Gizakia sua ezagutu zuen duela 500.000 urte K.a sumedi baten erupzioaren ondorioz edota zuhaitz baten eroritako tximistak sortutako sutearen ondorioz.

Hasieran arazo nagusia sua mantentzea eta kontrolatzea izan zen.

Sua egiteko lehenengo metodoa hau izan zela suposatzen dute: makil lehor baten puntarekin egur lehor zati baten gainean egindako igurketaren ondoren sortu zen. Hori bai, beti puntu berdinan igurtzita.

Beste modu bat sua lortzeko burdinezko pirita harrien arteko txinparta egiten izan zen.

Erromatarren meatzaritzak ezaugarri jakin batzuk ditu: paretak pikatxoi lan finez bukatuak dira, eta zatiz zati hutsuneak dituzte, argi lanparak jartzeko; zoruak ondo tailatuak izaten dira, eta, mailadunak, errazago ibiltzeko.

Landaredia eta lurrazala behatu eta gero, malda handiko zuloak egiten zituzten, azaleko geruzak zeharkatu eta hobiraino iritsi arte. Aurkitzen zutenean, beste meazulo horizontal bat egiten zuten mea atera eta kanpora eramateko; hobirik aurkitzen ez bazuten edo eduki gutxikoa bazen, hango lanak bertan behera uzten zituzten.

Zuloak irekitzeko torrefakzioa metodoa erabiltzen zuten; honetan datza: arroka ondoan egur sua egiten da, arroka berotu arte, pitzatu eta puskatu dadin. Orduan, pikatxoiarekin lantzen da arroka zuloei forma emateko.

Nork aurkitu zituen kandelak?Michel Eugene Chevreul kimikaria

Kimikari frantses hau, Angers-en (Nantes inguruan) jaio zen 1786.eko abuztuaren 31n. Gaztea zela 1803. urtean Parisera joan zen eta han Vauquelin maisuaren eskutik ikasteko aukera izan zuen. Bere lehen ikerketak anilari buruz egin zituen, baina fama handia koipeen izaera kimikoaz egindako ikerlanei esker irabazi zuen.

1809. urtean xaboiak aztertzen hasi zen, eta jakina denez, gehienetan koipeen bidez fabrikatzen dira. Koipeak azido klorhidrikoz tratatu zituen eta azido organiko disolbaezinak ur-disoluzioan flotatuz gelditu zitzaizkion. Azido estearikoa, azido palmitikoa eta azido oleikoa isolatu zituen; koipe eta olioen osagai garrantzitsuenak hain zuzen. Balearen espermak ordea desberdin jokatzen zuen eta horren ondorioz koipea ez eta argizaria zela zioen Chevreulek.

1825. urtean, Chevreulek azido koipetsu hauen bidez kandelak fabrikatzeko patentea atera zuen (Gay-Lussac-ek ere bai aldi berean). Gaur egun kandelak gutxi erabiltzen

ditugulako Chevreul eta Gay-Lussacen aurrerapen honek ez du garrantzi handirik, baina XIX. mendearen erdi aldeko

gizartearentzan abantaila handiak zituen. Azido koipetsuzko kandelak segozko zaharrak baino gogorragoak eta

distiratsuagoak ziren, errazago erretzen ziren eta beren usaina ez zen hain txarra.

..[..*GAS LANPARAK*..]..

Argiztapenerako gasa gar bizi distiratsuz erretzen den

gas-nahaste bat da. Ez du kolorerik, baina usain berezia bai.

Haren dentsitatea 0,44 eta 0,62 gramo litroko bitartekoa da, zein

ikatzez eta zein tenperaturatan ekoiztu denaren arabera.

argiztapenerako gasa osatzen dutenak.

Ondokoak dira, nagusiki: hidrogenoa, metanoa, karbono-

oxidoa, bentzola, etilenoa, azido karbonikoa eta nitrogenoa.

Garraren argi-intentsitatea, lehenik, gas-nahasteak

dituen hidrokarburo astunen —etilenoaren, bentzolaren—

proportzioaren araberakoa da.

Bigarrenik, metano-proportzioaren arabera dago;

metanoak ez du erretzean gar bizirik sortzen, baina tenperatura

handia ematen dio garrari, karbono-zatiak goritzeko balio

duelarik.

Azkenik, garraren argi-intentsitatea, errekuntzarako

eransten zaion aire-kopuruaren arabera dago. Aire gutxi

erantsiz gero, zenbait hidrokarburok erabat erre gabe ihes

egingo du atmosferara, garraren bizitasunaren kaltetan.

1.803.ean Boulton eta Watt-ek (James Watt, lurrin-makinaren

asmatzaileak) Londreseko Soho auzoan zituzten fabrikak

argiztatu zituzten. William Murdock-en jarraitzaile batek,

Samuel Clegg izenekoak, gasa ekoizteko teknologia hobetu

zuen, mundrun-lurrinen kondentsaziorako tresneria asmatuz

eta gasa karearen bidez garbitzeko sistema aurkituz. Murdock

eta Clegg-ek sozietate bat sortu zuten gas-instalazioak

hedatzeko.

1814.ean Londreseko gasezko argiteria publikoa

inauguratu zen eta azkar asko hedatu zen Europan zehar.

Londresekoaren ondoren Parisekoa etorri zen, 1817.ean;

Hannover-en 1825.ean, Berlinen 1826.ean, Francfort-en

1828.ean, Vienan 1833.ean, Bartzelonan 1842.ean, Hamburg-en

1846.ean, etab. Amerikari dagokiola, jadanik 1801.ean Henfrey-k

lignitotik erauzitako gasaz Baltimoreko areto handi bat

argiztatu zuela aipatu behar da eta Baltimoreko gasezko

argiteria publikoa 1816.ean inauguratu zela. Estatu Batuetan

Europan bezain azkar edo are azkarrago zabaldu zen.

Gasezko argiztapena agertu

zenean, ez zuen arerio-faltarik

izan.

Auer erregailuaren irudi

eskematikoa. Auer lanpara

goritasunekoa da. Gasak ez du

argia sortzen; gasaren

errekuntzak beroa sortzen du

eta zorroa berotzen. Zorroak,

goritzen denean, argi-

erradiazioak igortzen ditu.

Elektrizitatea atomoen elektroien mugimenduak sortutako energia mota da.

Bigarren mailako energia iturria da, berau sortzeko besteren bat erabili behar baita: ura, gasa, erregai fosilizatuak, edota gero eta ohikoagoak diren energia berriztagarriak, eguzkia edo haizea kasu.

Abantailak:

• Segurua da.Ez da beharrezkoa inolako erregairik biltzea.Ganoraz erabilita eta instalazio elektrikoa behar bezala mantenduz, seguritate maila handia lor daiteke.

• Erosoa da.Botoi bat sakatzea nahikoa da dena martxan hasteko.Elektratresnek ia ez dute mantenurik behar.

• Garbia da.Ez du sortzen ez kerik, ez hondakinik.Ingurumenari errespetu handia dion energia mota da.

• Beti eskura.Banatzeko sarea leku guztietara heltzen da, eta behar guztietara moldatzen da.

• Erabilera askokoa. Etxebizitza, merkataritza edo industria arloan erabil daiteke berotzeko, hozteko, garbitzeko, lehortzeko …

Aholkuak:

-Elektratresna txikiak erabili baino lehen egiaztatu desentxufatuta daudela.

-Egiaztatu lurrerako hartunea duzula etxebizitzan, eta komun eta sukaldean diren korronte-hartuneetan. Bertan konektatuko dira elektratresna handiak karkasa metalekoekin, erabiltzailea deskarga elektrikoetatik babesteko.

-Eragotzi haurrek entxufeak eta sarean konektaturiko aparatuak ukitzea.

-Begiratu entxufeak ondo dauden. Ez jarri entxufeetan luzagarri eta lapur gehiegi. .

Instalazioak:

Instalazio elektrikoa:

Instalazioaren erabiltzaileak bere ardurapean izango du mantenu egokia eta aldizkako berrikustea.

Banakoen etxebizitzen instalazio elektrikoen berrikustea ez da beharrezkoa, baina gomendagarria da baimendutako instalatzaile bat sarri kontratatzea, instalazioa begiratu eta akatsak agertu baino lehen atzemateko.

Erabiltzailearen instalazioa:

Eraikuntzan jabe batzuk badira jabeen komunitatea da instalazio komunaren arduraduna eta haren mantenuaz arduratu behar du.

Etxekonekoa bere instalazio elektrikoaren arduraduna izango da, eta horren bidez elektrizitatea etxe barruko gailuetaraino eramangodu.

Elektrizitate banaketa sareak eta hartunea:

Elektrizitate banaketa sareen eta hartuneen bidez heltzen da elektrizitatea kontsumo puntuetara Konpainia banatzailearen jabetza dira eta honen ardura da haiek mantentzea.

Erabilpenak:

Sukalde elektrikoa:

Konponbide erraza eta ekonomikoa, plater konplikatuak egiteko astirik ez daukatenentzat. Plaka elektrikoa gehienbat berotzeko erabiltzen da eta ,horrenbestez, normalean bestelako gailuez lagunduta joaten da (gas sutegiak).

Bitrozeramika elektrikoa:

Erregiña da estetikagatik, erabiltzeko erraza delako eta, batez ere, erabat laua denez, garbitzen erraza delako.

Sukalde bitrozeramiko elektrikoetan bi mota ditugu:

1.Energiaren araberakoa: Aginteetan ez da potentzia erregulatzen (sukalde mota honetan gehienezkoa sartzen da beti) baizik eta “itzaltze” eta “pizte”denborak, horrenbestez, aurrezte handia lortzen da, beharreko denboran baino ez du lan egiten.

2.Potentziaren araberakoa : Aginteak erresistentzia ezberdinak ahalbidetzen ditu posizio bakoitzeko eta berotzeko potentzia balore jakineko, honela, tenperatura arautze ona lortzen da.

Lanparak:

• Lanpara goriak: ohiko bonbillak, lanpara-motarik ezagunena eta zabalduena da.

• Lanpara halogenoak: txikiagoak dira eta argia trinkoagoa eta indartsuagoa da. Argi handiagoa ematen du energia txikiagorekin.

• Lanpara fluoreszente trinkoak (edo kontsumo txikikoak) : lanpara hauek oso erabiliak dira azkenaldian, goriak baino 10 aldiz luzaroago irauten dute eta energiaren %80 aurrezten dute. Fluoreszenteen antzera ez da komenigarria sarritan itzaltzea baina itxura, estetika eta argitasun aldetik gorien antza dute.

• Lanpara fluoreszenteak: argia sortzen dute era eraginkorrean,hala ere, beti gomendatzen da sarritan ez itzaltzea gehiago irauteko.Ematen duten argia oso lausoa da. Gailu elektroniko bat izanez gero, 20.000 ordu iraun dezakete.