3 2 koers op kolonielandschap nov 14

KOERS OP KOLONIELANDSCHAPAUTONOOM LANDSCHAP VAN ORDE EN TUCHT

november 2014

‘Koers op Kolonielandschap’ is opgesteld in opdracht van Stuurgroep Koloniën van Weldadigheid. De provin-cie Drenthe fungeert als gedelegeerd opdrachtgever voor de begeleidingsgroep die verder bestaat uit het Kempens Landschap, de gemeenten Hardenberg, Hoogstraten, Merksplas, Noordenveld, Ommen, Steenwijkerland, Wes-terveld, Weststellingwerf, de provincies Antwerpen, Fries-land, Onroerend Erfgoed, Agentschap voor Natuur en Bos en de Vlaamse Landmaatschappij.

‘Koers op Kolonielandschap’ is uitgevoerd door Land-id met medewerking van Veenenbosch en Bosch en Antea group Belgium.

‘Koers op Kolonielandschap’ is financieel ondersteund door middelen uit de Visie Erfgoed en Ruimte (VER).

november 2014

Koers op Kolonielandschap - Autonoom Landschap van Orde en TuchtLand-id

INHOUDBlok 1 Proloog

01 Schets van het project

02 Opgave en werkwijze

Blok 2 Trots 03 Samen Werelderfgoedwaardig

04 Koloniepitch

05 Landschappelijke thema’s 06 Frederiksoord e.o.

07 Ommerschans

08 Wortel

09 Veenhuizen

10 Merksplas

11 Brug naar de toekomst

Blok 3 Kijk op de toekomst 12Sturingsfilosofie

13 Ontginningsas

14 Maatvoering

15 Ensembles

16 (Be)werking

17 Open-dicht

18 Familie elementen

19 Grens en Entree

Blok 4 Aanbevelingen voor de toekomst

Bijlage

5

7

11

17

21

27

39

42

57

65

73

81

89

91

95

99

107

113

119

127

131

133

141

147

Koers op Kolonielandschap - Autonoom Landschap van Orde en TuchtLand-id

I PROLOOG

6 Koers op Kolonielandschap - Autonoom Landschap van Orde en TuchtLand-id

7Koers op Kolonielandschap - Autonoom Landschap van Orde en TuchtLand-id

01 SCHETS VAN HET PROJECTVoordat we u onderdompelen in de inhoud van het project krijgt u eerst een korte schets aan de hand van onze persoonlijke erva-ringen. Vol enthousiasme en onder een zekere tijdsdruk heeft ons team gewerkt aan de opdracht voor ’het opstellen een inspiratie-document dat ingaat op het landschap en de toekomstige ontwik-keling daarin’. Het project voor de vijf koloniën Frederiksoord e.o., Ommerschans, Wortel, Veenhuizen en Merksplas heeft van begin af aan de titel ‘Koers op Kolonielandschap’ gekregen.

Al werkend aan dit project is ons duidelijk geworden dat veel men-sen trots (mogen) zijn op hun kolonielandschap. Dit gevoel van trots, mede gebaseerd op de unieke landschappelijke kwaliteiten van de gezamenlijke koloniën, is een inspiratiebron voor het kij-ken naar de toekomst. Met dit rapport willen we u inspireren met resultaten van onze ontdekkingstocht langs de verschillende kolo-niën. Deze ontdekkingstocht is ondernomen met diverse kolonie-partners in de zogenaamde werkateliers.

Wij hebben geleerd dat de gebieden samen het bijzondere ver-haal van de Koloniën van Weldadigheid laten zien. Het verhaal is zo uniek dat ze samen Werelderfgoedwaardig zijn. Vanuit dit gezamenlijke vertrekpunt in de geschiedenis is elke kolonie op zich ook weer bijzonder door zijn eigen ontwikkeling en de daar-uit voortvloeiende verschijningsvorm. Aan de hand van kaarten, foto’s, schetsen, schema’s en korte toelichtende teksten wordt u deelgenoot van deze unieke kwaliteiten en willen we u inspireren bij het kijken naar en het denken over de koloniën. Als ook u en

anderen de unieke kwaliteiten herkennen, is het maar een kleine stap om te werken aan een gezamenlijke toekomst. Want iets wat nu mooi en goed is, blijft dat vaak niet vanzelf. Het is goed om daar bewust mee om te gaan en er ambities voor te formuleren.Vanuit de ambities en de ateliers zijn kansen voor het verbeteren van de kwaliteiten boven komen drijven. Een aantal hiervan is te zien als ‘laaghangend fruit’. Andere zijn misschien meer voor de lange adem. Wellicht dat u zich hier door kunt laten inspireren.

Het woord inspiratie is al enkele malen gevallen en u stelt zich waarschijnlijk de vraag ‘wat betekent dat voor mij en anderen?’ Wat wij graag willen is dat u bij uw afwegingen en initiatieven ge-bruik maakt van de kennis uit dit document. Dit kan per persoon of organisatie verschillen. Voor een inwoner kan het bijvoorbeeld gaan om de keuze voor een haag als erfgrens. Een (agrarische) ondernemer kan bij bedrijfsuitbreiding anticiperen op de land-schappelijke structuren. De overheden, met name gemeenten, kunnen het gebruiken als een leidraad bij bestemmingsplannen, beheerplannen of de reconstructie van bijvoorbeeld een weg. Het gezamenlijke voor al deze partijen zit in de erkenning van het belang om zorgvuldig om te gaan met het (toekomstige Wereld)erfgoed. Wederom geldt dat alle vijf de koloniën uniek zijn in hun eigen positie en bestuurlijke context. Desondanks, of juist daar-om, roepen we iedereen op om vanuit het gezamenlijke belang van de unieke (erfgoed)kwaliteiten de inhoud van dit rapport, daar waar mogelijk, te gaan gebruiken.


Zoals gezegd is de ontdekkingstocht ondernomen met partners uit de koloniën. In een tweetal werkateliers per kolonie is met de ge-biedspartners nagedacht over de kwaliteiten en de vraagstukken. Hierbij is een veelheid aan suggesties en ideeën ingebracht, van groot tot klein en van rijp tot groen. Gezien de focus van ‘Koers op Kolonielandschap’ op de samenhang en het unieke tussen de vijf koloniën is de inbreng die hier bij aansluit meegenomen. De ove-rige ideeën die zijn ingebracht verdwijnen niet en kunnen wellicht later alsnog worden gebruikt bij concrete plannen en uitwerkingen.

In de werkateliers hebben wij laten zien welke unieke samenhang tussen de koloniën bestaat en wat in onze ogen bijzonder is voor elkvandekoloniën.Dedeelnemersreflecteerdenhieropenvul-den aan met cruciale elementen en details. De deelnemers hebben zaken naar voren gebracht waar ze trots op zijn. Vervolgens heb-ben wij ze uitgedaagd om aan te geven wat volgens hen urgent is

om aan te pakken, of anders gezegd: waarmee de kwaliteiten te versterken zijn. Vaak was er een wederzijdse herkenning binnen de groep en met ons als ‘buitenstaander’. Soms werd het even spannend en mogelijk bedreigend om hier open en direct met el-kaar over te spreken. Dat is begrijpelijk vanwege de verschillen in belangen en achtergronden. Hierbij hebben wij geconstateerd dat het met elkaar in gesprek gaan en blijven cruciaal is. Vaak gaat het om misverstanden of eigen interpretaties die leiden tot standpunten. Luisteren en doorvragen is dan de kunst en samen te zoeken naar oplossingen en kansen om zaken uit te ruilen. Wij roepen iedereen op om dat ook in de toekomst te blijven doen. Wat ons betreft was het een mooie en vruchtbare werkwijze en we willen iedereen hartelijk danken voor de inzet en inbreng.

Met vriendelijke groet, Projectteam van Land-id


LeeswijzerDe voorliggende rapportage bestaat uit vier blokken. In Blok 1 ‘Proloog’ heeft u zojuist de schets van het project kunnen lezen. Hierop volgt een toelichting op de opgave en de werkwijze. Hierin staat beschreven wat de opdracht is, wat de stappen in het plan-proces zijn geweest, met wie we gewerkt hebben en wat de status van het rapport is.

Blok 2 ‘Trots’ start met de gezamenlijkheid van de vijf koloniën. Wat zijn de hoofdingrediënten die de koloniën zo smakelijk maken en die in elke kolonie terug komen? Binnen dit gezamenlijke is toch elke kolonie weer uniek. Via prikkelende titels en pakkende foto’s presenteren we de koloniepitch. Als het goed is blijft u die onthouden. Na de pitch leggen we de vijf koloniën Frederiksoord e.o., Om-merschans, Wortel, Veenhuizen en Merksplas uiteen via zes land-schappelijke thema’s: ontginningsas, maatvoering, ensembles, (be)werking, open-dicht en grens en entree. Blok 2 sluiten we af met een overzicht van de essentie van elk van de koloniën. Dit overzicht biedt inzicht in de huidige staat van de landschappelijke thema’s ten opzichte van de staat in andere koloniën. Met deze beschouwing slaan we de brug naar de toekomst.

Blok 3 ‘Kijk op de toekomst’ start met een uiteenzetting van de sturingsfilosofie die centraal staat.Deze sturingsfilosofie is ver-volgens omgezet naar gedachtelijnen per landschappelijk thema (H13-19). De gedachtelijnen worden op verschillende manieren aan u gepresenteerd, in elk geval in de vorm van teksten onder-

steund door uitwerkingen. De getoonde uitwerkingen (of aanzet-ten daartoe) dienen als inspiratie om de herkenbaarheid te ver-sterken en de ruimtelijke (leef)kwaliteit te vergroten.

In Blok 4 ‘Aanbevelingen voor de toekomt’ staan punten genoemd die de betrokken organisaties kunnen oppakken om een vervolg te geven aan de studie ‘Koers op Kolonielandschap’. Dit hoofdstuk kunt u voornamelijk zien als een opmaat voor een soort van (uit-voerings)agenda voor de komende jaren waaruit u gezamenlijk onderdelen kunt selecteren en waarbij dit document als inspiratie-document kan worden gehanteerd.

De Koloniën van Weldadigheid bestaan uit vijf componenten: Frederiksoord, Ommerschans, Wortel, Veenhuizen en Merksplas. Daarbij bestaat de component Frederiksoord uit meerdere koloni-en. Voor de herkenbaarheid hanteren we in ‘Koers op Kolonieland-schap’ de term ‘kolonie’ in plaats van ‘component’. In het geval van Frederiksoord wordt gesproken van de kolonie Frederiksoord e.o..

1

2

45

3NEDERLAND1 Frederiksoord (incl. Willemsoord, Wilhelminaoord, Boschoord, Oost-en Westvierdeparten)2 Ommerschans3 Veenhuizen

BELGIË4 Wortel5 Merksplas

10

Willemsoord

Wortel

MerksplasFrederiksoord e.o.

Veenhuizen

WortelMerksplas

Veenhuizen

OmmerschansOmmerschans


02 OPGAVE EN WERKWIJZEIn de periode van 1818 tot 1825 heeft de Maatschappij van Welda-digheid in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in vijf aaneen-gesloten gebieden de Koloniën van Weldadigheid gesticht. Het doel achter deze koloniën was een integrale oplossing te bieden voor het armoedevraagstuk in de stedelijke gebieden, door landontgin-ning en tewerkstelling van de armen te combineren. In zeven jaar tijd werden door stedelijke armen woeste gronden ontgonnen en omgezet in landbouwkoloniën. Op deze manier ontstonden her-kenbare landschappelijke eenheden: een ruimtelijke structuur die geheel was toegesneden op de organisatorische opzet; een sterk orthogonaal en hiërarchisch landschap van orde en tucht dat een scherp contrast vormt met het omliggende landschap.

Het als eerst ontwikkelde gebied (1818) bestond uit meerdere aaneengeschakelde vrije koloniën: Frederiksoord, Willemsoord, Wilhelminaoord, Boschoord en Oost- en Westvierdeparten. Zoals vermeld in de Leeswijzer, gebruiken we in het vervolg van dit rapport de naam Frederiksoord e.o. voor deze verzameling van koloniën. In 1819 is Ommerschans gesticht, Wortel in 1822 en Veenhuizen en Mersplas volgden in respectievelijk 1823 en 1825. In 1830 viel het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden uiteen. De koloniënwarennietallemaal(financieel)evensuccesvol.Ditleid-de ertoe dat (delen) van de koloniën in de particuliere verkoop gingen of later door de staat werden opgekocht. In met name Frederiksoord e.o. en Ommerschans is het particuliere bezit groot, lees: de invloed van de staat beperkt gebleven. In Veenhuizen en Merksplas is de invloed van het Rijk juist groot. De aanwezigheid van gevangenissen met alle bijbehorende voorzieningen voor het

personeel en werkplaatsen voor de gevangen weerspiegelen dit. Over deze unieke ontwikkelingsgeschiedenis valt meer te lezen in het onderzoek van SteenhuisMeurs/Karvansera. In deze studie zijn de zogenaamde Outstanding Universal Values (OUV) beschreven. Deze unieke werelderfgoedwaardige kwaliteiten, met daaraan ge-koppeld de verschillende landschappelijke en stedenbouwkundige structuren en elementen (attributes genaamd), zijn een belangrijk vertrekpunt geweest voor ‘Koers op Kolonielandschap’.

De ontwikkelingsgeschiedenis is zo uniek dat de Koloniën van Wel-dadigheid op de voorlopige lijst voor Werelderfgoed staan. On-der voorzitterschap van de provincie Drenthe werken Kempens Landschap, de gemeenten Hardenberg, Hoogstraten, Merksplas, Noordenveld, Ommen, Steenwijkerland, Westerveld, Weststelling-werf, de provincies Antwerpen, Friesland en Overijssel, Onroerend erfgoed, Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Landmaat-schappij met steun van de Vlaamse Overheid aan de nominatie.

OpgaveParallel aan deze nominatie hebben de partners aan Land-id de vraag gesteld om het project ‘Koers op Kolonielandschap’ uit te voeren. Het doel is ‘een inspiratiedocument op te stellen dat in-gaat op het landschap en de toekomstige ontwikkeling daarin, waarin de landschappelijke waarden en het erfgoed van het land-schap het fundament zijn’. Dit lijkt vooral een inhoudelijke vraag te zijn, maar het werd duidelijk dat ook het proces van essentieel belang was. Zo dient ‘Koers op Kolonielandschap’ ook bij te dragen aan ‘het ondersteunen van bestuurders in de gebieden’, ‘benutten,


versterken en behouden’, ‘bouwstenen voor het management’ en ‘gezamenlijk perspectief’. Mede daarom is, naast de inhoud, ste-vig ingezet op het proces en het ontwikkelen van draagvlak bij de partners.

Bij het werken aan ‘Koers op Kolonielandschap’ is het onderstaan-de als drijfveer gehanteerd:

Een inspiratiedocument voor iedereen die zich met beleid, planvorming en inrichting bezighoudt in en om de koloniën. De inspiratie is gelegen in de unieke samenhang, bestaan-de uit overeenkomsten en verschillen van het landschap in alle koloniën, vanaf de stichting tot en met wat nu ruim-telijk dominant is. Vanuit deze unieke kwaliteiten, waarop iedereen trots kan zijn, willen we een kijk op de toekomst bieden door te laten zien op welke wijze kwaliteiten ver-sterkt kunnen worden en doorontwikkeling van gebruiks-functies in de koloniën kan plaatsvinden. Hiermee is voor iedereen helder wat de samenhang is tussen de koloniën en wat er toe doet voor de toekomst.

WerkwijzeDe aansturing vanuit de partners van het ‘Koers op Kolonieland-schap’-project is in handen geweest van de begeleidingsgroep. De begeleidingsgroep bestaat uit Anne-Marie van den Bos (voorzit-ter/opdrachtgever Provincie Drenthe), Leen Cannaerts (Kempens Landschap), Piet Geleyns (Onroerend erfgoed), Janine Hogeman (gemeente Noordenveld), Marga Hoven (gemeente Steenwijker-land), Huib Noltes (bestuursdienst van gemeenten Ommen en Hardenberg), Wendy Schutte (provincie Drenthe) en Peter Timmer (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

Het proces met de gebiedspartners is gecombineerd met het ont-wikkelen van de inhoud. In het proces staan de twee werkateliers per kolonie centraal. In beide ateliers is met een vertegenwoordi-ging van bewoners, ondernemers, erfgoedkenners uit het gebied, natuur- en terreinbeheerders en (gemeentelijke) ambtenaren ge-werkt. In het eerste atelier is een toelichting gegeven op de doe-len van ‘Koers op Kolonielandschap’ en is de eerste analyse van de landschappelijke kwaliteiten en samenhang gepresenteerd: De koloniepitch en de ontwikkelingen door de tijd heen. Vervolgens is hier met de deelnemers de dialoog over aangegaan. Tevens heb-ben ze aangeven waar ze trots op zijn en waar ze urgentie zien bij zaken die ze willen aanpakken. In het tweede atelier zijn de landschappelijk thema’s gepresenteerd, inclusief de bijbehorende ambities en eerste uitwerkingen. Ook hierover is de dialoog met elkaar aangegaan. De deelnemers aan de ateliers hebben op deze wijze veel punten ingebracht. Zoals altijd bij interactieve planpro-cessen, is een deel wel en een deel niet direct toepasbaar binnen


het project. Om de inbreng niet verloren te laten gaan en moge-lijk op een later moment te kunnen gebruiken zijn foto’s van de flipoveropgenomeninhoofdstuk4Koloniepitch.

De OUV en attributes, zoals in beeld gebracht door Steenhuis-Meurs/Karvancera, zijn het vertrekpunt geweest voor de inhou-delijke analyse. De analyse is gestart met het in beeld brengen van de ontwikkelingen door de tijd aan de hand van verschillen-

detijdsbeelden.Deze ‘film’ isopgebouwdaandehandvandriehoofdmomenten: 1. De periode van de stichting van de koloniën (kaartbeelden

1800-1850); 2. De ‘privatisering/overname door het Rijk’ (kaartbeelden 1850-

1900); 3. Huidige situatie.

De focus ligt op wat er uit die perioden nu nog (ruimtelijk do-minant) aanwezig is. Wat is nu zichtbaar en herkenbaar van de wezenlijke landschappelijke kenmerken, de sfeer en het gebruik van de kolonie? Dit betekent in de praktijk dat de (historische) kaartbeelden zijn gecombineerd met luchtfoto’s en waarnemingen in het veld. Alle keuzes en selecties in dit rapport zijn hierop ge-baseerd, waarbij niet is gestreefd naar een ‘wetenschappelijke’ methodiek en onderbouwing.De eerste twee hoofdmomenten zijn geanalyseerd aan de hand van enkele thema’s:• In den beginne: De koloniën zijn gesticht op ruim voorradi-

ge en goedkope woeste gronden om te ontginnen. Deze oor-sprong hebben ze gemeenschappelijk. Het verschil zit echter in de ondergrond, die varieerde van veen tot zand. Bij Frederik-soord e.o., Ommerschans en Veenhuizen boden de watergan-gen transportmogelijkheden. In een enkel geval werden deze verbreed om bevaarbaar te zijn. Op de zandgronden was varen niet mogelijk en was transport over de weg (zandpaden) nood-zakelijk. Deze uitgangssituaties waren conditionerend voor de oriëntatie, hiërarchie en maatvoering van het ontwerp van de kolonie.

Geen foto-moment....

.... maar een film

14

Voorbeeld van hoe Land-id de koloniën (hier Veenhuizen) heeft geanalyseerd op de verschillende thema’s in de tijdslagen ‘kolonie’ (op basis van his-torische kaarten 1830-1850 en OUV-kaarten voorjaar 2014) en ‘justitie of rijk’ (op basis van historische kaarten 1900 en OUV-kaarten voorjaar 2014)Zie overige koloniën in de bijlage.

‘In den beginne’ ‘Maatvoering Kolonietijd’ ‘Maatvoering Rijkstijd’

‘Werking Kolonietijd’ ‘Werking Rijkstijd’ ‘Decoratie Kolonietijd’ ‘Decoratie Rijkstijd’


• Maatvoering: Het landschap is opgezet vanuit een visie op de wereld om kolonisten op te voeden en te tuchten door middel van arbeidstherapie in de landbouw. De inzichten in de toen-malige landbouwsystemen waren bepalend voor de (hoofd)maatvoeringdienogaltijdafleesbaar is inhet landschap.Inhet begin is gestart met kleine individuele kavels, die nog goed zichtbaar zijn in Frederiksoord e.o. en Wortel. Later werden nieuwe inzichten verkregen en werden de hoofdmaten steeds groter. Dit is goed afleesbaar in Ommerschans, Wortel enVeenhuizen.

• (Be)werking: het thema (be)werking geeft het (landbouw-kundig) functioneren van de kolonie weer. (Het ritme van) de koloniewoningen, de grote hoeves, maar ook de verbindings-paden (ontsluiting) van de hoeves naar het land of de gestich-ten maken deel uit van dit landschappelijke thema. De strakke organisatie van de koloniën is goed afleesbaar in de relatietussen de gebouwen en het gebruik van het omliggende land. De kleine kavels in Frederiksoord e.o. hebben geleid tot de aanwezigheid van kleine (voormalige) boerderijen in een strak ritme. In de koloniën Ommerschans, Veenhuizen en Merksplas is er een sterke relatie van centrale gebouwen (gesticht en ge-vang) met het omliggende land. Dit komt tot uitdrukking in het samenspel tussen paden, (grote) boerderijen, werkgebouwen en de centrale hoofdgebouwen.

• Decoratie: Veel van de aanwezige lijnen worden begeleid door weelderige lanen, bomen, singels en hagen. Tevens is er in alle koloniën bos aanwezig. Deze groenstructuren zijn de dragers van het landschappelijke beeld. Ze delen de ruimtes op, waar-door er een compositie van open en dicht ontstaat. Tevens vor-men ze de aankleding van begraafplaatsen en de ensembles van wonen en verblijven.

Koloniepitch en landschappelijke thema’sDoor goed in de gebieden rond te kijken en te analyseren, is be-noemd welke gezamenlijke kenmerken ze hebben, of anders ge-zegd: wat ze samen Werelderfgoedwaardig maakt. Tevens is een kenschets gemaakt van wat binnen het gezamenlijke elke indivi-duele kolonie zo bijzonder maakt, de koloniepitch genaamd:• Frederiksoorde.o.:Vrijinrijengelid• Ommerschans:Flardenvanverleden• Wortel:Harmonieuzegroeneweelde• Veenhuizen:Koloniaalpatchwork• Merksplas:Deprachtvanmacht

Met deze pitch wordt het wezenlijke en de sfeer van de kolonie krachtig neergezet en verbeeld. Aansluitend aan de pitch zijn zes landschappelijke thema’s gese-lecteerd. Deze landschappelijk thema’s zijn de kern van ‘Koers op Kolonielandschap’. Ze maken de samenhang (het verhaal) inzich-telijk en hanteerbaar. De zes landschappelijke thema’s zijn:1. Ontginningsas2. Maatvoering3. Ensembles4. (Be)werking5. Open/dicht6. Grens en entree

Deze zes landschappelijke thema’s zijn complementair aan elkaar en geven een helder inzicht in de overeenkomsten en verschillen tussen de koloniën. Aan de hand van foto’s, kaarten, schema’s en beschrijvingen worden de landschappelijke thema’s uitgelegd. Uitgangspunt was het beschikbare kaartmateriaal in het voorjaar

OUV-waarden

Sociale

Vitaliteit

Economische

Vitaliteit

Vitaal Werelderfgoed


2014. Het gaat hierbij om de (hoofd)structuren en niet om de in-dividuele objecten. De kaarten in ‘Koers op Kolonielandschap’ die-nen een ander doel (ondersteuning van het inspiratiedocument) dan de OUV-kaarten. Mogelijk is er dan ook een afwijking ten op-zichte van de actuele OUV kaarten en attributes. Van de landschappelijke thema’s wordt zowel de huidige situatie beschreven als de ambities voor de toekomst. Een belangrijk deel van deze ambities wordt ondersteund door uitwerkingen en illus-traties die de richting aangeven waarlangs de kwaliteit kan worden verbeterd en hoe ontwikkelingen kunnen worden ingepast. Bij het formuleren van ambities is het zaak de juiste balans te vinden tus-sen de waarden (OUV), economische vitaliteit (gebruik en ruimte voor ontwikkeling) en sociale vitaliteit (draagvlak en levende ge-meenschap). Op het moment dat er een balans is tussen deze drie pijlers, ontstaat er een vitaal Werelderfgoed (in nominatie).

Wat wordt anders met de afronding van ‘Koers op Kolo-nielandschap’?Het is goed om deze vraag zowel aan het begin als aan het eind van het project te stellen. Aan het begin om de gezamenlijk focus aan te brengen en verwachtingen te delen. Aan het eind om stil te staan bij wat de werking en status van document kan zijn/is. Door met de status te beginnen volgt de werking vanzelf. Als het rap-port de status van een leidraad wordt gegeven en dit ook bestuur-lijk zo wordt afgesproken, dan wordt de werking zeer vergroot. Het wordt dan een document dat door alle lagen van de betrokken organisaties herkend en erkend wordt. Het wordt een vast onder-deel van het proces van beleid, planvorming en inrichting, zowel intern bij de organisaties als bij initiatieven met andere partijen en particulieren waarbij de dialoog over de toekomst van de koloniën kan worden gestart. Bij alle initiatieven kan het rapport ter inspi-ratie worden ingebracht en kunnen partijen in het proces, dat ze met elkaar aangaan, bewuste afwegingen maken. Alleen al deze procesafspraak zal leiden tot verdere bewustwor-ding en inzet van de unieke kwaliteiten van de koloniën. De kennis in de vorm van beschrijvingen, foto’s en kaarten wordt dan ontslo-ten. De geformuleerde ambities met bijbehorende uitwerkingen en voorbeelden geven een doorkijk naar de toekomst. Een toekomst waarin de Werelderfgoedwaardige kwaliteiten gekoesterd worden en er ruimte is voor ontwikkeling. Door hier gericht op in te zetten zal de kwaliteit van de leefomgeving worden vergroot. Tenslotte is ‘Koers op Kolonielandschap’ een mooi overzicht van alle koloniën. Hiermee wordt iedereen zich meer bewust van de eigen kolonie ten opzichte van de andere koloniën. Dit zal de onderlinge binding en hopelijk nieuwsgierigheid naar de andere kolonie vergroten. Samenvattend kan gesteld worden dat ‘Koers op Kolonieland-schap’ één van de belangrijke bouwstenen is in de doelstelling om de kwaliteiten veilig te stellen voor toekomstige generaties.

II TROTS


Blok 2 heeft de titel ‘Trots’ gekregen, omdat iedereen met gepas-te trots aanvoelt dat de koloniën een uniek verhaal vertellen, dat tot op de dag van vandaag zichtbaar is in het landschap. Tevens is men trots op de samenwerking binnen de koloniën en dat de verbinding tussen de koloniën alleen maar aan het groeien is. Nu is het tijd dat u inzicht krijgt in de inhoud, anders gezegd: inzicht in de kwaliteiten van het landschap. Hierbij wordt gestart met een korte kennismaking met de elementen die alle koloniën gezamen-lijk hebben en daarmee verbinden. Deze elementen maken de koloniën samen Werelderfgoedwaardig (H3). Dit overzicht kan u helpen om (meer) bewust te zijn van de onderlinge verwantschap.Naast de gezamenlijke eigenschappen is elke kolonie ook weer uniek. Dit als gevolg van het verschil in ondergrond, vrij en onvrij, voortschrijdende inzichten in en succes van landbouwmethoden, eigendom, onafhankelijkheid van België, mate van bemoeienis van het Rijk, recente investeringen, et cetera. Indekoloniepitch(H4)krijgtuinzichtinhetspecifiekekaraktervan de kolonie. Hoe is de kolonie het beste te typeren, wat valt heden ten dage het meest op? Dit komt tot uitdrukking in een pakkende titel ondersteund met negen foto’s. De foto’s in de kolo-niepitch tonen zowel de schoonheid, als het gebruik, als de ‘rafel-randjes’. De pitch wordt verder ondersteund met de aangedragen punten in de ateliers over de ‘trots’ en ‘urgentie om aan te willen pakken’. Hopelijk onthoudt u de koloniepitch goed, want het is bij uitstek een kans om elkaar goed te leren kennen.Vervolgens worden per kolonie de zes landschappelijke thema’s gepresenteerd die de rode draad vormen van alle koloniën (H5-10). Deze landschappelijke thema’s zijn de dragende en verbinden-

de landschappelijke kwaliteiten. Bij de landschappelijke thema’s wordt het beeld gepresenteerd van de huidige situatie met oog voor het verleden en een eerste blik op een mogelijke toekomst. Voor elke kolonie wordt afgesloten met de essentiekaart. Deze geeft weer ‘wat er toe doet’ vanuit de zichtbaarheid en beleefbaar-heid van de landschappelijke kwaliteiten en is samengesteld door een vermenging van heden, verleden en een vleugje wensen voor de toekomst. Blok 2 wordt afgesloten met een overzicht, waarin elk landschappelijk thema voor elk van de vijf koloniën ten op-zichte van elkaar een relatieve score heeft gekregen. Hieruit ont-staat een eerste beeld van de kansen voor kwaliteitsverbetering. Deze tabel is te zien als een brug naar de toekomst (H11) en is daarmee de basis voor Blok 3 ‘Kijk op de toekomst’. Op pagina 93 kunt u daar meer over lezen.

20

ortogonale structuurcentrale as(sen)

begraafplaatsen

knooppunt (vrij)

grenzen

centraal gebouw (onvrij) collectieve voorzieningenwoning/boerderij

bossen

SAMEN WERELDERFGOEDWAARDIG: autonoom landschap van orde en tucht


03 SAMEN WERELDERFGOEDWAARDIGDe koloniën zijn allemaal op de tekentafel tot stand gekomen. De planmatige opzet is autonoom over een op dat moment onontgon-nen gebied geprojecteerd. Dit leverde een sterk orthogonaal en hiërarchisch landschap op dat orde en tucht uitademt.

Elke kolonie heeft één of meerdere centrale assen die de ruggen-graat vormen van het ontwerp. Deze centrale assen waren vaak ook de hoofdtransportlijnen: in de nattere gebieden in de vorm van een kanaal en op de drogere zandgronden in de vorm van een weg. Vanuit deze centrale as(sen) werd een orthogonale (verkave-lings)structuur opgezet met veelal een vaste maatvoering en een hiërarchisch stelsel van paden. In de huidige situatie zijn de assen vaak voorzien van laanbeplanting.

In de vrije koloniën is er een knooppunt in de vorm van een ruit-vormig pleintje waarlangs de centrale voorzieningen lagen. Dit is met name in Wortel en Willemsoord opvallend. De onvrije kolo-niën hebben centrale gebouwen in de vorm van gestichten, ge-vangenissen en grote hoeves. In de vrije koloniën waren naast de centrale voorzieningen woningen aanwezig voor de paupers, maar ook voor personeel. Tevens werden boerderijen gebouwd ten be-hoeve van de landbouw. Alle mensen die er woonden en werkten moesten ook worden ‘verzorgd’, zowel fysiek als geestelijk. Hiervoor werden collectieve gebouwen gesticht als kerken (voor alle geloofsstromingen), ver-enigingsgebouwen en hospitalen.

Het sterftecijfer onder de paupers was groot. De begraafplaatsen waren een integraal onderdeel van het ontwerp, ook hier vaak weer onderverdeeld naar geloofsrichting.

In alle koloniën is bos aanwezig. Soms voor de ontspanning in de vorm van recreatiebos, maar vooral in de vorm van bosbouw, mede doordat de gronden te arm bleken voor landbouw.

Doordat de koloniën in een leeg gebied werden gesticht en de paupers binnen gehouden moesten worden, zijn er vaak duidelijke koloniegrenzen zichtbaar via beplanting, een waterloop (gracht), weg of een verdraaiing in de kavelrichting of –structuur.

Op de volgende pagina’s zijn de koloniën zichtbaar in hun land-schappelijke context en als profiel. Daarbij wordt duidelijk hoeuniek de koloniën zijn ten opzichte van hun omgeving, maar ook ten opzichte van elkaar, met toch dezelfde ingrediënten.

N


Ommerschans

Wortel

Frederiksoord e.o.


De koloniën in hun landschappelijke context. Veelal is er een verdraaiing van de kavelrichting waarneembaar, al geldt dit niet voor alle koloniën (Ommerschans en ten westen van Veenhuizen).

Merksplas

Veenhuizen

24

Ommerschans

Wortel

Merksplas

Veenhuizen

Frederiksoord e.o.

Willemsoord

De hier getoonde doorsneden laten goed de maatvoering en de rationele ruimtelij-ke opbouw zien. Wat valt onder andere op:

Frederiksoord e.o.:• De langgerekte en verspreide ligging van de kolonie ten opzichte van de com-

pacte vorm van de andere vier koloniën.• Het strakke ritme van de koloniewoningen.

Ommerschans:• De besloten kernzone en verdere openheid van Ommerschans.• De relatief grote maat.

Wortel:• Het besloten karakter door bos en lanen.• Het gecentreerde ensemble.

Veenhuizen:• Een patchwork binnen een strak ritme van assen (wijken).• Ensembles op meerdere plekken.

Merksplas:• Een compacte kolonie met duidelijke grens.• Het forse en uitgestrekt gelegen ensemble.

25

Wilhelminaoord/Frederiksoord Boschoord


04 KOLONIEPITCHDe koloniepitch is een krachtige typering van de kolonie: Wat valt heden ten dage het meest op. Dit komt tot uitdrukking in een pakkende titel ondersteund met negen foto’s. De foto’s in de ko-loniepitch tonen zowel de schoonheid, als het gebruik, als de ‘ra-felrandjes’.

In de onderstaande volgorde komen ze langs:• Frederiksoorde.o.:Vrijinrijengelid• Ommerschans:Flardenvanverleden• Wortel:Harmonieuzegroeneweelde• Veenhuizen:Koloniaalpatchwork• Merksplas:Deprachtvanmacht

De pitch wordt verder ondersteund met enkele aangedragen pun-ten over de ‘trots’ en ‘urgentie om aan te willen pakken’ uit de ateliers. Hopelijk beklijft de koloniepitch, want het is bij uitstek de kans ze goed te leren kennen.


FREDERIKSOORD e.o.: VRIJ IN RIJ EN GELID

Frederiksoord, inclusief de drie andere oorden en de parten, was een vrije kolonie. Maar dat is maar betrekkelijk, want alles was collectief geregisseerd en er was een sterke discipline. Doordat het de eerste (proef)kolonie was en een vrije kolonie met individuele kavels, is de opzet relatief kleinschalig. Het sterke ritme waarin de koloniewoningen in het gebied voorkomen en de ‘uniforme’ ba-sisvorm, die gelijkertijd in veel variaties en diversiteit voor komt, zijn iconisch. Het contrast tussen de oorden en parten onderling is groot. De rijke uitstraling van Frederiksoord steekt af bij het functionele en rurale karakter van Willemsoord en de parten. Bo-schoord kent nagenoeg geen bebouwing en bestaat geheel uit bos. De continuïteit en daarmee het verbindende, zit in de doorgaande ontginningsassen met de lanen, zoals de West- en Oostvierparten en de Koningin Wilhelminalaan.

In de ateliers zijn de onderstaande punten ingebracht die de pitch ondersteunen:

Trots:• Schoonheid en eenvoud die vraagt om een verklaring• Verhaal van de koloniën: vertaling in het landschap en bebou-

wing• Bijzondere bouwwerken, kleine huisjes in een groene omge-

ving• Vrienden valt het op, prachtig om je in te verdiepen• Leefbaarheid en economische drager, nieuwe koloniewoning

Urgentie om aan te pakken:• De structuur veiligstellen en versterken• Bomen in de lanen langs de wegen• Het hart van Frederiksoord aanpakken• De staat en onderhoudsniveau van de koloniewoningen• Draagvlak inwoners gebied vergroten, besef waar je woont

In het atelier aangedragen punten

29

collectief in kleinschaligheid

contrasterende clusters

lijn als lijm


OMMERSCHANS: FLARDEN VAN VERLEDEN

De naam zegt het al, de Ommerschans is de aanleiding geweest om hier de kolonie te stichten. Hiermee is het een kolonie waarbij een element uit het verre verleden een centrale positie inneemt in (het ontwerp van) de kolonie, evenals de reeds aanwezig weg langs/over de schans. Vanuit deze centrale noord-zuid lopende as langs de schans is in een strak ritme van circa 800 meter de rest van de structuur uitgezet met de plaatsing van de hoeves. Hierbij speelde het watersysteem een belangrijke rol in transport en drooglegging, aangevuld met een stelsel van paden. De ver-kavelingsstructuur is nog nadrukkelijk aanwezig, maar ruimtelijk isdeafleesbaarheidduidelijkminder.Het isallemaaleenbeetjeverstopt geraakt en de lijnen zijn gebroken. Het centrale deel is letterlijk en figuurlijk besloten (bosrijk en FPC Veldzicht) en deranden zijn open (en vrij). In het open deel is de landbouw domi-nant, met in het westen een landbouwontwikkelingsgebied.


Trots:• De kern (schans) als stil monument van hard werken en stil

verdriet• Landbouwontwikkeling in het gebied• Inzet vrijwilligers voor de schans• Maatvoering landbouwstructuur• Meerdere functies door de tijd heen

Urgentie om aan te pakken:• Laanstructuur versterken• Ontwikkelingsruimte; ruimte blijven creëren voor agrarische

ondernemers• Visualisatie van schans en kolonietijd• Versterken zichtlijnen, grenzen verduidelijken, gracht beter

beleefbaar maken• Vergroten toegankelijkheid; dwarsdoorgang Oude Zwolseweg

(fietspad)


31

verstopte fragmenten

gesloten kern, vrije randen

gebroken lijnen


WORTEL: HARMONIEUZE GROENE WEELDE

Doordat de structuur van de kolonie veelal beplant is met lanen en de randen bestaan uit bos, is er sprake van een weelderig ka-rakter. De verkavelingsstructuur uit de tijd van de stichting van de vrije kolonie is nagenoeg gaaf en de nieuwe functies hebben zich harmonieus binnen deze laanstructuur gevoegd. De ensem-bles liggen aan de noord-zuid lopende hoofdas. Deze centrale as en de oost-west lopende hoofdassen bestaan uit dubbele bomen-rijen met brede bermen. De noord-zuid georiënteerde submaat van de verkaveling is ook nagenoeg overal beplant met bomen. De kolonie wordt door veel mensen gebruikt als een recreatiege-biedomtewandelen,tefietsenentepaardrijden.Dehoeveiseenpleisterplaats voor veel bezoekers. De regie over het gebied wordt centraal gevoerd door Kempens Landschap, wat past in de traditie en kwaliteiten van de kolonie.


Trots:• Natuur en kolonielandschap• Isolatie van de kern, ‘afstand’ t.o.v. omliggende landschap• Gaafheid, reeks aan de centrale as en doorzichten• Gebruik boerderij en casino• Woningen herkenbaar

Urgentie om aan te pakken:• Herstel Torendreef• Watkanindebufferzone,ontwerpendonderzoeken• Herbestemming vleugelboerderij• Mobiliteitsplan voor autoverkeer• Parkeren in noordelijke deel


33

WORTEL: HARMONIEUZE GROENE WEELDE

groene weelde

land-goed-voor-de-mens

lanen zetten lijnen uit


VEENHUIZEN: KOLONIAAL PATCHWORK

Veenhuizen is een patchwork van activiteiten, die de ontwikkeling van een centraal geleide kolonie naar een combinatie met privé ondernemerschap laat zien. De wijken/wegen, haaks op de hoofd-vaart, brengen, mede door hun laanbeplanting, orde en ritme aan. Binnen deze ordening liggen centrale clusters van gestichten en gevangenissen met daaromheen voorzieningen als grachten, boerderijen en werkgebouwen. Deze zijn onder invloed van het Rijk gesticht en nog altijd in gebruik. Daarnaast is de kolonie een levend organisme door het gevangenismuseum, de restauratie en herbestemming van gebouwen en daardoor de komst van diverse particuliere ondernemingen. Het afgelopen decennium is ook geïn-vesteerd in het groen door het aanbrengen en herstellen van lanen en de Derde Wijk. Deze groen-blauwe lijnen vormen een helder kader waarbinnen een patchwork van functies een plek heeft.


Trots:• Rationeel bedacht landschap ingeklemd tussen bijzondere na-

tuurgebieden• De verstilde en unieke sfeer binnen de kolonie t.o.v. de omge-

ving• Geschiedenis van verlichting en detentie is grotendeels behou-

den• Compositie om in te kunnen dolen• Behoud door ontwikkeling naar de toekomst• Draagvlak voor de ontwikkeling

Urgentie om aan te pakken:• Herstel structuur daar waar deze nu niet meer duidelijk is• Geen leegstand, herbestemming• Behoud gevangenissen• Economische dragers creëren• Boomkwaliteit, nadenken over bomenbestand in de toekomst


35

patchwork

levend organisme

lanen als kaderlijn


MERKSPLAS: DE PRACHT VAN MACHT

De centrale macht en pracht is in alles voelbaar in deze kolonie. Het heeft geleid tot dubbele lanen met brede bermen en een rijke ar-chitectuur die in schril contrast staat tot de ‘armenzorg’. De totale beheersing komt niet alleen tot uitdrukking in de slotgracht maar ook in de hiërarchie van de ontginningsassen en de gebouwen. De oost-west lopende assen, waaraan algemene voorzieningen als de kerk, grote hoeve, gevangenis en werkgebouwen liggen, zijn ook een exponent van rijkdom en macht. De landbouw en de werkclus-ters brachten welvaart. De behoefte aan controle binnen de ge-vangenissen en werkclusters heeft er toe geleid dat ze eigen lijnen moesten trekken, met als resultaat dat doorgaande lijnen uit het oorspronkelijke ontwerp zijn onderbroken. Momenteel wordt veel geïnvesteerd in de restauratie van de gebouwen en lanen. Mede hierdoor kan de pracht zich in vol ornaat blijven tonen.


Trots:• Eiland in het landschap• Leesbare geschiedenis van orde en tucht in het landschap• Unieke karakter van onder andere de woningen/gebouwen• Restauraties: kwaliteit en ambities• Betrokkenheid van partijen en bevolking

Urgentie om aan te pakken:• Gevangenis, waardering van oude gebouwen en blijvend ge-

bruik• Watkanindebufferzone,ontwerpendonderzoeken• Leegstand voorkomen in nederzettingen en herbestemming• Verjongen bomenbestand en opwaarderen van de dreven voor

wandelenenfietsen• Ringgracht baggeren en parkeren oplossen


37

machtige clusters

welvaart en werk

eigen lijn trekken


In de hierna volgende hoofdstukken (H6-10) worden per kolonie de zes landschappelijke thema’s en de essentiekaart gepresen-teerd die de rode draad vormen van alle koloniën.

Achtereenvolgend komen aan bod:1. Ontginningas2. Maatvoering3. Ensembles4. (Be)werking5. Open/dicht6. Grens en EntreeEssentiekaart

Deze landschappelijke thema’s zijn de dragende en verbindende landschappelijke kwaliteiten binnen elke kolonie. Bij de landschap-pelijke thema’s wordt het beeld gepresenteerd van de huidige si-tuatie met oog voor het verleden en een eerste blik op een moge-lijke toekomst. Hieronder volgt een korte algemene uitleg over de landschappe-lijke thema’s.

1. OntginningsasVan hieruit werd de kolonie georganiseerd en ontsloten en het gebied ontgonnen. Het vormt de ruggengraat van de kolonie en hierlangs lagen veelal de belangrijkste (collectieve) functies. Van-zelfsprekend vormt de ontginningsas een belangrijk element bin-nen de kolonie.

2. MaatvoeringDe koloniën werden volgens een vaste maat georganiseerd en ver-kaveld. De veelal nog herkenbare maatvoering laat de ontwikke-ling van de koloniën in de tijd en veranderende inzichten zien. De koloniën zijn na elkaar tot stand gekomen en hebben elk een eigen karakteristiek maatsysteem.

3. EnsemblesKarakteristiek en zeer bepalend voor elke kolonie zijn de ensem-bles. De ensembles met hun unieke architectuur en vormgeving typeren de kolonie. Binnen de ensembles bevinden zich de (col-lectieve) functies als gestichten, kerken, verenigingsgebouwen, scholen, oudemannenhuizen, etcetera. Maar ook de begraafplaat-sen en recreatiebossen worden tot de ensembles gerekend. De ensembles bevinden zich veelal langs de ontginningsas.

4. (Be)werkingHet thema (be)werking geeft het (landbouwkundig) functioneren van de kolonie weer. (De ritmiek van) de koloniewoningen, de gro-te hoeves, maar ook de verbindingspaden van de hoeves naar het land of van de gestichten naar de hoeves maken deel uit van dit landschappelijke thema.

5. Open/dichtElke kolonie kent een mate van openheid en geslotenheid (bos). Dit kan bewust zijn vormgegeven als recreatiebos, maar ook later zo zijn ontstaan doordat de kolonie slecht functioneerde als land-bouwgebied, waarna noodgedwongen werd overgegaan tot bos-

05 LANDSCHAPPELIJKE THEMA’S


1. ontginningsas

6. grens en entree5. open-dicht4. (be)werking

3. ensemble2. maatvoering

41

bouw. De mate van openheid en beslotenheid varieert dan ook per kolonie.

6. Grens en EntreeIn vroeger tijden vormde de grens een scherpe overgang tussen ‘woeste gronden’ en kolonie, maar ook in de huidige tijd is de grens van de kolonie nog veelal herkenbaar (m.u.v. Frederiksoord e.o.). Samen met de entree wordt in meer of mindere mate erva-ren dat je de kolonie binnenkomt en daarom vormen de grens en entree een belangrijk kenmerkend landschappelijk thema van de kolonie.

EssentiekaartVoor elke kolonie wordt afgesloten met de essentiekaart. Deze geeft weer ‘wat er toe doet’ vanuit de zichtbaarheid en beleef-baarheid van de landschappelijke kwaliteiten en is samengesteld door een vermenging van heden, verleden en een vleugje wensen voor de toekomst. De essentiekaart is gemaakt aan de hand van de eerder genoemde thema’s.

ontginningsas (weg)

ontginningsas (water)

maatvoering: hele maat

maatvoering: halve maat

ensemble voorzieningen /wonen

ensemble gesticht

ensemble nijverheid

ensemble recreatiebos

ensemble begraafplaats

ensemble schans

gesticht/gevang

verdwenen gesticht

(be)werking: hoeve/grote boerderij

(be)werking: koloniewoning

(be)werking: verbindingspad

open-dicht: bos

open-dicht: laan

open-dicht: woeste gronden

open-dicht: openheid

water (gracht, ven, kleiput)

koloniegrens

ruimtelijke grens

wachthuis

entree

LEGENDA BIJ DE THEMAKAARTEN HOOFDSTUKKEN 6-10

N


Ontginningsas

06 FREDERIKSOORD e.o.

Frederiksoord, Willemsoord, Wilhelminaoord, Boschoord en de West- en Oostvierdeparten mar-keren het ontstaan van de Maatschappij van Weldadigheid. Deze proefkolonie en vrije koloniën werd gestart in heidegebied op zandgrond, waarbij de bestaande Westerbeeksloot werd ver-breed en uitgediept voor de ontsluiting van goederen. De ontginning werd in fases uitgebreid tussen het reeds in gebruik genomen zandgebied (waaronder escomplexen), wat de langgerek-te en verspreide vorm verklaart. De ontginningsas van Frederiksoord e.o. is op veel plaatsen weinig opvallend aanwezig. Er is geen dominant herkenbare as, van waaruit het gebied ontgon-nen is, zoals in de andere koloniën. Langs de ontginningsassen bevinden zich kleine ensembles met (collectieve) voorzieningen en het karakteristieke ritme van de koloniewoningen.Op een aantal plaatsen is de oorspronkelijke kaveldiepte van circa 30m nog zichtbaar langs de assen. Binnen deze strook bevonden zich de koloniewoningen. De strook is hier en daar nog herkenbaar door markering middels aanwezige beplanting of een watergang of greppel.


laanbeplanting langs de ontginningsas collectieve voorzieningen

30m-zone langs de ontginningsas pleintje met voorzieningen op kruising

collectieve voorzieningen entree langs de ontginningsas

N


Maatvoering

Frederiksoord e.o. bestaat uit meerdere koloniën wat de langgerekte en uitgestrekte vorm ver-klaart. In Frederiksoord e.o. sluit de maatvoering aan bij de kleinschaligheid van de individuele kavels. Anders dan bij de andere vier koloniën is er geen sprake van een dominant herkenbare hoofd- en tussenmaat. Op de kaart staat de parallel aan de hoofdas aanwezige maatvoering aangeduid (achterzijde van de percelen). Er werden vaste maten uitgezet vanuit de ontginning-sassen, van circa 3 ha groot. Hierdoor ontstonden zowel diepere smallere kavels, als ondiepere bredere kavels. De koloniewoningen bevonden zich in een zekere ritmiek langs de hoofdassen. Langs de Oost- en Westvierdeparten vormt de maatvoering tegelijk de grens van de kolonie.


achtergrens van de kolonie zichtbare oorspronkelijke kavelmaat

laanbeplanting langs de hoofdmaat achtergrens van de kolonie

grens grens

N


Ensembles

De ensembles van Frederiksoord e.o. zijn kleinschalig van karakter. Dit komt doordat Frederik-soord e.o. een vrije kolonie was en er geen grootschalige gesloten opvang was. De collectieve voorzieningen als school, rustoord, kerk, gaarkeuken, etc. liggen verspreid over de kolonie, opgenomeninhetfijnmazigenetwerk,watkenmerkendisvoordezevrijekolonie.Dereligi-euze vrijheid wordt geïllustreerd door de aanwezigheid van de verschillende kerkgebouwen en begraafplaatsen.


ensemble Willemsoord met school, herberg, directeurswoning en fabriek ensemble Willemsoord

kerk Willemsoord hotel Frederiksoord

rustoord in Wilhelminaoord ensemble: begraafplaats

N


(Be)werking

De aanvankelijke basiseenheid was een aparte eengezinskoloniewoning met bijbehorende grond. Dit uitte zich in een strak ritme van koloniewoningen langs de ontginningsassen. De woningen lagen/liggen recht tegenover elkaar. In een latere fase werden eerst de percelen vergroot en zijn er grotere collectieve boerderijen gesticht. Enkele paden verbinden de ont-ginningsassen.


hoeve Generaal vd Bosch footprints woningen tegenover elkaar

koloniewoning hoeve Amsterdam

hoeve Koning Willem III koloniewoning

N


Open-dicht

Van west naar oost neemt de beslotenheid, gevormd door bos, toe. Willemsoord heeft vooral een landbouwfunctie, terwijl Boschoord geheel uit bos bestaat. In Frederiksoord is vooral het recreatiebos opvallend. De begraafplaatsen vormen eveneens groene (besloten) elementen binnen de koloniën.Het koloniekarakter wordt mede bepaald door een afwisseling tussen openheid en beslotenheid (en laanbeplanting) langs met name de ontginningsassen.


lanen meer beslotenheid langs de ontginnings-as bij Frederiksoord/Wilhelminaoord

besloten Boschoord openheid

woeste gronden nabij Boschoord afwisseling open-dicht

N


Grens + Entree

Frederiksoord e.o. heeft door z’n langerekte vorm en verspreide ligging geen duidelijk her-kenbare grens. Het gebied van kolonie en ommeland loopt nagenoeg vloeiend in elkaar over. Er is geen duidelijk contrast tussen binnen (kolonie) en buiten (ommeland). Dit geldt eveneens voor de entrees: op zeer veel plekken gaat men de koloniën van Frede-riksoord binnen, zonder dat men zich daarvan bewust is. De entrees zijn onopvallend.


één van de vele (onopvallende) entrees zichtbare grens

een bord vergroot het besef zichtbare grens

onopvallende grens in de vorm van een greppeltje onopvallende entree bij Boschoord

N


Essentie


Frederiksoord e.o. is als eerste in de reeks van koloniën als proefkolonie gestart. De kolonie is in fasen uitgebreid, wat heeft geleid tot zichtbare aanpassingen (waaronder schaalvergroting, zoals de toevoeging van grotere collectieve boerderijen). Als vrije kolonie en zonder latere invloed van het rijk (justitie) heeft Frederiksoord e.o. een ander karakter dan de overige vier kolo-niën (waar het rijk/justitie wel een grote rol speelde). De ensem-bles zijn minder duidelijke aanwezig en er is meer sprake van individuele kleinschaligheid: kleine woningen op kleinere kavels.De ontginningsas is op sommige plaatsen herkenbaar, op som-mige plaatsen nauwelijks. In tegenstelling tot de andere koloniën van Weldadigheid heeft Frederiksoord e.o. geen compacte vorm, maar is de kolonie uitgestrekt en verspreid. Hierdoor is de kolo-nie niet overal even goed herkenbaar. Een duidelijke grens of en-tree ontbreekt; dit is ook inherent aan het feit dat Frederiksoord e.o. een vrije kolonie was, waar het individuele karakter altijd een grote rol is blijven spelen en een begrenzing in de vorm van een gracht als bij Merksplas niet nodig was.Opvallend is de hoeveelheid bos in Boschoord. De landbouw wil-de hier niet slagen en dit deel van de kolonie werd omgevormd naar bosbouw. Een duidelijk zichtbaar koloniekarakter en -sfeer ontbreekt er, in tegenstelling tot de andere koloniën van Frede-riksoord, dit is het gevolg van het (nagenoeg) ontbreken van ensembles, koloniewoningen en een duidelijke ontginningsas.


07 OMMERSCHANSOntginningsas

De kolonie Ommerschans is opgezet vanuit de van oudsher aanwezige schans en historische weg en haaks op de Dedemsvaart. De Dedemsvaart loopt van oost naar west en ligt net buiten de kolonie. Langs de schans ligt de hoofdontginningsas van Ommerschans van noord naar zuid. Deze bestaat uit zowel een kanaal als een weg. De voorzienin-gen(ensembles) zijn langs deze as gelegen.De dubbele oriëntatie van de ontginning, ingege-ven door organisatorische redenen, is uniek.

kerk langs de ontginningsas ontginningsas in het zuiden

woningenensemble langs de as voorzieningen langs de as

ontginningsas ontginningsas in het noorden


Maatvoering

Vanuit de hoofdontginningsas is de maatvoering uitgezet in vaste hele (ca. 800m) en halve maten (ca. 400m), bestaande uit boerderijlinten en slo-ten. Deze liggen parallel aan de hoofdontginnings-as en haaks op de ontginningsas van de Dedems-vaart. Van oorsprong bevonden de boerderijen en wegen zich vooral langs de hele maten.

hele maat: watergang-weg-boerderijen halve maat: watergang

hele maat: watergang-weg-boerderijen kolonievaart

karakteristieke openheid tussen de halve maat zichtbaar


Ensembles

De ensembles in Ommerschans bevinden zich ter hoogte van de oude schans en langs het noorde-lijk deel van de ontginningsas. Ze bestaan uit de gevangenis, bijbehorende dienstwoningen, enkele villa’s en de verzorgende functies als een kerk en de dokterswoning. Ook is een begraafplaats aan-wezig op de schans.Door hergebruik van de schans is een compacte nederzetting ontstaan.

dienstwoningen Veldzicht rijksinrichting Veldzicht

dienstwoningen Veldzicht begraafplaats

villa hekwerk


(Be)werking

Langs het vaste grid van de sloten en paden in noordwestrichting haaks op de Dedemsvaart la-gen boerderijen. De boerderijen lagen op vas-te afstand van elkaar en telkens aan de westzij-de van de westelijke paden en aan de oostzijde van de oostelijke paden (t.o.v. de schans). Enkele dwarspaden zorgden voor de ontsluiting van het gesticht naar de boerderijen, waar de paupers te werk waren gesteld. Met name de kortere verbin-dingspaden, maar ook de Boslaan als grens van de kolonie worden of werden begeleid door lanen. In het verleden werd de grens gemarkeerd met wachtershuisjes.

Oude Zwolse weg, verbindingspad wachtershuisje langs de Boslaan

verbindingspad en hoeve verbindingspad, ontsluiting

verbindingspad verbindingspad, ontsluiting


Open-dicht

Kenmerkend is het contrast tussen het besloten gebied bestaande uit bossen en lanen in de kern-zone rond de schans en het weidse, open land-schap ten westen en (in mindere mate) ten oosten ervan. De wegen in noordzuidrichting, haaks op de De-demsvaart delen het open gebied op in kamers. Waarschijnlijk waren de kavelranden ooit beplant met hakhoutsingels en had het gebied een veel meer besloten karakter.

weids, open landschap weids, open landschap

besloten landschap rond de schans water rond de schans

lanen langs de (be)werkingspaden besloten landschap


Grens + Entree

Ooit vormde de Ommerschans een compacte, in cultuur gebrachte, enclave te midden tussen hei-develden. De grens was duidelijk herkenbaar en er was een groot contrast tussen binnen en buiten de kolonie. Die grens en dat contrast zijn verdwenen nadat ook de omliggende gronden werden ontgon-nen. Wel is er nog een steeds een compact blok ruimtelijk herkenbaar met een strak ritme van we-gen en kavels (in een afwijkende richting). De be-grenzing van dit blok wijkt aan de zuidzijde af van de oorspronkelijke administratieve grens. Omdat de Ommerschans een onvrije kolonie was, was het aantal entrees zeer beperkt.

entree aan de noordzijde aanduiding van de Ommerschans

grens grens

grens grens


EssentieKarakteristiek is het strakke ritme van wegen (al dan niet in combinatie met een water-gang) in noordzuid-richting, de erlangs gelegen boerderijen in een vast stramien, de rechte verkaveling en de open ruimtes tussen de wegen/sloten. Enke-le dwarspaden van west naar oost ontsloten de boerderijlin-ten en het gesticht.Opvallend is de besloten kern-zone ter hoogte van de ontgin-ningsas en de schans centraal in het gebied en de openheid van de landbouwgronden ten westen (en oosten) ervan. Dit deel van de kolonie is aange-wezen als landbouwontwikke-lingsgebied en heeft daarmee een ander karakter dan de be-sloten kern, met de ensembles, die meer de sfeer van de kolo-nie ademt.


08 WORTELOntginningsas

De hoofdontginningsassen van de vrije kolonie Wor-tel vormen een assenkruis, met een vast grid van wegen parallel aan de oostwest-as (waarvan er één later iets is afgebogen). De oostwest-as richtte zich op het plaatsje Wortel, terwijl de noordzuid-as op de kolonie Merksplas was gericht. In de kolonietijd lag langs de assen en wegen een strak lint van ko-loniewoninkjes. Op het centrum van het assenkruis bevonden zich de centrale gebouwen. De as wordt begeleid door een dubbele laan.Het oorspronkelijk grid en de perceelsindeling is nog zeer goed herkenbaar.

hoofdontginningsas met dubbele laancentrale gebouwen op het centrum van het assenkruis

oorspronkelijke 30m-strook, waar de woningen stonden, zichtbaar langs ontgin-ningsas centrale gebouwen op het centrum van het

assenkruis

hoofdontginningsas met dubbele laan hoofdontginningsas met dubbele laan


Maatvoering

Naast het assenkruis van de hoofdontginningsas bevindt zich binnen de kolonie een strak ritme van hele en halve maten en kavels. Deze perceelsinde-ling is nog steeds goed zichtbaar.Het assenkruis (de hoofdontginningsas) wordt be-geleid door een dubbele laan aan weerszijden. De overige wegen worden begeleid door een enkele laan aan weerszijden. Opvallend is dat de bege-leidende laanbeplanting start waar men de kolonie binnen gaat.

dreven markeren de maatvoering hele maat met gebroken laan

hele maat met laan hele maat met erlangs 30m-strook

hele maat met laan, start waar men de kolonie binnen gaat soms eindigt een as op een villa


Ensembles

In eerste instantie beperkte het ensemble zich tot het centrale kruispunt van het assenkruis, bestaan-de uit vier centrale gebouwen (spinzaal, school/kerk, directeurswoning en magazijn) en vier bewa-kerswoningen. Na de doorstart als landlopersko-lonie in 1870 werden meerdere gebouwen toege-voegd, zoals de gevangenis met de karakteristieke witte muren en rode pannen.De begraafplaats bevindt zich op buiten de centrale as.

hoeve binnenzijde dienstwoningen

hoeve buitenzijde kruispunt met centrale gebouwen

begraafplaats gevangenis


(Be)werking

Tussen de gevangenis en de hoeve bevond zich een verbindingspad. Deze is nog steeds aanwezig, maar heeft niet meer die belangrijke functie en loopt in de huidige situatie dood.

verbindingspad tussen gevangenis en hoeve abrupt einde van de as

verbindingspad tussen gevangenis en hoeve


afwisseling openheid en beslotenheid

spel van open ruimtes, bos en lanen ven

woeste gronden aan de noordzijde

Open-dicht

Wortel heeft de sfeer van een landgoed met vele lanen en open ruimtes omzoomd door bos. Met name het centrale deel van de kolonie heeft een open karakter, terwijl de randen meer besloten zijn. Daardoor is de kolonie ook goed herkenbaar ten opzichte van haar meer open omgeving. Ze-ker aan de noordzijde is het contrast met de open woeste gronden groot en krijgt men een gevoel van hoe de kolonie ooit als enclave in het verder onontgonnen gebied gelegen moet hebben.

centrale gedeelte van de kolonie heeft een open karakter de randen zijn meer besloten


Grens + Entree

Wortel kent een duidelijke begrenzing in de vorm van een groot contrast tussen het besloten karakter van de kolonie en het open ommeland. Met name aan de noordzijde is het contrast met de woeste gronden groot. Overal is ook duidelijk voelbaar en herkenbaar dat men de kolonie binnengaat: de lanen bevinden zich enkel binnen de kolonie en stoppen waar men de kolonie uit gaat.Aan de noordoostzijde is de begrenzing minder scherp.

grens aan de noordzijde (woeste gronden) grens

grens grens

lanen markeren de entrees lanen markeren de entrees


EssentieKarakteristiek voor Wortel is het assenkruis met de dubbele laanbeplanting en het grid van wegen met (enkelvoudige) laanbeplan-ting. Op het kruispunt van het assenkruis bevindt zich een ensemble met onder an-dere de hoeve. Iets zuidelijker ligt het later gevormde en-semble met de gevangenis en dienstwonin-gen, uitgevoerd met witte muren en rode pannen. Hier is de weg afgebogen van het oorspronkelijke grid. Verder zijn het grid en de perceelsindeling zeer goed herkenbaar.De kolonie is duidelijk herkenbaar ten op-zicht van haar omgeving door het grote contrast tussen het besloten karakter van de kolonie en de openheid van het omlig-gende gebied. Met name het contrast met de woeste gronden aan de noordzijde is waardevol.De kolonie ademt de sfeer van een land-goed met de vele lanen, dreven, bossen en open ruimtes.


09 VEENHUIZENOntginningsas

Veenhuizen is de enige kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid ont-gonnen in veengebied. De ontginningsas wordt gevormd door het Veenhui-zerkanaal/Kolonievaart en de erlangs gelegen weg (met voorzieningen).Ten noorden van de kolonie ligt het beekdal van de Stokkert, wat de ra-felige rand aan de noordzijde van de kolonie verklaart. Ten zuiden ligt het Fochteloërveen, waar het nat en drassig is.

ontginningsas: vaart en wegvoorzieningen langs de ontgin-ningsas

ontginningsas: vaart ontginningsas: weg

voorzieningen langs de ontgin-ningsas

ontginningsas: vaart


Maatvoering

Haaks op de ontginningsas liggen de zes wijken. Dit stelsel van afwate-ringssloten vormt de basis voor de verdere inrichting van de kolonie. Er is een vast ritme van halve maten (watergangen) en hele maten (wegen en watergangen) (om de 750m). De wijken hebben geen overeenkomstig uiterlijk en ze zijn niet allen even continu van karakter.

wijk aan de zuidzijdehoeve op de kruising van wijk en (be)werkingspad

halve maat: watergang Norgerweg

Hospitaallaan naar zuiden Hospitaallaan naar noorden


Ensembles

De ensembles binnen Veenhuizen zijn karakteristiek voor de kolonie en bepalen zeer sterk de sfeer. Er werden drie gestichten gebouwd, met elk acht boerderijen. Langs de hoofdas van de kolonievaart kregen de voorzieningen (zoals de kerk en het verenigingsgebouw) een plek en ontstond een dorpslint. Er waren meer voor-zieningen dan in de voorheen ontwikkelde koloniën (o.a een stoomspinnerij en een molen). Ook de begraafplaats, het recreatiebos en de kenmerkende overtuinen bij de voorzieningen behoren tot de ensembles.Opvallend zijn de architectuur, de hiërarchie en de spreuken op de gevels.

verenigingsgebouw begraafplaats

gesticht II (museum) collectieve voorzieningen

gevangenis Esserheem gracht rond gesticht


(Be)werking

Binnen Veenhuizen lag een stramien van boerderijen (waarvan slechts enkele bewaard zijn) op vooral de kruisingen tussen wijken en de ontginningsas en tussen de wijken en de dwarspaden. Deze dwarspaden vormden de oostwest-verbindingen tussen de wijken en zorgden voor de ontsluiting van het gebied. Ze worden veelal begeleid door laanbeplanting, maar hebben niet overal een continu karakter. Op enkele kruisingen staan nog de kenmerkende hoeves met het woonhuis in het midden gelegen.

hoeve hoeve en pad ernaar toe

(be)werkingspad (Meidoornlaan) (be)werkingspad

hoeve (be)werkingspad (Bergveenweg)


Open-dicht

Door een afname van het aantal verpleegden ontstond een tekort aan land- arbei-ders en werden landbouwpercelen omgevormd naar bosbouw. De meeste perce-len hebben zich gevoegd binnen het grid van hele en halve maten, waardoor dit systeem duidelijk herkenbaar blijft. Er is een soort patchwork ontstaan. Men name de randen van de kolonie zijn meer besloten. Ten zuiden van de kolonie bevindt zich het Fochteloërveen; de bospercelen ten zuiden van de Kolonievaart blokkeren een rechtstreeks zicht op de woeste gronden, maar lanen en wijken zijn in ere hersteld, waardoor er een (beperkte) ruimtelijke en fysieke relatie is.

patchwork van open en dicht recreatiebos

maar ook openheid bospercelen tot de halve maat

besloten rondom het ensemble lanen en bossen


Grens + Entree

Wanneer men de kolonie Veenhuizen binnengaat, is men zich daar sterk van bewust. De (verstilde) sfeer, het karakter, het landschap en de ensembles met gestichten en gevang vormen duidelijk een uniek gebied ten opzichte van de omgeving. De entrees zijn bovendien gemarkeerd met borden, wat de bewust-wording vergroot.De grenzen van de kolonie zijn herkenbaar door de bospercelen langs de ran-den in met name het zuiden en noorden. Aan de oostzijde vormt een houtsingel de grens. In het westen is de grens minder duidelijk.

houtsingel als grens in oosten onduidelijk grens in westen

bos markeert de grens entreebord

entree entree langs kolonievaart


EssentieHet koloniekarakter binnen Veenhuizen wordt voor een groot deel bepaald door de duidelijk aanwezige ensembles van gestichten/gevang en bijbehorende gebouwen. Het is de enige kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid ontgonnen op het veen. De kolonie heeft dan ook een ‘natter’ karakter. De ontginningsas ligt van oost naar west en wordt gevormd door de Kolonievaart en de weg. Haaks hierop liggen in een vast ritme op de hele maten (ca. 750m) de wijken en wegen en op de halve maten water-gangen. Binnen dit nog steeds duidelijk herken-bare grid van wijken en verbindingspaden was ooit een strak patroon van boerderijen aanwe-zig; dit patroon is nagenoeg niet meer herken-baar. De kolonie Veenhuizen is te typeren als een patchwork van verschillende functies en ruim-telijke componenten binnen een duidelijk grid van hele en halve maten en verbindingspaden. De ‘patches’ worden gevormd door de gestich-ten- en voorzieningenensembles, bospercelen, het recreatiebos en begraafplaats en de open agrarische percelen.


10 MERKSPLASOntginningsas

Oorspronkelijk bestonden de ontginningsassen van Merksplas uit een oostwest-as, opgespannen tus-sen twee kernen en twee noordzuid-assen in de richting van de kolonie Wortel (aan de zuidzijde lie-pen de assen dood op nat en onontgonnen gebied). De oorspronkelijke assen werden gevormd door de Kapelstraat en de Gasthuisdreef. Maar in een later stadiumheeft de ertussen gelegen Steenweg op Wortel de belangrijkste ontsluitingsfunctie overgenomen. Steenweg op Wortel heeft een prominenter

functie gekregen

oostelijke noordzuid-as (Gasthuisdreef)

oostwest-as (Steenweg op Rijkevorsel) de afgebroken oostelijke noordzuid-as

westelijke noordzuid-as (Kapelstraat)

oostwest-as (Steenweg op Rijkevorsel)


Maatvoering

In Merksplas zijn alle ervaringen uit de eerdere ko-loniën verwerkt. De wegenstructuur en perceelsin-deling zijn geënt op functionele eisen vanuit de landbouwbedrijfsvoering en vormen een strak grid met een maat van ca. 250m. Merksplas illustreert de schaalvergroting in de perceelsstructuren. Lanen/dreven markeren het strakke grid.

laan / dreef op de hele maat laan / dreef op de hele maat

laan / dreef op de hele maat laan / dreef op de hele maat

laan / dreef op de hele maat laan / dreef langs de kleiputten


Ensembles

De oorspronkelijke opzet bestond uit een centraal gesticht met vier grote hoeves en vier schaapskooi-en, een bakkerij en later een kazerne. In het cen-trale gesticht waren ook alle voorzieningen geves-tigd (school, ziekenzaal en woongelegenheid voor personeel) en er bevonden zich een spinnerij en weverij. Na 1870 werd het complex door de staat verder uitgebreid en groeide het gesticht uit tot een monumentaal ensemble met paviljoens, een kapel en diverse dienstwoningen. De rijke architectuur is opvallend.Nijverheid en het gevang zijn nauw verbonden.

kapel grote hoeve

gesticht slaappavilvoens

wonen begraafplaats


(Be)werking

Twee assen van west naar oost verbonden de cen-trale gebouwen, waaronder de kapel, de slaappa-viljoens, het gesticht, de nijverheidsgebouwen en de grote hoeve. Door de latere projectie van ge-bouwen of hekwerken op de assen zijn deze assen niet overal nog even goed herkenbaar of toegan-kelijk.

1. noordelijke as van west naar oost 1. zuidelijke as van west naar oost

3. zuidelijke as van west naar oost

2. zuidelijke as van west naar oost

3. noordelijke as van west naar oost

2. noordelijke as van west naar oost


Open-dicht

Merksplas is afwisselend open en besloten, ge-vormd door lanen/dreven, bossen, vennen en putten en open agrarisch gebied. De centraal in de kolonie gelegen ensembles vormen afzonderlij-ke eenheden binnen de kolonie. Er bevinden zich open ruimtes tussen de besloten ensembles. Met name in het zuiden en oosten heeft de kolonie een meer besloten karakter door de aanwezigheid van bospercelen. Het gebied was hier ook veelal nat-ter en lastiger als landbouwgebied in gebruik te nemen.

open agrarisch gebied besloten ensemble van de grote hoeve

lanen afwisseling open - dicht

vennen en putten open ruimtes langs de ensembles


Grens + Entree

De onvrije kolonie Merksplas kent een duidelijke grens door de aanwezigheid van een gracht. Daar-door is er sprake van een groot contrast tussen binnen en buiten. De gracht is niet overal even goed zichtbaar en beleefbaar.De entrees bevinden zich langs de ontginningsas-sen, waarbij de twee oorspronkelijke noordzuid-as-sen minder sterk in ruimtelijke hiërarchie aanwezig zijn, door de prominentere ontsluitingsfunctie van de Steenweg op Wortel.

de gracht als grens de gracht als grens

onzichtbare gracht nabij de entree



de gracht als grens


EssentieMerksplas wordt gekenmerkt door opvallende ensembles met een rijke architectuur. De ko-lonie ademt de sfeer van macht (en pracht). Het gesticht en gevang zijn nauw verweven met de aanwezige nijverheid. Dit uit zich niet alleen in de nijverheidsgebouwen, maar ook in de aanwezige kleiputten die zijn ontstaan dankzij de steenbakkerij.De onvrije kolonie kent een duidelijke be-grenzing door de gracht, al is deze niet overal even goed beleefbaar. Het strakke grid is nog aanwezig, maar hier en daar is het grid op (belangrijke) plekken aangetast doordat er bebouwing of hekwerken overheen zijn ge-plaatst. De dreven/lanen zijn karakteristiek voor het grid.

88

alle essentiekaarten nog eens naast elkaar, te lezen in combinatie met de hiernaast staande tabel

Frederiksoord e.o.

Wortel

Ommerschans

Merksplas

Veenhuizen

89

11 BRUG NAAR DE TOEKOMSTU heeft nu per kolonie alle landschappelijke thema’s langs zien komen. Wellicht duizelt het u nu vanwege de veelheid aan infor-matie. Of bent u nieuwsgierig hoe de ene kolonie zich verhoudt ten opzichte van de andere. Anders gezegd: de kans is groot dat er behoefte is aan een overzicht van de koloniën ten opzichte van el-kaar. In de onderstaande tabel wordt het overzicht gepresenteerd. Hierbij zijn de landschappelijke thema’s relatief ten opzichte van elkaar gescoord volgens het systeem van sterk (S), neutraal (N) en matig (M). Dat in de tabel enkele malen een M (matige score) staat heeft geen betekenis voor de nominatie, omdat er voor de nominatie geheel andere criteria en beoordelingswijzen zijn. Het doel van de scores is de kansen en ambities voor de toekomst in beeld te brengen.

Nogmaals, het is een relatieve score waarbij de kolonie met de meestbeleefbareenafleesbarekwaliteitensamenhangmetde

hoogste categorie sterk (S) is gewaardeerd en degene die dit het minste heeft met matig (M). Uiteraard is het een score die tot dis-cussie kan leiden over de criteria en waar zelfs een wetenschappe-lijke studie van te maken is. Dit is niet de intentie van de tabel en die status heeft het ook niet. Er is geheel vrij van belangen en naar eer en geweten gescoord door het projectteam. De N en M in de tabel moet u vooral lezen als een mogelijkheid tot kwaliteitsverbe-tering: er valt wat te winnen. Door gericht enkele ingrepen te ver-richten kan de ruimtelijke kwaliteit en de beleefbaarheid daarvan versterkt worden; zie dit als een kans. Als er een S (sterk) staat is het ook nog niet klaar. Dan is de uitdaging om de waarde te koes-teren en te borgen voor de toekomst, want iets wat goed is vraagt ook om aandacht. Blok 3 ‘Kijk op de toekomst’ geeft een andere onderbouwing van de tabel en geeft inzicht in de wijze waarop S, N en M een vertaling kunnen krijgen in de toekomst.

FREDERIKSOORD e.o.

OMMERSCHANS

WORTEL

VEENHUIZEN

MERKSPLAS

ONTGINNINGSAS MAATVOERING (BE)WERKINGENSEMBLES GRENS + ENTREEOPEN-DICHT

M

M

S

N

N

M

S

N

S

N

S

M

N

N

M

N

S

S

S

S

M

M

S

S

S

N

N

S

S

N

S = sterk, N = neutraal, M= matig (t.o.v. de andere koloniën, anders gezegd: kans voor kwaliteitsverbetering)

III KIJK OP DE TOEKOMST


De titel van Blok 3 zegt alles, iedereen kan met trots kijken naar het heden en verleden, maar het draait om de toekomst. Wat dient gekoesterd en geborgd te worden juist omdat het zo uniek is? Waar liggen expliciet de mogelijkheden om de kwaliteit te ver-sterken en wat kan hierbij inspiratie bieden? U krijgt een mooi blok voorgeschoteld dat laat zien waar aangrijpingspunten liggen om de kwaliteiten te versterken. Ook voor Blok 3 geldt dat de focus ligt op de samenhang, in de vorm van de overeenkomsten en verschillen tussen de koloniën. ‘Kijk op de toekomst’ start met eenuiteenzettingvandeSturingsfilosofiediecentraalstaat(H12).Dezesturingsfilosofieisvervolgensomgezetnaargedachtelijnenper landschappelijk thema (H13-19) die op verschillende manieren aan u worden gepresenteerd. In elk geval in de vorm van teksten met (werk)woorden als ‘koesteren’, ‘borgen’, ‘versterken’, ‘beleef-baar maken’, etcetera. Ondersteunend hieraan worden er veelal voorbeelden gepresenteerd uit andere locaties die als inspiratie kunnen dienen. Dit gebeurt in de vorm van een foto of tekening. In enkele situaties worden er ook hoofdprincipes uitgetekend en verbeeld, zodat u ook concreet weet wat de gedachtelijn inhoudt. Sommige situaties vragen om een uitgebreide studie, die de scope van ‘Koers op Kolonielandschap’ ontstijgen. Dit is dan ook aange-ven. Door de geschetste diversiteit van de koloniën is het logisch dat er gedachtelijnen tussen zitten die direct toepasbaar zijn en gedachtelijnen voor de lange adem. Direct toepasbaar, omdat ze overzichtelijk zijn en er draagvlak voor is. Op langere termijn, vanwege een gecompliceerd planproces, waarbij de timing een doorslaggevende rol heeft. Of de gedachtelijnen in hun volle breedte door alle (gebieds)par-

tijen als een kans worden gezien hangt vaak af van de vraag of belangen verenigd kunnen worden. Voor het versterken van de landschappelijke kwaliteiten is het zeker een kans. Het draagvlak voor de versterkingen zal zeker toenemen als ze gekoppeld wor-den aan andere belangen. Op die manier is de juiste balans te vinden tussen de waarden (OUV), economische vitaliteit (gebruik en ruimte voor ontwikkeling) en sociale vitaliteit (draagvlak en levende gemeenschap).


12 STURINGSFILOSOFIENaar de toekomst kijken gebeurt met een bepaalde bril op, zo ook in ‘Koers op Kolonielandschap’. Om het proces navolgbaar te maken is een sturingsfilosofie ontwikkeld. Deze geeft inzicht in de knoppen waaraan gedraaid kan worden in de toekomst. Zoals ge-schetst in H3 ‘Samen Werelderfgoedwaardig’ zit het unieke karak-ter in het van oorsprong grote contrast van het gebied rondom de kolonie (woeste grond) en het planmatige karakter van de kolonie zelf, een duidelijk verschil tussen binnen en buiten de kolonie. In de kolonie is sprake van een koloniale sfeer die zich uit in de sterk hiërarchische en orthogonale structuur van ontginningsas, kavel-grenzen en wegen- en waterlopen. Daarnaast dragen de ensem-bles sterk bij aan de koloniesfeer door hun herkenbare materialen en architectuur, duidelijk familie van elkaar. Ook de (combinaties van) functies in kolonies zijn vaak afwijkend van de omgeving. Deze kernwaarden vormen de basis van de sturingsfilosofie, die is onder te verdelen in drie hoofdgroepen:

1. Koloniekarakter: Hoe sterker het eigen karakter van de kolonie des te beter, daar zal niemand aan twijfelen. De landschappelijke thema’s ontgin-ningsas, maatvoering, ensembles, (be)werking en open/dicht zijn de dragers. Als deze herkenbaar zijn is het verhaal van de koloniën leesbaar in het landschap. Dit koloniekarakter kan ondersteund en versterkt worden door in te zetten op een ‘familie van elemen-ten’, bestaande uit straatmeubilair, verhardings- en beplantings-elementen, signalering, etc. Deze is mede ontstaan, doordat het inzetten op versterking van bovenstaande landschappelijke the-ma’s niet altijd (eenvoudig) mogelijk is. De familie van elementen

is een goed alternatief om herkenbaarheid en het koloniekarakter te versterken.

2. Grens: Volgend op het koloniekarakter is de grens tussen binnen en bui-ten een belangrijke drager. Er kan sprake zijn van een soort neu-trale zone die de overgang vormt tussen binnen en buiten. In het geval van de koloniën bestaat deze zone vaak uit bos. Of het is een soort omlijsting van een relatief smal element. De ringgracht van Merksplas is hiervan het meest uitgesproken voorbeeld. Voor het begrijpen van de oorspronkelijke context van de kolonie is het belangrijk dat vanuit de omgeving de koloniegrens goed waar-neembaar is.

3. Entree: Entree is het laatste niveau in de sturingsfilosofie. Dit heeft be-trekking op het binnenkomen en verlaten van de kolonie veelal via de (hoofd)wegen. Hierin spelen de lanen een belangrijke rol als begin van de lijn. Ze zijn als het ware de loper die de bezoeker in de kolonie verwelkomt. De tweede uiting is markering van de entree al dan niet met een bord. Hiermee wordt het signaal afge-geven: u komt de kolonie binnen of verlaat hem.

De iconen op de volgende pagina zijn een illustratie van de hierbo-ven genoemde sturingsfilosofie.

96

Sturingsknop - Koloniekarakter: OntginningsasVormt de drager of ruggengraat van de kolonie. Van oorsprong belangrijkste ontsluiting. Grote kans om kolonie herkenbaar te maken.

Sturingsknop - Koloniekarakter: MaatvoeringKenmerken het grid van wegen en wijken (kleine vaarten), de perceelsin-deling en de landbouwinfrastructuur, gekoppeld aan de ontginning en land-bouw. Hier op inzetten vergroot de herkenbaarheid.

Sturingsknop - Koloniekarakter: EnsembleBestaat uit de (collectieve) voorzienin-gen, typische architectuur en hiëra-chie. Zeer bepalend voor het karakter van de kolonie.

Sturingsknop - Koloniekarakter: (Be)werkingToont het functioneren van de kolonie gekoppeld aan de landbouw: wonin-gen, boerderijen, gestichten en ont-sluiting.

Sturingsknop - Koloniekarakter: Open-dichtKarakteristiek van het landschap, contrast tussen openheid en be-slotenheid. Elke kolonie kent eigen mate van open-dichtheid.

Sturingsknop - Koloniekarakter: Familie elementenDoor familie elementen ‘uit te strooi-en’ over de kolonie ontstaat herken-baarheid en een eigen karakter.

Sturingsknop - GrensVormt de contour van de kolonie en biedt daarmee veel kansen om de herkenbaarheid van de kolonie te vergroten als contrast tussen bin-nen-buiten.

Sturingsknop - EntreeBinnenkomst van de kolonie; al dan niet in samenhang met de grens biedt vormgeving van de entree gro-te kans om herkenbaarheid van de kolonie te vergroten.


In de hoofdstukken hierna komen de verschillende landschappe-lijke thema’s stuk voor stuk aan bod en staan de koloniën als het ware naast elkaar. Er wordt gestart met een algemene weergave vanwatbepalendisvoorhetbetreffendethema:hetbeeldaspect,de ambitie en de aandachtspunten. Vervolgens wordt dit nader enspecifiekuitgewerktperkolonieineentabel(dezetabelvormtde nadere uitwerking van de tabel uit hoofdstuk 11 ‘Brug naar de toekomst’). In de tabel staan de koloniën naast elkaar, zodat de onderlinge samenhang, maar ook de verschillen zichtbaar worden. Dit geldt voor zowel het beeldaspect als de ambitie. Na de tabel volgen de uitwerkingen van de ambitie per kolonie, in tekst en beeld; soms een foto, soms een principe, soms een voorbeeld uit een ander gebied ter inspiratie.


13 KOLONIEKARAKTER: ONTGINNINGSASBEELDASPECT• Herkenbare koloniesfeer, representatief• Monumentaal, lineair, eigen ruimte; weg/

vaart, ensembles en beplanting• Soms discontinu, onderbroken• Frederiksoord e.o. grotendeels ruraal karakter

AMBITIE• Herkenbaar blijven als presentatie kolonie• Hiërarchisch dominantste lijn• Vergroten continuïteit waar nodig

AANDACHTSPUNTEN• Verkeersfunctie soms dominant: asfalt te do-

minant boven groen: Merksplas• Continuïteit in beeld vergroten: Frederiksoord

e.o.

Frederiksoord e.o.

MerksplasVeenhuizen

WortelOmmerschans

BEELDASPECT

AMBITIE

AANDACHTSPUNTEN

FREDERIKSOORD e.o. OMMERSCHANS


KOLONIEKARAKTER: ONTGINNINGSAS

Koloniekarakter optimaal aanwezig, vooral tussen schans en Balkbrug.Grotendeels monumentaal en lineair: weg/vaart, laan en gebouwen.Eigen ruimte goed herkenbaar; asymme-trisch opgebouwd.Veranderend karakter vanaf schans.

Huidige kwaliteiten sturend voor de toe-komst.Schans sterker herkenbaar maken.

Beschikbaar gekomen subsidie benutten om schans nader uit te werken in samen-hang met het verhaal van de kolonie.

Langgerekte en meerdere assen met kruis-punten.Enkele concentraties met koloniekarakter, verder ruraal.Deels nog herkenbare 30m-maat van vrije kolonie. Samenspel met ritme bebouwing.Wisselend beeld in continuïteit.

Koloniekarakter optimaliseren waar aanwe-zig.Versterken van continuïteit. Versterken 30m-lijn en koesteren ritme koloniewoningen, inclusief de open ruimtes ertussen.Versterken uitstraling kruispunten.

schans herkenbaar makenversterken 30m-zone continuïteit Wes-terbeeksloot

Zie ook ensembles en (be)werking. Samenhang centrumplan kern Frederiks- oord van Maatschappij van Weldadigheid.

WORTEL VEENHUIZEN MERKSPLAS


KOLONIEKARAKTER: ONTGINNINGSAS

Koloniekarakter sterk aanwezig.Hoofdassenkruis met pleintje, kenmerkend voor vrije kolonie, evenals de 30m-zone.Monumentale bomen en brede bermen.Ensembles liggen langs assenkruis.Torendreef heeft een afwijkend karakter.

Huidige kwaliteiten zijn sturend voor de toekomst.Torendreef versterken met laanstructuur.

Koloniekarakter optimaal aanwezig.Monumentaal en lineair: kanaal, weg,bebouwing, laan en bos.Eigen ruimte goed herkenbaar; asymme-trisch opgebouwd.Sterk continu karakter.

Huidige kwaliteiten sturend voor detoekomst.

Koloniekarakter sterk aanwezig.Monumentaal: lanen, ensembles en gro-tendeels brede bermen.Gasthuisdreef onderbroken/afgekapt.Steenweg op Rijkevorsel is minder ‘groen’.

Huidige kwaliteiten zijn sturend voor de toekomst.Herstel doorgaande lijn Gasthuisdreef.Daar waar mogelijk vergroenen van Steen-weg op Rijkevorsel.

In samenhang beschouwen met de maat-voering en (be)werking.

ambitie: groene lanenhuidige kwaliteiten zijn sturend

huidige kwaliteiten zijn sturend

In samenhang met (auto)verkeersafwikke-ling bij herstel Torendreef.

102

UITWERKINGEN ONTGINNINGSAS

FREDERIKSOORD e.o. Koloniekarakter versterken

Versterken en zichtbaar maken van de (ca.) 30m-strook langs de Steenwijkerweg en de Koningin Wilhelminalaan in Willemsoord en Wilhelminaoord door minimaal een greppel, laan, haag, onderbro-ken houtsingel of her en der een boom of singel toe te passen, al dan niet in combinatie met een wandelpad (pauperpad).

Uitgangspunten:- Koesteren en creëren van zicht op de achterliggende grens (onder laan door kunnen kijken, over lage hagen heen en door vensters in singels).- Koesteren en creëren van patchwork binnen de (ca.) 30m-strook (tuinen, weitjes, moestuinen etc.) als contrast met de erachter gelegen agrarische gronden.

Boschoord: Langs de Jongkindt Conincklaan een zone van ca. 30 m vrijzetten (laan behouden), ge-inspireerd op hoe dit in Wortel is toegepast.

Jongkindt Conincklaan: Inspi-ratie Wortel ca. 30m vrijKoningin Wilhelminalanen en Steenwijkerweg

30m zone te behouden/versterken

bebouwingskern

achtergrens

ontginningsas met 30m zone

inspiratie Wortel ca. 30m zicht-baar gemaakt

103


1. met greppel (minimale variant) 2. met laan 3. met haag 4. met her en der een boom of onderbroken singel

2. 30 m lijn versterken met laan

3. 30 m lijn versterken met haag

4. met her en der een boom of onderbroken singel

1. 30 m lijn versterken met greppel, 2e lijn is de grens van de kolonie

104


FREDERIKSOORD e.o. Koloniekarakter versterken

Voorstel voor versterking van de Wester-beeksloot.Bron: Maatschappij van Weldadigheid

Voorstel voor herstel van karakteristieke structu-ren in het centrum van Frederiksoord (ontginning-sas).Bron: Maatschappij van Weldadigheid

105


WORTEL Torendreef versterken

MERKSPLAS Continuïteit en vergroenen

versterken Torendreef

Doorgaande lijn Gast-huisdreef herstellen

Steenweg op Rijkevorsel vergroenen

OMMERSCHANS VEENHUIZEN

Ontginningsas heeft gewenste kwaliteit. Ontginningsas heeft gewenste kwaliteit.

A

B

A

B


14 KOLONIEKARAKTER: MAATVOERINGBEELDASPECT• Hoofdmaat is structuurbepalend• Afleesbarehiërarchieinhoofd-ensubmaten• Verschil in (sub)maten is beleefbaar m.u.v.

Frederiksoord e.o.• Ontwikkelinginmaatvoeringafleesbaar• Submaten; groot verschil tussen de koloniën

AMBITIE• Hiërarchie in maatvoering is sturend en af-

leesbaar• Ritmehoofdmaatiszichtbaarenafleesbaar

in de kolonie• Hoofdmaat als icoon van de koloniën (laan)

AANDACHTSPUNTEN• Afleesbaarheidhoofdmaat:Ommerschans• Uitzonderingspositie van Frederiksoord e.o.:

vaak alleen centrale as met zichtbare achter-grens

Frederiksoord e.o.

MerksplasVeenhuizen

WortelOmmerschans

BEELDASPECT

AMBITIE

AANDACHTSPUNTEN


kleine maat is sturend


KOLONIEKARAKTER: MAATVOERING

Kleine maat t.o.v. andere koloniën. Typische maat van vrije kolonie in delen nog aanwezig.Hiërarchie in maten ontbreekt t.o.v. andere koloniën, vaak alleen as met achtergrens (Oost- en Westvierdeparten).

Kleine maatvoering is sturend voor de toe-komst.Versterken van de achtergrens daar waar haalbaar.Doordat typische kolonie-hiërarchie ont-breekt, hier geen aanvullende ambities.

Hoofdmaat is ruggengraat, ritme evenwij-dig met ontginningsas.Hiërarchieenritmemoeilijkafleesbaar,wegen met ‘gebroken’ lanen.Submaten herkenbaar aan greppels enweteringen.

Afleesbaarheidhiërarchieenritmeherstel-len met beplanting.Versterken van eenheid in beeld.Secundairemaatalslijnafleesbaardoor‘vrije ligging’.

Goede afstemming tussen landbouwfunctie en beplanting hoofdmaten.

versterken maatvoering

Afstemming met uitwerking grenzen (hoofdstuk 19).



KOLONIEKARAKTER: MAATVOERING

Het stelsel van de maatvoering is zeer compleetengoedafleesbaar,veelalbeplantmet lanen.Hoofdmaat is structuurbepalend; ritme, evenwijdig in oost-west richting.Kavelmaat in noord-zuidrichting sterk lees-baar.

Koesteren en borgen van de huidige struc-tuur en hiërarchie.

Hoofdmaat (wijken) is ruggengraat, haaks op ontginningsas.Hiërarchieafleesbaardoorritme,breedte(bermen en weg) en beplanting (deels).Beeld binnen en tussen wijken verschilt.Secundairemaatafleesbaardoorkavelgrens, bosranden.

Hiërarchie maatvoering is sturend.Versterkenafleesbaarheidhoofdmaatdoorlanen, m.n. Zesde Wijk.Versterken eenheid in beeld in en tussenwijken door lanen en, waar mogelijk, water.Secundairemaatalslijnafleesbaardoor‘vrije ligging’.

Balans eenheid en maatwerk.Grote clusters als gevangenissen inpassen/ondergeschikt houden aan maatsysteem.

Maatvoeringafleesbaarparallelaannoord-zuid ontginningsassen.Hiërarchieafleesbaardoorverschilinlanen.Hoofdmaat van Gasthuisdreef is onderbro-ken.

Hiërarchie is sturend.Hoofdmaat Gasthuisdreef herstellen.

Zie ook ontginningsas.

versterken maatvoering met laan en evt. waterkoesteren structuur en hiërarchie koesteren structuur en hiërarchie

110

UITWERKINGEN MAATVOERING

OMMERSCHANS Afleesbaarheid hiërarchie en ritme herstellen

In relatie tot de aanwezige landbouw in het gebied en de belangrijke ontsluitende functie van de wegen voor landbouw-voertuigen, lijkt een eenzijdige enkele laanbeplanting het meest voor de hand liggend.

111

MERKSPLAS

Hoofdmaat Gasthuisdreef herstellen (zie Ontginningsas).

UITWERKINGEN MAATVOERING

FREDERIKSOORD e.o. VEENHUIZEN Versterken afleesbaarheid en eenheid hoofdmaten

Maatvoering beperken tot het versterken van de achtergrenzen (zie uitwerking grenzen).

WORTEL

Maatvoering is reeds herkenbaar.

De beelden hieronder laten de ruimtelijke verscheidenheid zien langs de Zesde Wijk.

Het streven is een eenduidiger beeld langs elke wijk (de wijken mogen onderling in ruimtelijk beeld en functie blijven verschillen).

Eenheid verkrijgen door bijvoorbeeld:- laanbeplanting (minstens aan weerszijden);-eenduidigprofiel(breedte,opbouwenverharding),ookvanwatergangen;- (kruiden/bloemrijke) bermen.

Opgave: Nadere uitwerking en groenplan.

Frederiksoord e.o.

MerksplasVeenhuizen

WortelOmmerschans


15 KOLONIEKARAKTER: ENSEMBLESBEELDASPECT• Herkenbare eenheden, uitstraling• Ruimtelijk afgebakend kader; beplanting,

gracht of vrije ruimte omheen• Herkenbare positie/relatie met ontginningsas

en/of hoofdmaat

AMBITIE• Versterken van uitstraling van ensembles• Behouden/versterken eigen kader• Continueren/versterken relatie en positie

t.o.v. ontginningsas en hoofdmaat

AANDACHTSPUNTEN• Positionering en uitstraling gevangenissen• Uitstraling woonensemble Balkbrug (Ommer-

schans) en Willemsoord

BEELDASPECT

AMBITIE

AANDACHTSPUNTEN



KOLONIEKARAKTER: ENSEMBLES

Verspreid liggende herkenbare ensembles aan/langs de ontginningsassen.Uitstraling verschilt onderling van weelderig in Frederiksoord tot sober in Willemsoord.Relatief kleinschalig, zowel ‘wonen en wel-zijn’ als ‘lief en leed’.

Versterken uitstraling van ensembles; gezamenlijke, herkenbare familie ontwik-kelen.Vergroten van invloedssfeer (uitstraling) van de relatief kleine ensembles.

Herkenbare ensembles aan/langs deontginningsas.Relatief kleinschalig zowel ‘wonen en wel-zijn’ als ‘lief en leed’.Schans is bijzonder ensemble, gesloten.

Versterken uitstraling van ensembles (Balk-brug).Versterken herkenbaarheid schans, afgestemd op kolonieverhaal.

inspiratie: groene pleinen met bomen en hagen bij ensembles versterken ensemble met hagen



KOLONIEKARAKTER: ENSEMBLES

Herkenbare ensembles aan assenkruis; plein van vrije kolonie en carré gevangenis.Harmonieus liggend binnen structuur.Herkenbare samenhang versterkt door witte kleur.

Huidige kwaliteit en positie zijn sturend.Restaureren nijverheidsclusters.Aandacht voor beeldkwaliteit rond Casino.Aandacht voor instandhouding van de bijgebouwen van de gevangenis (werkclus-ter).

Herkenbare ensembles, veelal hoogwaar-dige uitstraling.Verspreid over kolonie, eigen positie.Carré met wandwerking, gracht, kaderbomen (gevang / gesticht).Architectuur herkenbare familie (wonen enwelzijn) en spreuken.

Huidige kwaliteit en positie zijn sturend.Uitbreiding en herbestemming dragen bijaan karakter ensemble.Daar waar nodig hoogwaardige afronding van randen ensembles met nieuwbouw.Aandacht voor beeldkwaliteit rondgevangenissen.

Herbestemming (vrijkomende) monumen-tale panden.

Herkenbare ensembles, veelal zeer rijke architectuur.Herkenbare posities in structuur, m.u.v. zone Nijverheidstraat.

Huidige kwaliteit en positie zijn sturend.Aandacht voor structuur en beeldkwaliteit rond de gevangenissen en nijverheidsclus-ters.

Zie ook ontginningsas.Herbestemming monumentale panden.

huidige kwaliteit en positie zijn sturend huidige kwaliteit en positie zijn sturend huidige kwaliteit en positie zijn sturend

116

UITWERKINGEN ENSEMBLES

OMMERSCHANS Versterken uitstraling ensembles

Beukenhagen toepassen langs bebouwing behorende bij kolonie-ensemble (voorbeeld Veenhuizen en Wortel). Een-duidige hekwerken en hagen ed. versterken het ensemble en koloniekarakter.

Inspiratie uit Wortel

Inspiratie uit Veenhuizen

FREDERIKSOORD e.o. Versterken uitstraling ensembles

Vergroenen pleinen ensembles: gras, beukenhagen en (opval-lende) solitaire bomen en boom-groepen. Vergelijkbaar met bij-voorbeeld Veenhuizen en Wortel.

Vergroten van invloedssfeer (uit-straling) ensemble

117

MERKSPLAS Aandacht voor structuur en (beeld)kwaliteit

WORTEL Aandacht voor (beeld)kwaliteit

Aandacht voor structuur en (beeld)kwaliteit

Restaureren nijverheids-clusters

UITWERKINGEN ENSEMBLES

VEENHUIZEN Aandacht voor structuur van carrés

2e Gesticht: Bebouwing en uitbreidingen binnen groter carré (vroegere moestuinen); deze moeten de carrévorm resepec-teren en ondersteunen/versterken.

3e Gesticht: respecteren van de vierkante vorm, hetzij door het behouden van de huidige open ruimte, hetzij door herontwikkeling of markering. Aantasting van de car-révorm voorkomen.


16 KOLONIEKARAKTER: (BE)WERKINGBEELDASPECT• Ordenend ritme van hoeves/boerderijen i.r.t.

ontginningsas en hoofdmaat• Lineaire structuur als (ver)binding land - ge-

bouwen en gebouw – gebouw, beplant• Soms onderbroken en discontinu

AMBITIE• Handhaven en versterken ordenend ritme• Versterken continuïteit van lineaire structuur

in beeld en (recreatief) gebruik• Hiërarchisch ondergeschikt aan hoofdmaat

AANDACHTSPUNTEN• Ritme: Ommerschans en Frederiksoord e.o.• Lineaire structuren: Merksplas, Ommer-

schans en Veenhuizen

Frederiksoord e.o.

MerksplasVeenhuizen

WortelOmmerschans

BEELDASPECT

AMBITIE

AANDACHTSPUNTEN



KOLONIEKARAKTER: (BE)WERKING

Sterk ritme van bebouwing, m.u.v. Bosch-oord en delen van Westvierdeparten.Tegenover elkaar geplaatste bebouwing.Diversiteit in ‘familie koloniewoning’ is beeldbepalend.Verspreid liggend enkele grote hoeves.

Koesteren sterke ritme en waar gepast versterken.Koesteren (bestaande) diversiteit in ‘familie koloniewoning’.Herkenbaar houden van grote hoeves.

Bij schaalvergroting: achter de 30m-strook. (Her)bouw i.r.t. ‘oorspronkelijke’ structuur en architectuur.

Rudimentair ritme van hoeves/boerderijenaan westzijde van hoofdmaten.Rudimentair ontsluitingssysteem enverbindingen.

(Nieuwe) boerderijen blijven koppelen aanhoofdmaat, bij voorkeur westelijk.Versterking van verbindingen tussen schans en omliggende gebied, recreatieve routes.Koesteren en versterken van lanen alsverbinding 1ste Schansweg - kern - kolonie-weg (oost).

Afstemmen met landbouwfunctie.

versterken oorspronkelijke dwarspadenkoesteren schaal en ritme bij agrarische uit-breiding



KOLONIEKARAKTER: (BE)WERKING

Relatie tussen Grote Hoeve en gevangenis via laan.

Instandhouden laan.

Drie lineaire structuren/paden oost-west,verbinding gestichten - land.Grotendeels beplant, discontinu.Ritme van hoeves niet sterk aanwezig (ge-weest).

Versterken lineaire structuren, onderge-schikt aan wijken.Vergroten continuïteit met beplanting endoorgaande route.Ritme mogelijk te versterken door(her)bouw.

(Her)bouw i.r.t. ‘oorspronkelijke’ footprints en architectuur.

Twee assen oost-west; ordening en verbin-ding voor diverse hoofdgebouwen.Sterk samenspel met lijn en architectuur, nu op enkele plaatsen onderbroken.

Herstel en versterken van beide assen.Integrale benadering van bebouwing, openbare ruimte, besloten ruimtes en groenstructuur.

Zie ook ontginningsas.

instandhouden laanherstellen doorgaande route(Bergveenweg west Bergveenweg oost) herstellen as

122

SCHAALVERGROTING LANDBOUW FREDERIKSOORD e.o. Koesteren sterke ritme

achtergrens koesteren

30m grens en zone koesteren

nieuwe bebouwing achter de 30mzone

eventuele beplanting óp de 30m grens en níet langs de kavels haaks erop

Overig gebied: nieuwe bebou-wing bij voorkeur achter de bestaande hoeve. Indien er-naast, dan minimaal áchter de voorgevelrooilijn.

UITWERKINGEN (BE)WERKING

Nieuwe agrarische bebouwing niet binnen de 30m-strook langs de hoofdontginningsassen maar erachter; de klein-schaligheid behouden. Ook geen bebouwing op of over de 30m-grens of achtergrens. Eventuele beplanting mag de 30m-structuur niet aantasten en wordt dus óp de 30m-grens geplaatst en niet dwars erover-heen.

Binnen de 30m-strook langs de hoofdontgin-ningsassen:

123


OMMERSCHANS Koesteren en versterken lanen

Koesteren en versterken van lanen als verbinding tussen Eerste Schansweg - kern - Kolonieweg (oost) (bewerkingspaden rond-om de zone van de Schans en de ensembles).

SCHAALVERGROTING LANDBOUW OMMERSCHANS(Nieuwe) boerderijen koppelen aan hoofdmaat

hoofdmaat(weg)

halve maat

centrale asOude Zwolseweg

voldoende ruimte behouden tussen de bebouwing

2/3

Nieuwe agrarische bebouwing:• Geplaatst langs de hoofdmaten, niet langs de halve maten

en centrale as.• Bij plaatsing achter bestaande bebouwing moet minimaal

2/3 van de ruimte tussen de hoofdmaat en halve maat open blijven.

• Bij plaatsing naast bestaande bebouwing wordt gekozen voor de zijde met de meeste open ruimte. Er dient vol-doende ruimte te blijven tussen de bebouwing.

124

MERKSPLAS Herstellen en versterken oost-west-assen

Herstellen en versterken oorspronkelijke oost-west assen. Continue lijn doorzetten daar waar hij nu onder-broken is of slecht herken-baar.Stedenbouwkundig ont-werp op langere termijn.


VEENHUIZEN Vergroten continuïteit

WORTEL

Instandhouden laan.

Vergroten continuïteit van Meidoornlaan, Eikenlaan en Bergveenweg. Specifiek groenontwerp op langere ter-mijn.

125

SCHAALVERGROTING LANDBOUW BEEMSTER - VOORBEELD


Voorbeeld voor schaalvergroting in de landbouw uit “Beemster ervenis WereldERFgoed. Ruimtelijk kwali-teitskader voor het Beemster erf”. (Door Croonen Adviseurs West, i.o.v. Gemeente Beemster).


17 KOLONIEKARAKTER: OPEN-DICHTBEELDASPECT• Structuurbepalende open ruimtes en door-

zichten• Ondersteunendaanafleesbaarheidvanont-

ginningsas, maatvoering en ensembles• Resten ‘woeste gronden’ als contrast

AMBITIE• Afgestemdopafleesbaarheidontginningsas,

maatvoering, ensembles• Behouden contrast met ‘woeste gronden’

AANDACHTSPUNTEN• Uitbreiding gevangenissen: Veenhuizen,

Merksplas en Wortel

Frederiksoord e.o

MerksplasVeenhuizen

WortelOmmerschans

BEELDASPECT

AMBITIE

AANDACHTSPUNTEN



KOLONIEKARAKTER: OPEN-DICHT

Open ruimte vaak evenwijdig aan ontgin-ningsas (bos).Verdichting rond de ensembles.Boschoord gesloten kern.

Bestaande opbouw van open ruimten langs ontginningsassen en verdichting rond en-sembles is sturend.

Open in noorden tussen de hoofdmaat.Hoofdzakelijk besloten kern langs ontgin-ningsas met kleinschalige open ruimtes.Overgangszone geleed door lanen.

Bestaande opbouw langs ontginningsasvan open en dicht is sturend.Openheid tussen hoofdmaten in westelijk deel is sturend.Versterken geleding in overgangszone.

bestaande opbouw is sturend bestaande opbouw is sturend

Zie (be)werking.



KOLONIEKARAKTER: OPEN-DICHT

Harmonieuze opbouw van open en dicht. Centrale open ruimte rond assenkruis en ensembles.Randen gesloten door bos.Noordzijde scherp contrast met open ‘woeste gronden’.

Bestaande opbouw van open en dicht is sturend.Koesteren en borgen contrast met open ‘woeste gronden’ noordzijde.

Patchwork van open en besloten delen (bos, ensembles) binnen de (halve) maat-voering.Afwisselend beeld van open en dicht vanaf de ontginningsas en wijken.Zuid- en noordrand zijn gesloten (bossen).

Patchworkafleesbaarhoudenenondersteunend aan de maatvoering.Afwisselende beeld vanaf ontginningsas enwijken respecteren.

Koesteren/versterken grote carré (zie en-semble).

Open ruimte rond de ensembles.Gesloten rand behalve aan zuidkant.Diffuseopbouwrondwerkcluster.

Bestaande opbouw van open en dicht is sturend.Herstructurering, versterking van structuur rond werkcluster.

koesteren contrast met open woeste gronden noordzijde

uitdaging voor kwaliteitsverbetering rond werk-clusterbestaande opbouw is sturend

Zie (be)werking.

131

18 KOLONIEKARAKTER: FAMILIE ELEMENTEN UITWERKINGEN ELEMENTEN

Eenduidig meubilair vergroot de herkenbaarheid van de kolonie. Dit is zeker van belang in de koloniën waar de ensembles minder sterk aanwezig en herkenbaar zijn, zoals in Frederiksoord e.o. Denk aan bebording, zitmeubilair, afvalbakken, hekwerken, fietsenrekken, verlichting, etc.meteenduidigheid in vormgeving, kleur en/of materiaal. De vormgeving dient aan te sluiten bij het koloniekarakter en deze te versterken/ondersteunen.

Opgave: Het ontwerpen en vormgeven van elementen is mogelijk een opdracht voor bijvoorbeeld de Design Academy van Eindhoven.

Vraagstukken: Krijgt elke kolonie zijn eigen familie van elementen of is dit voor alle koloniën gelijk? Of zijn ze een onderling herkenbare familie met elk een eigen stijl?

voorbeeld familie van elementen Herinneringspark 2014.18 Vlaamse

overheid


19 GRENS en ENTREEBEELDASPECT• Duidelijk koloniekarakter als contrast met

omgeving• Ondersteund door dichte grenzen en mar-

kering entree m.u.v. Frederiksoord e.o. en Ommerschans

AMBITIE• Ervaren van kolonie (binnenkomen), de kolo-

nie in zijn omgeving• Entrees zijn een op maat gesneden visite-

kaartje van alle koloniën

AANDACHTSPUNTEN• Entrees van alle koloniën

Frederiksoord e.o.

MerksplasVeenhuizen

WortelOmmerschans

BEELDASPECT

AMBITIE

AANDACHTSPUNTEN



GRENS en ENTREE

Door lijnvormige opbouw en deels rurale karakter is het contrast kolonie-omgeving niet groot.Grenzenzijnnietscherpafleesbaar.Entrees vaak onherkenbaar, mede doordat het er (relatief) veel zijn.

Waar mogelijk grenzen versterken, zeker bij combinatie met entree.Entrees bewust vormgeven en herkenbaar maken voor gehele kolonie.

Met entrees is snel resultaat te behalen.

Doormatigafleesbaregrenzenenbeperktcontrast verkaveling-omgeving is de kolo-nie slecht herkenbaar.Grenzen vaak discontinu in beeld.Balkbrug meest herkenbare entree.Overige entrees vaak onherkenbaar.

Versterken begrenzing kerngebied met omgeving.Entrees bewust gaan vormgeven enherkenbaar maken voor gehele kolonie.

Met entrees is snel resultaat te behalen.Afstemming met maatvoering.

markeren van entrees: deze vormen de ‘lijm’ van de kolonie als herkenbare eenheid versterken ruimtelijk herkenbare grens



GRENS en ENTREE

Duidelijk koloniekarakter als contrast met omgeving.Bossen zijn duidelijke begrenzing. Scherp contrast met woeste gronden in noorden.Lanen zijn de ‘lopers’ de kolonie in.

Huidige kwaliteiten zijn sturend.

Duidelijk koloniekarakter als contrast metomgeving.Ondersteund door dichte grenzen enmarkering entree.Noord en zuid: dichte (bos)rand; oost: houtwal; deel van de westelijke grens mist.

Huidige kwaliteiten sturend voor detoekomst.Westelijke grens versterken door gesloten grens te ontwikkelen, bijvoorbeeld verge-lijkbaar met de oostelijke grens.

Duidelijk koloniekarakter als contrast met de omgeving.Ondersteund door een scherpe grens in de vorm van ringgracht, behalve in het zuiden.Beleefbaarheid kruising van de gracht bij Steenweg op Rijkevorsel ontbreekt.

Huidige kwaliteiten sturend voor detoekomst.Versterken en bewust vormgeven van en-trees ter hoogte van ringgracht.Versterken grens aan de zuidzijde.

herkenbare grens: ter hoogte van de entrees starten de lanen. zuidelijke grens versterken met houtwaloost-grens als inspiratie voor west-grens

136

UITWERKINGEN GRENS

FREDERIKSOORD e.o. Leesbaar maken van de grenzen

Grens behouden daar waar nog voldoende herkenbaar en aanwezig. Met name langs de ontginningsassen van Willemsoord en de Oost- en Westvierdeparten van belang, omdat daar de kleinschalige maatvoering van de kolonie tot uitdrukking komt. OmdatFrederiksoorde.o.eenlanggerektendiffuusgebied is (i.t.t. de andere compacte koloniën) heeft het versterken van de grens elders geen prioriteit, behalve daar waar zich de entrees bevinden.

principe: markeren van de grens bij de entrees (bijvoorbeeld middels laan, haag of houtwal)

MERKSPLAS Zuidelijke grens versterken

Door de aanwezige boomteelt in het zuidelijk deel van de kolonie vermindert de herken-baarheid van de kolonie (bin-nen en buiten wordt gelijk). Daarom markeren van de zuidelijke (ruimtelijke) grens middels een houtwal.

137

UITWERKINGEN GRENS

OMMERSCHANS Versterken begrenzing kerngebied VEENHUIZEN Westelijke grens versterken

Markeren van de westelijke grens door een gesloten grens te ontwikkelen, bijvoorbeeld vergelijkbaar met de oostelijke grens. Een groene wand herkenbaar als achterzijde van de kolonie.

Versterken begrenzing kerngebied.

Markeren van de grens rondom met houtwal: versterken binnen-buiten.1.diffusezuidelijkegrensaccepteren;2. administratieve grens markeren;3. ruimtelijke grens markeren (voorkeur).

1. 2.

3. voorkeur

WORTEL

De grens heeft de gewenste kwaliteit

inspiratie: Zuiderweg

Westelijke grens versterken.

138

UITWERKINGEN ENTREE

Frederiksoord e.o.: diffuse grens: entrees markeren de grens en vormen de ‘lijm’

Frederiksoord e.o. hebben geen duidelijke grens en deze is ook moeilijk zichtbaar te maken door het uitgestrekte en versnipperde gebied. Om hier ‘binnen en buiten’ de kolonie zichtbaar te maken is markeren van alle/veel entrees des te belangrijker. De entrees vormen als het ware samen de ‘lijm’ om de kolonie te duiden en herkenbaar te maken.Op het eerste oog lijkt daarbij sprake te zijn van twee ni-veaus: de primaire entrees langs de ontginningsassen en/of hoofdwegen en de secundaire entrees langs de overige wegen.Het verdient de aanbeveling te onderzoeken of er in de na-dere uitwerking van de entrees een (ruimtelijk) onderscheid gemaakt moet worden tussen het primaire en secundaire niveau.

FREDERIKSOORD e.o.

139

UITWERKINGEN ENTREE

Wortel, Veenhuizen en Merk-splas hebben een duidelijke grens, markering van de hoof-dentrees is voldoende

Ommerschans: enkele entree markeren, in combinatie met versterken grens

Wortel, Veenhuizen en Merksplas zijn compact, hebben duidelijke gren-zen en kennen een duidelijk verschil tussen ‘binnen en buiten’. Het ste-vig markeren van alle entrees is daardoor minder noodzakelijk en kan beperkt blijven tot de entrees langs de ontginningsassen.

Ommerschans is eveneens compact, maar kent geen duidelijke marke-ring van de grens en binnen-buiten. Mits in Ommerschans wordt ingezet op het realiseren van een duidelijke grens, is ook hier het markeren van de entrees langs de belangrijkste assen voldoende.

OMMERSCHANS

WORTEL MERKSPLAS

VEENHUIZEN

140

Opgave: Het vormgeven en aanduiden van de entrees zijn een onderzoek op zich. Dit is mogelijk een opdracht voor de Design Academy van Eindhoven.

Vraagstukken: - Moeten alle entrees voor alle koloniën hetzelfde of individu-eel worden vormgegeven? Of zijn ze familie van elkaar?- Moet worden aangesloten op lokale voorbeelden en gebrui-ken?- Worden alle entrees bínnen de kolonie eenduidig vormgege-ven of is er hiërarchie?- Maken de entrees deel uit van de familie van elementen?- Bestaan de entrees enkel uit borden of is meer nodig? (denk aan hagen, (solitaire) bomen, groene pleintjes etc.).

UITWERKINGEN ENTREE

Entreeborden: overal hetzelfde?

Entreeborden: familie van elkaar?

Entreeborden: individueel vormgegeven en aansluiten op lokale voorbeelden/gebruiken?

Mogelijke entrees Frederiksoord e.o. Bron: Maatschappij van Wel-dadigheid

IV AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST


Na de kennis en inspiratie die in het voorgaande verbeeld en be-schreven zijn, is de ontdekkingstocht afgerond en is de inhoude-lijke koers uitgezet. Nu zijn u en de andere gebiedspartijen weer aan zet om de handschoen op te pakken en te gaan handelen. Hieronder volgen enkele aanbevelingen die het projectteam van Land-id u graag wil meegeven.

Voorafgaand willen wij een mooi moment uit één van de ateliers met u delen. We presenteerden ideeën over het versterken van een ensemble door het aanplanten van beukenhagen. Een inwoner van de kolonie vroeg daarop: “Wanneer moet ik dat doen?”. Het antwoord van onze gespreksleider was: “U moet niets”. Waarop de man reageerde:”Ja maar ik vind het een goed idee en wil er graag met mijn buurt mee aan de slag, mag dat?”. “Ja natuurlijk mag dat”, antwoordden wij. Elke persoon of partij die inspiratie haalt uit dit document kan en mag ermee aan de slag!

RolopvattingHet bovenstaande voorbeeld laat zien dat voor de gezamenlijke organisaties, met name voor de gemeenten, er de uitdaging ligt om dit soort initiatieven te faciliteren en te begeleiden. Te facilite-ren, zodat de energie in de groep blijft en er snel succes geboekt kan worden. Begeleiden in de zin van het ter beschikking stellen van inhoudelijke kennis, zodat het ook met het gewenste kwali-teitsniveau kan worden uitgevoerd. Het pakken van deze verantwoordelijkheid door de gezamenlijke organisaties is een belangrijke voorwaarde voor succes. Daarnaast zijn er nog twee belangrijke voorwaarden voor een succesvol ver-volg van ‘Koers op Kolonielandschap’.

Ten eerste staan de organisaties die aan de nominatie werken met elkaar voor de uitdaging een gezamenlijk status aan “Koers op kolonielandschap” te geven. In Blok 2 ‘Wat wordt anders met de afronding van ‘Koers op Kolonielandschap’ is al beschreven dat met een bestuurlijke vaststelling de werkingskracht van dit do-cument sterk wordt vergroot. Als iedereen het rapport “Koers op kolonielandschap” als leidraad gebruikt, zowel intern als met be-trokken partijen, is dit een grote stap in de richting van kwaliteits-verbetering.

De tweede uitdaging is om de dialoog aan te gaan om te komen tot een soort uitvoeringsagenda. Met deze uitvoeringsagenda wor-den de ambities uit deze Koers vertaald naar concrete uitvoerings-maatregelen of acties. Door expliciet te worden in wat de agenda is, kan een aantal voordelen ontstaan. Zo is het voor de inwoners, ondernemers en bestuur helder waar de komende tijd op ingezet gaat worden. Door dit transparant te maken kan hier ook een planprocesopwordeningezet,meteenduidelijkedefinitievanderolverdeling tussen overheid, belangenorganisaties en bewoners. Bij dit proces kan dan ook een koppeling gelegd worden met bre-dere doelen uit het gebied van andere partijen. Mede hierdoor kan het draagvlak voor en de betrokkenheid bij het (Wereld)erfgoed worden vergroot. Een ander belangrijk voordeel van een heldere uitvoeringsagenda is dat de onderlinge kennisuitwisseling dan be-ter op gang kan komen. Wellicht heeft één van de partners al eens eerder te maken gehad met een vergelijkbare opgave en kan deze kennis actief worden ingebracht. Ook het delen van instrumenten als subsidiemogelijkheden kan een onderdeel zijn van deze ken-nisdeling.


Overzicht van kansenHieronder volgt een overzicht, dat u kunt zien als een voorstel voor de ‘agenda’ of aanbevelingen voor de komende jaren. Dit kansenoverzicht bestaat uit twee delen. Ten eerste de generieke punten, die van toepassing zijn op alle koloniën, en ten tweede de drie belangrijkste punten per kolonie.

Generieke agendapuntenOp het gebied van samenwerking is hierboven al een aantal be-langrijke punten aangesneden. Aanvullend hierop zijn:• De dialoog openen; in de samenwerking op alle niveaus valt

veel te winnen. Er bestaan nog veel misverstanden, verschil in informatieniveau en betrokkenheid, angst voor de toekomst (het onbekende) en soms wantrouwen. Soms worden stand-punten ingenomen zonder de dialoog te hebben gevoerd. Door in elkaar te investeren, elkaars belangen te zoeken, oog te houden voor elkaars werkelijkheid en weg te blijven uit ab-stracties en algemeenheden kan men samen verder komen. Voorbeelden hiervan zijn de discussies over de schaalvergro-ting, uitbreidingsmogelijkheden, wel of niet toepassen van buf-ferzones en een mogelijke vertaling in bestemmingsplannen. Een goede samenwerking levert meer concrete zaken op door het oordeel een tijdje uit te stellen en samen over de onder-werpen te praten, waarbij een nadrukkelijk onderscheid wordt gemaakt tussen ‘samen verkennen’ en besluitvorming. Zoek elkaar op aan de spreekwoordelijke keukentafel.

• Samen vraagstukken aanpakken; er komen nog vele (ruimtelij-ke) vraagstukken op de gebieden af. Ga daar als verantwoorde-

lijke overheden met de gebiedspartners over nadenken. Mede vanuit het hierboven genoemde punt van samen verkennen en besluiten kan het verstandig zijn dit bij een onafhankelijk team van experts neer te leggen. Hierbij is essentieel dat onafhan-kelijk alleen betrekking heeft op de besluitvorming, ze zijn vrij van belangen. Dit team moet wel degelijk direct betrokken zijn en openstaan voor iedereen in het gebied. Het is geen ‘hobby van artiesten’, maar ze zijn dienend aan de partijen in het ge-bied en moeten met toepasbare oplossingen komen.

• Kennis delen; in alle koloniën zijn bijzondere en goede dingen tot stand gekomen in de afgelopen decennia. De ervaringen die hierbij zijn opgedaan kunnen wellicht toegepast worden op andere plekken. Deze uitwisseling is nog maar zeer beperkt op gang gekomen. Het is aanbevelenswaardig om hier een struc-tuur voor op te zetten. Mogelijk is deze combineerbaar met het vorige punt.

Op het gebied van de inhoud zijn de volgende punten interessant:• Ontwikkelen ‘Familie van elementen’; dit is een kans om het

koloniekarakter te versterken met een ‘huisstijl’. Op verschil-lende momenten in het planproces is dit terug gekomen. Het is een kans om bijvoorbeeld de Design Academy Eindhoven hiermee aan de slag te laten gaan en te laten onderzoeken wat de verschillende opties hiervoor kunnen zijn.

• De entrees; deze zijn ook een goede mogelijkheid om de her-kenbaarheid te versterken. Ook hier ligt een kans om de De-sign Academy te laten onderzoeken wat de verschillende op-ties hiervoor kunnen zijn.


• Schaalvergroting; dit is een gevoelig onderwerp vanuit meer-dere opzichten. Ten eerste is er de zorg voor vergroting van de regeldruk of het aantasten van bestaande ‘rechten’. Ten tweede zijn er de beelden die leven over ‘de ongebreidelde uitbreidingsbehoefte’ van de landbouw en dat die ten koste zou gaan van de kwaliteiten. Dit is zo’n onderwerp waarbij het een uitgelezen kans is om naar elkaars werkelijkheid te gaan kijken en de abstracties achter te laten. Ga de dialoog aan en voedt deze met de juiste inhoud en procesgang. Zeker in Ommer-schans en Frederiksoord e.o., maar ook in Wortel en Merksplas valt hier veel te winnen. Zet een goed en transparant proces op enkijknaarderuimtelijke,juridischeenfinanciëleaspecten.

In Blok 3 ‘Kijk op de toekomst’ zijn per landschappelijk thema ge-dachtelijnen geschetst die de kwaliteiten kunnen versterken. Hier-onder staan per kolonie de twee tot drie belangrijkste punten die hieraan kunnen bijdragen.

Frederiksoord e.o.:• Ontwikkelen van een familie van elementen; dit is voor Fre-

deriksoord e.o. van groot belang, omdat het een uitgestrekte kolonie is met zeer verschillende onderdelen. Het kan de on-derlinge samenhang en herkenbaarheid sterk vergroten, veel meer dan in andere koloniën.

• Grens en entree; dit is vergelijkbaar met het bovenstaande. Ook dit is vanwege de uitgestrektheid van de kolonie van meer belang dan in andere koloniën.

• Ontwerpopgave voor ontginningsassen; door te gaan sturen

op het versterken van het karakter van de ontginningsassen kan veel winst worden geboekt. Dit geldt in het bijzonder voor het kruispunt van Willemsoord, de kern Wilhelminaoord en het centrumplan voor de kern Frederiksoord. Tevens kan de af-leesbaarheid van de ‘vrije kolonie’ worden versterkt door een uitvoeringsstrategie te ontwikkelen voor de ’30m-strook’ langs Steenwijkerweg en Wilhelminalaan. Zie pag. 102-103.

Ommerschans:• Bewonersinitiatieven ondersteunen; door het beschikbaar stel-

len van kennis en mogelijk middelen. Er zijn actieve verenigin-gen rond de Schans en in Balkbrug die actief aan het werk wil-len. Zo is er een werkbudget voor projecten bij de Schans en is er de ambitie geuit om het ensemble Balkbrug aan te pakken.

• Versterken maatvoering; door de bomenrijen te herstellen langs de 1ste en 3de Schansweg en Zelhorstweg. Het is be-langrijk om hierbij de dialoog met agrariërs te openen en te onderzoeken of er een koppeling is te maken met hun belan-gen.

• Grenzen versterken omde afleesbaarheid vande kolonie tevergroten. De afleesbaarheid van de kernzone kanmet hetgericht aanbrengen van beplanting worden vergroot. De uit-werking hiervan kan mogelijk worden gecombineerd met het bovenstaande punt. Zie pag. 137.

Wortel:• Herstel Torendreef door het aanplanten van een laan aan de

zuidzijde. Ondanks de goede staat van de kolonie is dit een


belangrijke as die sterk afwijkt van de rest. Door het autover-keer op een andere manier af te wikkelen kan de laan worden hersteld. Zie pag. 105.

• Opknappen werkensemble; één van de weinige andere open-staande punten. De gebouwen zijn kenmerkend maar aan het einde van hun cyclus en dit vraagt om een ingreep. Zie pag. 116.

• Uitwerkenbufferzone;dezevalteigenlijkbuitendescopevandit project, maar is toch aan de orde gekomen in de ateliers. Informeelisdemogelijkeuitwerkingvandebufferzoneinéénvan de atelier-presentaties aan bod gekomen. Het lijkt de moeite waard om deze inhoud verder op te pakken en dit te koppelen aan een helder proces met betrokken partijen.

Veenhuizen:• Versterken maatvoering; door de laan van de 6de wijk (Domi-

nee Germsweg) continu te maken. Het is hierbij belangrijk om eenvisieteontwikkelenophetgeheleprofiel,ookinsamen-hang met andere wijken. Zie pag. 111.

• Grens versterken; de grenzen van Veenhuizen zijn duidelijk, behalve aan de westzijde. Versterking van deze westgrens als gesloten wand kan op vergelijkbare wijze als de oostelijke grens. Zie pag. 137.

• (Be)werking afleesbaar maken; door de oost-west lopendestructuren daar waar nodig te herstellen en continu te maken. Zo wordt de relatie tussen de gebouwen onderling en het om-liggende land versterkt. Zie pag. 122.

Merksplas:• Ontginningsassen versterken; de Gasthuisdreef is onderbro-

ken door het werkcluster. Het is een ambitie voor de lange ter-mijn om deze te herstellen. Met het vergroten van het groene karakter van de Steenweg op Rijkevorsel kan het karakter van deze ontginningsas worden versterkt. Zie pag. 105.

• (Be)werkingafleesbaarmaken;deoost-westlopendestructu-ren daar waar nodig herstellen en continu maken. Dit is een ambitie die zowel vandaag al vorm krijgt als op termijn, wan-neer het haalbaar is. Zie pag. 123.

• Versterken entree; door het vormgeven van de kruising met de ringgracht. Het uitbuiten van de unieke situatie met de ring-gracht is een grote kans waarmee de overgang van binnen – buiten beleefbaar wordt. Zie pag. 136-140.

Hiermee is de ontdekkingstocht afgerond. De koers is uitgezet en opgeschreven in dit rapport ‘Koers op Kolonielandschap’; trots kij-ken naar de toekomst’.De opstellers van het rapport hebben er vertrouwen in dat u als gebiedspartijen resultaten gaat boeken de komende jaren. Wij ko-men graag kijken naar de resultaten die u als overheden samen met uw inwoners en ondernemers heeft weten te bereiken. Wij horen dan ook graag de trotse verhalen over hoe u dat samen voor elkaar heeft gekregen.

BIJLAGE


Voorbeeld van hoe Land-id de koloniën (hier Frederiksoord e.o.) heeft geanalyseerd op de verschillende thema’s in de tijdslagen ‘kolonie’ (op basis van historische kaarten 1830-1850 en OUV-kaarten voorjaar 2014) en ‘justitie of rijk’ (op basis van historische kaarten 1900 en OUV-kaarten voorjaar 2014)




Voorbeeld van hoe Land-id de koloniën (hier Ommerschans) heeft geanalyseerd op de verschillende thema’s in de tijdslagen ‘kolonie’ (op basis van historische kaarten 1830-1850 en OUV-kaarten voorjaar 2014) en ‘justitie of rijk’ (op basis van historische kaarten 1900 en OUV-kaarten voorjaar 2014)

‘In den beginne’ ‘Maatvoering Kolonietijd + Rijkstijd’ ‘Werking Kolonietijd’

‘Werking Rijkstijd’ ‘Decoratie Kolonietijd’ ‘Decoratie Rijkstijd’


Voorbeeld van hoe Land-id de koloniën (hier Wortel) heeft geanalyseerd op de verschillende thema’s in de tijdslagen ‘kolonie’ (op basis van historische kaarten 1830-1850 en OUV-kaarten voorjaar 2014) en ‘justitie of rijk’ (op basis van historische kaarten 1900 en OUV-kaarten voorjaar 2014)




Voorbeeld van hoe Land-id de koloniën (hier Veenhuizen) heeft geanalyseerd op de verschillende thema’s in de tijdslagen ‘kolonie’ (op basis van historische kaarten 1830-1850 en OUV-kaarten voorjaar 2014) en ‘justitie of rijk’ (op basis van historische kaarten 1900 en OUV-kaarten voorjaar 2014)




Voorbeeld van hoe Land-id de koloniën (hier Merksplas) heeft geanalyseerd op de verschillende thema’s in de tijdslagen ‘kolonie’ (op basis van historische kaarten 1830-1850 en OUV-kaarten voorjaar 2014) en ‘justitie of rijk’ (op basis van historische kaarten 1900 en OUV-kaarten voorjaar 2014)



Land-idMauvestraat 666813 JN Arnhem (NL)026 - [email protected]

Opdrachtgever: Stuurgroep Koloniën van Weldadigheid op weg naar Werelderfgoed 2018Contactpersoon: Wendy SchutteTel.: 0592 - 365610

Planteam Land-id:Jan Bouman (projectleiding) Tel.: 06 - 52547610Samantha HoogewerfLoes van der Vegt

Met medewerking van: Harm VeenenbosGert Stappaerts

Met dank aan alle deelnemers van de ateliers

November 2014

3 2 koers op kolonielandschap nov 14

Documents