© biodiversity heritage library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn theatrourbium georgii bruini...

173
Eledlorale Saxonicum perpetuo viridans denfiflimum öc celfiffimüm CECfeEIUM In Fundo & Solo femper viridis Rut®, BREVIS dS'LINEATIO, EU3oraliumSaxonlcofumCelJißimorum OPERUM Kimirim ^ ^ fum inaeftimabiÜum Opemm , qvae in Eledorali ^ ^ Drefdafunt, Ex debita gratiarum aföone ergaUEU m, pro tantis, Sercniflimar EleÄorali Domui Saxonics exhibitis beneficiis, iJßfniKleBorky Domini fui clementiflimi, Sccuiida wc luculenta DcfcriptioÄc Latina (ut exteri etiam lingv2Bq;'germanicae imperiti, qvid inibi haberetur, & contineretur, legere ac pernofcere poflent) & Germanica iUußrat^ Et fiib umbra alarum Ele(5toraIis Privilegii Cimelio Geographico adfcripta Tobi A Beutelio, EIe<5torali Saxonico Secretario & Mathematico, ut & SereniiEmo EleäoriSaxon.ä Cameris Theatri rerum artificialium. _ . DRbSD^^ Ty£i6 Vidm Heredum Bergenianoram , dnm i ^Sj. i 1 © Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Upload: trandieu

Post on 19-Nov-2018

242 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

EledloraleSaxonicumperpetuo viridans denfiflimum öc celfiffimüm

CECfeEIUMIn Fundo& Solo femper viridis Rut®,

BREVIS dS'LINEATIO,EU3oraliumSaxonlcofumCelJißimorum

OPERUMKimirim

^ ^

fum inaeftimabiÜumOpemm,qvae in Eledorali

^ ^Drefdafunt,

Exdebitagratiarum aföone ergaUEUm, protantis, Sercniflimar EleÄoraliDomui Saxonics exhibitis beneficiis,

iJßfniKleBorkyDomini fui clementiflimi,

Sccuiida wc luculenta DcfcriptioÄc Latina(ut exteri etiam lingv2Bq;'germanicae imperiti, qvid inibi haberetur,

& contineretur, legere ac pernofcere poflent)

&Germanica iUußrat^

Et fiib umbra alarum Ele(5toraIis Privilegii

Cimelio Geographico adfcripta

Tobi A Beutelio,EIe<5torali Saxonico Secretario& Mathematico, ut& SereniiEmo

EleäoriSaxon.ä Cameris Theatri rerum artificialium. _ .

DRbSD^^ Ty£i6 Vidm Heredum Bergenianoram ,dnm i ^Sj.

i 1

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 2: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Sluf ((m dtötttn stauten « ©cunt»«/

|ur|e ^orffcUung'

^er^r;ur#‘irrrt,6acjf»

(Kte/MmHmmltt^s

0(ir S&rtic(ffl«|m Kunjl^Kamimr/ un^(m((t;({(S((n(t(

JS^ut*Siär(M-®ut# f/od^d^ä^bavm unwrgtcielilicj»MtiawÖinge/ aUl;jet; Ixi; Der Refidentz öcepDen/

$(u($f(Ou(&^et;2)an(^arf(tt3U0D?!jt/torroai‘cf|e/t)emZ)ur(^Mt{g(!enS^iir^-Ortiife @o^fe» / »erfie^enc SBo^ltp««» uii6 ©cöä^e/

©ctnm 9nat)i3ftenS)mnl ^u untevtlxjniörten €^tert/5luU; ;5u # unö ^a|?iänDiic!?cn/ i)urt&rei}ettOcR öofcea ii)erfonm iu

SumJ(n&eima&l3an8fßri5Kt&fnßflfd«ir4)<run>:t(uer(örr0pM0e6ef(^rfc'«H/ unD «Ufer D<H@4)K§«nD@^a«ett 3n4Dj8(?<tt Privilegu#

«n öaa ©fogrflj)!)iic6e ÄUiBOö sebrflc&f/

90«

€^ur !^ur#5u6a#ttSecretario, Mathematico mhD Äun(!<j?4mttierfrn/

Stöbwe 25ettCeItt.

©rrßtf«/ grtratft firp ^trgifeprr ®ii5t «bj» ^r6m/ älnao i<»}

l\

K

li

(I

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 3: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

SERBNISSTMO FOTEEfTISSiMOiPRINCIPI AC DOMINO, '

DOMINO

JOHAI^NI GEOR.GIO TEilTIO»

DiiciSaxonise,Julise , Cliviae& Montium, Sacri

Romani Imperii Archimarlchallo & Eled:ori ,, Landgravio

Thuringiae , Märchioni Mifiiiae , & Tjjtriusqj Lufati£e, Burggra-

vio Magdeburgenfi , Principi Comiti Herinebergcnfi,Co-mitiM^rCh^, Rayensbergse& Barby, Dynaftae

Ravenfteinü,&:c,

Domino fuo Clementisfmio.

Hoc CEDRETUM,Sicut illud anteä Sux Serenitati 6c fimul ejus Serenillimo Do-mino Patri, Domino JOHANNI GEORGIO SECUNDO,

Duci& Eleftori SaxonisB ( piiflimaememoriae )dedicavit,

Sic etiaiji nunc in perpetuam Suae Serenitatis Gloriamdevotiflimo & obfervantiffimo afFeftu

Dat, Dicat, Consecrat

SuhjeUufmus obftffeniUßmui

Autor.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 4: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Ci(i« Sutc|l(uc5tig|?cn Sürftcn unb Jjatn/

0itttt¥wömbem glitten/

n jii ©acbftn/ SIcw unbS5exs / txg’:)eiltgcn !)?6ni#en €r^^'?9^arfd)attn

cn /gan&grafen in ^^lirIngen /^arggrafeiuu ?9^ei(fen/auc^

‘)yr?unt)!i^ieber^gaufi§/ Burggrafen ju?0^agt)eburg/©c^

fteten ®rafen §u Spenneberg / (Grafen ju ber 5)Jarcf/

!)vaben^berg unbBarbi) / .^errn $um^a#t>enfteln/K,

6((n«m gn(lb(3 |1tn unb^(tm/

CEDR.ETUM,Wßtvic <Btßl)m^'SurftL 2>urcbl baffelbe ^imor/ncbenft^ero©uia^letici^näffen -Oecrn vöatec/ J^crni ^ob^nn ©corgen tsem 9(nöfrn/

J^er^C{)sn unt)ÖNr*5urf?«n jii SflcOfcn/jc, (€t'rifiiiiilDe|ten21n&encffn0)iM#

ö'icitbjuädcbftcfcengefttercn/ ßlfo öucb @r. ©btu’fl. £)ur(§l.

ju fieföäa'ärenDenSb^n

5(uö fcbulMgficr Devotion imb Obfervantz

unt«rt|)anigft »nt» flfbPifiJniRdedicirt,

confecri« unb JilflteiVjtt«

Aütor.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 5: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

V

V \ .::V-.

’f h*'

• / i'Äk^-v'

I f t,.

>/:'

r

'•c•'

,. x:, -,

t\ .C frl’:•> .J 'i-- '-/ ':

1 -‘v::'.-

'

Mi

T 'U'< • r-‘; ; >• '

' '> ':-

>r,Ji\ .'

_ ,V'/ * - 4 *’ ^

!.-^ P' .-‘U •

.•»' ?’' rr-^

,•

* . J- ^-•v'*

., irj'M"’-

vj.i ' ..

',- : 1 ; *•__ V . .*«1• *

ni-

>*'•.

> -.

>. -r<-

Jv-

^'' •'", ’J'^ 1. . 'S{_

• f

" ! '

. •/

<:’ ,»iv

.

j*.- ' ;,'

' ''• 'v

'•»

* /

%

J-'

t'

I

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 6: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

©cor^i ^ti

0ac|)fcn/ ^(etJeunb^erg/öc^J^dltgeit

f){0mtfc^en €r^==?0^arfcball unb

^urft/ ganbörnff in ^i^uringen / CO^arggraff $u

50JcifTj^n / nuc|) Ober ^unb ^ieber^gauft^ / ^nr^^jrajfju

beburg / ©raff ^u ber^arcf anb fKanen^berg / 5)err $umbenftein/JC. l;ierinttfbun funb/ba^UnöUnferSecretarius,Ma-thematicus , unb ^unf^^atnincrer / ^obiaö Beutel / unterf^a^

nt#5ut>erne(;nicn gegeben / tt)ic er fein t>erfertigtei5 CimeliumGeographicumTripartitum in öffentlichen Orucf' öel;en$ulap

fen 0efonnen ; ^ann er (tch aber bec5 fcbablic^en tlJa^brua^ bc^

fal;rete/ fo hatunö erum ein Privilegium bariiber/ mieauchumhRenovation beö / i^m hicbeoor über fein Cedretum ertheilten

Privilegii untertf)dniöÜ angelan^et. ^un Söir bann feinem (u^

chenftatt gegeben. 5l(ö mottenSBir / baü in Unferm ^hutfürs=ftenthum@acbfen/beffelbenincorporirten ganben unb @t#tern/lein Orucfer noch ^uchhnnbler/obbemelbtepepBücherin ben nechften/oon untengefeiten dato an/ ^ehen 3uhren/ meber

nachbruden / noch auch / ba biefelben an anbernÖrten gebrucf

t

maren/ barinnenoerfauffenoberberhanbelnfotte/ bep^erlüff

aller nachgebrucften Exemplarien / unb Stmfftiö ^einifchcr

©olbgülben ©traffe/non leben ^achbrucf/ bie benn ^ur ^elffte

unferer !Kenth^^ammer/ber anbcre halbe ^htil über ihme^eu^teln verfallen; S)argegcn er mehr ü^iuelbtebuchet ffeipig cor^

(0 rigir^Rj

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 7: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

i^iglrett/auffö bviidPett/ mb mtm()nicn $u laffcn/ au(^ / fo offt jic auffocleget tt)ert>en/4)on iebcm

^Dl•^cf Exemplaria m unfcrObcr^Con-fiftorium,er;e |te mfaiifft merben/mifffernehoffen etn5ufc|)iV

en fri)ulbig /unb bif’ U nfer Privilegium nicttianben/ ebne llnfer

ä3orn)c|fen unb ©nanOigunj/j^^u cediren befugt fepn feO.

febfen unb gebtetben baraujf allen unb leben unfern Pr^elaten/

©raffen/ Herren/ benen bonber!)tittcrfcbaftunb5lbel/£)ber?

|)aupt ^ unb 5tmpt?geutben / 5lmti5 ? ‘Sermaltcrn/ ©cbojfern/

©eleitbb^geutben/ fHdtben ber @tabte/ Siebtem/ folgten/

©cbultbelfen/ ©emelnben/ unb allen anbern Unfern Unterfba#

neu unb 0cbuu^^ern)anbten biermit/ gebaebten ?5eutcln / bet)

btefem Unfern Privilegio auffbte bett?illigten jeben 3nbve/bi0 anUnö 5uf#^en unbjubanbbuben/ aucb/bablcfem iemanb^ui

tt)teber panbeln / unb er umb Execution bejfelben anfueben t\>m

be/ (olcbe untuelgerllcb tnb SlÖercfp richten / bie gefegte 0trafcUnfaumlicb ein^ubrlngcn/ unb bie naebgebrueften Exemplaria

an gebbrigen Ortb einjuantiuorten, SDaran gefebiebt Unfere

aUberld^ige 59^einung. Ubrfunblid) haben tt)ir bi^ Privilegium

niitUnferm^but^Seci-etbefrdlftigct/unb eigenen ^dnben umterfebrieben. @o gefebeben unb geben ju ^Dre^ben/ ben i5.Mar-

tii, AnneiöSo.

firft

^arl5i^,bonSriefem

l^beoboru05!lBerner/s.

ol;aiin org/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 8: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

INGRESSUS,Ex poSi iUanLt

Defcriptiones ipfe operum Eledo-ralium Regalium-^.

tlnt> {)cmfclbeii

REGAL

©ldc^<

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 9: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

INGRESSUS

[T tempore mortalium Sapientifli-

mi Regis Salomonis , in ceUiflimomonte Liba-

no , multae procerae öc robuftiflimae Cedri cre-

Iverunt,qvibus Rex ille non tantum iEdes

fiias Regias extruere , fed etiam omnipoten-tiffimi Coeli 6c Terr$ Regis,Domum&Templum, mira-

culum illudMundifulgentiflimum , exornare potuit j Ce-driqve prieterea multis aliis modis conducibiles fuerunt,

ac deniqve proprium illarum eft, ut in celfiflimis monti-bus , in Libano [ut fiipra diärum] Syriae nimirum,& ut

fertur in Africae monte Atlante, & aliis celfiflimis locis

crefcant j nonnullae etiam , non tantum viilgariter pro-

cerae fint, fcd in tantam amplitudinem &denritatemexur-gant , ut fex aut feptem Viri brachiis expanfis unam earumvix complecti poflint j aliae praefcrtim in Monte Libano,

tam hyberno qvam aeftivo tempore virefcant>& inter ex-

teros ufiis apud iEgyptios, earum iucco, [qvi opobalß-mo aeqviparatur] defundiomm corpora medicata fint&condita, [qvae ita a putredine confervata mumias appel-

lant] qvemadmodum hoc fuccoeriamlibri&rcs^aeilli-

tx

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 10: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Ml^

filetcfe tt>tc t)€Ballectt)Circ(iert

unter ^e^ ^Wenfe^en / bt$ ©nfomontö/ auf bem^t;of;en^er^c 2ibano/ fo uiel f>of)c/^errlt(^e unb ge^

tualtige ftarefe Gebern ^eftanben/ ba^ berfclbe^b*'

ma / ntc^t aflein fein ^bnmlicbe^^/ fonbern aucl) be^ troffen

^oni^ej^^imeiö unb bet €tben/ alö einmiraculum mundierbauetee^ i^au^unb Tempel^u3erufalem/ batnit auffu^^ren unb au^^ieren fonnen; Unb fold^e (;o^e^eberninbiel

anbere SSBe^e ihren herzlichen !Ruh gehabt ^öabeneben^es

bern ber^atur unb (gigenfehaft |tnb/ba^ (kaufhohen n?eif^

berühmten 0ebüzjen it>achfen/alo [mie ihtgebad^t] aufbeml^erge gibano in 0t)rien/hernach (mie man baoon liefet)in

5(frica auf bem bip über bieSBolcfenherfürfleigenbenho#

hen^erge Atlante , unb anbern hohen Orten / unb nicht nurronrortrejllicher^ohe/ronbern auch offtbon folcher@tar^cfeunbOicfetoachfen/ baffte faumoon 6.ober7*5)?ann/

umbfaffet merben fonnen / über baO/ jumahl bie auf bemgibano fteto / SBinterbmnb @ommerO?3eit grünen ; Unbhabet) »on folcher SBehthnfftigfeit unb ^rap finb/ baü/

tt)cnn anbereOinge nur mitihrem @afft beftrichen toerben/

biefelben unbertoefet/ ober bonSBürmen unber^ehretblek

ben/tbie benn il)Z@ajftbemOpobalfamo an0üte gleich ge«*

fchaht/un bafur gehalten mirb/baü hi^ ber^alfambereitet merbe/ bamitmanin€gbptenbie?0^umienbalfa^miret/unb baburch bonber 58ertbefung erhalten habe. 5Ditt

biefem 0afft auch anbre Oinge beftri^en / alöBücherunb5t 2 berglek

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 11: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

INGRESSUS.^ #

tx a vermium rofione^ carie, illxfx duraverunt, deqvoAufbnius :

Qv£e cedro decorata purpuraqve

Nigris pagina crevit umbilicis.

Unde etiam deoperibus perennitati confecrandis,. in

Proverbio eft:

Cedro Digna.

Ut apud Perßum Horatium aliosfapiuscMe legitur.

Ita vere &:pertropum de illis operibusRegalibus Ele-

droralibus Saxonicis recfle dici poteft: qvod in his cclfifli-

mis montibus & locis, Sereniflimae Eled:oralis Celfiiudi-

nis ,Domus Saxonica:, ex fundo&Solo , femper viridis ru-

tas, tantas proceras& robuftie cedri operum regalium ,&rerum inasftimabilium hucusqve creverint, &:ampliffime

audias fint, qvibus non tantum Screniflima Eledoralis

Domus magis& magis exornari, fed etiam Domus dTemplum,)[iveHonor& GloriaDei ,tempore pacis <Sc bel-

li promoveri& aedificaripollit, unde Sereniflimas Eledo-

raüDomuiSaxonicas xqvc laus &: gloria manatd manet.

Cedro Digna.

De hifce o^evtbmßarßm irnBaverunt ^fcrtfferunt\

' V nuBi autoresy qvarum no7ninafeqycntes

fagina indicabunt

r

AUTO-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 12: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

€{nt\:{tt -

tcrgicic^jen/ fo f>aben btc^iirmer 5ar4rt fcimtt 6c§abm^ül)m/ tt)Oi)on Aufonius gebcncff

:

£ct>em unb mtt

25ucfdrt tpttb l>a6 23a4^ gcmacfeC,

^Danncnbcro man baö 0prtc5 ? tBort gcfü^ref /

(nenn man SÖercfe t^ercmigen moUen / bap man fit

nannt:

tri Gebern ctnju^crkiüeti,

9Bic bf»>ni Perfio, Horatio, iinl> anlifrn gcfföft w(rö.

5llfo fan man fugli'cf) unb 0fctcbnu^mci'fe fa^en / ba0aö^fer aufDen ()ofxn ^crgen/öer i^(;ur^görftKd)en ^ol^eit/te^ ^Dur^teumtigftcn ^f)ur^^aufeö ©acbfen/ ^ifc^enber ftctö grüncnbcn ?Haute/ feiere unb fuitrepcbebern ber ^oben Regal -SBerefe bi^ dato ^erfur gema^fen/

• iinb ftet) |o meit unb breit »ermehret / ba0 nicht aUein baeJ

hohe^hur^^aup bamitaubgeiieret/ @onbern auch böö^)au^’0£)ttef5/ nehmUch bic €hrc©£)tteö/ babur^/ pgrieben^ ^ unb .trie^ö ? Seiten / befbrbert merben fönnen/unb baburch biefem hochftlobiichftcn Jpaufe auch biöich fot^

<hcr !Kuhm uerbieibet/ ber

QBörbt^ in Gebern etnjm^crfdheit,

23on biefen Regal-^errfen haben in etma^ gefchrtebe»

h^rnachbenannte Autores.

AUTO-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 13: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

A U T O R E S,

Qvi Theatrum Kerum Artificialium& alia

Opera RegaIiaEle<5boraIiaSaxonica publice

deferipftrunt.

N veteriUIomagno& pretiofbTheatro urbium,

Georgii Bruini & ejus confortium, mentio fa£ta eft,

potentifllmi Armamentarii EleÄoralisSaxonici , ut

operis incomparabilis, qvod aliis omnibus totius Ger-mani® armamentariis anteponendum

In Itinerario Germani® Martini Zeileri autem , non tan-

tum Armamentarium , fed etiam Theatrum Rerum Artificia-

lium,&EqvorumStabulum , in auguftiflima forma exftruäum,cum fupernis atriis variis,& cameris diftin(ftis,&alia opera Re-galia delcripta funt_..

Ex hocjam difto Autore Zeilero , forfan maximam partemdepromtum eft

,qvod in MerianiTopographia Mifni® de pr®di-

äis Operibus Regalibus extat; Nec nonqvodhabet Autor con-tinuati libri urbium ,

Abrahami Saurii j Und cumNeubarthio,Theologo&Aftrologo in Silefia, qvi paucis abhinc annis aggres-fus eft > qvotannis aliqvid de Operibus Elecftoralibus Saxonicis in

Calendariis fuis deferibere, cum deferiptione partiali TheatriRerum Artificialium-..

Ut autem certo tempore Vir qvidam prim® nobilitatis in

Silefia, cui nomen erat Sigismundusa Rechenberg, di<fti Neu-barthii Vicinus, cum Domini mei clementiffimi Theatrum ar-

tificiale perluftraret, nec tamen dimidiam partemRerum Arti-

ficialium contemplatione attigiflet ,& tam pr®tioras& in®ftima-

biles res , in tanta copia admiratus , in hxc verba prorupit:

orni

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 14: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

«e (o) S«»

A U T O R E S,

2B<Ic?e btc S6ur^^örftltc^e 04c^f.unt) anberc @r, ^(;ur4ufftJ* ^«rc^l Rcgal-SBcrcfc

m 6(fenflid!)<n ©lucf t>cfcörkbcn &a*|)ab(n«

bem foflbarcn attcn ^roflfcn Theatro UrbiumGeorgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr*

^liifiiicfeen mdc()fi3eii3eMa«^)awre«/ allelnel unwraleidfj»

lt(()en ^erifl/ acDac^t/ Dol aßen anDem in ^eutr4)4anDe wc»juiiel&en feif.

^tt 0(6 Zeileri Itinerario Germaniae a^er/ nid5f «ur Del 3<ua'f)aufe6/ fonDern auß) DteRunjl'Rammer / ©taßel/ Diufi^Rammer/

tinD anDerec ^Bercfe,

21hI igfgeoacbeemZeileromdaen aucfi&ie Meriani%it iferenSSe*

rj(^t genemmen t)aDen / Den fie in it>cer Topographia Mifniae, neti

Der Äunff»Äammcr/nnD onDeren €4)1» «Siirflii^en Oiegal? Sdtv»

cfen / mit einnedeibef*

'üßte ingleidten Der Autor, tneltjier Del 2ß»rttf)am ©anrl 0(ttD(e#

SSucO continuiret_».

UiiD ebne 3'ü«fel aue&^errtHeubartb/ ein ®eifflieber nnDAftro-logus in ©cblefien / tneltber nor eflitben fahren Den Anfang maßjte/

3^dbrlfcb in feinen SaleiiDern efmol non Den ^btir^^urfllicbcn ©debßefeben Diegal # Serefen ju gtDencfen / unD uni Darunter Die Äunfl^^anumer befebriebe,

2öie aber auff eine Seif ein nornebmer non Stbel / ^err ©igil?

mimb non Die^nberg / ( gebauten JCierrn !i?eubartbl SRaebbar ) oll er

meinel gndDiaflen J^errn Ännfl« J^ammer befabe/ ebe er notb Die ^Jelff?

te Der ^iin(l»^ammer ©emdeber beleben / oll er Die ^ielbeit unDÄoffc»

barfetf oec Runfl^ ©tilgen befanDe / «ideng unD fägfe : Biöcbfe

^er»

f

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 15: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

.authores.

6 mi Neubarthi> depoae calamum tuum ,tibi impoffibile erit#

tära multas ßi innum#rabjles pj:etioj[as defcribere_>.

Sip mihi etiam licet,cum didiNobilillimiViri veriflimo judi-

cio, non tantüm de Neubarthio, fedetiam.de omnibus, fuprädi-

-ftis, qväm aliis autoribus , im.ö de me ipfo dicere , deponamuscalamos noftros, nobis omnibus impoffibile erit, tanta OperaRegalia fecundum copiam & pretiofitatem

,pro dignitate de-

fcribere; Nam cum nonnulla eorum ,nempeTheatrum arti-

ficiale, Stabulun?» Armamentarium,& alia, magna inventaria

habeant, cuinam noftrum effiet poffiibile, illa in compendiis fatis

defcribere? Prjefertim cum omnia illa operaRegalia,,dSere-

niffimisNpftrisEle<fioribus,JoHA NNE Georgio Secundo( piiffimar memoriae) & Johanne Georgio ,Tert io.Domino meo Clementiffio , cum clavum Reipublica? felici ten-»

gubernavit, in multis, &falfem Theatrum Rerum Artificialium

tempore officii mgi ad looo, artificia au<äafint_„ v.,

Propterea in hocTraöatu meo privilegiato , tantum di-

cam & deferibamin genere, qvid praecipue hoc loco nimirum in

Eleftorali Drefda ,yifu dignum lit, & partes principaliores pras-

diftorum Operum Regalium adnotabo, ut peregrinantibus fal-

tem officium aliqvod praeftem. Omnia autem defcribere , nonlicet per tenuitatem meam

,qvam etiam cum caeteris agnofco.

Incipiam ergo in feqventibus paginis, ä Theatro RerumArtificialium : Et qvidem cum illud in Palatio Eleftorali ordi-

natum lit, ante omnia Palatium Elecäorale paucis attingamus,

& poftea Opera illa Regalia ordine deferibamus, primum qvi-

dem potiffima poft vero adjacentia.^.

PALA-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 16: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ÄUTHORES.«Oerc ubartj) immer t'k ^eDer nieDeckgcn / unD fo »iel ^oflbarfcWcn j» te«

ft&reiben(ic&njci>fiin(erf?e{)en/ «r fe^e feine SKilgliflfcfi/ wie er eg amfiij)#

ren weife,

Silfo maß i(6 mif ^iefeö gebnc&feniJiJc&üerfJantiigen »inSttel wafir#'

^afffigeni Judicio, nicf)f «nr »cn.^err^leubcrtfjen/ ^on^ern ou(^t)cn De*

neu «noern »orernanfen/ fp ^oc^geie-lxcen / olöanöern Autoribus , ja auc|

non mir feltffen / inDem f(|) oiefeP fefereik / wcbl and) fagen : ®ir m6cf)fen

aße mif einanDer immer auef) unfere ^efern nicDerlegen/ wir wilrPen fo kd)«w;d)fiBe €kr<5wrfJIid)e Diegal-SBercfc/ nad) SBurDen iin^'i^ielkif

it»rer J?offbarfci(cn / nicbf kfebreik« fennen. ©ennwennein ieöerel

I}tegal«5Berrf/aIPRunff^’^ammcr/ 0fafl/ Seug^^aup/iinDanterg/ ein

Inventai'ium in folio, e(Iid)e ^)itttDe Dicfe/ mftd)()af/ iinönonnoriger

Gl;ur»5öfjli»^m’d)l.Johann Georgen km 2inl>fl'n/(f)od)ffreeIigf?ett

SlnPencfenö) ingleicben non Johann Georgen km griffen / meinemie|igfn gnäDigfJen J^rrn/ 3eif 0c{ner ekr’^ürjll, Qurd)l- glucflid)er

Oiegieruna / unb fo lang id) tmfertknigfi in SienfJen tin / nur allein Die

j^unfj« Kammer likr looo. ©fiicf nermebref werkn; wie wollen wir

jöldjeö alles mif einanber niiff wenig ?Sogen fefebreikn tonnen?

Sannenkro will ich an norgeknben meinem privilegirten Tra-ktat ker nur fo »ici äKelbnng (km /baf’id) aßein in genere fage/ waSprincipaliter aük'er kt) ber 6{)ur»^'ilrf?l. Dießben^ jufekn / «nb bie

»ornebmfien 0fucfen teniftre/ ba^ IXeifenben bamif gebienf werbe. 211#

leS akr jti ipecificiren/ erfenn idb and) mein Unnerm^gen. ®iß alfo

nacbfolgenbS »on ber Kammer ben 21nfang maekn; Unb jwar/

weil folcbe in bem €kir#3urßlid)en ©d)ltfje gelegen / wHl kl) »er aßen

Gingen beffelkn mit wenigen gebenden / unb kmaeb bie IXegahSSetde

orbenflicb kfebreikn/ erßiid) jwar bie ^urfreffliett/ien/ krnn((>

bie SSepgelegenen«

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 17: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

PALATIUMELECTORALE.

Sacellum & Gigantuni

Atrium_s.

Vamfeftiva fuitDomus hajc, fi confiilis a<5lus

Regis Alexandri , Icire legendo potes,

Praebebas robur tu argentea mafla columnis,

I Qvas manus artificis Iculpferat arte nova,

Tedlum fulgebas inftar coeli cameratum.

Cum coelo certans nempe decore pari.

Illic ridebant vincentes fidera genimae

Lux inerat thalamis fidereusqve nitor.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 18: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

mm ?)aflart getcefett/

'^an man auö ber 0efc^i(^tnon 5(le^:ant)ro Icfen/

©a @cu(en jtarcf unt) ^ro^ gcftanncn follen fcpn/

^a^in/ non @ilber/ unb mit^unft gcftocben ein/

^Da ©ad) unO ©eefen mie berFimmel fdbft gefebimmert/

übergrolTer ^unft ^ebauet unb gewimmert/

€0 \)at non Sbelftein gefebienen unb gdaebt/

18on £(cbt unb ©fernen ?©lanb inar ba berl5ef(ett^

^raebt.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 19: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

PALATIUM.

<^*^Vatn amplimmum l’alatium_»magnificcntiflima illa Bafilica , Magni

if-Regis Abafycri fuerit,patet ex praece-

dentis tituli Infcriptione , ^Edium Ek-ledtoralium*

Qv^am magnificentiflimum etiam

^Mortalium Sapientiffimus Rex Salo-

mon, Templum illud Hierofolymitanum famigeratis-

limum in honorem Dei &iEdes flias Regias exftruxe-

rit, notum eft ex Sacra Scriptura,

Qy^ totius Orientis clariflima ^Edificia , bene cumleptcm Miraculis Mundi certare, & palmam illis praeripe-

re potuerunt, licut non fatis cum admiratione deiiloful-

gentiflimoTemploapudJofephum legi poteft.

Qyemadmodum autem per omnia aeva , Regum&Potentumconfvetudofuit, fublimia Templa in hono-

remDE r ,& fibi ipfis arces& Palatia extruere& exornare.

Ita in toto Eledforatu Saxonico , fere nulla oppida

reperiuntur , ubi non eminentrffima Ele(5foralis Domus,aut Caftellum &c Palatium extrucfum fit , ut pofl hoc

Ekdtorale Palatium Drefdenfe etiam .Eidificium PvCgium

Elcdtoris Augufti, Auguftiburgum didtum , & Arx Tor-

genfis & alia E.dificia praecellunt:

Qvanqvam fi Caftel-

lum montanum , Lapidis Regii , Caftellum Stolpenfe,

Pirnenfe, Lipfienfc, Mifiitnfe , öc alia Caftella & Palatia

Ekcfo-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 20: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

w* ^ 1., < «'

'

— — ,

t)or etti fiirtrepc^crf^attaft tort

^ Ahafveri ^6m'ölid)eö @c^{o^ sctrefcn/

Perfc^einer auö Der Uberfd)rjftt)eöt)orf;er9e^ert^

bcn ^itu(ö/übei* bie^^urfurjtlicben ©emdc^er*SBte f)mUd) öucb ber ^(flertDctfefle ^bni^ unter beit

©terbb4)en/ ber@a(omon/ ben 2Bclt^beriiffenen Tempel^ii^erufaiera ^ur€txe©Otte5/ unbfein^DntgHc^^aupmf^tfnput/ if! aue^ ber ^eiX0cbrtffit befant ; SBclc|)e uOer^

Dortrefiie^ften ©ebaube Oriente^/ tuo^l mit beft

fteben^unber^SBerefen ber^clt ftretten/ unb borbenens?

fe(bcn ben ^rei^ bebalten tonnen / mapen man nicht mit ge^

nuöfamer ^ermunberuncj oon bemfelben unbergieichüch^

fchbnenTempel bepm jofepho iefenfam

©leichtbie nun ^u atten feiten Könige unb hohertentaten ©etbonheit oemefen / hohe erhabne Tempel/ sur

€hre ©OtteO / unb bor jich feibft @ch(bjTer unb ^atiafte/

aujfsubauen unbau^^^u^^ieren:

5ilfo merben faft im ganzen ^hMt^irftenthum @ad5^fen feine @tdbte gefunben/ ba nicht ein herrlich httf«t icuch=*

tenbeO^h^tfürfti, ^aup/@chiop/ober^aöaft aufgebauet

fep; SBienachbemaÜhiefigen^hut ptftb 55repbnifchen/

abfonberlich bie furtref!i4)en ^onigfichen ©ebaube / Umguftub^Burg unb baO^orgauifche @chlo§/ ben53,or^ug

haben 5 SBiemohl/ tbcnn baO hohe55erg^@chio^ Sonig#

©tein/baö@chfo|}^u@toIpen/5)irna/£eip$ig/^eiffen/

^ 3 rnib

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 21: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

PALATIUM.

EIe<5toralia Saxonica,ut& feftiFiffimusillePrindpum Sa-

xonicorum SecefTus ab EIed:oreMauritio, (piiflimas Me-moriie) Mauritioburgum nuncupatum ,ubietiam ante ali-

qvotannos SereniflimusEled:or, Johannes Georgius II.

piiflirhae recordationis ,ornatiflimamiEdem Iaeram aedifi-

cavit,ÖC PalatiumLichtenburgenIe,WittenbergenIe,Roch-IicenIe,CoIdicenIe, Grimmenie, Leifhicenfe,Frcibergen-

le, &c alia Palatia ^-^EdificiaEIedtoralia, in omnibus fere

Urbibus&Oppidis ElctStoralibusSaxonicis expendantur,

innumerabiles & infiniti fumptus, multarum myriadumauri , ineorum exflru(5tionem impenfi apparebunt.

' Praecipue in hoc Ele<5toraliDrefdenfi Palatio , interio-

res ejus partes & cubicula, cum fulgentiflimo Sacello, &Gigantum Atrio

,(in qvo Atrio Signa Cceli, Emblemata,

omnes UrbesEledloratus Saxonici,& omniumNationumOrbis Terrarum habitus, cum gigantibus (inde atrium

nomen trahit) depicti,) tam regie expolita & exornata

liint , ut obflupel&ant, qvi palladia opera in parietibus

legmentatis, columnis & Statuis marmoreis, item tapeti-

bus obdudliSjCum pavimentis ex marmore,& aliis rebus

lumptuofis atqve artificiofis vident j de forma externa to-

tius Palatii &: ejus materia,qvx ex tefferatis ponderofiflimis

lapidibusconftrudla eft, nil dicamus.

In fumma, fi conceifum elTet , omnes inibi afTerva-

tos thefauros , öc ornatus Sacros contemplari , omnia, non

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 22: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ön^ anberc^^urförftl 0ac()f.©c^l6(fer/unb^aßd j!c/lt)ie

<wcbM luftige S)^ori^^^urg/ (ba^in ^6c()rtfeef xuf

nbe^^u2fl,$)mcbf oi’ö berSlnbcr/Dor efftcbcn

3al)ren eine bertli^e strebe aebaueObaö0cbIop£icbteni»

bürg / SBittenberg / iJolbib / r)berg / unb anberc

^aüaftc unb^ebaube/faft in aßen gtolfen unb fletne0tab^

ten beb

inerben folten lunfäglic^c Soften / auf ntel SÄtOionen001^

beb baran getnenbet / erfebeinen mürben.

^ornebmUeb finb aflbier inbem ^b«ffürüfS^te^bni^

feben 0cblojfe/ bie inmenbigen 0enidd^er unb^amern/mit

ber bell^le^tenben Capella unbbem!)i(efem0aale/ (in

meinem bie ^iiuelb?3ei(ben/Emblemata ,aDe 0tdbte beb

^bur^Sütftentbumbb^acbfen/ unb aller 57afibnen ber

SBeltibte^racbten/fampt groffen^iefen ( baberauebbie^

fer0aalben^abmen batjabgemabletfepn) fo^bniglicb

gegiertunb aubgerüftet/ baübiejenigenfaft barnor berftars*

ren / melcbe bie überaub^fünftlicbe5trbeit anaubgejierten

SBanben / ^armorfieinern Gaffel ^SBeref / 0eulenunbSilbern/ auffgebangfen Tapeten/ SO^armorfteinern^uü^

^oben/unb anberenfoftbaren unbWnftlicben0acben fe^

ben ; ^Der eu([erlicben 5otm unb SJJaterie beb ganzen

0eblo|feb ober ^aOaftb / fo aub groffen jitinern SBeref^

0tücfen gebauet/ nicht i^ugebenefen.

3n@umnia/menneb 5ugela(fenmare/ alle barinnen

entbaltene0cbabe/^enebenft bem ^irebtn ?Ornat, ju be^

traebten/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 23: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

PALATIUM.

non tantum , ut memorata AhafVeri Tempe , argento &gemmis , fed etiam auro purpura& aliis pretiofiflimis ma-teriis fulgerent.

Sed cum non cuilibet contingat illos EledtoralesThe-

fauros nec etiam cubicula omnia yidere,convertamus nes

iterum ad res, qvae exEletSIorali gratia ^conceflioneper-

luftrare licet.

Finem pr£elentis hujus deferiptionis faciamuscum an-

nexamentione Regi^ Solis, qvam magnifice adumbrat

OFIDIUS:Repa Solis eratfublimibm alta columnis^

Clara micanteauro ,fiammas(j^ imitantepyropo:

Cujus ebur nitidum ^ faßigiafumma tegebat^

Argentibifores , radiabant luminevaha.

JM.ateriamfuperabat opus ^c.

Hilce aureis verbis non immerito ieqviparari pofiunt,

ingenioli & elegantes Verfus illi qvi in fiipradi(51:o Gigan-

tum Atrio, Urbibus hujus EIe<51:oratus infcripti legun-

tur,qvorum nonnullos (nonqvidemomnes)apponamus.

IN

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 24: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

0emac5er,

trachten / fo ft)ur5e affeö nt(|)t aöem/tote in mgctfa^tmteö Ahafveri ^^nigKc^eii 0c^lDffc / t)on @ili)cc

u'nb SDelftcmcn/fonöernau^ i>on 0olt> / $urpur/nntmt)crn fojlbaren Sü^aterifn füticfeln.

5lbcr n)et( nicht einem ieben be^e^ttet/folche^hwt^

gurftliche^oftbarfeitenunb ©chahe/ou^ nicht bie©cma^$er atte $u fehen/ moßen mir unöpfolchen©achenmcn#ben / bieauö^ihwe^prftb^nabe unb^ulafilinö subeftch«'

tigenbergbpetfehm^Dab

itMchen/ mit

Shronö / «nb ©i^eö ber ©onnen / melchen gar herrücj

ab^emahlt

OFIDIUS:©er©onnen ihr / nuf©eulen hoch behfnmmen/©chien alobao flare 0oib/unb Sbelfteinernflammen/©ie©achermaren ba oon flaren ^)cl(fenbein/

©ie Chören gianhten auch / unb gaben Sicht unb ©cheinSSon ©überheü unb flar/meü (teganh fübern maren/

^unji ubertrajfbao Sßercf / aioman fon|t faum erfahren*

SDiefm gfiUtemn QBorten fbnnm n((bt un5tüicb orrgKc^eit

fverben öic finnrciüjcn febonen Verfe * njclcbc aufobgemclofcm Öiit*

f«n^@a<Ü ober ben @tdl>em biffee ffburgiirftenfbumbö gffü}Xit*

bm Ünb/ «nbgnefcn »erben/ i>eren»(r cütchc (ni(i;fj»ar

aDO mit bieher feigen »Oden!

& gm

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 25: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

IN GIGANTUM ATRIOSuntinter aliasmultasUrbesEled:oratusSaxonici etiam Cc-

qventesdepiA£e,&:emblematibus, figuris &ingeniofis in-

fcriptionibus fivcEpigrammatibusadornatae, nimirum r

LIPSIACircumfcripta eft hifce Verfibus Latinis:

LIPSIA MERCURII EST ETGRATA HABITATIOPHOE-FIXIT IBI SEDES NAM SIBI OyiSq; SUAS. (BI,

ALACIDI PUERO VIRTUS QVOS MONSTRAT ALITq;,QVI PLACET HUIC, DICAT,TU MIHI SOLE PLACES.

Supra Urbem fiint diverfae figurae ( qvas brevitatis gratia

nonomnes recenleo)& infra Phoebus & Mercurius cumduobus pueris (uno laureato , alterolarvato) depidii , cumhacinfcriptione:

uiD UTRUMQVE,infra Lipfiam depidta infcripta eft

FREIBERGA,EX TERRA GAZAS LABOR IMPROBUS ERUITIMA,OBRUIT AT TERRA MORS PATRI^q; DUCES,

ORTUS HABET FINEM,MORS SCEPTRA LIGONIB’iE-'SERIUS HOC FIAT, SiEPIUS ILLUD OPUS. . (QVAT.

Circa hanc Urbem fiint aedificia& operarii metallicipidi, cumhac infcriptione

:

OFFERTETAUFERTCaete-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 26: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

fo) S».

©epnb unter utelen anbern ©fa&fen t»eö 5^ur# prffett^t^umbö 0a(t)rcn / auc5 nacftfoincobeah^maW/ imt> mit Emble-matibus, SJilßern/unbflrmrcicötnUberfiöriffreR/ 0&er Epigram*Hiatibus > jjcrtf i 0]t&ntlicb :

ÜeWö/mlfgfgm fiberfJt&enbfn Lateiriifc^)fn Verfm uwbfcörieben / pj

(tb }u ?cut|cb ällb^egebm

:

^ier^nt Mercuriusunb Phoebus feinen

©ennbetjb’an biefem Ort$u ft^enftq)begeben;

^Der ne^rt/unb ^ugenbiuirb gezeigt bem S)iufen#^ol^n/

iDerubt/maö il)m gefaßt/ ber liebt ber ^ufen£ebemUber ber0tabt pnb untfiftbiebenc Figuren/ cbk «cb unib.Rör§f füi'f#

len ntcbf aße erjeblo unb unfen PhcebusnnbMercurius mifjtrebcitÄhaben (einem imPorbeer^Ävanb unb einem batapten; abgc*

maplt mit biefevUberpbrifft:

§tt S3e^bett-

Unter Peipsig iß abgemoblt nnb beftbrieben

:

®i-f9berg/2)ie (Erk giebt burc^ ^leiß mol ©ilber/(B^ä$unb 0fein/S)oc^ fenrft ber^ob auc^ ^ier bie £anbeO^Sur|!en ein,

^er 5tnfang ^at fein €nb/ ber^ob mai^taßeO eben/

Q5Otttt)0fleeinee^ fpat/ baöanbre bjfterögebeni

Umb biefe@tflD( pnb ab8emflbn95erg»@ebauöcunbS5erale«fe/m/tbieref

werfebrifft: Cobbmgtunbnt'mbt*d i JDie

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 27: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

GIGANTUM ATRIUM.

CxterxUrbes (ficut&omnes)non fecundum ordinemcujuscunqj dignitatis , fed fecundum feriem SignorumZq-diaci,depili Coeli ftellati,poGtx funt, öc feqvuntur

;

JE regione Lifjjia

WITTENBERGA,HIC SIBI MARS UNIT MUSAS ATq; 4GGERE MUNIT.ALBIACiE UT FIANT BELLEROPHONTIS AQV^!

VIVITUR IN GENUS HEROUM,FORTIA GESTAEULOGIO PROHIBET DIGNA CAMOENA MORI.

Figura:

Mars& Apollo cum Mufis , &: Superferiptione

:

MUNITEF UNITPoft

Ad Utus Lifßx

CYGNEA,CANDORE EXORNAT CYGNUM NATURA,SED ARTETORNATI CANDOR TUNC ADAMANTIS ERIT

FELICES ANIMI, OyiBUS ET NATURA MINISTRATCANDORE ET DOCTA CANDOR AB ARTE VENIT.

Figura:

Imago Lun« , in gremio Globum , aftante Cygno ,& alia

figura dextra manu annulumaureum impolito adamante,& fub finiflro brachio librum tenens ,cum fiiperferiptione •

NATUFA ETAKTE,TRegiom

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 28: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

If

mma ftn«r ieben i&rcr Dignitdf / fbnDern nacö ömcti

,ittfn5erg/2)en5!)?ufm ctni^t ^lerMars mit(Sc^u$unbSBallctt^

an bcm €It)^©trom |tc (tnb ffep t)on Überfallen/

sodann lebt ben gelben hier ihren ^batenfrep/

Urtb kgt Unflerbliäfeit benfelben rühttili^ bep*

23tlbec:

Marsunb Apollo mitbenMufen/unb berUberfchrifft

:

(Be (chut^t wnb toemntött

^eritdcb

XfeäfCeipjigjwSeiftit

S>en©^tban hat bie t^atur^tnarmeiß fet)n defchmöcft/^Den^öemant macht bie^unjl/ baß er blel heller blicft/

&Iüdf((fiB t>on 0emüht fepnb bie/ fobepbeö gieret/

S8o bcn “flatur unb^unft Sluffrichtiöfeit herrühtef*

S3tlbeb:

€in ^ilb be^ Sjyjonben/im 0choßeinen Globum, mit bei)«

flfbenDem ©cbwati/ tm& eine anDcrc Sigiir / in 6n-rec&fm^anDeinen güifcenen ^ing/ tarein cm Xxmantgefegt/ unb unterbero liti*

(fenWrmein S3ucb balfenb/ mit biefer Uberfebrifft:

^atut: unb fv'uni?«

S^biefati

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 29: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

GIGANTUM ATRIUM.jE Regione Cygneee

DRESDA,TUPITER AULA ORNAT,STRUCTURISPALLAS,ATAr-MarsDECORAT,BACCHUSVITE,DIANA FERll (mis

FLORA, PALES ,NAIS,CERES,ETPOMONA, NAP.EA,flore,herba AxqiUNDIS ,FRUGIBUS , ARBORIBUS.

Wtgur&:

Jupiter, Pallas, Mars,Bacchus, Neptunus,qvatuorTempe-

ilates Anöi. Venationes, Nautae&c. His verbis inferiptae ;

OMNES DII OMNIA.FoftcacaeteraeUrbes dextro finiftroqj lätere ultra citraqj

alternatim pidt^ fiint, utlcqvitur:

SALTZA,IMBIBAT OPTATOS ,SERVETq,- UT LANA COLORES,TRITA MOLIS SCABRIS ISATIS HERBA FACIT.

ADVERSIS VIRTUS QVOq; SIC EXERCITA REBUS '

VIRES EXERCET FORTITER OMNE FACIT.Figura:

Ijiter alias figuras [&;I0tidisHerbaincampo] priecipue de-

pidta eftmemorabilis Hiftoria qvatuor potatorum& Iulo-

rum ,qvitempore tonitru &: jai^us fulminum, in mali pro-

pofiti perfeverantia,a DEO jad:u fulminum tadi & puni-

ti lunt ,qvibus aferiptum eft hoc monitum

:

SUPPLICIUM UNIUS,SITMULTORUMMETUS. CHE-

N

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 30: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

gfbicfaugeaenöNc

^ccft»en/^on Jove, Pallade , Mars ,Baccho Un5 Dianctt

, @epnbi^of/@cbau/©efc^u^/mit SBemn?a(6^/Sßnb4Flores, Pales, Nais,au^ Ceres mitPomanctt (Stjittt/,

$)ai mit Nap^em fajl allcb sugefö^vt

JBtlbef:Jupiter >Panas , Mars , Bacchus ,Neptunus , iU t)ift*

Söööcn / 6<hiff»£cutbc / unö ant»cr(5 / tabe9 §cf(brteben

:

^lle 6$et« alke*

^ernat^ finb bieanbcren©tdbte pr re(|tc,tt unb Imtfen 6eite/ bi^cit iinb icnftit SBeebfefö » SBeife gemabie/wie folat

;

^angeivgolia/5Damit fbuttncBeua bcöSBcibfrautb Sarb anne^me/

SBirb folc^eb^art Qcftampfft/ unb baburc^ret^tbeeibcmt:

@0 gebtö ber^ugenb aucb / burcb SBibermarti^idt

SBirb |tc<m^rafften ftaref/ unb bcjjer $u bereit»

S5tlbee

:

Unter onberen J^fguren/ unh DeeJ 2Ceib*^raiiM nuffm Selbe /ffl

Dornebmiiebabgemabit eftte bencfnjfirWge J^l(lor(at>ont)ier ^erfo*«en / Darunter ibrer brcbc bepm ?runcfe fibfn «nb fpiden / unb al§

ficb ein ffarcf 2)onnfr»51Better erbebt/in folcbem ibren bofen^Sorba«benverbarren/ baben ober burcb Den ©onnerflrablQerfibret/ «nbWn@Dff gejtrafff trerben. ©arjubiefe'iöfrmubnunggerebrieben *

00 emen ©traffe fy Igwrcjt*5eemni8/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 31: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

GIGANTUM atrium:

CHEMNITIUM,STIRPSN0VAPLANTATUR,VET5> HiECREMOVETUR, ab ILLA:

CUI DEUS EST CUSTOS ,NON REMOVENDA MANET.RADICE EXVETERIS QVADRUPLEX EN PLANTULA FLORET,

' EXPECTA FRUCTUM , CuM DECET at(^; DABIT.

Fkura:

Senex cum Surculis & ramo ad inferendum, item Ancilla

cum Mul(5tra^ puer ovium agmen agentes & paftum,

educentes.

Superjcriftio

:

VIREBITRIGANTE DEO,

ANNiEBERGA.SUBTER ET EST PREGNANS SUPER ANNÄMONTIA MATER,argenti massas subter parit ubere vena,FRUMENTI MESSEM GIGNIT SUPER UBERE GLEBA

:

PROSPICIENTE DEO LABOR OPTIMUS OPTIMA PROMIT,

Figura;

Operarii metallici cum Mxt & aliis rebus,

ut & his verbis:

- ;^UBER ET SUBTER,

TOR

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 32: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

l ... .i

cnml|/ann |)fropfft benneuen^mee^/unb I4ßfben aKen fahren/

äßein ber bleibet fefl/ ben SottfelbllttJittbetnabren/

. ^u^alterSBur^et blu^t t)ierfac^etn3tt)eiöb^rfur/

S)ergruente marte mann/ber3«tnadb/ mit0ebii^,

©n alter5Äann mit eifern unb einem @tamm/au(ft ein '3Keibf0bilb mif einem ®?ilct>gef(5§ / nebenf! einemÄnaben/

fo eine J^eerbe ©ebafe aiiff bie®eibe ireibett. ;Oie Uberfcbrifft i|l

:

(§6 tvirb ^rilnen bure^ 6otce$ S3edtefrm.

Slnnaberg/

^ie^O^utter^tnnaberg/ ij! in unb auff ber€rben

^^efcbman^ert/ ba in ibr fie @ilber^€r0 gebiert/

Unb duferlicb ibr gelb mitgruebten ift oejiert/

iDie 0£)ttunb treuer glei^ bfi’f«^ gebracht lafft merben»

23tlbcr:

^erg^£eutbe mit (Erb unb anbern@acben/aucb biefen dorren:

Sluettxn^id nn& SntvmMs.

© Xor^dU

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 33: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

GIGANTUM ATRIUM.

T O R G A.UT DULGI LUPULUM CERERi COMMISCETAMARUM,POCULA GRATA PARANS INGENIOSA SITIS: (BIS,

TEMPORA TEMPORIBUS SIC MISCENS SVAVIA ACER-NE PUTREANT, VASTO TEMPORAT ORBE DEUS.

VigurAi

Ahenum in qvo byne [five hordeum madefadlum& to-

lium] cum aqva&lupulo commilcetur/uperlcriptum

:

MISCETAMAKA DULCIBUS,

M IS NI A,UTILIS UT PATRIS SIS PHOEBI Et MARTIS ALUMN^COMINUS ESSE QVEAS, EMINUS ESSE QVEAS.

ATq; UTRIUSqjTIBl STUDII SIT LAUREA COELI,INDUET ILLE TOGAM, PROFERET ILLE SAGUM.

‘ v--" Figura:

Apollo, Mars& Puer librum tenens, qvemApolla Laurea coro-

nat ,cum hac infcriptione

;

. EX UTROQVE,

LEU-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 34: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

lOrgau/

angenehm ©etrancfbabonin ?3ecbfrngtfdbt/©0 mifcbt bcr SBcftau^ ©oft bte ^ut^ütib fc^(peren3citett/

JDag m'c^t fauk öar ini^rmSttdfdtm*

SStlbct:

€in ÄejTd/ in n>elc^cm mit^)opffe bermifc^f Witt/OatAbtr gcfcbricben

:

S3tt(cm mt't füffem

ieiffm.©et)nü^ bem ^ater?2anb/benMars unbPhoebus m^it/^Oaß imf unb auffer£anbp ^Oieni! bu fet)|f gelehrt/

iDcö^(mmelb ßorbeer^^^ran^ ber biene bir ju bet)ben/

^OapMars unbPhbebus bic^ ein ieber mb^e fleiben»

23tlbet;:

Apollo, Mars, unb ein ^nabe / fo ein^uc^ l^dlf/ben Apol-lo mit einem ßorbeer^Äraime erbnet / babe^ bie

Uberfebvifft:

3 2 S5rt|i

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 35: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

GIGANTUM ATRIUM.

LEUCOPETRA,PRO PATRIA QVISOVISVENIENTEMINCURRIS INHO-CONSILIUM FACINUSLUCEATANTETUUM. (STEMEX CALAMO DOCTO PRUDENTI ET PECTORE SUME,DEINDE VIRUM PRAESTA MAGNANIMUM GLADIO.

Figura

Eqves egregius& loricatus,qvi alto fertur eqvo , dextra

,manu eduötum gladium tenens, item leo& no(5tua,

cum hac inicriptione;

FRO ARIS ETFOCIS.

HAINA,IN SYLVIS RARO CONSIDET PROVIDA CORNIXINSIDIAS ILLIC NAM LATITARE TIMET:

SED SUPER HAS VOLITANS CROCITANDO DETEGITHOSTES

HIC oyOQVE QVOD PRUDENS DUX IMITETUR' HABET.

Figura:

Eqvites armati in Sylva, cornicesSylvam& urbem fii-

pervolitantes , cum hac inlcriptione

:

PRUDENS DIFFIDENTIA.EILEN-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 36: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

eifienfelp.

SBcrmM ^aferlanb bcmScmbe entgegen/

iDermup mit!Hat^ bt< ^^ut>orn)o$l überlegen/

iDar$u gelehrter Siel/ unb finge^ruft gel)6rt/

^Daraufburc^5)apferfeit un @c^n?erfbenSeinb ^erflbrf

23ilber

:

®n anfc^nlic^er ge^nrnfe^ter !>{itfer / auf einem groffett

^fa’OefieenD/ ln »errcebtenJ^anb dnentblöflef 0(ftft)ntbalf«nO/

bab«ii«ln ß6tt> / unb tine 9lacf)f=€irfc / mit biefec

Ubfrrstjrjfff:

5Doi; 5iltar ttnb gerb*

H&roffcn ßapn/$luö ^orftebt bleibt bie ^rab nicht leicht im SBalbe (i$en/

SBeil |te fürcht/bap aOba Gefahr »erborgen fet)/

5)rum fleucht fte hoch unb fchreit/menn Scinbfi^affit fbinf

©0mag sur Solge bip auch fingen Surften niihen* (herbeh/

SBtlbcr:

©eharnifchfe !)?eufherim SBalbe höltenb/baröberunbüberbie 0tabt J^raben bin unbrnicber güben / babepbiefe

Uberfcbrifft:

tm jKtßecaum.

® 5 €ilm

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 37: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

GIGANTUM ATRIUM.

EILENBURGUM,CUR NMIIUM PRQPERAS?NON LUX HAC CERNIS IN

URBE;TE SIC VECTOREM VIR SACER ADMONUIT.

ILLE SED ILLUDENS CURRUM UT SUBVERTIT ETAxem,

INDOLUIT DICTO NON HABUISSE FIDEM.Figura:

.Vir Saecr& Ve(5tor properando currum liibvertens 5c

aj^em frangens, cui flipcrfcriptum eft

,

' IFESTmA LJ^^TE.

WEISSENSEHA,Yerfus utfupra circa Saliam.

Figura i

l^olajumentaria five officina fullonis ,cum hacinfcript.'

’ NON NrSf CONTUSASCHMIDEBERGA.

EXLUPULI Et CERERIS COITU CEREVISIA NATA Est,FILIA NON VINI NÖMINE DIGNA FUIT.

NILq; REFERT;ANIMOSTAMENADDITGRATA PALA-.ET SAPIT H^d MUSIS SAT BENE LEUCÖRIIS, (TO,

Figura:Flora,vitrum & flores manibus tenens, item cantharus. InfcrL

ptio forfan refpicit ad iirbisnomen & res, qvie in urbe fabrican*

tur& non fabricantur, ficfonans:

IDEM ETNON IDEM.SCHNEE-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 38: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

!)iicftit<@<ial.

SBte et(jl t)U t)er / t>u ja/ 5a^ &ort1l^^ac^^ i

^erma^nt ein0e(P#cr Unbe^a#/Stdein erjagt fort/ bridbt aberfHaO un& SBagen/

©0 gebt eo Denen / Die nach guten fKatb niebto fragen*

23tlDer:

©n@ei'fWcf)er/ unb f(n ^u^rmann / fucicDfr bufcD ^ilfertlgfcif

um£>n>irfft/unD^aDutib5Bagenbric6f/ baröbergefcDriebcn i

€tle mteSÖetle.

58 et) ft>elc6enlateinif(be «norcu^fibe Verfe,f»ff

/Silber

«

€ineDio0* Ober25aW«CO?uWe/ mit bieferUberfebript

^icbtofenefetilojfett*

i5)opffunD Cerere DatDirDDao^iergentacbt/

^Die ^oebter/ fopar nicht Dem ^eine gleich geachf*

Söao fchaDto/eO fehmeeft Doch gut/e^eut auch DaO 0emi5#3um Sßeiffenherge Dort thut eo Den^ufen 0üte* (te/

©UDert©ie Flora, {in®löß unb 58l«hien in »dnfcflbafftHb/böhb eilte SSierfnnne»

©le Ubetfebrifft fielet vfefleic^t auf 6er ©(abt 9^abitien/unD toaö in berfelben

8<f(ftmj«bet unb nicb( aefebmiebee rnirb / nlfo lautenb

:

Chen ^gftelhe ntetit ehmDaflelhe*- ^ehnecä»

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 39: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

h

GIGANTUM ATRIUM.

SCHNEEBERGA,IN GREMIO TERR.E ,MENSAM CumCERNERET OLIMEX PURO ARGENTO, PROGENERASSE PHYSIN,

NOLUIT ALBERTUS DUX SAXO ACCUMBERE,DICENS:TALEM EQVIDEM CAESAR NON FRIDERIG» HABET.

Figura:

j^ldificia& operarii metallici,Menia argenteaexpuro ar-

gento nativo, Muliercum vacca,& haec Inicriptio:

MODESTIA PRISCA.

Praster antecedentes qvidem multae aliae

tirbes ( inhoc Atrio depidiae) cum diverfis Emblematibus

juxta caetera ornamentale magnificentiam azdium five Pa-

latii deferibi potuiflent j Sed hic non eft noftri propofiti

omnia defoibere, hoc etiam noncftdeneccflitate, Sediat

erit , fi curiofi& honorati Viatores& Spedbatores notitiam,

& deferiptionemrerum potifiimarum habeant 5 ad qva-

rum perluftrationem jam nos conver-’ timus.

THEA-

(

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 40: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

djneebftg/

m bet €rben (Bd)o^ auff eine gcif gefcf)c^en/

^lbrcd)t fdbft @acl)fen pat gefeiert

©en ^a^ib^0Ubem ^ifcl)/n)olt€r r}icptft|ett bran/

Unbfagt: ^rni trijft ben nic^t beo^epfergriebne^am.

23tlb^»

:

SJerg «®ebdul)c unt» 95n’g^£fiitc/cin fllbcrtifir Jtifcb/aiiö vdmmitafi‘irft(beti getractjffncn 0ilbcr / cinJSJnb mit tintv^üf}^ «tib

biffc Ubfrfcbrifff:

§iIU^

U6ct ijov^et^e^ctibc 6t^^tc ^4tem jiunt «ec^

bid anbereffom bi'cfem !Kicfen?@aal absema^kt ftnbj mit

untei:fc()tebmcn@tnn^^ilbcrn/ nebenft anbacnSktaben/unb iperrligfeit bcö ©eb4ubc^5 unb f)affajl^/bcfct)ricbm

tverbenfonnen:

hinein pkt ift niept unfern ^orl^abetiö/ nffeö ju Pc^

fc^rciben/ folc^e^ ift nuc^ ntc^t ber tlRotl^menbiöfeit ; 0on^bemebtbirbgenuiiQfepn/mcnncuriore, i>orne(;me/ reifen#

be Spedatores nur^rrdntnub unb ^efe^reibun^ ber bor#

nel;mrten 0ac&en (;aben/ ju beren ^etra^tiina tbir

unbnuntbenben.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 41: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUMRERUM artifi-

cialium,

CATULLUS:

JPfius adfedes^qyaeunq; opulenta recefRt

*^Regia,fulgenti^lendent auro atq; argen-

to,

Candet ebur foliis , collucentpocula nienfis,

Tota domusgaudet regali Iplendida gaza.

INTRO-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 42: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

CATULLUS:

S6ii<9(i(^a; @cfa| i|i ^Ut gcf(|(f on/

I©« gWtigt eon Wancfcm ©olD/ t>on6(t6tr/6tt(imn& Scin/

050« ö6crgroff«Kunft/un& otibcrn^inafn mc^r/

Sll|3 wmti Irtß 0ijn|( ®crcf gan?€titl=6t<Hwtn

W4t.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 43: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

V

)

INTRODUCTIO GENERALIS.

BOc Eledorale, magnum 3c fplen-didiflimum Theatrum

[qvod fundatum eft

Anno Chrifti 1 5 6 o. a Sereniffimo Duce öc Ele-

<5tore Saxonia AUGUSTO, piiflimie me-morise] multa qvidem & fere innumerabilia,

diverßrum artium & fcientiarum inventa in fe continet}

Siqvidem Sereniffimi ac potentiffimi EledloresSaxoniaeßc

Burggravii Magdeburgenfes, JOHANNES GEORGIUSSecundus, [piimm« recordationis] öc JOHANNES GE-ORGIUS Tertius , ut Domini, Pater öc Filius, ufqve adhoc tempus Illud plus 1000. diverfis öc pretioliflimis arti-

ficiis auxerunt , öc indies amplius auget.

Interim tamen curiofi Speöfatores,memoriasfux con-fiilere pofTunt , fimemoriam localem faciunt , inordine

SEPTEM CAMERARUM,Et poftea in earum

INSCRIPTIONIBUS GENERALIBUS,

Qvibus Infcriptionibus potiora denominantur,pro-

ut in feqventibus paginis videndum eft.

Camera

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 44: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^ (ö) s»

Slllgemfine ^inföf)rung.

gtolf«: unt> ^etd^cv C^txic^

lurftlid^en ^unft'Kammer / (melde fundirtjjl

Anno Chrifti 1560 . i)on &em ©urdleuc^ti'gften

^f)mf^uv(un @act)fen/^eri^OöAugusto,^^riftmüDeften 5(nt)encfenö) begreifft^marfel^rtJlel/ unt)

faft unie^fbare ^unrf^@aden/t)on aöerlep Profeffionenmfid j 0(ntema^len bie ^^urcbleucbti^ften Sütften

p @acbfen unb 55uröörafenp ^[l^agbebur^ /K. 3o()anrt

0eor^ ber 5lnber/ (feeli^fter^ebacbtnu^ ) unb 3o^ann0eorö ber ^Dritte/ al^^crr ^ater unb ^er? @o^n/bi^ aufbiefe^eit baffelbeme^r alp mit1000. unterfdtebenen/fofl^

baren/unb funftlidcn ©tücfen berme^ret/ unb tdglid ibei^

ter bermel)ren.

^Docb fbnnen biejentgen/ fo be^ieri^ finb/folc^^o^eö

SSBercfp beferen/ ftc^) babep/maö f\t betracbfet/ ein Clfeercf;?

50^a^l maden / unb i^em ©ebac^tnüb ^eljfen / bep Noti-

rung inOrbnun^ ber

^ie0m flimmern/unbpernadinbererfelben

Üt'erfc^rifften.

9)Jit meldenUberfdrifften bie bornepmffen^m^c bc?

nennet merben/mie aujffolaenben flatternp fepen*

S 3 )t)ie

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 45: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE

Camera PrimaIn fi continet

INSTRUMENTA MECHANICA,Nil magnum gerere hunc futesp

Kt tarutum in digitis opm»CunBis Fifceribm tamenOccultus trepidat LaborCacisflatibus intimi^

funduntur laterumflnusEtpoples tremit ^ genu.

JECInftrumcnta,ut potiora hujus camerae hancobcaufam inter esetera, huic Theatro annexa fiint,

qvia Fundator fiia manu iis ufus eft , & fiint in

qvinqve partibus parietum i. Inftrumenta Aurifabrorum ;

2. Serariorum: 3-Tornatorum: 4. Chirurgorum: s.Stati-

ca& alia in diVerfis Scriniis innumerabilia.

Poft feqvitur Menfa ex hebeno, exterius artificiofis em-blematibus argenteis diftindla, interius vero loculata,in qv.a

non tantum praedidta inftrumenta totius camerae , ut in

compendio,fedetiam pixides argenteae Pharmacopolarum& InftrumentaChirurgommmagna in copia videntur.

Dehinc Menfa alia, cum Inftrumentis Mathematicis,

& adhuc qvatuor Scrinia plena Inftrumentorum Mecha-nicorum: Inde longa Tabula lufbria, & infuper in parie-

tibus piefturae biblicie,manu celeberrimi Pieftoris Tuese Cra-

nachi ,& aliorum Pieftorum elaborat«. Ca-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 46: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

©ic Crftc Kamma

Üec^anifc^e ®r(f.®euge.gä mM)(e mattdjer füo^I Dip galten gan^ aeringe/

S5Io§ al3 nur^anD<21rl)ejf/&a DocT) Deralekben ©inaeg)urc6 ^r(5fffc/3J?arcf un& SSein/ ßan^ f^were ^rt>eit machen/

lOaß fafi ein ie&eg@IieD Darüber mo^ee fraeOen/

5n foieften ^iinf?cn f)af Die aroffc SD?«b unD ^leiß/

^^or ihren fauren <Sc^weiß / ouch ihren Ofuhm unD *Preif.

jefe inftrumenta , alßNe i>orm()mften ^ittge gegett^

^^tvättiger^mer/fittt) N^wegen mit^ie^er geortnet/

Weit ftc bet Fundator fdbft mit feiner eigen ^anb gebraucht

^at/unb fet)nban^ ^^eilenberSBanbe : i. @oIb?5irbeiter *

2.@c^lo|Ter^ 3.Öre^0ler^ 4,^arbier#inftrumenta, 5*

SlBaag fober ^ebe ^unb ^rec^?3«uge / auc^ oiel unie^li(()e

anbere mel^r / in unferfebiebenen Haftern

©arnacb folgt ein^ifcboonJ^ebem^oI$/ mit ftmftUV

ebenFiguren oon ©ilbereingelegt/ barinnen finb auO$iebe^

^aftlein/in melcben niebtaOein ade oorermelbte Inftrumen-

ta, atß in einem furben Begriffe / fonbern au^ ftlberne Slpo^

tbeefer^^Büilfen un Barbier^SBertf^3euge in groffer 5)^em

ge gefeben merben. tin anberer 0^reibe^^ifcb/

mityj^atbematifeben inftrumentis, unb ferner oier haften

boll ?SÄecbanifcber SBercfj3euge. €ine lange @))iel?^afel/«nb bierüber an ben SBanben Biblifcbe 0emablbe/ £ucae5

.^ranacb^ J^anb/nnb anbererfunftli^en50?abler>

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 47: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.

Camera Secunda,

POCULATnlget mreus ScyphmyNec ori deficit expolitapehü^

EB^ ollafiBilis

Grajis ^ ampla argentea eB paropfis

Sunt eburna qvApia?ru

Nonnulla qvercufiunt cavata^ ulmo.

Otiffima in qvatuor Repofiforia funt difpofita,

& qvidem in Repofitorio primo pretiofiffima j

Siqvidem in illo pocula gemmea, exCryftallo,

Topafio, Achate, undiqve auro& aliisgemmisinicantia& qvafi intertexta > qv«non tantum antemortempomiiii Patris Serenillimi Eledtoris in multis [nempe po-culo magno ex lapide nephritico & multis aliis poculis

gemmeis] Sed etiam a noftra jam regnante Eledlorali Se-

renitate aiidta funtjUt inter alia videre licet in poculo illo

pretiofiffimo Cryftallino mero auro & multis gemmisornato. Porro Imago Chrifti Crucifixi, & Cimelium ex

Cryftallo, auro , Rubinis & adamantibus,poculum au-

reum& argenteum cum Genealogia Auftriaca,jmaginibus

in chama Rulptis, Globus Cryftallinus magnus & rarus,

leorfim

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 48: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

©ie Mammer/

JDier Xm^titii^int utiD fc^immerfö aan|

?öen ®olo#UBö 0jll»crn«S5ec5ec#®Ian4/

^on ?öeätn/ Die ^eU au^po^tre^/

Unö atjoern öingen me^v gejtm(/

2)<tninf€r fluc& jnjac ^ol| «nb Sßeln/

ööcO viel pon ®olb unb Sbelfidn.

r^ijnb ^ttfStbecIi Repofitoria , cibac

y. @c^rancfe / mit fe^r t)Klen foftbaren 5:rm(f

J fcbirren befe^f

:

^ crfte Rcpofitorium bcgreifff in ftcb €bct0e^

ftcim^efcbirre / bic fet)nb auß^rpftaü/^opa^/unb 5tdiat/

mit 0oIbcbcfcbla0en/ unb mit fKubinen/ ©maragben/unbanbercn€belgerteinent)erfe^t/ melcbe nicht allein uor bera

feel. Stbfterben^hw^furftl.®urcbl. i)erm ^aterc^/ in bielen

©tiicfen (alp bem ^roffm Becherbon Nephrit#®tein / unbanbcrnbieKSbelgerteim^efcbirren) fonbern auch boniht#vegierenber^h«rP‘^«tchl.bermcheet/ mie an berfbrtba?

ren ^anncbon ßrpftall/^olb unb (Sbelftein ^u fehen. SBcbtcr ein ^rucipy /unb ein ^leinob / bon §x\){tcä/ 0Dlb / ?)?u?

binen/ ein 0olb *unb ©ilbernerBecher / baraufbie Genea-logia beb ipaufeb Oefterreich in ^ruft^^ilben aubChamaöeftochen/ eine groffe unb rarei^rpftall^^u^el/unbabfom

S berlich

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 49: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE

feorfim duo pocula infignia exCryftallo.qvorum unumiiberalitate Celareae Majeftatis jam regnantis , alterum fuse

Majeftatis Gloriofiflimi Patris Imperatoris Ferdinandilll.

huc illatum eft ,& res alia: pretiofiffinife,qvaead minimum

fexaginta millibus Imperialium aeftimantur, taceo artificio-

la ÖC variis emblematibus iniculpta vitra Veneta origine

fiiperbientia.

Secundum Repofitorium in le continetpocula argen-

tea ,inaurata& coralliisornataj ( ubi etiam imago Chrifti

crucifixi ex corallio Iculpta ) Item cultros & cochlearia

,

qvorum manubria ex coralliis. Ovidius:

S/c^ corallium q'voprimum contipt auras

Tempore durefeit-, mollisfuit herbäßtb undis.

<; Tertium Repofitorium confiftit in poculis ex con-

chis marinis, auro, argento& gemmis inclufis, inqvarum

una (qv£e donum eft noftri Sereniftimi Eledtoris Serenis-

fim£e Conjugis ex Regno Danise ad nos allatum ) Ne-

ptunus, Delphini,&c. afi&bre incifi. Item in cultris&cochlearibus,qvorum manubria fiint gemmteßc concha:,

& in cochlearibus,qv£e etiam ex di<5l:is materiis. Hic ja-

cent etiam nonnulli Uniones Saxonici leu margarita: , in

pilcinis reperti.

Qvarto Repofitorio inluntpocula ex ovis ftruthio-

num & nucibus Indicis, nonnullapi<5la& artificiose Icul-

pea* Intef hsec eft poculumamplumex nuce Indica,qva-

ks

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 50: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

tcrKc^ Sttjcp f^errlic^e (^efc^iirre au$^rt)(iatt / t)a^ «nc »oti

i$tf vcgiemtfcv fHömifc^n ^epfcrlic^er jcflat Leopol-

de I. t)a^ andere t)on JDero ©iormörörgftcn Jperrn 33atcmFerdinandoIII. an^ftOprjefentitt; unbt>icl(inC)tl’Ct)Cl*gW#

d[)en^orfbarfcttcn/ fo in tiefemRepofitorio üb(v6o,taUf

fent) ^^aler (;ocf)fommen» 5^er barunfer belinMid)^ funf!^

gefebnittenen unb anbem ^metianifeben ©(aferniebtSU0ct)cntfmt

3m anbernRepofitorio (leben t>id fiiberne/ ber^iHbefc

^ecbeivmit^oraO gejierct/au^ ein iSruciby auöiJoraÜ ge#

febnitten/ barunter ©abel/ £6ffei/unb anbere

ge/ bie an Refften unb fonft auch t)on foleberMateria, '33om

^oraö fagt Ovidius;5öenn ßoraß «n Die iufft er ft femtnt/fo f;ärte(ö gleich/

iÖa «n(erm QEBnjTfr e$ erft wuef)^ /wie ^raut fo weid)*

3ttt Stiften finb 59lufcbeLunb ^erL?9luffer#®efcbtrte

in0iiber/ ©olb unb ^belgeftein gefallet/ in melcber eine(fo

bie5:)urcbi.5tburfi5rrtin mitauö^ennemarefgebmdbt/unbbieberprasfentirt) ber Neptunus, Delphinen/ unb anberö

i^ierlicb gefebnitten. S)leffer/©abelunb £offel t)on?S)?uf(^eln

unb ^belgeftein an Jpefften/ ober burebauo, liegen hier

auch etliche £anb#^erlen/foman in Reichen gefunben.

3m oierbten Repofitorio finb @trauffcn#€t)er/unb3n#

bianifcbetllu^^@cbalem©e(<bine/mit oergulbetem @ilberbefcblagen/ unb $um tbeil funftlicbgefcbnitten unb gemablLUnter biefen ift ein gro^ ©efebirr auo einer ^albioifcben

S 2

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 51: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIEICIALE.

les creRunt in Infulis Indiae,qvae Maldivse nominantur,&

raro ad nos apportantur, cum Infulae illae fere inacceflibi-

fcs,hominesimmanes, frudlus rari,&tamen falutiferifint,

veneno refiftentes. i^Aimatum eft hoc poculum ante

aliqvot annos a Belgis decem millibus florenorum.

Porro difpofita fiint fuper tabulam oblongam, mal-luvia & gutturnia ex argento, & aliis materiis pretiofis,

item binae menfe ligneae conchis, Coralliis,Jafpide,& aliis

lapidibus fegmentatae,qvas etiam malluvium& pocula ex

argento artinciofiflime fadta ,fuperimpofita ornant.

Extra Repofitoria & fuper illa funt collocata pocula,

ex Scoriis, five exSpuma metallorum,& tamen nitide fa-

fta , itidem pocula ex cornibus Bubalorum , & duo ex

ungvibus Gryphum. Et in parietibus imagines diverfb-

rum Ducum & Electorum Saxoniae , Foemina-

rum item principuin & aliae

pidturae.

Came-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 52: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

mann tcrglcic^en gar fdtcn ^ringcrt

fan / meil in fdbi^jc 3nfulen ni^t mo^I fommen / btc

ßeut^e mtlt>e unb graufam / tic Snici)te fd^am/ unb fci)i:

Jciifam / unb mibcr ®ifft bienlic^/ be^tncgen bor etlic^m -

3af)rcn burc^^oflanbcr bt^@tiidall^iet aujf jc^cntau^.

fenb 0u(ben 3cfc()a0t morbem

^)crnac^ fielen auff einer langen Gaffel bid foflbare

0ie^=^annen unb ©ie^^^eefen /bon beraulbeCem©über/9)er^^utter / unb Sbeisejlein*

SBeifer fielen in biefer Kammer jfbeen ^ifebe bon^er^?9^utter/ unb anbern Materiis ein^eiegt/ unb bamufauch ^rin(f^©efcbim / unb ein foftbar filbern 0iep^^e^dem

5(uff ben ©ebranden Heben ©efebim bon©ebaum/ unb anbern Materiis, barunter jmo ©reiffem

Miauen / 3ftm ^bMi’^5«tf! Augufti gebreeb^dfe ^eebenUnb an Söanben unb Surjliicber 5)erfonen

Contrafe<^a, unb anbere ©c#mablbe.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 53: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE

Camera Tertia

,

SCRINIA&PICTU-R A S.

Homerum & ftudia faciens.

Pud Plinium Icgitur,AIexandrumMa-

|gnum inter Spolia Darii, Perfirum Re-

gis, ferinium auro, gemmis ac marga-

riiis pretioium accepific j cujus cum^ varios ufus amici demonftrarent,im6

hereule inqvit Alexander , librorum

i Homeri cuitodiae detur , tanti fcilicet

Scriniorum,qvae auro , argento, gemmis, margari-

tis& aliis materiis pretiofa , in hac camera videnda liinc,

nitidiflimumeftScrinium illudCr7ftalIinum,qvod in me-dio hujus camer«, dipertabulamrotundam , ex lignoTa-marindino, collocatum, in qvo non minus rarus aureus

annulus , in forma arcis , fivecaftelli , cujusmunimenta, feuturriailaj , ex rubinis&; adamantibus faiftae , habetur^ ut &alii annuli &: res pretioße, cum magno adamante Saxo-

nico qvi ad fiinilitudinem & formam illius famigerati

orientalis adamantis Magni Ducis Hetrurise öc Florendas

politus eft. Supra

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 54: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

lAiini' II •nTi-Tn

Drtlfe Kammer/

<4

€t) 5em Pliniö tt)irb geiefert/ baf/d^ber Ale-

xander Magnus /unter bem f^aube be^ Därü,

ber perfer ^6m'ab/ein foflbareö

lem/bort ©olb/^erlen/unb ^belaeHein/befom«

men/unb i'bme feine Jjeunbe allerlei^ !8brfcbl4>j

^eaetban/tbor^u ebju aebraueben fembabe ber Alexander

baraufaefnot : 5S8arli$/eb mup ju ^erfbabtuna beöHo-meri feiner l3ücber anaetbenbet tberben ; ©o fbertb bat er

ben Homerum unb bie Studia aebaiten*

Unter benen ©cbab?Kaftlein/ melcbe foftbar/bon^ofb/

©über/ 5>erlen/ ^belaeftein/ unb anbern Materiis ^ in biefer

brüten Kammer $u bepnben / bat ben arbften 0ianb baö^rpftaOine/ fo mitten in biefer Kammer auf eineraroffen/

runben / auch raren ^affei / bon 5J:amarinben / ftebt/

mtbeicbem ©cbab^Kaftlein nicht meniaer rar ein aulbener

^ina/ baraufein ^afteü / beffen aufaefebte^b«rmiein bont^ubmen unb ^Diamanten fepn ; mie auch anbere fKinac

unb Koftbarfeiten/ unb ein aroffer£anb?JDiamant/tbelcber

in eben ber gorm unb ©ro^e juatriebtet/ mie beö ^‘rop^

iperboa<5bon Siorenb fein berujfenerOrientalifcben

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 55: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATP:UM ARTIFICIALE.

Supra hoc Scrinium Cryftallinum pendet charader,

Nominis noftri Sercniflinai EIe(5töris ex adamantibus Sa-

xonicis compolitus.

Inter praedidta Scrinia fiint etiam Indica } Itemciftu-

la qvaedam, in qva alTervatur legmentum ligni de Cruce,

item menfura longitudinis Sepulchri Chrifti :

Porro Signum Chrifti, in crucem fublati, ex argen-

to inaurato, cujus balis margaritis & aliis gemmis pretio-

fa. Abacus Indicus cum poculis murrhinis.

Horologium cum campanulis,qv£e harmoniam

efficiunt, ÖC ßcros hymnos fbnant.

Deniqve etiam huic camerae inlunt, ficutin caeteris,

diverfae pit^urae interfperlae, antiqvae & elegantiffimae, ab

Alberto Durero,Luca Leidano , LucaCranacho,Tindoret-to , Titiano , PetroPauloRubenio , &c aliis pidtoribus artifi-

ciofiffimis pidtae.

% ^

Oculi pi(5lura tenentur, aures cantibus.

Came-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 56: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

~ Uberbtefcm^rprtalRncW^refor ^^n^rternCharedler,

unfern ©ur(^Ieuc^)ti0rfcn^^ur?5ürflcnö^aDmenö /

£ant)?®(amanectt sufammen 3cfe0t»

3tcm 3nt>tamfc^e / unb ein mbttSibartnncn ein ©tucflein S)t>\% t)om^rcu^/unb eine ©d^nurcober ber £anae beö 0rabeö ^()rifti.

SBeiter/ein ^trucift^ au^oergüibetem 0ilber/ helfen

poftament oon perlen unb anbern ^belgeileinen fofrbar»

€in 3nbianifc^ ^refor mit ^orcettam0efc^irrem

€in gro^ U5rit>ercf mit ©locflein / fo2ieber fpieien»

-ge^lic^ finb auc^ in bieferKammer/al^mie in anbern/

unterfc^iebene alte unb neue ^unf!lic^e0ema()lbe mit un^

ter gefprengt/aB oon 5UbrecbtiDurern/oon 2uca oon £ep^

ben / oon £uca ^ranacben / oon ^inboretto / Titiano/ 35u^

benpen/ unb anbern funftlicben SDJablern gemablt

Sic Sluflc« WU wnß uuff ein Sßilt»/ {laö tiorgefcie/

W f»lc ©cfang ttnUÄlang Die D^ren fonff crge|f.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 57: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE

Camera Qvarta,

MATHEMATICAGermanicus:

^ imprefli, cum diverfis manu{criptis,ima/-

ginibuspenna adumbratis& airi incitis.

PofteaInftrumenta Mathematica in magnacopia 5 Ni-

mirum Inftrumenta Geometrica , Geographica , Bellica,

Optica , AftronomicadcMutica j

Muticorum Inftrumcntorum rariflimum eti: Orga-

num illud Vitreum, cujus cicut£e vel tibias, epiftomiorum

manubria&ornamenta, ex puro vitro Venetiano,& qvi-tiem divertis coloribus colorato : Deinde (eqvuntur duoInftrumenta Mutica, qvorum unum eft in repotitorio,

multis arculis arculato, qvodrepotitorium exhebeno, li-

gno ferpentino, cupreftino, &ebore, cum tabula menfie

Icriptori« , in qva globus terreftrisGeographicus in plano

cx ebore feriptus. Alterum Organummuticum , eft archi-

te<5tonice€xtcrius,]aQ)ide, alabaftroOrientali&Saxonico,

&lapideferpentino e^u<ft:um >ornatum &ered:um.Inter

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 58: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^t€ ^iatte lammet/

Mathematifc^eGermanicus:

SRuti ftekti wir erfti&nf Me Stufen fluef) gen Fimmel/

3« fe^n/ wie fttfe bewegt bag @(frni<unö®elf*@etjlitimel/

Unt> fuflö Mathefis nti^t / ®elebrt unt) ^eDermann/9u Söffer «no jii iano/ »irö oflM’fr funö getban.

i!Kfflic()fcpnt) tnbiefer Kammer ^eorDnetMathema-

t#e^uftcr/gct)nicftunt>3cfc()rtcbeti/aucj)0mjfcti

unMnTupfer geftoeben.

^Darnacb Mathematift^c Inftruraenta in groffcr

?5)Jcn9C/ nebtnlicb: ©eometrifebe/ ©eograpbifi^e/Optt#

fcbe/Slftronomif^eunt) ?9Juftca!ifcbe; Unter ben9)^uftca^

lifcben^nftrumenten iftM rarefte Pie ganb glafernc Or^^1/ Paran ^feiffen/^laPier /unP atterStcm0 / pon lauter

^enetianifeben PunPfarPicbten ©lafe.

^Darauffolgen ^toep anPere mufical. inftmmenta , Peren

PaO eine ineinem mit oiel 5lup$iebefacben gemachten Repo-fitorioif!/ ioelcb Repoiitorium auO ^ePenbolp/ @cblamgenbolp/^ppreffenbolb unP ^elffenbein/ miteinem @cbrei^

be?€if(be/ Parinn ein Globus terreftris in Per €bene/ in ^elf^

fenbeingeftoeben; ®a0 anPerearchitearomfcb/nufTtrlidb

mit Jaipide , Orientalifcben imP ©acbfifcbcn ^llabafter

unP 6erpentim0tein gegiertunP aujfgefept

0 2 Unter

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 59: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTtrtciALE.———M I

I ,1 —— . I»-«

Inter Optica Inftrumenta rarus eft Tubus Opticus,

longitudine decem pedum, cum fex vitris, qvatuor nimi-

rum ocularibus ,&uno objetSHvo , itemuno fblai i,qvo in-

ftrumentonontantum in nlentiono(5lis, qvandoI^fa qvks rerum ,Mündigfilentia terrent^

Aßraej^^ effufis flellatm crinihm ather^

Vel juxta illud Vi<5l:orini;

Sideribusgemmata domus ^ cui lumina claris

- Panditßella comis.

Aut fi mavis fecundum Statium:

Rißt chorus omnis ab alto

uißrorurruy

Coelum perluftrari} fed etiam clara die:

Sol, qviflammiferisMundum complexushabenis

Vobvit inexhaußo redeuntiafecula motu,

[utipfumClaudianus defcribit] infpici,& in terra loca a no-

bis longe diflita,tam prope , ac fi ante oculos noftros pofita

fintjafpicipofTunt: Ubi in taliperluftrationeCoeli&Ter-

rae merito cum Oweno dicamus:

JSlulla domus domino caruit, 'uos hanccine tantam,

Nullius Domini creditis ejfe Domunu.EtcumBoäio:

Si 'vis celfi Jura tonantis

Purafolers cernere mentt^A^icefummi culmina Coeli.

Item,

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 60: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Unter Denen Opt{fc^en3n^umenten tft rar Der grolle

Tubus, fo io,5uO Inng/mie6,0iafern/alO Oter$(u0tm0ld^

fern / einem obje(5tiv- unDeinem @onnem0lafj ; ?^itn?el*

c^em Inftrumento nid)t aßfein Dep frifiler ti^ac|>t/

löa oßer Qinac 3?u^/ uitö ttcc^eU 0tjße fc^reefee/

©a femgeßirnteS^m öetJ)immel imö «n(&<cffe/

ODcr ft)ic Vidtorinus reDet

:

,©a3 e&eßf€iBcrn S)immelßfS)au^/

Oa Cie 0tcwen treWen aufi.

UnD Statius fpric^t:

öa »on Cer jjcjten ^immele#H)?o(§f

2)ee 0iernen ßbor ?)eniiiier lo^(/

Der Fimmel periuftnret / fonDern auc^ bet) brK^m^ageiDie @ctine/ fo Cegrcifft mie 3‘cuer* flammen ^ligeln

Sie ®cU/unC (reibt berumb fttf) «nö Ciegeß mit5I«5Beln/

if'mie fte Der Claudianus befcbreibt) befeben / unD aufDer €r;s

DenOerter / fo toeit oor unO liegen / fo nab/unfern 51ugen gelegen/ betrachtet merDen fbnnen, ®a mir

in folcber Betrachtung ^immelOunDDer €rDen/biDi(b mit

Oweno fagen:‘iöenn fein S)m^ obneSerrn ; 5öer foolfe nicht bitrben

Sind) glauben/ ca^ ein ^OOiceg^immelöJOaufeö fep?

Ober tlKt Dem Boetio;

Seö J^cEOiOicn Ce3 Sonnecl OJecht unb SD?gch(/

^er Cie fwiß feben / unC ernuf acht/

^itc jum ^rfäntni^ balc gebracht/

^enn er Cen >0innne) nur betracht.

@5 Stern/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 61: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.

Item , cum Eobano Heflio

:

EJ[eDEUMc^kmt^ negata mox SiderajpeEety- Sidera qi;i^eStat,non negat eße DEUM.Qvod praeftant inftrumenta optica oculis,hoc efficiunt

acuftica five phonurgica auribus j takinftrumentumper-

qvam magnum in hac camera optico additum eft,per

qvod ad inftantiam unius milliaris fonus&difl:in(5ta immis-

fa& emiflaverba auribus percipi poffiint } hxc inftrumen-taffintqvidem hoctemporeiterum noviterinventa, led fi-

cutTerentiusait:

Elihdjam diitumeflyCgvodnondiEumßtpritis.

Sic etiam res cum hac inventione (e habet ; Alexandrum

Magntim enim £uo tempore tale Inftrumentum in forma

cornu rotundi habuifte, qvo exercitum ad centum Stadia

[qvorum 32, milliaregermanicum efficiunt] coegifte fertur.

Rarae etiam duae tabulae iftae funt , inqvamm unano-jnen mirabile]ESUS ex informibus characteribus,& in alte-

ra Sereniffimi EleCtoris SaxoniaeJohannisGeorgiiII. ima-

go, per tpbulos colliguntur,& videntur. Non minimum,fed principem Jocum tenent& ornant etiam tabulae Geo-graphicaeEleCtoris Saxonia:A u G u sT i , «& Figur« Opticae

jEleCtoris Christiani I. nec minus Tabulae Fortificatori«

EleCtoris JohannisGeorgii II, propriismanibusdelcriptae.

Came-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 62: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

mit btmEobano Heflio ;

®er ffinen ©O^^WerglauW/Hta^ &äö@^f!ititt»<fr4(5ett/

SarfluöfBir5«r gfföi# / öa§cin ftp/ crac()(en»

SBaö bie Optifcben Stiftrumenta ben Stugcn Wftcn/bd^

tbunbte0cl;6r^9tobtc bcncnO^ren; 5;)crgiei^en3nfttw^

ment febr in biefcrKammer pbemOptifcbcngeiegt

tft/ bnrcj) melcbc^ man aufeine ?iÄeilSBe^ö ben ©cbnüunbbarein unterfcbieben^gerebete unb mieberberauö^gehenbe

SBprte b^ren tan. S^iefe Inftmmenta fepnb ^mar ju oiefef

geit mieber neu erfunben/ aber mie ber Terentius (a^t :

giicfefg ift genüget fcep/

Qaß »orfiin n!c(;f gtfaget ftp«

©0 i|! auch mit biefer Invention bemanb. ^enn e^ foÖ

fcbon ber AlexanderMagnus ju feiner 3eit beröieicbenSn^

ftrument in Sorm eineb runbten ^ornögehabt bnbctvbmcbmelcbeb er feine 5(rmee auff bunbert Stadia (beren32.eine

^^Äfe^b auch inbiejer Kammer bie $it)0 ^afeln/ in be^

ren einer ber^abme JESU S, in ber anbern ^bm’jl.Öurcbt*

Joh.Georg.II. ^abme/in unfbrmücben CharaifteribusunbSilbern entmorffen / bureb inArumenten aber recht ^efeben

merben. @obuben biÖi(|y in biefer5?^ammer benSöor^ug/

unb ftnb bcrjlicbe 3ic»‘uben/^bm’^Snfft Augusti felbft

machte ganb^^affein/^bW'^^Su^f^Ch r i snaki i. Optica,

unb ^bwi^ ^ Snrftl. ©urchl. Joh.Georg. IE ei^enbutif

bige ?l5ifie in ber Fortification,

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 63: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE. .

Camera Qvinta,

SPECULA.N fpeculo te ipliim contemplare ,& fi for-

'mofus apparebis , age, qvie deceantformam j

fin deformis, qvod in facie non eft, id mo-j;rum compenfato pulchritudine, &c. Sic

hortabantur homines, Bias 6c Socrates.

Hujus qvintse Camerse Infcriptio generalis qvidem a

fpeculis eft, qvia diverfa fpecula concava, convexa , uftoria,

item cryftallo, auro, argento , & gemmis pretiofa ,in ea

reperiuntur. Confiftit tamen non faltem in fpeculis , fed

& plurimis rebus aliis pretiofis , fiqvidem multas res arti-

ficiofk argento, auro, gemmis' &: aliis materiis divites,

fparfim & copiose in tabulis menfarum & in parietibus

videntur, ut earum numerus hic defcribi non poftjt: De-

fuper ex tedfo camerae pendet in catena aurea , cornu

Monocerotis, five Unicornis, magni pretii 5 seftimatur

enim utverum&genuinum cornu Monocerotis , centenis

millibuscoronatorum.

. Probatum eft hoc cornu in homine& brutis contra

venenum : Nam cuidam homini lacerta per os in ven-

trem irrepta magnam copiam foetus in ipfb ventre homi-nis

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 64: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Äunli^Ädttimef.

©üc Sönfftf Saturn«/

Uttj? ©p«#*ffc^duc bic^ felbfe i'm ©pte^cl/unbmm bu ba^

rinnen i)on fcboner^efinlt erfc^eineff/ fo bnitc

^iPJPbtcb au(^) barnaci)/ fi^einert bu aber unfornilicb/

erfe^e baöjenige/ luaö an 0eftc^fö?©cb6n^

^‘^^'^^^eitermanoeIt/buj4>@c^6n()eit guter^itten k*

$iifo i)ernta^nfen bie Seute / Bias unb Socrates.

iDiefer funfftenKammergemeine Uberfc^rifftij! ^fnar

Don^pte^ein/ meil barinnen unferfc^iebene ^ole/Betuolbte/

«nb ^renn # auch iJrpftaüine/ unb t)on ©olb /©über /unb

^belgcftein foftbare ©pie^elgefunbentuerben : ©iebeffebt

aber nid^t allein in ©piegein/ fonberninmeift anbernfoft^

baren @ac^en/ (tntema^ln barinnen Pielfünrtlicl)e®in9e/

foftbar üon ©olb/ @ilber/ ^belgeftein unb anbern Materiis

aufben ^ajfeln liegen/unb an ben SBanben angemac^t fepn/

ba^ beren ^n$a^l l)ier nic^t fan befcbrieben tuerben. Obenpon ber 5>erfe l;erab l;anget in einer gulbenen ^ette ein foft^

bareb €in^orn / benn eb mirb / alö ein un^emeineö unb auff^

recl)teö/ auffeine^onne ©olbeö

^öiefeb €inl;Drn iff an ?D?enfcben unb ^ie^ fpiber®ifft

probirt ; Oenn einem ^enfcben ift auffeine 3eit eine j^eib#

eye burcb ben unb in 2eib gefrochen / unb i)at barinnen tU

nen ganzen©tocf junger Jpeibeyen Pon ffc^ Qüaifm/fdbU

^ gern

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 65: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.

nis enixa } illi homini aliqvid dehoccornu rafum& adhi-

bitum eft, cujus operatione totum foetum catulorum la-

certae evomuit j Sic etiam faöfum eft cum duobus cani-

bus, qvibus venenum infufum, uni autem poftea contra

venenum aliqvid de di<fto cornu,alteri vero nihil datum, ille

cui nihil adhibitum,ftatim veneno periit, alterconftrvatus.

Porro Sereniflimus nofterjam regnans clementiftimusEle<5i:or aliud cornu [marinum] Monocerotis hic appo-fuit, qvod longum qvater ulnis, &aSereniflimoElc^ore

Brandenburgico praefcntatum.

In Scrinio qvodam amplo jacent laminae five tabulae

ex aere,argento , auro obdu<ft:ae,qvibus fubtiliterdiveriaem-

blemata incila öc inftulpta ftint.

Seorfim in medio hujus camerae politae ftint duae ta-

bulse menfarum,qvaelibet ex uno fblo & toto ligno cu-

preflino, una cum imaginibus qvorundam potentiflimo-

rum Regum, altera venationibus incila: Item alia menlaex ligno Saflafiras cum tabula luforia hujus ligni,& multi

alvei aleatorii [aleae] fritilli ex raro ligno, fticcino & aliis

materiis, qvorum calculis Imperatorum, Elecftorum, &Principum Effigies imprelfe &inft:ulptae.

Inter picfturas in parietibus ftint qvatuor partes anni

pidtae & compofitae ex animalibus & fructibus, qvos fin-

gulae anni partes ferunt, item qvatuor temperamenta horminum, multae etiam [ut effigies primorum duodecim

Impe-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 66: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

öcm 5D^enfc^en man etmaö t)on btcfem^orn abqefc^abt

ctnaeaeben/Oaburcb er ben ganzen @to(f i^eibeyen bon fic^

gebrocben ; @d bat man eb auch an ^meen ^unben pro#

birt / benen bepben ©i fft / unb nur einen barauf etfoab oonbiefem€inbornaeaeben/ ba benn berjeniae/ fomcbtboom€inbornbefommen/a(fobaiboerrecft/ ber anbere aber ge#

nefem

SBeifer bat nnfer ipiaer S^urcbbaoabiarter^b«t^S«rl^

noch ein anber€inborn(oon einem ?weer^5ifcbe3fo 4, 0en ^

lanq/ unb oon bem ^Durcbb i^but^Ptffen $uÖranbenburgpriefentirt/ birb^t’^faenlaffen»

@0 liefen in einem meiten Mafien oerautbete^ilber#

unb anbere statten / barinn atterbanb Siguren fünftlidb

ponfonirt unb aeftocben.

©onberlicb fteben mitten in bieferKammer jfoep fcbb#

ne ^ifcbe oon^ppre|Ten#^Dibe/barein arofler^bniacBilb#

nuffe unb 3aab#0acben aeftocben. 3tem ein anberer ^ifcb

bon ©affafra^? ^olp/ mit einem ^ret#@pic(/ aud) oiel

anberebon raren ^)ofb/ 5(atrtein/ unb anberen ^D^aterien/

in beren@teine^epferli(^e/^bwi^=«nbSuiftIicbe^i(bnuf#

fe eingebrucft unb qefcbnitten.

Unter benen ©emablben an ben Södnben fepnb bie

hier 3abfb ^ feiten / bon folcben unb^rucbten qe#

mablt / bie iebe 3abt^^ ^ S^it mit |icb bringt j 3tcm/ bie

hier Complexiones, biel aUCb(aIO bieContrafedle ber er*

S) 2 ften

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 67: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.

ImperatorumRomanorum ,Ek<5i:orisjam regnantis Bran-

denburgici, itemflores,& diveria animalia] acupiiftas} &c

EIe(5torisSax. Johannis Friderici (piiffimae memoriae) ut&aliorum Prindpum imagines calamo in membranis deli-

neate ,& alie egregie pi^ure.

Qvdd alias per fpecula mirabilia preftari &: ignes ac-

cendi polfint , notum eft ex opticis : Hoc fuis & diftin(5Iis

temporibus, diverfisqj locis,illi duo mirabilium InventoresÖC Machinatores,Archimedes nimirum& Proclus preftite-

runt j Nam Archimedes in Siracufa & Proclus Byzantii,

fpecula ex ere, ignem projicientia fabricaverunt, caqveex'

muris, e regione hoftilium navium fufpenderunt, inqvecum folares radii conjeciti ellent, igne inde fulminis inftar

erumpente , nautasac naves Hoftiles combulferunt , de qvoKircherus in arte magna lucis & umbre j ubi etiam ufto-

tiam machinationem Archimedis his verbis defcribit

;

Cum autem Marc€ll7is, remouijjet illos adjaBum arcus.

Hexagonum aliqvodJ^eculumfabricavit Senex.A dißantia autem commenfuratafeculi^Parva taliafecilla cum pofaijjet > qvadrufla angulis^

^v^ movebantur laminis^ qvihmdamfcul^turkMedium illudpofiiit radiorum Solis

Alijiralis ^ aißivalis^ ^ hyemalis^

RcfraBis deinccfs in hoc radiis

Exarjto elata eU formidabilis ignota navibus.Et hac in cinerem redegit longitudine arcus jaBus.

Came-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 68: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^epfer/ i^t^tf^tercnbcn ^b«<^?Surftenö|4i

^rönbenburg/ item Blumen/ uitb unterf^ieberic

gcfticftunb genebet) imb 5^

©acbfen C^tbiiftniilbeften ^nben(#enö)mie auä) anbetet

gurften 55ilbnnfTf mit bet Setzet aufPergament getiffett/

unb anbete benltcbe 0emablbt«

2öa£5 fonflen &urcb ©pitgcl öotSiinbfr^tJinge jti fvege

^ebra^f / uni> &a0 &omif Setter ange5Hnl»ee tretöcn fonne/ ifl

ouö Cer Optica befatjHf. J)ig baben ju tbrer unC uneerfebteCe«

«er 3ett Cie gewalftgen v^iitifller Archimedes unC Proclüs ettcic^

fen/ Cent! Archimedes Jit Siracufa j iinO Proelus ^li €onffönti#

nopei/ haben 0ptegel jti bereifef / Cie S<»ee bon (Ich getrorffen/

iinC Ciefelben Pon Cen 3)?auren Cenen ScinCItdjen 0d&iffen ent^

gegen gen)enCef / Cß0 fie / trenn Cie ©onnen, * ©frablen in Cic

©piegei gefaflen / CaPon Caet o«lf ber S^inbe ©ebife tpie

einen 95iib öubfabren Iaf|en / unC baCureb ©ebiff unb ©ebiffeeplb^iicb angejuncet unC Perbrannf hoben. ©oponfebreibetKir-eherus in feiner Arte magna lucis & umbr^ej imC ^at bflfelbfl

oud) Ciefelbe S3renn« Macninam Ceö Archimedis mit gegenüber«

fiebenben Soeeinifeben dorren befebrieben / bie ^eurftb alfb

laitteni

SiiöMardeÜ nun juni3Ö«rff cie^ogen fcbottgefPonC/

einen ©picgel balo beö alien ©reifej^anD

©etbö €(fige jugeriebt/ «ueb Heine non Pier ^efen91itb( «Ptit Copon gefe^i / cie bin unC beb ju treefen

iÖurcb ©ebni^weref imc cureb SSlecf) j ^'»ernutb boiec geriebf/

©en @ennfn«©trablen nach / Cen grofjen an Caö liebt

©er ©onnen libcrafi i Qa nun Cie ©(wblen broebert/

J?am Seuer in cie ©ebiff/ «nc campfft Oer StiHDe ^c(b«ö»

^3

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 69: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE

Camera Sexta

,

NATURALIALucretius;

Qyodßiperelii &s at(j^ durum,ferrum^ repertum eFl,

Etfimul argenti pondus ^pCumbi^ poteßas^

Tatim ad ingrefTum hujus camera; , liiper ta-

bulam menfe , in confpedtu primo politae

liintgemmae orientales, occidentales &:Saxo-

nicae, cum poculis ex talibus materiis j Caeteris

omnibus pretiofior eft lapis ille cum multis

Smaragdis, qvi in eo ceu matre, Iparfim creverunt,&qvi-dem non in exiguaqvantitate& magnitudine , fed nonnul-

li prope tam magni ut ovum gallinie. Ante aliqvot an-

nos SereniflimoEle<51:ori qvidam Gemmarius triginta mil-

liajoachimicorum ad acqvirendum hoc pretiolum opus

oflerre auliis eft,{ed SerenifliEledbor noluit illum audire. Su-

per aliam tabulam collocati funt lapides fulminares, dela-

pides fegmentati, exarteMolaica, varia genera elegantis-

(imi dc diverfi colorisMarmoris de Alabaftri Saxonici, frag-

menta lapidum ex lignis in lapides transformata. Prope

hanc tabulam fitum eft ingens legmentum lapidis porphy-

rit£e, ex ruderibus Templi Salomonis, abAlberto Duce' Saxonia;,

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 70: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Snnfl^Äamma.

acBm ^on %<xtüK/ wv unt>

fünfllid&.

Lucretius:

J0«r (reffen fDicnunan ®oIö/ Silber /0riunb ©Ten/

5SIet;/^oel= unD mehr Sfein/fcflö ^unff «no $ii(i(ur fDeifcn.

jum ^mgan^e Mefer Kammerauf einer Gaffel OrientaIifc()e/ Occidentafif^e/

unt) £anb ? @tein # ©tuffen/ fambt etüc^en^e^i^ernM ber9ieic()en ©tetn ; Unter aßen biefen

tft ba^ rarefte unb foftbarefte bie ©tuffe mitbie^

(en ©mara^ben/ fo barinnen $in unbmieber injiemlic^er

©rojTegemacbfen/ etliche ali5 ein^üner^^pfo^ro^. föor

etli^en 3ahren hat^Nr^Surftb ^urchK ein 3ubelierer

30000.tbnler hierauf ju biethen unb^u^eben fich untere

ftanben; ättein ©ie hüben ihn bamit nicht hören rnoHen*

5luf einer anbern Gaffel liefen ^Donner^^eple unb ^Ö^ofai^

fche5(rbeit/ auö©teinein3ele3t/ allerlet)2(rten unb^ro^benbeöfch6nen£anb^3Äarmorö unb 5tlaba|terö bon üUlerhanb färben/©töcfen ©tein/ fo au6 .^olh in ©tein ber^

manbelt. !Reben biefer Gaffel fteht ein gro^ ©tücf ^or#

bhbt^ ©tein / fo ein 5h«t^ Berichte am Tempel ©alomo^ni0 seibefen fepn foÖ/tbelcheb.^erhoö ^(brecht su ©ach^

fen/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 71: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.

Saxoniae,Anno Chrifti 1476. cjf peregrinatione lua HierO;;;

(blymisDreßam allatum.

In tertia tabula videntur arbores marinas, folia coral-

liorum, avesparadifi, fivemanucodiat£e, apodes&Phoe-nix,dens buccillaris& crus gigantis, coftaSirenis live mulie-

ris marinas,duomagni aetites, pretiofiis lapis in foripa globi

ex rupicapra, ut^ alii lapides hominum & diveribrum

animaiium urnas Romanie& Saxonicas cumcineribusas-

lervatis,&multa alia naturalia.

Super tabulam qvartam dilpofita lunt pocula, crate-

res,pater«, urcei,patin«,difci,malluvia gutturnia &: alia va-

ia inrnagnacopiaex alabaftroSaxonico c£elata&nimiumjfcite fadta,

Porro fiiper Scrinium arculatum collocata luntpocu- .

Ia & vafa pretiofillima ex Rhinocerotis cornu, lapide ne-

phritico, Jalpide, Terra Sigillata, & aliis pretiofis materiis,

nonnulja etiarn ex Iapide Serpentino, item duas corbulas

cum frudibus ( uvis nimirum ,pomis

,piris , cerafis , chry^

fomelis, malis aureis citreis ficubus&aiiis) ex ceratam clc--

ganter exprefljs ßc effe<5i:is ut ad' horum fru(51:uum con-

i^edlum palatus titillari & appetitus ad eflim ftimularj

. & irritari poflit ; In ipfb fcrinio arculato & Repolitorio

alio reperiuntur ponderofiflima metalla nimirum purumargentum Saxonicum , in fodidinis Schncebergicis cre-

tum.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 72: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

fen/ Stnno 1^6, t)on feimr f)iij(f^9^cifeouö3erufalcm mitwcr^ebracpt

Slujf bcr bnften^affd n?crbcn59^cer^0ctt)acbrc/^o#

ratten^^idtter/em ^arabip^^So^l ol^nc ^dlfe/dn 0l)ömf/ein f)?tefen?^acf^a^n/etn DJtcfenbdn/ctne diibh i>on

einer @irene/^(t)et) grojfc 5it>ler?@teine/eine foftbare0em^fen^^u^ei/n?ieau^@tcmet)on3)Jenfc^en unb unterfebie^

benen 5:bicrcn / !)ibmifcbe unb ©dcbfifcbe Urnen / mit uuff^

gehobner 5ifcbe/ unb anbere naturaliagefebem

Slujfbiebierbte Gaffel fet)nb gefebt ^eeber/ ©ebaien/^röge/ ©cbüjTein/ ^eOer / ^anbbeefen/0ic^? bannen/unb anbere ^efdfle ingrofierCO^enge/bon^llabafter ^ier#

(icböcfcbnitten.,

SBeiter finb über einen t(u^$icbe^@cbrancf gefegt fofl^

bare ^c(^er unb ^efebirre bon Rhinoceros-^orn/pbi^it^@tein/jaipidc,Terra Sigillata, unb anbem foflbarctt

SEllaterien / etliche auchbom @erpentin?@tein / item $ibet)

^brblein bofler gruebte (mit SBein=^Trauben/ 5tepffeln/

firnen /^irfeben / ^omeranben /Zitronenunb anbernj fo

febbn auöSBay^ popirt/ ba^fie einen luftern unb Stppetit

machen feiten / etmae bon bergleicbenFrüchten begehren

genieflen : 3« 51u(j5iebe^@cbrantfe felbft unb in einem

anbern Repofitorio merben bocbfcbdbbare CDJetalla gefe^

ben/ aie pur gemaebfen (Silber aue bifliä^ußunb^^erg#

ivercten/ in ben (ScbneebergifcbenSunb?0rubengetbacb^

3 fen/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 73: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE

tum,&tempore AlbertiDucisSaxoni«inventum, crux ar-

gentea creta& nativa, diverße malße auri , ftannum& alia,

ücut etiam in medio hujus camer«qvatuor egregia opera

exmetallis compofita&conftrudtavidentur jIn parietibus

autem Magnetes , cornua cervorum truncis arborummi-rifice innata,& cornua cervarum& rupicapra-

rum, ut& pi(5tur«.

Came-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 74: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

/

fen/ unb Seit 5(i6recbtö p 0a(^fcn öefun^

ben/ ein filbcrn^rcu^ bon^atur alfo formirt/unterfcbi^

bene (Stuefen unb m<x^mi ©olb/ 3(en unbanberö/tnie

tn^letcben mitten in bieferlammet biergroffe^o^e^tuf^

fen / fo au$ ^iefeem £anb ^ jufammen gefegt Mnben SBanben aber ()anöen ?D^aönett©ttine/ jjirfc^#0e^

mei^e / fo munberlic^rnttini^ol^oermac^fen/^tan^

^en bon @tutten SBiib / ®emfem©e^irne/

(bieau(^©emal;Ibe*

32 ©fc

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 75: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALEI

Camera Septima,

STATUAS.TORNATI-LIA, AUTOMATA.

jTatuae circumcirca prope omnes pa-

rietes confiftunt, partim exalabaftro&aliis lapidibus,partimex metallo& aliis

materiis,& qvidem a diverforum infi-

gnium Statuariorum manibus paratae,

Michaelisnempe Angeli Bonorotti, Jo-

hannis de Bolonia , Adriani de Friiia,

Caroli Caelaris & aliorum j Prae cxtc-

teris ob lummum artificium eminent Michaelis Angeli

qvatuor St-atuie diei ex alabaftro, magnte jcftimationis}

Poftea Johannis deBolonia Statuae metaliicje , ut& Adriani

deFrilia j Non minus liimmo artificio parva qvaedam &ferrea, cum imagine Regis Angliae,ledentis in eqvo,& be-

lliam lepticipitem profternentis ,& tabula ex alabaftro, ex-

primens inlculptam annunciationem Nativitatis Chrifti

per Angelos , live Gloria in excellisDeo.Rerum tornatilium in amplo repolitorioluntaliqvot

centum, utpocula ex ebore artificiose tornata, &c imagini-

bus exlculpta, ftatuae Öc catenae,qvarum una in qvolibet

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 76: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Äunfi^SiJiiiiiKf.

®Je6((6eiit«Ä(>mm«/

l»ecn^afmen/aud& gcbrec^fctteutib

U^xmxdti

anaöen^anben.mbiefei;

3^ammer / auö Stlabafler unt> anbern ©teincn/

t^tiW auj^^efaü unb anbcrn ?Ü^atctien/unb jttjar bon utt*

terfcbiebener bornebmcr ^üb^aucr ^anbett / ne^ttiU^Mi-chaelis Angeli Bonorotti, Johannis de Bolonia, Adrian de

^riefcnö/ Johannis Caelaris,unb anbcrer; untcrbenctilcudbi*

ten abfonberlid)/ft)Cöen Broffer ^unfl/bcrfür MichaelisAn-geliBonorotti bict IberdUö 51Ictbeificr / fo

fcba^t tbcrben; barnacb Johannis de Bolonia 55ilber botl

5feetall / tbie auch 5(brian be Sriefenö ; ibcniBer ijl

au^ funftlicb 0ema(|)t eine f(eine eiferne Statua , mit be<5 iB^reBierenben^oniB^ in ^ngeKcmb Bilbnuf’ ju !)?Dp/ einefic^

benfopificbte 53e(tie unter ftcb tretenb/ nu^ eine Gaffel bbtt

5llabafter/barein gefcbnitfen bie !BcrfunbiBung ber 0eburti^bl^illi/ ober bn^ Gloria in excelfis Deö.

©er gebrecbfelten 5lunrt0acben oon ^eljfehbeitt/ in

einem srojTen Reporitorio,ftnbet(icbebnnbcrt0tucf/ nie»

^ecber/^ilbery^i'etten unb anbere/ unter benen eine/ bnran

3 3 «iit

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 77: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.articulo trimembris vel ex tribus annulis conflat,& tamenex toto tornata efl 5 Malluvium&gutturniumex fliccino,

flavo& candido ,auro incindum,& res alias fliccine£e. In-

ter illa jacet etiam ofliculum cerafi,cuiin{culpta funt cen-

tum o^oginta qvinqve capita hominum. Non minusfiibtilia& artificiose facfla funtetiam pocillaaurea& ebur-

nea ,qvaepoculum ex grano piperisexcavatum in fe conti-

net , illorum enim mille&qvingenta efle debent, qvodlibet

eorum fiionumeronotatus efl,utvidere licetpermicrofeo-

pium. Extra hoc repofitorium per fe fbla afpetflu digna

efl, navis illa ex ebore, in qva Iculpta efl Genealogia Sa-

xonica.

Automatorum & horologiorum, ad minimum cen-

tum numerantur; Prsecipuafunt, Horologium illud ma-gnumAflronomicum,qvodSereniflimo EledtoriAuguflo[piiflimsememoriie] fedecim millibus imperialium confli-

titj Horologium de nativitate Christi j Duo in naviumforma& pfittacorum , alia in forma pavonis,cuculi, agni,

&aliorumanimalium j Item,unum in ferinio aureo, qvod(crinium prseteraumm, (altemqvoad operam aurificisqva-

tuor millibuscoronatorum asflimatum efl j Porro , unumcum globulo cryflallino circumvolvente (c , five verfatili,

duocum Organis muficis, qvte dormientes (ulcitant e (b-

mno , Sc multa alia.

Ultimum videntur nonnulla idola, duo cervi natura-

lis amplitudinis ex cornu cervi 6c medicamentis cervinis 5

Item

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 78: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^un|!^^ammer>

ein leDcö0liet) brct)fac^/ unt) t)ic gan^c ^ette au^m gan^ert

0et)ref)et €m ©ie^beefen unb0ic^fannc auö gelb ?mbmciljen^iötftein in0o(b Qcfaifd/ unb dnbere5(ötrtctnerne

©neben; bet) biefen liegt mä) ein ^irfebfern/ barein

i

85*

9)^enfcben==3lnge(tcbfer unb ^opffe gefebnitten fepn. “^^iebt

fnenigerftnb fubtil unb Wnftlicb gemacht biei5oo,^ecber^

lein i)on0olbunbipe(ffenbein/ in einem aubgebblten ^fef^

ferform^ecberleinliegenb/beren iebeö mit einem gemiffennumero bemetcfet/ mie bureb einMicrofcopiumpfebem

SlujTerbalb biefe^ ^reforö ift abfonberlicb befebenbtuertb/

bab ©ebiflfau^ ^elffenbein/ barein bie GenealogiaSaxoni-

ca gefebnitten,

©er fünftlicb^bemeglicben ©neben unb UbrftJercfe

tnerben jum menigften bunbert ©tiief gejeblet / bie bor#

nebmften ftnb: ©ab groffe ^Iftronomifebe Ubrmercf / fo

^bur^Söfft Augufto (bbebftfeeligften Slnbencfenbj 16000.

Dttblr. gefoftet; ^inllbrmercf bon ber0eburt ^btifti/

gtbei) in ^orm tbte ©ebifft/ alb 9)apegDt)en / einb alb ein

5)fau/0udfgu(f/£amb/unbanbere^bKi‘G 3(tm/ einb

auffeinem gölbenen ©ebab#^4rtlein/melcbeb :^artlein/ob^

tte bab 0olb/ allein an0olb?^rbeiter^SBerrf auff4000.Tironen gefebabt; 51Beiter / einb mit einem ^btbltalKnen

^ugelein/ fo baranauf^unbuieberfteiget; pep mit Or#gelibertfen/ alb §IBecfvUbren/unb bie! anbere.

3ulebt man aueb etliebe Idola» pep ^tirfebein

benb?0rb|te/ aub^)irf($?^orn unb ^irfcbs'^rlnepen;Stern

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 79: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ARTIFICIALE.’

Itemcornu cervi ex ligno artificiofillime exfculptum. Inparietibus qvorundamEle(5torumSaxonias, & 12. Impera-torum Effigies, a JulioCaefarc usqve ad Domitianum. Etqvis pofTet omnia enumerare?

\ Claudianus,

De Vitreo Opere Archimedis.

Fnter inparvo, cum cerneret athera vitro.

Rißt^adSuperos talia diUa dedit:

Huccinemortalisprogreffapotentia cura ?

Jam meus in fragtli luditur orbe labor,

Jura Poli , rerumj^ßdem , legesJ^DeorunupcceSjractßm tranflultt arte Senex.

Inclufm variisßamulatur Spiritus afiris.

Et vivum certis motibus urget opus.

Percurritproprium mentitusfigntfer annunu.

Etfimulata novo Cynthia menfe redit. ,

JameiJuum volvens audaxindußriamundurruCafidet, ^humanafidera mente regit.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 80: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

3tem/ ein funjtlic^ au^ S)^\% pcfd^ni^teö ipirfc^?J^orn* Öit

t>cn9Ban5en etlicher 5{)ur4ürften ju 0ac^fen / unt) tcr 12.

erften !){6mjfc^cn tapfer konterfeite/oon Julioc^ßre bip

auffDomitianum, Unb toer toolte alleb ei^e^len?

Claudianus,

tl6cr tiaö? öl4ferttc Archimedis:

^^£0 3«pittt ^ernb 00m ^»imniet \)at 6efcb<iutf

^*^€m3Bercf oon^rojfer^unft/ nur bfop auö^ta^ge^$)at er gelac^t/un ju ben 06tternbraufgefagt

: (bauet/

SBie ^abenO ©terblicbemitfoJcber^iJ^acbtgetuagt?

S^a^ auff^erbrecblicber unb untrer SBelt ber €rben/

^un rnill mein 06tter^2öercfunbBau getrieben merben/

SBaO unb ben 06ttern nur bieroben fonft gebührt/

SBirb unb oom $((ten bort $u ©^racuf entführt

:

JDie^imelb#3cichen @tem unb 9)?onb gehn aufun nteber/

©er^onb mechfclt fein£icht/fo büngt im^hi^'d^iü foieber

©ab 3ahr bie @onn herumb / ba fcht ben fühnen ^teiü/

Söie 2Beltunb 0tern ber^enfeh fop regieren meiü*

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 81: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

(o) S»

CONCLUSIOHujus antecedentis

DESCRIPTIONIS.His paucis qvidem illudOmatiiHmum, Splcndidifli-'

mum& Ceififlimum OpusRegale& EIed:oralc

THEATRUM ARTIFICIALE,ex parte delineatum eft.

Ut autem magna differentia inter formamaedificiiiil

charta fadiam , &c aedificium ipfumexftruöbum 5

Sic etiam inter hanc deferiptionemmeam&Theatmiri& ejus Inventariumipfum 5 fiqvidem pretiofiflimae& in-

aeftimabiles res artificiofae in Theatro contemplandae, vifii

multo fplcndidiores& in majori numero apparent} In-

ventarium etiam , ut magnum volumen, multomajus eft, qvam hic diciÖedeicribi

potuerit.

Mani-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 82: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^ Co) 5»

ISefc^luß

^tcfert)orl^eröc!)en^en

SÄit btefen menweit tfl^arbaöfXtrKij&^^öesierte unö^ell4euc^tenöe5^^ur4«>ftßcf)e (^o^efHegal^Söercf t>et

unff^ßammertn etmaö entmorffent

SDte aber ein ^rolferUnterfcbeiMII untereinem^obettetneö0ebdubeö auf^appier öeriffen/unbbem auffaefubrs»

ten ©ebaubean fiel) felbft

;

$llfo i|l eö au^ mit biefer meiner örörnmdrfwen^e#febreibun^ ge^en bte ^unft^Äammer unb beren inventa-

rium beftpaffen : ©intemablen bie fofibarenunb unfebd^^baren ^unrt*@acben/ fo in ber ^unfi^^animer ju fepeit

fepn/bem©e|tcbte t)iel herrlicher unbinmeitgrbffererSln#

^ahl erfebeinen /baö Inventarium auch /am ein groß^ueb in Folio , meitaroffer i|l/am aUbiertm

öefagf unb befebrieben mer?

. bem

Ä 2 Mani-

I

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 83: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

CONCLUSIO.

Manilius:

’^Roje^tajacentanimaliacunitaA In terra , velmerfa 'vadts , ‘vel in aere pendent.

Omnihm una q’viesy 'venterfenfus^ per 'artm:

Et qvia conßlium non efl,^ Imgva remißa^

Unus^ tt^elim rerum ^ njires^ bqvendi^Ingenmmi^ capax^'variis educit in arteis

HIs partus q'ui cunila regit ßecejjjt morhem.Et domuit terram ad fruges: animalia ccepit,

Impofuitq^ viam ponto: fietit unus in arce^EreBus capitis , viBorq^ adfidera mittitSidereos oculos

^propiusq^ aipeBat Olympufrut

Inqviritq^ Jovem ^necfolafronte DeorurruContentus manet: ^ coelumfcrutatur in alto

Cognatum^jeqvens corpusfe qvArit in aflris.

STA-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 84: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Manilius:

f0|S€n« aüe (jnbre ^^tcr $ur €rbcn nkkvUmn/ (gen/

3um tt;eü in SBaffer fmn/auc^ buvc^ t>te

©tc atu unbeforöt/meil ©lieDcr/SeibunD @innt>bn diatf) unb @prac^e ift / bic Seit fo bringenWt

00 ift ber ?iRenfcb nttein bon fo ^0(^geate/^Dn0 er berebf/ unb fingbon ^unft/unb baö befrachtet/

2Bab 0Dtt erfchaffen hat ; 0£>tt hat ihn eingefe^tgum ^errfcher in ber Söeit/ ba treibt er bip juteht

0ein ^h«« n<ich Uneerfcheib: iöersfbingtjurgrucht hie

gelber/

^Der ;agt bem SBübe nach burch ^erge/ 5h<JJ SÖalber/

€in anbrer bahntben^eg/unb bauet^rücten auff/

iDer fleht erhabne^auptb mitbep bem ;^ofe^£auff/ ,

S>er tbirb ein ^rie0eö#^)elb/unb hebt bep feinen

JDie 5(ugen^immebhbch/^um0bttern j^u gerathen/

€in anbrer forfchef nadh/tbie nahe ihm bermanbiDer J^immeiunb ©eftirn/ tbeil ba fein 53aterlanb«

Ä 5 6f«n.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 85: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

STABULUM ETATRIA appara-

tuum EQVE-STRIUM.

BRITO:

Ec Rex celatur, nec mons ahfconditur, ipfa

MVtc<pjtd agat Jxegts rerjona patejcir mnegansftU caltgare temhras

Proditur^ medtu latebraa non mverut umbrts,

'Oum qvocun^Jpecu ,propriojplemkfcit ah igne^.

Jam

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 86: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

BRiTOi

^3« ^^ni'oober fonfi ew^roficr ^^efi^öüff^rben/

9^@tcbt tt)ic ctnbpbfr / bcr nicht ücrbecftfanfner^

^D^e i^Dhett/ ^ajeftat (a(ft ftd) »erphien nicht/ (bcn/

€ö leuchtetDurch ^t^t/mennwaöaDDu gefchicht/

UnD (Olt ein folcher^err im Sinl^ern fich Derneinen/

00 roirDDoch auo Der ^luffit fein eigen Sicht erfcheinen t

iDröm toeijlDie^oflbarreit Dujch Diefen @tail unD^^auß

äuch Die ^Durehleuchtigfeit De<5grojfen ^)erren^ auo.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 87: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^ Atria Apparat. Eq'veflr.— »1.— II I —— I Illi ,...,, „

Am devenimus iterum ad aliud Regium &Eledborale fplcndidiflimum & pretiofilTi-

mum Opus & iEdificium,qvod tam innu-

merabilibus& pretiofiflimis rebusimpletumcft , ut-fere nefciam , unde ordiar tantumOpus deferipturus. Siqvidem illud certifli-

mum & veriflimum eft,qvod latinus qvidam Autor (qvi

aliqvo temppre, cum illuftri Legatione exotica , Dreföae

fuit,& res multas hoc loco videndas publice dclcripfit&

notavit, etfi pro nonnullis ipfi tribuenckjmprsemium obii- .

tus fit repoleere) de hoc augufto £edificio , & in eo afler-i

vatis Regiis & Ele(5toralibus pretiofiflimis & ornatiRimis

rebus fcripfit, hifce verbis:

Ac primo qvidem ad Eqvorum Stabulum dudli, qvod ingen-

ti fumptu , in auguftiflima forma, Chriftianus Primusextruit, ad ejus fan6 molis afpedum obftupuitqvisqve&

obftipuit Aula enirn Principis, non eqvorum videbatur.

Nam & fuperne atria varia rerum fuppelleftile diverla-

rumimpleta, qvaecunq; ad eqvorum ornamenta pertine-

rent, non invenufto ordine digefta;arma & phaler®, faga

militaria,paludamenta

,frena, ephippia, auro folido, aut

ftrico intexta, in qvibus ars cum natura certabat. Nec in

tanta rerum varietate vacuum qvidpiam aut confufumj

fuis qvaeqve cameris locisqve diftinAa , oculos vifentium

facili <Sc indubia voluptate implebant. Longum effet me-morare omnia, qvorum lingulis vix memoria fufficit-,.

Omnium tamen maxime fumptuoße porticus erant, fub

qvibus eqvi difpofiti fuum qvisqve locum pro fexu,pro

forma

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 88: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

bfit»

Igt fbmhien wir üHfberutMfe jü «nmi fofcftmÄS»rii9licf)enimb€&HV*5ör|^l«ct)cn Ijerilicftm un&fofibarcti 5öei'cfunb ®c6duDe / Wficfjfö mi'f fo utt»

unb foffbaren 0ac6cn ang«fößff4(f/

loaß id) faß nicftt mi§/wo tcO anfatijjen foö/efwa^bergleicfeen förfreff(td)ctt ^Bercfe 511 ftcfdji-ciV

®infcma(>Im Oaöjcmge gewiß unb waijriß/waocinßafcini«

fd)«*Autor (ber atiff dnegetr mitcitifroornfßmcnaußldnbifcöett

©efanbfefeafft ßietr in 2)reßbmgcwefcn/iinbbid®ing</ fo biefc«

Drf0 511 feßen / offeni(icf) befcbricben unb auffgqcitbnft / micwobl tt

jwarm etIttfefO bag :?rincfgdb abjubolcn bergeffm) twn biefem

btri-iicben 0cbaube/unb benen barinnen enfbaiftnen Äöniglicben

iinb^bur^Sfii'ßiicbfn foßbaren furit'eff(icben@flcbcn gtfcbriebm/

mit biffen 'Aborten

:

Stnfanglicb fBuröen wir in ben SbMr#3'«rßlicbcnStaff gefiibref /weId&e»

;

mit grpffenÄoßen gani| berrlicb/ßbur^SwrßCHRisTiANus

ber Srße erbauet / über weicbeö müebfigen ^erefö Slnfcbauung

ein ieber erßarret/ benn c8 fabe ni(&t einem ©taffe / ßnbern ei«

nem ^ürßlicben fpofe gleicb, ^aren micb oben affer^nb ^am#mern unb @äle / mit mancberlep 'iSorratb fdtber ©acl)en,etßjflet/'

.

biejuSlußjierung ber<pferbebieneten/ in gan^ jierlicbe Drbnunggebratbt/»on OJüßuna unb IXoß*Scbmuif/ ^riegö*@erütbe/^mi«

^ers^embben/Saumen unb ©afteln/ »on bitbten @olbe ober ©et«

be geßiebt / barüber Äunß unb Sßatur mit einanber ßritfen j Sßotß

»ar bep fo mancberlep Unterftbeib ber ©atbeanitbtö leer ober un«

orbentlicb/ in affen Kammern unb Orten / wo man binfabe/ war aUleö in guter drbnung unb mit iuß aniufebauem wäre ju lang/

offed SU erseblen / unb nicht woblmüglitb/ fo ml im (§}ebac5fniß

ju behalten ; iDoch waren am meißenfoßbar bie langen gewoib«

ten ©taffe/ b« bie 9>ferbe/ einiebes na^ (Hnem^eßhlecfft unb

ß ©eßrtlt

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 89: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stattulam ö* Atria Apparat. Eqveßr.

forma fortiebatur. SuflRilciebant porticum columnas in-

gentes, vivo Saxo, ^qvibus fingulis fontes aqvae perennisIcaturiebant-j.

Tantum ille autoti & tamen non millefimam partemillarum filtern rerum, qvae in his cameris& atriis (unt,de-

fcripfit j eximii& multis columnis ex aurichalco circum-

dati Circi certaminum eqveftrium infra in medio areie, in-

ter aqvarium bene ordinatum, &: porticum longum 20. co-

lumnis fultum fiti, [ubi etiam Hiftoriae& Heroica fadtaSa-

xonumeum Ludis fiveSpecbaculis Eqveftribus&multi ge-

nerofiEqvidepidti fiint] prorfiis nullam mentionem fecit.

Alius autor , Martinus Zeilerus, luo tempore, in Iti-

nerario Germaniae aggrelfus eft,has res pretioliflimas pro-

lixius ,&fecundum ordinem 36.camerarum delcribcre, qvivolunt, videantillum; facile tamen qvilibet ficum reputa-

re poteft, cum Itinerarium illud jamdudum& Annoiösa.

inpublicum prodierit, qvanta mutatio& auctio,tam lon-

go temporis intervallo ufqve ad hoc praefins tempus fieri

potuiffet , fiqvidem Sereniflimi ElecStores Saxoniae ncut alia

operaRegalia , fic etiam hocopus , eximie& multarum re-

rum copia ufqve ad hoc tempus amplificaverunt.

Definam illa, qvae pr^ediifti autores, de hisOperibus

firibere aufi fiint ,commemorare , &eorum enumerationi

non diutius immorabor, Icd qvalia hsec Opera maximse

«ftima-;

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 90: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

unb ^«(!<'^atttmem*_

- - -I I— O—— IIW

, ^,1,—

®«|lalf in Dr&nuna (JnnDen / eö foaren fpl(i)e ®ef»5Ibc mft fJar-

cfcn (feinem ©eul«n nnferjogen/ fluö Deren ieDer leDenDiüeßQIDflfrec

fprunge.

©D ötcl f;at b(er(?on bi'cfer Autor,unb boc^ ntebt c

ben taufenben ^betl nur berer ^tiige bcfcbrieben / melcbe

oben in benHamern ftnb ; ber ^ierlicbenunb mitotelen ©eu#len oon ^e(|tn0 umfe^ten fKennebabn / unten mitten auifm^labe/^ifcben bev moblöefnffen pferbe?©cbtt)emme/unb

bem langen gemblbfen mit ao.fleinern ©eulen unterjoge^*

nen ©ange gelegen/bat erganb nichtgebucht

€in anberer Autor , artin geiler / bat ftch ju feiner geit

unternommen/ biefe^oftbarfeiten meitldujftiger / unb nachOrbnung ber 36.Kammern / in feinem ?Heife?Bucb öber

^eutfchlanb ju befchreiben/mem beliebt/ ber fan bep ibnt

nachfeben. JDoch fan einieberbei) ficbfelbjf leicht ermeffen/

toeil folch fHeifebuch oorldngfl/ unbAoj 0 3 2. in iDruefgamgen/maO oor giojfe^erdnberung unb ^ermebrung/oon folanger geit ber/ bi^ aufgegenmartigegeit/ habe gefi^eben

fonnen / fintemabln bie iDurchleuchtigfren^b^r^prften ^iu

©achfen/ (oie alle anbere ihre !)tegab^ercfe/ alfo aui bie^

feo/ furtrepch unb in grofferSÄenge/bipuff biefe geit/

oermebret unb ermeiterthaben»

3ch toiloorbep geben/maö oorermelbteAutores oon bie*

fenSBerefen jufchreiben rtebunternomen/unbinberen er^eeblung mich nicht toeiter aufbalten / fonbern mie biefe boch^

S % febdibare

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 91: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stacutum AtriaApparat. Eqveßr,

seftimationis jam Noftri Screniflimi Ekötoris tempore vi-

denda fint,paucis &:feqventibus attingam :

Q^ndo ergo non nemini clementiflime concefliim

eft , hxc atria perluftrare ,!&illeex area,per duplices illas fta-

las amplas öc fpatioßs afcendit, primum per fiibdiale in

atrium & ambulacrum 150. greflus longum introducitur,

inibi ad utrumqve latus pitftie funtjuft«& naturalis ampli-

tudinis ftaturas, effigies omnium Sereniflimorum acPoten-

tiflimorum Regum & EletftorumSereniflimaeDomus Sa-

xonicae,qvi 90. annorum ante Chriftum natum a Rege

Harderico , ufqve ad hoc tempore Regnantem Serenifli-

mam Eleötoralem Celfitudinem, in linea retfta, ferie& or-

dine continuo regnaverunt, cum infcriptionibus&hifto-

riis cujuslibetrerum geftarum in tabulis ftib pedibus affixis,

ÖC aureis literis (criptis 5 Et fiint depidlorum Regum,Du-cum, &:Ek(5torum Saxoniae Nomina hxc: i. Hardericus

Rex. 2. Aniericus, Rex. 3- Wilkius, Princeps & Dux.

4. SwartikiuSjPrinceps&Dux. 5. Swartikius Secundus,

Princeps&Dux. &. Syfartus , Princeps& Dux. 7- Wite-

kindus , Rex. 8. Wilkius , Princeps&Dux. 9. Meierbo-

dius,Rex. 10. Bodius, Rex. ii. Wichtus,Rex. 12. Wit-

tius , Rex. 13. Wittgilell , Rex. 14. Hengiftus , Rex Saxo-

niae&poftea A ngliae five Britanniae. 15. Hatwackerus, Rex.

16. Hatwigattus , Princeps & Dux. 17. Huldericus , Rex.

is.Bodi-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 92: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

fcJd^BarcfBetcfe ^ur Bett i^^re^tcrenber ^^urff.iDurc5l

ju fernen fepn / mit metti^en unt> nac^folgenben bcm^ren

:

.

5S5ennbetü^aiben iemanben^ndbioftpgelaiTentft/ bicfe

0cmdc^er ju bmc^fe^en/unb berfelbe t)onbempn^c bie ge^

hoppelte geraume ötoffe kreppehinauf fteiget/mirb ere#lieb über ben 5iltan in eine lange 0alleriei5o.@cbritte lang

gefübret/ barinnen ftnb bepben 0eiten in Sebeno^^^ro^

gemablt bie ^ontiefaite aller5)urcbleucbtigften unb 0rop^mdebtigftenKönige unb ^Ibur^Sürften beOSurcbl.^b«»^*'

^aufeb 0a^fen / mie foicbe 90, 3abr bor ^b^iftt 0eburfan/bonÄig^)arbricben bi^ aufibt^SKegierenbe^buJ^fJ*

©urcbl. in geraber Sinea/ orbentlieb nach ein anber regieret

haben / mit bepoer^eiebnetem ^eri(|tunb i^iftorien / wenneinieber gelebt / unb beren bornebmfter ^oniglicber ober

^bur^Sürftlicber ^baten auf^dffelgen mit ®olbe gefcbric#

ben/unb ju beren ^üjfen angemat^t Unb (tnb ber abge^

mahlten .Könige/^erpoge/ dürften / unb^hwrÄften©aebfen Nahmen in Orbnung biefe : h ^arberteb / Mofnigber@acbfem 2.5lnfericb/^6nig, g^SEBilcfe/Surftunb

^erpogber ©aebfen. 4. ©cbfuartile/Sürft unbJ^erpog»

5. ©cbmartüe ber 5tnbere / gürft unb ^)erpog ^u ©aebfen»

6.

©pfart/5ürrtunbiperpog» 73itefinb/^bnig» g.SBib'

feSürft unb ^erpog. 9.^eperbobe/^onig. lo.Sobe/Äo^nig- iL2Bicbt/^onig. i2.SBitte/^6nig, i33ittgifell/^o^nig. 14. ^engft/^onig ber ©acbfen/nacbmahib^bnig in

Cngellanb. i5*^)atft)acfer/^bnig* i6.^atttpigatte/Süril

$ tinb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 93: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^ Atria Ap^arat.Ecpjeflr.

K.Bodikius, Princeps 6cDux, i9.Bertholdus,Rex. 2o.Sig-

hardus,Rex. 2i.Ditericus,Rex. 22. Werniidus, Princeps

&Dux. 23. Witekindus Secundus , magnus & belUcofiis

di(5tus, ultimusRex totius Saxoniae, tempore Imperatoris

CaroliMagni baptizams,pofteaPrinceps& Dux. 24.Wi-tekindusTertius,Rex Superioris Saxoni«, Witekindi Ma-gni Filius, a qvo nontantum exejusunoFilio ( etiamWi-tekindodidlo) prolapia Regum Galli« eft , ftd ab altero

[Friderico nimirum] c«teraGenealogiaSaxonica. 25- Fri-

dericus , Princeps& DuxSaxoni«. 26. Ditgram , Princeps

& Dux. 27. Ditmarus, alacris di(5bus , Princeps & Dux.

(Sicuti Tituli antecedentium Regum , Principum & DucunuSaxonise ( qvorum nonnulli fimul Angria: , & aliorum Du-catuum Duces fuerunt, ) hic non omnes adferibi potue-

runt , lic etiam feqventium , ubi illis juxta alios Titulos

etiam Tituli Marchionum Mifnias, Lufatias, item Burggravio-

rum Magdeburgenfium > & multi alii , relpedlive compe-tunt-,.)

28. Ditericus. 29. Dedo. 30. Ditericus Secun-

dus. 31- Thimo eximius. 32, Conradus pius & magnus.

33. Otto dives. 34. Ditericus. 35- Heinricus illuminatus.

36. Albertus. 37.Fridericus alacris cummorfis genis. 38.Fri-

dericus Secundus leverus & gracilis. 39- Fridericus ftre-

nuus. 49, Fridericus bellicofus& vidtorioliis. 41. Fride-

ricus benignus.Dux&Ek<5torSaxoni«. 42. Albertusma-gnanimus , Princeps dc Dux, 43. Georgius , Princeps ic

Dux.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 94: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

i7»^ul&ertc^/^öni3^ iS*^obihi turfl unt^"

^er^og. i9.^ert^olt)/^6niö. 2o.@ig|>arD/^öntö* 21.®tcric^/^onig. 22.SBcrnife/5urfl unt) ^)er$09» 233itcfm&ter äntere/ter 0rojreunt ©(rettbare genant/ber le^te^b^

utg über ©ac^fenlanb/^ur^eit^e^fer$ CaroliMagniQitauMmad) Surftunb ^er^og. 24.Sßtteftnb ber©rit^

te /^onig in Ober?©ac^fen / t>on tueld^em ntcbt aßein au^bem einem feiner©b^ne Cau(|>SBitefinbgenant) bie^bnige

in Srancfreicbipxm Urfprung baben/ fonbern auc^ t>onbemanbem (Sriebricben) fofgenbö bie ©ac^ßfcbe Sinea fortg^^et 25»Sriebericb/prrtunb^ertog. 26.^Ditgram/Sur(l

unb^erlog. 27* JDitmar/ber hurtige genant/ Surft unb^er^Og» ( öatcp ju evianem / gUicOwie Ote Tituli Det »orge^en*

fcen Könige / 5«tß«R -^«r^oge ©fltbfen (cmn «tlicftc jugleici

Cfngern/ un& iJter anöere 5wp|i«itt)iimer j5er^ogeg«fDeren)t)iernic&tflße

bokn f6nnen txiriii gef(trieben wft&en/ alfo auct) in ^e^ folgenden /t»rtt*ie

Titul Dec HJiattf^^rofen p aileiffen/ unt) lou^niß / item Sßurg « ©t-nfen

ju 0J?(ig«l)ui:g / unö wel anöere ;jf)nen nacfe Unterftfeetö gebiitiren.)

28»^itericb* 29,©ebo. 3o,JDitericbber5tnbere,3K^bi^

mo/ ober©itmar ber ^apffere. 32.iJonrab ber Srotne unb

0rolTe. 33. Otto ber fKeicbe. 34. Oitricb» 35* ^finric^

ber €rieuebtete. 36, Stibrecbt 37*Snfbricf) ber ^ecte/ober

Sreubige« 38‘Sfif ^ ^nbere/ber €rnfteunb Jpagere*

39.St‘ifberid)ber@trenge. 4o.Srieberici) ber©treitbarc

unb ©iegbaffte* 41. Sficbericb ber 0utige / .^er$og ^u

©ac^ifen unb iJl;ur?Sötfr 42.$Hbreci)t ber 0ropmütbigc/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 95: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^ Atria Apparat. Eipveßr.

Dux. 44.Hdnricus, Princeps&Dux. 45- Mauritius, Prin-

ceps,Dux& Ele(5tor.. 46.Auguftus,Princeps,Dux& Ele(5t.

47. Chriftianus Primus, Princeps,Dux& Eledlor. 48.Chri-

ftianusSecundus , PrincepsDux& Eledror. 49. Johannes

GeorgiusPrimus,Princeps ,Dux 6c Eledior. 50. JohannesGeorgiusSecundus,Princeps,Dux& Ele(5tor. 51. Johannes

GeorgiusTertius, Dux&EIe(5torSaxoniae. Qyibus etiam

appi<^i funt ludi eqveftres non obtusa, fed acuta cufpide,

GommifliiDivoEledtoreAuguft», qvinqvaginta cum di-

verfis Principibus,& unuscum FerdinandoPrimoRoma-norum Imperatore habitus.

Exeamus nunc ex hoc atrio, in poftibus portae hanc

Inicriptionem relinqventes,

ExSALLlSTIO:Si&pe audivi QJAaximum , P.Scipionem ,

praterea ci-

vitatis noflra praclarosVirosfolitos ita dicere ^ cummajorum imagines intuerentur :VehementiJJime ani-

mumfibi ad virtutem accendi,fcilicetnon ceram il-

lam nej^figuram tantam vim infe habere;fed me-moria rerumgefiarum eamflammam egregiis Viris

inpellore crejeere , neqvepriusfedari, qvdm virtus

eorumfamam atf^ gloriam adaqvaverit.

Abhoc Atrio, &ftatim adejusegreiiumincipiunt& fe-

qvuntur 36. Camerae rerum pretiofiflimarum & appara-

tujum eqveftrium,in feqyenti accontinuo ordine ; I.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 96: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

§urf! unb 43.0cor9/^rfiunb^cr0oö, 44»^cinrict)/ un^ 45. ^auritw^/ unb

Öbur^^ürjt ©ac^fen. 46.^u9urtui5/i^er^og unb

gurft. 47.^(;nTtianuö/^erb03uiib^buJ^#ji’^ A-%Mx^jtianu^ ber ^nber/ uitb^f;ur?5ürj!. 49.itcö0eor3mö ber €rfte /^er^03 unb 50.

l^anne^ ©eor^mö ber 5(nbcrc/ ^er^og unb ^^ur^Surf^*5L 0eDrötu^ ber ^Dritte / ?)erbog unb S^ur^Surft ju @acbfen. 5>abep auc^ gemablt fepn affe It^ur^*

prft Siuaufti ( ^bc^ftfeeltalien Slnbenrfenö ) ^t^alUnt@cbar|f?f)?ennen / fo €r mit unterfcbiebenen Surftltcben

^erfonen / unb eineö/ fo Sr mit ^apferffc^er Cffjajejiat Fer-

oimndol. getf)an.

SBir moffen unO nuntt){berauöb(efer0afferi^mauö

beaeben / unb an ben ?)fo(len beo ^ortalo biefe Uberfcbrifft

lajfen/ äuO bem Saluftio;

Qvintilianus, rm man beo öen Ot6mern namU©onfl Maximum , imö Der flleictjfaßö Der

Publius Scipio, fnmBf (apffern Otömerti mehr/

, ®enn fie ein ^elDen#95ilo Deiroc^tpon 3{u{)m«RD fft»c/

t)a haben fte gefagt: ffg jiinDe ihr ©emiithe

3ur ^ugenD helftig an / nicht Daf Die ^rafft unD &i!te

5m bloffen SÖilDe fep ; SUein / Die ®efthi(l)f uiiD

©er “^^ugenD reiigtcn fte / auch alfo jw gerathen.

Q5on bierep@cif(eri/unbn>ennnianatiei berfelbentomme/ gehennun orDentlicb nad) einanberan bie $6,jtarnern /mit Denen Darinnenenthaltenen 5toffharfeiten/ unbfeitnbjnbefehen infoIgenberDrb-»

nung: aJi l.£)ie

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 97: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^ Atrta Apparat.Eepefir,rnrnrnammmmmmm . .i,«» —

i , , , n

I. Camera prima vocatur AtriumTraharum, inhocatrium ( ftatim adingreffum) Sereniflimi ElectorisJoh.Ge-orgiill.EIedtoralisCelfitudo ponere juflit duorepofitoria,

. ex qvibus, fi aperiantur,omnia in illis ut nititor meri au-

ri&gemmarum fulgentj&lplendentinam in illis pofitifunt

acinaces & harpae, five gladiiTurcici&pannonici,argen-

to inaurato &:gemmisornati , ut phaleriepannonicse ex iis-

dem pretiofis materiis.

Non procul illis fulcimentis impofitae fiint duae inte-

grae armaturae ex argentofblido,& tresauro obdudtae,cumtotidem eqvitibus.

Poft omatiflimae trahae in magna copia, qvibus ani-

maliapartimfculpta , fartis pellibus advivum repraefentata,

nempe leones , cervi , urfi , tigrides & alia impofita fiint,

cum eqvis ex ligno ad vivam fimilitudinemfabreftidtis &phaleris crepitaculisqj aeneis ornatis, trahas illas trahenti-

bus} Inter trahas etiam Regia ledfica eft > ex holoferico

coccinei coloris, figmentis& laminis aureis munita fene-

ftrisqve cryftallinis ornata,qvam Regia MajeftasHifpaniae

Anno 1

6

5 5. Sereniflimae Ele(^orali CelfitudiniSaxoniae do-

no dedit.

Circa has trahas etiam centuria eqvitum inftrudtaeft,

ex ligneis eqvis&eqvitibus formatis , nigre& armaturis AE-

neis induta, horribilis vifii.

In

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 98: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

unbiKup #Mammem*,

....,.—

-

..i _— '

-

I. ^Die erfle i^amer iDirb genannt bk ©cblkfem^aiti^

Itter / mbiefc ^aben^6c5ftreeHgfte^burf!.iDurcbL3‘>f^<J«tt

0eor0 ber Stnber/ flrarfe^ bepm^itioange/ ^ettgroffe

©ebranefe febenlaffen/ menn bte gebjfhetmerbcn/ fo febtm#

itiern unb funrfein bte barinnen berfbabrte @acbcn/n?le

ter0olb unb €belkem ; 5Denn eö bangen bartnnen^uref

k

febe unb^unganfcbe@ebel/mlft)ergulbeten@nber befdbla#

gen / unb mit €belgeftetnen Derfebt / tnie auch ^ungartfi^er

|)ferbe?0cbniu(f /üon bergleicben foftbarenMaterien*

^(ebt tvüt babon (lebenjmeb ganb (tlberne ^liraffe/auff

^oftamenten/ unbbrep bergülbete aujffKeitberm

^ernacb bte febonen 0cblitfen/m grojfer5(n$abl/blemit^bkren ln gebend^0t6(fe bon (gcbnlbtbercf unb auöge^

ftopfft/alö gomen/^lrfcben/^dren/^legertblerenunb an^

bern befebt fet)m 5lucb mit borgejpanneten aue^^olb ge#

fcbnlbten ^ferben/lngebenö^©rD(fe/ fambt bar^u aufee#legten Stmm unb @cbaflen#0elauten; 3tt)lf(d)en benen

auch eine foftbare^onlglicbe @an(fte bon rotben@ammetmltgulbenen ^ofamenten unb ^ef^lage/ unb reinen^r^#ftaa#@cbelben / melcbe @an|fte ^bnlgllcbe ^ajeftat ln

©panlen Anno 1

6

5 5. prasfentirt.

(Bo halten auchum blefe ©cblltfen berumb/alö elneffom#pagnl ftarrf / au(f gefcbnlbten bblbern 5)ferben / ln gebend#0r6(Te/ febtbarbe auö(la(flrte Dteltber ln Äuraffen/ble einett

faft eine Surebt ln plb$llcbem 5(nfeben machen (ölten*

50^ 2 5(ucb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 99: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stahulum^Atria Apparat,Eqyeßr.

In parietibus funt etiam res varias adeqvitatum perti-

nentes, utbombardse, gladii öc alias.

II. Ex atrio traharum difcedentes ad fplendidifli-

mum coenaculum deducuntur, in qvo rotunda& amplamenla,expretiofis lapidibus Saxonicis fabrefa(5i:a,apopthe"

gmatibusqve &verlibus variis incila, cum duodecim cir-

cumflantibus fellis ex lapide Serpentino& |afpidecompö-fitis videnturj Haud procul ab hac mensa erc(5bumeflre-

pofitorium five opus ex metallo arcularum, cui lexaginta

qvinqveampla pocula argentea inaurata impolita lunt. Si

qvis auderet unum ad ebibendum eligere , & minimum(qvod eqves ex monte profert j arriperet , maxima mole-ftia bibendi afficeretur , cum qvindecim menluras vini

capiat.

. Parietes ornant SereniflimorumEle<5torum&Princi-

pum Saxonicorum imagines , eqvis inlidentes ,nempe effi-

gies Ele<ff:orum Johannis Georgii I. Johannis Georgii II.

& Elc(fl:orisJohannis Georgii III. Necnon pirflurae pere-

grinorum eqvorum, ut Neapolitanorum, Sabaudicorum&Hilpanicorum,qvi ad limilitudinem illorum eqvorumdepirfli liint

,qvos Sereniflimus Elerflor Johannes Geor-

giusL Ipfc tempore lirae peregrinationis ex Italia adduxit,

fiiora rarillima cervorum cornua affixa.

ilL Ter-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 100: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

unb

$(ü(b fepnb anbcttSBanbcn^erumb oEfer^anb^dc^ctt

§um reifeen geu^e ^jcborig/ t)on ^ucbfen/Sßc^wn unb bctJ*

gleicbm* . ^ ,

IL 2(u$ber(Sc^Hf(en#^atner btrbmnn geflirrt in eine

ärolTe ^ürfti. ube/barinnen (u^t ein ^roffer runbec

5tfcb »on f6(IHcben£anb(!eine/in n)eicben aOeJbnnb teu(f#e

Di<fta unb ^erfc ^efcbnitten / unb umb benfelben ^erumb

poljf ©tüie non Serpentin # ©fein / mitjarpideperfebt*

!R(cbt ferne non btefem ^ifc^e ift ein^refor aufeeric^tet/tt)ie

eine ©rotte/ non ^er^ftuffen/^rbunb ^anbfieinen/bartm

nen 65. ^roffe nergulbete filberne ^d)er ftel^en/ tner ficb un^

ttrfteben bürffte/ einen sum^iub’ttincfen barauo ju ertneb#

len / unb ben fleineften ( ben ein ^eit^er nuo bem ^erge ber#

ouO bringt) ergriffe / ber tnörbe am meiden p fcbafenbe^

fommen / foicben auo^utrincfen/ n?ei( 15* ^ecber in einanber

gefcbloffenfepn»

5in benSBdnben biefei^©emacb^ Mngen^ibut^u.prdliV5)erfonen Sontrefaite iu !)?o|ie/ nemli^ ©ur^l*3obann ©eorgen beo ^rften/^burd.^urcbi.Sbbunn ©e*

HI. ID<i(0

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 101: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^Atria Apparat. Ecpveßr.

III. TertiaCamera eft cubiculum antecedenti cccna-culo continens, cum fponda&IeötoRegioftrato exorna-

tum.IV. Jam ieqvitur

, in cujus parietibus pidturae

ludorum live fpcdtaculorum Eqveftrium liib figuris fe-

ptemPlanetarum Anno 1 6 1

3

. fadborum,pendent.

V. Cubiculum, in qvo etiamTabula Menfie exmar-more ,&SpondaMarmorea , cum tornatiscolumnis ex la-

pideSerpentino exornatse reperiuntur.

VI. Ccenaculum,illi fplendidiflimo fub numero II.

ante defcripto , in omnibusconforme ,inqvoetiam Repo-litorium ,fiveopus exmetallo arculatum , cum poculis fii-

perimpofitis,&: eqvitepoculum proferente.

VII. Camera cataphraefforum , cui infiint variae ar-

maturae,loric£e& thoraces aenei,qvibus ad ludos eqveftres

utuntur, acresnempeutvocant &ferios, [eqviria] &qvan-do pedites eqveftriarmatura congrediuntur,interqV£emul-ta

,qvibus in Exeqviis Ele<5toralibus ad inftratos eqvos

pompaticos ufiis eft } Seorfim fpedratur Eqves cataphra-

(5tus,circumqvaqve argento caelato &fculpt6 rebus geftis

Herculis videlicet incifis, armatus, qvam armaturam mul-tis millibus florenorum sftimatam , cum eqvo pompaticoinftrato , nobilis qvidam cataphractus , in Exeqviis EleCto-

ris Chriftiani II. produxit} Porro in duobus repofitoriis

adhucqvatuorinfignes& aliae multae armaturae fulgentis-^ ümx.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 102: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

III. trifte ®emact t(l tie ©c^faf^^ammerpDorge^enter Stoffen0fUte / tarinnen ein ^errlic&eöSürH^

lic^eß^efte*

IV. t^un fol^t ein ^or^ema^ / an teffen SBänten

duffge^anöf ein gematlter ^fuffjug ter 7t5)laneten/ft?ek

cter 5lnno 1613. gehaltenmortem

V. ©ne ©ctlaf^^ammer/ tarinnen eine 5D^arraor#

ffeinerne Gaffel ffett/ unt einCO^armorffeinern^etfe/ mit

©erpenfin(leinern getre^eten 0eulem

VI. gurfflict €cf^©emact/ tarinnen am^ ein grop

ton€r| gemacjteo 5:refor/ mit tiefen filbernen oergöltefen

localen tefe$f/ unter tenen gfeic^falfo ein ?)teit^er/ fo einen

^ee^er praefemirt.

VII. ^affiem^ammer/ tarinnen tefinten alfer#

tant ^urafie/fo $um^tnrnierenuntf)titter?@piefen ge^

trauertmerten fonnen/ jum 0ctarff?rennen /^aflemremnen/^reutem^^urnier/unt^up^^burnier/unter tenen fint

üief/tie tep tenS^ur^5«^’ftf*Seict#^egangnu(Ten/^u tenengreutempferten gebraucht morten ; 5(bfonterli(| ifi all^

taauffeinem ^ferte ein ^urapoon 0ilber getrieben/fc^onterfcbnitten/mitHcrculisgeben/melcberoieftaufent^ul^

ten getoftet l^at/ unt^^ur^prft Chriftianoll. bep feiner

geiepen^Proceffion tft porgefubref morten, ^oc^ in peen©c^ranefen Pier fct)bnPergöftefe/aud^Pielanterebfandfe

^raffe/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 103: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^^trU^parat.Eqveßr.

fimaß, ut& gladii ludorum eqveftrium,qvarum capula

etiam inaurata?Item fiipra feneftras magna copia bom-

bardarum* Hanc cameram inter alias Sereniflimus Ele-

ctor,JohannesGeorgius II, [ piiffim£e memorias ]

multis re-

bws&illisipfisfulgentiflimis jam didlis armaturis auxit,

VIIL Superne,per fcalas , in tertia contignatione,pri'

murn ingredimur atriumlongum,divcrlis rebus impletum,pr^cipue frenis , halhslll^ricprum

[Sibjnis

]lanceis, Icutis,

clypeisöc aliis,

IX, In camera qyadam cancellata funt varia eqvo-runpt ornamema

,qyibus ad gloriola triumphalia Ele*ftQ-

ralia Solennia,qyando Electores aut Principes , inUrbem,

gloria Regia provehuntur & ad alias occafiones ulurpan *

tur; Qv^dam horum ornamentorum tot^ hplolerica &legmentis inauratis legmentatalunt.

X. Jam iterum leqyitur camera eqvorum orna^

mentis pretiolä;Inliint enim huic cameras varia ephip^

-pia,aur6 argenm& margaritis intexta

,pi€la & clavata

:

In qyorum medio eqvus , ex ligno erectus eft ,omni eqve-

ftri ornam pretiose, &qvidemmorcHungarico inftratus,

nempe ephippio , freno , ftapedibus , dorluali ?phaleris, aci-

nace & fica, auro, argento & variis gemmis fulgens. In

dorluali acu pi(Rum , ex auro& Carchedoniis, Nomen&Titulus, Screnilfimi Electoris Chriftiani II. ( piilfimas me-

morias) Apex ephijipii, eft topafius & Iceptrumex argento,

&au-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 104: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

©tatt # utt^!)?r#Ä()mmern,

^umlic / tt)i'c (ju(^ öcr9Ü(t»ete unb berftlberfc ^^urnier^

©c^merter. 3tcm/öbci‘bencn^en|!cr^^03en etli(^ ^un«

bert©tucf fd)bncr ^ü(i)fcn ; Unb ^abcn fonberficb

©urd)l berttnbere (^bcbrtfeeligftcn

bendcnö) bie @cf)rancfe unb bie blanden £uraf[e barein fc?

§en/ unb btcfeKammer fe^Fberme^rcn lafletn

VIII. €inc ?rebt)c ^inauff auff einen langen 53oben/

ft)oraujfaller^anb^iH*rat^t)eü)anben/ uonetlicb^unbert

^o^=@tan3en/^opien/ Sanken/ ©c^ilben/^artfc^cn unbanbem,

IX. 3»i®fö<^der|tnb allcU;anb!)!D^?3eu^/luei4e

bet) ^f;ur?prftlicbeu €tnjü^en unb anbern 55e^ebenbeitengebrauchet morben/ theilö j>ott ©arnmet mitgmbenen ?)o#

famenten berbortiret/ unb bergleichem

X. €ineKammer/ barinnenallerhanbfchbngerticftc

@dtte( / bbn ©olbe / ©ilber /perlen / mie auch bergleichen

Seuge mit @ilber unb®olb befcblagen ; 3^tui / ein ^ferb

türcfifch gefchmdmbt/ morauffein Ungarifcber^ehmucf/

©attel unb 3eug / 0cbaberacF/ @ebel unb ^allafch / alleö

mit©olbe unb (Silber befchlu^m/ unb mit bielerlep €bdge^

fieinen reid)li(^ berfe^t : mie and) ^hur^gürft Chriftiani II.

^Rahmen unb ^itul an ber (Schaberacfe / mit 0blbe unb©ranaten befeht. 5ln ftatt beö ©ottelfno^it^ ein ganzer

^o»ap / ibobeo auch ein6cepter/bon fchbner©olb unb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 105: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stahuium^ Atria Apparat. Ecjveflr.

& auro,cum capulo cryftallino.In parietibuscameras pen-dent ftrata vd dorliialia Perfica& variae phaleras, qvorumunumaurb (olidoad fingulas orasmunitum.

XL Hsec camerarefpondet antecedenti,in fimillimiseqvorum ornamentis pretiofis, multis ephippiis& phale-

ris, (eric6,aurb, argento bcmargaritis intextis, pid:is&; af-

fixis, inter illa (iint etiam ephippia, qvae eqvis circenfibus

imponuntur,qvorum nonnulla , laminis argenteis inau-

ratis&cadatisornata,cum variis phaleris j item caflides,

eleganter acu pidae,qvibus nobile famulitium indui-

tur.

XII. Camera Framearum , multis centenis enfibus,

gladiis,pugionibus , frameis , ficis& aliis impleta, multi eo-

rum etiam cum capulis& manubriis ex auro (olido,ada-

mantibus orientalibus, &aliisgemmis diftindti.

Seorfim videtur pretiofiis enfisqvidam , cujus capulus

ex qvinqve partibus adamantis Bohemici compofitus , aGloriofilfimo Archi -Duce Auftriae Leopoldo

,(cum hic

Dreldaefuit) EleötoriJohanni Georgiol. [piilfim«memo-ri«] oblatus.

Multi enies cum manubriis cryftallinis.

Horum omnium Baltea, (iintex (erico, auro&gem-mis arrificiose fad:a.

Infiiper eqvus Turcicus, phaleris aufeis& argenteis

Jurcicis Rubinis & Lapide Serpentino di(lind:is inftra-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 106: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ammulirten %xh\ti fcicr^tioplf ^trpjlaDf« 5(n t)eit

SB4n^cn tcx ^amnter fangen ^urcfif4>c unD pcrfifc^c

©djaberarfen unb barunterein^ mitbte^tetn ©olbcreiebiiebbefebiagen.

XL SBieber eineWarner/morinnenbietgelWcfte^dt^tei unb 3euge t?on Serien unb 0olbe lieb beftnben barunter

auch @attel/fo $um ^b«rnieren ober !Hitter#@pieIen ge#^

braucht morben/ fotbeüö mitfiibernunboergulbeten^^ie^

eben befcblagen/ mieaueb tbeil^fcbbn getriebene funfWicbe

Arbeit fiel) befinbct/ mit aöerleb ^ugebbrigenbeugen.3ltmfebbn gefiiefte ©eafebfete/ fo bie Pagen fubrem

xn. Dtappier^^ammer/barinnenoielbunbert^fiid

©eitcn^SiBebren/!)?abpiere/@cbmerter/^unnierunb5Dolsä

ebe/ fooruntcr oicl mitganb gulbenen^reuben/ unb mit oie^

len Orientalifebeen guten ^Diamanten unb anberni^teinert

oerfebt^

^bfonberlicb ein febbner ©egen/ baoon ba^ 0efd|febon ganb 556bmifeben t)iamant in s* @tü(fen jufammeii

gefebt/ oon(grb^^erbog£cobolb/a!öer in ^Dre^ben geme^

|en/SburH.©ur^L 3obann 0eorgen bem Crften (bbebU^feeligiler 0ebdcbtnib ) praeßntirt,

^iel JDegen mitSrnftallinen ^elftem3u melcben^Degen alle jugebbrige ©ebenefe/oon^olb/

©ilber/mit Sbelgeftein geftiät#unb oerfebterSlrbeit fepmhierüber ift nod^ ^u bejinben ein ^urefifeb ^ferb / mit

^i4refifebem©ebmucf/ mit0olb unb ©über befeblagen/

^ 3 ge«p

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 107: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^ Atria Apparat. Eqveßr.

tus j Dorfuale eft ex fcrico acu pidrum , cui annexa? funt

fica &: pugio , ad confodiendas loricas ,cum vaginis argen-

teis inauratis: qva? omnia cum eqvo vivo Anno 1617. ex

Imperatoris Matthia? Csefirea? Majeftatis liberaliiate , cumilla ipfa DrefiJam vifit , Screniflimus Elector Saxoniac ac-

cepit.

XIII. In hacCamera fiint varii cnfesantiqviGerma-nici& ingens copia gladiorum pro eqvitatu , capulis argen-

tatis, item pugiones argentei , chlamydes & paludamen-

ta ex hololerico, auro intextae, aureisqve & argenteis glo-

bulis : Pilei Brunfvicenfes cum lineis &; falciis argenteis:

Gladii gigantei& alii, cummagna copia enfium antiqvo-

rumGermanorum.

XIV. HiEC Camera impleta eft rebus eqveftribus,

qvibus nobile famulitium induitur , nimirum chlamydi-

bus pulchris,auro intextis, faftiis militaribus, caflibus acu

picftis, galeis, fclopis & gladiis. His appofitus eft eqvus

nigercum ephippio & phalerisHungaricis, argento inau-

rato& turcoibus affixis inftratus,cum dorfualiaur6,argen-

to& fericb verficolori intexto , cuiappendent acinaces ,&fica argenteusqve cseftus. Refiduum hujus camerae eft

magna copia verutorum.

XV. Camera rebus ad eqvitatum antiqvum Ger-

liianicum impleta 5 machaerisnimirum,pugionibus, ficis,

chlamydibus pileis.

XVLIn

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 108: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

0(an ^

gefticfte ©c^dbcrac^ / ^allafc^ unb^(jn|cr^@tcc()er/mjt

üergülbeten filbcrnen ©cbctbcn unt)0efdfTfn / unt)

(Sattel /öon lapide nephritico tJetfei^t/ aiicj) fKublncn unb^urcfotfTen/ in ©olb ein^efaft/foAnno 1617.Ä^ur|l,©urcbt

bon ^cbfer Matthia ^ier in ^Drepben/ alö 0.^dpferl, a?

tcj^dt pcrfonlid) aül)kt gettJcfen / praefemirt iDorben.

XIII. ^itx ift eine Sanier mitalt^eutfcben0eft)e^r/

iDorunter ein groffer ^orrat^ !)teit?@cbtt)erter mit @ilber

befcbladen/bar^u gcl)6rige gan$ ftlberne ^öolcbe/ober

nier/(Sammetnc!K6(#e mit 0oIbeöerti(ft/mit0olbunb ftl?

bernen ^nöpffen / groffe ^raunfcbiuei^ifc^e^ätc / ftarcfe

ftlberne yput^@cbnüre; 3ftmörojTe0?ieren?@c^n?erter/

«nb eine ^rolfe 5lnja^l alt^eutf^er 0clt)ebr.

XIV. 3n bieferKammer i(l eine 5lufmundirung borbie@pie^?3un9en/an fcpbnen init0olbe borbitten^bcfen/

(Scberpen/ sefticften (Sfafcb^eten ober (Sturmhauben/pkftolen unb Negern €in fKappe/morauffeinllngarifdber

@attelunb3euö/ mit bergulbeten (Silber unb 3:urcfoi|eti

mfe$t/ mieauti Schaberacfen mit0olb unb (Silber unbfarbii^ter0epbe gewitdt/ babep 0ebel unb ^allafcb/ mit

einem filbernen ^ufican, €in groifer Herrath bon un^e^

faffeten ^lin^en allerhanb £anbeö?^rthcm

XV. SineKammer mit alt # ^eutfcber fKeiter # Mun-diruno/ ^^n !)?ei^0chibertern/punniern/ S^olchen/fHocfen

«nb .^üteut

VI 3 XVI. Sine

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 109: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stahulum^ Atria AppärM. Eqveßr.fcK— II — —— — .— i-' " - - - j—we«

XVI. In hac Camera funtTurcica& aliarum Natio-

humarma, nimirum harpae live acinaces, licae, framulae,

caeftus, clavie curvaeqve fecures, ut & Sybinse , labara &vexilla , arcus , lagittae& pharetrae,qvibus interdum aurumargentumqve&gemmae affixae j Item diverfi habitusTur-eorum captivorum : ingens copiapulchrorum C£elatorum

clypeorum. Galearum&Rhomphaearum; Gladii ad de-

collandum, qvorum unus decollandis aliqvotcentum ho-minibus liiffecit.

Hic iterum litus eft inftratus eqvus, cineracei coloris,

in qvoephippium& phaleraeargento folido turcoibusqvc

& Carchedoniis , item fica & pugio argento inaurato &gemmisornatus 5 cum cieftu argenteo inaurato. Haec prae-

fcntata liintaDuceRadzivilio.

XVII. Camera cancellataMulorum ornamentisim-

pleta ,nempe ephippiis, phaleris &; ftratis , ferico, auro& ar-

gentbpretiofis,partim äRege Hilpaniie ,&nuperaMagno

Duce Hetruriae unacum mulis praelentatis.

XVni. Camera oblonga,cui ineftmagna copiavario-

rum ephippiorum& phalerarum jqvarum ufiis eftad va-

riasinventiones , &:qvandoDuces6c Principes advenientes

inUrbem& Palatium Elecftorale deducuntur.

XIX. Alia Camera cancellata,qvae in le continet

magnum numerum fafciarum militarium, ex panno Atta-

lico &tapheto,auro, margaritis & aliis gemmis piiftarum

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 110: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

km i '

.. I -P . — ^ I ,

'

I . I , I

XVI. €me^aifier mit t)ie(en ^öjcfifc^cn unb anbcrcrNa-tionen©emebr/an 0cbe(ii/ ^aööfcbcn/ ^tccbcrn/^uficä^

mn/ ^^fcbacfancn /^acfcn unbfärben / mie aud) Kopien/

©tanbarben unb5a^ncn/5303en/^feil unb^bcbcr/tj)c(($

mit©blb unb@iiberbefcbl<iöen/un mitSbeigertcinbcrfc^tt

unterfcbiebetK törrfifcbc ^abitc/fo mit^ürdifcben©efamgenen befomcn morben- ^inc groffe 5ln^a()l bon fcbbntn

triebcmn Ungarifcbcn ^ap^fd)en/Rauben unb@cblacb^@cbmertern ; cin^orm^anfKicbt^^cbmettern/morunter

einö/ mit bcmc bielioo, 5i)?enfcbettöcricbtct morbcn» Unteb

bicfen ein feboner ipeebt^graueri^cngH/ barauf(Sattel unb3euö ^anb reich mit (Silber befcbla^en/ unb mit ^urefoifertunb ©rannten uerfebt/mobep @ebel unb @tecber/aucb mitber9iilbeten(Silber befcblagen unb^bel^efteinen berfebt/ein

ber^ulbeter ftiberner^uftcan/bon ^üift Radzivil pr^lentirt.

XVlL€in ©egatter bon gjoffer 5ln$abl febbn geftiefter al^

lerbanb 5ltlajTer un ^affentner@cberpen/mit$eilen/©olbunbSbeloefteinen geftiert/ mie au(|fa)bne@cbaberacfen/

mit perlen/ ©olb unb Sbel^efteinen geftieft unb berfebt.

XVIII. €ine lange @attel'i|ammer / in melcber ein grbf?

fer ^orratbbon allerbanb (Satteln / $u Inventionen,äupjugen/ ^bm'nicren unb fHitterfpielen ju gebraueben / mit

pgebbrigen Beugen.XIX. ifin ©egatter bon groffer Sln^abi febon geftiefter/

aOerbanb ^ttlafier unbiDafenter(Scberpen/ mit perlen/

©olb unb €belgeflemen öefti(#t/mie aueb feböneSebabera^den

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 111: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^ Atria Apparat. Ecpveflr.

&diftin<5taruni, ut& dorfualiaex ejusmodi pretiofisma-

teriis. ^ n oXX. HuicCamerae infunt criftie oc plumae Struthio-

num& aliarum avium peregrinarum,qvae hic in repofito-

riis ad ludos eqveftres& alios aflervantur, &;aSereniflimo

Ele(51:ore Johanne Georgio IVad hunc ufiim comparatae

{unt.

XXL Camera variis bombardis & ligneis partibus

bombardarum impleta.

XXII. Camera alia variarum bombardarum, qvae

affabre elaboratse & bore vormiculatae funtj nonnullae

etiam qvae bis aut ter exonerari pofflint. Juxta bombar-

das iftas fiint etiam pyxides pulverariae, varie fa<Stae, qva-

rum una pro figno & veftigio illis habetur,qvi hunc lo-

cum perluftrarunt.

XXIII. Camera Scloporum minomm , five born-

bardularum eqveftrium , ciim hoc tempore ufitatorum,

tum antiqvorum , fingulari opera artificioqve fa(5Vorum,

cum thecis bombardularum, pyxidibus pulveris pyrici&

fuculis,unum pareorum in ligneis partibus omnibus hifto-

riis Biblicis Veteris & NoviTeftamenti, ex ebore fadi co-

rulcat.

XXIV. Camera variarum rariflimarum bombar-

darum ,qv£e in venationibus & in jaculatoriis campis

ufurpantur,qvarum nonnullse etiam in Silefia, Italia, Sve-

cia

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 112: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

.^tair ^ itnb

cfen/ mit perlen / ©olö unt) CMgefteinm gcfticftunt)

»erfc^t

XX. €tfic Kammer mit grofTcm ^orrat^ imjeber;«

0c^mucf / t)on ^icKfcn / !)?ci{;ern unb 0trauijen / fo in

0c()r4ncfcn|!a|i3berit)a^rct/5u!)5itteifpielen/5tuff?unb

Stu^,^u3en ju gebrauchen / non ^Dwrehb©eorgen bem ltnbern angefchafft.

XXI. €ine Kammer mit allerhanb ^öchftn/ fbic audhan unbeifertigten £aufften unb 9?ohrem

. xxn. €ine 53üchfemÄammer mit aßerlet) fi^bn ner#

beinten unb fünftüch^gemachten^üchfen/mobep auch^Kbh^re ju buppelten uub bret) ©efchoifcn, 3^^tn

fchen / bon allerhanb 50^aterien / morunter einepm Söahr^aeichem

XXIII. ^ijlolen ^ Kammer / barinnen lauter ^iftelen

bonaflerhanb uhralten/ bi^auff ie$igeneue Si)^anier/anum

terfebiebener fun|IIicher5lrbeit/mit zugehörigen Lochern/

5)ulber#5i<ifchen unb (^annern ; €in paar 0irtolen/ bar^

an aufeine^ Saufft äße ^iblifche ipiftorien Stlteo / unb auff

beö anbern/ “SReuen^eftamentb oerbeinet

XXIV. ^üchfem^amer / in melcheraßerhanb f^tari#

tatenbon ^irft ^unb©chroot piichfen / ©chetbemfKohr/

Sef^ner/ mie auch3talienifche/©^tbebifchennbanbere/

£) ibor^

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 113: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stabulum^AtriaApparat. Eqveßr.

da& aliis longe diflitis lods fa^ae fiint } inter qvas etiam

una, fecundum formam primae inventionis ä Monachoqvodam excogitatae, fere in forma bombardulaeportatilis

in faccoextat.

XXV. Jam feqvitur iterum Camera qvaedam can-cellata, in qva res variae venatoriae,nempe venabula, nervi

molofforum, cornua venatoria, & res aucupatoriae, qvi-

bus SereniffimusEledor Auguftus [piiffimae memorise] fuo

tempore ufiis eft,& res aliae aflervantur.

XXVL Nunc venimus in Cameram ingenti Ap-paratu Venatorio impletam , infunt enim huic Camerae

Principum armamenta venatoria& alia, ut cultri&enfes,

item nervi& funiculi venatorii, laterumarma, pyxides pul-

verariae, nonnullae auro. Smaragdis &Turcoibus ornatje,

milii, five collaria majorum Anglicanorum & venatico-

rum canum, auro& argento affixi, cum alia copiofafup-

pelledfile venatoria,armis, cornibus &aliis, itemSerenilfi-

miEledioris Auflufti [piiffimae memoriie] inflrumenta hor-tenlia} Seorfim Eqvus cervini coloris

,pretiose, more

Turcico inftratus j Phalerae , Ephippium& caetera , omniaargento inaurato ornata, turcoibusqve mbinis, fmaragdis

& margaritis in formam rofarum compofitis pida& con-texta, omnia cum eqvo vivo hocmodo inftrato, äFerdi-

nandi II. Caefarea MajeftateAnno 1620. dono data.

XXVII. Ingens lupra fblum eft impletum lanceis,

ad

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 114: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

©(40^tinb!Ku|l^^atnmem*

toorunfcr Nc Invention fot)(i?S9Jun(|>

erfunden / faf! mie ein pujfen

XXV, ©n ©alter / tarinnen t)on afifer^anb

©ac^en ein ^rofferSJorrat^ p befinden/ an Sang#€ifen/

^anbern ju groffen Sßalb? trüben unb Sagb^-Obrnern/

^^ur?5ur|! Augufti^ogel^Seug unb anberb»

XXVI. ^un fommen fuir in eine Kammer / bie mit ei^

nem groffen apparat angefüöet iH uon Prfliicben

©eme^ren unb anbern Jpirfebfanaer/

SBeib?9)^effer/ ©c^merter/ .^orn#geffeiunb^uli)er#a^

feben/uiel mit ©olbe befc^lagen / mie aud) mit©maragbenunb^refoiffen befe^t/ auc^ eine groffe 5tn5abl.O(^i^banber

t)or bie ©nglifeben Torfen unb anbere.Ouube/ mit©überunb ©olbe befc^lagen/ fambt anbern oielem ^orrat^ an3ager?©ett)c$r/S£Balbmnb3agb^.0brnern; 3(rm ^&ur^görfi Augufti ©artner^^eug/ btrnacb aud[) ein fc^bn ge^

febmueft 0ferb / ne^mlicb ein pbl^ern braun ?gemal;lter^engft/naef) bem geben [mie anbeJe] gefebni^t unb gemablt/mit turefifeben Senge / afleb mit oergülbetem ©über be^

fcblagen / ©attel unbSeug mit ^urefoifen/fKubinen unb©maragben perfekt/ unb mit ^erl^lKofen geftieft/ oon Fer-

dinandi II. ^apferl, 9)^aj. Anno 1620. praefentirt.

XXVII. ^Der groffe ^oben liegt ooüer ganzen unb

O 2 ^(^Xf

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 115: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stahulum^Atria Apparat. Eqveßr.

ad ludos eqveftres, [haftiludia, ubi lancea petiturcirculus,

aut palaria ubi caput metae impolitum] utilibus,&bom-bardisqvibus rhedaearmantur.

XXVIII. Camera rerum Indicarum,qvae impleta eft

multis raritatibus naturalibus Indicis, plantis, animalibus,

armis, item veftibus, pidturis, Icripturis , monetis &: aliis ex-

coticis,qvxomnia hocloco delcribinon polllintj qvibus

adjacent Crocodilus extentus , & ejus hoftis Ichnevmon;Ingentes fauces cujusdam pileis voracis marini, cum ali-

qvot leriebusacutillimorum dentium, his faucibus innato-

rum ,& res aliae curiofe,qvae ocularidemonftratione& in-

lpe<^iione latius elucelcent.

XXIX. Camera rebus& inftrumentis pateftricis in-

ftru(51:illima.

XXX. Camera oblongacum diverlisveftiariis, variis

veftibus, ad inventiones chorearum & aliorum ludorumimpleta.

XXXI. Ambulacrum , cum ingenti copia armatu-

rarum ,thoracium, loricarum& framearum.

xxxii. Iterum Camera thoracium , loricarum öc fra-

mearum plena.

. xxxiii. Camera oblonga cum inventionibus habi-

tuum yEthiopicorum& Indicorum.

XXXIV. Camera cum arcis veftiariis, veftimentis im-

pletis, qvibus ad choreas in Comoediis utuntur.

XXXV.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 116: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

6tan ^ unbfHijfl ^Mammem^rren #®uc^fm / oüer^ant) £ani^cnpm ?Kjng fHennen/

Qyintan - unt> Äopff^fHcttncn SU gebrauchen*

XXVIII. ^Dtejubianifchc Äamev i|l t)pfl 5(u^Idnbifcher

SnbtantfcherDfaJitafert un Naturalien/an©en)achfen/^t)^eii

ren/ “Sögeln/ ©etoehren/ Kleibern/ Silbern /(gchnfften/

9)Jün§en unbanbew/fo unmöglich öÖe biefePOrtP su fped-

ficiren}C*0 liegt auch ein gjo^ auOgertopftijirocobillbarun=<

ter/unb bet) bemfelben fein ^cinb ber ichnevmon » ein groffer

lueiter fHachen mit oielen fKeihen 3ahnen/oon bem groffeit

fKaub^gifchebem ^ain ; unb anbere folche 3nbianiffte unt>

©ee^^aritaten mehr/bie ber Slugenfehein toeifenunb fetne*

rer Bericht ber bar^u beftellten Gebienten geben mirb*

XXIX. €ine^ammer mit einer ganzen Sechter? ^fuß«»

mundirung.XXX. €ine langeKammer mit ^chrdntfen/ loorm*

nen oielerhanbinventiones oon ^apgoeraben unb anbemKleibern subefinben*

XXXL SBteber ein langer ©aitg/ barauffeingrofletJ

Sorrath an ^)arnif^en/ 5)an|ern unbiDegen*XXXII. €ine Kammer mit berglei4)enGingen /holt

^arnifchen/ ^anhern unb iÖegen/ mie oorgehenb*XXXIII. €ine langeKammer mit Ihvention-Äleibew

pon^ö^ohren unb3nbianifchen ?D^anierert.

xxxiv. €ineKammer mit 0chrdnrfen/barinnettal^

lerhanb inventiones oon ?0^a^qoeraben/^alletten/,^omb^

bien unb anbem.^leiberm

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 117: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stahtiltiim^jitrtaApparat.Eijuefir.

XXXV. Camera oblonga, cui infunt variarum , nem-peTurcicamm ,Romanarum , Graecarum&aliamm Gen-tium & Nationum habkus.

XXXVI. Jam feqvitur ultimo Camera ingenti copiaRegiorumStratorum, (qvibusin Feftivitatibus &Solenni-bus Eleftionum & Comitiorum , ad infternendos eqvosutuntur) ex holoferico, auro & margaritis pi(5torum ple-na j cum multis etiam aliis [qvibusmuliinfternuntur] ftra-

tis& dorfiialibus , auro&argento pi<5tis.

Et lic hanc brevem deferiptionem Regii illius Elecflora-

lis Saxonici Eqvorum Stabuli concludo.

In cujus perle(5tionenemo fibi perfvadeat,qvod omniahoc locopro dignitate& multitudinererum deferipta fint

}

fiqyidem illud,qvod interdum in hac vel illa Camera faltem

una linea attigi , &piflime aliqvot centum fpecies rerum

pretiofiflimarum fecum trahat, qvse fingulae dignae eflent,

ordine& ferie defcribi,in qvibusomnibustamen exprimen-dis illo Inventario , rerum illarum deferiptioni rclervato,

nonautem brevi deferiptioneopus eflet.

De Hercule illo, egregia bc ardua , alias hominibus

impoflibilia fadta leguntur, qvorum nonnulla in feqven-

tibus verfibus enumerantur j qvae tamen procul dubio

fabulae funt.

Si autem qvis legere poffit , omnia illa vera fatfla He-roica ,Regum , Eleiflorum &DucumSaxoniae,& in fpecie

illorum

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 118: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

_ 0taP g unb

XXXV.€tnc lan^e Warner/Darinnen aPer^anb ^urcftfc^c/

f)56mtfc^c 0rtec^if(^e/un& anDercr Nationen j^abitc.

XXXVI.Unb Denn le^ltcb biefc ^ammer/barinnen ein grof»

fer ^orrat^ non aPer^anb foft^aren gürftlie^en 9öa()l^

rrapp^unb 5tuftt)urff?^öccfen/ t)on@ammet/tnit 0olb unbperlen gefticfl/ mie auch e(ne5lnsa^l non^Derfen auff bie

S^aul??()iere/ mtt0o!b unb (Silber ^eflicft / auc^ anbere

0attel # unb geriefte Invention-^öecfen.

5llfo befc^lieffe ic§ hiermitau^ bte fur^e I5efc^reibun3

beb^bniglicljen furfreutcben^^ur^Surftli^eu (Stallt*

^et) belTen ^Durc^lefung aber nienmnb gebendfen barff/

ba^aöeb all^iernacb2Burbenunb53iel^eitber@ac^cnbe^

|<f)rtcbenfeb/ fintema^ln baöjenige/ ina^ ic^ btfmellen in

biefer ober jener Kammer nur mit einer 3eileberübft/ offt^

ma^lO mo^l etlicbe ^unbert ©tuet foftbarer ©acben in |tc^

be^reijft/bie alle befonbern mertb maren/ nach berOrbnun^befebrieben ju merben / ju melcben allen aber bergleicben

groffeO Inventarium, mic Über biefe 0acben bepm ©falleoermabret mirb/ oon nbben / unb bergleicben furbe

febreibung nicht duun^j mare.

iDort liefet manoonbemHercuIeun^emeineunbbor#trcjlli^c^b^ten/ bereu etliche in folgenben Werfen er^ehlet

merben / bie hoch ohneBmeiffel fabeln fepmISBenn aber einer afle biefelben marhafftigen/^oni^li^

(hen /^bur ?unb S’ürjllicben gelben ^^b^t^n her ©aebfen/

unb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 119: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Stahulum^ ^tria ^ppdrat. ISqveflr.

illorum, qvi linea reöta & ferie abAnno 9o.anteChriftum

Natum , aRege Harderico ulqvead praefcns tempus regna-verunt,& in longo illo atrio depi(51:i funt , ille longe aliama-jora& fortiora heroica , nec autem ut Herculis fi^a, fcd ve-

rafadavideret.

Concludamus cum recenfione nonnullorum ab au-

toribus delcriptorum facHiorum Herculis, prselertim ciim

illius fadta extra atrium in pariete aream verius depicta

fint

Ex ViRGiLio:

Q^OmpreJJitNemedprimum virtute Leonenu.

Extind-a eH angvis, qv£pullulatHydrafecundo.*Tertm<f evtdmfm ed Erymanthiud ingens.

Cornibus auratis cervum necat ordine qvarto.

Dejicit Horrifono qvinto Stymphaltdas arcu,

^bßulit Hippolytafextofua vincula vida.

Septimus Hugia Stabulum labor egerit undis.

Odavo domuit magno ludammetaururru.Eum Diomedis eqvos nono cum Rege premit.

Geryonem decimo triplici cum corpore vicit.

Undecimo abßradus vidit nova cerberus aßra^.

Pofiremo Heßeridum vidor tulit aurea mala->.

i*)

ARMA-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 120: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

unt> in^nbcr^cit bercrjcne^cn bcpfammen folte lefcn fott^

nen/ tt)te t)ie in gembcr-ßinca »nD »ac^cr£)rt)nunöt)om

9o.3al^rem ^?^rirtt @cburtt)on^oni^^arbcrtc^en ^cr/

bi0 auff öC9mft>dr%Scit/ noch cinnnbtr regieret haben/unb auff ber langen 0alleri beö @talleö abgemahlet |tnb/

berfelbe tniirbe anbere^onigliche^^unb ^elben^ni^t aber

alö t><$ Herculis erbichtele #fonbem n?ahre herrlichethaten

fehen*

SBirbefchlief|enmit€r^ehlüng etlicher bon benen Au-toribus befchriebenen^haten be^Herculis; ^umahl folche

oben an bem 0ebau duferlich an ber SBanb ober fÖ^anergegen bem J5)of über ab'gemahletftehen/

SiU^ÖcmViRGiLio:gvr(^ Hercules juuor Den ibmn Dorf erlegf/

WillScl)ld9t ec Dl« ©cblange aud)/ Die fieben Äöpffe frdgf/

^örauff fdnat ec ein lüilD ©eftwein / frdgfs lerenD oufoem 3?dcfen/Uno jagt Die ^inOin ein ( Die ®olD « geltirnf )

mit ©triefen/

^iel groffe SÖo^el fefteuefef ec auö Dem ©iimpffe Dort/

©cblun Die Amazones , flieng mit Dem @)wrfel fort/

Öen @ta(l oeoAugi® Iwf ec Dalo au^gegoflfen/

dtitf (luff Den Dcbfen aueb Diircfeö aO?eer/ alg foie aujf OJojTen/

Pen Diomeden inacff er milDen ‘PferDen für/

. Pämpft Geryon, unD trieb Duedb Degen J9iureö!$;()ür

Pie Dcfefen weg/ unD föDf Den Cerberum Darneben/

blalimgülDneijlepffel mit, ©opiei pon feinem ieNn»

^ (o) §•*

Bta»

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 121: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTA.R I U M-

VIRGILIUS:Llltaqve praeterea lacris in poftibus

arma_s

^Captivi pendent, currus, curvaeq;

> fecures.

Et crittae capitum, & portarum ingentia-^

clauftra-j

Spiculaqve,clypeiqve,ereptaqve roftra ca^

rinis.

Cum

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 122: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

FIRGILIUS:

l^((nd(n auff (n (§r(ri Sot^ln6ort/ 's.

Waffen/ ^9(n/S(e):( / unb |t(fon()m((

fort

®(fan3(n fotggefä^rt / fa dioijiet 3)fort(n

9?«9d/

©(|(l&/ ^flm(/6|)(t6unt>SXou6t)on6(|<f«

f(n/59?a|iHn66pf(3d.

'SDrtttt

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 123: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTARIUM.

Um potcntiflimum & incomparabile‘ hoc ArmamentariumEkiftorakSaxo-nicum ingredior,^ vixlimen adeo, fta-

tim primo intuitu fiiper afpedtum hic

ftruä^orum terribilium InftriimentO“

rum Bellicorum , fere horrore perfun-

dor,& in hiecClaudiani verbaerumpo

;

Horribilis vißtjcredasßmulacra moveri

FerreHy cognatoqve virosßirare metallo.

Netameri qvis putet, me forfanex affe(5fuanimi&na-turali ftuporc prae tantis armis, aut in honorem DomirameiCkmentiflimi,ut obf^ventiflimusMinifter h^c feri:-

bere,& inde hocopus magis extollere,qvam in rei varitate

fe habeatj Audiamus ante omnia alios& exteros autores

candide de hoc Armamentario judicantes & feribentes;

Belgaeergo ilIi,Georgius Bruin,Simon Novellanus,&Fran-cilcus Hogenbergius,inmagno fiio TheatroUrbium latine

conferipto , de Armamentario EkÄorali Saxonico ita

agunt :

Eft& hic Armamentarium Illuftriflimi Saxoni®Ducis ,omniarmorum ac machinarum genere,globorum item ac pul-veris maxima copia, inftruSiflimum,in qvo thoraces fer-rei&permulta cataphractorum corpora , c®teraq; bello

neceiraria,fingulari diligentia ac cura aflervantur,qvibus

bene plenus,ampliflimusq; exercitus , contra qvoscunqjmotus > fubito armari ac inftrui poteft. Qvod fi hoc loci

Scorpiones,FalconeS;MOrtarios^Ruptores, aliaq; ftupen-

dsB

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 124: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

- - - - —— r il>Miini Mürrpliii^.

lc& In mächtige/ unt)crölctc^ltc^#tt)i(| .

ÖC^e/unÖ

faft nur üi>crMc @cl)tt>clle Der §)fortenf(^)reite/ fö

fomt mir i'tn crftenSlnWicf faft felb|! ein@(^auer/

0rauen un^ €ntfc$cn an / öor ^cncn t)tcr

ten^efnaltigcnunbfc^rccfenbcn^ricg^^Inftmmentis, tag

i4) Darüber mitDemClaudiano inDiefeSBortauDbrec^et

fe{)n aör4 fcb«ctfnc f<bem( / fliö fücnn ft(^ reflfen

Qie eirern SSilPer / urd jum ©fwft Diearma legren*

iDoc^ Dag nic^t etman iemanD Dermeinen mb^e/alis fcjrieb

tc^ Dig auD natürlif^er0c^eu Dor folc^er a^f/DDer

U eD meinem 3uaDigrtfn<Ocnn/älD ein untert^aniafter iX)ie^

ner/ fo meit €^ren / Dag ic^ Daö Söerr# ^o^er erpube / al$

CD an gc^ felbg mare» @o motten mir oor atten ^Din^ieti

frembDe/ auDlanDifc^e/ unpart^epifc^e Autores pieroon ju-

diciren poren/ Die Daoon fcpreiben» ©a^en Demnach Die

DOrne^men ^ieDerldnDer/Gcorgius BruinjSimonNoVdIa*

nus,unD Francifcus Hogenbergius» in ipren grogen Läteini-

(eben befebriebenen Theatro Urbium * oon Diefem

©äcbgSeu^^ipaufealfo:i|l auel) aUDiet fae Seug^^Oau^ Deö ÖurcDI. 2^ur«5iirtten iu ©ac&feit/

mit oller SÜ^acl^r/ on löoffen hrd Olüflung/^ugeln unD 93wlt>er/ ln grof»

fer iS'ienge oufg möcDtigtt^ ouggernffet / oQDa nieletferne^^nifc^e unD

J?iirofTe/ aucD wDere Ärieg0«i)l(Jt()fDenDlgfeiten/ mit fcnDerllt^em

imD ©orgfaltnermaDret (inP/ Da&urcl) gor »obl einegon^ $lrmee foiDer

ollen feinPlid^en Slnfoll pl^^licb fon ouggeräfiet tnerDen. UnD fo icD hier

Diei^elDf(blangen/Salecne(t/^eiier«S)r&rrer/3Bou{r^»(ber/unDonDcre

^ i awff«

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 125: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTARIUM.

dx magnitudinis ac ponderis tormenta muralia eorumq»nitorem ac formas enodaterecenfere voluero, vereor, neveritatis me limites e^reflum , ii exiftiment

,qvi tantum >

tamqve magnificum rerum bellicarum apparatum nun-qvam viderunt^ Illud interim conftanteramrmo, non ul-

lum inuniverfaGermaniaarmamentarium reperiri,qvod

huic Drefdenfi non deferatpalmam. Huc ufq: illi.

Alius qvidam latinus Autor,qvi fiiotemporecum H-

luftri Legatione Exotica Drefla? fuit, hujus armamentarii

his verbis mentionem fecit

;

Proximo die in hoplothecam feu armamentarium dufti; in

qvo baliftae seneaj, & tormenta bellica multa , ingentia

pondere& arte pretiofa ; Camerse infuper Ipatioße,omnisgenerisarmorum plena:

,qvsearmandis cencum millibus

iufficerent, qvorum nos non tam numerum qvam nito-

rem ftupebamus, nihil enim ibi rubedo exederat, nihil

pulvere aut fordibus attinebatur. Haec etiam hic Autortantum.

Martinus Zeikrus hoc Armamentarium fere ex omniparte defcribcre aufiis eft} Tormentorum tamen & alio-

rumarmorum, multo major copiainhocArmamentario

eftiqv^ipfcattigit.

Infiiper etiam ab aliis Autoribus hoc potentiflimum

Armamentariumqvidem defcriptum eft, fed praedi<fti ,hoc

loco ad id confirmandum qvodfiiprade hocincompara-

biliOpere dixi , teftium fat erunt.

Jam faltem peregrinantibus gratificabor, commemo-rando

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 126: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

grojfe t)eit abfd^eulicOct: (SjcoO^?/ fam( (tren (§5(an|unD ^orm/gninDlicfe crje^lcn (»eite/ fo tiTorfle ic^/eg m^cfefen Mfienigen/teeld^e Der#

glelcl&en »ortrefficben ^rieaö*Apparat niema|)ln ßefeften/ mic^ in ^erS»

Docl)f ftolten / ald roenn Die SEöarWt (iberfcfeiitfe

;

ic&Dif fefliglic^/eö fep in ann^^futft&lnnl» fein Seufl^^nn^iwfniDen/

Dag Dem OrefDnifc^n nic^t Den Retina laffe. 0o »iel {)ier»on i^tac#

Dat^fe Autores.

€in anbcrer £atcmifc^er Autor, tüclc^crju feiner geif mit

einer tjorne^men au^ianDifc^eu 0efant>fc|>aft ^ier ©re0^teil gemefen/^ebencrt ^if 3eu3^^)aufeö mit liefen SBorten:

lOeg fcfaenDen ^agg miirDen f»ir ing 3eua#4^au# geführt / adDa »iel iSte»

taflen#<Sief(6u§»on8ro(fet6i;i)fDere/MnDftln^|ic6er2lrl)eit. ^gfüaren

aan|e groffe jtammern »ofl / »en aflerle» @5ef»e&r unD ’Sßaffen / Die ge#

nung n>dren/eine 31rmee »en ^unDert taufenD SJiam Damit augjurtlflen«

UnD muffen f»tr ung nur »erfounDem / t»ie afleg fe nett unD blaticf ge^al#

ten (»urDe/ Denn DaW man nirgenDg Daran meDer Ofef? nrtf) 0tauD »er#

fpilret. ©ofoeitaut^Diefer Autor.

5D^artin 3eiier »orgenommen gej^abf/bi^ geu^^

faft burcb unb burcb bejfcbreiben; €f§iff aberbe^

öroffen 0efcbä$eö unb anberer ^ier meit

mebralöerbernbrtN^#

©D febnb noch anbere Autores, bie ^terbon ^efcbrie^

ben/aflein borermelbte merben biefeb £)rte5 gnun^ fepn/ ba$jenige bon biefem bocbmicbtigen SBercfe 511 confirmiren/

tbaö icbbabonim ^in^ange gemeibet,

3ötft)ili<^tmrnocl;benen^eirenben jugute ^iniutl^wn

«nb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 127: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTARIUM.

rando, qvo ordine&fcrie [qvando Spectatores hoc Arma-mentarium ingrefli fiint] omnia inibi folent demonftrari , ut

qvilibet ftbi ipfi,pro lubitu , memoriamlocalem facere ,&

res meliiis adnotare poflit.

Qvando igiturqvis ingreditur,primum adCavaediumducitur,qvodimpletum eft, multis& ingentibus baliftis&mortariis

,qv« globos tormentarios a 16 ad 300. imb ad

ipoo. libras jaculantur: Item magnis & parvis exoftris,ar-j

mis caftrenlibus , inftrumentis ad impedimenta , tormentis

in forma inftrumentorum muficorum , cum multis tibiis,

machinis arietariis, tormentis ad globos ferreos, &inftru-

mpntis perfbfforum.

Poftea devenimus in porticum obliqvam , ubi varia

diverfae magnitudinis tormenta , vexilla& folles , five globi

ferrei ftupendae magnitudinis,qvorum effeCtus eft, ut aqva

impleti , igniqve appbfiti vehementiflimos ventorum fla-

tusemittant

Ab hac ad tertiam fpatiofam Sc oblongamporticumperducimur, qvae colubrinis & tormentis seneis, ingenti-

bus,fimplicis& duplicis ponderis impleta eft,item tormen-

tis organiciscum 64.& 100.tubis & alio in formaLunx di-

midiatae, etiam cum multis tubis (poft qvod inftrumen-

tum qvis latitare& fe circumcirca defendere poteft) mul-tis vexillis hoftibus ereptis , ingenti copia globorum tor-

mencariorum & aliis : Sunt autem in hac porticu pr^eci-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 128: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

- tin5 crttjc^nen / in tt>a$Crönun^ (tDcnti man gnaMgflelaubni^ erlanget ^at/baffelbeju bejicbrtgen) ee i)orgett)ieren

merbe / bamitman ftcb habet)memoriam localem madben/ein unbbab anbere beffer einbilben/unb notiren fbnne*

SBenn man bemnac^ l;tnein fommt/fo mirb manerffge^

fö^rtaufbie ©eite/ ba bieWrtifleri fte^t/ alb treili(be5euri= :

5!)^brfer/ fo bon i6. ^funb bip auf 3. Zentner merfen/ ;a'

tl)eilbtt)O$lgarbi0 aufio.^entner^ubringem

önb fleine ^etarben/Jelb'^rtilleri/^euge^umSlnfpaunen

§u biel ^ferbenV Orgeb0efcbü^ / ^o(f?©tü(fen / eiferne

Sorm^ücbfen /unb ©c^an^?3eug,

^ernacl) fommt man in einen Übergang / ba aHerbanb

flein unb gro^0efcbüb/ liegenbe ©tücf/5al;nbel bem Jein^

be abgenommen / abfcbeulicbe grofe ^lafe^5?dlge/ ober

SBinb^^ugeln/ biebeneffed haben/ menn manSBafcrhin^*

ein geuft/ unb bamit aufb^euer fe$t/ba^ barau^ h^fftig

farcfer 2Binb geblafen Ibirb.

53on biefem tbirb man geführt in einen langen0ang /unb

ftehen grofegebuppelte ^Rothfchlangen / ganhe unb gebup^

pclte^attaunen/einOrgel?0efchubmitö4.unbeinbmitioo.

!H6hren / ein anberb tbie ein halber^onb mit biel !H6hren/

barhinterman (ich berfchanhen fan/biel^ahnbel bem^einbe

abgenomen/grofeSlnjahl bon©pKngmnb anbem^ugeln;Unb finb hitr bornehmlich 4» ©tanken mit abfcheulichert

£X grofett

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 129: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTARIUM.pue qvatuorlongae feries , five ftationes tormentorum, ftu-

pcndae magnitudinis & magni numeri, pondere & arte

pretiofa,exqvibusfuperqvinqvagintatormentacum ferreis

trochleis in tergisfeu caudis, intortis &: infixis,qvae fi amo-

veantur, inutila eflent tormenta ad vim bellicam : Item alia

tormenta, qvae a tergo onerari poffunt j öc nonnulla ferrea,

tabulis rotundis impofita »qvibusin expeditionibus bellicis

uti,&ad omnia latera circumcirca vertere licet.

Ex hac porticu iterum convertimur ad ingreflum &ejus cavaedium, ubi adhuc inter caetera etiam tormentum •

qvoddamvidetur,qvod olim longius eo confilio refeöfum

& decurtatum eft, ut conflaret, an in longiori vel breviori

forma globum tormentarium fortius ejaculetur,qvod pofl

refcdfionem jadfum elongavit.

Qyarto afcendimur per cochlidia infiiperiores conti-

gnationes,ubi in principio oblongum pavimentum aditur,

qvod impletum efl magna copia armorum, pro peditatu,

militibusqve haflatis, bombardariis, bipenniferis& illis,qvi

rhomphaeis pugnant} item bombardis& thecis bombar-dariis pyxidibusqjpulverariis, haecomma fere horribilia vi-

fii funt,& apparent , ac fimagnus imber , nihil aliud ,

qvambombardas

, haflas ,enfes& aliaarma denfiflime& caterva-

tim in unum conjeciflet, & ut Ennius de pugnantibus lo-'

qvitur

;

Jiaßatißargunt haßas, fitferrem imber»

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 130: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

groffcn 0ef(^ö$/in ^rofjerMn^a^l€& ficken barunter über

5o.@tucf mit <B(i)t^an^f^(f)vmbcn / bre man mcbt ge^

brauchen tan/ tt)ennbtefetabat)onfommen. 3^^«*/

anbere / fo tnerben; €tli(he eiferne @tü(fauf!Kabern/bie aujfeinem runben 55lat liegen/ tnelcbemantm forjieben gebrauchen / unb fie htnrichten Um tbb mann?il/ aujfaHen ©eiten.

,, ,

'

Ä biefem langen ^ange fommtmannunmieber her#

umb jum©ngange/bartchteingrop©tücf/tt)elcheö nochlanger gemefen/ aber ^ur ^roba abge(chnitten/unb »erfuchl

morben / ob e^ /mcnn e^ türher 1 meiter triebe / ba ft(h benn

befunben/ ba^ t$ oerfürht meiter getrieben.

3um bierbten fommt man nun bie 5:reppe hinauffaufei^

nen langen ^oben/ ba ingro(fer5»?cttge ba<5 ©emehr sur

Infanteri bcftnblich/ bor JMgbenierer/^Äu^gbetierer/Jpclle#

partierer/ ©chlacht?©chtbertierer / ^^u^goeten unb |)ambelire ; €0 graufcteinem faft bor biefer ?wacl)t/tt)enn raanö

anfiekt/ unb ift / alomenn eO in groffen ^lah^!Kegen lauter

^üchfen/©pie|fe/ unb ©chtberter hichcr Raufen #tt)eife

bicf über einanber geregnet hatte ; tbie etman bort Ennius

bon ben fHomern/ menn fie mit©pie|fen an einanber gan#

gen/ jureben pflegen:

Spieffen man &a fo auff einantec lo^/

. “Slöie ctfeenOicgen fo biente / w'fl «nO grof.

.

-0 2 Sunff#

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 131: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTARIUM.Qvintüm feqvitur iterum fpatiofumpavimentum,ubi

armapro eqvitatu , levis& fimplids armaturie,nempe tho-

races Sc humeralia , item arietaria& tormenta in minori

forma, qvibusElc<5torum Filii, Principes Saxoiiici,in tene-

ris astatum annis fefe exercuerunt , ubi etiam qvatuor ma-gnainftrumcnta bellica& machinas murarias cum cochleis,

tempore Screnillimi Ele<51:oris Augufti ,fecundumformamin Theatro artificiali aflervatam, ad diruendos muros in-

venta, fepofita yidentur.

Sextum , devenitur in conclave , ubiarmapropeditatu

& prasfidiariis, bombardas nempe rotularias five igniariae

magna in copia affervantur : inter bombardas nonnullae

fiint, qvarum diametri longae pedes decem,&armamili-

tum rhomphaeispugnantium.

Septimum, aliud conclave armaturis eqveftribus ca-

taf)ultis ignivomis & eqvitum bombardulis omnibusqveapparatibus ad armandos cataplirados neceffariis imple-tum.

Odravüm , feqvuntur inventiones varias bombarda-rum &aliorum armorum, ut&fecurium&:inftrumento-rimi

,qvibus foflbres 6c ii utuntur

,qviportasatosmachi-

nis pulverariis effringere moliuntur.

Nonum, infra in Area, funt etiam tormenta yariaexplumbo,cummortariisplumbeis,

Deci-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 132: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Sunfffen^ fof^t n)i’et»etumb ein großer I50ben/<iuffft)cl^

^cm ^riegö^fKuftun^m ^tnfpcnniger / letcbfe fHeitcr/

f^jurf^unb^ruft 0tuaen/bcnebenjl einerllcincn Slrtillerr

Dor bie jun^e ^errfebaffit/ unb babep bter grojTe ?D^auerbre^

^er/SBinben ober ©dbrauben/ bte^bur^^urjl: Auguftus

nad) bem fleinen ?D^obefl bepber Äunff?^^amer bnrju »er^

fertigen laßen / bep Demolirung einer ubermalfigten 53e^

ftung bie Mauren bamit ju fcpleiffenunbumbjutperjfem

gum feebften fommtman auffeinen^oben / barauf(Bc^inepr in großer^enge oor bie lnfanteri,t>orGvarniibnen/

tnitSeuer^lHobren (barunter einige ju 5* €llen lang) unbf)5urtung por@cblacbt^@cbn?ertirer jubeßnbem

©iebenbenö/abertnablein^oben mit lauter Küraßen/^larbinern/^iftolen/ unb allen / maö ^u^ßraßirern gebö^rig/ in berMundirung furper SBepren*

Siebten^ / folgen allerbanb Inventionespon uß^efenunb (Öemebr / Pon ^)acfen/gimmer^5lei:ten/ Por ^erg*bßuer unb ^etarbirer / bar,m ju arbeiten»

^eunben^/ atterßanb 6fu(fe unten aujfnt au^bIeperneS«uer?Cf)Jbrfer»

03 ^ SttW

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 133: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTARIUM.

Decimo, extra hocArmamentarium ingentes acervi

magnorum plumbeorum & lapideorum globorum coa-

cervati funt.

SubArmamentario funtmagnae cellae,multis doliis,&vafibus extraordinariae magnitudinis

[qvorum nonnulla

aliqvodcentenasamphoras vini in fe continent] impletae.

Non procul Armamentario fitaeft etiam officinava-

riaruminventionum&machinarum , item domus& offi-

cina fuforia , ubi tormenta& campanie conflantur, qvaeli-

bettam iedificiisqvam inventionibus flimptuofa.

iEftivarium pofl; Armamentarium in pomoerio fi^

tum , etiammultis millibus Imperialium ,cum extrueretur,

conffitit.

Et paucis, qvis omnia poflet enumerare? Sat eft, fi

peregrinantibus faltem aliqvid Opemm Regalium, hoc lo-

co videre,ex fpecialiElccStorali gratia permittitur, ut dicere

poffint , fc famigeratiffimam Drefilam cum pretiofitatibus

inibi contentis ex parte vidifle.

Concludendo Defcriptionem potentiffimi hujus Ar-

mamentariiadhucEpiphonema illud ex Boetioadferibam,

& pofl; alio egrediar,

BOETIUS:

OVisqvis compofito ferenm a'vq

Fatumßub pedibus regitfuperbunu.

^ For^

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 134: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

3um 3f^^n0cn/ fo liefen auffen Dormgrofle ^auffen blcp ? unt> rteinerne Äugeln,

iDie öJDljen MeÜct unter Dem Jeu^^i^aufe fe^n^ wit

Diel groffen ^ujfen ooü SBeinO angefußet/ Da in manche (Ulici; ^unDcrt^Dmer SBein 9e()m

@0 ße^t nicht mcit hieroon baOInvention-^ouß/imgieichen Oao ©töcf^gie^^^auß/ aßc^ oon Wtbarfeit an0Cb4uOen UnO Inventionen»

JDaO hinter Dem geua^^aufe aufber^efluna lieaenbe

herrlich anaeleate£uft?^au§hat auch oieltaufenhD^eich^j'

Unb in ©umma / toer molte aßeO hefchreiben ? ijl

aenug / baß !Heifenben auo ^hwi’='Sw>*rt^-0nabe jugelaffen

n)irb/Donfo!chen?HegabSBercten nur etmaO jufeben/ ba#

mit ße gleiimohl fagen tonnen / baß ßebaO SBelt^hrruffene

iDreßben in etioaO mit feinen ^oftbarfeiten befchauet»

55eD ?5efchlie(fiing biefeO mächtigen ^eug^^aufeo milich noch ein furheö Epiphonema((mObcm Boetio genom#men^hittmithin^u fehen/ unb Darnach haoon auofehreitem

BOETIUS:fluefe bei) ginem Jrieb

^IDapsr/ foaöficbertiebt/

M'e 3ctt alfo fwh'ittßet/

hf^vtf^t/iu^tiße jfDinflet/

Un^

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 135: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

ARMAMENTATIIUM.

"poHunanK^ tuens utrum(j^r€,^us

^

In'viäum potuit tenere ^ulturn^

. 'l!^on iUum rabies,}nm£^ponti

}^erjfum funditus excitantü aßuTJij.

JSle'c ruptis qvoties vagus caminus

^orqvetfumificos Vejevus ignes,

^ut celfasfolttiferire turres >

^rdendis viafulminis movebit,

TTu^c antecedentia tria potentiflima,maxima &pretio-^-fiflima Opera EIe(5boraIia Saxonica Regalia,ad mini-

mum is debebat videre^

qvi vult dicere, fe Dreßam vi-

nifle.

Sedtamen non cuilibet contingit, hjec omnia adire , ut

in principio <5cTitulo hujus Gedreti obfervatumeft.

Poftea feqvuntur alia Ek(5toralia Opera iumptuola,

'qvorum nonnulla fparfim antecedentibus alia autem aliis

locis adjacent, ut feqventes paginae indica-

! • bunt.

OPERA

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 136: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Unt) baö ®lucf Döbep/ Der fibeint J« fcepDer gert

UnubtrminDKcO/ «nD aef«ßtju>^pjcöunö©trejt.

Sen twirD Deö 9J?eerc0 ©rirnrn nnö ©rollen ntc^f erfcferecfen/

@oIt ei 04 umbflefcOrt gleich auöbem ^Jieev entoeifen/

fcenn Vefuvius öu4 deuet fpepfe aui/

^enn SSIiil unö Oonner^Scrabl beröbrre Deffm ^aupl523« boÖen ^biirmen fonff ei jn begegnen pfIeae^/

©0 fiept er fef?e bc4 / gcfrof? «nb unbefpegef.

3eret)or^e^enbcn m4c5ti'öf!en uttb fof!6aref!ett

>^(;ur?prftlic^cn 0a(^ftfc|en Regal-föerrfe foRe

t)crjetiiöc pm mentoften gefc^en ^aben/ btt ba fage» tt)iß/

baß er ©reßben gefeben»

5lbcr boeb ift nicht iebem pgelafTen / barein ju fm^men/ mie aujfbem ^itul biefeöfieberm^aibeö ertuebnet

^ernacb foigeniiun anbere^bui^'S^Rftlicbe foftbare

SSßeräe / beren etliche nabe umb uorbergebenbe / tbeilb aber

anbermert^ gelegen. SBie folgenbe glatter- meifen merben.

i

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 137: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

N I A

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 138: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 139: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

(4o) 8«»

BIBLIOTHECA.^NTIQVI VE

k

sus.

MOyfes primmEbraicas exaravit literäu )

MentePhcemcesfagaci condiderunt atticas ;

Qv/u latinifiriptitamm , ediditNicoßratai.Abraham Syras idem reperit Chaldaicas t

Ifis arte non minori protulit jEpptiaSy

GulfilaprompßtGetarum , opvas vtdemus ultimas.

BvandoSereniffimi&potentiflimiReges,Duces,Principes& alii Magnates, femper inftrudtiflimas,

optimorum librorum Bibliothecas in fummo pre-tio habuerunt

,& omnibus aliis fuis operibus Rega-libus & ornamentis antepofiierunt ; non ignora-vere» melius, juxta honorem DEI, illorum Glo-

riam&famam perennare vix polle, qvam per Viros literatos eo-

rumqve prxclara fcripta|librosqve utiles,cum illi (qvando omniaalia temporalia ,

ut magnificentiam publicam& fplendorem ex-

ternum tempus lubitum & fugitivum rapit) omnium foli fint>

qvi Potentiflimorum Principum& Magnatum Stemmata fecun-

dum paternam originem utitaloqvar) ad Jovem,& qvoad ma-ternam ad Pafiphaen referunt, & Scriptis mandant, Illuttriffi-

maqve 5c gloriofilfima fadla ad ccelum attollunt,pofteritatiqvo

nota reddunt,& fic perennitati confecranl_..

Hoc optime intellexit AlexanderMagnus,qvi ob hanc cau-

lam Literatos clementiiiime fovit, & libris nihil charius habuit,

ut

r

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 140: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

iDann i)on Nicoftrata fompt gatcinfc^e 0jc^rijft/

^(;dbc#utit)0prifc^ patter ^bra^am Qcftifft/

€a9Ptifcb Ifis , uttb ba^ mir auc^ ^cutfc^ i^t iefcn/

Sft ^ifc()off Gulfilas, bcr erft fc^ricb/ gemefett*

^^urctieuc^flöf« «nt>0rofmac^fffc Äoniflc / 5*'ii*flfn / ^Prim^en iinb -^errrit

fDOblfefffdlltf ßibliotheccn oßrjd'f in ho^ttn

unb gierbrn »orgfj^oacft/ haben ©ie

^ alfo ihre J^ci'iligftir itnbO^ubm erbalten fonne/'

ale5 gefebi'fc ßeufe / fJaffliehe @cbrifffen/unt)

nß6fi£f>cQ?fi(her/n)eii biefelben ( wenn afleanbercjeifiifbeXtingc/

tiurafe?durerfteb@ep>*<in9e/i>(e ubrplöigficbe unbflocbfigegeifhin'»

reifpf ) allein bif|enit;enjinl>/ fobeber ‘Pofenfafen @ffcbled)f6^016

flifier/anQ3dferIifbcr ©eifen (fosiireben) aiiffben Jovem felbfJ/

iinban üJiöfferliebeiV öuffbiePafiphaen/ ber ©onnen JJochfer/jie»

ben / ibren ©tbrifffen einuerleiben/ unb bererfelben gloiwfirbigffi

iJbafen bi^ an ben J^imtnel erbeben / bamif ber 9]acbwelf funb ma#Iben/ unb alfo nerewigen»

Sab baf woblbcrflanbenbergroffeAIexanderj welcher ban#

netiberogelebrfeüeufe febrwerfbdebalten/ unb ibm niibmiieberb

gewifen/

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 141: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

BIBLIOTHECA.— ^

Ut de eo Ifidorus teftatur : Qyis fcire pofTet etiam aliqvid de illo

5c illius Regiis faftis^ fi librinon elTent? Ut de Julio Csefire ( qviipfe libros fcripfit ) 5c aliis Potentiflimis Monarchis , nil dica-

mus.De Bibliothecis inftruftiffimis qvidem legitur, qvaruin_.

maximaRegis .^gyptiaci Ptoloraaei Philadelphi in Alexandria_j

fuit,inqva,-ut Gellius de eafcribit#feptingentamillialibrorum

numerare licuit,& in illa infer omnes libros verfio VeterisTe-ftamentiLXX. Interpretum, rariflimum fane cimelium fuit^.

Secunda ab ea Conftantinopolitana,cum centum& viginti

millibus Tomis, in qva rariflimum fuille fertur, exuvias cujus-

dam Draconis, qvibus Ilias& Odiflea Homeri literis aureis erant

exaratae.

Qvanqvam noftro aevo nullibi Bibliothecae in tam magnacopia librorum inveniuntur, defeftum tamen illum operum pre-

tiofitas refkrcit: Ibi enim plurima & fere omnia faltem fcripta_>

Ethnicorum fuerunt; Hic verdChriftianorum Icripta pretiofis-

fima ad ceternam falutem facientia^,

Eleftoralis Saxonica Bibliotheca,qvx Drefdx eft, multa

millia librorum opera tamfcripta qvam imprelTa tenet, qvibus

etiam multo rariora illis exuviis Draconis interfunt; fiqvidem_j

hic Biblia Hebraica Veteris Teftamenti tam eleganter fcripta_,

funt, utJudaei illa zooco. Imperialibus licitaverint; ItemPfalte-

rium Davidis 22. lingvarum , Biblia membranis imprelTa& illu-

minata, VitaChrifti in emblematibus illuminatis,Pande02ela-

tin2e&Germanicae, Herbarium magnum pi<äum, multis milli-

bus Imperialium aeftimatum , Oftavii Stradae Symbola , libera

manu dufta, 5c multa aliaopera fcripta&imprefla,omniumFa-

cultatura

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 142: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

geöjcffn/ al0 gute S5ödi)cr / n)(c üon i&m ifidorus jeugef } Uni> ttjec

Wolfe aud) efWiJO t)on t&m iinb fftnenÄönfglicfceni^bafen Wlffen/

Wenn ntdjf SSöffeer f&siff« ? ®ön Julio C^fare ( fo ffIbfl 25fld>cc

gefc^rifSen ) unD anöern 8D?onarf6enwoöen wir 6ier iiicfefO fagett.

3J?an liffcfäwart)onüorWfflift>en Bibliothecen / baninfertic

gi*6(fc gewefen OeO (Jgppfifcbeit ^önigO Ptolomasi Philadelphi 511

Sillerantsria in wcI.f)fr (wie Gellius babon febreibf) fiebenmabl ftuti#

be£f faufenl) 2?Hd)er f?<^ befimOen/ unb barinnen unfer allen atibem

bie Überredung beo Hilfen SCeflamenfO berLXX. SlelffjtenbaO aller«

rarefJeÄleinob*

jpernafb wirbbieCtonf^anfinopoIifanifcbe pon bunberf tinb

^Wflttdig faufenb Tomis »barinnen ( wie gefebrieben wirb) bao rare*

fje gfweffn ftpn fofl eineX)racben-J^aiit/barauffbeesHomeri25ö*

cber mit göleenen 93u(bf!abfn gefebrieben gewefen.

Db mm wobl ju unferer §eif nirgenbo folcbe Bibliothecen ge#

funben werben/ barinnen fo groffe 2lnjabl S5ficber oerbanben/ fo er#

fedf bO(b benfelben SDlangel bie 5Bicbfigffit ber heutigen ©ebriff#

fen : ©enn bort waren meifientbeilo nur lauter ^epbnifebe ©ficber/

hier aberftnb bieboebfebad^aren ^brifllicbcrAutorum ©ebrifften/bie )u bem ewigen jfteplerbaulicb feon.

X)ie €bur=5ur(ll. ©debf. Bibliothec allbier 5U Dreßben batPiel faufenb berrlicbe/ fo woblgefcbriebene / alo gebruefte / Opera in

fi(ö/unb unter benenfelben fowebeplfame @d)rifften/bif weit bbber

5U febdden/ alo etwa jene ©racben»j^aut ; flnfeniabln hier eine por#

treflieb febbn gefebriebene J^ebrdifebe S3ibel Silfeojeflamento 511 be#

finben / bapor bie3ii^ea felbf! in bie 20000 , Ol.3:baler bejablen wol#len. 3tem/ ein gefebriebener ^falfeiMn 22 . ©pracben/ eineSJibel

auf^ergamen gebrueff unb gemablt/ bao ßeben QÜbrifli in S>gnren/unbgemablf. 2)ie Pandeften ifafeinifd) unb 3'eutfci) / eingro|§ge*

inäbltÄrdufer-S3u<fe^Pifl looo.^il.I^balerwertb/ OftaviiStradae

Symbola aud freper J&anb gerifien/ utibPiel anbere berrlicbe 5ierffe

gefebricben

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 143: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

BIBUÖTHECÄ.cultarum in multis millibusTomis

,qvseomnia commemorare-»

hujus chartae anguftia non capit, ciim eorum Catalogus inqva-

tuor magna volumina concinnatus Iit. Plura ergo Speäatores

Literati (qvando illis conceditur inter alia opera Regalia Saxo-

nica etiam hanc Bibliothecam vifere) oculari in ipedatione of-

fendent, qvdm hic edilTerere poflum. Finem imponamus huic

qperi cura.Novem Mufarum inventis, de his fcribit_,

Virgilius& Aufonius.

geßa emens , trms^^iis tempora cedit,

^ Melpomene tragico proclamat meeßa boatu.

Comica lafcivogauaetSermone 7^halio-».

Dulciloquis calamos Euterpeßatibus urget t

Eerpfichore affeBus citharis movet , imperat, auget.

TleBra gerensEratofaitat pede, carmine,vultu.Carmina Calliope libris heroica mandat,

llranie^ Poli motusferutatur^ aßra->

Signat cunBa manu , looiuiturPolyhymniageßu.

ß/LentisApollineA vis has movet ündi(L2vmfae,

In medio reßdens,compleBitur omnia phcebifs,

THEA-

I

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 144: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

nris , fo aflf 5U erjf()Icn ftici* nitfet9taum öafceny jumoftl flpciftae In^

ventarium Daräbt^fo jlfltff (ff/ fcflß f0 tO Wtr^iroffftiVoluminibusbcffe^f, ©erobalbcii qiUbtte Speftatores , tvcnn ibncn bco ®e#ffcbfigufigb«i:anbfrn€&.iM*;5*'**’ff^‘^*5Crt5l«gab®ercfe aud) WeBi-bliothec mitju 6e|<^>en etrgbtincttvitWmm beffnbcn werben/ oltf

l(b biet er5eblen fan. SBbflen berobalben biefeö SBercF mit ^nfß»giing berDTeun Stufen 5U0et^(lten€rffÜbungen beffbliefffO/ Witbetten ffbreibet

.Virgilius Utlb Aufonius.

0 iff ber ilJJu'eH ampt ron ^)epben (bnff befebriebent

f'ofl ^iffotien »or anbern Cüo lieben/

Unb bie Melpomene Tragcndien afleili/

Thalia aber foU Comoediantin fepn,

Euterpe bat erboebf ben fiifcn ^bon ber^feijfeti/

Unb bie Terpfichore bie gitter jii ecgreijfen/

Eraten/ wie wn ibr virgilius fonff fpriebt/

^ ®icb ©ingen / 'l^anijen / unb ^elbmeflen anaebiebf»

Calliope bie feil in Carmina »erfoßen

Ser J^elben ^bafett / unb Urania fofl laffen

3fbr ^bun fern ^imniefö4auff ; Sie r>{fbner<=Äunff ^ule^t

treibt Polyhymnia > barju man Pheebum fegt*

6

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 145: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

«S (6) S«*

THEATRUM ana-tomicum.

HESIODUS.lima Tü) Kan,ifv^a KOfmti,

Sive ut

Virgilius & Erafmus.

TEr triafecla hominü transmittitgarrula cornix,

Q^atuor at peragit cornicisfecula cernjpts.

Cervinam &tatem corvus terpreterit ater.

Cervinos annos novies agit Indica Phoenix,

^tqvi crilpicomA Soholes Jovis alma tonantis.

Egreditur decies Phoeniciafecula nympha.

H Oc Theatrum inftar horti amoeni eftcum ambulacris,

inibienimnontantum nudaSceletahominum&mul-torum aliorum animalium lepofita, fed etiam inter fce-

leta arboresfrondibus viridibus arte fat^bis jundtse,implexas

&:qvafiobj(ept£Ej(unt,ut hinc & illinc fceleta per frondes,

qvafi exnemore emineant , Et utTheatrumrerum artificia-

lium pr£ecipue inleptem Cameras digeftum eft, ubi res arti-

ficiofe & pretioße aflervantur, ita pariter in hoc Theatroanatomico fcptem longa & fpatiofa ambulacra yidentur,

per qvse deambulatioad contemplanda SceIeta,inutroqve

latere fieri poteft.

Ut

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 146: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

«•s Co) 5«>

narom^Mmmcr*Virgilius &c Erafmus,

(Dm/jmSün^ltno ft)tr& em?J)^ann nac^ <JUf€r^

^Unt) Me unnö^e ^ra() fofl neunma^l fo alt tt)et^^en/

53er 9)\xi^ t>ier ^raMn=3rtf/ olete^ Wet)ma&l

@0 i>iel alö fonft Der S)nf^ / t»er an berSaM5^eunmaM bem ^irfc^e^letc^/ba foll er berneuen;

^unmu^beöS)^enfc^cn£eib no^Mel e^,^er(!reuen/

Unbanbern ^Meren gleich fein Scekton fonft freien/

(Sin ^^ier bleibt tobt / er foHjum geben bort einge^nt

^0 Theatrum tote etit (iu|l#6arten tttt‘6

(Spanier# ©dngen / benn barinnen nic^t allein

bloffe Gerippe oon5)Jenfcben unb^'Meren aujf?

^efe^t/ fonbern auch ^mifcben biefelben ?5dumeunb örune3ft>ei0e geftellef/unb bujcp^unft gemacbt an ein?=

anber alö mie3aune gejtoc^ten fepn/ba0 hier unb ba bie@e?rippe alö au^ einem guftmalbe berauö blicfen ; unb mie bie

^unft^^ameroornebmlicb in fieben 0emac()er abgetfxilet

ift/babie^unrt^@ac^en oermabretiuerben; 5llfo loerben

öleicbfalöin biefem Theatro fteben geraume (?pa$ier?oamge gefeiten /baburcbman ^inöe^en/ unb bieScektaaufbep?

ben ©eiten beferen fam ^ 0 z ^ie

;

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 147: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM ANATOMICUMM»«ii ' - " " lif

Ut autem poft hominum memoriam ufqve ad hocprajfens tempus apudSereniflimamEIcötoralcmDomumSaxonia: in ufu eft, ut inter alia rara etiam varia animalia

peregrina alantur:

Sic poftea fadiumeftj ut pofteorummortem Sceleta

in hoc Theatro anatomico arte medica compofitafint:

Nam hicnontantum Sceleta humana utriusqve lexus, ( in-

ter qvaeetiam cujusdam nani) & variorum indigenorum

animalium aflervantur, ut fceleta cervorum& cervarum,

caprearum , urfbrum , bubulorum , magnorum& parvo-

rum cqvorum, majorum & minorum canum , luporum,

aprorum,catorum lilveftrium,martium,lyncium, melium,avium, lutrarum, caftorum vel fibrorum& aliorum ani-

malium, qvae natura in hoc Eledboratu producit } fed etiam

animalium peregrinorum , ex qvibus fceleta Principis o-

mnium brutorum leonis& leaenae,item leopardi, tigridis,

aliqvot camelorum , alcium , rangyferorum, cujusdamparvi elephantis , fimiae ,cercopithecorum, felis zibethi, ca-

prarumIndicarum,rupicaprarum ,cynocephali , duorumcanum marinorum, inter illaetiamlingvacujusdam pifcis

marini 3-pedesIonga,& caetera, prout qvilibet, qvihocTheatmm perluftrabit,plurimis videbit.

Deniqve in contemplatione Sceletorum poftumuscum Propertio memores efle, ultimae ruinae &deftru<ftio-

nis rerum omnium mortalium.

PRO-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 148: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

kommet

SBte nun »on langer Seit hi^ ^ie^er bet) bem ^Durc^l

^^ur # ipaufe ©aebfen gebraucbli^) gemefen/ unter anbern

Dtaritaten auch aflerlep 5tu^lanbif(ie i^irbalten;

5((fo iß eö bernaebgefebfb^u/bap bererfeiben rare Scekta

in biefem Theatro jufammen gefegt fet)n: iDenn birr nicht

alleinScekta bonwnfcben^^brpem bei)berlet)®efcblecbtö

(barunterauch eineö Smetge^

)

unb aüerbanb auölanbifeber

ibk^’f nermabrt merben/al^ bon^trfeben/^nbinnen/^te^

ben/53eeren/ Büffel/ groffer unb Keiner 5)fcrbe/ groffer unbrlciner^unbe/2B61ffe/ milber^cbmeine/ milber^ahen/

fD^arber/gucbfen/JOacbfen/^Dgel/Sifcb^Ottern/Bieber/

unb anbererganb^^bki*^ 5 fonbern au(^ auelanbifcber^bit^

re/barunter beö f>rinben aller unuemunfftigen ^bittt/eineö

Sottjenunbßbminj '^tm eineö geoparben/ ^iegertbier^/

etlicherKamele / €lenb^^bwc/^^uu#^bkf^/ eineö Keinen

€lebb<^nten/Hffen/?D^eerfaben/Sibet=^aben/3nbtanifcber

Siegen/©etnfen / eineb SDJbmnetö / peper 5)^eer#5punbe/

unter benenfelben auch eineSunge bon einem ^D^eerf^ifcbe

3.0cbub lang/ unb anbere/mieeinieber/berbiefebThca-trum betraebtet/mit mebternfeben tuirb»

Snblicb tonnen tuirungbcpBcfcbauungbieferSceleto-ram unb0erippe/m!t bem Propertio ber lepten!)?uinunb

Serftreuung aller oerganglicben unb fterblicbenöinge mit

uacbfolgenben erinnern/fo aus gegenöberftebenbe« gateint«

feben SSerfeuins^eutfebe gefept/alfo lautet;

@3 PRO-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 149: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

TEATRUM ANATOMICUM.PROPERTIUS.

neq; Pyramidumficmptus adJyderaduBi^NecJovis EUi cceIum imitata Domus :

Nec Maufolei divesfortunaßfuchri:Mortis ab extrema conditione vacat.

Aut illisflamma aut imberJubducit honores.

Annorum aut iBu pondera viBa rucnU

At non ingenio qvajitum nomen ab levo

Excidit, ingeniojlatflne morte decus.

PHARMACOPO-LIUM AULICUM.

OVIDIUS.

^Qn eB in Medico,femper relegetur ut Ager

:

Interdum doBaplm valet arte malu?rU)

uifferat ipfi licetfacras Epidaurim herbas:

Sanabit nuta vulnera cordis opc^.

EoUere nodofam nefeit medjcinapodagram:Necformidatis auxiliatur aqvis.

Cura oj^od interdum nulla eB medicabilis arte:

EtfiJit ^ longa eB extenuenda mora^,

"pHarmacopoIia funtUrbium Camer£e artificialesmedi-

camentariae,nam ubi in magna vel pai'va urbe talis benecon-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 150: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Slnafomi^Äammet

PROPERTIUS.Wepyramides, Me foflbar an bic0(«rw

noch ;ovis DOrtferne/

Maufoieum audb / ft) J)errlic6 aiiffgericlx/

@enn£) von oem i^oDe frep/foeil enMkfe afleö

©enn i&re 3ierP cntjeuc^e £>aö Wettet oDerflammen/UnP malmf ft'e enDHd) gan^ al^ ^rö uni» 0(au6 jufammen/

aflein ein gufer^ajim foR niemal)Ig mtev^eWfSScil Wei^^eit nnö ‘i39crfi«nli Dem^oce wiocrjle^m

pot^ctfe*

$u machen fielet titc^I ftctö tn^ ^)ati&ctt/

Ubelübcimint) offt^unftunbSldp antpcnbm;^rdd)t i^fculapius fclbji l)tiliQ ^raut perciti/

©0 ^(Üte bte SBunben nic^t/ tk an bcm .^cr^cn fet)n

;

bleibtbaö ^obagra auch ein un^eplfani Söefen/

Unban bet SBafferfuc^t tnirb feiner leic?)t öenefen

;

0ot^ut anc^ feine Würben borgen nifttgenu^/

Unb n?ab |te tj)ut/öerc^i(^t burcfe $eit/SEeirunb?Öer5U0,

bt^ecfen fepnb bet Stabte funfllicle

ammern / benn njo in einer troffen ober fleine»

©tabt eine folc&e n)ol;lbertalIte |{r$nep?offidn ß

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 151: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

PHARMACOPOLIIIM AULICUM.

conftituta officina medica eft , ibi (exceptis magnis urbibus

^arcibus illis ubi Aulse Principum&Academise fiint)Iaepe

in tota urbe nihil reperiendumerit, qvod tam multifarias&artificio0s resin fe contineat Screqvirat

,qyam talia corpo-

ra five officinae ,& qviahominem facile mille mali Ipecies

morbi invadere& corripere pofliint ,idcircbDeu sDo-6fiffimis Medicis fapientiam , intelligentiam& confilium

fiippeditavit , contra tam multa mala etiam remediorum

faluberrimorum divinitus invenire, öc peritos Pharmaco-

polas arte& fcientia inftruxit , talia medicamenta praepara-

re, deqvibus Ovidius lib. 2. deRemedio Amorisinqvit

;

Nam quoniam variant animiyvariabimm artes

:

Mille mali Speciesymille Salutis erunt.

'

PoftSummas PoteftateSjMagiftratibusUrbium incum-

bit Reipublicse intereft, praefertimautem DominisMedi-

cis convenit, cameras fuasiftasartificiofas&fanitatis pro-

mas condas , ut opera fumptuofa confcrvare,& cavere , ne

per iniqvas impofturas ardelionum&empiricorum infir-

mentur.

,Perpendamus, qvantum reqviratur, tam miiltifaria me-

dieamenta femperadufum&ad manus, parata, viridia, ve-

getare,recentia aflervare, illisqj qvotidie nova addere; Et

,qvam injufte non tantum contra Dominorum Pharmaco-

polarum privilegia, fcd etiam contra Reipublicae falutem

lagatur, qvando tantis corporibus per impofturas&maleferiato-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 152: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

jittbeni|!/£>afclbrt mirb offt in t)erönn$cn@tat»t (au%?nomcn folc^e grojTe 0t4bte/ tt)o5iirrtiic^e^off()aitunöCtt

ober Academicn) met)tö anptreffenfet)n/ baö fo vieler Ict)

funftlic^e 0a4)en in |tc[) ^)abe/un^ erforbcrc/alö bergleic^cn

SBcrcf/ benn tt)ei(bem ^O^enfeben tnol taufcnberico Ubd unb^ranefbdten be^c^nen unb micberfabren fonen/fo bnt0ottberattniacbti4ebocbäckbi‘(fttM^<^i<^isSBci^bfif/^ft’r(nnb

unb 5Hatb ^e^eben/ tuiber fo biciun (aufenbedet) Ubdb auch

faufenberle^ Mittel boebberftanbig ju crfinbenj

unb erfahrne 5(potbr(frr mit ^un|l unbSBiifenfcbajft be^

gabt/folcbe 5irbnep?^ittel $u praepariren/bon meicben ber

Ovidius in feinem 2,^ueb deRemedioAmoris fa^et :

^cil wir t)er4ntierljcl&/ muß JtunfI mief) fo variron/

^or iaufenO muß mun mufenb guted fdbrem

eebft bbbtu Potentaten liegt berObrigfeit in ©tdbtenob/unbift bem gemeinenSBefen bran gelegen/fonbedicb aber

gebührt eO benen Herren Medids, biefe ihre fünftlicbe 5trb^

ncbmnb 0efunbbeitO?^amern / alb foflbare SBerefe/ ;^u er^

halten unb ^u fdbüben/ baü |te bureb ungebübrlicbe @tbre^

rep nicht fo gar gefcbtt)acbetmerbem ?0^an ertoege nur/

tbaO eO borSoften erfobere/fo bielerlep Slipnepen fteto jumbrauch frifi^ unb frajflig / parat unb bep ber^anb ^u ba^:

ben/unbp erhalten/ au^ täglich neuebar^u pfcbajfen;

unb tbie ungerecht nicht allein tbiber bersperren 5lbotbecfer

privilegia, fonbem aucb ibiber beO gemeinen Söefmo ^epl

unbSBolfartgehanbeltlberbe/iPenn manfolcben miebtigen

Z ssjtrcfeti

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 153: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

PHARMACOPOLIUM AULICUM.feriatorumhominum fivc infcitiam, five avaritiam vires öcvita qvafi fiibtrahantur.

Qvantos fiimptus Clementiflima Eledroralis Celfitudo&: inDeo placide &c beate qviefcentes EIed:oraIesAnteces-fbres taliOperiimpenderint, teftis& ante oculos eft celeber-

rimum Pharmacopolium Aulicum , ubi non tantum pyxi-des& alia vaia öcinftrumentamultos centenarios argenti inpondere efficiunt, ied etiam omnia optimis medicamentisimpleta funt: Ornatiffimum corpus ipfum,in diverfas ca-

meras dilpoEtum ,cum fpatiofolaboratorioper fedignumeft videri.

Inter alia rara duo cadavera humana, unum in arenaad Solem exficcatum , alterummumiaconditum , item co-rium hominis& cervi. Seorfim etiam Icrinium loculatum,

plenumvafbrum argenteorum , ut dc aliisrebus <Sc medica-mentis nil dicamus.

Pharmacapolas tamen [ut multis artibus addi<51:is] ho-nore dignari,& fvaviffimum odorem optimorum medi-camentorum, balfamorum,arom.atum öcaliorum,feqven-tibus verfibus ornare, intermitterenonpoftum:

CParguntur violse ,fternuntur lilia qvaeq;

‘^Tum videas rofeos illum' libi pingere flores,

Et varias herbas oculis ipeftare benignis,

Balfama nondefutit, Sc aromata multa teruntur,

Nardus, Myrrha nitent,& fortia cinnama flagrant,

Ungventis aloes, ftaftus 5c maxima cyprus.Sunt miIleSpecies,plures variantur odores,

Neftareusqve lapor ccelum replet altius ipflim. 'Ehe*

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 154: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

SBercfcn / öürc^ unrechtmäßige 0t^rerep/ Nc ^raffte /

t)urch fte ftetöp grünen/ erhalten n?ert>en follen/ entfeucht

?ajaö t)oi' Äofien ffjiurß. ©iirc&I. unfergtrdlXgffer J^a‘r/imb2)croin ©Ott i’uNnfe (>öc^fl^feelige 03oifal)ren an tergUii^en

QBci’cf genjfnDft/ l>ffTen i'ft gfuge/ unb liegt ffir Stugen Die bei*i'i5mte

^off*21pott)ecfe/ Da nicht aOein anJSiWn/öefd^eunD^nftru-»itifnfen Diel ©entner febiver ©Über / fonDeen auch ofleg an föftiidjett

Slr^nenenauggeföQetäubejiffDen j ©ag zierliche Corpus ( feinun#terfchiebene ©etnblber abgffheilt') mit einem geraumenL^borato-rio , iftan geh felbfl befeheng merth'

Unter anbern O^aritdten fehnD aSDa jmebSSnumien/eineattDer0onnen im ©anDebertroefnet / DieanDere balfamiret* 3tem/eineSO?enrchen'.^aut/ unD fonDerlichJubereitefe J^irfch'j^aut. 5(6«

fonberlicf) ein fogbar 5(pethe(fgen Dotier gfbern ©efdge. $(nDerec

©aehen imD 5(ri|ne9en 5iiger(hiDeigen.

Sterben fan ich nicht unterlaflTen/ Denen j^errenöfpotheefem

( ölgD’efen Äungen jugethan) eine €hre jii ermeifen/ imD Den (iebli*

d)en ©eriicb Der f6gIichen5(rhnehen/S5airamen/ ©emürigen imDflnDerer/ mit nochfolgenDenQ3erfen ju loben t

&®S3'oIen/ tilien / ifno Oiofen auch Dabep/

Q^Oie frage man ogbier ein / fom6f ^rdnfern ntatif^evkp/

©tt liebf man Sßalfama / Da ©pecereo bereifen/

<§Jan^ nieDlkh 5gflro iinD ä)tprrb unD garefen Simmf auöbreifen/

UngDcnf unD Stloen / Don SWprrb unD anDern @afff/

©inD fniifenD Species, mehr ron ©erueh unD Ärafff/

“Söie (Sleftar fbeilö am ©chmaef/ Da§ non fo DielenSingen

<Öie Uebligfeif hinaug m^fht un Die^oiilen Dringenf

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 155: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

•o§ ( o ) S«*

THEATRUM CO-M I C U M.

H JEc resßcgeßa eft, hene calete ^ •vincitLj

\)irtHte ‘vera, qvodfecißü antidhaCy

Servate noßrosfocios, veteres^ novos,

Augete auxUia veßrisjußis legihm^

Perdite perduelles,parite laudem^ laureams.

Oc Theatrum Sereniflimus EIcd:or Johannes

Georgius Secundus (piiflimae recordationis )

'funditus in huncfinem aedificavit , ucjnter alias

^exercitationes honeftas’, etiam utilia facra &profana Exempla virtutum , in Comoediis&

Tragoediis nonnunqvam publice ederentur 5 fiqvidem [ut

Cicero loqvitur] Comoedia nihil aliud eft, qvam privatae

vitae &confvetudinis magiftra, in qva effi<5tos mores no-ftros expreflamqve imaginem vitae qvotidianae videmus.

Qyalia egregia artificiofa opera, optica, mobilia,cummachinis intus in Theatro fint,melius nocftu qvando apudinflammatas candelas agitur,qvam interdiu perfpici poteft, -

qvanqvam interdiu totum Theatrum etiam perluftrari

polfit.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 156: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

?£fo tfw nun .9efc^e5n/fa9tman$uöUfer!J^nc^t/

^^cnn bc0 Comcedien ein jicrln^) SBerd Derbrn^(/

gebt unb ubeminbt auffmagrer^ugenb^^a^n3$unbunbalfe^eit/tt)ic i^r borma^le^get^an/

^Dte Sreunbe a(t unb neu erhaltet auch barneben/

®ie o^neSter^ernip unb tu3enb()affti9 leben/

9^e^mt ,^u anf){at() unbfHecbt/fcbujTtab ba^^ofe^an^/bereitet buburc^gob/ ben ^ugenb^orber^^rani^«

§[0 Theatmni (}at bec ^UlfcbltUdbtt^liC

l^bu^Sürft/ 3bbann ©eorg ber 5tnbere (

milDerter0ebacbfm0)t)on ©runbe auff ju bem^ €nbe erbauet/ ba0 unter anbern outen Übungen

auch nu^licbe ^iblifcbe unb Profan-Exempia ber^ugenbinComoedien unb Tragoedien bi^tueilen folten boroeftellet

fnerben; fintemabln (tt)ie Cicero fprlcbt) eine ComoediantcbteJanbereJift/ aMncMdftmn be^privat-gebenöunb

©einonbelt/ in melcber mir unfere abgebilbeten Mores,unbein auögebruefteö 5$ilb beö tdglieben gebend/ feben»

Söaö nor furtreflicbe fünftlid^^pertpectivifcle Söerrfe/

^emegungen/'SSeranberunoen unb Machinen intnenbigimTheatro fepn / fun beffer bet5 ^aebte^/ menn bep ange^unbe^

tengiebtern agirt mirb/ alö am ^age/ gefeben merben / tvtCf

tnobl folcb Theatrumauch am tage 5u befeben ift

X } Sarnmb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 157: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM COMICUM.

QXäre hic de hac re non ero prolixior, (ed [cuniCormoediae ad aedificationem bonorum morum&virtutum,

non autem ad incitanncntafcandalorum&criminum agi-

tandae fint] hac infcriptione regularum vitae fuper poftes

portae hujusTheatri , relicta, longius progrediar ,& res alias

adcontemplandum proponam.Regulae vitae, qvas hic depono, fiint exStigeliiVerfi-

bus latinis äme in noftram germanicam lingvam translatae,

^ fi<^ fonant:

QVj fapjs hinc vitae praecepta falubria difces,

, Certus in hoc vit^ carmine gnomon erit.

Vive tibi , ftolidasq; cave commercia turbae,

Confiiltum vitae fi cupis efTe tuae.

Nil facias, fieri nifi qvod debebat honefte,

Sitqve tuae vitae regula certa De y s.

Nec famae cupidum rebus de ingeflTeris ullis,

Ni finat officii caufa probanda tui.

Gongrefius caveas, nifi cumtuafunftiopofcit,

Illi autem placidi fint fimul atqve breves.

Qvps potes, officiis orna, nec commoda fpe^ia,

Pro meritis reddi,gratia rarafolet.

Praecipue paveas ulli nimis efle fodalis,

Hic latetjn viridi frigidus angvis humo.Non ego te jubeam caedem vitare minantes , ^

Qvostibi conjunftos fpes erat elTe cave.

Dulce qvidemcerte eft& amici nobile nomen.Saepe fed huic etiam crimen inefle folet.

Limina praecipue fuge fufpiciofa Potentura

,

Crede mihi haec fuco gratia rara caret.

Cautus

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 158: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^arumb ic^ \)kx t)on biefer @ac^c nicf)t fDcitcr^ortemachen / fonbcrn ( meif^omobten Erbauung guter @it^

teil unb ^ugcuben / nicbt aber ^nrei^ung 5iergerrti^ unb

gafter agirt tuerben foßen) mit i^interlaffung biefer Uber^

fi^riflrt fotgenber Sebent ^D^egulen uberber?:()ur^^forten

biefeb Theatri, fueiter fortfcbreiten/unbanbere^acbenp

betrachten horfteßen

^öte £eben6;!Kegu(en/ fuelcbe ich hier binterlaffe/ fepnb

auö beb Stigdiigegen^übergefehtenLatdnifebenWerfen bott

mir in Q:eutfche ©pracbe gebracht/ unb lauten alfo

:

fueife ifl/ Der mercft Her Nc tuilfomen ieliren/

(J^öie ft»ir anDiefem Dit jur Aeben^^DiicHfcftnur feeren t

SBenn Du miK / Da^ Dir feJbff foH {ßoblgeratbeti fepn/

©0 macl&e Diib mit Den TJerfebrten niefet gemein.

!^imm nic{)f^ vor/ mag Du mit S'bren fonfJ »oflbringen/

UuD 1«^ Dein lebenö^Sirl fepn in oßen Singen;

^u0 (Jbrgei^ menge Dic() in frembDe ©neben nicht/

Obn Do0 / foaö Dir jufommt / unD Dein 21mpt unb ^^fßtbf*

Sluff Diel Sufammenfunjft folt Du «ueb wenig bölten/

tlöaö Du Dabep ju tbun/ in ©tifl unD fur^ »erwnlten.

©ep Dienfllieb/ wem Du fanff/ if! gleich fein Snnif Dobet;/

2P?ön fDei§ / Dö^bor^erDieng Der önnef gar fel^nrnfep»

CDoruebmlicb/gieb niemanD Dieb gor febr jum ©efellen/

5S5eil ©cblongen ftcb offtmabH im gninen ®rap »erßeßen.

Ser Dieb mit ^öarbeitfcblagf/ Dir unter Slugen gebt/

Sem traue mehr/ olö Dem/ Der beiicblenD umb Dieb ßebf«

.©er eDie iHobme5^^U 91S / iff lieblicl) Ucor unD filße/

©oeb tritt efft moneber^reunD oitcb oiiff Die Sinter^ 5u§f*

^or groffen Herren ftef) mit Dieberen^ unb ©cl)eu/

S91proucbii)rgn4DigTe9nni(btfelbßiuDeiner9{eH*

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 159: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

THEATRUM COMICUM.

Qautus ut evitat blandas Syrenes Ulyffes,

Illecebris aute ne capiare cave_».

Hajc vita? ratio raorofis libera curis,

Eft homini imprimis comoda, grata Deo.Hasc addit noftris cceleftes mentibus alas,

Utcerta afcendant ad bona vera via_,.

SPHvERISTERIUM,CIRCUS CERTAMINUM

EQVESTRIUM,CAMPUS JACULATORIUS,

‘ &OFFICINA MONETARIA.

UKl 1 U.

Si ‘vero fuerit exercita^ crefcit ^ auget

Frufiuf ipfafitos-^ejvosdonatamantibus ipfa?n-}.

Eledrofa

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 160: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

3öie UlpffM »erfiopffic Die DfcrcH t>or ©pwnen/©oU Du nac& ©cflufl Did|) Dep ^ofe aucb nitßf fe^nett,

3n ©umma : iebe ®0^ 'i? ju S&ren fort f4ip fort/

©em OlecOffen auc& juölenff/ fo leDf? p« ^Uc unD Dort»

BRITO,

3er i56t bie ^ugcttb au^/n?aö |te borfdngl! erbacjt/

^•Söo ferneÜbung {{t! tutrb fte Sruc()f?Io^ geacbt/

S^urcb Übung fie^t man fte me^r macbfen unb ftcj) mehren5(n Sruc|)ten/ bie fte bem/ ber fte ubt/ mirb uere^ren»

U

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 161: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Spharifleriumy Circus CertaminumEqveßr.^c.

iLedtorale Palatium &moenia interjacent fin-

|gula sedificia alia; Primum Sphaerifterium U-

plud magnificum, qvod Sereniflima Eledlora-

jlis Celfitudo,Johannes Georgius Secundus,

®^etiam in hunc finem aedificavit, utPrincipes,

Domini &aliiGenerofi&virtuofiViri juvenesqve ibi in-

terdum animum relaxare,& fe ifti jucunditati <5c exercitio

corporis honefto dare pofTint.

In fliperiori ambitu firnt orcheftra ^ccaveseSpedta-

ribus. Principibus& aliis dicatae.

Lacunar, utcoelum ftellatum& inmediocum Infigni-

bus Saxonicis pidfum eft , infignia pidlalonga funt 28.& la-

ta 24. pedes.

Poft in Pomoerio eft Circus Certaminum Eqveftrium

,

ubi , fi non femper Principes , tamen fere qvotidie nonnulli

Eqvites& Nobileseqvitando fe exercent.

Regium decus&ornamentum eft bene eqvitare , ut ta-

lis SplendorRegius his verfibusadumbratur

:

Rex cuneas acies perlußrans vertice cel/o

uiltofertur ecfvOy medtis in miUihm exßanSy

Arma nitent aurata^ nitentibus addita membris

Emicat e cunilis ,rutilans utLucifer aßris.

Proxime hunc Circum eft etiamDomus Elecftoralis Ja-

culatoria,qvanqvam alias in Urbe etiam campus jaculato-

rius adportamUrneniem videtur.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 162: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

SBtfc^en tem ^^ur^Sörffltd^en @c^lp(Te unP0taPt^?D^aumi liefen untcrfcjicbcne anbere &t^baube: ^rftltd) bap l)mUd)t^a^iS^m^/tpKh

^Durcbl, 0^orö bet?

5tnbm / auch ju bem €iibc erbauet/ baf^rm0enunb^)er^reu/unbanberegcnerofifcbe ^u^)cnb?Iicbenbe 0ctnutber/

bafelbft bipmeilen eine 0emutb^^€rg6|un^ unb Ibbliebc

geibP^Ubung unb ^etue^uno buben fönten,

Oben an benUmb^dn^en fepnb^emdeber uubStau^me bor prfll. unb anbere 3ufeber;

OaP Himmelsbläue 0emölbe ober Oeefe i|l alOeln

geftirnter Hlnttuel/ unb mitten mit bem ^burfl. bollfomme^

nen SBopen gemablt/ toelcbeOSBapen 23, Jwf lang/unb la*

gu^ breit ift

Oarna(^ imgminaer ift baOfHeitsHau^ unbf^enne^

^abn/allba/mo nicht alle,^eitgurrtliche ^erfonen/boch fall

tdalich bornehmebon 5tbel / (Ich im !)5eiten üben*

€0 ift ein königlicher SBohlftanbunb 3ierbe / tbohl

^ferbe (ihen/ mie fofeher kbniöliche splendor auo biefen

Serfenenttborffen:

leuebff( aflen fiic Dev ^önig Ibe^ Dem «Oeer/

ju3?oß genijt in^onfglic&erStiP/

SOJit SBaffen/ Die »evgötöi / mit {«ßem umBringet/

®ie unter Dem®cfiirn DeräWorgemSfernuorDringet.

abe bet) biefer IKennebahn auchbao^lh«rsgur(f^

lidhe ©chiepsHuup / fbietbohl anberOfbo in be) föef!uii^am|)irmfchen^horeaucheme0^efehentbirb* u 2 21^

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 163: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

CampusJacutatorim^ Oßcina Monetario,

Et fic nullibi in hacEleäroraliDreßa defedbus eft ad ho-nefta&generofi exercitia corporis

, qvibusotium falli utili-

ter poteft. Nec enim vitä hominis femper curis confii-

menda eft , ut loqvitur

Manilius:,

Q^id tamfoUicitü^itam confumimus annis

*Jdrqvemur(^ metu y c&ca^ cupidine rerunuJEternis^.Jenes curis ,dumq^&rimus A^unuPerdimuSy^ nullo motorumfine beati

%)iBuros agimusfemper, nec‘vivimus unqvaTru. .

Anterius, non proculab augufto illo Stabulo, etianii fi-

ta eft Officina monetaria »cujus in tranfitu nolui effeimme-mor,cum

Nervus rerumgerendarumJit pecunia^.

CUSTODIARIUMLEONtIM.MANILIUS:

"^J^EniJfic pecudes^ muta animalia terris^

Cum maneant ignarafui, legisJ per avum:Natura tamen admundum revocante parentemu4ttollunt animos, ccelum acfiderafervant:

CorporaeJadLuna nafcentis cornua lufirant,

Venturas(f

videnthyemes, redituraJerena^,

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 164: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^(Jfotflnir^enb tn bcr ?)?cftDen^ an ctmaö^an^öd/ Daö $u e()rlic^en Seibö^Ubungen unb ^Sertreibung möfs*

ftger Seit erfobcrt mirb. mup auc^ bae^ ?9Jenfdblic^e

geben nic^t ftet^ mit@orgen ber^e^ren/ mie babon rebet

Manilius:

®er füiß baö (ekn f?ei‘ö mi( J^ummern»^ ^intringen ?

SP?i( ^iircftt iinD HinDer luf? ftcl) q»dlen mi( »id ©lagen ?

SbJit Sorgen fücrDenait ? QfÖenn loir ein langeoS'^I

©eö iebenä fucfeen/ fomplö/ Ooß eö nerliei en niel/

Un& t»a^ oemfelten nicbtä nnd() ^2öun(fe()e fnirö gegcten ;

Qtetg leben füll man jnxjr/DocO felbfiniemat)lörecfec leben.

Helfer t^erbormartö / unb nic^t gar meit bon bem ^errli^

6)cr\ ©tatl?0ebaube / liegt auc^ bie ^^ur|!. 3)?un^e / beren

l)abe ic^ im borbepge^en anc^ nie^tbergeffen mollen : iDenn@elD ifi Der Nervus iinD Die J^rojff/

Sarauff Der ®elt (SJefcbaffee bafff.

omenMANILIUS.

iaup*

Un febn twir etiMicß autb tue ft)ilöen3!bi'ere an:Db baö mf}l/waß fie fbun / njirb obn ©erflanö gefbamUn^ ge febn obn ©efc? / fo leb« ge Do* oarnebenStud) Oiefeo Oie 'JIafur/ mit nach Oem ^»inimel leben/

£)ie Sbrper dnOern ge mit nach OeoSbtonOen leaug/SBenn talt unbmarmc Seit (oö fommen / febn ge braiiff.

« j mt

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 165: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

CUSTODIARIUM LEONUM.

Rope Stabulum Eqvorum & ejus latus adjacet

etiam Cuftodiarum Leonum, ubi fempcr non-nulla exotica animalia cufl:odiuntur,& ut rarade-

monftrantur, nempe Leones & Lexnx, T^ri-

des,Urfi albi, Cynocephali, Vvilpcs Indicas, Lynces, Cati

(ylv^ftres ^ alia.

Inter haec animalia noftrotempore etiam leo &:le2ena

fuerunt,qvos ambos Sereniflimo Noftro Elecftori , Serenis-

limns Magnus Dux Hetrurise ante aliqvot abhinc annos

Flpreiuia huc Dreföam mifit , exqvibus Lesena tres catulos

enixa cft ,qvaliaanimaliaterraSaxonicaalia$nonfert,'

LUCRETIUS;

AT" crefeunt pecudes, armentaferJSlec^crepkaculo eu opm efl,nec emf^adhkendaeß^

\Almd nutricis blanda, ^ infraBa locpvela:

ISlec varias qvßrunt vefles pro tempore coeli:

Denif^ non armu opm efl , non mcenibm altis,

QvisJua tutentur: qvando omnihm omnia lar^

Tiellm ipfaparit, naturaef dscdala rerurn-?,

Ct)

i®:Di-

V,

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 166: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

unb aufföer ©etce Uf*liegt aucpM gomem^aup/barinnert k^

bcrjeit au^lanbifcbc t>ertt)abret unb jut?

^^HaxiU^t ^emiefcn merben / nebmltcb £6mcn unbgötutnnen/ ^iegertbiete/ tueifTe^4ren/ ^yjomnette/ 3nbia^

nifcbe 5ilcbfe/£ucbfe/ tbilbeka%m/ unb anbere*

Unter folcben ^biei*^« ij! nucb jü unfe^if ein £ofbeunb £6min getuefen / tuelcbe bepbe bem SSürebleuc^tig^

ften ^bur^SwJ'ftf«/ wofern gnabigften ^errn / uon bemiDurcbleuebtigften 0ro(?^ J^erbog ^u ^etrurien/bon^lo^

renb anbero nacb^Dre^ben iiberfi&icft njorben / bon tuek

eben bie£btt)in 3. junge getborffen/ ibelcbeb fonft tbiber bie«

figeb £anbeb 0e(bonbeit ift.

LUCRETIUS;Ä fyäcfefl ^itv motiffeeä ^f)ler »on jo|)m unb fnlltiet ^tt/

'^abep man|{lapper>2Ber(f unöSlmmen ganßcrfparf/

iJöDflrff oeSJO^tfefefenö nießt/fnie ßci; tefn RinDers^ragen/

llnD no(ß Der ÄleiDtr^'i^racßf pffegc eö autß nießt }u fragen/

6e aeßfefö ftin ©emeßr/ aueß ßoße ?bjauren n;d)f/

JOa^ eö Ne ©einen f(ßii|i / weil feinen fcaö gebi icl)(/

Q3Jaö (^rDe unPSRaiur / fcie Äunfllerin Der-®infle/

3ß«n fWßil perließen ßa(/ ßamit eö fieß ßlnßringe*

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 167: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^ C o ) Sfr

iEDIFIGIUM ve-natorium.

CATULLUS.Domina utfores,

*»Sylnjarum(f njtrentiunu.

Saltuum reconditorum,

Arnniumeffonantium , ^c.Dida lumine Luna->.

M Agnificum illud& belle extrucSlum AEdifidumVe-natoriumamoenum , fpatioiis areis &;adjun(5lis do-mibus circumdatum, fitumeft Drefdaeantiqv£e,&

ftatim eminet , omnibusqve illis in propatulo ßcconfpectu

eft,qvi fiiperpontem illum,ob longitudinem& feriem ftu-

pendum& famigeratiflimum,ex iaxoPirnenfi fornicatum,

(qvi,ripas inclyti fluviiAlbis,& EleiStoralemnovam& anti-

qvam Drefdam conjungit)ambulant.

Qyando qvis hoc AEdificium ingreditur,primum in

fplendidam illam anteriorem, qvadratb& fiedto ad regu-

lamßxo c6nfl:ru(5famdomum ducitur ,ubi EIc(5torale coc-

naculum,&; in qvo,ut pr3£cipuum,dcpi(fl:um efl:,qvibus So-

“Jennitatibus Gloriofillimi Romanorum Imperatoris Mat-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 168: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

/

«? ( o ) .M»»

CATULLUS.€r unt gtunenSBdl&cr/

^cr tiicfenprftc mit/

iDcö Durc^^alb unbjclbcr/

Unb mo fonft ()tntritt/

iDar^u bcr ^dd)e in ötcmein/

@ott Luna bic ^Kcgciitin fei)n»

Me unb öcbaucte luflt^e/

jmit geroumcn ^ofcn unb @dten^®eb4ubenumb^jcbcne groffe ^d^er ? S)m^ liegt in M\US^refben / unb leuchtet (Iracfj^ ieberraan in bic

klugen / ber über bie furtreflicbe lange auc5£^t)aber?@rei*^

nen gebauete €lb #Erdete ( fo 5llt ? unb^eu ^£)redben aneinanber hdngt/unb meit berühmt i(l ; hi»öber reifet.

SBennman in baö3dger#^aup\)mmImmti fo mirbman erftli^ auf bac^ herrliche fteinerne ?36rbers©ebdube

gefuhret/ in melchen ein aiioerlefen .^hwf^Snt'ftli«^ ^nfeL©emach / barinnen fonberlich ber fdrtrefliche ?9Jaie|lafl*

fcht €insug / ^dpferlicherSSJ^ajeftdt Matthiae (mie biefel«»

\, 3B be

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 169: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

^DIFICIUM VENATORIUM.

thiie Ciefärea Majeftas Anno 1617. fumma cumMajeftatcEle(5boraIemDrefdam introiverit} Huic coenaculoadjacent

diverfa aKa conclavia&ameenum fubdiale live pergula.

Poft delccnditur ad loca illa& caveas, ubi diverfae ferae

cuftodiuntur , nenape urfi, lupi, vulpes& alix, ubi fimul vi-

dentur praelonga horrea , rebus venatoriis impleta. Deqvi-

bus Martinus ^ilerus ita fcribit:

Vifitnus etiam proximo die in Drefda antiqva yEdificium Ve-natorium noviter exftruftum, & horrea venatoria, euni_#

curribus ad indagines , cafles& plagas ,& qva: ad eas refar-

ciendas pertinent:Curruum venatoriorum funt 200.& pos-

funt arbufta ad circumferentiam i5.milliarium germani-corum circumcingi j canum venatoriorum (ut fertur) funt

1000.

Ab hac Zeileri opinione, &; de eo qvod amplius de his

rebus fcribit ,non diiTentiam ,cum inDominimeiClemen-tilfimi Efc(5foratu&: Regionibus permulta luftra notafint,

&nefciusfim , an alius Princeps Imperii talem ingentem

apparatum venatorium polEdeat, ut ad circumferentiam

I5.milliarium arbufta circumcingere poflit ? Et cum ego

iple non omnia dinumeraverim,nec dicere poflim, an hoctempore omnia illa ita ut tcmporc2kileri le habeant, hoclocode his rebus nolo efle prolixior, (ed coram hoc, versus

apricos campos & arbufta fito ./Edificio venatorio, his

Lucretii verfibus concludam:

LUCRE-

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 170: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

Anno1617, alf^ur ^u ^Drc^ben geftjcfe» unbcmge^olet

morgen) ab^jcma^lt fe^en; ^crnac^ anbcre®cmac^cr/

unbcinluiligerSntan»

^enn gc^t man mfeber^mh an bie Oerter / fbD noc&

afler(;anb milbe^^icre (icgen/al$55aren/3B6Ijfc/pcf)fe/

unbanberc^f;tere; ^Dabe^ (le^t man jugleicb biegioffcn

langen 3fug ^ ipaufer noU 3<^dö^S^ug» f^reibt ^errSiJ^artin feiler ^ierbon aifo:

5Sic ftefafim on i) folgetiDm in tiec 2iif«n @fab(Swpöen öo^ 91«u<

efl>au(e3%r»J>]u^/eie3eiig»>54nfetf miebcngeug^'-SJ^n/ju bm^ücixrn/ ^«n utib S'arn/ unb wie manö flicft : Unb f^pn bet SBd#gen ioo. unb fnn man aufiP 15 , 29?ejlfüe8ö mii biefem 3eiige f?eUen / ff

ftnb anc& aftba ( wie man fagt ) 1000, ^og(*-0«nbe.

5^iefer bcij^crrn^nJcre^ TOnung/unbmae^ermertcc{;ierbon fe^t/ mil i4) nict)( miberfpreeben/benne^ iftbefant/

ba0 mein gnabigfler i^err treflidbeSBilbbabnen f)aU Unbmeip ic^nic^t/ob fonjl ein ^o^ei’^ofentatfofreflic^en^eug

unb Apparat 5u3agb?©a(|en^abenmirb/al^meingna^bigrier^)err/t)ajj er bamit auff i5.?DJeiimegeeJ folte (leßen

fonnen : SBeil ic5 aber auc^ nic^t aöe^ge^e^K unb nacbge^

meffen/ ob eO i0iger3eit mit^errn3cilcr^ ^epnung |u^

trifft/foiil id) ()ieroon nicf)t me^rSöorte machen /fonbernbep biefem gegen 5«Ib ? unb Sßaib # ^inauo liegenben

^aufe mit folgenoen Werfen befcjlieffen

:

3B 2; LUCRE-.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 171: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

iEDlFICIUM VENATORIUM.LUCRETIUS:

Unde alma liqventes

Humorum guttas mater cum terra' recepit.

Fceta parit nitidas fruges, arbuftaq; laeta,

Et genus humanum, parit omnia £e£la ferarum.Pabula cum probet, qvibus omnes corpora pafcunt,

Et dulcem ducant vitam, prolemq; propagent

,

Quapropter merito maternum nomen adepta eft.

HORTI ET ASTIVARIA.SCALIGER.

\Ue colit nitidisgemmantemfiorihns hortUTru^

Pallenteis violas 0* purpureos hyaZjinthos^

Lilia^,^ Tyrias imitatapapavera luces.

Vernantis roß, rubicundo Jangvineßorenu,

Cceruleumflavis, viridem<fl mgramine coUerru,

Confiret veris depingetpratafiguris.

UT alias EIe(9:oraIisDrefla amceniflime montibus un-

diqi cultis, vineis, fylvis,fblo frugifero, aeftivariis &arcibusprope&longe frtiscircumcind:a ,& frelocus

iftelUuftrilfimus, utamoenillima convallis, ex omni parte

montibus, coUibusqjfrutfriferis excultis comprehenfa eft.

Ita etiam intra& extra urbem , horti Eletfrorales &; alii

amoeniflimi cum «ftivariis &: fiiburbanis, non deficiunt,

qvi

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 172: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

LUCRETIUS;liSnn unfre 9Ie&w/tt (ö/eScöe) an ficfe jenc&t

i;Oie ^Jrepffen/ «nö t»er^M Mpimmeli fie befeui^t/

iOaß fie fceftbiDftnaert fielet / fo hinßt fie reit&e^rijc&ft/

Un^ iHffgeSSdume auff/ «utb felbfi &ie teflen 3iic()te

2)eö dJJenfc^li^en ©efcfelet^W/ «nt> oßer'itNew mit/

,®en ^e 5u«<r sktt/ to0 ieM fvdlic^ tvitt

auff feinen ^eg / un& pffon^t Dobep forf fein ®efc5Iecf)fe/

Oramb fommt ter 0J?u(ter öer i^röc ju mit Oied&fe.

SCALIGER.,a ffn^ man ©drten au(5 / Me n>ie »cff Qcelßeine/

i'iJÖon ©lang unD Sieratf) ffetn / non SSIumenaro^iiliOffefne/

^on Pulpen/ liliett/ la foji aul 't^pro Dori/

an Olarlfat unP artf) fe^t man fie foeifec forf.

®eröf # nnP S51nmen*'223ercf / »on J^arben faum ju je^en/

6epnö gati^e SSecfe nofl / mk iiiff Drang jn ermeiden.

§e fottli umf>

affeii ©citcn eine rechte Umbetrefung fruchtbarer

^cr^e/ mitSBeinberaen/ 0eholhe/©etrepbc3/

guft^^dufern unb@^Ib|]ern/ tn t)ct^al}( unbbon ferne $u fehen/ unb btefer berrIi(*eOrfh5ft)if(henber#

dletchcn ^ergen/alöm einem fcpbnen $hale Hegt

5tIfo mangelteö auchmunb t>or berSSeftung nichtanherrlichen fchbnen ^h«i^^S«tWi^l)en unb anberen€)arten

3^ 3 unb

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at

Page 173: © Biodiversity Heritage Library, ... · bem foflbarcn attcn ^roflfcn TheatroUrbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi 3 eii 3 eMa«^)awre«

HORTI & ^STIVARIA.

qvilongisambulacris& cryptis ornati> & juxta frugiferas arbo-

res indigenas,etiam variis peregrinis,malis medicis, citris & aliis

confiti;gemmantibusq;& blandis floribus indigenis& peregri-

pis couferti funt. Inter omnes hortos totius EleftoratusSaxoni-

ei jam principem locum tenet ampliflimus hortus ille,qvem no-

fter Sereniflimus Eleftor& Dominus, Dominus Johannes Geor-gius Tertius , cum fplendidillimo Eleftorali Palatio ante portamPirnenfem magnifice magnis fumptibus aedificavit-..

In Summa , rerum Ipeftatu dignarum in hac Eleöorali

Prefda tam ingens copia eft> ut hoc loco non omnes poflinfde-

fcribi; Sicut etiam nunqvam meum propofitum fuit, Regiam-r

hanc,fummö fplendore fulgentem , ampliflimam & ornatifli-

mam Eleftoralem Drefdam, cum ftupendis murorum propu-

gnaculis> sedificiis, palatiis& aliis ornamentis, examuffim defcri-

bere,fed faltem prsedifta Opera Regalia aliqvo modo attingere.

Ca3teraTheatrisUrbium,Topographiis & Chorographiis-

committuntUE-..

Concludo totam antecedentem Defcriptionem , Sc feqventi-

busverflbushuicTraftatui finem impono:

\Ut mihi plantafuis ISlumendemonßrat in herhis^ Prsfentem^ refert , una njel herha DEUAI.

j(iut operisferies Autorem tota recenfety

Q'uifacit^ Uto cuncta 'vigorefovet,

EmicM ex iffis divina potentia campis.

Et l^VÜ eH ceipes,q'viprobat ejje DEUAI.

FINIS.

© Biodiversity Heritage Library, http://www.biodiversitylibrary.org/; www.biologiezentrum.at