะตว ทาใหกนไมได เอาจากกนไมได และรไดประจกษทในใจของตนนเอง — Paccatta§ veditabbo vi¤¤åhi: directly experienceable bythe wise)

คณขอท 1 มความหมายกวางรวมทงปรยตธรรม คอ คาสงสอนดวย สวนขอท 2 ถง 6 มงใหเปนคณของโลกตตรธรรม จะเหนไดในทอนๆ วา ขอท 2 ถง 6 ทานแสดงไวเปน คณบทของนพพาน กมพจนานกรมฯ = [306]M.I.37; A.III.285. ม.ม.12/95/67; อง.ฉกก.22/281/318.

[1.5] สงฆคณ 9 (คณของพระสงฆ — Saïghaguõa: virtuesof the Sangha; virtues or attributes of the community of noble disciples)1. สปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆ (พระสงฆสาวกของพระผมพระภาค เปนผปฏบตด — Supañipanno: Of good conduct is thecommunity of noble disciples of the Blessed One)2. อชปฏปนโน (เปนผปฏบตตรง — Ujupañipanno: of upright conduct)3. ายปฏปนโน (เปนผปฏบตถกทาง — ¥àyapañipanno: ofright conduct)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.5]๗

4. สามจปฏปนโน (เปนผปฏบตสมควร — Sàmãcipañipanno: of dutiful conduct; of proper conduct)

ยทท จตตาร ปรสยคาน อฏ ปรสปคคลา (ไดแก คบรษ 4 รายตวบคคล 8 — namely, the four pairs of men, the eight types of individuals.)

เอส ภควโต สาวกสงโฆ (พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคน — This community of the disciples of the Blessed One is)5. อาหเนยโย (เปนผควรแกของคานบ คอควรรบของทเขานามาถวาย— âhuneyyo: worthy of gifts)6. ปาหเนยโย (เปนผควรแกการตอนรบ — Pàhuneyyo: worthy of hospitality)7. ทกขเณยโย (เปนผควรแกทกษณา, ควรแกของทาบญ — Dakkhiõeyyo: worthy of offerings)8. อชลกรณโย (เปนผควรแกการทาอญชล, ควรแกการกราบไหว — A¤jalikaraõãyo: worthy of reverential salutation)9. อนตตร ปกเขตต โลกสส (เปนนาบญอนยอดเยยมของโลก, เปนแหลงปลกฝงและเผยแพรความดทยอดเยยมของโลก —Anuttara§ pu¤¤akkhetta§ lokassa: the incomparable field of merit or virtue for the world)พจนานกรมฯ = [307]M.I.37; A.III.286. ม.ม.12/95/67; อง.ฉกก.22/281/318.

บาลแสดง [1.3] พระพทธคณ [1.4] พระธรรมคณ และ [1.5] พระสงฆคณ น พทธบรษทไดนามาใชเปนบทสวดประจา ในการสรรเสรญคณพระรตนตรย เพอเปนพทธานสต ธรรมานสต และสงฆานสต

[1.5] ภมธรรมชาวพทธ๘

สวนในเวลาทมไดสวดบทสรรเสรญคณพระรตนตรยโดยตรง แมแตเมอจะเรมกลาวบทสวดอน ๆจะแสดงธรรม หรอทากจกรรมปลกยอย พทธกชนกนยมถวายความเคารพแดพระพทธเจา ดวยการกลาวบทนมสการสน ๆซงบางคมภรเรยกวา บท มหา-นมสการ (มหานมกการปาฐ; ในเมองไทยบดน เรยกกนวา “บพภาคนมสการ”) ดงน

นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส ฯ (วา ๓ จบ)(บทนมแหลงเดมในพระไตรปฎก เชนททาวสกกะกลาว – ท.ม.10/271/323)

แปลวา: ขาฯ ขอนอบนอม แดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา พระองคนนถาจะใหกลาวพรอมกนเปนกลมเปนหม ในเมองไทยมคานดหมาย ทได

เรยบเรยงไวเปนแบบ ซงหวหนาจะกลาวนา ดงนหนท มย พทธสส ภควโต ปพพภาคนมการ กโรมเส ฯ

นอกจากนน ในเมองไทยยงมคานมสการพระรตนตรยอยางสน ทไดเรยบเรยงไวเปนแบบแผน สาหรบสวดในตอนเรมพธ ดงน

อรห สมมาสมพทโธ ภควา, พทธ ภควนต อภวาเทม(พระผมพระภาคเจา ทรงเปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ, ขาฯ ขออภวาท

พระผมพระภาคพทธเจา)สวากขาโต ภควตา ธมโม, ธมม นมสสาม

(พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวดแลว, ขาฯ ขอนมสการพระธรรม)สปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆ, สงฆ นมาม

(พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผปฏบตดแลว, ขาฯ ขอนบนอมพระสงฆ)สวน สรณคมน/สรณาคมน คอการถงพระรตนตรยเปนสรณะ มคา

กลาวเปนแบบซงใชตามบาลเดมในพระไตรปฎกสบมา (ข.ข.25/1/1) ดงนพทธ สรณ คจฉาม (ขาพเจา ถงพระพทธเจา เปนสรณะ)ธมม สรณ คจฉาม (ขาพเจา ถงพระธรรม เปนสรณะ)สงฆ สรณ คจฉาม (ขาพเจา ถงพระสงฆ เปนสรณะ)[ทตยมป…(แมครงท ๒) ตตยมป…(แมครงท ๓) กลาวซาอยางน จนครบ ๓รอบ]

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.6]๙

(สรณคมนน ตามปกตใชในการสมาทานศล โดยพระภกษกลาวนา ตอจากตงนโมฯ ๓ จบ จงกลาวบทสรณคมน เสรจแลวบอกสกขาบท ด [2.9] ศล 5)

ข. หลกนาปฏบต[1.6] ไตรสกขา หรอ พทธโอวาท 3

ในระบบ สทธรรม 3 - ปาพจน 2 - ไตรปฎก• สกขา 3 หรอ ไตรสกขา (ขอทจะตองศกษา, ขอปฏบตทเปนหลก

สาหรบศกษา คอ ฝกหดอบรมพฒนา กาย วาจา จตใจ และปญญา ใหยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสดคอพระนพพาน — Sikkhà: the Threefold Learning; the Threefold Training)1. อธสลสกขา (สกขาคอศลอนยง, ขอปฏบตสาหรบฝกอบรมในทางความประพฤตอยางสง ใหใชอนทรย กาย วาจา และอาชพ ในทางทดงามเกอกล — Adhisãla-sikkhà: training in higher morality)2. อธจตตสกขา (สกขาคอจตอนยง, ขอปฏบตสาหรบฝกอบรมจตเพอใหเกดคณธรรมและภาวะจตดงามเชนสมาธอยางสง — Adhicitta-sikkhà: training in higher mentality)3. อธปญญาสกขา (สกขาคอปญญาอนยง, ขอปฏบตสาหรบฝกอบรมปญญาเพอใหเกดความรแจงอยางสง — Adhipa¤¤à-sikkhà: training in higher wisdom)

เรยกสนๆ วา ศล สมาธ ปญญา (morality, concentration and wisdom)

เมอศกษา คอฝกฝนพฒนาตนตามหลกไตรสกขาน ชวตกจะกาวไปในทางสายกลาง คอ มรรคมองค 8 ด [3.1] และ [3.11]

[1.6] ภมธรรมชาวพทธ๑๐

พจนานกรมฯ = [124]D.III.220; A.I.229. ท.ปา.11/228/231; อง.ตก.20/521/294.

• พทธโอวาท 3 (โอวาทของพระพทธเจา 3, ประมวลคาสอนของพระพทธเจาทเปนหลกใหญ 3 ขอ — Buddha-ovàda: the Three Admonitions or Exhortations of the Buddha)1. สพพปาปสส อกรณ (ไมทาความชวทงปวง — not to do any evil)2. กสลสสปสมปทา (ทาแตความด — to do good; to cultivate good)3. สจตตปรโยทปน (ทาใจของตนใหสะอาดบรสทธ — to purify the mind)

หลก 3 ขอน รวมอยในโอวาทปาฏโมกข ททรงแสดงในวนเพญ เดอน 3 ทบดนเรยกวา วนมาฆบชา

สามขอน กคอไตรสกขาทตรสเชงอธบาย คอ ขอ 1 เปนศล ขอ 2 เปนสมาธ ขอ 3 เปนปญญา (เชน วสทธ.1/5)พจนานกรมฯ = [97]D.II.49; Dh.183. ท.ม.10/54/57; ข.ธ.25/24/39.

หลกไตรสกขา น เปนภาคปฏบต อนเปนสวนหนงของระบบครบวงจร ทเรยกวา สทธรรม 3 ซงแสดงภาพรวมของพระพทธศาสนาทงหมด

• สทธรรม 3 (ธรรมอนด, ธรรมทแท, ธรรมของสตบรษ, หลกหรอแกนศาสนา — Saddhamma: good law; true doctrine; doctrine of the good; essential doctrine)1. ปรยตตสทธรรม (สทธรรมคอคาสงสอนอนจะตองเลาเรยน ไดแกพทธพจน — Pariyatti-~: the true doctrine of study; textual aspect of the true doctrine; study of the Text or Scriptures)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.6]๑๑

2. ปฏปตตสทธรรม (สทธรรมคอปฏปทาอนจะตองปฏบต ไดแก อฏฐงคกมรรค หรอ ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา — Pañipatti-~: thetrue doctrine of practice; practical aspect of the true doctrine)3. ปฏเวธสทธรรม (สทธรรมคอผลอนจะพงเขาถงหรอบรรลดวยการปฏบต ไดแก มรรค ผล และ นพพาน — Pañivedha-~: the truedoctrine of penetration; realizable or attainable aspect of the true doctrine) อธคมสทธรรม กเรยก

หลกสทธรรม 3 น นยมนามาใชในระดบสามญ เรยกกนสนๆ วา1. ปรยต (เลาเรยน, เรยนรใหเขาใจชดเจนชาชอง – learning; study)2. ปฏบต (ลงมอทา, นาไปใชการ - practice)3. ปฏเวธ (ลลวงผล, บรรลจดหมาย – realization; attainment)

ทงน ไมพงลมความหมายเดมในพระไตรปฎก วา “ปรยต” ไดแกพทธพจนหรอธรรมวนย ทจะพงเลาเรยน ซงเปนฐานแหง ปฏบต คอ มรรค/ไตรสกขา

อยางไรกตาม คาวา “ปรยต” นน ในพระไตรปฎกไมไดใชบอย สวนคาทใชทวไป คอ สกขา (ศกษา) ซงมความหมายกวางกวา คลมตงแตเลาเรยนปรยตจนถงตวสกขา/ศกษาแท คอการปฏบต/เจรญ ในศล-จต/สมาธ-ปญญา ดงนน เมอพดวา สกขา-ปฏเวธ จงเทากบพดวา ปรยต-ปฏบต-ปฏเวธพจนานกรมฯ = [121]VinA.225; AA.V.33. วนย.อ.1/264; ม.อ.3/147,523; อง.อ.3/391.

สทธรรม 3 ทงหมด อนรวมทงไตรสกขาดวยน ตงอยบนฐานแหงคาสงสอนของพระพทธเจา คอพระธรรมวนย ทเรยกวา ปาพจน 2

• ปาพจน 2 (วจนะอนเปนประธาน, พทธพจนหลก, คาสอนหลกใหญ— Pàvacana: fundamental text; fundamental teaching)1. ธรรม (คาสอนแสดงหลกความจรงทควรร และแนะนาหลกความดทควรประพฤต — Dhamma: the Doctrine)

[1.6] ภมธรรมชาวพทธ๑๒

2. วนย (ขอบญญตทเปนหลกกากบความประพฤตปฏบตและกจการใหเปนระเบยบเรยบรอยเออตอการเจรญธรรม — Vinaya: the Discipline)พจนานกรมฯ = [35]DII.154. ท.ม. 10/141/178.

พระธรรมวนย สบมาถงบดน ในรปทจดเปนคมภร เรยกวา (พระ)ไตรปฎก

• (พระ)ไตรปฎก (ปฎก 3, ประมวลคมภรทรวบรวมพระธรรมวนย 3 หมวด หรอ 3 ชด — Tipiñaka: the Three Baskets; the Pali Canon)1. วนยปฎก (หมวดพระวนย, ประมวลสกขาบท สาหรบภกษสงฆและภกษณสงฆ — Vinaya-piñaka: the Basket of Discipline)2. สตตนตปฎก (หมวดพระสตร, ประมวลพระธรรมเทศนา คาบรรยายธรรมภาษต และเรองเลาตางๆ อนยกเยองตามบคคลและโอกาส —Sutta-piñaka: the Basket of Discourses)3. อภธรรมปฎก (หมวดอภธรรม, ประมวลหลกธรรมและคาอธบายในรปหลกวชาลวนๆ ไมเกยวดวยเหตการณและบคคล — Abhidhamma-piñaka: the Basket of Sublime, Higher or Extra Doctrine)

พระไตรปฎก (เรยกสามญวา พระวนย-พระสตร-พระอภธรรม) ฉบบพมพอกษรไทย ม 45 เลม1. พระวนย [8 เลม] แบงเปน 3 หมวด (วภงค-ขนธกะ-ปรวาร) หรอ 5 คมภร(อาทกมมกะ-ปาจตตย-มหาวคค-จลลวคค-ปรวาร; ยอวา อา-ปา-ม-จ-ป)2. พระสตร [25 เลม] แบงเปน 5 นกาย (ทฆนกาย-มชฌมนกาย-สงยตตนกาย-องคตตรนกาย-ขททกนกาย; ยอวา ท-ม-ส-อง-ข)3. พระอภธรรม [12 เลม] แบงเปน 7 คมภร ([ธรรม]สงคณ-วภงค-ธาตกถา-ปคคลปญญตต-กถาวตถ-ยมก-ปฏฐาน; ยอวา ส-ว-ธา-ป-ก-ย-ป)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.7]๑๓

ปฎก 3 น สงเคราะหเขาใน ปาพจน 2 คอ พระสตตนตปฎกและพระอภธรรมปฎก จดเปน ธรรม พระวนยปฎกจดเปน วนยพจนานกรมฯ = [75] จบ ภมธรรมฯ [1.6]Vin.V.86. วนย.8/826/224.

[1.7] วธปฏบตตอทกข–สข 4 (หลกการเพยรพยายาม ใหไดผลในการละทกขลสข, การปฏบตทถกตองตอความทกขและความสข ซงเปนไปตามหลกพระพทธศาสนา ทแสดงวา ความเพยรพยายามทถกตอง จะมผลจนสามารถเสวยสขทไรทกขได — Sukhapañisa§vedanàyasaphalappadhàna: fruitful exertion to enjoy happiness)1. ไมเอาทกขทบถมตนทมไดถกทกขทวมทบ (Being not overwhelmedby suffering, one does not overwhelm oneself with suffering.)2. ไมสละความสขทชอบธรรม (One does not give up righteous happiness.)3. ไมสยบหมกมน (แม)ในสขทชอบธรรมนน (One is not infatuatedeven with that righteous happiness.)4. เพยรพยายามทาเหตแหงทกขใหหมดสนไป (One strives in the right way to eradicate the cause of suffering.)

ขอ 4 พดนยหนงวา “เพยรปฏบตเพอเขาถงความสขทประณตจนสงสด”พจนานกรมฯ =[174] จบ ภมธรรมฯ [1.7]M.II.223 ม.อ.14/12/13

[1.8] ภมธรรมชาวพทธ๑๔

ค. หลกวดจดหมาย[1.8] เวปลละ หรอ ไพบลย 2 (ความไพบลย, ความมงคงพรงพรอม,

ความเจรญแพรหลาย, ความรงเรองสมบรณ — Vepulla: abundance; wealth; affluence; prosperity)1. อามสเวปลละ (อามสไพบลย, ความไพบลยแหงอามส, ความมงคงพรงพรอมทางวตถ — âmisa-vepulla: abundance of materialthings; material abundance; wealth; affluence)2. ธมมเวปลละ (ธรรมไพบลย, ความไพบลยแหงธรรม, ความมงคงพรงพรอมทางภมธรรมภมปญญา — Dhamma-vepulla: abundanceof virtues; doctrinal or spiritual abundance; cultural and spiritual wealth)พจนานกรมฯ = [44]A.I.93. อง.ทก.20/407/117.

[1.9] อตถะ หรอ อรรถ 31 (ประโยชน, ผลทมงหมาย, จดหมาย — Attha: benefit; advantage; welfare; aim; goal)1. ทฏฐธมมกตถะ (ประโยชนปจจบน, ประโยชนในโลกน, ประโยชนขนตน, ประโยชนทเปนเรองตาเหน เชน ทรพย ยศ เกยรต ตระกลวงศ สขภาพ — Diññha-dhammikattha: benefits obtainable here andnow; the good to be won in this life; temporal welfare)2. สมปรายกตถะ (ประโยชนเบองหนา, ประโยชนในภพหนา, ประโยชนขนสงขนไป, ประโยชนลาลกทางจตใจเลยไกลกวาตาเหน เชน เรองบญกศล ชวตทชอบธรรม ปตในธรรมและกรรมดงามเปนประโยชน นรามสสข — Samparàyikattha: the good to be won in thehereafter; spiritual welfare)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.10]๑๕

3. ปรมตถะ (ประโยชนสงสด, ประโยชนยอดยงแหงการมจตเปนอสระดวยปญญา, จดหมายสงสด คอ พระนพพาน — Paramattha: the highest good; final goal, i.e. Nibbàna)

อตถะ 3 หมวดน ในพระสตรทวไปมกแสดงเฉพาะขอ 1 และ 2 โดยใหขอ 2 มความหมายคลมขอ 3 ดวย (เชน ข.อต.25/201/242; อธบายใน อต.อ.92)บางแหงกกลาวถงเฉพาะปรมตถะไวตางหาก (เชน ข.ส. 25/296/338; 313/366; ข.อป.33/165/343)พจนานกรมฯ = [132]Nd1169, 178, 357; Nd226. ข.ม.29/292/205; 320/217; 727/432; ข.จ.30/673/333.

[1.10] อตถะ หรอ อรรถ 32 (ประโยชน, ผลทมงหมาย — Attha:benefit; advantage; gain; welfare)1. อตตตถะ (ประโยชนตน — Attattha: gain for oneself; one’s own welfare)2. ปรตถะ (ประโยชนผอน — Parattha: gain for others; others’ welfare)3. อภยตถะ (ประโยชนทงสองฝาย — Ubhayattha: gain both for oneself and for others; welfare both of oneself and of all others)พจนานกรมฯ = [133]S.II.29; S.V.121-5; A.I.9; ส.น.16/67/35; ส.ม.19/603/167;A.III.64; Nd1168; Nd226. อง.ทก.20/46/10; อง.ป จก.22/51/72

[1.11] ภมธรรมชาวพทธ๑๖

[1.11] ภาวนา 4 และ ภาวต 4• ภาวนา 4 (การเจรญ, การทาใหเปนใหมขน, การฝกอบรม, การพฒนา

— Bhàvanà: growth; cultivation; training; development)1. กายภาวนา (การเจรญกาย, พฒนากาย, การฝกอบรมกาย, การพฒนาความสมพนธกบสงแวดลอมทางกายภาพ — Kàya-bhàvanà: physicaldevelopment)2. สลภาวนา (การเจรญศล, พฒนาความประพฤต, การฝกอบรมศล, การพฒนาความสมพนธทางสงคม — Sãla-bhàvanà: moral development;social development)3. จตตภาวนา (การเจรญจต, พฒนาจต, การฝกอบรมจตใจ — Citta-bhàvanà: cultivation of the heart; emotional development)4. ปญญาภาวนา (การเจรญปญญา, พฒนาปญญา, การฝกอบรมปญญาใหเจรญงอกงามจนเกดความรแจงตามเปนจรง — Pa¤¤à-bhàvanà:cultivation of wisdom; intellectual development; wisdom development; insight development)

• ภาวต 4 (ผทไดฝกอบรม เจรญ หรอพฒนาแลว โดยภาวนาทง 4 —Bhàvita: grown; developed)1. ภาวตกาย (ผไดเจรญกาย, ผมกายทพฒนาแลว, ผไดฝกอบรมกาย คอไดพฒนาความสมพนธกบสงแวดลอมทางกายภาพ โดยรจกอยดมสขอยางเกอกลกนกบธรรมชาต และปฏบตตอสงทงหลายอยางมสต มใหเกดโทษ แตใหเกอกล เปนคณ มใหเกดบาปอกศลครอบงาตน แตใหกศลธรรมเจรญงอกงาม โดยเฉพาะให 1) การรบรทางอนทรยทง 5 เชน ด ฟง และ2) การใชสอยเสพบรโภคทกอยาง เปนไปดวยปญญาและเพอปญญา ใหพอดทจะไดคณคาทเปนประโยชนแทจรง ไมลมหลงมวเมา ไมประมาทขาดสต —Bhàvita-kàya: physically developed)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [1.11]๑๗

2. ภาวตศล (ผไดเจรญศล, ผมศลทพฒนาแลว, ผไดพฒนาความประพฤต, ผไดฝกอบรมศล คอมพฤตกรรมดงามในความสมพนธทางสงคม โดยตงอยในระเบยบวนย อยรวมกบผอนไดดวยด ไมใชกายวาจาและอาชพในทางทเบยดเบยนหรอกอความเดอดรอนเสยหายแกใครๆ แตใชเปนเครองพฒนาชวตของตน และชวยเหลอเกอกลกน สรางสรรคสงคม— Bhàvita-sãla: morally developed)3. ภาวตจต (ผไดเจรญจต, ผมจตใจทพฒนาแลว, ผไดฝกอบรมจตใจ ใหเขมแขง สงบ มนคง สดชน เบกบาน โปรงโลง ผองใส เปนสข เจรญงอกงามดวยคณธรรมทงหลาย เชน มนาใจเมตตากรณา ศรทธา กตญกตเวทตา เออเฟอเผอแผ ขยนหมนเพยร อดทน มสต มสมาธ เปนตน — Bhàvita-citta: emotionally developed)4. ภาวตปญญา (ผไดเจรญปญญา, ผมปญญาทพฒนาแลว, ผไดฝกอบรมปญญา ใหรเขาใจสงทงหลายตามเปนจรง รเทาทนเหนแจงโลกและชวตตามสภาวะ แกไขปญหาและดบทกขทเกดขนไดดวยปญญา สามารถปลดเปลองตนใหบรสทธปลอดพนจากกเลส มจตใจเปนอสระสขเกษมไรทกข —Bhàvita-pa¤¤à: intellectually developed; developed in insight and wisdom)

พระบาล คอพระไตรปฎก แสดงธรรมหมวดนในรปทเปนคณสมบตของบคคล จงเปน ภาวต 4 ซงบงชอยในตวถงองคธรรมคอ ภาวนา 4 ดงระบในอรรถกถา (เชน เถร.อ.1/10; ขททก.อ.64 = Thag.A.I.8; Kh.A.76)

บคคลจะเปนพระอรหนต ตอเมอไดฝกอบรมพฒนาตนครบ ภาวนา 4 คอเปน ภาวต 4พจนานกรมฯ = [37] จบ ภมธรรมฯ [1.11]A.I.249; A.III.106; Nd2 (สวนนยงไมพมพ). อง.จตกก.21/540/321; อง.ปจก.22/79/121; ข.จ.30/148/70.

ชดท ๒หลกปฏบตทวไป

[2.1] ธรรมมอปการะมาก 2 (ธรรมทเกอกลในกจหรอในการอยการทาทกอยาง — Bahukàra-dhamma: virtues of greatassistance)1. สต (ความระลกได, มใจสานกหรอกาหนดนกถงอยตอสงททาหรอเกยวของ, สานกอย ไมเผลอ ไมใจลอย — Sati: mindfulness)2. สมปชญญะ (ความรตว, รทวพรอม, รตระหนกชดตอสงทระลกไดหรอนกถงอย — Sampaja¤¤a: awareness; clear comprehension)

ธรรมหมวดน ชวยใหดาเนนชวตทากจไดด ไมเผลอ เจอทางผดกไมถลาพลาด พบโอกาสกไมละเลย ตนตว รอบคอบ ทนการณ เปนอยโดยไมประมาทพจนานกรมฯ = [25]D.III.273; A.I.95. ท.ปา.11/378/290; อง.ทก.20/424/119.

[2.2] ธรรมคมครองโลก 2 (ธรรมทชวยใหโลกอยในความดงาม มความเปนระเบยบเรยบรอย ไมเดอดรอนและไมสบสนวนวาย —Lokapàla-dhamma: virtues that protect the world)1. หร (ความละอายบาป, ละอายใจตอการทาความชว — Hiri: moralshame; conscience)2. โอตตปปะ (ความกลวบาป, เกรงกลวตอความชว — Ottappa:moral dread)

ธรรมหมวดน ชวยรกษาตวไมใหตกไปในความเสอมเสย และชวยใหรบผดชอบในการรกษาสงคม; ธรรมเปนโลกบาล หรอ โลกบาลธรรม กเรยกพจนานกรมฯ = [23]A.I.51; It.36. อง.ทก.20/255/65; ข.อต. 25/220/257.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.4]๑๙

[2.3] บคคลหาไดยาก 2 (Dullabha-puggala: rare persons)1. บพการ (ผทาอปการะกอน, ผทาประโยชนแกคนอนโดยไมตองรอการกระตนชกจงหรอคดถงผลตอบแทน — Pubbakàrã: one who is first todo a favour; ready benefactor)2. กตญกตเวท (ผรอปการะทเขาทาแลวและตอบแทน, ผรจกคณคาแหงการทาความดของผอน และแสดงออกเพอเชดชความดนน— Kata¤¤åkatavedã: one who is grateful and repays the done favour; grateful person)

สงคมจะดงามเจรญมนคง กเพราะยงมคนทตงตนอยในคณสมบต 2 ขอนพจนานกรมฯ = [29]A.I.87. อง.ทก.20/364/108.

[2.4] บญกรยาวตถ 3 ขยายเปน บญกรยาวตถ 10• บญกรยาวตถ 3 (ทตงแหงการทาบญ, เรองทจดเปนการทา

ความด, หลกการทาความด, ทางทาความด — Pu¤¤akiriyà-vatthu:bases of meritorious action; grounds for accomplishing merit)1. ทานมย บญกรยาวตถ (ทาบญดวยการใหปนทรพยสนสงของ ตลอดจนศลปวทยา — Dànamaya-pu¤¤akiriyà-vatthu: meritoriousaction consisting in generosity; merit acquired by giving)2. สลมย บญกรยาวตถ (ทาบญดวยการรกษาศล คอ ประพฤตด มวนยเวนกรรมชวทางกายวาจา ประกอบสมมาชพ — Sãlamaya ~: meritoriousaction consisting in observing the precepts or moral behaviour)3. ภาวนามย บญกรยาวตถ (ทาบญดวยการเจรญภาวนา คอฝกอบรมจตใจเจรญปญญา — Bhàvanàmaya ~: meritorious action consistingin mental development)พจนานกรมฯ = [88]D.III.218; A.IV.239; It.51. ท.ปา.11/228/230; อง.อฏก.23/126/245; ข.อต.25/238/270.

[2.4] ภมธรรมชาวพทธ๒๐

• บญกรยาวตถ 10 (ทตงแหงการทาบญ, ทางทาความด —Pu¤¤akiriyà-vatthu: bases of meritorious action)1. ทานมย (เหมอน บญกรยาวตถ 3 ขอ 1)2. สลมย (เหมอน บญกรยาวตถ 3 ขอ 2)3. ภาวนามย (เหมอน บญกรยาวตถ 3 ขอ 3)4. อปจายนมย (ทาบญดวยการประพฤตออนนอม — Apacàyana-maya: by humility or reverence)5. เวยยาวจจมย (ทาบญดวยการชวยขวนขวายรบใช — Veyyà-vaccamaya: by rendering services)6. ปตตทานมย (ทาบญดวยการเฉลยสวนแหงความดใหแกผอน — Pattidànamaya: by sharing or giving out merit)7. ปตตานโมทนามย (ทาบญดวยการยนดในความดของผอน — Pattànumodanàmaya: by rejoicing in others’ merit)8. ธมมสสวนมย (ทาบญดวยการฟงธรรมศกษาหาความร — Dhammas-savanamaya: by listening to the Doctrine or right teaching)9. ธมมเทสนามย (ทาบญดวยการสงสอนธรรมใหความร — Dhamma-desanàmaya: by teaching the Doctrine or showing truth)10. ทฏชกมม (ทาบญดวยการทาความเหนใหตรง — Diññhuju- kamma: by straightening one’s views or forming correct views)

ขอ 4 และขอ 5 จดเขาในสลมย; 6 และ 7 ในทานมย; 8 และ 9 ในภาวนามย; ขอ 10 ไดทงทาน ศล และภาวนาพจนานกรมฯ = [89]D.A.III.999; Comp.146. ท.อ.3/246; สงคหะ 29.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.6]๒๑

[2.5] ทาน1 (การให, การเผอแผแบงปน, การบรจาค — Dàna: gift; giving; charity; liberality)1. อามสทาน (การใหวตถ, การใหเงนทองของกนของใช — âmisa- dàna: material gift)2. ธรรมทาน (การใหธรรม, การใหความรและแนะนาสงสอน รวมทงใหศลปวทยา— Dhammadàna: gift of Truth; spiritual gift)

ใน 2 อยางน ธรรมทานเปนเลศ อามสทานชวยคาจนชวต ทาใหเขามทพงอาศย แตธรรมทานชวยใหเขารจกพงตนเองไดตอไป เมอใหอามสทาน พงใหธรรมทานดวย.พจนานกรมฯ = [11]A.I.90. อง.ทก.20/386/114.

[2.6] ทาน 22 (การให, การเผอแผแบงปน, การบรจาค — Dàna: gift;

giving; almsgiving; offering; charity; liberality; generosity;benevolence; donation; benefaction)1. ปาฏบคลกทาน (การใหจาเพาะบคคล, ทานทใหเจาะจงตวบคคลหรอใหเฉพาะแกบคคลผใดผหนง — Pàñipuggalika-dàna: offeringto a particular person; a gift designated to a particular person)2. สงฆทาน (การใหแกสงฆ, ทานทถวายแกสงฆเปนสวนรวม หรอใหแกบคคล เชนพระภกษหรอภกษณอยางเปนกลางๆ ในฐานะเปนตวแทนของสงฆ โดยอทศตอสงฆ ไมเจาะจงรปใดรปหนง — Saïgha dàna:offering to the Sangha; a gift dedicated to the Order or to the community of monks or nuns as a whole)

[2.7] ภมธรรมชาวพทธ๒๒

ในบาลเดมเรยกปาฏบคลกทานวา ปาฏปคคลกา ทกขณา (ของถวายหรอของใหทจาเพาะบคคล) และเรยกสงฆทาน วา สงฆคตา ทกขณา (ของถวายหรอของใหทถงในสงฆ)

ในทาน 2 อยางน พระพทธเจาตรสสรรเสรญสงฆทานวาเปนเลศ มผลมากทสด ดงพทธพจนวา “เราไมกลาววา ปาฏบคลกทานมผลมากกวาของทใหแกสงฆ ไมวาโดยปรยายใดๆ” และไดตรสชวนใหใหสงฆทานพจนานกรมฯ = [12]M.III.254–6; A.III.392. ม.อ.14/710–3/459–461; อางใน มงคล.2/16; อง.ฉกก.22/330/439

[2.7] ละ อกศลมล 3 เจรญ กศลมล 3ก. อกศลมล 3 (รากเหงาของอกศล, ตนตอของความชว — Akusala-måla: unwholesome roots; roots of bad actions)1. โลภะ (ความอยากได คดแตจะไดจะเอา — Lobha: greed)2. โทสะ (ความคดประทษราย — Dosa: hatred)3. โมหะ (ความหลง — Moha: delusion)

ข. กศลมล 3 (รากเหงาของกศล, ตนตอของความด — Kusala-måla: wholesome roots; roots of good actions)1. อโลภะ (ความไมโลภ, ธรรมทเปนปฏปกษกบโลภะ, ความคดเผอแผ, จาคะ — Alobha: non-greed; generosity)2. อโทสะ (ความไมคดประทษราย, ธรรมทเปนปฏปกษกบโทสะ, เมตตา — Adosa: non-hatred; love)3. อโมหะ (ความไมหลง, ธรรมทเปนปฏปกษกบความหลง, ปญญา — Amoha: non-delusion; wisdom)พจนานกรมฯ = [67; 68]D.III.275; It.45. ท.ปา.11/393-4/291-2; ข.อต.25/228/264.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.8]๒๓

[2.8] เวน ทจรต 3 ประพฤต สจรต 3ก. ทจรต 3 (ความประพฤตชว, ประพฤตไมด — Duccarita: evil conduct; misconduct)1. กายทจรต (ความประพฤตชวดวยกาย — Kàya-duccarita: evil conduct in act; misconduct by body) ม 3 คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน และกาเมสมจฉาจาร2. วจทจรต (ความประพฤตชวดวยวาจา — Vacã-duccarita: evil conduct in word; misconduct by speech) ม 4 คอ มสาวาท ปสณา-วาจา (พดสอเสยด) ผรสวาจา (พดหยาบคาย) และสมผปปลาปะ (พดเพอเจอ)3. มโนทจรต (ความประพฤตชวดวยใจ — Mano-duccarita: evil conduct in thought; misconduct by mind) ม 3 คอ อภชฌา (ความละโมบจองจะเอาของเขา) พยาบาท และมจฉาทฏฐ

ข. สจรต 3 (ความประพฤตด, ประพฤตชอบ — Sucarita: good conduct)1. กายสจรต (ความประพฤตชอบดวยกาย — Kàya-sucarita: good conduct in act) ม 3 คอ งดเวนและประพฤตตรงขามกบ ปาณาตบาต อทนนาทาน และกาเมสมจฉาจาร2. วจสจรต (ความประพฤตชอบดวยวาจา — Vacã-sucarita: good conduct in word) ม 4 คอ งดเวนและประพฤตตรงขามกบ มสาวาท ปสณาวาจา ผรสวาจา และสมผปปลาปะ3. มโนสจรต (ความประพฤตชอบดวยใจ — Mano-sucarita: good conduct in thought) ม 3 คอ อนภชฌา (ไมละโมบ) อพยาบาท (ไมแคนเคองคดราย) และสมมาทฏฐ.พจนานกรมฯ = [80; 81] จบ ภมธรรมฯ [2.8]D.III.214-5; Dhs.1305-6. ท.ปา.11/228/227; อภ.ส.34/840/327.

[2.9] ภมธรรมชาวพทธ๒๔

[2.9] ศล 5 หรอ เบญจศล (ความประพฤตชอบทางกายและวาจา,การรกษากายวาจาใหเรยบรอย, การรกษาปกตตามระเบยบวนย, ขอปฏบตในการเวนจากความชว, การควบคมตนใหตงอยในความไมเบยดเบยน —Pa¤ca-sãla: the Five Precepts; rules of morality)1. ปาณาตปาตา เวรมณ (เวนจากการปลงชวต, เวนจากการฆาการสงหารทารายกน — Pàõàtipàtà veramaõã: to abstain from taking life; ~ from killing)2. อทนนาทานา เวรมณ (เวนจากการถอเอาของทเขามไดให, เวนจากการลก โกง ละเมดกรรมสทธ ทาลายทรพยสน — Adinnàdànà ~: toabstain from taking what is not given; ~ from stealing)3. กาเมสมจฉาจารา เวรมณ (เวนจากการประพฤตผดในกาม, เวนจากการลวงละเมดสงทผอนรกใครหวงแหน — Kàmesumicchàcàrà ~:to abstain from sexual misconduct)4. มสาวาทา เวรมณ (เวนจากการพดเทจ โกหก หลอกลวง —Musàvàdà ~: to abstain from false speech)5. สราเมรยมชชปมาทฏานา เวรมณ (เวนจากนาเมา คอสราและเมรย อนเปนทตงแหงความประมาท, เวนจากสงเสพตดใหโทษ— Suràmerayamajjapamàdaññhànà ~: to abstain from intoxi-cants causing heedlessness)

ศล 5 ขอน ในบาลชนเดมสวนมากเรยกวา สกขาบท 5 (ขอปฏบตในการฝกตน, ขอฝก, ขอศกษา — Sikkhàpada: training rules) บางธรรม 5 บาง เมอปฏบตไดตามน กชอวาเปนผมศล คอเปนเบองตนทจดวาเปนผมศล (virtuous)

สมยตอมา จงเกดมคาวา เบญจศล ซงในพระไตรปฎก เพงพบในคมภรชนอปทาน-พทธวงส (รวมถง วนย.; ข.ปฏ. บางแหง)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.10]๒๕

ศล 5 นน ตอมาในสมยหลง มชอเรยกเพมขนวาเปน- นจศล (ศลทคฤหสถควรรกษาเปนประจา — virtues to be observed uninterruptedly) บาง วาเปน- มนษยธรรม (ธรรมของมนษย/ธรรมททาใหเปนมนษย — virtues of man; human virtue; humanity) บางพจนานกรมฯ = [238]D.III.235; A.III.203,275; Vbh.285. ท.ปา.11/286/247; อง.ปจก.22/172/227; 264/307; อภ.ว.35/767/388.

การรกษาศล 5 เปนการเวนจากการเบยดเบยนกน ทาใหคนอยรวมกนดวยด ปราศจากเวรภย ไมเดอดรอนวนวาย สงคมรมเยน

แตเหนอการฝกไมเบยดเบยนผอนโดยรกษาศล 5 แลว ควรฝกยงขนไปในดานชวตสวนตว ใหอยดมสขไดโดยไมตองพงพาขนตอวตถและการเสพบรโภคมากนก พรอมทงหนไปใหเวลาแกการเผอแผบาเพญประโยชน พฒนาดานจตใจและปญญามากขน ดวยการรกษาศล 8 หรออโบสถ

[2.10] ศล 8 หรอ อฏฐศล (การรกษาระเบยบทางกายวาจา, ขอปฏบตในการฝกหดกายวาจาใหยงขนไป — Aññha-sãla: the Eight Precepts; training rules)1. ปาณาตปาตา เวรมณ (เหมอน ศล 5 ขอ 1)2. อทนนาทานา เวรมณ (เหมอน ศล 5 ขอ 2)3. อพรหมจรยา เวรมณ (เวนจากกรรมอนมใชพรหมจรรย, เวนจากการประพฤตผดพรหมจรรย คอรวมประเวณ — Abrahmacariyà ~:to abstain from unchastity)4. มสาวาทา เวรมณ (เหมอน ศล 5 ขอ 4)5. สราเมรยมชชปมาทฏานา เวรมณ (เหมอน ศล 5 ขอ 5)6. วกาลโภชนา เวรมณ (เวนจากการบรโภคอาหารในเวลาวกาล คอตงแตเทยงแลวไป จนถงรงอรณของวนใหม — Vikàlabhojanà ~: toabstain from untimely eating)

[2.10] ภมธรรมชาวพทธ๒๖

7. นจจคตวาทตวสกทสสนมาลาคนธวเลปนธารณมณฑน-วภสนฏานา เวรมณ (เวนจากการฟอนรา ขบรอง บรรเลงดนตร ดการละเลนอนเปนขาศกตอพรหมจรรย การทดทรงดอกไม ของหอม และเครองลบไล ซงใชเปนเครองประดบตกแตง — Naccagãtavàdita-visåkadassana-màlàgandhavilepanadhàraõamaõóanavibhå-sanaññhànà ~: to abstain from dancing, singing, music and unseemly shows, from wearing garlands, smartening with scents, and embellishment with unguents)8. อจจาสยนมหาสยนา เวรมณ (เวนจากทนอนอนสงใหญหรหราฟมเฟอย — Uccàsayanamahàsayanà ~: to abstain from theuse of high and large luxurious couches)

คาสมาทาน ใหเตม สกขาปท สมาทยาม ตอทายทกขอ แปลเพมวา “ขาพเจาขอสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก ...” หรอ “ขาพเจาขอถอขอปฏบตในการฝกตนเพองดเวนจาก ...”

ศล 8 น สมาทานรกษาพเศษในวนอโบสถ เรยกวา อโบสถ(Uposatha: the Observances) หรอ อโบสถศล (precepts to be observed on the Observance Day)พจนานกรมฯ = [240]A.IV.248. อง.อฏก.23/131/253.

เมอประชาชนนบถอพระพทธศาสนาขยายกวางขวางออกไป และมนคงยาวนานขน การประพฤตปฏบตตาง ๆ ทเกยวกบบญกรยา กเจรญแพรหลายและสบทอดตอกนมา จนแนนแฟนและลงตว กลายเปนประเพณและพธกรรมในทางบญกศลมากมาย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.10]๒๗

ในดานศล กไดเกดมพธกรรมเกยวกบการสมาทานศล เพอสนบสนนใหประชาชนมโอกาสรกษาศล ๕ ศล ๘ และอโบสถศล อยางสมาเสมอ โดยใหคฤหสถกลาวคาขอศลจากพระสงฆ เรยกวา “อาราธนาศล” ดงมคาอาราธนาทวางไวเปนแบบ ดงนคาอาราธนาศล ๕: (คาในวงเลบ จะไมใชกได)มย ภนเต, (วส วส รกขณตถาย), ตสรเณน สห, ปจ สลาน ยาจาม;ทตยมป มย ภนเต, . . . ตตยมป มย ภนเต, . . .แปลวา: ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย ขอศล ๕ พรอมทงไตรสรณะ(เพอความมงหมายทจะรกษาแยกตางหากกนเปนรายขอ)แมครงท ๒ ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย . . .แมครงท ๓ ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย . . .คาอาราธนาศล ๘:(เหมอนกบคาอาราธนาศล ๕ เปลยนแต ปจ เปน อฏ)มย ภนเต, ตสรเณน สห, อฏ สลาน ยาจาม;ทตยมป มย ภนเต, . . . ตตยมป มย ภนเต, . . .แปลวา: ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย ขอศล ๘ พรอมทงไตรสรณะแมครงท ๒ ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย . . .แมครงท ๓ ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย . . .คาอาราธนาอโบสถศลมย ภนเต, ตสรเณน สห, อฏงคสมนนาคต, อโปสถ ยาจาม (วา ๓ จบ)แปลวา: ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาทงหลาย ขออโบสถ อนประกอบดวยองค ๘พรอมทงไตรสรณะ

พงสงเกตวา ผอาราธนา ขอศล แตพระเพยงบอกสกขาบท ใหคฤหสถตกลงรบขอฝกไปปฏบต เพอทาตวใหมศลดวยตนเอง

[2.11] ภมธรรมชาวพทธ๒๘

[2.11] หลกเวน อบายมข 6 ดาเนนใน วฒนมข 6ก. อบายมข 6 (ชองทางของความเสอม, ทางแหงความพนาศ, เหตยอย

ยบแหงโภคทรพย — Apàyamukha: causes of ruin; ways ofsquandering wealth)1. เสพตดสรายาเมา (addiction to intoxicants; drug addiction)2. เอาแตเทยวไมรเวลา (roaming the streets at unseemly hours)3. จองหาแตการบนเทง (frequenting shows)4. ระเรงเลนตดการพนน (indulgence in gambling)5. พวพนมวสมมตรชว (association with bad companions)6. มวจมอยในความเกยจคราน (habit of idleness)พจนานกรมฯ = [200]D.III.182–184. ท.ปา.11/178–184/196–198.

ข. วฒนมข 6 (ธรรมทเปนปากทางแหงความเจรญ, ธรรมทเปนดจประตชยอนจะเปดออกไปใหกาวหนาสความเจรญงอกงามของชวต —Vaóóhana-mukha: channels of growth; gateway to progress)1. อาโรคยะ (ความไมมโรค, ความมสขภาพด — ârogya: good health)2. ศล (ความประพฤตด มวนย ไมกอเวรภย ไดฝกในมรรยาทอนงาม — Sãla: moral conduct and discipline)3. พทธานมต (ศกษาแนวทาง มองดแบบอยาง เขาถงความคดของพทธชนเหลาคนผเปนบณฑต — Buddhànumata: conformity or access to the ways of great, enlightened beings)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.11]๒๙

4. สตะ (ใฝเลาเรยนหาความร ฝกตนใหเชยวชาญและทนตอเหตการณ — Suta: much learning)5. ธรรมานวต (ดาเนนชวตและกจการงานโดยทางชอบธรรม —Dhammànuvatti: practice in accord with the Dhamma; following the law of righteousness)6. อลนตา (เพยรพยายามไมระยอ, มกาลงใจแขงกลา ไมทอถอยเฉอยชาเพยรกาวหนาเรอยไป — Alãnatà: unshrinking perseverance)

สาหรบเดกๆ พงจางายๆ วา๑. รกษาสขภาพด ๒. มระเบยบวนย๓. ไดคนดเปนแบบอยาง ๔. ตงใจเรยนใหรจรง๕. ทาแตสงทถกตองดงาม ๖. มความขยนหมนเพยร

ธรรม 6 ประการชดน ในบาลเดมเรยกวา อตถทวาร (ประตแหงประโยชน, ประตสจดหมาย) หรอ อตถประมข (ปากทางสประโยชน, ตนทางสจดหมาย) และอรรถกถาอธบายคา อตถะ วา หมายถง “วฒ” คอความเจรญ ซงไดแก วฒนะ ดงนนจงอาจเรยกวา วฒมข หรอทคนไทยรสกคนมากกวาวา วฒนมข

อนง ในฝายอกศล มหมวดธรรมรจกกนดทเรยกวา อบายมข 6 ซงแปลวา ปากทางแหงความเสอม จงอาจเรยกธรรมหมวดนดวยคาทเปนคตรงขามวา อายมข 6 (ปากทางแหงความเจรญ)พจนานกรมฯ = [201]J.I.366 ข.ชา.27/84/27

[2.12] ภมธรรมชาวพทธ๓๐

[2.12] อคต 4 (ฐานะอนไมพงถง, ทางความประพฤตทผด, ความไมเทยงธรรม, ความลาเอยง — Agati: wrong course ofbehaviour;prejudice; bias; injustice)1. ฉนทาคต (ลาเอยงเพราะชอบ — Chandàgati: prejudice causedby love or desire; partiality)2. โทสาคต (ลาเอยงเพราะชง — Dosàgati: prejudice caused by hatred or enmity)3. โมหาคต (ลาเอยงเพราะหลง, พลาดผดเพราะเขลา — Mohàgati:prejudice caused by delusion or stupidity)4. ภยาคต (ลาเอยงเพราะกลว, เสยธรรมเพราะความขลาด — Bhayà-gati: prejudice caused by fear)

พงเวน อคต 4 น แตพงเจรญ พรหมวหาร 4 และใช สงคหวตถ 4พจนานกรมฯ = [196]D.III.182,228; A.II.18. ท.ปา.11/176/196; 246/240; อง.จตกก.21/17/23.

[2.13] พรหมวหาร 4 (ธรรมเครองอยอยางประเสรฐ, ธรรมประจาใจอนประเสรฐ, หลกความประพฤตทประเสรฐบรสทธ, ธรรมทตองมไวเปนหลกใจและกากบความประพฤต จงจะชอวาดาเนนชวตหมดจด และปฏบตตนตอมนษยสตวทงหลายโดยชอบ — Brahmavihàra: holy abidings; sublime states of mind)1. เมตตา (ความรก ปรารถนาดอยากใหเขามความสข มจตใจแผไมตร และคดทาประโยชนแกมนษยสตวทวหนา — Mettà: loving- kindness;friendliness; goodwill)2. กรณา (ความสงสาร คดชวยใหพนทกข ใฝใจจะปลดเปลองบาบด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.13]๓๑

ความทกขยากเดอดรอนของผประสบทกข — Karuõà: compassion)3. มทตา (ความยนด ในเมอผอนอยดมสข มจตผองใสบนเทง เบกบาน ชนชม ตอสตวทงหลายผประสบความสขความสาเรจ พลอยยนดดวยเมอเขาไดดมสข เจรญงอกงามยงขนไป — Mudità: sympathetic joy;altruistic joy)4. อเบกขา (ความมใจเปนกลาง ทจะดารงอยในธรรมตามทไดพจารณาเหนดวยปญญา คอมจตเรยบตรงเทยงธรรมดจตราช ไมเอนเอยงดวยรกและชง พจารณาเหนกรรมทสตวทงหลายกระทาแลว อนควรไดรบผลดหรอชว สมควรแกเหตอนตนประกอบ พรอมทจะวนจฉยและปฏบตไปตามธรรม รวมทงรจกวางเฉยสงบใจมองด ไมเขาไปกาวกายแทรกแซง ในเมอไมมกจทควรทา เพราะเขารบผดชอบตนไดดแลว เขาสมควรรบผดชอบตนเองหรอเขาควรไดรบผลอนสมกบความรบผดชอบของตน — Upekkhà:equanimity; neutrality; poise)

ผดารงในพรหมวหาร ยอมชวยเหลอมนษยสตวทงหลายดวยเมตตากรณา และยอมรกษาธรรมไวไดดวยอเบกขา ดงนน แมจะมกรณาทจะชวยเหลอปวงสตว แตกตองมอเบกขาดวยทจะมใหเสยธรรม

พรหมวหารน บางทแปลวา ธรรมเครองอยของพรหม, ธรรมเครองอยอยางพรหม, ธรรมประจาใจททาใหเปนพรหมหรอใหเสมอดวยพรหม, หรอธรรมเครองอยของทานผมคณยงใหญ — (abidings of the Great Ones)

พรหมวหาร 4 เรยกอกอยางวา อปปมญญา 4 (Appama¤¤à:unbounded states of mind; illimitables) เพราะแผไปสมาเสมอแกมนษยสตวทวทงหมด ไมมประมาณ ไมจากดขอบเขต

พรหมวหารมในผใด ยอมทาใหผนนประพฤตปฏบตเกอกลแก ผอน

[2.13] ภมธรรมชาวพทธ๓๒

ดวย สงคหวตถ 4 เปนตน.

อนง เพอใหเขาใจและปฏบตพรหมวหาร 4 ไดถกตอง พงทราบรายละเอยดบางอยาง โดยเฉพาะสมบต และวบต ของธรรมทง 4 นน ดงนก. ความหมายโดยวเคราะหศพท1. เมตตา = (มนาใจ)เยอใยใฝประโยชนสขแกคนสตวทงหลาย หรอนาใจปรารถนาประโยชนสขทเปนไปตอมตร2. กรณา = เกดความสะเทอนใจเมอคนอนประสบทกข, จะไถถอนทาทกขของผอนใหหมดไป หรอแผใจไปรบรตอคนสตวทงหลายทประสบทกข3. มทตา = โมทนายนดตอผประกอบดวยสมบตหรอผลดนนๆ4. อเบกขา =คอยมองดอย โดยละความขวนขวาย และเขาถงความเปนกลาง

ข. ลกษณะ (เครองกาหนด) รส (หนาท/กจ)ปจจปฏฐาน (ผลปรากฏ) และ ปทสถาน (เหตใกล)

1. เมตตา (ในสถานการณทคนอนอยเปนปกต)ลกษณะ = เปนไปโดยอาการเกอกลแกคนสตวทงหลายหนาท = นอมนาประโยชนเขาไปใหแกเขาผลปรากฏ = กาจดความอาฆาตแคนเคองใหปราศไปปทสถาน = เหนภาวะทนาเจรญใจของคนสตวทงหลาย

2. กรณา (ในสถานการณทคนอนตกทกขเดอดรอน)ลกษณะ = เปนไปโดยอาการปลดเปลองทกขแกคนสตวทงหลายหนาท = ไมนงดดาย/ทนนงอยไมไดตอทกขของคนสตวทงหลายผลปรากฏ = ไมเบยดเบยน/อวหงสาปทสถาน = เหนภาวะไรทพง/สภาพอนาถาของคนสตวทถกทกขครอบงา

3. มทตา (ในสถานการณทคนอนมสขสาเรจ หรอทาอะไรกาวไปดวยด)ลกษณะ = พลอยยนด/ยนดดวย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.13]๓๓

หนาท = ไมรษยา/เปนปฏปกษตอความรษยาผลปรากฏ = ขจดความรษยาปทสถาน = เหนสมบต/ความสาเรจของคนสตวทงหลาย

4. อเบกขา (ในสถานการณรกษาธรรม ตามความรบผดชอบตอกรรมทเขาทา)ลกษณะ = เปนไปโดยอาการเปนกลางตอคนสตวทงหลายหนาท = มองเหนความเสมอภาคกนในสตวทงหลายผลปรากฏ = ระงบความขดเคองเสยใจและความคลอยตามดใจปทสถาน =มองเหนภาวะททกคนเปนเจาของกรรมของตน ไมอาจ

ไดสขพนทกขตามใจชอบของตนค. สมบต (ความสมบรณหรอความสมฤทธผล) และวบต (ความลมเหลว หรอการปฏบตผดพลาด ไมสาเรจผล)

ง. ขาศก คอ อกศลคปรบ ทจะทาลายใหธรรมขอนนๆ เสยไป สมบต วบต ขาศกใกล ขาศกไกล

เมตตา สงบหายไรขดเคอง เกดเสนหา ราคะ พยาบาทกรณา สงบหายไรวหงสา เกดโศกเศรา โทมนส/โศกเศรา วหงสามทตา สงบหายไรรษยา เกดสนกสนาน โสมนส๑ อรต (รษยา)อเบกขา สงบหายไรชอบชง เกดอญญาณเบกขา อญญาณเบกขา๒ ราคะ-ปฏฆะ๓

๑โสมนส = ดใจ เชน ดใจวาตนจะพลอยไดรบผลประโยชน๒อญญาณเบกขา = อเบกขาดวยไมร (เฉยไมรเรอง เฉยโง เฉยเมย เฉยเมน)๓ราคะ-ปฏฆะ = ใคร-เคอง; ชอบ-ชง

จ. ตวอยางมาตรฐาน ทคมภรทงหลายมกอาง เพอใหเหนความหมายชด1. เมอลกยงเลกเปนเดกเยาววย

แม-เมตตา คอ รกใครเอาใจใส ถนอมเลยงใหเจรญเตบโต2. เมอลกเจบไขเกดมทกขภย

แม-กรณา คอ หวงใยปกปกรกษา หาทางบาบดแกไข3. เมอลกเจรญวยเปนหนมสาวสวยสงา

[2.14] ภมธรรมชาวพทธ๓๔

แม-มทตา คอ พลอยปลาบปลมใจ หวงใหลกงามสดใสอยนานเทานาน4. เมอลกรบผดชอบกจหนาทของตนขวนขวายอยดวยด แม-อเบกขา คอ มใจนงสงบเปนกลาง วางเฉยคอยด

ทงน พงทราบวา• ฉนทะ คอ กตตกมยตาฉนทะ (ความอยากทาใหด หรอความตองการท

จะทาใหคนสตวทงหลายดงามสมบรณปราศจากโทษขอบกพรอง เชนอยากใหเขาประสบประโยชนสข พนจากทกขเปนตน) เปนจดเรม (อาท) ของพรหมวหารทง 4

• การขมระงบกเลส (เชนนวรณ) ได เปนทามกลาง ของพรหมวหารทง 4• สมาธถงอปปนา เปนทจบ (สมฤทธจดหมาย) ของพรหมวหารทง 4 นนพจนานกรมฯ = [161]AIII.226; Dhs.262; Vism.320. อง.ปจก 22/192/252; อภ.ส. 34/190/75; วสทธ.2/124.

[2.14] สงคหวตถ 4 (ธรรมเครองยดเหนยว คอยดเหนยวใจบคคล และประสานหมชนไวในสามคค, หลกการสงเคราะห —Saïgahavatthu: bases of social solidarity; bases of sympathy; acts of doing favours; principles of service; virtues making for group integration and leadership)1. ทาน (การให คอ เออเฟอเผอแผ เสยสละ แบงปน ชวยเหลอกนดวยทรพยสนสงของ ตลอดถงใหความรและแนะนาสงสอน — Dàna: giving;generosity; charity)2. ปยวาจา หรอ เปยยวชชะ (วาจาเปนทรก วาจาดดดมใจ หรอวาจาซาบซงใจ คอกลาวคาสภาพไพเราะออนหวานสมานสามคค ใหเกดไมตร

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.14]๓๕

และความรกใครนบถอ ตลอดถงคาแสดงประโยชน ประกอบดวยเหตผลเปนหลกฐาน ทาใหมนใจ และนาชนชมเชอถอ — Piyavàcà: kindlyspeech; convincing speech)3. อตถจรยา (การประพฤตประโยชน คอ ขวนขวายชวยเหลอกจการ บาเพญสาธารณประโยชน ตลอดถงชวยแกไขปรบปรงสงเสรมในทางจรย-ธรรม — Atthacariyà: useful conduct; rendering services; life ofservice; doing good)4. สมานตตตา* (ความมตนเสมอ**

คอ ปฏบตสมาเสมอกนในชนทงหลาย ไมเลอกรกผลกชง ไมดถกเหยยดหยาม ไมเอารดเอาเปรยบ ทาตนเสมอตนเสมอปลาย และเสมอในสขทกข คอรวมสขรวมทกข โดยรวมรบรรวมแกไขปญหา ตลอดถงวางตนเหมาะแกฐานะ ภาวะ บคคล เหตการณและสงแวดลอม ถกตองตามธรรมในแตละกรณ — Samànattatà: evenand equal treatment; equality consisting in impartiality,participation and behaving oneself properly in all circumstances)พจนานกรมฯ = [186]D.III.152,232; A.II.32,248; A.IV.218,363. ท.ปา.11/140/167; 267/244; อง.จตกก.21/32/42;

256/335; อง.อฏก.23/114/222; อง.นวก.23/209/377.

* ในปกรณฝายสนสกฤตของมหายาน เปน สมานารถตา (= บาล สมานตถตา) แปลวา

“ความเปนผมจดหมายรวมกน หรอความคานงประโยชนอนรวมกน” (having common aims; feeling of common good)

** คาแปลนถอตามทแปลกนมาเดม แตตามคาอธบายในคมภร นาจะแปลวา “ความมตนรวม” (participation) โดยเฉพาะมงเอารวมสขรวมทกข

[2.15] ภมธรรมชาวพทธ๓๖

[2.15] ระงบ นวรณ 5 พฒนา ธรรมสมาธ ขนมาแทนก.นวรณ 5 (ธรรมทขวางกนการเจรญจตเจรญปญญา,ธรรมทครอบงา

จตปดบงปญญา ทาใหไมกาวหนาในคณความด ไมใหบรรลคณพเศษทางจต และทาใหมองสงทงหลายเคลอบคลมพรามวเอนเอยง ไมอาจรเหนตามเปนจรง, อกศลธรรมททาจตใหเศราหมองและทาปญญาใหออนกาลง — Nãvaraõa: hindrances.)1. กามฉนทะ (ความพอใจตดใครกาม, ความอยากไดสงเสพบาเรอผสสะ, โดยขอบเขต หมายถงโลภะทงหมด เวนแตรปราคะและอรปราคะ— Kàmachanda: sensual desire)2. พยาบาท (ความคดราย, ความขดเคองแคนใจ, โดยขอบเขต หมายรวมโทสะทงหมด — Byàpàda: illwill)3. ถนมทธะ (ความหดหและเซองซม, ความทอแทและเฉาซม, ความหอเหยวและตอมน — Thãna-middha: sloth and torpor)4. อทธจจกกกจจะ (ความฟงซานและรอนใจ, ความกระวนกระวายกลมกงวล — Uddhacca-kukkucca: distraction and remorse; flurry andworry; restlessness and anxiety)5. วจกจฉา (ความลงเลสงสย, ความเคลอบแคลง — Vicikicchà:doubt; uncertainty)

เมอจตปลอดจากนวรณ 5 แลว ธรรมสมาธ มปราโมทย เปนตน กจะเกดขนแทนท และจตกจะเปนสมาธแนวสนทถงขนอปปนา คอไดฌาน และสามารถเจรญปญญาใหมองเหนตามเปนจรง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.15]๓๗

ข.ธรรมสมาธ มองค 5 (ความมนสนทในธรรม, ภาวะจตดงาม ทปลอดนวรณ แลวมธรรม 5 อยางเกดตอทอดกน นาไปสจตตสมาธ คอการทจตสงบตงมน เปนสมาธ — Dhamma-samàdhi: concentrationof the Dhamma; firmness in the Dhamma)1. ปราโมทย (ความราเรง เบกบาน แจมใส — Pàmojja: cheerfulness;gladness; joy)2. ปต (ความอมใจ, ความปลมใจ — Pãti: rapture; elation)3. ปสสทธ (ความสงบเยนกายใจ, ความผอนคลายรนสบาย – Passaddhi: tranquillity; relaxedness)4. สข (ความฉาชนรนใจ ไรของขด — Sukha: happiness; ease)5. สมาธ (ความสงบอยตวมนสนทของจตใจ ไมมอะไรระคายรบกวน — Samàdhi: concentration)

ธรรม 5 อยางน จะเกดขนเมอการปฏบตธรรมกาวหนามาดวยด ตอแตน ผปฏบตจะเดนหนาสการบรรลผลของสมถะ หรอของวปสสนา แลวแตกรณ ดงนน จงใชเปนเครองตรวจสอบผลการปฏบตทเปนขนตอนในระหวางไดด

พงตงความรสกทดตอมนษยสตวทงหลาย โดยมพรหมวหาร 4 เปนพนใจแผขยายออกไป ฉนใด พงเจรญธรรมสมาธ โดยมธรรมคอคณสมบต ๕ อยางนเพมพนขนภายในใจ ฉนนนพจนานกรมฯ = [225; 220] จบ ภมธรรมฯ [2.15]D.I.250; S.IV.350. ท.ส.9/383/309; ส.สฬ.18/665-673/429-439.

[2.16] ภมธรรมชาวพทธ๓๘

[2.16] อบาสกธรรม 5 และ สปปรสธรรม 7• อบาสกธรรม 5 (ธรรมของอบาสกทด, สมบต หรอองคคณของ

อบาสก/อบาสกา อยางเยยม — Upàsaka-dhamma: qualities of anexcellent lay disciple)1. มศรทธา (to be endowed with faith)2. มศล ( to have good conduct)3. ไมถอมงคลตนขาว เชอกรรม ไมเชอมงคล คอ มงหวงผลจากการกระทาและการงาน มใชจากโชคลางและสงทตนกนวาขลงศกดสทธ(not to be superstitious, believing in deeds, not luck)4. ไมแสวงหาทกขไณยนอกหลกคาสอนน คอ ไมแสวงหาเขตบญนอกหลกพระพทธศาสนา (not to seek for the gift-worthy outside ofthe Buddha’s teaching)5. กระทาบพการในพระศาสนาน คอ ขวนขวายในการอปถมภบารงพระพทธศาสนาและกจกรรมการบญกศลตามหลกคาสอนของพระพทธเจา ถอเปนเรองสาคญ (to do his first service in a Buddhist cause)

อบาสกผประกอบดวยธรรม 5 อยางน ชอวาเปน อบาสกรตน (อบาสกแกว) หรอ อบาสกปทม (อบาสกดอกบว)

อบาสกาธรรม กพงทราบเชนเดยวกนนพจนานกรมฯ = [259]A.III.206. อง.ปจก.22/175/230.

อนง บคคลใดๆ จะเปนคฤหสถ กตาม บรรพชต กตาม ทจะดงามเลศประเสรฐได ตองม สปปรสธรรม 7 อยางนอย 5 ขอ (=1, 2, 4, 5, 6)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [2.16]๓๙

• สปปรสธรรม 7 (ธรรมของสตบรษ, ธรรมททาใหเปนสตบรษ, ธรรมของผด, คณสมบตของคนทดแท — Sappurisa-dhamma:qualities of a good man; virtues of a gentleman)1. ธมมญตา (ความรจกธรรม รหลก หรอ รจกเหต คอ รหลกความจรง รหลกการ รหลกเกณฑ รกฎแหงธรรมดา รกฎเกณฑแหงเหตผล และรหลกการทจะทาใหเกดผล เชน ภกษรวาหลกธรรมขอนนๆ คออะไร มอะไรบาง พระมหากษตรยทรงทราบวาหลกการ ปกครองตามราชประเพณเปนอยางไร มอะไรบาง รวาจะตองกระทาเหตอนนๆ หรอกระทาตามหลกการขอนๆ จงจะใหเกดผลทตองการหรอบรรลจดหมายอนนนๆ เปนตน — Dhamma¤¤utà: knowing the law; knowing the principle; knowing the cause)2. อตถญตา (ความรจกอรรถ รความมงหมาย หรอ รจกผล คอ รความหมาย รความมงหมาย รประโยชนทประสงค รจกผลทจะเกดขนสบเนองจากการกระทา หรอความเปนไปตามหลก เชน รวาหลกธรรมหรอภาษตขอนนๆ มความหมายวาอยางไร หลกนนๆ มความมงหมายอยางไร กาหนดไวหรอพงปฏบตเพอประสงคประโยชนอะไร การทตนกระทาอยมความมงหมายอยางไร เมอทาไปแลวจะบงเกดผลอะไรบาง ดงนเปนตน— Attha¤¤utà: knowing the meaning; knowing the purpose;knowing the consequence)3. อตตญตา (ความรจกตน คอ รวา เรานน วาโดยฐานะ ภาวะ เพศ กาลง ความร ความสามารถ ความถนด และคณธรรม เปนตน บดน เทาไร อยางไร แลวประพฤตใหเหมาะสม ทาการใหเหมาะกบตน และรทจะแกไขปรบปรงตอไป — Atta¤¤utà: knowing oneself)

[2.16] ภมธรรมชาวพทธ๔๐

4. มตตญตา (ความรจกประมาณ คอ ความพอด เชน ภกษรจกประมาณในการรบและบรโภคปจจยส คฤหสถรจกประมาณในการใชจายโภคทรพย พระมหากษตรยรจกประมาณในการลงทณฑอาชญาและในการเกบภาษ เปนตน — Matta¤¤utà: moderation; knowing how to be temperate; sense of proportion)5. กาลญตา (ความรจกกาล คอ รกาลเวลาอนเหมาะสม และระยะเวลาทควรหรอจะตองใชในการประกอบกจ ทาหนาทการงาน หรอปฏบตการตางๆ เชน ใหตรงเวลา ใหเปนเวลา ใหทนเวลา ใหพอเวลา ใหเหมาะเวลา เปนตน — Kàla¤¤utà: knowing the proper time; knowing how to choose and keep time)6. ปรสญตา (ความรจกบรษท คอ รจกชมชน และรจกทประชม รกรยาทจะประพฤตตอชมชนนนๆ วา ชมชนนเมอเขาไปหา จะตองทากรยาอยางน จะตองพดอยางน ชมชนนควรสงเคราะหอยางน เปนตน — Parisa¤¤utà: knowing the assembly; knowing the society)7. ปคคลญตา หรอ ปคคลปโรปรญตา (ความรจกบคคล คอ ความแตกตางแหงบคคลวา โดยอธยาศย ความสามารถ และคณธรรม เปนตน ใครๆ ยงหรอหยอนอยางไร และรทจะปฏบตตอบคคลนนๆ ดวยด วาควรจะคบหรอไม จะใช จะตาหน ยกยอง และแนะนาสงสอนอยางไร เปนตน — Puggala¤¤utà: knowing the individual; knowing thedifferent individuals)

ภกษผประกอบดวยสปปรสธรรม 7 ขอน ชอวา เปนผมสงฆคณครบ 9 แมพระสมมาสมพทธเจาและพระเจาจกรพรรด กทรงประกอบดวยธรรมเหลาน (ทานแสดงไวเฉพาะขอหลก 5 ขอ คอ 1, 2, 4, 5, 6 อง.ปจก. 22/131/166; A.III.148) จงทรงยงธรรมจกร และอาณาจกร ใหเปนไปดวยด.พจนานกรมฯ = [287] จบ ภมธรรมฯ [2.16]D.III.252,283; A.IV.113. ท.ปา.11/331/264; 439/312; อง.สตตก.23/65/114.

ชดท ๓หลกทตองศกษายงขนไป

ก. ภมธรรมพนฐาน[3.1] อรยสจจ 4; กจในอรยสจจ 4;

และ ธรรม จดตามกจในอรยสจจ 4• อรยสจจ 4 (ความจรงอนประเสรฐ, ความจรงของพระอรยะ, ความ

จรงททาใหผเขาถงกลายเปนอรยะ — Ariyasacca: The Four Noble Truths)1. ทกข (ความทกข, สภาพททนไดยาก, สภาวะทบบคน ขดแยง บกพรอง ขาดแกนสารและความยงยน ไมอาจใหความสมอยากไดจรง, ดงปรากฏใน ชาต ชรา มรณะ การประสบสงอนไมเปนทรก การพลดพรากจากสงทรก ความปรารถนาไมสมหวง โดยยอวา อปาทานขนธ 5 เปนทกข —Dukkha: suffering; unsatisfactoriness; inadequacy)2. ทกขสมทย (เหตเกดแหงทกข, การกอตวขนของทกข เนองจาก ตณหา 3 คอ กามตณหา (ความทะยานอยากในกาม, อยากไดอยากเสพ)ภวตณหา (ความทะยานอยากในภพ, อยากเปนอยากคงอยตลอดไป) และวภวตณหา (ความทะยานอยากในวภพ, อยากไมเปน อยากใหดบหายสญสนพรากพนไป), วาอยางเตมกระบวน การกอตวขนของทกขนน เปนความปรากฏแหงการทปจจยทงหลายเปนเงอนไขหนนเนองกนมา ตามหลกทเรยกวาปฏจจสมปบาท อนมอวชชาเปนมล — Dukkha-samudaya: the cause of suffering; origin of suffering)

[3.1]ภมธรรมชาวพทธ

๔๒

3. ทกขนโรธ (ความดบทกข ไดแก ภาวะบาราศตณหาได ไมตองขนตอตณหา, ภาวะทเขาถงเมอกาจดอวชชา ดบตณหาสนแลว ไมมอะไรยอมจตไมตดของ ไมถกตณหาครอบงาชกจง มปญญาเปนอสระ หลดพน สงบ โปรงโลง ผองใส ไรทกข คอ นพพาน — Dukkha-nirodha: the cessation of suffering; extinction of suffering) [3.1]4. ทกขนโรธคามนปฏปทา (ปฏปทาทนาไปสความดบแหงทกข, ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก (อรย)อฏฐงคกมรรค คอ มรรคมองค 8 ซงเปนมชฌมาปฏปทา แปลวา “ทางสายกลาง” อนสรปลงตรงกบไตรสกขาคอ ศล สมาธ ปญญา — Dukkha-nirodha-gàminã pañipadà: the path leading to the cessation of suffering)

อรยสจจ 4 น เรยกกนสนๆ วา ทกข สมทย นโรธ มรรค (Dukkha, Samudaya, Nirodha, Magga) ด [3.11] มรรคมองค 8

• กจในอรยสจจ 4 (หนาทอนจะพงทาตออรยสจจ 4 แตละอยาง, ขอทจะตองปฏบตใหถกตองและเสรจสนในอรยสจจ 4 แตละอยาง จงจะชอวารอรยสจจหรอเปนผตรสรแลว — Ariyasaccesu kiccàni:functions concerning the Four Noble Truths)1. ปรญญา (การกาหนดร เปนกจในทกข ตามหลกวา ทกข อรยสจจ ปรเยย ทกขควรกาหนดร คอ ควรศกษาใหรจกใหเขาใจชดตามสภาพทเปนจรง ไดแก การทาความเขาใจและกาหนดขอบเขตของปญหา —Pari¤¤à: comprehension; suffering is to be comprehended)2. ปหานะ (การละ เปนกจในสมทย ตามหลกวา ทกขสมทโย อรยสจจปหาตพพ สมทยควรละ คอ กาจด ทาใหหมดสนไป ไดแกการแกไขกาจดตนตอของปญหา — Pahàna: eradication; abandonment; the cause ofsuffering is to be eradicated)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.1]๔๓

3. สจฉกรยา (การทาใหแจง เปนกจในนโรธ ตามหลกวา ทกขนโรโธ อรยสจจ สจฉกาตพพ นโรธควรทาใหแจง คอ เขาถง หรอบรรล ไดแกการเขาถงภาวะทปราศจากปญหา บรรลจดหมายทตองการ — Sacchikiriyà:realization; the cessation of suffering is to be realized)4. ภาวนา (การเจรญ เปนกจในมรรค ตามหลกวา ทกขนโรธคามน ปฏปทา อรยสจจ ภาเวตพพ มรรคควรเจรญ คอ ควรฝกอบรม ลงมอปฏบต กระทาตามวธการทจะนาไปสจดหมาย ไดแกการลงมอแกไขปญหา — Bhàvanà: development; practice; the path is to be followedor developed)

ในการแสดงอรยสจจ กด ในการปฏบตธรรมตามหลกอรยสจจ กด จะตองใหอรยสจจแตละขอ สมพนธตรงกนกบกจแตละอยาง จงจะเปนการแสดงและเปนการปฏบตโดยชอบ ทงน วางเปนหวขอไดดงน1. ทกข เปนขนแถลงปญหา ทจะตองทาความเขาใจและรขอบเขต (ปรญญา) — statement of evil; location of the problem.2. สมทย เปนขนวเคราะหและวนจฉยมลเหตของปญหา ซงจะตองแกไขกาจดใหหมดสนไป (ปหานะ) — diagnosis of the origin.3. นโรธ เปนขนชบอกภาวะปราศจากปญหา อนเปนจดหมาย ทตองการ ใหเหนวาการแกปญหาเปนไปได และจดหมายนนควรเขาถง ซงจะตองทาใหสาเรจ (สจฉกรยา) — prognosis of its antidote; envisioning thesolution.4. มรรค เปนขนกาหนดวธการ ขนตอน และรายละเอยดทจะตองปฏบตในการลงมอแกปญหา (ภาวนา) — prescription of the remedy;programme of treatment.

จางายๆวา: ทกข ตองรทน สมทย ตองละทง นโรธ ตองลถง มรรค ตองลงมอทา

พจนานกรมฯ = [204; 205] ใน ภมธรรมฯ [3.1]Vin.I.9; S.V.421; Vbh.99. วนย.4/14/18; ส.ม.19/1665/528; อภ.ว.35/145/127.

[3.1] ภมธรรมชาวพทธ๔๔

• ธรรม 4 (ธรรมทงปวงประดาม จดประเภทตามลกษณะความสมพนธทมนษยพงปฏบตหรอเกยวของเปน 4 จาพวก อนสอดคลองกบหลกอรยสจจ 4 และกจในอรยสจจ 4 — Dhamma: all dhammas[states, things] classified into 4 categories according as they are to be rightly treated)1. ปรญไญยธรรม = ธรรมทเขากบกจในอรยสจจขอท 1 คอ ปรญญา(ธรรมอนพงกาหนดร, สงทควรรอบร หรอรเทาทนตามสภาวะของมน ไดแก อปาทานขนธ 5 กลาวคอ ทกขและสงทงหลายทอยในจาพวกทเปนปญหาหรอเปนทตงแหงปญหา — Pari¤¤eyya-dhamma: things to befully understood, i.e. the five aggregates of existence subject to clinging)2. ปหาตพพธรรม = ธรรมทเขากบกจในอรยสจจขอท 2 คอ ปหานะ(ธรรมอนพงละ, สงทจะตองแกไขกาจดทาใหหมดไป วาโดยตนตอรากเหงา ไดแก อวชชา และภวตณหา กลาวคอธรรมจาพวกสมทยทกอใหเกดปญหาเปนสาเหตของทกข หรอพดอกอยางหนงวา อกศลทงปวง —Pahàtabba-dhamma: things to be abandoned, i.e. ignorance and craving for being)3. สจฉกาตพพธรรม = ธรรมทเขากบกจในอรยสจจขอท 3 คอ สจฉกรยา (ธรรมอนพงประจกษแจง, สงทควรไดควรถงหรอควรบรรล ไดแก วชชา และวมตต เมอกลาวโดยรวบยอด คอ นโรธ หรอนพพาน หมายถงธรรมจาพวกทเปนจดหมาย หรอเปนทดบหายสนไปแหงทกขหรอปญหา — Sacchikàtabba-dhamma: things to be realized,i.e. true knowledge and freedom or liberation)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.2]๔๕

4. ภาเวตพพธรรม = ธรรมทเขากบกจในอรยสจจขอท 4 คอ ภาวนา(ธรรมอนพงเจรญหรอพงปฏบตบาเพญ, สงทจะตองปฏบตหรอลงมอทา ไดแก ธรรมทเปนมรรค โดยเฉพาะสมถะ และวปสสนา กลาวคอ ประดาธรรมทเปนขอปฏบต หรอเปนวธการทจะทาหรอดาเนนการเพอใหบรรลจดหมายแหงการสลายทกขหรอดบปญหา — Bhàvetabba-dhamma:things to be developed, i.e. tranquillity and insight, or, in otherwords, the Noble Eightfold Path)พจนานกรมฯ = [206] จบ ภมธรรมฯ [3.1]M.III.289; S.V.52; A.II.246. ม.อ.14/829/524; ส.ม.19/291–5/78;อง.จตกก.21/254/333.

[3.2] ธรรมนยาม 3 แสดงถง ไตรลกษณธรรมนยาม 3 ครอบคลม นยาม 5

• ธรรมนยาม 3 (กาหนดแหงธรรมดา, ความเปนไปอนแนนอนโดยธรรมดา, กฎธรรมชาต — Dhamma-niyàma: orderliness of nature;natural law)1. สพเพ สงขารา อนจจา (สงขารคอสงขตธรรมทงปวงไมเทยง— Sabbe saïkhàrà aniccà: all conditioned states are impermanent)2. สพเพ สงขารา ทกขา (สงขารคอสงขตธรรมทงปวงเปนทกข —Sabbe saïkhàrà dukkhà: all conditioned states are subject to oppression, conflict or suffering)3. สพเพ ธมมา อนตตา (ธรรมคอสงขตธรรมและอสงขตธรรมหรอสงขารและวสงขารทงปวงไมใชตน — Sabbe dhammà anattà: all statesare not-self or soulless)

พระพทธเจาจะอบตหรอไมกตาม หลกทงสามน กมอยเปนธรรมดา พระพทธเจาเปนแตทรงคนพบ และนามาเปดเผยแสดงแกเวไนย.พจนานกรมฯ = [86]A.I.285. อง.ตก.20/576/368.

[3.2] ภมธรรมชาวพทธ๔๖

หลก ธรรมนยาม 3 น แสดงใหเหนลกษณะ 3 อยาง ทเรยกวา ไตรลกษณ ของสภาวธรรมทงหลาย

• ไตรลกษณ (ลกษณะ 3, อาการทเปนเครองกาหนดหมาย 3 อยาง อนใหรถงความจรงของสภาวธรรมทงหลาย ทเปนอยางนนๆ ตามธรรมดาของมน — Tilakkhaõa: the Three Characteristics)1. อนจจตา (ความเปนของไมเทยง คอ เกดขนมาแลวกดบหายไป ๆ — Aniccatà: impermanence; transiency)2. ทกขตา (ความเปนทกข คอ ถกปจจยตางๆ ทขดแยงบบคนให คงเดมอยไมได ขาดความสมบรณหรอพรอง/บกพรองอยตลอดเวลา —Dukkhatà: state of suffering or being oppressed; imperfection)3. อนตตตา (ความเปนของไมใชตน คอ ไมเปนตวตนซงใครอาจยดถอทจะส งบ งคบหรอให เปนไปไดตามใจอยากของตน — Anat ta tà :soullessness; state of being not-self)

ลกษณะเหลาน ม 3 อยาง จงเรยกวา ไตรลกษณลกษณะทง 3 เหลาน มแกธรรมทเปนสงขตะคอสงขารทงปวง เปน

สามญเสมอกน จงเรยกวา สามญลกษณะ หรอ สามญลกษณ(Sàma¤¤a-lakkhaõa: the Common Characteristics)[ไมสามญแกธรรมทเปนอสงขตะ อนไดแกวสงขาร ซงมเฉพาะลกษณะท 3 คอ อนตตาอยางเดยว ไมมลกษณะ 2 อยางตน]

ลกษณะทง 3 เหลาน ปรากฏอยตามธรรมดาทแนนอน เปนไปตามกฎธรรมชาต คอ ธรรมนยาม

คาวา ไตรลกษณ กด สามญลกษณ กด เกดขนในยคอรรถกถา สวนในพระไตรปฎก ลกษณะ 3 อยางนทรงแสดงไวในหลก ธรรมนยามพจนานกรมฯ = [76]S.IV.1; Dh.277–9. ส.สฬ.18/1/1; ข.ธ.25/30/51.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.2]๔๗

ธรรมนยาม เปนคาเรยกกฎธรรมชาตอยางรวมๆ ครอบคลมทงหมด และแทจรง ทงหมดนนกโยงเปนกฎเดยวกน เพยงแตในเวลาแสดง เมอจะใหคนทวไปเขาใจ จาเปนตองยกมาพดเปนแงๆ ดานๆ หรอจาแนกเปนกฎยอยๆ

ธรรมนยาม น ในพระไตรปฎก พระพทธเจาตรสแสดงไว 2 แบบ คอแบบท 1. แสดงไตรลกษณ เรยกวา ธรรมนยาม 3 ซงไดกลาวมาแลวแบบท 2. แสดงปฏจจสมปบาท ซงเปนระบบความสมพนธแหงเหตปจจย

แบบท 2. เปนหลกใหญลกซงมาก ในทนยงไมยกมาแสดง เพราะจะหนกเกนไปเพยงแตเอยถงและชความสาคญวา ถาจะเขาใจไตรลกษณในธรรมนยามแบบท 1. ใหชด ตองลงใหถงปฏจจสมปบาท (เชน ทวาสงทงหลายไมเทยงนน มนมใชเปลยนแปลงไปอยางเลอนลอย แตเปนไปตามเหตปจจย จงตองศกษาระบบความสมพนธของสงทงหลาย)

ขอยกพทธพจนเฉพาะสวนนาหลก มาเกรนไว (ส.น.16/61/30) ดงนตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (สภาวะความจรง)

นน กดารงอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม เปนอทปปจจยตา; ตถาคตตรสร เขาถงสภาวะนนแลว จงบอก แสดง … ทาใหเขาใจงาย และตรสวา จงดส: “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ” ตถตา … อทปปจจยตา ดงกลาวฉะนแล เรยกวา ปฏจจสมปบาท*

* ปฏจจสมปบาท น วาโดยยอ ทควรทราบกอน ม ๒ หลก

1. หลกทวไป: ก) อมสม สต อท โหต เมอนม นจงมอมสสปปาทา อท อปปชชต เพราะนเกดขน นจงเกดขน

ข) อมสม อสต อท น โหต เมอนไมม นกไมมอมสส นโรธา อท นรชฌต เพราะนดบไป นกดบ (ดวย)

2. หลกเฉพาะ – แสดงกระบวนการแหงชวต (แบบอน เชน กระบวนการทางสงคม กม)๑. เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ๒. เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม๓. เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม ๔. เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม๕. เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม ๖. เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม๗. เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม ๘. เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม๙. เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม ๑๐. เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม๑๑. เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม - โสกะ ปรเทวะ ทกข … จงมพรอมความเกดขนแหงกองทกขทงปวงนน จงม ดวยประการฉะน(จะเหนวา องค/หวขอ ของปฏจจสมปบาท แบบน ม ๑๒)

[3.2] ภมธรรมชาวพทธ๔๘

ดงไดกลาวแลววา ธรรมนยาม เปนคาเรยกกฎธรรมชาตอยางรวมๆครอบคลมทงหมด เมอจะอธบายอาจแยกเปน นยาม คอกฎยอยๆ ไดหลายอยาง ในทนจะกลาวถงนยามสาคญททานแสดงไว ซงเกยวของกบมนษยมาก 5 อยาง เรยกวา นยาม 5

• นยาม 5 (กาหนดอนแนนอน, ความเปนไปอนมระเบยบแนนอนของธรรมชาต, กฎธรรมชาต — Niyàma: orderliness of nature; the five aspects of natural law)1. อตนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภม หรอปรากฏการณธรรมชาตตางๆ โดยเฉพาะดน นา อากาศ และฤดกาล อนเปนสงแวดลอมสาหรบมนษย — Utu-niyàma: physical inorganic order; physical laws)2. พชนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบการสบพนธ มพนธกรรมเปนตน — Bãja-niyàma: physical organic order; biological laws)3. จตตนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบการทางานของจต — Citta-niyàma:psychic law)4. กรรมนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบการกระทาของมนษย คอ กระบวนการแหงเจตจานงในการใหผลของการกระทา — Kamma-niyàma:order of act and result; the law of Kamma; moral laws)5. ธรรมนยาม (กฎธรรมชาตหลกใหญทวไป โดยเฉพาะในเรองความสมพนธ ความเปนไปแหงเหตปจจย และอาการทเปนเหตเปนผลแกกนแหงสงทงหลาย — Dhamma-niyàma: order of the norm; the general law of cause and effect; causality and conditionality)พจนานกรมฯ = [223]DA.II.432; DhsA.272. ท.อ.2/34; สงคณ.อ.408.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.3]๔๙

[3.3] ขนธ 5 หรอ เบญจขนธ (กองแหงรปธรรมและนามธรรมหาหมวดทประชมกนเขาเปนหนวยรวม ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตน เรา–เขา เปนตน, สวนประกอบหาอยางทรวมเขาเปนชวต — Pa¤ca-khandha: the Five Groups of Existence; Five Aggregates)1. รปขนธ (กองรป, สวนทเปนรป, รางกาย พฤตกรรม และคณสมบตตางๆ ของสวนทเปนรางกาย, สวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด, สงทเปนรางพรอมทงคณและอาการ — Råpa-khandha: corporeality)2. เวทนาขนธ (กองเวทนา, สวนทเปนการเสวยรสอารมณ, ความรสก สข ทกข หรอเฉยๆ — Vedanà-khandha: feeling; sensation)3. สญญาขนธ (กองสญญา, สวนทเปนความกาหนดหมายใหจาอารมณนนๆ ได, ความกาหนดไดหมายรในอารมณ 6 เชนวา ขาว เขยว ดา แดง เปนตน — Sa¤¤à-khandha: perception)4. สงขารขนธ (กองสงขาร, สวนทเปนความปรงแตง, สภาพทปรงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลางๆ, คณสมบตตางๆ ของจต มเจตนาเปนตวนา ทปรงแตงคณภาพของจต ใหเปนกศล อกศล อพยากฤต — Saïkhàra-khandha: mental formations; volitional activities)5. วญญาณขนธ (กองวญญาณ, สวนทเปนความรแจงอารมณ, ความรอารมณทางอายตนะทง 6 มการเหน การไดยน เปนตน ไดแก วญญาณ 6 — Vi¤¤àõa-khandha: consciousness)

ขนธ 5 น ยอลงเปน 2 คอ นาม และ รป;- รปขนธ จดเปน รป,- 4 ขนธนอกนน เปน นาม.

อกอยางหนง จดเขาใน ปรมตถธรรม 4:

3.4 ภมธรรมชาวพทธ๕๐

- วญญาณขนธเปน จต,- เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ เปน เจตสก,- รปขนธ เปน รป,- สวน นพพาน เปนขนธวนมต คอ พนจากขนธ 5

ขนธ 5 นนแหละ ทประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน คอเปนทโคจรของอปาทาน เรยกวา อปาทานขนธ 5พจนานกรมฯ = [216]S.III.47; Vbh.1. ส.ข.17/95/58; อภ.ว.35/1/1.

[ ] อายตนะภายใน 6 และ อายตนะภายนอก 6ด [3.4] ทวาร 6 และ ทวาร 3.

[3.4] ทวาร 6 และ ทวาร 3ก. ทวาร/ผสสทวาร 6 (ทางรบรและเสพอารมณ — Dvàra:

sense-doors)1. จกขทวาร (ทวารคอ ตา — Cakkhu-dvàra: eye-door)2. โสตทวาร (ทวารคอ ห — Sota-dvàra: ear-door)3. ฆานทวาร (ทวารคอ จมก — Ghàna-dvàra: nose-door)4. ชวหาทวาร (ทวารคอ ลน — Jivhà-dvàra: tongue-door)5. กายทวาร (ทวารคอ กาย — Kàya-dvàra: body-door)6. มโนทวาร (ทวารคอ ใจ — Mano-dvàra: mind-door)เรยกสนๆ งายๆ วา จก ข โสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน

หรอ ตา ห จมก ลน กาย ใจพจนานกรมฯ = [78]S.IV.194. ส.สฬ.18/342/242.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.4]๕๑

ผสสทวาร 6 น มชอ เ ฉพาะวา อายตนะภายใน 6 (อชฌตตกายตนะ = ทเชอมตอใหเกดความร หรอแดนตอความร ฝายภายใน — Ajjhattikàyatana: internal sense-fields คอ จกข-ตา โสตะ-หฆานะ -จมก ชวหา-ลน กาย-กาย มโน-ใจ ทกลาวขางตน)

ผสสทวาร 6/อายตนะภายใน 6 น ในพระบาลบางทเ รยกวาผสสายตนะ 6

ถากลาวรวมกนทงชด เรยกวา สฬายตนะ (แปลวา อายตนะ 6)

ทง 6 น เรยกอกอยางวา อนทรย 6 เพราะเปนใหญในหนาทของตนแตละอยาง เชน จกษเปนเจาการในการเหน เปนตนพจนานกรมฯ = [276]D.III.243; M.III.216; Vbh.70. ท.ปา.11/304/255; ม.อ.14/619/400; อภ.ว.35/99/85.

ผสสทวาร 6 น เปนคกบ อารมณ 6 (สงทจตยดหนวง, สงทถกรบร — ârammaõa: sense-objects)

อารมณ 6 กคอ อายตนะภายนอก 6 (พาหรายตนะ = ทเชอมตอใหเกดความร หรอแดนตอความร ฝายภายนอก —Bàhiràyatana: external sense-fields) ทเปนคกบ อายตนะภายใน 6

ไดกลาวแลววา ผสสทวาร 6/อายตนะภายใน 6/ผสสายตนะ 6/สฬายตนะ/อนทรย 6 ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ (จกข โสตะ ฆานะชวหา กาย มโน)

อารมณ 6/อายตนะภายนอก 6 ทเปนคกน กคอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ ซงจะกลาวดงตอไปน

[3.4] ภมธรรมชาวพทธ๕๒

1. รปะ (รป, สงทเหน หรอ วณณะ คอส — Råpa: form; visible objects)2. สททะ (เสยง — Sadda: sound)3. คนธะ (กลน — Gandha: smell; odour)4. รสะ (รส — Rasa: taste)5. โผฏฐพพะ (สงสมผสกาย, สงทถกตองกาย — Phoññhabba:touch; tangible objects)6. ธรรม หรอ ธรรมารมณ (อารมณทเกดกบใจ, สงทใจนกคด —Dhamma: mind-objects)เรยกสนๆ งายๆ วา รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ

พจนานกรมฯ = [277]D.III.243; M.III.216; Vbh.70. ท.ปา.11/305/255; ม.อ.14/620/400; อภ.ว.35/99/85.

ข. ทวาร/กรรมทวาร 3 (ทางทากรรม — Dvàra: door;channel of action)1. กายทวาร (ทวารคอกาย, ทางทากายกรรม — Kàya-dvàra: the body-door; channel of bodily action)2. วจทวาร (ทวารคอวาจา, ทางทาวจกรรม —Vacã-dvàra: the speech-door; speech as a door of action)3. มโนทวาร (ทวารคอใจ, ทางทามโนกรรม — Mano-dvàra: the mind-door; mind as a door of action)

ในพระไตรปฎก ใชสนๆ วา กาย วาจา/วจ มโน (=กาย วาจา ใจ)พจนานกรมฯ = [77]Dh.234. นย ข.ธ.25/27/46; มงคล.1/252/243.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.5]๕๓

ข. โพธปฏปทา[3.5] โพธปกขยธรรม 37 (ธรรมอนเปนฝายแหงความตรสร คอ

เกอกลแกการตรสร, ธรรมทเกอหนนแกอรยมรรค — Bodhipakkhiya-dhamma: virtues partaking of enlightenment; qualities contributing to or constituting enlightenment; enlightenment states)1. สตปฏฐาน 4 ด [3.12] 2. สมมปปธาน 4 ด [3.13]3. อทธบาท 4 ด [3.14] 4. อนทรย 5 ด [3.15]5. พละ 5 ด [3.15] 6. โพชฌงค 7 ด [3.16]7. มรรคมองค 8 ด [3.11]

“โพธปกขยธรรม” น ตามททวไปในพระไตรปฎก ตรสไวเพยงเปนคารวมๆ โดยไมไดระบชอองคธรรม

นอกจากในสงยตตนกายแหงพระสตตนตปฎก ทมพทธพจนระบวา ไดแก อนทรย 5 (ส.ม.19/1024/301; 1041–3/305; 1071–1081/313–5) และในคมภรวภงคแหงพระอภธรรมปฎก ซงไขความวา ไดแก โพชฌงค 7 (อภ.ว.35/611/336)

ธรรมชดน เมอตรสระบชอทงชดในพระสตร ทรงเรยกวาเปนอภญญาเทสตธรรม (เชน ท.ม.10/107/141; ท.ปา.11/108/140; ม.อ.14/54/51)

ในพระวนยปฎก ทานแสดงธรรม 37 นไวเปนคาจากดความของคาวา มรรคภาวนา (ด วนย.1/236/175; 2/308/212)

ในพระอภธรรม เรยกธรรม 37 นวาเปน สทธรรม (อภ.ว.35/958/603)นอกจากนน ธรรม 37 ชดนยงไดชอวาเปน สนตบท คอธรรมทเปนไปเพอการ

บรรลสนต (รวมทงเปนอมตบท และนพพานบท เปนตน — ข.ม. 29/701/414; ข.จ.30/391/188) และเปน เสรธรรม หรอ ธรรมเสร (ข.จ.30/681/340; 684/342)

ตอมา ในคมภรชนอรรถกถา รวมถงวสทธมคค จงระบและแจกแจงไวชดเจนวา โพธปกขยธรรม 37 ประการ ไดแกธรรมเหลาน (ด อง.อ.1/77; อต.อ. 287; ปฏส.อ.2/95, 196, 261; วสทธ.3/328)พจนานกรมฯ = [352]Vism.681. วสทธ.3/328.

[3.5] ภมธรรมชาวพทธ๕๔

[3.5] โพธปกขยธรรม 37 ทแสดงไวขางบนน เรยงลาดบหมวดธรรมยอยตามทปรากฏแบบปกตทวไป ซงเหนไดชดวาเรยงตามจานวนขอธรรม จากนอยไปหามาก (คอ 4-4-4-5-5-7-8)

แตทจะแสดงตอไปน เปนการเรยงลาดบเชงปฏบต ตามทพระพทธเจาตรสใน สฬายตนวภงคสตร (ม.อ.14/829/524; ฉบบพมา และฉบบอกษรโรมน เรยกวา มหาสฬายตนกสตต)

ในพระสตรดงกลาว พระพทธเจาทรงแสดงธรรมเรมตงแตการปฏบตทถกและทผดตออายตนะทงหลาย วา บคคลผไมรเทาทนตา ห ฯลฯ รป เสยง ฯลฯ ตลอดจนเวทนา เมอรบรแลวกไปตด หมกมน ลมหลงอยทตา ห ฯลฯ รป เสยง ฯลฯ ตลอดจนการเสวยอารมณสขทกขตางๆ จงเปนเหตใหอปาทานขนธกอตวขน แลวตณหาและความแผดเผาเรารอนตางๆ กพอกพนขน จงประสบความทกข

ในทางตรงขาม บคคลผรเขาใจตา ห ฯลฯ รป เสยง ฯลฯ ตลอดจนเวทนา ตามเปนจรง เมอรบรแลวกไมตดหลงอยทตา ห ฯลฯ รป เสยง ฯลฯ ตลอดจนการเสวยอารมณสขทกขตางๆ ทาใหอปาทานขนธกอตวขนไมได ตณหาและความแผดเผาเรารอนตางๆ กดบหาย จงไดเสวยความสข

สาหรบบคคลทรเขาใจปฏบตอยอยางถกตองแบบหลงน ทฏฐ จนถงสมาธทเขาม ยอมเปนสมมาไปหมด (ดงนน) เขาจงมอฏฐงคกมรรค ซงเจรญจนเตมบรบรณไปในตว

ถงตอนน ขอใหสงเกตพทธพจนทตรสตอไปวา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.5]๕๕

เมอเขาเจรญอรยอฏฐงคกมรรคนอยอยางน สตปฏฐาน แมทง 4 สมมปปธาน แมทง 4 อทธบาท แมทง 4 อนทรย แมทง 5 พละ แมทง 5โพชฌงค แมทง 7 กถงความเจรญเตมบรบรณ

และยงตรสตอไปอกวา(พรอมนน) เขายอมมธรรม 2 อยางน ดาเนนเขาคกนไป (ยคนทธะ) คอ

สมถะ และ วปสสนาเขารเขาใจแลว เทาทน ซงธรรมทงหลายทพง ปรญญาเขารเขาใจแลว ละเสย ซงธรรมทงหลายทพง ปหานเขารเขาใจแลว เจรญ ซงธรรมทงหลายทพง ภาวนาเขารเขาใจแลว ลถง ซงธรรมทงหลายทพง สจฉกรยา

โดยถอลาดบตามทตรสในพระสตรขางตน จงจะแสดงหมวดธรรมกลมน เรมจากมรรค และธรรมทเนองดวยมรรคนน

ในเรองมรรคนน ขอยกพทธพจนสวนหนงมาแสดงนาไว ดงน"ภกษทงหลาย เรายอมสรรเสรญสมมาปฏปทา ไมวา

ของบรรพชต หรอของคฤหสถ, คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ปฏบตชอบแลว เพราะการปฏบตชอบนนเปนเหต ยอมยงกศลธรรมอนเปนทางหลดพนใหสาเรจได; กสมมาปฏปทาคออะไร? ไดแก สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ"

"ทางนน ชอวาทางสายตรง ทศนน ชอวาทศปลอดภย รถ ชอวารถไรเสยง ประกอบดวยวงลอแหงธรรม (ธรรมจกร) มหรเปนฝา มสตเปนเกราะกน ธรรมรถนน เราบอกให มสมมาทฏฐนาหนาเปนสารถ บคคลใดมยานเชนน จะเปนสตร หรอบรษ กตาม เขายอมใชยานนน (ขบไป) ถงในสานกแหงนพพาน"

[3.6] ภมธรรมชาวพทธ๕๖

[3.6] ปจจยแหงสมมาทฏฐ 2บพนมตแหงมรรค 7 และ วฒ 4

• ปจจยแหงสมมาทฏฐ 2 (ทางเกดแหงแนวคดทถกตอง, ตนทางของปญญาและชวตทดง าม — Sammàdiññhi-paccaya:

sources or conditions for the arising of right view)1. ปรโตโฆสะ (“เสยงจากผอน”; การกระตน ชกจง หรออทธพลจากภายนอกทด เชน คบหา ไดแบบอยาง ฟงคาแนะนาสงสอน เลาเรยน หาความร สนทนา ปรกษา ซกถาม โดยเฉพาะการสดบสทธรรมจากทานผเปนกลยาณมตร — Paratoghosa: “another's utterance”; inducement by others; hearing or learning from others)

ขอนเปน ปจจยภายนอก หรอปจจยดานสงแวดลอม2. โยนโสมนสการ (“การทาในใจโดยแยบคาย”; การคดถกวธ หรอคดเปน, การรจกมองรจกคดแยบคายใหไดประโยชนและเขาถงความจรง เชนดวยการวเคราะหองคประกอบ สบสาวเหตปจจย แยกแยะปญหาและเรองราวทงหลายตามสภาวะและความสมพนธ ฯลฯ — Yonisomanasikàra:reasoned attention; systematic attention; genetical reflection; analytical reflection)

ขอนเปน ปจจยภายใน ทจะทาใหพงตนไดจรงขอท 1 ในทนใชคากลางๆ และกวางๆ พงทราบวา ปรโตโฆสะฝายดท

ทานเนน คอ กลยาณมตตตา (ความมมตรด/มกลยาณมตร)อาศยธรรม ๒ อยางน กจะทาสมมาทฏฐใหเกดขน และชวตกจะ

ดาเนนกาวไปใน มรรคมองค ๘ หรอ อรยอฏฐงคกมรรคพจนานกรมฯ = [34]M.I.294; A.I.87. ม.ม.12/497/539; อง.ทก. 20/371/110.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.6]๕๗

(ปจจยใหเกดมจฉาทฏฐ กม 2 อยาง คอ ปรโตโฆสะ ทไมด และ อโยนโสมนสการ คอตรงขามกบทกลาวมาน)

ดวยเหตทเปนปจจยใหเกดสมมาทฏฐ ซงเปนขอแรกของมรรค ธรรม 2 อยางนน จงเปนบพนมตแหง(การเกดขนของ)มรรค ดวย

บพนมตแหงมรรค นน นอกจากปรโตโฆสะทด และโยนโสมนสการแลว ยงมอก 5 ขอ รวมเปน บพนมตแหงมรรค 7

• บพนมตแหงมรรค 7 (ธรรมทเปนเครองหมายบงบอกลวงหนาวา มรรคมองค 8 ประการอนประเสรฐจะเกดขนแกผนน ดจแสงอรณเปนบพนมตของการทดวงอาทตยจะอทย, แสงเงนแสงทองของชวตทด, รงอรณของการศกษา — Magguppàda-pubbanimitta: a foregoing

sign for the arising of the Noble Eightfold Path; precursor of theNoble Path; harbinger of a good life or of the life of learning)1. กลยาณมตตตา (ความมกลยาณมตร, มมตรด, คบหาคนทเปนแหลงแหงปญญาและแบบอยางทด — Kalyàõamittatà: good company;having a good friend; association with a good and wise person)2. สลสมปทา (ความถงพรอมดวยศล, การทาศลใหถงพรอม, ตงตนอยในวนยและมความประพฤตทวไปดงาม — Sãla-sampadà: perfectionof morality; accomplishment in discipline and moral conduct)3. ฉนทสมปทา (ความถงพรอมดวยฉนทะ, การทาฉนทะใหถงพรอม,ความใฝใจอยากจะทากจหนาทและสงทงหลายทเกยวของใหดงาม, ความใฝรใฝสรางสรรค — Chanda-sampadà: perfection of aspiration;accomplishment in constructive desire)

[3.6] ภมธรรมชาวพทธ๕๘

4. อตตสมปทา (ความถงพรอมดวยตนทฝกดแลว, การทาตนใหถงพรอมดวยคณสมบตของผทพฒนาแลวโดยสมบรณ ทงดานกาย ศล จต และปญญา [ทจะเปน ภาวตตต คอผมตนอนไดพฒนาแลว] — Atta-sampadà: perfection of oneself; acomplishment in self that has been well trained; dedicating oneself to training for therealization of one’s full human potential; self-actualization)5. ทฏฐสมปทา (ความถงพรอมดวยทฏฐ, การทาทฏฐใหถงพรอม, การตงอยในหลกความคดความเชอถอทถกตองดงามมเหตผล เชน ถอหลกความเปนไปตามเหตปจจย — Diññhi-sampadà: perfection of view;accomplishment in view; to be established in good and reasoned principles of thought and belief)6. อปปมาทสมปทา (ความถงพรอมดวยความไมประมาท, การทาความไมประมาทใหถงพรอม — Appamàda-sampadà: perfection ofheedfulness; accomplishment in diligence)7. โยนโสมนสการสมปทา (ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ, การทาโยนโสมนสการใหถงพรอม, ความฉลาดคดแยบคายใหไดประโยชนและความจรง — Yonisomanasikàra-sampadà: perfection of wisereflection; accomplishment in systematic attention)

เมอใดธรรมทเปนบพนมต 7 ประการน แมอยางใดอยางหนงเกดมในบคคลแลว เมอนนยอมเปนอนหวงไดวาเขาจกเจรญ พฒนา ทาใหมาก ซงมรรคมองค 8 คอจกดาเนนกาวไปในมชฌมาปฏปทา

ดวยเหตทเปน “บพนมตแหงมรรค” ธรรมทง 7 น จงเรยกไดวาเปน “บพภาคของการศกษา” คอเปนเบองตนทนาเขาสไตรสกขาพจนานกรมฯ = [280] ใน ภมธรรมฯ [3.6]S.V.30–31. ส.ม.19/130–6/36.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.6]๕๙

บพนมตแหงมรรค 7 ซงมปจจยแหงสมมาทฏฐ 2 เปนหลกใหญคมหวและทายขบวนน เปนตวนาเขาสมรรค และหนนใหกาวไปในมรรค

แตในการกาวไปในมรรค คอทางชวตทชอบธรรมและเจรญงอกงาม ซงเปนภาคปฏบต จะตองเนนการพฒนาปญญา ตามหลกปญญาวฒธรรม 4

• ปญญาวฑฒธรรม 4 (ธรรมทเปนไปเพอความเจรญงอกงามแหงปญญา, หลกการพฒนาปญญา — Pa¤¤àvuóóhi-dhamma: virtuesconducive to growth in wisdom; principle of wisdom-development)1. สปปรสสงเสวะ (“เสวนาสตบรษ”, คบหาผรผทรงธรรมเปนกลยาณมตร, เสวนา คอเลอกคบหาอยใกลคนดมปญญา เขาถงแหลงความรและแบบอยางหรอผนาทางทด — Sappurisa-sa§seva:association with good and wise persons)2. สทธมมสสวนะ (“สดบสทธรรม”, เสาะสดบธรรมของสตบรษ, ใสใจเลาเรยนฟงอานหาความรทเปนหลกเปนสาระจรงแท — Saddhammas-savana: hearing the good teaching)3. โยนโสมนสการ (“ทาในใจโดยแยบคาย”, รจกคดพจารณาหาเหตผลโดยถกวธ, รจกคดวเคราะหวจยสงทไดเลาเรยนนน ใหรความจรงแจงชด และจบสาระทจะนาไปใชประโยชนได — Yoniso- manasikàra:analytical reflection; wise attention) [3.6]4. ธมมานธมมปฏปตต (“ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม”, ปฏบตธรรมถกหลก, นาความรเขาใจทไดจากการเลาเรยนวเคราะหวจยไปปฏบตหรอใช ใหหลกการและวธปฏบตทงหลายประสานสอดคลองเปนระบบสมพนธอนถกตองทจะสมฤทธผลบรรลจดหมาย, ดาเนนชวตถกตองตามธรรม — Dhammànudhammapañipatti: practice in accord with the system of the Dhamma; living in conformity with the Dhamma)

[3.7] ภมธรรมชาวพทธ๖๐

วงการเลาเรยนธรรมสบกนมาในประเทศไทย รจกธรรมหมวดนในชอสนๆ วา วฒ/วฑฒ 4 และอธบายความหมายแบบทมงใหคนทวไปนาไปใชประโยชนอยางกวางๆ

ปญญาวฒธรรม 4 น เปนโสตาปตตยงคะ 4 (“องคคณเครองบรรลโสดา”, คณสมบตททาใหเปนโสดาบน) คอเปนองคประกอบหลกททาใหเขาถงกระแส (=มรรค - ส.ม.19/1430/434=S.V.347) ทนาไปสการตรสรและเปนคณสมบตชดหนงทแสดงถงความเปนโสดาบนพจนานกรมฯ = [179]A.II.245. อง.จตกก.21/248/332.

[3.7] มรรคมองค 8 หรอ อฏฐงคกมรรค (เรยกเตมวา อรยอฏฐงคกมรรค แปลวา “ทางมองคแปดประการ อนประเสรฐ” หรอ ทกขนโรธคามนปฏปทา แปลวา “ทาง/ขอปฏบตทนาไปสความดบทกข” — Aññhaïgika-magga: the Noble Eightfold Path)

องค 8 ของมรรค (มคคงคะ — factors or constituents of the Path) มดงน1. สมมาทฏฐ (เหนชอบ ไดแก ความรอรยสจจ 4 หรอ เหนไตรลกษณหรอ รอกศลและอกศลมลกบกศลและกศลมล หรอเหนปฏจจสมปบาท — Sammàdiññhi: Right View; Right Understanding)2. สมมาสงกปปะ (ดารชอบ ไดแก เนกขมมสงกปป (ความคดปลอดจากกาม, ความคดไมครนของหรอเคลอบแฝงดวยความอยากไดใครเอาแสเสพ, คดในทางสละ ไมโลภ) อพยาบาทสงกปป (ความคดปลอดจากความมงรายแคนเคอง, คดดวยเมตตา) อวหงสาสงกปป (ความคดปลอดจากการขมเหงเบยดเบยน, คดเกอการณย) — Sammàsaïkappa: Right Thought)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.7]๖๑

3. สมมาวาจา (เจรจาชอบ ไดแก เวนวจทจรต 4 กลาววจสจรต 4*

— Sammàvàcà: Right Speech)4. สมมากมมนตะ (กระทาชอบ ไดแก เวนกายทจรต 3 ประกอบกายสจรต 3 — Sammàkammanta: Right Action)5. สมมาอาชวะ (เลยงชพชอบ ไดแก เวนมจฉาชพ ประกอบสมมาชพ— Sammà-àjãva: Right Livelihood)6. สมมาวายามะ (พยายามชอบ ไดแก การเพยรพยายามตามหลก ปธาน หรอ สมมปปธาน 4 — Sammàvàyàma: Right Effort)7. สมมาสต (ระลกชอบ ไดแก การมสตทน ทดาเนนไปตามหลก สตปฏฐาน 4 — Sammàsati: Right Mindfulness)8. สมมาสมาธ (ตงจตมนชอบ ไดแก การมสมาธทเจรญขนตามหลกฌาน 4 — Sammàsamàdhi: Right Concentration)

องค 8 ของมรรค จดรวมเปน 3 หมวด ตรงกบไตรสกขา คอ ขอ 3, 4, 5 เปน ศล ขอ 6, 7, 8 เปน สมาธ ขอ 1, 2 เปน ปญญา ด [1.6] สกขา 3; และหมวดธรรมทอางถงทงหมด

มรรคมองค 8 น เปนอรยสจจ ขอท 4 และไดชอวา มชฌมาปฏปทาแปลวา ทางสายกลาง เพราะเปนขอปฏบตอนพอดทจะนาไปสจดหมายแหงความหลดพนเปนอสระ ดบทกข ปลอดปญหา ไมของแวะทสดทงสอง คอกามสขลลกานโยค และ อตตกลมถานโยค ด [3.1] อรยสจจ 4พจนานกรมฯ = [293] จบ ภมธรรมฯ [3.7]D.II.312; M.I.61; M.III.251; Vbh.235. ท.ม.10/299/348; ม.ม.12/149/123; ม.อ.14/704/453; อภ.ว.35/569/307.

* วจสจรต 4 นอกจากทแสดงขางตน [2.8] (หนา ๒๗) บางแหงตรสระบวา ไดแก1. สจจวาจา คอ คาจรง, พดตรงตามทเปนจรง2. อปสณวาจา คอ คาพดไมสอเสยด, พดสมานสามคค3. สณหวาจา คอ คาออนโยน, พดสภาพ ไพเราะ4. มนตาภาสา คอ ถอยคาทเกดจากความคด, พดดวยความรคด, พดจาม

เหตผลแตพอประมาณ, พดแตพอด(วนย.8/972/320; อง.จตกก.21/148-9/189;221/311)

[3.8] ภมธรรมชาวพทธ๖๒

[3.8] สตปฏฐาน 4 (ทตงของสต หรอการตงอยแหงสต หมายถง การมสตปรากฏตวทางานพรอมอย อนคอยกากบจตไว ใหทนตออารมณ คอสงทเกยวของรบรรบทราบ โดยชวยใหปญญาตามดรทนมองเหนสงนนๆตามความเปนจรง คอ ตามทสงนนๆ มนเปนของมน แลวดารงจตเปนอสระอยได ไมเกดมความตดใจ-ขดใจ ยนด-ยนราย ชอบ-ชง ปรงแตง-เอนเอยง ขนมาครอบงา — Satipaññhàna: foundations of mindfulness)1. กายานปสสนาสตปฏฐาน (การมสตตงกาหนดอย พรอมดวยสมปชญญะคอปญญา ทตามดรทนสภาวะและความเคลอนไหวเปนไปทางกาย โดยรเหนตามความเปนจรงของมน ทเปนแตเพยงกาย ไมหลงไปตามทยดถอกนวาเปนสตวบคคลตวตนเราเขา — Kàyà-nupassanà-~:contemplation of the body; mindfulness as regards the body) ทานจาแนกวธปฏบตไวหลายอยาง คออานาปานสต กาหนดลมหายใจ 1 อรยาบถ กาหนดรทนอรยาบถ 1 สมปชญญะ สรางสมปชญญะในการกระทาความเคลอนไหวทกอยาง 1 ปฏกลมนสการ พจารณาสวนประกอบอนไมสะอาดทงหลายทประชมเขาเปนรางกายน 1 ธาตมนสการ พจารณาเหนรางกายของตนโดยสกวาเปนธาตแตละอยางๆ 1 นวสวถกา พจารณาซากศพในสภาพตางๆ อนแปลกกนไปใน 9 ระยะเวลา ใหเหนคตธรรมดาของรางกาย ของผอนเชนใด ของตนกจกเปนเชนนน 12. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน (การมสตตงกาหนดอย พรอมดวยสมปชญญะคอปญญา ทตามดรทนเวทนา โดยรเหนตามความเปนจรงของมน ทเปนแตเพยงเวทนา ไมหลงไปตามทยดถอกนวาเปนสตวบคคลตวตนเราเขา — Vedanànupassanà-~: contemplation of feelings; mindfulness as regards feelings) คอ มสตอยพรอมดวยความรชด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.8]๖๓

เวทนา อนเปนสขกด ทกขกด เฉยๆ กด ทงทเปนสามส และเปนนรามส ตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน (การมสตตงกาหนดอย พรอมดวยสมปชญญะคอปญญา ทตามดรทนจต โดยรเหนตามความเปนจรงของมน ทเปนแตเพยงจต ไมหลงไปตามทยดถอกนวาเปนสตวบคคลตวตนเราเขา —Cittànupassanà-~: contemplation of mind; mindfulness as regards mental conditions) คอ มสตอยพรอมดวยความรชดจตของตนทม/ไมมราคะ ม/ไมมโทสะ ม/ไมมโมหะ เศราหมองหรอผองแผว ฟงซานหรอเปนสมาธ ฯลฯ อยางไรๆ ตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน (การมสตตงกาหนดอย พรอมดวยสมปชญญะคอปญญา ทตามดรทนธรรมคอสงทรทคดอยในใจ โดยรเหนตามความเปนจรงของมน ทเปนแตเพยงธรรม ไมหลงไปตามทยดถอกนวาเปนสตวบคคลตวตนเราเขา — Dhammànupassanà-~: contem-plation of mind-objects; mindfulness as regards ideas) คอ มสตอยพรอมดวยความรชดธรรมทงหลาย ไดแก นวรณ 5 ขนธ 5 อายตนะ 12 โพชฌงค 7 อรยสจจ 4 วาคออะไร เปนอยางไร มในตนหรอไม เกดขน เจรญบรบรณ และดบไปไดอยางไร เปนตน ตามทเปนจรงของมนอยางนนๆ.มพทธพจนแสดงวา สตปฏฐาน 4 น เจรญปฏบตทาใหมากแลว จะทา

โพชฌงค 7 ใหบรบรณ (เชน ส.ม.19/395/105)

พจนานกรมฯ = [312]D.II.290–315; M.I.55–63. ท.ม.10/273–300/325–351; ม.ม.12/131-152/103–127.

[3.9] ภมธรรมชาวพทธ๖๔

[3.9] ปธาน 4 (ความเพยร — Padhàna: effort; exertion)1. สงวรปธาน (เพยรระวงหรอเพยรปดกน คอ เพยรระวงยบยงปองกนบาปอกศลธรรม สงชวรายเสยหาย ทยงไมเกด มใหเกดขน — Sa§vara-padhàna: the effort to prevent; effort to avoid)2. ปหานปธาน (เพยรละหรอเพยรกาจด คอ เพยรละบาปอกศลธรรม สงชวรายเสยหาย ทเกดขนแลว ทาใหหมดไป — Pahàna- padhàna:the effort to abandon; effort to overcome)3. ภาวนาปธาน (เพยรเจรญ หรอเพยรกอใหเกด คอ เพยรทากศลธรรม สงดงามเปนคณ ทยงไมเกด ใหเกดมขน —Bhàvanà-padhàna:the effort to develop)4. อนรกขนาปธาน (เพยรอนรกษ คอ เพยรรกษากศลธรรม สงดงามเปนคณ ทเกดขนแลว ใหตงมน และใหเจรญยงขนไปจนไพบลย —Anurakkhanà-padhàna: the effort to maintain)

ปธาน 4 น เมอมาในชด โพธปกขยธรรม 37 เรยกชอ เตมวาสมมปปธาน 4 (ความเพยรชอบ, ความเพยรถวนทว หรอความเพยรใหญ —Sammappadhàna: right exertions; great or perfect efforts)พจนานกรมฯ = [156]A.II.74,16,15. อง.จตกก.21/69/96; 14/20; 13/19.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.10]๖๕

[3.10] อทธบาท 4 (คณเครองใหถงความสาเรจ, คณธรรมทนาไปสความสาเรจแหงผลทมงหมาย — Iddhipàda: path of accomplish-ment; basis for success)1. ฉนทะ (ความพอใจ คอ ความตองการทจะทา ใฝใจรกจะทาสงนนอยเสมอ และปรารถนาจะทาใหดยงขนไป — Chanda: will; zeal; aspiration)2. วรยะ (ความเพยร คอ ขยนหมนประกอบสงนนดวยความพยายาม เขมแขง อดทน เอาธระ ไมทอถอย — Viriya: energy; effort;exertion; perseverance)3. จตตะ (ความคดมงไป คอ ตงจตมนแนวในสงททาและทาสงนนดวยความคด เอาจตฝกใฝไมปลอยใจใหฟงซานเลอนลอยไป อทศตวอทศใจใหแกสงททา — Citta: thoughtfulness; active thought; dedication)4. วมงสา (ความไตรตรอง รวมทงทดลองเพอตรวจสอบ-ปรบแก คอ หมนใชปญญาพจารณาใครครวญตรวจตราหาเหตผลและตรวจสอบขอยงหยอนในสงททานน มการวางแผน วดผล คดคนวธแกไขปรบปรง เปนตน— Vãma§sà: investigation; examination; reasoning; trial; testing)

จาใหงายวา: ๑. ใจรกอยากทา ๒. เพยรพยายามกาวไป๓. ใจมงแนวตลอดเวลา ๔. ใชปญญาตรวจตราปรบแกคาอธบายขางตนน เนนความหมายทใชในชวตประจาวน เนองจาก

คนมกรจกอทธบาทในแงทเกยวกบการงานและการดาเนนชวตทวไปอยางไรกตาม พงทราบวา ตามความหมายแททเปนโพธปกขยธรรมน

อทธบาทเปนองคธรรมสาคญในการสรางสมาธพจนานกรมฯ = [89] จบ ภมธรรมฯ [3.10]D.III.221; Vbh.216. ท.ปา.11/231/233; อภ.ว.35/505/292.

[3.11] ภมธรรมชาวพทธ๖๖

[3.11] อนทรย 5 และ พละ 5ก. อนทรย 5 (ธรรมทเปนใหญในกจของตน — Indriya: controlling

faculty)1. สทธา (ความเชอ — Saddhà: confidence)2. วรยะ (ความเพยร — Viriya: energy; effort)3. สต (ความระลกได — Sati: mindfulness)4. สมาธ (ความตงจตมน — Samàdhi: concentration)5. ปญญา (ความรทวชด — Pa¤¤à: wisdom; understanding)

ในการเจรญธรรมหมวดน ทานเนน อนทรยสมตา (ความเสมอหรอสมดลกนของอนทรย) คอ

ให 1. คอ สทธา สมดลกบ 5. คอ ปญญาและให 2. คอ วรยะ สมดลกบ 4. คอ สมาธทงน โดยม 3. คอ สต คอยตรวจ และเตอน

พจนานกรมฯ = [258]S.V.191–204; 235–237; Ps.II.1–29. ส.ม.19/843–900/256–271; 1061–1069/310–312;

ข.ปฏ.31/423–463/300–344.

ข.พละ 5 (ธรรมอนเปนกาลง — Bala: power)ไดแก องคธรรม 5 อนมชอตรงกบ อนทรย 5 ทกลาวแลว คอ

1. สทธา (ความเชอ — Saddhà: confidence)2. วรยะ (ความเพยร — Viriya: energy; effort)3. สต (ความระลกได — Sati: mindfulness)4. สมาธ (ความตงจตมน — Samàdhi: concentration)6. ปญญา (ความรทวชด — Pa¤¤à: wisdom; understanding)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.12]๖๗

ธรรมหมวดน ทเรยกวา พละ เพราะความหมายวา เปนพลง ทาใหเกดความมนคง ซงความไรศรทธาเปนตน แตละอยาง จะเขาครอบงาไมได

สวนทเรยกวา อนทรย เพราะความหมายวา เปนใหญในการกระทาหนาทแตละอยางๆ ของตน คอเปนเจาการ ในการครอบงาเสยซงความไรศรทธา ความเกยจคราน ความประมาท ความฟงซาน และความหลง ตามลาดบพจนานกรมฯ = [228]D.III.239; A.III.10; Vbh.342. ท.ปา.11/300/252; อง.ปจก.22/13/11; อภ.ว.35/844/462.

[3.12] โพชฌงค 7 (ธรรมทเปนองคแหงการตรสร — Bojjhaïga: enlightenment factors)1. สต (ความระลกได สานกพรอมอย ใจอยกบกจ จตอยกบเรอง —Sati: mindfulness)2. ธมมวจยะ (ความเฟนธรรม, ความสอดสองสบคนธรรม — Dhammavicaya: truth investigation)3. วรยะ (ความเพยร — Viriya: effort; energy)4. ปต (ความอมใจ — Pãti: zest; rapture)5. ปสสทธ (ความผอนคลายสงบเยนกายใจ, ความรนสบายกายใจ —Passaddhi: tranquillity; calmness)6. สมาธ (ความมใจตงมน, จตสงบแนวอยในอารมณ — Samàdhi:concentration)7. อเบกขา (ความมใจเปนกลางเพราะเหนตามเปนจรง —Upekkhà: equanimity)

แตละขอเรยกเตม ม สมโพชฌงค ตอทายเปน สตสมโพชฌงค เปนตน.พจนานกรมฯ = [281]D.III.251,282; Vbh.277. ท.ปา.11/327/264; 434/310; อภ.ว.35/542/306.

[3.13] ภมธรรมชาวพทธ๖๘

[3.13] ภาเวตพพธรรม 2 (ธรรมทพงภาวนา คอควรทาใหเกดใหมขน, ธรรมทควรเจรญหรอบาเพญ, สงทจะตองปฏบตหรอลงมอทา —Bhàvetabba-dhamma: things to be developed or practiced)1. สมถะ (ความสงบใจ, ความเรยบสงบอยตวของจต รวมทงการฝกอบรมจตใหเกดความสงบเชนนน, สมาธ และการฝกสมาธ — Samatha:calm; tranquillity; concentration)2. วปสสนา (การเหนแจง, ปญญาเหนแจงความจรงแหงสภาวธรรม รวมทงการฝกอบรมเจรญปญญาใหเกดความรแจงตามเปนจรงเชนนน —Vipassanà: insight; penetration; understanding)

ความจรง ธรรมหมวดนกลาวรวมไวแลวใน [3.1] ธรรม 4 ขอท 4 แตยกมาแสดงจาเพาะในทนอก เพราะในการปฏบตธรรม/การเจรญภาวนา/การพฒนาคนนน สมถะและวปสสนา หรอ สมาธและปญญา เปนแกนประสานทพงใหมยนตวเปนหลกคกนไปโดยตลอด ดงมพทธพจนตรสยาบอยๆ(เปน “ยคนทธ”; ด พทธพจน ทายหมวด [3.9] โพธปกขยธรรม 37)

พงสงเกตวา ธรรมสองอยางน ในพระไตรปฎกเรยกสนๆ วา สมถะ และ วปสสนา เทานน และมกตรสไวคกน

โดยเฉพาะในพระอภธรรม ทานแสดงความหมายไววา1. สมถะ ไดแก สมมาสมาธ และ2. วปสสนา ไดแก สมมาทฏฐ (เชน อภ.ส.34/867/336)

ในคมภรรนอรรถกถา เกดมการใชคาวา สมถภาวนา และ วปสสนาภาวนา แลวมบางคมภรในยคหลงเรยกรวมวา “ภาวนา 2” และใชกนมาจงกลายเปนหมวดธรรมทชอวา ภาวนา 2

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.13]๖๙

• ภาวนา 2 (การเจรญ, การทาใหเกดใหมขน, การฝกอบรม, การพฒนาคนหรอพฒนาชวต ในระดบจตใจและปญญา — Bhàvanà: development)1. สมถภาวนา (การฝกอบรมจตใหเกดความสงบ, การฝกสมาธ — Samatha-bhàvanà: tranquillity development)2. วปสสนาภาวนา (การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามเปนจรง, การเจรญปญญา — Vipassanà-bhàvanà: insight development)

ความจรง หมวดธรรมทเรยกวา ภาวนา นน ในพระไตรปฎกมแต ชด• ภาวนา 3 (ท.ปา.11/228/231) คอ กายภาวนา จตตภาวนา และ ปญญาภาวนา• ภาวต 4 (เชน ข.จ.30/148/70) ซงหมายถง ผไดเจรญ ภาวนา 4 คอ

1. กายภาวนา 2. ศลภาวนา3. จตตภาวนา 4. ปญญาภาวนาด [1.11] ภาวนา 4 และ ภาวต 4

ในคมภรสมยหลง บางทเรยก สมถะ และ วปสสนา น วา กรรมฐาน 2(อารมณเปนทตงแหงงานเจรญภาวนา, ทตงแหงงานทาความเพยรฝกอบรมจต, วธฝกอบรมจต — stations of mental exercises; mental exercise; สงคห.51; Comp.202)

รวมความ ทเรยก ภาวนา 2 กด กรรมฐาน 2 กด เปนความนยมภายหลงสาระสาคญอยทพงตระหนกวา สมถะ และ วปสสนา (สมาธ และ ปญญา)

เปนแกนหลกในการเจรญโพธปกขยธรรมหรอการปฏบตตามมรรคทงหมดพดงายๆ วา ในการฝกศกษาพฒนาของคน ตงแตตนจนเปนพทธะ

จะตองมความอยตวไดทของจต และปญญาทหยงถงความจรงตามสภาวะ เปนแกนโดยตลอด จงจะเปนการพฒนาไดจรงพจนานกรมฯ = [36]D.III.273; A.I.60. [3.13] ท.ปา.11/379/290; อง.ทก.20/275/77.

[3.14] ภมธรรมชาวพทธ๗๐

ค. ปฏเวธภม[3.14] สงโยชน 10 (กเลสอนผกใจสตว, ธรรมทมดสตวไวกบวฏฏ

ทกข หรอผกกรรมไวกบผล — Sa§yojana: fetters; bondage)

ก. โอรมภาคยสงโยชน 5 (สงโยชนเบองตา เปนอยางหยาบ เปนไปในภพอนตา — Orambhàgiya~: lower fetters)1. สกกายทฏฐ (ความเหนวาเปนตวของตน เชน เหนรป เหนเวทนา เหนวญญาณ เปนตน เปนตน — Sakkàyadiññhi: personality-view; false view of individuality)2. วจกจฉา (ความสงสย, ความลงเล ไมแนใจ — Vicikicchà: doubt; uncertainty)3. สลพพตปรามาส (ความถอมนศลพรต โดยสกวาทาตามๆ กนไปอยางงมงายเหนวาจะบรสทธหลดพนไดเพยงดวยศลและวตร — Sãlabbata-paràmàsa: adherence to rules and rituals)4. กามราคะ (ความกาหนดในกาม, ความตดใจในกามคณ — Kàmaràga:sensual lust)5. ปฏฆะ (ความกระทบกระทงในใจ, ความหงดหงดขดเคอง — Pañigha:repulsion; irritation)

ข. อทธมภาคยสงโยชน 5 (สงโยชนเบองสง เปนอยางละเอยด เปนไปแมในภพอนสง — Uddhambhàgiya~: higher fetters)6. รปราคะ (ความตดใจในอารมณแหงรปฌาน หรอในรปธรรมอนประณต, ความปรารถนาในรปภพ — Råparàga: greed for fine-material existence; attachment to realms of form)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.14]๗๑

7. อรปราคะ (ความตดใจในอารมณแหงอรปฌาน หรอในอรปธรรม, ความปรารถนาในอรปภพ — Aråparàga: greed for immaterial existence; attachment to formless realms)8. มานะ (ความสาคญตน คอ ถอตนวาเปนนนเปนน — Màna:conceit; pride)9. อทธจจะ (ความฟงซาน — Uddhacca: restlessness; distraction)10. อวชชา (ความไมรจรง, ความหลง — Avijjà: ignorance)

ทงน ในหลายพระสตร เรยกตางไปบาง (หมายความเทากน) คอขอ 4 กามราคะ มกเรยก กามฉนทะ (บางทวา อภชฌา)ขอ 5 ปฏฆะ มกเรยก พยาบาท

พระอรยบคคล 4 ละสงโยชน 10 นได ตามลาดบ ดงนพระโสดาบน ละสงโยชน 3 ขอตน (สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส)พระสกทาคาม ละสงโยชน 3 ขอตนแลวทาราคะ โทสะ โมหะ ใหเบาบางลงอกพระอนาคาม ละสงโยชนเบองตาไดทง 5พระอรหนต ละสงโยชนไดหมดทง 10

พงสงเกตวา กเลสสาคญชดหนง ทกลาวถงบอยมาก คอ [2.15]นวรณ 5 ซงเหนไดวารวมอยใน สงโยชน 10 นถาทาจตใหตงมนสงบถงขนระงบ นวรณ 5 ได (เปนฝายสมถะ) กจะม

สมาธทเปนอปปนา (แนวสนทขนไดฌาน) แต นวรณ 5 นนสงบเพยงชวคราวถาเจรญปญญารแจงสภาวะทาจตใหสน นวรณ 5 (เปนฝายวปสสนา) กจะ

หมด นวรณ 5 นนถาวรสนเชง เปนพระอรหนตในกรณหลงน การละ นวรณ 5 ไดหมด คลมมาเองถงการละ สงโยชน

10 ไดหมดดวย

[3.14] ภมธรรมชาวพทธ๗๒

กเลสชดหนงซงมรายชอจานวนมาก ทานแสดงไวในคมภรอภธรรม ในชอวา อกศลเจตสก (สภาพจตทเปนอกศล) ม 14 อยาง คอ1. โมหะ 2. อหรกะ 3. อโนตตปปะ 4. อทธจจะ

4 อยางน เกดทกครงทมอกศลจต อก 10 นอกนเกดตามกรณ คอ 5. โลภะ 6. ทฏฐ 7. มานะ 8. โทสะ 9. อสสา10. มจฉรยะ 11. กกกจจะ 12. ถนะ 13. มทธะ 14. วจกจฉา

กเลส 14 น ละโดย พระอรยบคคล 4 ตามลาดบ ดงน- ทฏฐ วจกจฉา อสสา มจฉรยะ ละดวยมรรคททาใหเปนพระโสดาบน- โลภะระดบกามราคะ โทสะ/พยาบาท กกกจจะ ละดวยมรรค…พระอนาคาม- โลภะระดบรปราคะ+อรปราคะ โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ มานะ ถนะ มทธะ อทธจจะ ละดวยมรรค…พระอรหนต

(พระโสดาบน ละ โลภะ/กามราคะ กบ โทสะ/ปฏฆะ/พยาบาท อยางหยาบททาใหไปอบาย และละอคต ทง 4 ไดดวย)

จะเหนวา กเลส 10 หรอ กเลสวตถ 10 (โลภะ โทสะ โมหะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา ถนะ อทธจจะ อหรกะ อโนตตปปะ) ทกลาวถงหลายแหง โดยเฉพาะในคมภรฝายอภธรรม กรวมอยครบในรายชอกเลส ทแสดงแลวน

หมายเหต: พงทราบความหมายของบางคา ซงยงไมไดกลาวทอนอหรกะ (ความไมละอายบาป — Ahirika: shamelessness; lack of moral shame)อโนตตปปะ (ความไมเกรงกลวตอบาป — Anottappa: fearlessness of wrong-

doing; lack of moral dread)อสสา (ความรษยา — Issà: envy; jealousy)มจฉรยะ (ความตระหน — Macchariya: stinginess; meanness)พจนานกรมฯ = [329]S.V.61; A.V.13; Vbh.377. ส.ม.19/349/90; อง.ทสก.24/13/18; อภ.ว.35/976–7/509.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.16]๗๓

[3.15] สข 2 (ความสข — Sukha: pleasure; happiness)1. สามสสข (สของอามส, สขอาศยเหยอลอ, สขขนตอวตถคอสงเสพหรอกามคณ — Sàmisa-sukha: carnal or sensual happiness)2. นรามสสข (สขไมองอามส, สขไมตองอาศยเหยอลอ, สขไมขนตอสงเสพ, สขโปรงโลงเพราะใจสงบหรอไดรแจงตามเปนจรง, สขทเปนอสระ[อยางสงสดคอนพพาน] — Niràmisa-sukha: happiness independent of material things or sensual desires; bliss of freedom)พจนานกรมฯ = [53]A.I.80. อง.ทก.20/313/101.

[3.16] นพพาน 2 (สภาพทดบกเลสและกองทกขแลว, ภาวะทเปนสขสงสด เพราะไรกเลสไรทกข เปนอสรภาพสมบรณ — Nibbàna: Nirvàõa; Nibbàna) ในพระบาลเรยกวา นพพานธาต 21. สอปาทเสสนพพาน (นพพานยงมอปาทเหลอ — Saupàdisesa-nibbàna: Nibbàna with the substratum of life remaining)2. อนปาทเสสนพพาน (นพพานไมมอปาทเหลอ — Anupàdisesa-nibbàna: Nibbàna without any substratum of life remaining)

นพพาน 2 อยางน มพทธพจนตรสอธบายไววา (ข.อต.25/222/258=It.38.)

1. = ดบกเลส ยงมเบญจขนธเหลอ (= กเลสปรนพพาน — Kilesa-parinibbàna: extinction of the defilements)2. =ดบกเลส ไมมเบญจขนธเหลอ (= ขนธปรนพพาน — Khandha-parinibbàna: extinction of the Aggregates) หรอ1. = นพพานของพระอรหนตผยงเสวยอารมณทนาชอบใจและไมนาชอบใจทางอนทรย 5 รบรสขทกขอย2. = นพพานของพระอรหนตผระงบการเสวยอารมณทงปวงแลว

[3.17] ภมธรรมชาวพทธ๗๔

อนง พงสงเกตวา นพพาน 2 น มความหมายตางจาก บคคล 2 กลาวคอ1. สอปาทเสสบคคล = พระเสขะ2. อนปาทเสสบคคล = พระอเสขะพจนานกรมฯ = [27]It.38; A.IV.77,379. ข.อต.25/222/258; อง.สตตก.23/53/77; อง.นวก.23/216/394.

[3.17] อรยบคคล 4 (บคคลผประเสรฐ, ผบรรลธรรมพเศษ ตงแตโสดาปตตมรรคขนไป, ผเปนอารยะในความหมายของพระพทธศาสนา — Ariya-puggala: noble individuals; holy persons)1. โสดาบน (“ผถงกระแส”, ทานผบรรลโสดาปตตผลแลว— Sotàpanna: Stream-Enterer)2. สกทาคาม (“ผกลบมาอกครงเดยว”, ทานผบรรลสกทาคามผลแลว— Sakadàgàmã: Once-Returner)3. อนาคาม (“ผไมเวยนกลบมาอก”, ทานผบรรลอนาคามผลแลว— Anàgàmã: Non-Returner)4. อรหนต (“ผควร”, “ผหกกาแหงสงสารแลว”, ทานผบรรลอรหตตผลแลว — Arahanta: the Worthy One)

พระอรยบคคล 4 ระดบน แตละระดบแยกเปนคหนงๆ จงรวมเปน พระอรยบคคล 8

แยกเปน มรรคสมงค (ผพรอมดวยมรรค) 4, ผลสมงค (ผพรอมดวยผล) 41. ทานผปฏบตเพอทาใหแจงโสดาปตตผล (พระผตงอยในโสดาปตตมรรค —one who has worked for the realization of the Fruition of Stream-Entry; one established in the Path of Stream-Entry)2. โสดาบน (ทานผบรรลโสดาปตตผลแลว, พระผตงอยในโสดาปตตผล — one who has entered the Stream; one established in the Fruition of Stream-Entry; Stream-Enterer)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) [3.17]๗๕

3. ทานผปฏบตเพอทาใหแจงสกทาคามผล (พระผตงอยในสกทาคามมรรค — one who has worked for the realization of the Fruition of Once-Returning; one established in the Path of Once-Returning)4. สกทาคาม (ทานผบรรลสกทาคามผลแลว, พระผตงอยในสกทาคามผล —one established in the Fruition of Once-Returning; Once-Returner)5. ทานผปฏบตเพอทาใหแจงอนาคามผล (พระผตงอยในอนาคามมรรค — one who has worked for the realization of the Fruition of Non-Returning; one established in the Path of Non-Returning)6. อนาคาม (ทานผบรรลอนาคามผลแลว, พระผตงอยในอนาคามผล — oneestablished in the Fruition of Non-Returning; Non-Returner)7. ทานผปฏบตเพอทาใหแจงอรหตตผล (พระผตงอยในอรหตตมรรค — one who has worked for the realization of the Fruition of Arahantship; one established in the Path of Arahantship)8. อรหนต (ทานผบรรลอรหตตผลแลว, พระผตงอยในอรหตตผล — one established in the Fruition of Arahantship; Arahant)

ทง 8 ประเภทน ในบาลทมาทงหลายเรยกวา ทกขไณยบคคล 8

พระอรยบคคล 4 หรอ 8 น จดรวมเปนพระอรยบคคล 2 ประเภท คอ1. เสขะ (พระเสขะ, พระผยงตองศกษา ไดแกพระอรยบคคล 7 เบองตนในจานวน 8 — Sekha: the learner)2. อเสขะ (พระอเสขะ, พระผไมตองศกษา ไดแกผบรรลอรหตตผลแลว คอ พระอรหนต — Asekha: the adept; the arahant)

ทง 2 ประเภทน ในบาลทมาเรยกวา ทกขไณยบคคล 2.ด [3.5] สงโยชน 10 .

พจนานกรมฯ = [56; 57; 55]D.I.156. นย ท.ส.9/250–253/199–200.D.III.255; A.IV.291; Pug 73. ท.ปา.11/342/267;อง.อฏก.23/149/301; อภ.ป.36/150/233.A.I.62. [3.17] อง.ทก.20/280/80

พเศษผศรทธาควรทราบ

[4.1/๔๕] สงเวชนยสถาน 4 (สถานทเปนทตงแหงความสงเวช, ทกระตนเตอนใจ, สถานทเนองดวยพทธประวต ซงพทธศาสนกชนควรไปดเพอเปนเครองเตอนใจใหเกดความไมประมาท จะไดเรงขวนขวายประกอบกศลกรรม และสาหรบผศรทธาจะไดจารกไปชม เพอเพมพนปสาทะ กระทาสกการะบชา อนจะนาใหเขาถงสคตโลกสวรรค —Sa§vejanãyaññhàna: places apt to cause the feeling of urgency;places made sacred by the Buddha’s association; places to be visited with reverence; the four Buddhist Holy Places)1. ชาตสถาน (ทพระพทธเจาประสต คอ อทยานลมพน — Jàtaññhàna: birthplace of the Buddha)2. อภสมพทธสถาน (ทพระพทธเจาตรสรอนตรสมมาสมโพธญาณ คอ ควงโพธทตาบลพทธคยา — Abhisambuddhaññhàna: placewhere the Buddha attained the Enlightenment)3. ธมมจกกปปวตตนสถาน (ทพระพทธเจาทรงแสดงปฐมเทศนาธมมจกกปปวตตนสตร คอ ทปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณสปจจบนเรยกวาสารนาถ — Dhammacakkappavattanaññhàna:place where the Buddha preached the First Sermon)4. ปรนพพตสถาน (ทพระพทธเจาเสดจปรนพพาน คอ ทสาล-วโนทยาน เมองกสนารา — Parinibbutaññhàna: place where theBuddha passed away into Parinibbàna)พจนานกรมฯ = [188]D.II.140. ท.ม.10/131/16

ความเปนมา และลกษณะทวไปของ

“ภมธรรมชาวพทธ”

จากจดเรมทคณโยมนาม พนวตถ จะพมพหมวดธรรมเรองคณพระรตนตรย และหมวดธรรมอนทงาย ๆซงไดเลอกคดจาก พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรมรวม ๑๖ หมวด ใน ๑๒ หนา ทาเปนหนงสอเลมเลกๆ และไดแจงใหทราบเมอ ๕ ม.ย. ๒๕๔๖ เนอหาสาระไดงอกและขยายมาจนกลายเปนหนงสอเลมน

ครงนน ผเรยบเรยงไดเลอกหมวดธรรมทนาเรยนรมารวมเพมขน กลายเปน ๔๕ หมวด ใน ๖๔ หนา เมอจดเตรยมเรยบรอยแลว ไดพมพครงแรกเสรจเมอ ๒๔ ก.ค. ๒๕๔๖ ตรงพอดมงคลวารอายครบ ๙๓ ป ของคณโยมนาม พนวตถ

ในการจดทาชวงนน และหลงจากนน หนงสอน มความเปนมา และลกษณะทวไป ทควรทราบ ดงน• แมวาจะนาหมวดธรรมมาจาก พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม แตได

จดกลมจดหมใหม ไมเรยงตามลาดบตวเลขและอกษรอยางพจนานกรมฯ นน โดยในทน จดเปนชดเปนประเภท ตามระบบความสมพนธของหลกธรรม และใหเหมาะกบการใชเลาเรยนศกษาปฏบต (ไมมงสาหรบการคนหาอยางพจนานกรมฯ)

• ทวาม ๔๕ หมวดธรรมนน ถานบตามพจนานกรมฯ ม ๖๖ หมวดธรรม แตทจานวนลดลงไปถง ๒๑ หมวดนน กเพราะหลายหมวดเปนเรองเนองกน มาดวยกน ควบคกน หรอเปนสวนขยายกน (เชน บญกรยาวตถ 3 กบ บญกรยาวตถ 10) จงจดรวมใหอยดวยกน

• แมจะจดลาดบหมวดธรรมใหมตางระบบ แตไดบอกเลขลาดบหมวดในพจนานกรมฯ กากบไวทายหมวดธรรมนนๆ ดวย เพอใหโยงกบพจนานกรมฯ

นน และสามารถยอนไปคนได

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ภมธรรมชาวพทธ๗๘

• เนองจากหนงสอนมหมวดธรรมจานวนไมมาก และตองมการจดเตรยมตนฉบบใหมอยแลว อกทงมลกษณะเฉพาะบางอยาง เชน มหมวดธรรมทเกยวเนองมาเขาชดดวยกน และมงใหไดประโยชนในการใชศกษาเลาเรยนอยางเปนลาดบและเปนระบบ จงไดถอโอกาสปรบปรงเพมเตมคาอธบาย ตลอดจนเชอมโยงเนอหาใหตอเนองกนดวย

คาอธบายทปรบ-เพมในหนงสอน ถอเปนสวนปรบปรงของพจนานกรมฯ ทจะนาไปใชในการพมพครงตอไปดวย อยางนอยกเปนผลดพลอยไดในขณะทยงไมมโอกาสชาระพจนานกรมฯ ใหมตลอดทงเลม

• ดวยเหตผลขางตน จงตงชอหนงสอนวา ภมธรรมชาวพทธ ซงกลายเปนหนงสอใหมอกเลมหนง โดยจดเขาในชดเดยวกบ วนยชาวพทธ และ ธรรมนญชวตจาก วนยชาวพทธ เปนฐาน บคคลกาวกวางออกไปสการดาเนนชวตทดงาม งอก

งาม มความสาเรจ ในแง ดาน และสถานะตางๆ ตามรายละเอยดใน ธรรมนญชวตพรอมนน จาก วนยชาวพทธ เปนฐาน เขากาวลกลงไปกบการพฒนาในตนเอง

ใหเขาถงความจรงและความสมบรณของชวต ตามหลกการใน ภมธรรมชาวพทธ• โดยสรป ภมธรรมชาวพทธ เปนสวนคดยอดของ พจนานกรมพทธศาสตร

ฉบบประมวลธรรม เปนเหมอนคมอประจาตว ซงสาธชนผใครธรรม ใฝกศล หรอปรารถนามงคลทแท อาจใชเปนดงหลกสตรหรอแมบทในการพฒนาความเปนชาวพทธ และเปนแบบสาหรบวดหรอตรวจสอบคณสมบตแหงความเปนชาวพทธของตน

• ในหนงสอ ภมธรรมชาวพทธ น ใชตวเลขหลายแบบ แตในเนอหาหมวดธรรม ใชตวเลขฮนด-อาระบก (1 2 3 4 5…) เพราะมทงพากยภาษาไทยและพากยภาษาองกฤษ จะไดสะดวกทจะใชประโยชนรวมกน

• ในการพมพครงแรก มจานวนหมวดธรรมตามพจนานกรมฯ ๖๓ หมวด จดรวมเปน ๔๕ หมวด ตองบบอดขอมลอยางมาก จงพมพลงไดใน ๖๔ หนา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ภมธรรมชาวพทธ๗๙

หลงจากพมพครงแรกนแลว ไดเตมหมวดธรรม และปรบปรงเพมคาอธบายเปนตน อกหลายแหง (ตดออกแหงหนง ๙ บรรทด ในหนา 36) จงมเนอหาเพมขนมาก แตกไดบบอดขอมลจนลงใน ๖๔ หนาเทาเดม

อยางไรกตาม ตอมา ไดจดทาอกฉบบหนงทไมบบอดขอมลมากนก ขยายเปนฉบบโปรง ๘๐ หนา โดยตงใจวาจะคงเนอหาไวเทาเดม แตในทสดไดเพมหมวดธรรมเขามา ๔ หมวด และเพมคาอธบายในทอนๆ อก ๕-๖ หนา

(ทจรงนน ระหวางเตรยมการในการพมพครงแรก ไดทาไวอกฉบบหนง ม ๔๐หมวดธรรม ใน ๓๒ หนา เรยกวา “ฉบบเลก” ซงไดเกบไว - ยงไมพมพ)

• เปนความลงตววา ฉบบขยาย ทม ๔๕ หมวดธรรม ใน ๘๐ หนา นน ตรงกบตวเลขพทธกจ ๔๕ พรรษา ในพระชนมชพ ๘๐ วสสกาล

หมายเหต: บนทกขอควรทราบ เพมเตม- ภมธรรมชาวพทธ ฉบบเดมซงมความหนา ๖๔ หนา ไดพมพครงแรกเสรจเมอ

วนท ๒๔ กรกฎาคม ๒๕๔๖- ภมธรรมชาวพทธ ฉบบทขยายใหโปรงขนเปน ๘๐ หนา พรอมทงไดปรบปรง

เสรมคาอธบาย และเพมเตมสาระใหเตมประโยชนมากขน เสรจสนเมอ ๒๕ สงหาคม ๒๕๔๖ (พมพครงท ๒)

อกษรยอชอคมภรเรยงตามอกขรวธแหงมคธภาษา

(ทพมพตว หนา คอ คมภรในพระไตรปฎก)

อง.อ. องคตตรนกาย อฏกถา ข.อป. ขททกนกาย อปทาน(มโนรถปรณ) ข.อต. ขททกนกาย อตวตตก

อง.อฏก. องคตตรนกาย อฏกนปาต ข.อ. ขททกนกาย อทานอง.เอก. องคตตรนกาย เอกนปาต ข.ข. ขททกนกาย ขททกปาอง.เอกาทสก. องคตตรนกาย เอกาทสกนปาต ข.จรยา. ขททกนกาย จรยาปฏกอง.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนปาต ข.จ. ขททกนกาย จฬนทเทสอง.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนปาต ข.ชา. ขททกนกาย ชาตกอง.ตก. องคตตรนกาย ตกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถาอง.ทสก. องคตตรนกาย ทสกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถาอง.ทก. องคตตรนกาย ทกนปาต ข.ธ. ขททกนกาย ธมมปทอง.นวก. องคตตรนกาย นวกนปาต ข.ปฏ. ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอง.ป จก. องคตตรนกาย ป จกนปาต ข.เปต. ขททกนกาย เปตวตถอง.สตตก. องคตตรนกาย สตตกนปาต ข.พทธ. ขททกนกาย พทธวสอป.อ. อปทาน อฏกถา ข.ม.,ข.มหา. ขททกนกาย มหานทเทส

(วสทธชนวลาสน) ข.วมาน. ขททกนกาย วมานวตถอภ.ก. อภธมมปฏก กถาวตถ ข.ส. ขททกนกาย สตตนปาตอภ.ธา. อภธมมปฏก ธาตกถา ขททก.อ. ขททกปา อฏกถาอภ.ป. อภธมมปฏก ปฏาน (ปรมตถโชตกา)อภ.ป. อภธมมปฏก ปคคลปตต จรยา.อ. จรยาปฏก อฏกถาอภ.ยมก. อภธมมปฏก ยมก (ปรมตถทปน)อภ.ว. อภธมมปฏก วภงค ชา.อ. ชาตกฏกถาอภ.ส. อภธมมปฏก ธมมสงคณ เถร.อ. เถรคาถา อฏกถาอต.อ. อตวตตก อฏกถา (ปรมตถทปน)

(ปรมตถทปน) เถร.อ. เถรคาถา อฏกถาอ.อ.,อทาน.อ. อทาน อฏกถา (ปรมตถทปน)

(ปรมตถทปน)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๘๑

ท.อ. ทฆนกาย อฏกถา วนย.อ. วนย อฏกถา(สมงคลวลาสน) (สมนตปาสาทกา)

ท.ปา. ทฆนกาย ปาฏกวคค วนย.ฏกา วนยฏกถา ฏกาท.ม. ทฆนกาย มหาวคค (สารตถทปน)ท.ส. ทฆนกาย สลกขนธวคค วภงค.อ. วภงค อฏกถาธ.อ. ธมมปทฏกถา (สมโมหวโนทน)นท.อ. นทเทส อฏกถา วมาน.อ. วมานวตถ อฏกถา

(สทธมมปชโชตกา) (ปรมตถทปน)ปจ.อ. ปจปกรณ อฏกถา วสทธ. วสทธมคค

(ปรมตถทปน) วสทธ.ฏกา วสทธมคค มหาฏกาปฏส.อ. ปฏสมภทามคค อฏกถา (ปรมตถมชสา)

(สทธมมปกาสน) สงคณ อ. ธมมสงคณ อฏกถาเปต.อ. เปตวตถ อฏกถา (อฏสาลน)

(ปรมตถทปน) สงคห. อภธมมตถสงคหพทธ.อ. พทธวส อฏกถา สงคห.ฏกา อภธมมตถสงคห ฏกา

(มธรตถวลาสน) (อภธมมตถวภาวน)ม.อ. มชฌมนกาย อฏกถา ส.อ. สยตตนกาย อฏกถา

(ปป จสทน) (สารตถปกาสน)ม.อ. มชฌมนกาย อปรปณณาสก ส.ข. สยตตนกาย ขนธวารวคคม.ม. มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ส.น. สยตตนกาย นทานวคคม.ม. มชฌมนกาย มลปณณาสก ส.ม. สยตตนกาย มหาวารวคคมงคล. มงคลตถทปน ส.ส. สยตตนกาย สคาถวคคมลนท. มลนทป หา ส.สฬ. สยตตนกาย สฬายตนวคควนย. วนยปฏก สตต.อ. สตตนปาต อฏกถา

(ปรมตถโชตกา)

หมายเหต:คมภรสาคญทใชอางกนทวไป ไดนามาลงไวเกอบทงหมด แมวาบางคมภรจะมไดมการ

อางองในหนงสอน