บาลี 72 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท 1

วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอนจบ ทฏฐวสทธนเทศ บดน วสทธทงหลายใดทขาพเจากลาวไววา "วสทธอนเปนมล ๒ คอ สลวสทธ ๑ จตตวสทธ ๑ อนพระโยคาวจรทาความพอกพน ความรโดยการเลาเรยนและสอบถาม ในธรรมทงหลายทเปนภม (แหง วปสนามขนธเปนตน) เหลานแลวพงทาใหถงพรอมเถด " ดงน ใน วสทธ ๒ นน ศล ๔ อยาง มปาฏโมกขสงสรศลเปนตน ทบรสทธด ชอวาสลวสทธ อนศล ๔ อยางนนขาพเจากได (กลาว) ใหพสดารใน สลนเทศนนแลว สมาบต ๘ พรอมทงอปจาร ชอวาจตตวสทธ แม สมาบตนนเลา ขาพเจากได (กลาว) ใหพสดารโดยอาการทงปวงใน สมาธนเทศทกลาวโดยหวขอคอจตแลวเหมอนกน เพราะเหตนนวสทธ ๒ นน บณฑตพงทราบตามนยทขาพเจาได (กลาว) ใหพสดารแลว ในนเทศทงสองนนเถด สวนคาใดทขาพเจากลาวไววา "วสทธ ๕ น คอ ทฏฐวสทธ กงขาวตรณวสทธ มคคญาณทสนวสทธ ปฏปทา- ญาณทสนาวสทธ ญาณทสนวสทธ เปนสรระ (คอเปนตวปญญา)" ดงน ความเหนนามและรปโดยถองแท ชอวาทฏฐวสทธ ในคานน


วปสนาวธแหงสมภยานกะ พระโยคาวจรผใครจะทาทฏฐวสทธนนใหถงพรอม (วาดวย) ผ ทเปนสมถยานกะ๑กอน ออกจากรปาวจรฌาน และอรปวจรฌานทเหลอ อนใดอนหนง ยกเวนเนวสญญานาสญญายตนะ๒ แลวพงกาหนดจบ องคฌานทงหลายมวตกเปนตน และธรรมทงหลายทสมปยตกบองคฌาน นน โดยลกษณะและรสเปนอาท ครนกาหนดจบไดแลวพงกาหนดลง วาทงหมดนนเปนนาม ดวยอรรถวาเปนสงทนอมไปได เพราะมนโนม มงหนาไปสอารมณ ลาดบนน อปมาดงบรษเหนงอยในเรอนแลว ตดตามมนไปกจะพบทอยของมน ฉนใดกด แมพระโยคาวจรนกฉนนน เหมอนกน เมอสารวจนามนนหาดไปวานามนอาศยอะไรเปนไป กจะ พบหทยรปอนเปนทอาศยของนามนน ตอนนจงกาหนดจบรป คอภตรป ทงหลายอนเปนทอาศยแหงหทยรป และอปทายรปทเหลอ อนอาศย ภตรปอย (ครนกาหนดจบไดแลว) เธอจงกาหนดลงวาทงปวงนนเปน รป เพราะเปนสงสลายได แตนนจงกาหนดลงวาทงปวงนนเปน โดยสงเขปวา สงทมความนอมไปไดเปนลกษณะเปนนาม สงทมอน สลายไดเปนลกษณะเปนรป ๑. สมถยานกะ มหาฎกาแปลวา พระโยคาจรผมยานคอสมถะ และวาคานเปนชอของพระโยคา- วจรผตงอยในฌานหรออปจารแหงฌานแลวประกอบวปสนา ๒. มหาฎกาวา ททานใหเวนนวสญญานาสญญายตนะ เพราะภวคคธรรม (ธรรมแหงภพชนสง) กาหนดไดยาก สาหรบอาทกมมกะ


[วปสนาวธแหววปสนายานกะ] [กาหนดนามรปโดยจตธาตววฏฐาน] สวนพระโยคาวจรผทเปนวปสนายานกะลวน๑ หรอผทเปน สมถยานกะ (ตามทกลาวแลว) นเองกตาม กาหนดจบธาต ๔ อยาง สงเขปหรออยางพสดาร โดยธาตปรคหมข (ทางกาหนดธาต) นน ๆ ทกลาวแลวในจตธาตววฏฐานมขใดมขหนง๒ (ครนกาหนดจบไดแลว) ลาดบนน ในธาตทงหลายอนปรากฏชดโดยรส (คอสภาวะทพงรแจง) และลกษณะของตนตามเปนจรงแลว (จะวา) ในผมซงมกรรมเปน สมฏฐาน๓กอน รป ๑๐ (ในผมนน) โดยบงคบแหงกายทสกะ (กลม รป ๑๐ ทงกาย) ดงนคอ ธาต ๔ ส กลน รส โอชา ชวต กายประสาท รป ๑๐ โดยบงคบแหงภาวทสกะ (กลมรป ๑๐ ทงภาวะคอเพศ) เพราะในผมทมกรรมเปนสมฏฐานนนและมภาวะดวย๔ รป ๒๔ แม อนอกในกลมรปทมชอวาผมนนเหมอนกน คอ โอชฏฐมกรป (กลม รปมโอชาเปนท ๘) ทมอาหารเปนสมฏฐาน โอชฏฐมกรปมฤดเปน สมฏฐาน โอชฏฐมกรปมจตเปนสมฏฐาน (กลมละ ๘ รวมเปน ๒๔ กบขางตนอก ๒๐ รวมเปน ๔๔) ยอมปรากฏแกพระโยคาวจรนนแล ๑. วปสนายานกะ คอผประกอบววปสนาโดยไมอาศยสมถะ ใชวปสนาเปนยานเลยทเดยว ทวา วปสนายานกะลวน กหมายความวาไมเจอปนดวยสมถภาวนานนเอง ๒. เชนกาหนดโดยมขสงเขปวา สงใดมลกษณะแขนแขง สงนนเปนปฐวธาต เปนตน ๓. มหาฎกาวา ผมนนเกดตดอยในหนง จงนบเปนกรรมสมฏฐาน ๔. มหาฎกาวา ภาวะกมเอบอาบอยทวราง เชนเดยวกบกายประสาทเหมอนกน


(ในผม มรป ๔๔ ฉนใด) ในโกฏฐาส ๒๔ ทเปนจตสมฏฐาน (หกโกฏฐาสทจะแยกกลาวตอไปเสย ๘) กมรป (อยางละ) ๔๔ ๆ ฉนนน สวนในโกฏฐาสทมฤดและจต (๒ อยาง) เปนสมฏฐาน ๔ น คอ เหงอ นาตา นาลาย นามก มรป (อยางละ) ๑๖ ๆ โดยบงคบ แหงโอชฏฐมกรป ๒ กลม ในโกฏฐาสทมฤดเปนสมฏฐาน (อยาง เดยว) ๔ น คออาหารใหม อาหารเกา นาหนอง นามตร กมรป (อยางละ) ๘ ๆ โดยบงคบแหงโอชฏฐมกรป อนมฤดเปนสมฏฐาน อยางเดยว ปรากฏแกพระโยคาวจรนนแล นเปนนยในอาการ ๓๒ เปนดบแรก อนง ครนอาการ ๓๒ น ปรากฏชดแลว อาการ ๑๐ อนอก (คอเตโชโกฏฐาส ๔ และวาโยโกฏฐาส ๖) เหลาใด ยอมปรากฏชด ในอาการเหลานน กอนอนในเตโชโกฏฐาสอนเกดแตกรรมทยงอาหาร ทกนเขาไปเปนตนใหยอย มรป ๙ คอ โอชฏฐมกรป (๘) และชวต- รป (๑) นยเดยวกน ในโกฏฐาสคอลมหายใจอนเกดแตจตกมรป ๙ คอ โอชฏฐมกรป (๘) และสททรป (๑) ในโกฏฐาสทเหลออก ๘ (คอ เตโช ๓ วาโย ๕) อนเปนจตสมฏฐานมรป ๓๓ ๆ คอ ชวตนวกรป (๙) และโอชฏฐมกรป ๓ (=๒๔) ปรากฏ (แกพระโยคาวจรนน) ครนภตรปและอปทาทายรปเหลานเกดปรากฏแกพระโยคาวจรนน โดยเปนอาการ ๔๒ อยางพสดารดงนแลว แมรปอนอก ๖๐ คอ รป- กลาป ๕ มจกขทสกะเปนตน และหทยวตถทสกะ โดยเปนวตถและ ทวาร กยอมปรากฏ


พระโยคาวจรนน รวมรปทงปวงนนเขากนโดยลกษณะ คอ ความสลาย กเหนวา "นนเปนรป" อรปธรรมทงหลายกยอมปรากฏ โดยเปนทวาร แกพระโยคาวจร นนแหละผกาหนดจบรปไดแลว อรปธรรมนไดอะไรบาง ไดแก โลกยจต ๘๑ คอทวปญจวญญาณ (=๑๐) มโนธาต ๓ มโนวญญาณ ธาต ๖๘ อนง (วา) โดยไมแปลกกน (คอเปนสาธารณะ) ไดแก เจตสก ๗ น คอ ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา ชวต จตตฐต (ความ หยดแหงจต คอสมาธอยางออน)* มนสการ อนเกดรวมกบจตเหลานน แล สวนโลกตรจตทงหลายจะถงซงความกาหนดจบเอาได แกพระ โยคาวจรสทธวปสสก (ผเจรญวปสนาลวน) กหามได แกพระโยคาวจร สมถยานกะกหามได เพราะยงมไดบรรล พระโยคาวจรนน รวมอรปธรรมทงปวงนนเขากนโดยลกษณะ คอความนอมไปได กเหนวา "นนเปนนาม" พระโยคาวจรผหนง กาหนดนามรปอยางพสดารโดยมขจตธาต- ววฏฐาน ดงพรรณนามาฉะน [กาหนดนามรปทางธาต ๑๘] พระโยคาวจรอกผหนงกาหนดนามรปทางธาต ๑๘ กาหนดอยาง ไร คอ ภกษในพระศาสนานอาวชนาการถงธาตทงหลายวา "มอยใน * มอธบายในวสทธมรรคแปล ขนธนเทศ ภาค ๓ ตอน ๑ หนา ๙๖


อตภาพน จกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต ฯลฯ มโนธาต ธรรมธาต มโนวญญาณธาต" ดงนแลว ไมถอเอากอนเนอทสายเอน ยดตดไวในเบาตา มสณฐานร ๆ งดงาม (แปลก ๆ) ดวยแววสเทา (กม) และสดาสนท (กม) ซงชาวโลกรจกกนวาจกษ (วาเปนจกข- ธาต) (แต) กาหนดเอาจกษประสาท มประการดงกลาวไวในพวก อปาทายรปในขนธนเทศวาเปนจกขธาต อนง รปทเหลอ ๕๓ เหลาใด มอยดงน คอ สหชาตรป (ของจกษประสาท) ๙ ไดแกธาต ๔ อน เปนทอาศยแหงจกษประสาทนน รป ๔ คอ ส กลน รส โอชา อน เปนรปแวดลอม ชวตนทรยอนเปนรป (เจาหนาท) อนบาย กรรมช- รป ๒๐ โดยเปนกายทสกรป (๑๐) และภาวทสกรป (๑๐) อนตง อยในจกษประสาทนนแหละ อนปาทนนกรป (คอกรรมชรป) ๒๔ โดยเปนโอชฏฐมกรป ๓ แหงรปทเปนอาหารสมฏฐานเปนตน (๙+ ๒๐+๒๔=๕๓) กไมกาหนดเอารป ๕๓ นนวาเปนจกขธาต แมใน ธาตทงหลายมโสตธาตเปนตนกนยน แตในกายธาต รปทเหลอเปน ๔๓๑ ฝายอาจารยลางเหลากลาววาม ๔๕ โดยทารปทเปนอตสมฏฐาน และจตตสมฏฐานเปนกลมละ ๙ กบสททรป ๒

พระโยคาวจรนนกาหนดวา "รป ๑๐ คอ ประสาท ๕ ดงกลาว มาน และวสยแหงประสาทเหลานน ๕ คอ รป เสยง กลน รส โผฏ- ๑. ๒. มหาฎกาวา เพราะไมถอเอาเสยทสกะ ๑ จงเหลอ ๔๓ รปทไมถอเอานนดเหมอนจะเปน สททรป ดวยวาสททรปเปนอนยตะ คอเปนเสยงเกดแตฤด เชนเสยงฟา เสยงลมพด ฯลฯ เรยกวาสทธสททะ-เสยงแทกม เปนเสยงเกดแตจต คอเสยงทคนพด สตวรอง ทเรยกวาวจวญญต กม (?)


ฐพพะ เปนธาต ๑๐ รปทเหลอ* นบเปนธรรมธาตอยางเดยว สวน ทวปญจวญญาณโดยนยวา "จตอาศยจกษปรารภรปเปนไป ชอวาจกษ วญญาณธาต" ดงนเปนตน เปนวญญาณธาต ๕ จตมโนธาต ๓ ดวง เปนมโนธาต ๑ จตมโนวญญาณธาต ๖๘ ดวง เปนมโนวญญาณธาต ๑ (รวมเปนธาต ๑๘ )" กาหนดวา "โลกยจตทงสน ๘๑ ดวง วญญาณธาต ๗ ธรรม ทงหลายมผสสะเปนตนทสมปยตกบวญญาณธาตนน กเปนธรรมธาต" ในธาต ๑๘ น ธาต ๑๐ กง เปนรป ธาต ๗ กง เปนนาม ดงนแล พระโยคาวจรผหนง กาหนดนามรปทางธาต ๑๘ โดยนยดงกลาว มาฉะน [กาหนดนามรปทางอายตนะ ๑๓] พระโยคาวจรอกผหนง กาหนดนามรปทางอายตนะ ๑๒ กาหนด อยางไร กาหนดแตจกษประสาท เวนรป ๕๓ ตามนยทกลาวใน (ตอน) จกขธาตเสย วาเปนจกขายตนะ และกาหนดโสตธาต ฆานธาต ชวหา- ธาต กายธาต ตามนบทกลาวใน (ตอน) จกขธาตนนเหมอนกนวา เปนโสตายตนะ ฆานายตนะ ชวหายตนะ กายายตนะ กาหนดธรรม ๕ อนเปนวสยแหงอายตนะ ๕ นน วาเปนรปายตนะ สททายตนะ คนธายตนะ รสายตนะ โผฏฐพพายตนะ กาหนดโลกยจต และ * มหาฎกาวา หมายเอานปผนรป ๖


สตตวญญาณธาต วาเปนมนายตนะ กาหนดธรรมทงหลายมผสสะ เปนตนทสมปยตกบวญญาณธาตนน และรปทเหลอ วาเปนธรรมายตนะ ในอายตนะ ๑๒ น อายตนะ ๑๐ กง เปนรป อายตนะ ๑ กง เปนนาม ดงนแล พระโยคาวจรผหนง กาหนดนามรปทางอายตนะ ๑๒ โดยนย ดงกลาวมาฉะน [กาหนดนามรปทางขนธ ๕] พระโยคาวจรอกผหนง กาหนดใหยอลงกวานน ทางขนธ (๕) กาหนดอยางไร ภกษในพระศาสนาน กาหนดวา "รป ๑๗ ในสรระ น คอ ธาต ๔ ทงสสมฏฐาน ส กลน รส โอชา ทอาศยธาต ๔ นนอย ประสาม ๕ มจกษประสาทเปนตน วตถรป ภาวะ ชวตนทรย เสยงทงสองสมฏฐาน เหลานเปนรปสาเรจแลวเปนรปแท ควรแกการ ลกคลา (พจารณา) สวนรป ๑๐ คอ กายวญญต วจวญญต อากาสธาต ความเบาแหงรป ความออนแหงรป ความคลองแคลวแหงรป ความ เตบขนแหงรป ความสบตอแหงรป ความโทรมไปแหงรป ความไม เทยงแหงรป เหลานมใชรปสาเรจมใชรปแท เปนแตอาการแหงรป วการแหงรป และเครองกาหนดตดระหวางแหงรป* มใชรปทควรแก การลกคลา (พจารณา) กแตวามนกถงซงความนบวารป โดย เพยงเปนอาการ เปนวการ เปนเครองกาหนดตดระหวางแหงรปทง * อาการไดแกวญญต ๒ วการไดแกลหตาทตรย (รป ๓ มความเบาเปนตน ) และลกษณะ ๔ มความเตบโตขนเปนตน สวนเครองกาหนดตดระหวาง ไดแกอากาสธาต


หลาย รปทงปวงนน (รวม) ๒๗ เปนรปขนธ เวทนาอนเกดขน พรอมกบโลกยจต ๘๑ เปนเวทนาขนธ สญญาอนสมปยตกบโลกยจต นนเปนสญญาขนธ สงขารทงหลาย... เปนสงขารขนธ วญญาณ...เปน วญญาณขนธ" รปขนธเปนรป อรปขนธ ๔ เปนนาม ดงนแล พระโยคาวจรผหนง กาหนดนามรปทางขนธ ๕ โดยนยดงกลาว มาฉะน [กาหนดนามรปโดยสงเขป] พระโยคาวจรอกผหนง กาหนดเอารปในอตภาพนโดยยนยอ ทเดยววา "รปทกอยาง รปทงสน คอมหาภต ๔ และรปอาศยมหาภต๔ ดวย (เปนรป"๑ ดงนแลว กาหนดเอามนายตนะและสวนหนงแหง ธรรมายตนะ วาเปนนาม โดยยนเชนเดยวกนแลว กาหนดนามรป ลงโดยสงเขปวา "นามนดวย รปนดวยดงกลาวมา นเรยกวานามรป" [การกาหนดรปเปนอบายอดหนนการกาหนดนาม] กถาเมอพระโยคาวจรนนกาหนดรปโดยมขนน ๆ แลวกาหนด อรป (คอนาม) ไป อรปยงไมปรากฏ เพราะเปนธรรมละเอยดไซร เธอกอยาเพงทอดธระเสย พงลกคลาทาในใจกาหนดแยกแยะด๒ รปนน ๑. อภธมมตถสงคห ๓๗ ๒. สมมสตพพ มนสการตพพ ปรคคเหตพพ ววฏเปตพพ เรามกแปลคลมเหมอน ๆ กนวา กาหนด แตในทนมหาฎกาคดแปลใหเหนตางกนไดวา สมมสตพพ คอสอบสวนดโดยลกษณะ เปนตนโดยถกตอง มนสกาพพพ คอตงจตไวอยางนน ปรคคเหตพพ คอกาหนดตดดวยปญญาถอ เอา ววฏเปตพพ คอ ชขาดไดเปนอยาง ๆ ไมปะปนคาบเกยวกน


แหละไวราไปเถด ดวยวารป (ปรากฏ) เปนสงทสะอาดหมดจดดไมม อะไรคาบเกยว โดยประการใด ๆ อรปธรรมทงหลายอนมรปธรรมนน เปนอารมณกยอมปรากฏขนเองโดยประการนน ๆ เหมอนอยางวา เมอ บรษตาดมองดเงาหนาในแวนทมว เงาไมปรากฏ เขาหาคดวาเงาไม ปรากฏแลวทงแวนเสยไม แตทวาเขาขดแวนนนบอย ๆ เขา ครนแวน ใสแลว เงาหนาของเขากปรากฏเองแหละฉนใด อนง เหมอนคนผ ตองการนามน เทแปงวา (คอวาปน) ลงในรางแลวพรมดวยนา (เยน) เมอนามนยงไมออกดวยเพยงแตบบทหนงสองท เขากไมทงแปงงาเสย แตเขาพรมมนดวยนารอยแลวขยาบบไปแลว ๆ เลา ๆ เมอเขาทาไป อยางนน นามนงาแมอยางใสกยอมออก ฉนใด หรออนงเหมอนคน ผตองการจะทานาใหใส ถอเมดตมกา* หยอนมอลงขางในหมอนา เมอนายงไมไดดวยเพยงแตถทหนงสองท เขากไมทงเมดตมกาเสย แต เขาถมนเขาราไป เมอเขาทาอยางนนไป ตมบาง ๆ (คอตะกอน) ยอม จะตก นายอมจะใสสะอาดฉนใด ภกษนนกฉนนนเหมอนกน ไมพง ทอดธระเสย ลบคลาทาในใจกาหนดแยกแยะรปนนแหละบอย ๆ เขา เถด ดวยวารป (ปรากฏ) เปนสงทสะอาดหมดจดดไมมอะไรคาบเกยว โดยประการใด ๆ กเลสทงหลายทเปนขาศกแกญาณกาหนดอรปธรรม นน ยอมจะซบไป จตยอมจะใสเหมอนนา (ใส) อยบนตม อรปธรรม ทงหลายอนมรปธรรมนนเปนอารมณ กยอมจะปรากฏเองโดยประการ * กตกฏ ยงไมไดสอบวาเมดตมกามรสเปรยวเหมอนสารสมหรออยางไร จงกวนนาใหใส ได ?


นน ๆ ความขอน บณฑตพงประกาศโดยอปมาอน ๆ เชน ออย โจร โค นมสม และปลา กได ตามนยดงกลาวมาน*

[อรปธรรมปรากฏโดยอาการ ๓] กแล อรปธรรมทงหลาย ยอมปรากฏแกภกษผมการกาหนดรปท หมดจดด (ไมมอะไรเจอปนคาบเกยว) ไดอยางนแลวนน โดยอาการ ๓ คอโดยอานาจผสสะบาง โดยอานาจเวทนาบาง โดยอานาจวญญาณ บาง ปรากฏอยางไร ? [อรปธรรมปรากฏทางผสสะ] อนดบแรก เมอพระโยคาวจรภกษรปหนงกาหนดธาตทงหลาย โดยนยวา "ปฐวธาต มความแขนแขงเปนลกษณะ " ดงนเปนตนอย อรปธรรมทตกลงมาเฉพาะหนาทแรก ชอผสสะ ยอมปรากฏ แตนน เวทนาอนสมปยตกบผสสะนน ชอเวทนาขนธ กปรากฏ สญญาอน สมปยตกบผสสะนน ชอสญญาขนธ กปรากฏ เจตนารวมกบผสสะ ชอ สงขารขนธกปรากฏ จตชอวญญาณขนธกปรากฏ โดยนยเดยวกนนน เมอพระโยคาวจรภกษกาหนดธาตทงหลาย (อยางพสดาร) โดยนยวา * มหาฎกาชวยขยายความวา คนจะใครไดนาออย เอาออยเขาหบ เพยงหมนเครองหบทสองท นาออยยงไมออกกอยาเพงทงออยเสย ฯลฯ เจาหนาทจบโจรไดใครจะทราบการทมนทา เพยง เฆยนทสองทมนยงไมสารภาพ กอยาเพมปลอยมนไปเสย ฯลฯ คนจะกวนนมสนใหเปน เนยขน เพยงกวนทสองทมนยงไมเหนเนยขน กอยาเพงทงนมสมนนเสย ฯลฯ คนจะปงปลากน เพยงปงกลบสองกลบ ปลายงไมสก กอยางเพงทงปลาเสย ฯลฯ


"ปฐวธาตในผมมความแขนแขงเปนลกษณะ ฯลฯ ปฐวธาตในลม หายในเขาออกมความแขนแขงเปนลกษณะ " ดงนเปนตนอย อรปธรรม ทตกลงมาเฉพาะหนาทแรก ชอผสสะ ยอมปรากฏ (แตนน) เวทนา อนสมปยตกบผสสะนน ชอเวทนาขนธ กปรากฏ ฯลฯ จตชอวญญาณ- ขนธ กปรากฏ อรปธรรมทงหลายปรากฏโดยอานาจผสสะ ดงกลาวมาฉะน [อรปธรรมปรากฏทางเวทนา] เมอพระโยคาวจรภกษรปหนง กาหนดธาตทงหลายโดยนยวา "ปฐวธาตมความแขนเขงเปนลกษณะ " ดงนเปนตนอย เวทนาอนเสวย รสแหงสภาวะ คอความแขนแขงนน ชอเวทนาขนธ ปรากฏ (กอน เพอน แลว) สญญาอนสมปยตกบเวทนานน ชอสญญาขนธ กปรากฏ ผสสะและเจตนาอนสมปยตกบเวทนานน ชอสงขารขนธ กปรากฏ จต อนสมปยตกบเวทนานน ชอวญญาณขนธ กปรากฏ โดยนยเดยวกน นน เมอพระโยคาวจรภกษกาหนดธาตทงหลาย (อยางพสดาร) โดย นยวา "ปฐวธาตในผมมความแขนแขงเปนลกษณะ ฯลฯ ปฐวธาต ในลมหายใจเขาออกมความแขนแขงเปนลกษณะ " ดงนเปนตนอย เวทนาอนเสวยรสแหงสภาวะคอความแขนแขงนน ชอเวทนาขนธ ยอม ปรากฏ (กอน แลว) ฯลฯ จตอนสมปยตกบเวทนานน ชอวญญาณ- ขนธ กปรากฏ อรปธรรมทงหลายปรากฏโดยอานาจเวทนา ดงกลาวมาฉะน


[ อรปธรรมปรากฏทางวญญาณ ] เมอพระโยคาวจรภกษอกรปหนง กาหนดธาตทงหลายโดยนยวา ' ปฐวธาตมความแขนแขงเปนลกษณะ ' ดงนเปนตนอย วญญาณอนร แจงเฉพาะซงอารมณ (นน) ชอวญญาณขนธ ปรากฏ (กอน แลว) เวทนาอนสมปยตกบวญญาณนน ชอเวทนาขนธ กปรากฏ สญญา อนสมปยตกบวญญาณนน ชอสญญาขนธ กปรากฏ ผสสะและเจตนา ชอ สงขารขนธ กปรากฏ โดยนยเดยวกนนน เมอพระโยคาวจรภกษ กาหนดธาตทงหลาย (อยางพสดาร) โดยนยวา "ปฐวธาตในผม ม ความแขนแขงเปนลกษณะ ฯ ล ฯ ปฐวธาตในลมหายใจเขาออกม ความแขนแขงเปนลกษณะ" ดงนเปนตนอย วญญาณอนรแจงเฉพาะซง อารมณ (นน) ชอวญญาณขนธ ปรากฏ (กอน แลว) เวทนาอน สมปยตกบวญญาณนน ชอเวทนาขนธ กปรากฏ สญญาอนสมปยต กบวญญาณนน ชอสญญาขนธ กปรากฏ ผสสะและเจตนาอนสมปยต กบวญญาณนน ชอสงขารขนธ กปรากฏ อรปธรรมทงหลายปรากฏโดยอานาจแหงวญญาณ ดงกลาวมา ฉะน โดยอบายนนนแล บณฑตพงทาโยชนา (การประกอบความ) ในโกฏฐาสแหงธาต ๔๒ โดยนยวา ' ปฐวธาตในผมอนมกรรมเปน สมฏฐาน มความแขนแขงเปนลกษณะ ' ดงนเปนตน และในธาตท เหลอมจกษธาตเปนตนดวยอานาจแหงธาต ๔ ๆ (คอกาหนดจกษเปน อาทตามลกษณะธาตทง ๔ เปนตน ?) ไปตามประเภทแหงนยทงปวง


ในหวขอกาหนดรป (ทกลาวแลว) เถด อนง เพราะเหตทอรปธรรมทงหลาย ยอมปรากฏโดยอาการ ๓ แกภกษผมการกาหนดรปทหมดจดดอยางนเทานน เหตนน พระโยคา- วจรพงทาโยคะเพอกาหนดอรปธรรม โดยการกาหนดรปทหมดจดดนน แล ไมพงทาโดยการกาหนดอยางอน เพราะถาเมอรปธรรมอยาง ๑ หรอ ๒ อยางปรากฏ (ยงไมหมดจดด) เธอละรปเสย เรมกาหนด อรปไซร เธอจะเสอมจากกรรมฐานเสยกได เหมอนโคทหากนบน ภเขา (ไมรจกเขตแดน เดนไปพลดตกเหว) มประการดงกลาวใน (ตอน) บาเพญปฐวกสณ ตอเมอเธอทาโยคะเพอกาหนดอรปโดยการ กาหนดรปทหมดจดดแลว กรรมฐานจงจะถงซงความเจรญงอกงาม ไพบลย พระโยคาวจรนน กาหนดเอาอรปขนธ ๔ อนปรากฏโดยอานาจ แหงผสสะเปนตนวาเปนนาม กาหนดเอามหาภต ๔ อนเปนอารมณ แหงอรปขนธนน และรปอาศยแหงมหาภต ๔ วาเปนรป ดวยประการ ฉะน พระโยคาวจรยอมกาหนดธรรมทงหลายอนเปนไปในภม ๓ ทงสน คอธาต ๑๘ อายตนะ ๑๒ ขนธ ๕ แยกเปน ๒ สวน คอ นาม ๑ รป ๑ ดจคนเปดสมค*ดวยขรรค และดจคนผาเงาตาลแฝดดวยขรรค ฉะนน เธอยอมถงความปลงตกวา "นอกจากเปนเพยงนามรปแลว * สมคและเงาตาลแฝดมนเปนภนนสนดาน คอมนตอกนโดยมรอยแยกอยแลว คอสมคมฝา เงาตาลแฝดเปน ๒ เงา เมอเอาขรรค (คอกระบสองคม) งดหรอผา มนกแยกกนออกเปน ๒ สวน (?)


สงอนเปนสตวกด บคคลกด เทพกด พรหมกด หามไม" พระโยคาวจรนน ครนกาหนดแยกนามรปตามสภาพทเปนจรงได อยางนแลว เพอประโยชนทจะละเสยซงโลกสมญญา (ชอทชาวโลก เรยกรกน) นวา 'สตว' วา 'บคคล' เพอประโยชนทจะกาวลวงเสย ซงความลมหลงวาเปนสตว เพอประโยชนทจะตงจตไวในอสมโมหภม ใหดยงขนไป ยอมกาหนดโดยเทยบเคยงความขอทวา ' นมนเปนแต เพยงนามรปเทานน สตวไมม บคคลไมม ' นไดตามพระสตรหลายสตร จรงอย (ในวชราสตร) พระวชราภกษณกกลาวคานไววา "เหมอนอยางวา เพราะมองคสมภาระ (สวนตาง ๆ ทประกอบกนเขา) เสยงวา 'รถ' จงมฉนใด เมอ ขนธทงหลายมอย ความสมมตวา 'สตว' จงมฉนนน๑" อกสตรหนง พระสารบตร กลาวไววา "ดกรอาวโส อากาศอาศย เครองไมดวย อาศยเถาวลย (สาหรบมด) ดวย อาศยดนเหนยว (สาหรบฉาบฝา) ดวย อาศยหญา (สาหรบมง) ดวย ลอมอย ยอม ไดชอวา ' เรอน ' เทานนเอง ฉนใดกด ดกรอาวโส อากาศอาศย กระดกดวยอาศยเอนดวย อาศยเนอดวย อาศยหนงดวย ลอมอย ยอม ไดชอวา ' รป ' เทานนเอง ฉนนนนนแล๒" พระวชราภกษณ กลาวไวอกตอนหนงวา "ความจรง ทกขนนเองเกด ทกขนนเองตงอยและ เสอมไป นอกจากทกขหาใชสงอนเกดไม นอกจาก ทกขหาใชสงอนดบไม"๓

๑. ส. ส. ๑๕/๑๙๘ ๒. ม. ม. ๑๒/๓๕๘ ๓. ส. ส. ๑๕/๑๙๙


นามรปนนเอง ทพระสตรหลายรอยสตรแสดงไวโดยนยดงกลาว มาน หาใชสตวไม หาใชบคคลไม เพราะเหตนน เมอองคสมภาระ มเพลา ลอ กรง และงอนเปนตน ตงอยเรยบรอยโดยอาการอนหนง แลว โวหารวา ' รถ ' กมขนเทานนเอง (แตวา) เมอสารวจดองค แตละสวน ๆ ไปโดยปรมตถ ชอวารถ กหามไม ฉนใด อนง เมอ เครองเรอนมไมเปนตน ลอมอากาศตงอยโดยอาการอนหนงแลว* โว- หารวา ' เรอน ' กมขนเทานนเอง....โดยปรมตถ ชอวาเรอนหามไม ฉนใด อนง เมอนวทงหลายมนวหวแมมอเปนตน ตงอยโดยอาการ อนหนงแลว โวหารวา ' กาปน ' กมขนเทานนเอง....โดยปรมตถ ชอ วากาปนหามไม... เมอชนสวนของพณมรางเปนตน ตงอยโดยอาการ อนหนงแลว โวหารวา ' พณ ' กมขนเทานนเอง....โดยปรมตถ ชอวาพณ หามไม.... เมอองคแหงกองทพมพลชางและพลมาเปนตน ตงอยโดย อาการอนหนงแลว โวหารวา ' กองทพ ' กมขนเทานนเอง....โดยปรมตถ ชอวากองทพหามไม.... เมอองคแหงเมองมกาแพงและประตหอรบ เปนตน ตงอยโดยอาการอนหนงแลว โวหารวา ' เมอง ' กมขนเทานนเอง ....โดยปรมตถ ชอวาเมองหามไม.... เมออวยวะแหงตนไมมลาตนกงใบ เปนตน ตงอยโดยอาการอนหนงแลว โวหารวา ' ตนไม ' กมขนเทานน เอง (แตวา) เมอสารวจดอวยวะแตละสวน ๆ ไปโดยปรมตถ ชอวาตน * บาลเปนปฐมาวภตวา อากาโส ปรวารโต - อากาศลอม ในอรรถกถาแหงสตรนกแกตามนย บาลวา อากาโส ตาน ปรวาเรตวา โต - อากาศลอมเครองเรอนเหลานนตงอย อยางไรในทนทาน จงแกเปนทตยาวภต กลายเปนเครองเรอนลอมอากาศไป อยางไหนจะถกหรอผด นาคดด


ไมหามไม ฉนใด เมออปาทานขนธ ๕ มอย โวหารวา ' สตว ' วา ' บคคล ' กมขนเทานนเอง เมอสารวจดธรรมแตละสวน ๆ ไปโดย ปรมตถ ชอวาสตวอนเปนวตถแหงความยดถอวา ' เราเปน ' หรอวา ' เปนเรา ' หามไม โดยปรมตถแทแลว กมแตนามกบรปเทานนเอง ฉนนนเหมอนกนแล ทสนะแหงพระโยคาวจรนนผเหนอยอยางนแหละ ชอวา ยถาภต- ทสนะ สวนบคคลใดละยถาภตทสนะนนเสย (ไป) ถอเอาวา ' สตวม ' บคคลนนกจะพงชอวาอานวยความหายสญ หรอวาความไมหายสญ ใหแก ตนเอง (คอ) เมอจะอานวยความไมหายสญกจะตกไปในสสสตะ เมอ อานวยความหายสญ กจะตกไปในอจเฉทะ เพราะเหตไร เพราะไมม สงอนจะเปนสงตดตามมนไป ดงนมสมตดตามนมสด บคคลนน เมอ ถอวา ' สตวเทยง ' ชอวาลาหลงอย เมอถอวา ' สตวขาดสญ ' ชอวาเลย ธงไป เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย เทวดาและมนษยทงหลายผถกทฏฐคตะ (ความเหนไป คอเหนวปลาส) ๒ อยางกลมรม (ครอบงา) แลว พวกหนงลาหลงอย พวกหนงเลย ธงไป ฝายพวกมจกษ (คอปญญา) ทงหลายยอมเหน (ความจรง) ดกรภกษทงหลาย กเทวดาและมนษยพวกหนงลาหลงอยเปน อยางไร ดกรภกษทงหลาย เทวดาและมนษย (พวกหนง) มภพเปน ทยนด พอใจใยภพ บนเทงใจในภพ เมอธรรมเพอความดบแหงภพ อนเราแสดงอย จตของเทวดาและมนษยนนไมแลนไป (ตาม


กระแสธรรม) ไมเลอมใส ไมยงหยด ไมนอมใจลง (เชอ) อยางน แล ภกษทงหลาย เทวดาและมนษยพวกหนงลาหลงอย ดกรภกษทงหลาย กเทวดาและมนษยพวกหนงเลยธงไปเปน อยางไร กแลเทวดาและมนษยพวกหนง ระอา ขยะแขยง รงเกยจภพ นนแล ยนดนกซงวภพ (ความขาดสญ) เปนเหต (ให) กลาววา " ทานผเจรญทงหลาย นยวา อตตาน เบองหนาแตตายเพราะกายแตกไป ยอมขาด ยอมสญ ยอมไมม (อก) เบองหนาแตตายไป ความขาดสญ นนเปนธรรมชาตละเอยด ความขาดสญนนเปนธรรมชาตประณต ความ ขาดสญนนเปนธรรมชาตแทจรง อยางนแล ภกษทงหลาย เทวดาและ มนษยพวกหนงเลยธงไป ดกรภกษทงหลาย กฝายพวกผมจกษยอมเหนเปนอยางไร ดกร ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนยอมเหนภต (คอเบญจขนธหรอนาม รป) โดยความเปนภต (คอไมเหนเปนสตวเปนบคคล) ครนเหนภต โดยความเปนภตแลว ยอมเปนผปฏบตเพอเบอหนาย เพอหายยนด เพอดบไปแหงภต อยางนแล ภกษทงหลาย ฝายพวกทมจกษยอมเหน*" ดงน เพราะเหตนน ไมยนตรเปนของวางเปลา (จากตวตน) ไมม ชวะ ไมมความดาร แตทวามนเดนกได หยดกได ปรากฏเหมอนของ มความดารมความพยายาม ดวยอานาจการประกอบกนเขาแหงไม กบ เชอก (ชก) ฉนใด แมนามและรปนบณฑตกพงเหนวาเปนสงวางเปลา ไมมชวะ ไมมความดาร แตทวามนเดนกไดหยดกได ปรากฏเหมอน * ข. อต. ๒๕/๒๖๓


สงมความดาร มความพยายาม ดวยอานาจการประกอบกนและกนเขา ฉนนน เพราะฉะนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา "นามและรป (เทานน) มอยในโลกนโดย (ปรมตถ) สจจะ กแลในนามและรปนน สตวและคนไมมเลย นามและรปนเปนของวางเปลา อนเปนปจจยปรงแตง ขน เหมอนยนตร มนเปนกองทกข เปนเชนกบ (กอง) หญาและฟน" อนง นามรปนนจะควร (อธบาย) ใหแจมแจงดวยอปมาดวย ไมยนตรเพยงเทานนหามได บณฑตควร (อธบาย) ใหแจมแจงแมดวย อปมาอน ๆ (อก) มกาออเปนตน จรงอย เมอกาออ ๒ กาเขาตง พงกนไว มนตางคากนไว เมอกาหนงลม อกกาหนงกลมดวย ฉนใด นามและรปในปญจโวการภพ กอาศยกนและกนเปนไป ตางคาจนกน ไว เมออยางหนงลมดวยอานาจมรณะ อกอยางหนงกลมดวย ฉนนน เหมอนกน เพราะฉะนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา "นามและรปเปนคกน ทงคอาศยกนและกน เมออยางหนงแตก กแตกทงคตามปจจย" อนง เมอเสยงอาศยกลองทคนตดวยไมเปนไปอย กลองกอนหนง เสยงกอนหนง กลองและเสยงมไดปนกน กลองวางจากเสยง เสยงก วางจากกลองฉนใด เมอนามอาศยรปกลาวคอ (หทย) วตถ ทวาร และอารมณเปนไปอย รปกอนหนง นามกอนหนง นามและรปมได ปนกน นามวางจากรป รปกวางจากนาม ฉนนนเหมอนกน เปนแต


วานามอาศยรปเปนไป ดงเสยงอาศยกลองเปนไปฉะนน เพราะฉะนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ มไดเกดแตตา มไดเกดแตรป และมไดเกดในระหวางตาและรป ทงสอง มนเปนสงขตะ อาศยเหตเกดขน เปรยบ เหมอนกลองถกต เสยงกเกดขนฉะนน. ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ มไดเกดแตห มไดเกดแตเสยง และมไดเกดในระหวางหและ เสยงทงสอง ฯ ล ฯ ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ มไดเกดแตจมก มไดเกดแตกลน และมไดเกดในระหวางจมกและ กลนทงสอง ฯ ล ฯ ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ มไดเกดแตลน มไดเกดแตรส และมไดเกดในระหวางลนและรส ทงสอง ฯ ล ฯ ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ มไดเกดแตกาย มไดเกดแตผสสะ และมไดเกดในระหวางกายและ ผสสะทงสอง ฯ ล ฯ สงขตธรรมทงหลาย มไดเกดแตวตถรป (คอ หทย) ทงมไดออกจากธรรมายตนะทงหลายดวย มนเปนสงขตะ อาศยเหตเกดขน เปรยบเหมอน


เมอกลองถกต เสยงกเกดฉะนน" อนงเลา ในนามและรปน นามไมมเดช (อานาจ) ไมอาจเปน ไปดวยเดชของตนได ขบเคยวไมได ดมไมได พดไมได สาเรจอรยาบถ ไมได แมรปกไมมเดช ไมอาจเปนไปดวยเดชของตน ทงความใคร จะขบเคยวของมนกไมม ความใครจะดมกไมม ความใครจะพดกไมม ความใครจะสาเรจอรยาบถกไมมเลย ทแทนน รปอาศยนามเปนไป นามกอาศยรปเปนไป กแตเมอความใครจะขบเคยว เมอความใครจะ ดม เมอความใครจะพด เมอความใครจะสาเรจอรยาบถ ของนามมอย รปกขบเคยว กดม กพด กสาเรจอรยาบถ อนง อาจารยทงหลายนาอปมา (ตอไป) นมาอางไว เพอยง ความขอนใหแจมแจง (ยงขนวา) เหมอน (คนพการ ๒ คน) คนหนง ตาบอดแตกาเนด คนหนงเปนคนงอย ใครจะหลกไปสทศ (คอคดจะ เดนทาง) คนบอดแตกาเนดจงพดกะคนงอยดงนวา "แนะภเณ ขานะ สามารถใชเทาได แตตาทจะใชดทเรยบของขาไมม" ขางคนงอย กพดกะคนตาบอดดงนวา "เออภเณ ขาทสามารถใชตาได แตตนทจะ กาวหรอถอยของขาไมม" คนตาบอดนนดใจจงคนงอยขนบา คน งอยนงบนบาของคนตาบอด (คอย) บอกดงนวา "หลกซาย ไวขวา หลกขวา ไวซาย" (คนตาบอดทาตามคนงอยบอก พากนไปได) ใน สองคนนน ขางคนตาบอดกไมมเดช ออนแอ ไปดวยเดชของตนกหาไม ไปไดดวยพละของตนกหาไม คนงอยเลากไมมเดช ออนแอ ไปไดดวย เดชขอบตนกหาไม ไปไดดวยพละของตนกหาไม แตการอาศยกนและ


กนไปของเขาทงสองนนเปนไปไมไดกหาไม ฉนใด แมนามกไมมเดช เกดขนดวยเดชของตนกหาไม เปนไปในกรยานน ๆ กหาไม รปเลา กไมมเดชเกดขนดวยเดชของตนกหาไม เปนไปในกรยานน ๆ กหาไม แตความอาศยกนและกนเกดขนหรอเปนไป แหงนามและรปนน ไมมก หาไม เพราะเหตนน พระอาจารยทงหลายจงกลาวคาประพนธนไววา "ธรรมทงหลายเปนสงขตะ ออนแอโดยลาพง ตน เกดดวยพละของตนไมได ทงตงอยดวยกาลง ของตนกไมไดดวย มนมปกตเปนไปตามอานาจ ของธรรมอนเกดขน (คอ) ธรรมเหลานเกดเพราะ มธรรมอนเปนปจจย ตงขนพรอมเพราะมธรรมอน เปนอารมณ และอนอารมณและปจจยทงหลาย ซง เปนธรรมอนใหเปน (คอใหเกด) ขน คนทงหลาย อาศยเรอไปในทะเลไดฉนใดกด นามกายกอาศยรปเปนไปไดฉนนนนนแล เรอ อาศยคนทงหลายไปในทะเลไดฉนใด รปกายก อาศยนามเปนไปไดฉนนนเหมอนกน คนทงหลาย และเรอทงสองฝายตางอาศยกนไปในทะเลได ฉนใด นามและรปทงสอง กเปนธรรมอาศยกนและกน (เปนไป) ฉนนน" ความเหนนามรปตามเปนจรง อนครอบงาเสยซงสตตสญญา ตง อยในอสมโมหภม แหงพระโยคาวจรผกาหนดนามรปโดยนยตาง ๆ ดง


พรรณนามาฉะน บณฑตพงทราบวาชอ ทฏฐวสทธ คาวา ' นามรป- ววฏฐาน - ความกาหนดนามรป ' กด คาวา ' สงขารปรเฉท - กาหนด สงขาร ' กด กเปนคาเรยก นามรปยาถาวทสนะ (ความเหนนามรป ตามเปนจรง) นนเอง ปรเฉทท ๑๘ ชอ ทฏฐวสทธนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


กงขาวตรณวสทธนเทศ สวนญาณอนขามความสงสยในอทธา ๓ เสยได ดวยการกาหนด จบปจจยของนามรปนนแหละ แลวแลตงอย ชอวา กงขาวตรณวสทธ [ราพงถงเหตปจจยของนามรป] ภกษผใครจะยงกงขาวตรณวสทธนนใหถงพรอม ยอมราพงถง การหาเหตปจจยของนามรปนน ประดจแพทยผฉลาด เหนโรคแลวยอม หาสมฏฐานของมนฉะนน หรออนง ประดจบรษ (ผมนาใจ) มกสงสาร พบเดกออนตวเลก ๆ ยงนอนแบ นอนอยทถนนแลวยอมราพงถงมารดา บดาของเดกนน ดวยคด (ถามในใจ) วา ' นลกนอยของใครเลาหนอ ' ฉะนน เบองแรกทเดยว ภกษนนยอมใครครวญดงนวา "นามรปน กอนอน มใชสงทไมมเหต เพราะมนถงซงความเปนเชนเดยวกนทกแหง ทกเมอ และทกอน มใชเปนสงมปจจยภายนอกมอศวรเปนตนเปน เหต เพราะไมมสงทงหลายมอศวรเปนตนเหนอกวานามรปไป เพราะ แมชนเหลาใดกลาวเพยงแตนามรปนนเอง วาเปนอศวรเปนตน นาม รปกลาวคออศวรเปนตนของชนเหลานนกตอง (กลาย) เปนสงไมมเหต ไป เพราะเหตนน อนเหตปจจยทงหลายของนามรปนนนาจะพงม (กแลว) เหตปจจยเหลานน ไดแกอะไรเลาหนอ"


[กาหนดจบเหตปจจยของนามรป นยท ๑] ภกษนนครนราพงถงเหตปจจยทงหลายของนามรปอยางนแลว ยอมกาหนดจบเหตปจจยของรปกายนกอนดงนวา "กายนเมอเกด หาได เกดในภายใน (กลบ) ดอกไมมอบล (บวสาย) ปทม (บวกานสแดง) บณฑรก (บดกานสขาว) และโสคนธกะ (บวเผอนสขาว) เปนตน ไม หาไดเกดในภายในรตนชาตมมณและมกดาหารเปนตนไม ทแท เกดอยในระหวางกระเพาะอาหารใหมและกระเพาะอาหารเกา หนกลง ทางหนาทอง หนหนาทางกระดกสนหลง มไสใหญและไสนอยลอมอย ตวมนเองกเปนสงปฏกลมกลนเหมนนาเกลยด (ยงอย) ในโอกาสทปฏกล มกลนเหมนนาเกลยด เปนทคบแคบยงนก ราวกะตวหนอนเกดอย ในปลาเนา ขนมบด บอนาโสโครก และหลมนาคราเปนตนฉะนน ธรรม ๕ ประการ เปนเหตปจจยของรปกายนนทเกดอยอยางนนคอ ธรรม ๔ น คอ อวชชา ตณหา อปาทาน กรรม จดเปนเหต เพราะเปนตวทาใหเกด อาหารจดเปนปจจยเพราะเปนตวอดหนน อนง ในธรรม ๕ นน ธรรม ๓ มอวชชาเปนตน เปนทอาศย (เกด) ของกายน ดงมารดาเปนทอาศย (เกด) ของทารก กรรมเปนตวยง กายนใหเกด ดจบดายงบตรใหเกด อาหารเปนตวอมชกายนไว เสมอนพเลยงอมทารกฉะนน" ครนทาการกาหนดจบปจจยของรปกาย ไดอยางนแลว ยอมทาการกาหนดจบปจจยของนามกายตอไปโดยนยวา "จกขวญญาณอาศยจกษและรปเกดขน " ดงนเปนตน


[ความสงสย ๑๖ ประการ] ภกษนนเหนความเปนไปแหงนามรปโดยปจจยอยางนแลว ยอม สงเกตเหนไดเองวา "นามรปนเปนไปอยในกาลบดนฉนใด แมใน กาลอดตมนกเปนไปแลวโดยปจจย ในกาลอนาคตเลามนกจกเปนไป โดยปจจยฉนนน " เมอเธอสงเกตเหนเองอยอยางนน ความสงสย ปรารภสวนเบองตน (คออดต) ๕ ประการทกลาวไว (ในบาล) วา "ในอดตกาล เราไดมไดเปนมาแลวหรอหนอ " เราไดมมไดเปนหรอหนอ " เราไดเปนอะไรหนอ " เราไดเปนอยางไรหนอ " เราไดเปนอะไรแลวเปนอะไรหนอ" ดงนนนใด แมความสงสยปรารภสวนเบองปลาย (คออนาคต) ๕ ประการทกลาวไว (ในบาล) วา "ในอนาคตกาล เราจกมจกเปนหรอหนอ " เราจกไมมไมเปนหรอหนอ " เราจกเปนอะไรหนอ " เราจกเปนอยางไรหนอ " เราจกเปนอะไรแลวเปนอะไรหนอ" ดงนนนใด แมความสงสยปรารภปจจบน ๖ ประการ ทกลาว (ในบาล) วา อนง หรอวาบคคลเปนผมความสงสยในภายใน (ตนของตน)


ปรารภปจจบนกาล บดนวา เรามอยเปนอยหรอหนอ เราไมมอยไมเปนอยหรอหนอ เราเปนอะไรอยหนอ เราเปนอยางไรอยหนอ สตวผนมาแตไหนหนอ สตวผนนจกเปนผไปทไหน (หนอ)๑" ดงนนนใด ความสงสยทงปวงนน เธอยอมละได๒

[กาหนดปจจยของนามรป นยท ๒] ภกษอกรปหนง เหนปจจยของนาม ๒ ประการโดยเปนสาธารณ- ปจจยและอสาธารณปจจย เหนปจจยของรป ๔ ประการ โดยเปน กรรมปจจยเปนตน แทจรง ปจจยของนามม ๒ ประการ คอสาธารณะ และอสาธารณะ ในปจจย ๒ นน ทวาร ๖ มจกษเปนตน อารมณ ๖ มรปเปนตน เปนสาธารณปจจยของนาม ธรรมมมนสการเปนตน อนเปนไป (ตอ) แตจกษและรปเปนตนนน เปนอสาธารณปจจย ของนามแมทกประการ โดยประเภทมนามทเปนกศลเปนตน จรงอย ๑. มหาฎกาตงวา อยตต ปเนต เรองสงสยตวเองนไมเขาทเลย ตวมอยโทนโท ยงจะสงสยวา ตวมหรอไมม ตวเปนอะไร เปนอยางไร เชนวาเปนคฤหสถเปนบรรพชต เปนหญงเปนชย และสงตาดาขาวอยางไร กลวนโทนโทอยทงนน สงสยทาไม ฯลณ แตลงทายกสรปวา อยา ไปคดเลยวาเขาทไมเขาท มนเปนเรองของปถชนโง ๆ ซงเหมอนคนบา คดสงสยไปไดแปลก ๆ ทงนนแหละ ๒. มหาฎกาวา ละไดตอนน ยงเปนวกขมภนปหานเทานน


ธรรมมโยนโสมนสการและสทธมมสวนะเปนตน เปนปจจยของนาม ทเปนกศลอยางเดยว ธรรมฝายทตรงกนขามกเปนปจจยของนามทเปน อกศล ธรรมมกรรมเปนตนปจจยของนามทเปนวบาก ธรรมม ภวงคเปนตนปจจยของนามทเปนกรยา แล สวนธรรม ๔ ประการมกรรมเปนตนน คอ กรรม จต ฤด อาหาร เปนปจจยของรป ในธรรม ๔ ประการนน กรรมทเปน อดตเทานนเปนปจจยของรปทเปนกรรมสมฏฐาน จตทเกดขนอยเปน ปจจยของรปทเปนจตตสมฏฐาน ฤดและอาหารเปนปจจยของรปทเปน อตสมฏฐานและอาหารสมฏฐานในฐตขณะ แล ภกษรปหนงทาการกาหนดปจจยของนามรปโดยนยดงกลาวมาฉะน ภกษนนครนเหนความเปนไปแหงนามรปโดยปจจยอยางนนแลว ยอม สงเกตเหนบอกวา "นามรปนเปนไปโดยปจจยอยในกาลบดนฉนใด แม ในกาลอดตมนกเปนไปแลวโดยปจจย ในกาลอนาคตเลามนกจกเปนไป โดยปจจยฉนนน" ความสงสยในกาลทง ๓ เธอผสงเกตเหนเองอย อยางนนกละไดโดยนยทกลาวแลวนนแล [กาหนดปจจยของนามรป นยท ๓] ภกษอกรปหนง เหนความถงซงชราแหงสงขารทงหลายทไดแก นามรปเหลานนนนแหละ และความสลายไปแหงสงขารทงหลายทชรา แลว ทาการกาหนดจบปจจยของนามรปทางปฏจจสมปบาทโดยปฏโลม อยางนวา อนชราและมรณะแหงสงขารทงหลายน เมอชาตม จงม ชาต เมอภพม จงม ภพ เมออปาทานม จงม อปาทาน เมอตณหาม


จงม ตณหา เมอเวทนาม จงม เวทนา เมอผสสะม จงม ผสสะ เมอสฬายตนะม จงม สฬายตนะ เมอนามรปม จงม นามรป เมอ วญญาณม จงม วญญาณ เมอสงขารทงหลายม จงม สงขารทงหลาย เมออวชชาม จงม " ดงน ครนแลวความสงสยเธอกละไดโดยนยท กลาวแลวนนแล [กาหนดปจจยของนามรป นยท ๔] ภกษอกรปหนง กาหนดปจจยของนามรปทางปฏจจสมปบาท โดยอนโลมทไดแสดงใหพสดารมาแลวแตกอนวา "ดงนแล สงขาร ทงหลายมเพราะปจจยคออวชชา " ดงนเปนตน ครนแลวความสงสย เธอกละไดโดยนยทกลาวแลวเหมอนกน [กาหนดปจจยของนามรป นยท ๕] ภกษอกรปหนงทาการกาหนดจบปจจยของนามรปทางกรรมวฏ*

และวปากวฏอยางนวา "ธรรม ๕ ประการน คอ ความหลงในบรม- กรรมภพเปนอวชชา เจตนาอนประมวลไวในบรมกรราภพเปนสงขาร ความใครในบรกรรมภพเปนตณหา ความของแวะในบรมกรรมภพ เปนอปาทาน เจตนาในบรมกรรมภพเปนภพ เมอบรมกรรมภพม อย ยอมเปนปจจยแหงปฏสนธใน (อปบต) ภพน ธรรม ๕ ประการนคอ ปฏสนธใน (อปบต) ภพนเปนวญญาณ * มหาฎกาวา กเลสวฏ ทานรวมไวในกรรมวฏ เพราะกเลสเปนสหายของกรรม


ความกาวลง (ในครรภ) ใน (อปบต) ภพน เปนนามรป ประสาท ใน (อปบต) ภพน เปนอายตนะ ภาวะทกระทบ (อารมณ) ใน (อปบต) ภพน เปนผสสะ ความเสวย (ผล) ใน (อปบต) ภพน เปนเวทนา เมออปบตภพนมอย ยอมเปนปจจย (คอเปนท อาศยเปนไป ? ) แหงกรรมททาไวกอน เพราะความทอายตนะทง- หลายงอมแลว ธรรม ๕ ประการน คอ ความหลงในกรรมภพนเปน อวชชา ฯลฯ เจตนาในกรรมภพน เปนภพ เมอกรรมภพนมอย ยอมเปนปจจยแหงปฏสนธในภพตอไป ดงน [กรรมวภาค] [กรรมใหผลตามคราว ๔] ในกรรและวบากนน กรรม (วภาคหนง) ม ๔ อยาง คอ ทฏฐธรรมเวทนยกรรม (กรรมใหผลในอตภาพปจจบน) อปปชช- เวทนยกรรม (กรรมใหผลในอตภาพถดไป) อปราปรยเวทรยกรรม (กรรมใหผลในภพตอ ๆ ไป ) อโหสกรรม (กรรมเลกใหผล) ในกรรม ๔ นน ชวนเจตนาดวงแรกเปนกศลหรออกศลกตาม ใน จต ๗ ดวงในชวนวถอนหนง ชอวาทฏฐธรรมเวทนยกรรม ทฏฐธรรม- เวทนยกรรมนนยอมใหวบากในอตภาพนเทานน แตเมอไมอาจ (ให วบาก) อยางนน กไดชอ (คอกลายเปน) อโหสกรรมไป อนอโหสกรรมยอมเปนดวยอานาจตกะ (คอไมมผลทง ๓ กาล ดงกลาวในบาล ) นวา "วบากของกรรมไมไดมแลว วบากของกรรม


จกไมม วบากของกรรมไมมอย"๑ สวนชวนเจตนาดวงท ๗ อนยงผลทมงหมาย (เปนกศลหรอ อกศลกตาม) ใหสาเรจ ไดชอวาอปปชชเวทนยกรรม อปปชชเวทนย- กรรมนน ยอมใหวบากในอตภาพถดไป เมอไมอาจ (ใหวบาก) อยางนน กไดชอ (คอกลายเปน) อโหสกรรมไป ชวนเจตนา ๕ ดวง ในระหวางชวนเจตนา ๒ ดวงนน ชอวา อปราปรยเทนยกรรม อปราปรยเวทนยกรรมนน ไดโอกาสเมอใด ยอมใหวบากเมอนนในอนาคต เมอความเปนไปแหงสงสารยงมอย๒

อปราปรยเวทนกรรมนนยอมไมไดชอ (คอไมกลายเปน ) อโหสกรรม [กรรมใหผลตามลาดบ ๔] กรรม ๔ อยางอกวภาคหนง คอกรรมทเปนครกกรรม (กรรม หนก) พหลกรรม (กรรมหนา) อาสนนกรรม (กรรมใกลตาย) กฏตตาวาปนกรรม (กรรมสกวาทา) ในกรรม ๔ นน กรรมเปนกศล หรอเปนอกศลกแลวแต ในกรรมหนกและไมหนก กรรมใดหนกคอ เปน (อนนตรย) กรรมมมาตฆาตเปนตนกด เปนมหรคตกรรมกด กรรมทหนกนนแหละยอมใหผลกอน แมในกรรมหนาและไมหนากอยางนน กรรมใดหนา (คอทามาก) เปน (ฝายกศล) เชนความมศลงาม หรอเปน (ฝายอกศล) เชน ๑. ข. ป. ๓๓๑/๔๑๔ ๒. สงขารปปวตตยา ในมหาฎกา ทานผชาระบอกเชงอรรถไววา ฉบบพมาเปน สสารปปวตตยา เหนวาปาฐะฉบบพมาไดความดกวา จงแกและแปลตามฉบบพมา


ความมศลทรามกตาม กรรมหนานนแหละยอมใหผลกอน กรรมทบคคลระลกไดในเวลาใกลตาย ชอวาอาสนนกรรม อน บคคลผใกลตายอาจระลกถงกรรมอนใดได เขายอม (ไป) เกดดวย กรรมอนเปนนนนนแล สวนกรรมนอกจากกรรม ๓ อยางนน ทไดอาเสวนะบอย ๆ ชอวา กฏตตาวาปนกรรม ในเมอกรรม ๓ อยางนนไมม มนกฉดไปส ปฏสนธได*

[กรรมใหผลตามกจ ๔] กรรม ๔ อยาง อกวภาคหนง คอ ชนกกรรม (กรรมแตงให เกด) อปถมภกกรรม (กรรมสนบสนน) อปปฬกกรรม (กรรม บบคน) อปฆาตกกรรม (กรรมตดรอน) ในกรรม ๔ อยางนน กรรมทชอชนกกรรม เปนไดทงกศลทงอกศล ชนกกรรมนนยอมยง วบากขนธ ทงทเปนกามาวจร และรปวจร อรปาวจรใหเกด ทงใน ปฏสนธกาลทงในปวตกาล สวนอปถมภกกรรมไมอาจยงวบากใหเกด (เปนแต) เมอปฏสนธ อนกรรมอนใหแลว ยอมเขาสนบสนนสข หรอทกข ทเกดขนในวบาก (ขนธ) ทกรรมอนใหเกดแลว ให (สขและทกขนน ) เปนไปนาม อปปฬกกรรม เมอปฏสนธอน * กฏตตาวาปกรรมน หวงไววาจะไดพบคาอธบายอยางชดเจน ในคมภรวสทธมรรคน แตผดหวง อยากจะวาทานไมไดอธบายอะไรเลย ซามคาวา "ไดอาเสวนะบอย ๆ " เขาอก ยงทา ใหงง เพราะถาไดอาเสวนะบอย ๆ (คอทาจนชา ?) แลวจะตางกบพหลกรรมอยางไร ? มหาฎกา กไมพดถงเสยเลยดวย (แตจะไดแกกรรมททาโดยไมเจตนา ตรงกบคาวาพงหอกเขารก)


กรรมอนใหแลว ยอมบบยอมคนสขหรอทกขทเกดขนในวบาก (ขนธ) ทกรรมอนใหเกดแลว มให (สขและทกขนน ) เปนไปนาน ฝาย อปฆาตกรรม ตวเองเปนกศลกด เปนอกศลกด ยอมตดรอนกรรม อนทกาลงนอย (กวา) หามกนวบากของกรรมอนนนเสยแลวเปดชอง ใหแกวบากของตน กแล เมอกรรมเปดชองใหอยางนนแลว วบาก นนกเรยกไดวาเกดขนแลว ความแตกตางแหงกรรม และความแตกตางแหงวบาก* แหง กรรม ๑๒ อยาง ดงกลาวมาน ยอมปรากฏโดยสภาพอยางถองแทแก กรรมวบากญาณของพระพทธทงหลายเทานน ไมสาธารณกบพระสาวก ทงหลาย ทงความแตกตางแหงกรรม และความแตกตางแหงวบาก วปสสกภกษ (ผเหนแจงดวยการบาเพญวปสสนา) จะพงรได (กแต) โดยเอกเทศ เพราะเหตนน ความแปลกกนแหงกรรมน กนบวา เปนอนไดประกาศแลว ดวยการแสดงกรรมแตเพยงทเปนมข ดวย ประการฉะน ภกษรปหนงทาการกาหนดจบปจจยของนามรปทรงกรรมวฏ และ วปากวฏอยางน โดยผนวกกรรม ๑๒ อยางน เขาในกรรมวฏ ดวย * กมมนตร มหาฎกาแกวา กมมวเสโส กมมาน พลกพลเภโท- ความแปลกกนแหงกรรม คอความแตกตางเปนแรงและไมแรงแหงกรรม วปากนตร ทานกแกวา วปารวเสโส ตสส หนปปณตตาทเภโท - ความแปลกกนแหงวบาก คอ ความแตกตางเปนอยางเลว และประณต เปนตน แหงวบากนนดงน กเปนอนไดความวา อนตร ศพทในทน แปลวา ความแปลกกน ความแตกตางกน นนเอง


ประการฉะน ภกษนน เหนความเปนไปแหงนามรปโดยปจจยทางการวฏ และวปากวฏ ดงกลาวมานแลว ยอมพจารณาเหนเองวา "นามรปน เปนไปโดยปจจยดวยอานาจกรรมวฏ และวปากวฏในกาลบดน ฉนใด แมในกาลอดต กเปนไปโดยปจจย ดวยอานาจกรรมวฏและวปากวฏ มาแลว ในกาลอนาคตเลา กจกเปนไปโดยปจจยดวยอานาจกรรมวฏ และวปากวฏกด ฉนนนเหมอนกน กรรมและวบากขอกรรมกด กรรม- วฏและวปากวฏกด กรรมประวต (ความหมนไปแหงกรรม) และ วปากประวต (ความหมนไปแหงวบาก) กด กรรมสนต (ความ สบเนองแหงกรรม) และวปากสนตต (ความสบเนองแหงวบาก) กด กรยาและผลแหงกรยากด ยอมเปนไปโดยนยดงน "วบากทงหลายยอมเปนไปเพราะกรรม วบากม กรรมเปนแดนเกด ภพใหมยอมม เพราะกรรม โลกยอมหมนไปดงน" เมอเธอพจารณาเหนอยางนอย ความสงสยปรารภสวนเบองตนเปน อาท ทกลาว (ในบาล) โดยนยวา "(ในอดตกาล) เราไดม ได เปนมาแลวหรอหนอ " เปนตนนนใด ความสงสยทงปวงนน เธอ ยอมละเสยได ปรากฏอยแตนามรปอนเปนไปในกาเนด คต ฐต และนวาสทงปวง ดวยอานาจความสบเนองกนแหงเหตและผลเทานน เธอไมเหนผสรางนอกเหนอไปจากเหต ไมเหนผเสวยผล นอกเหนอ ไปจากความเปนไปแหงวบากเลย กเปนอนเธอเหนอยางดดวยปญญา


อนชอบวา "เมอเหตมอย บณฑตทงหลาย กกลาวโดยคาเพยงเปน สมญาวา "ผสราง" เมอความเปนไปแหงวบากมอย บณฑตทงหลาย กกลาวโดยคาเพยงเปนสมญาวา "ผเสวย (ผล)" เทานนเอง เพราะ เหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา ผสรางกรรมไมม ผเสวยกไมม (เปนแต) ธรรมลวน ๆ ยอมเปนไป ความเหนดงนน เปน ความเหนชอบ เมอกรรมและวบากพรอมทงเหตเปนไปอยอยาง นน เบองตน เบองปลาย ใคร ๆ รไมได ดงกอน หลงแหงพชและตนไมเปนตน ซงใคร ๆ รไมได (วาพชเกดกอนตนหรอตนเกดกอนพช) ฉะนน แมในอนาคตกาล เมอสงสารยงมอย ความจะไม เปนไป (แหงกรรมและวบาก) กยงมองไมเหน (มนตองเปนไป เปนแนแท) พวกเดยรถย ไมรความขอน จงไมเปน สยวส (คอ ไมมอานาจในตน แตตกอยในอานาจความ ยดถอผด ๆ) ควาเอาสตสญญา (สาคญวามสตว บคคล) เขา แลวกมความเหนไปวา เทยง (บาง) วา ขาดสญ (บาง) ถอทฏฐ ๖๒ ขดแยงกนและ กน เขาทงหลายถกเครองมดคอทฏฐมดไว ลอง ลอยไปตามกระแสนาคอตณหา เขาทงหลายลอง


ลอยไปตามกระแสนาคอตณหาอย จงไมพนจาก ทกขไปได ภกษพทธสาวกรดวยปญญาอนยง ซงความ ดงกลาวมาดงนนแลว จงแทงตลอดปจจย (ของ นามรป) อนลกละเอยด (และ) วางเปลาได กรรมไมมอยในวบาก วบากเลากไมมอยใน กรรม ทงสองวางจากกนและกน แตวาเวนกรรม เสย ผลกไมม เปรยบเหมอนไฟไมมในดวงสรย ไมมในแกว (สรยกานต) ไมมในโคมย (คอมลโคแหงใช เปนเชอไฟ) ภายนอกวตถทง ๓ นน มนกไมม แตมนเกดดวยสมภาระทงหลาย (คอวตถ ๓ อยาง นนรวมกนเขา) ฉนใด วบากยอมหาไมไดใน ภายในกรรม แมภายนอกกรรมกหาไมได กรรม เลากไมมอยในวบากนน กรรมนนวางจากผล ผลกไมมอยในกรรม แตวาผลกอาศยกรรมนน แหละ จงเกดขน ฉนนน แทจรง ในสงสารประวตน ผสรางสงสาร จะ เปนเทวดาหรอพรหมกตาม หามไม (เปนแต) ธรรมลวน ๆ ยอมเปนไป เพราะการรวมกนเขา แหงเหตเปนปจจยแล


เมอภกษนนทาการกาหนดจบปจจยของนามรปทางกรรมวฏ และ วปากวฏจนละความสงสยในกาลทง ๓ ไดอยางนแลว ธรรมทเปนอดต อนาคตและปจจบนทงปวง กยอมเปนอนเธอรไดดวยอานาจจตและ ปฏสนธ* ความรของเธอนน เปนญาตปรญญา (คอ) เธอรอยางนวา "ขนธเหลาใด มกรรมเปนปจจยเกด แลวในอดต ขนธเหลานนกดบไปแลวในอดตนนเอง สวนขนธ เหลาอนมอดตกรรมเปนปจจย เกดขนในภพน ธรรม (อะไรสก) สงหนงทมาสภพนจากอดตภพหามไม แมขนธทงหลายทเกดเพราะ กรรมปจจยในภพนเลากจกดบ ขนธเหลาอน จกเกดในภพใหม (ตอ ไป) แมธรรม (อะไรสก) สงหนง กจกไมไปสภพใหมจากภพน กแตวา เปรยบเหมอนการสาธยายจากปากของอาจารย ยอมไมเขาไป สปากของอนเตวาสก แตวาการสาธยายในปากของอนเตวาสก จะ เปนไปไมได เพราะการสาธยายจากปากของอาจารย กหามได ฉนใด นามนต (ของหมอวเศษ) ทผแทนตวดม ยอมไมเขาสทองของคน มโรค แตวาโรคของเขาจะไมหาย เพราะการดมนามนตของผแทนตว นนเปนปจจยกหามได ฉนใด วธแตทหนายอมไมไปสเงาหนาในเครอง สองหนาทงหลายมหนาแวนเปนตน แตวาวธแตงจะไมปรากฏในเครอง สองหนาเหลานน เพราะวธแตงนนเปนปจจยกหามได ฉนใด เปลว ประทปของไส (ตะเกยง) อนหนง ยอมไมขามไปสไสอนอน แตวา เปลวประทปจะไมเกดในไสอนอนนน เพราะเปลวประทปของไสอน * รดวยอาการดงจะกลาวในตอนตอไป


หนงนนเปนปจจย กหามได ฉนใด ธรรมสกสง ยอมไมขามมาสภพน จากอดตภพ หรอไมขามไปสภพใหมจากภพน แตวาขนธ อายตนะ ธาต จะไมเกดในภพน เพราะขนธ อายตนะ ธาต ในอดตภพเปน ปจจย หรอขนธ อายตนะ ธาต ในภพใหม จะไมเกดเพราะขนธ อายตนะ ธาต ในภพนเปนปจจย กหามได ฉนนนเหมอนกน" [คาถาสรปเรองจตปฏสนธจต] จกขวญญาณมในลาดบแหงมโนธาต แตมนมได มาจากมโนธาต ทงมนไมเกดในลาดบแหงมโนธาต กหามได ฉนใดกด สนตตแหงจตยอมเปนไปใน ปฏสนธ ฉนนนเหมอนกน* จตดวงกอน (คอ จตจต) แตกดบ จตดวงหลง (คอปฏสนธจต) กเกด (ในลาดบ) ตอนน สงขดขวางของจต ทงสองนนไมม ลกคลนไมมแกจตทงสองนน จต อะไร ๆ มไดไปแตจตจตน แตปฏสนธจตกเกด ได (ตามปจจย) แล ญาณทกาหนดจบปจจยของนามรป ของโยคาวจรภกษผรธรรม ทงปวง ดวยอานาจจตและปฏสนธอยางน ยอมเปนญาณถงความม กาลงโดยอาการทงปวง ความสงสย ๑๖ ประการ เธอกละไดอยางด ยง มใชแตความสงสย ๑๖ ประการนนเทานน แมความสงสย ๘ * อธบายวา ปฏสนธจต แมมไดมาจากจตจต แตมนกเกดในลาดบแหงจตนนเอง ดจจกข- วญญาณมไดมาจากกรยามโนธาต แตมนกเกดในลาดบกรยามโนธาตนนแหละ


ประการ อนเปนไปโดยนยวา "ภกษยอมสงสยในพระศาสดา" ดงน เปนตน กละไดดวยเหมอนกน ทฏฐ ๖๒ ยอมรางบไป ญาณอนขามความสงสยในอทธา ๓ เสยไดดวยการกาหนดจบปจจย ของนามรปโดยนยตาง ๆ ดงกลาวมานแลวแลตงอย พงทราบวาชอ กงขาวตรณวสทธ คาวา ธรรมฐตญาณ กด คาวา ยถาภตญาณ กด คาวา สมมาทสสนะ กด กเปนไวพจนของคาวา กงขาวตรณวสทธ นนเอง จรงอย คา (ตอไป) น พระสารบตรกไดกลาวไววา "อวชชาเปนปจจย (คอเปนเหต) สงขารทงหลายเปนปจจยสมบน (คอเปนผล) ธรรมทงหลายนนเปนปจจยสมบน (ดวยกนดวย เพราะ อวชชากมปจจยเหมอนกน) ปญญาในการกาหนดจบปจจยโดยนย ดงนเปนตน ชอวาธรรมฐตญาณ* (รทตงแหงธรรม คอรปจจยธรรม ?)" (และกลาววา) ถามวา "ภกษมนสการไปโดยความไมเทยง ยอมรยอมเหนตามเปนจรง ซงธรรมเหลาไหน สมมาทสนะยอมม อยางไร สงขารทงปวงยอมเปนอนภกษนนเหนอยางด โดยความไม เทยง ไปตาแนวความรเหนตามเปนจรงนนอยางไร ความสงสยเธอ ยอมละไดในทไหน ภกษมนสการไปโดยความเปนทกข... โดยความ เปนอนตตา ยอมรยอมเหนตามเปนจรง ซงธรรมเหลาไหน ฯลฯ ความสงสย เธอยอมละไดในทไหน ?" ตอบวา "ภกษมนสการไปโดยความไมเทยง ยอมรยอมเหนซง * ข. ป. ๓๑/๗๒


นมตตะ (คอสงขาร ?) ตามเปนจรง เพราะความรเหนตมเหนจรงนน จงเรยกสมมาทสนะ สงขารทงปวงยอมเปนอนภกษนนเหนอยางดโดย ความไมเทยงไปตามแนวความรเหนตามเปนจรงนนอยางน ความสงสย เธอยอมละไดในทน (คอในธรรมตามทรเหน) ภกษมนสการไป โดยความเปนทกข ยอมรยอมเหนตามเปนจรงซงปวตตะ (ความเปน ไปแหงสงขาร ?) ตามเปนจรง... ภกษมนสการไปโดยความเปน อนตตา ยอมรยอมเหนทงนมตตะทงปวตตะตามเปนจรง เพราะความ รเหนตามเปนจรงนน จงเรยกสมมาทสนะ ธรรมทงปวง ยอมเปน อนภกษนนเหนอยางด โดยความเปนอนตตา ไปตามแนวความรเหน ตามเปนจรงนนอยางน ความสงสย เธอละไดในทน (คอในธรรม ตามทรเหน)" ถามวา "ยถาภตญาณ (ความรตามเปนจรง) อนใดกด สมมา- ทสนะ (ความเหนชอบ) อนใดกด กงขาวตรณา (ความขามเสยได ซงความสงสย) อนใดกด ธรรมเหลานมอรรถตางกน มพยญชนะตาง กน หรอวามอรรถอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ ?" ตอบวา "ยถาภตญาณอนกด สมมาทสนะอนใดกด กงขาวตรณาอนใดกด ธรรมเหลาน มอรรถเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ"* ดงน กแลวปสสกภกษผประกอบดวยญาณนแลว นบวาเปนผไดความ * ข. ป. ๓๑/ ๓๙๔


อนใจ ไดทพงในพระพทธศาสนา มคตแนนอน ไดชอวาจฬโสดาบน* เพราะเหตนน ภกษผมความตองการดวยกงขา- วตรณวสธ พงเปนผมสตกาหนดจบปจจย ทงหลายแหงนามรปโดยประการทงปวงทกเมอ เทอญ ปรเฉทท ๑๙ ชอกงขาวตรณวสทธนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน * ทเตมคาวา นบวา ชอวา กเพราะยงไมไดบรรลมรรคผลจรง ๆ เปนแตตงอยในทางแหง มรรคผล เมอไมเสอมจากกงขาวตรณวสทธ แมไมกาวหนาในปฏปทายงขนไปกยอมจะเปนผมสคต เปนเบองหนาเปนแนแท คลายพระโสดาบนซงเปนผสนทคตแลว จงยกใหวาเปนจฬโสดาบน หรอ จลโสดาบน - โสดาบนนอย หมายความวา นอง ๆ พระโสดาบนเขาไปนนแหละ


มคคามคคญาณทสนวสทธนเทศ สวนญาณอนรธรรมทเปนทรง และธรรมทมใชทางวา "นเปน ทาง นมใชทาง " ดงนแลวแลตงอย ชอวามคคามคคญาณทสนวสทธ๑

[นยวปสนาหรอกลาปสมมมสนะ] พระโยคาวจรผใครจะทามคคามคคญาณทสนาวสทธนนใหถงพรอม พงทาโยคะในนยวปสนา (เจรญวปสนาดาเนนตามนยพระบาล) ท เรยก (อกอยางหนง) วา กลาปสมมสนะ (การพจารณาเปน กลาป ?)๒ กอน (หากมปญหาวา) เพราะเหตไร ? พงแกวา เพราะ สาหรบผลงมอทาวปสนาแลว ในเมอวปสนปกเลสมโอภาสเปนตนมขน มคคามคคญาณทสนะจงม แทจรง เมอวปสนปกเลสทงหลายมโอภาส เปนอาทเกดขนแลว มคคามคคญาณจงมแกพระโยคาวจรผลงมอทา วปสนา กเพราะกลาปสมมสนะ เปนเบองตนของวปสนา เพราะ เหตนน มคคามคคญาณนนทานจงแสดงขนไวเปนลาดบแหงกงขาวตรณ- ญาณ อนง เหตใด เมอตรณปรญญาเปนไปอย มคคามคคญาณจง ๑. สาหรบผอาน ควรทราบไวในชนตนกอนวา วปสนาปญญาทดาเนนไปตามวถ ไมขอแวะกบ วปสนปกเลส ทานเรยกวา "ทาง" สวนวปสนปกเลส ๑๐ มแสงสวางเปนตนทเกดขนใน ระยะน เรยกวา "มใชทาง" ๒. มหาฎกาวา การพจารณาโดยสงเขปธรรมอนเปนมากเชนแยกเปนอดตอนาคต ปจจบน... เขาเปนกลาป คอเปนกลมเปนหมวด ชอวากลาปสมมสนะ การเจรญวปสนาพจารณา ธรรมทงหลายไปตามนยบาลสงเขปนนวา "รปทกชนด... ไมเทยง.." เปนตน เรยกวานยวปสนา กวปสนาอนเดยวกนนนแหละ แตเรยกตางกนคอทางชมพทวปเรยก กลาปสมมสนะ ทาง ตามปณณทวปเรยก นยวปสนา เพราะฉะนนจงวา "ในนยวปสนาทเรยกวากลาปสมมสนะ"


เกดขน และตรณปรญญาเลากมในลาดบแหงญาตปรญญา แมเพราะ เหตนน พระโยคผใครจะทามคคามคคญาณทสนวสทธนนใหพรอม จงตองทาโยคะในกลาปสมมสนะกอน [ปรญญา ๓] (ตอไป) นเปนวนจฉยในปรญญาทงหลายนน กโลกยปรญญา ม ๓ คอ ญาตปรญญา ตรณปรญญา และปหารปรญญา ซงทานหมาย เอากลาว (จาแนกญาณไวในปฏสมภทามรรค) วา "อภญญาปญญา (ปญญาอนมงหนารไญยธรรม) จดเปนญาณ เพราะอรรถคอร (ธรรม ทควรร) ได ปรญญาปญญา (ปญญาอนกาหนดรปรญไญยธรรม) จดเปนญาณ เพราะอรรถคอตดสนได ปหานปญญา (ปญญาอนละ ปหาตพพธรรม) จดเปนญาณ เพราะอรรถคอสละได" ดงน ในปรญญา ๓ นน ปญหาอนเปนไปโดยกาหนดปจจตตลกษณะ (ลกษณะเฉพาะตว) แหงธรรมทงหลายนน ๆ โดยนยวา "รปมอน สลายไปไดเปนลกษณะ เวทนามอนเสวย (รสอารมณ) ได เปน ลกษณะ" ดงนเปนตน ชอวา ญาตปรญญา สวนลกขณารมมณย- วปสนาปญญา (วปสนาปญญาอนมไตรลกษณเปนอารมณ) ทเปนไป โดยยกขนสสามญลกษณะแหงธรรมทงหลายเหลานนแหละโดยนยวา "รป ไมเทยง เวทนาไมเทยง " เปนตน ชอวาตรณปรญญา สวนลกขณา- รมมณยวปสนาปญญานนเอง ทเปนไปดวยสามารถละวปลาสสญญาม ความสาคญวาเทยงเปนตนในธรรมทงหลายนนแหละได ชอปหาน- ปรญญา


[ภมของปรญญา] ภม (คอชน) ของญาตปรญญา เรมตงแตสงขารปรเฉท (กาหนดสงขารคอนามรป) ไปจนถงปจจยปรคหะ (กาหนดจบปจจย ของนามรป) ดวยวาในระหวางนความเปนใหญยอมมแกความแทง ตลอดปจจตตลกษณะของธรรมทงหลายเทานน ภมของตรณปรญญา เรมตงแตกลาปสมมสนะไปจนถงอทยพพยา- นปสสนา (เหนทงเกดทงดบ) ดวยวาในระหวานความเปนใหญ ยอมมแกความแทงตลอดสามญลกษณะเทานน ภมของปหารปรญญา จงภงคานปสนา (เหนแตความดบ) เปน ตน สงขนไป ดวยวาตงแตนนไปความเปนใหญยอมมแกอนปสนา ๗ อนยงการละปหาตพพธรรมมนจจสญญาเปนตนใหสาเรจ ดงน คอ พระโยคาวจรผตามเหน (สงขาร) โดยอาการไมเทยงอย ยอมละนจจ- สญญาได ตามเหนโดยอาการเปนทกขอย ยอมละสขสญญาได ตามเหน โดยอาการเปนอนตตาอย ยอมละอตตสญญาได เบอหนายอย ยอม ละนนทได คลายกาหนดอย ยอมละราคะได ดบ (คอปดทางเกด ของสงขารตอไป) อย ยอมละสมทย (คอความเกดของสงขาร) ได สละคน (คอสสดทง) อย ยอมละความยดถอได ในปรญญา ๓ ดงกลาวมาน ญาตปรญญาอยางเดยว อนพระโยค ผนไดบรรลแลวมอย สวนปรญญานอกน (คอตรณปรญญา และ ปหานปรญญา) กพงไดบรรลดวย เพราะสงขารปรเฉทและปจจยปรคหะ ทาใหสาเรจได เหตนน ขาพเจาจงกลาวไว (ตอนตน) วา "เหต


ใด เมอตรณปรญญาเปนไปอย มคคามคคญาณจงเกดขน และตรณ- ปรญญาเลากมในลาดบแหงญาตปรญญา แมเพราะเหตนน พระโยค ผใครจะทามคคามคคญาณทสนาวสทธนนใหถงพรอม จงตองทาโยคะ ในกลาปสมมสนะกอน " ดงน [บาลสมมสนญาณ] (ตอไป) น เปนบาลในกลาปสมมสนะนนวา "ปญญาในอน กาหนด (โดย) สงเขปธรรมทงหลายทเปนอดตอนาคตและปจจบน เขา ชอสมมสนญาณ (ญาณในการพจารณา) เปนไฉน ? รปทกอยางทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน เปนภายในหรอภาย นอกกตาม ฯลฯ อยในทไกลหรอในทใกลกตาม ภกษกาหนดรป ทงปวง (นน) โดยอาการไมเทยง เปนสมมสนะหนง กาหนดโดย อาการเปนทกข เปนสมมสนะหนง กาหนดโดยอาการเปนอนตตา เปนสมมสนะหนง เวทนาทกอยาง ฯลฯ วญญาณทกอยาง ฯลฯ กาหนดโดยอาการเปนอนตตา เปนสมมสนะหนง ภกษกาหนดจกษ ฯลฯ ชรามรณะ ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน โดยอาการไมเทยง เปนสมมสนะหนง กาหนดโดยอาการเปนทกข เปนสมมสนะหนง กาหนดโดยอาการเปนอนตตา เปนสมมสนะหนง ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "รปทงทเปนอดต อนาคตและปจจบนไมเทยงเพราะอรรถคอสนไป เปนทกขเพราะอรรถ คอเปนภย เปนอนตตาเพราะอรรถคอหาสาระมได " ดงน ชอ สมม- สนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "เวทนา ฯลฯ


วญญาณทงทเปนอดตอนาคตและปจจบนไมเทยง ฯลฯ " ชอสมม- สนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "จกษ ฯลฯ ชรามรณะ ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบนไมเทยง ฯลฯ" ชอสมม- สนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "รปทงทเปน อดตอนาคตและปจจบนเปนของไมเทยง เปนของทปจจยปรงแตงขน อาศยเหตเกดขน มความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไปเปนธรรมดา มความคลายไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา " ดงนชอสมม- สนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "เวทนา ฯลฯ วญญาณทงทเปนอดตอนาคตและปจจบนเปนของไมเทยง ฯลฯ มความ ดบไปเปนธรรมดา" ชอวาสมมสนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย ) สงเขปเขาวา "จกษ ฯลฯ ชรามรณะ ทงทเปนอดตอนาคต และปจจบนเปนของไมเทยง ฯลฯ มความดบไปเปนธรรมดา " ชอ วาสมมสนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "ชรา มรณะมเพราะปจจยคอชาต เมอชาตไมม ชรามรณะกไมม " ชอสมม- สนญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "ชรามรณะ มเพราะปจจยคอชาต เมอชาตไมม ชรามรณะกไมม แมในกาลอดตแม ในกาลอนาคต" ชอสมมสมญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สง- เขปเขาวา "ชาตมเพราะปจจยคอภพ ฯลฯ สงขารทงหลายมเพราะ ปจจยคออวชชา เมออวชชาไมม สงขารทงหลายกไมม " ชอสมมสน- ญาณ ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปเขาวา "สงขารทงหลาย มเพราะปจจยคออวชชา เมออวชชาไมม สงขารทงหลายกไมม แมใน


กาลอดต แมในกาลอนาคต " ชอสมมสนญาณ ความรนน ชอวาญาณ เพราะวาอรรถรได ชอวาปญญา เพราะ อรรถวารทว เหตนน ขาพเจาจงกลาวไววา "ปญญาในอนกาหนด (โดย) สงเขปธรรมทงหลายทงทเปนอดตอนาคตและปจจบนเขา ชอ สมมสนญาณ"*

กแลกลมธรรมทงหลายน คอ ธรรมทงหลายอนเปนไปในทวาร พรอมทงตวทวารและอารมณ (๑) ขนธ ๕ (๑) ทวาร ๖ (๑) อารมณ ๖ (๑) วญญาณ ๖ (๑) ผสสะ ๖ (๑) เวทนา ๖ (๑) สญญา ๖ (๑) เจตนา (๑) ตณหา ๖ (๑) วตก ๖ (๑) วจาร ๖ (๑) ธาต ๖ (๑) กสณ ๑๐ (๑) โกฏฐาส (คอ อาการ) ๓๒ (๑) อายตนะ ๑๒ (๑) ธาต ๑๘ (๑) อนทรย ๒๒ (๑) ธาต ๓ (๑) ภพ ๓ (๑) ภพแมอนอก ๓ (๑) ภพอนอก ๓ ดวย (๑) ฌาน ๔ (๑) อปปมญญา ๔ (๑) สมาบต ๔ (๑) องคแหงปฏจสมบาท ๑๒ (๑) บณฑตพงทราบวาทานสงเขป ไวดวยไปยาล คอ "จกข ฯ เป ฯ ชรามรณ - จกษ ฯลฯ ชรามรณะ" น ในบาลสมมสนญาณน [อภญไญยนเทศ] แทจรง ขอน พระผมพระภาคเจาไดตรสไวในอภญไญยนเทศวา * ข. ป. ๓๑/๗๖


"ดกรภกษทงหลาย สงทงปวงเปนสงพงรยง ดกรภกษทงหลาย สงทง ปวงทพงรยง คออะไรเลา ดกรภกษทงหลาย จกขเปนพงรยง รป ทงปลายเปนสงพงรยง จกขวญญาญเปนสงพงรยง จกขสมผสเปนสงพง รยง แมความเสวย (รสอารมณ) เปนสขบางเปนทกขบาง ไมทกขไมสข บางนใด เกดเพราะปจจยคอจกขสมผส แมความเสวย (รสอารมณ) นนกเปนสงพงรยง โสตะเปนสงพงรยง ฯลฯ แมความเสวย (รสอารมณ) เปนสขบางเปนทกขบาง ไมทกขไมสขบางนใด เกดขนเพราะปจจยคอ มโนสมผส แมความเสวย (รสอารมณ) นน กเปนสงพงรยง รป... วญญาณ เปนสงพงรยง รปทงหลาย...ธรรมทงหลาย เปนสงพงรยง จกขวญญาณ...มโนวญญาณ เปนสงพงรยง จกข- สมผส...มโนสมผส เปนสงพงรยง จกขสมผสสชาเวทนา...มโน- สมผสสชาเวทนาเปนสงพงรยง รปสญญา...ธรรมสญญา เปนสงพงร ยง รปสญเจตนา...ธรรมสญเจตนาเปนสงพงรยง รปตณหา...ธรรม- ตณหาเปนสงพงรยง รปวตก...ธรรมวตกเปนสงพงรยง รปวจาร.. ธรรมวจารเปนสงพงรยง ปฐวธาต...วญญาณธาต เปนสงพงรยง ปฐวกสณ...วญญาณกสณเปนสงพงรยง ผม...มนในสมองเปนสงพง รยง จกขายตนะ รปยาตนะ...มนายตนะ ธรรมายตนะเปนสงพงรยง จกขธาต รปธาต จกขวญญาณธาต...มโนธาต ธรรมธาต มโนวญ- ญาณธาตเปนสงพงรยง จกขนทรย...อญญาตาวนทรยเปนสงพงรยง กามธาต รปธาต อรปธาตเปนสงพงรยง กามภพ รปภพ อรปภพ เปนสงพงรยง สญญาภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพเปน


สงพงรยง เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ เปนสงพงรยง ปฐมฌาน...จตตฌานเปนสงพงรยง เมตตาเจโตวมต...อเบกขาเจโต- วมตเปนสงพงรยง อาการสนญจายตนสมาบต...เนวสญญานาสญญาย- ตนสมาบตเปนสงพงรยง อวชชา...ชรามรณะเปนสงพงรยง" ดงน สงทงปวงทพงรยงนน ชอวาทานไดสงเขปไวดวยไปยาลทง ปวงในบาลสมมสนญาณน เพราะพระผมพระภาคเจาไดตรสไวอยาง พสดารในอภญไญยนเทศนนดงกลาวมาฉะน แตวาธรรมเหลาใดเปนโลกตรธรรม มาในอภญไญยนเทศท สงเขปไวอยางน ธรรมเหลานนไมพงถอเอาในอธการ (แหงสมมสนะ) น เพราะไมเขา (เกณฑ) สมมสนะ แมธรรมเหลาใดเขา (เกณฑ) สมมสนะเลา ในธรรมเหลานน ธรรมทงหลายใดแจงชดถงซงความ กาหนดจบเอาไดโดยงายแกพระโยครปใด พระโยครปนนกพงเรมทา สมมสนะในธรรมทงหลายนนเทอญ [แบบทาสมมสนะ] (ตอไป) น เปนอารพภวธานโยชนา (การประกอบแบบทา สมมสนะ) ทางขนธ (โดยยกรปขนธขนกลาวเปนนทศนะ) วา "รปทกอยาง ฯลฯ ภกษกาหนดรปทงปวงโดยอาการไมเทยง เปน สมมสนะหนง กาหนดโดยอาการเปนทกข เปนสมมสนะหนง กาหนด โดยอาการเปนอนตตา เปนสมมสนะหนง" เพยงเทาน ภกษนนบ วาไดกาหนด (ตด) รปทงปวง ทนเทศไวโดยโดยคาไมเจาะจง ดงนวา


"ยงกจ รป - รปทกอยาง " โดยโอกาส ๑๑ (คอตดเปน ๑๑ ชอง) คอ โดยอตตตกะ (หมวด ๓ ทงอดต คออดตอนาคตปจจบนนบ ๓) และโดยทกะ (หมวด ๒) ๔ มอชฌตตทกะ (หมวด ๒ ทงรปภาย ใน คอรปภายในรปภายนอก) เปนตน (นบ ๘ รวมเปน ๑๑) แลวกาหนดรปทงปวงลงโดยอาการไมเทยง คอ สมมสนะ (พจารณา) วาไมเทยง ถามวา สมมสนะอยางไร ? ตอบวา สมมสนะโดยนยท (บาล) กลาวตอนตอไปนนแหละ เพราะ(บาลตอยตอไป) ทาน กลาวไว (ดง) นวา "รป อตตานาคตปจจปปนน อนจจ ขนฎเน- ...รปทงทเปนอดตอนาคตและปจจบนไมเทยง โดยอรรถคอสนไป" ดงน เพราะเหตนน ภกษนนจงสมมสนะวา "รปใดเปนอดต รป นนกสนไปแลวในภพอดตนนเอง หามาถงภพนไม เหตใด เหตนนจง ชอวาไมเทยง เพราะอรรถคอสนไป รปใดเปนอนาคตจกเกดในภพถด ไป แมรปนนกจกสนไปในภพทเกดนนแหละ หาไปสภพตอแตภพนน ไปไม เหตนนจงชอวาไมเทยง เพราะอรรถคอสนไป รปใดเปนปจจบน แมรปนนกสนอยในภพนแหละ หาไปจากภพนไม เหตนนจงชอวาไม เทยง เพราะอรรถคอสนไป รปใดเปนภายนอกไม เหตนนกสนอยในภาย ในนนแหละ หาไปสความเปนภายนอกไม เหตนนจงชอวาไมเทยงเพราะ อรรถคอสนไป รปใดเปนภายใน ฯลฯ ... เปนรปหยาบ...รป ละเอยด...รปเลว ...รปประณต..รปในทไกล...รปในทใกล แม รปนนกสนอยในทใกลนนแหละ หาไปสความเปนรปในทไกลไม เพราะเหตนน จงชอวาไมเทยง เพราะอรรถคอสนไป สมมสนะ


ทงปวงน จดเปนสมมสนะหนง ดวยอานาจบทวา "อนจจ ขยฏเ- ชอวาไมเทยงเพราะอรรถคอสนไป" นน แต (วา) โดยแยกออกไป กเปนสมมสนะ ๑๑ อยาง (มอตตสมมสนะ - พจารณารปทเปนอดต เปนตน) อนง รปทงปวงนนแหละชอวาเปนทกข เพราะอรรถคอเปนภย คาวา "เพราะอรรถคอเปนภย " หมายความวา เพราะเปนสงนากลว ดวยวาสงใดไมเทยง สงนนยอมนาความกลวมาให ดงความกลวเกด ขนแกเทวดาทงหลาย ในเพราะ (ไดฟง) สโหปมสตร*ฉะนน แม สมมสนะดงกลาวมานกจดเปนสมมสนะหนง ดวยอานาจบทวา "ทกข ภยฏเน-ชอวาเปนทกขเพราะอรรถคอเปนภย" นน แต (วา) โดย แยกออกไปกเปนสมมสนะ ๑๑ อยาง (เหมอนกน) อนง รปทงปวงนนชอวาเปนทกขฉนใด กชอวาเปนอนตตา เพราะอรรถคอหาสารมไดฉะนน คาวา "เพราะอรรถคอหาสาระม ได" หมายความวาเพราะไมมสาระคออตตา ทพวกอตตวาทคาดคด * ส. ขนธ. ๑๗/๑๐๓ สโหปมสตเต มหาฎกาแนะใหแปลเปนลกขณะ เตม เทสบมาเน เปนลกขณกรยา เหนวาแปลเปนนมตสตมดงทแปลน กพอไดความแลว จงไมแปลตามทาน ความสงเขปสโหปมสตรนนวา พระพทธองคทรงแสดงความไมเทยงไมยงยนแหงเบญจขนธ พวกเทวดาซงสาคญวาพวกตนเปนพวกยงยนไมรจกแกตาย ไดฟงพระธรรมเทศนานนแลวไดสานก รความจรงขน กเกดความสะดงกลววาตวจะตองแกตาย จะตองพลดพรากสวรรคสมบต ดจ สตวทงหลายไดยนเสยงแผดของราชสหกสะดงกลวฉะนน


เอาดงนวา "รปมอตตาครอง*เปนผสราง ผเสวย (ผล) ผมอานาจ ในตน" เพราะรปใดไมเทยง รปนนยอมเปนทกข ไมอาจหามความ ไมเทยงหรอความเกดความเสอมความถกบบคนแมของตนเองได (ก แลว) ความเปนผสรางเปนตนแหงรปนนจกมทไหนเลา เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา "ดกรภกษทงหลาย กหากรปนจกไดเปน อตตาแลวไซร รปนกไมพงเปนไปเพออาพาธ" ดงนเปนอาท แมสมม- สนะดงกลาวมานกเปนสมมสนะหนง ดวยอานาจบทวา "อนตตา อสารกฏเน-ชอวาเปนอนตตา เพราะอรรถคอหาสาระมได" นน แต (วา) โดยแยกออกไปกเปนสมมสนะ ๑๑ อยาง (เหมอนกน) นยในขนธทเหลอมเวทนาขนธเปนตน กนย (เดยวกน)น อนง รปใดไมเทยง รปนนกยอมเปนประเภทสงขตะเปนตนโดย แนแท เหตใด เพราะเหตนนเพอจะแสดงปรยาย (คอคาไวพจน) ของ อนจจศพทนน หรอวาเพอแสดงความเปนไปแหงมนสการโดยอาการ ตาง ๆ พระบาลจงวาไวจงอกวา "...รปทงทเปนอดตอนาคตและ ปจจบนเปนของไมเทยง เปนของทปจจยปรงแตขน อาศยเหตเกดขน มความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไปเปนธรรมดา มความคลาย ไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา " ดงน นยในขนธท เหลอมเวทนาขนธเปนตน กนย (เดยวกน) นแล เพอประโยชนแกความมนคงแหง อนจจสมมสนะ ทกขสมมสนะ * ปาฐะเรยกแยกไวเปน อตตา นวาส พจารณาแลวเหนวา เปนศพทสมาส เรยงตดกนเปน อตตานวาส แปลไดความดกวา เขากบความขางหลงไดสนทดวย


และอนตตาสมมสนะ ในปญจขนธนนแหละ พระโยคาวจรภกษนน ยอมจะพจารณาปญจขนธนทางอนจจาทสมมสนะ ทพระผมพระภาคเจา ผเมอทรงจาแนกอนโลมญาณ ตรสโดยแยก (อาการตาง ๆ ) ไวใน วภงคแหงปาฐะวา "ภกษยอมไดขนต (คอญาณ ๑) อนเปนอนโลม๒

โดยอาการ ๔๐ อะไรบาง ยอมหยงลงสสมมตตนยาม (ความถกตอง แนนอน)๓ โดยอาการ ๔๐ อะไรบาง " นน โดยนยวา "ภกษเหน ปญจขนธโดยอาการไมเทยงอย ยอมไดขนต (คอญาณ) อนเปนอนโลม เหนอยวา "ความดบแหงปญจขนธเปนความเทยงเปนนพพาน " ยอม หยงลงสสมมตตนยาม โดยอาการ ๔๐ คอ อนจจโต โดยอาการไมเทยง ทกขโต โดยอาการเปนทกข โรคโต โดยอาการเปนโรค คณฑโต โดยอาการเปนฝ สลลโต โดยอาการเปนลกศร อฆโต โดยอาการเปนของชว ๑. มหาฎกาแกไววา ญาณเรยกวา ขนต เพราะทนในการกาหนดหยงลงไปจนถงสงซงเปนวสย ๒. มหาฎกาวา อนโลม คออนกลแกความบรรลอรยมรรค ๓. สมมตตนยาม กคออรยมรรคนนเอง อรยมรรคนนเปนสมมตตะ (ความถกตอง) ม สมมาทฏฐความเหนถกตองเปนตน และเปนนยาม (ความแนนอน) เพราะเปนอนวตธรรม มอน ไมกลบกลายเปนธรรมดา


อาพาธโต โดยอาการอาพาธ ปรโต โดยอาการเปนฝายอน ปโลกโต โดยอาการทลาย อตโต โดยอาการเปนจญไร อปททวโต โดยอาการเปนอบาทว ภยโต โดยอาการเปนภย อปสคคโต โดยอาการเปนอปสรรค จลโต โดยอาการเปนไหว ปภงคโต โดยอาการเปนแตกสลาย อทธวโต โดยอาการเปนไมคงทน อตาณโต โดยอาการเปนไมมทตานทาน อเลณโต โดยอาการเปนไมมทกาบง อสรณโต โดยอาการเปนไมมทพง รตตโต โดยอาการวาง ตจฉโต โดยอาการสญ สโต โดยอาการมใชตน อาทนวโต โดยอาการเปนโทษ ววปรณามธมมโต โดยอาการมความแปรไปเปนธรรมดา อสารกโค โดยอาการไมมแกน อฆมลโต โดยอาการเปนมลแหงความลาบาก


วธกโต โดยอาการเปนผฆา วภวโต โดยอาการเสอม สาสวโต โดยอาการเปนไปกบอาสวะ สงขโต โดยอาการเปนสงขตะ มารามสโต โดยอาการเปนเหยอมาร ชาตธมมโต โดยอาการมชาตเปนธรรมดา ชราธมมโต โดยอาการมชราเปนธรรมดา พยาธธมมโต โดยอาการมพยาธเปนธรรมดา มรณธมมโต โดยอาการมมรณะเปนธรรมดา โสกธมมโต โดยอาการมโสกะเปนธรรมดา ปรเทวธมมโต โดยอาการมปรเทวะเปนธรรมดา อปายาสธมมโต โดยอาการมอปยาสเปนธรรมดา สงกเลสกธมมโต โดยอาการเปนสงมความเศราหมอง เปนธรรมดา ดงนกได ถามวา พจารณาปญจขนธทางอนจจาทสมมสนะอยางไร ? เฉลย วา กโยคาวจรภกษนนยอมพจารณาขนธอนหนง ๆ ทางอนจจาทสมมสนะ ทตรสโดยแยก (อาการตาง ๆ) ไวดงน คอ อนจจโต-โดยอาการชอวาไมเทยง เพราะความทขนธนนไมเปน สงทอยตลอดไป และเพราะความทมนมเบองตนเบองปลาย ทกขโต-โดยอาการชอวาเปนทกข เพราะภาวะคอถกความเกดขน ความเสอมไปบบคน และเพราะความเปนพนทสาหรบทกข


โรคโต-โดยอาการชอวาเปนโรค เพราะพงประทงอยไดดวยปจจย และเพราะเปนมลของโรค คณฑโต - โดยอาการชอวาเปนฝ เพราะความเปนสงอนประกอบ ดวยความปวดคอความเปนทกข เพราะเปนทไหลออกแหงหนองคอ กเลส และเพราะบวมขน แกเขา และแตก ดวยความเกดขน ความแก และความสลายไป สลลโต-โดยอาการชอวาเปนลกศร เพราะเปนสงยงความเจบ ใหเกด เพราะทมแทงอยภายใน และเพราะพงชกออกไดยาก๑

อฆโต-โดยอาการชอวาเปนของชว เพราะเปนทตงแหงความ ตเตยน (แหงอรยชน) เพราะนาความไมงอกงามมาให และเพราะ เปนพนทสาหรบของชว อาพาธโต-โดยอาการชอวาอาพาธ เพราะเปนสงยงความไมเปน เสรใหเกด๒ และเพราะเปนปทสถานแหงความเจบไข ปรโต-โดยอาการชอวาเปนฝายอน เพราะไมอยในอานาจ และ เพราะไมเชอฟง ปโลกโต-โดยอาการชอวาทลาย เพราะพงไปดวยพยาธชรา มรณะ อตโต-โดยอาการชอวาเปนจญไร เพราะนาความโชครายมาให เปนอเนก ๑. มหาฎกาวา เพราะเวนคมคออรยมรรคเสย เปนไมอาจชกออกได ๒. มหาฎกาวา เพราะตองเนองดวยคนอน เหมอนคนไขตองอาศยคนอนชวยปอนและประคอง ลกนงเปนตน


อปททวโต-โดยอาการชอวาเปนอบาทว เพราะเปนพนทสาหรบ อบาทวทงปวง เหตนามาซงอนตถผลใหญ ๆ ทไมร (คอไมไดคาด คดไว) เลย ภยโต-โดยอาการชอวาเปนภย เพราะเปนบอเกดแหงภยทงปวง และเพราะเปนฝายตรงขามตออบรมอสสาสะ (ความโลงใจอยางยอด- เยยง) ทไดแกความสงบทกข อปสคคโต-โดยอาการชอวาเปนอปสรรค เพราะถกอนตถะหลาย อยางพวพน เพราะถกสงทเปนโทษขดขวาง และเพราะควรแกอน ไมพงรบเอา ดงอปสรรค จลโต-โดยอาการชอวาไหว เพราะหวนไหวดวยพยาธชรามรณะ และดวยโลกธรรมทงหลายมลาภะและเสอมลาภเปนตน ปภงคโต-โดยอาการชอวาแตกสลาย เพราะมปกตเขาถงความ แตกสลาย โดยการกระทา (ของตนหรอคนอน) บาง โดยเปนเองบาง อทธวโต-โดยอาการชอวาไมคงทน เพราะมปกตตกไปไดทกรน และเพราะไมมเสถยรภาพ อตาณโต-โดยอาการชอวาไมมทตานทาน เพราะไมมทคมครอง และเพราะหารความปลอดภยมได อเลณโต-โดยอาการชอวาไมมทตานทาน เพราะไมมทคมครอง และเพราะหาความปลอดภยมได อเลณโต-โดยอาการชอวาไมมทกาบง เพราะไมมทลบพอจะหลบ ซอนได และเพราะไมทาหนาทกาบงใหแมแกสตวทงหลายผซอนตวอย อสรณโต-โดยอาการชอวาไมมทพง เพราะไมมความเปนท กาจดภยใหแกผอาศยทงหลายได


รตตโต โดยอาการชอวาวาง เพราะวางจากความยงยนความ งามและความสขตามทคนเขลาคาดคดเอา ตจฉโต โดยอาการชอวาไมมแกน เพราะเปนของวางนน แหละ หรอวาเพราะความเปนของเลกนอยกได ดวยวาแมของเลกนอย เขากเรยกกนวาของเปลาไดในโลก ส โต โดยอาการชอวาสญ เพราะวางจากเจาของ ผ ครอง ผสราง ผเสวย (ผล) และผดแลรกษา อนตตโต โดยอาการชอวามใชตน เพราะแมแตตนเองกมได เปนเจาของเปนตน อาทนวโต โดยอาการชอวาเปนอาทนพ (คอเปนผลราย) เพราะเปนปวตทกข (ทกขโดยยงเปนไป) และเพราะความททกข เปนตวโทษ๑ อกนยหนง บคคลใดยอมไปสความเขญใจ ยอมถง ซงความเขญใจ ความเขญใจยอมเปนไปแกบคคลใด เหตน บคคล นนจงชออาทนวะ คาวา อาทนวะนนเปนคาเรยกคนเขญใจ แม ขนธทงหลายเลา กเปนสภาพเขญในแท เหตนน (จงกลาวไดวา) โดยอาการชอวาเปนอาทนพ เพราะเปนเชนกบคนเขญใจ๒

๑. มหาฏกาชกพระบาลรมาอางวา ย ภกขฌว ป จปานกขนธา ทกขา วปรณามธมมา อย ภกขเว ป จปาทานกขนเธส อาทนโว ดกรภกษทงหลาย อปาทานขนธ ๕ ไมเทยง เปนทกข มอนแปรไปเปนธรรมดาอนใด อนนเปนโทษในอปทานขนธ ๕ ๒. นยหลงน อาทนว ทานวเคราะหเปน ท ธาต ในความสน อา บนหนา มอรรถวายง ว. คอ วา ธาต ในความไป ถง เปนไป รปสทธเปน อาทนว แปลวา ถงความสนยง (ตรงสานวนของ เราวาสนเนอประดาตว) ในทนเอาความวาเขญใจ


วปรณามธมมโต โดยอาการชอวามความแปรไปเปนธรรมดา เพราะมความเปลยนไปเปนปกตโดยอาการ ๒ คอโดยชราและโยมรณะ๑

อสารกโต โดยอาการชอวาไมมแกน เพราะเปนสงออนแอ และเพราะเปนสงพงหกไดงายเหมอนไมกระพ อฆมลโต โดยอาการชอวาเปนมลแหงความลาบาก เพราะ เปนเหตแหงความทกขยาก วธกโต โดยอาการชอวาเปนผฆา เพราะมกทาลายความไว วางใจเสย ดจศตรผมหนาเปนมตร๒

วภวโต โดยอาการชอวาเสอม เพราะปราศจากความเจรญและ เพราะเปนตวเสอม สาสวโต โดยอาการชอวาเปนสงขตะ เพราะเปนสงทเหตปจจย ปรงแตขน มารามสโต โดยอาการชอวาเปนเหยอมาร เพราะเปนเหยอ ของมจจมารและกเลสมาร ๑. มหาฎกาวา ว ศพทหนา ปรฌาม น ใชในอรรถแหงทวศพท มความหมายวาแยกเปน ๒ เชนเดยวกบศพท วจฉททก กมความหมายวา ขาดออกเปน ๒ ทอน ฉะนน ดวยเหตนในทนทาน จงแกวปรฌามวา เปลยนไปโดยอาการ ๒ ๒. อธบายวา ใครวางใจในเบญจขนธวาเปนเหตใหเกดสข ไมเปนเหตใหเกดทกขดอก เปนเหลว หมด เหมอนวางใจในศตรทตหนาเปนมตร


ชาตชราพยาธมรณธมมโต โดยอาการชอวา มชาต... ชรา... พยาธ... มรณะเปนธรรมดา เพราะมความเกด... ความแก... ความเจบไข... ความตายเปนปกต โสกปรเทวอปายาสธมมโต โดยอาการชอวา มโสกะ... ปรเทวะ...อปยาสเปนธรรมดา เพราะมความเศราโศก... ความ คราครวญ... ความคบแคนในเปนปกต สงกเลสกธมมโต โดยอาการชอวาเปนสงมความเศราหมอง เปนธรรมดา เพราะมความเปนวสย (คอเปนแดน หรอเปนอารมณ) แหงสงกเลส คอ ตณหา ทฏฐ และทจรตเปนธรรมดา๑

[รวมสมมสนะ ๔๐ ลงในอนปสนา ๓] กแลในสมมสนะ ๔๐ น สมมสนะโดยอาการ ๑๐ คอ โดยอาการ ไมเทยง โดยอาการทลาย โดยอาการไหว โดยอาการแตกสลาย โดยอาการไมคงคน โดยอาการมความแปรไปเปนธรรมดา โดยอาการ ไมมแกน๒ โดยอาการเสอม โดยอาการเปนสงขตะ โดยอาการมมรณะ เปนธรรมดา เปนอนจจานปสสนา ๕๐ โดยทาเปน ๑๐ ๆ ในขนธหนง ๆ ๑. มหาฎกาอธบายแถมวา กนความถงความเศราหมอง ความไมสะอาดแหงรางกายดวย ๒. อสารกโต-โดยอาการไมมแกน นาจะเปนอนตตานปสสนา เพราะในตอนกอนกมกลาววา สพพมป ต อนตตา อสารกฏเน สงทงปวงนนชอวาเปนอนตตรเพราะคอไมมแกน คอไมม ตวตน แตทตรงนทานเปลยนอธบายวา เพราะเปนของออนแอและหกงาย เหมอนไมกระพ ใหเขา ลกษณะ อนจจ กเปนอนวา อสาระ อธบายใหเปนอนจจลกษณะกได อนตตลกษณะกได


สมมสนะโดยอาการ ๕ คอ โดยอาการเปนฝายอน โดยอาการวาง โดยอาการเปลา โดยอาการสญ โดยอาการมใชตน เปนอนตตาน- ปสนา ๒๕ โดยทาเปน ๕ ๆ ในขนธหนง ๆ สมมสนะทเหลอ เปนตนวา โดยอาการเปนทกข โดยอาการ เปนโรค เปนทกขานปสนา ๑๒๕ โดยทาเปน ๒๕ ๆ ในขนธหนง ๆ แล เมอพระโยคาวจรนนพจารณาเบญจขนธ โดยอนจจาทสมมสนะ อนแยกเปน ๒๐๐ อาการดงกลาวมานอย อนจจสมมสนะ ทกขสมมสนะ และอนตตสมมสนะ ทเรยกวานยวปสนานน ยอมจะมงคง นเปนวธทาสมมสนะ ในอธการแหงสมมสนญาณน โดยดาเนน ตามนยพระบาลกอน [ทาอนทรยใหกลาโดยอาการ ๙] แตเมอโยคาวจรภกษรปใด แมทาโยคะโดยนยวปสนาดงกลาว มานอย นยวปสนากยงไมถงพรอม* โยควจรภกษรปนนพงทาอนทรย ใหกลาดวยอานาจแหงอาการ ๙ ทกลาวไวอยางนวา "อนทรยทงหลาย (มสทธนทรยเปนตน) ยอมกลาแขงดวยอาการ ๙ คอ ดแตความสนไป แหงสงขารทงหลายทเกด ๆ ขนถายเดยว ๑ ในการดความสนนน ยงวปสนาญาณใหถงพรอมโดยสาตจจกรยา (ทาตดตอ) ๑ ยงวปสนา- ญาณใหถงพรอมโดยสปปายกรยา (ทาอยางสบาย คอเสพสปปายะทง ๗ * มหาฎกาอธบายวา อทยพพยญาณไมเกด


มอาวาสสปปายะเปนตน ) ๑ ยงวปสนาญาณใหถงพรอม โดยจบนมต ของสมาธ (ในวปสนา) ใหได ๑ ยงวปสนาญาณใหถงพรอม โดยกรยาทยงโพชฌงคใหเปนไปตามควร๑ ๑ เขาไปตงไวซงความ ไมไยดในรางกายและชวต ๑ ในการเขาไปตงไวซงความไมไยดใน รางกายและชวตนน ยงภาวนาใหถงพรอมโดยขม (ความทกขทเกดขน) ออกไป (เสยจากความไยดในรางกาย และชวตใหจงได ? ) ๑ ยง ภาวนาใหถงพรอมโดยไมเลก (ภาวนา) เสยในระหวาง ๑ แลว เวนอสปปายะ ๗ เสพสปปายะ ๗ โดยนยทกลาวแลวในปฐวกสณนเทศ พจารณารปตามกาล พจารณาอรปตามกาลเถด [รปสมมสนะ-พจารณารปตามกาล] [ความเกดของรป] พระโยคาวจรผจะพจารณารป ควรดความเกดของรป ความเกด ของรปนเปนฉนใด ? อนรปน ยอมเกดแตเหต ๔ ประการดวยอานาจ เหตมกรรมเปนตน ในเหต ๔ ประการนน รปของสตวทงปวง เมอเกด ยอมเกดแตกรรมเปนปฐม๒

กในปฏสนธขณะนนเอง (วา) สาหรบพวกครรภไสยกสตว กอน รป ๓๐ ทไดแกวตถทสกะ กายทสกะ และภาวทสกะ ยอม ๑. มหาฎกาชวยขยายความวา เมอภาวนาจตหดหยอหยอน กเจรญปตวรยะและธรรมวจยะสม- โพชฌงค ยกจตขน เมอภาวนาจตฟงซาน กเจรญปสสสทธสมาธและอเบกขาสมโพชฌงคขมจตไว ๒. มหาฎกาวา เพราะรปอนมอตชรปเปนตน กมกรรมชรปนนเปนมล


เกดดวยอานาจสนตต ๓ อนรปเหลานนแล กเกดในอปปาทขณะ แหงปฏสนธจตนนเอง และแมในฐตขณะ แมในภงคขณะ กฉนเดยว กนกบในอปปาทขณะเหมอนกน ในรปและจตนน รปเปนธรรมชาต ดบชา เปลยนหนก จตเปนธรรมชาตดบพลน เปลยนเรว เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจาตรสวา "ดกรภกษทงหลาย เราไมเหน ธรรมอนสกอยางหนง ซงเปลยนเรวเหมอนดงจตนเลย๑" ดงน เพราะเมอรปยงทรงอยนนแล ภวงคจตเกดแลวดงไปถง ๑๖ ครง แมอปปทาทขณะ แมฐตขณะ แมภงคขณะแหงจตกเปนเชนเดยวกน แตอปปทานขณะและภงคขณะของรปนนแหละ เปนขณะเรว เชน เดยวกนกบอปปาทขณะและภงคขณะของจตนน๒ สวนฐตขณะ (ของ รป) เปนขณะใหญ ยอมเปนไปเทาเวลา จต ๑๖ ดวงเกดแลวดบไป ภวงคจตดวงท ๒ ยอมอาศยวตถรปอนเกดกอน ทเกดขนในอปปทา- ขณะแหงปฏสนธจต ถงความตงอย (คอถงฐตขณะ) แลว เกดขน ภวงคจตดวงท ๓ ยอมอาศยวตถรปอนเกดกอน ทเกดขนพรอมกบ ภวงคจตดวงท ๒ นน ถงความตงอยแลว เกดขน ๓ ความเปนไป แหงจตจนตลอดอาย พงทราบโดยนยนเทอญ ๑. อง. เอก. ๒๐/๑๑ ๒. มหาฎกาอธบายวา ระยะกาลแหงอปปาทขณะ และภงคขณะของสงขารทงปวง ไมแปลกกน คอเปนขณะเรวเสมอกน ๓. มหาฎกาอธบายวา วตถรปเปนทอาศยของจตดวงหนงแลว ยอมไมเปนทอาศยของจตดวงอน เวน แตมรณาสน (ทจะกลาวตอไปนน) เพราะฉะนนจงวา...วตถรป...ทเกดพรอมกบภวงคจตดวง ท ๒ ... (เปนอกอนหนง)


แตสาหรบสตวผใกลมรณะ จต ๑๖ ดวง อาศยวตถรปอนเกด กอนถงความตงอยแลวอนเดยวนนแหละ เกดขนได รปทเกดในอป- ปาทขระแหงปฏสนธจต ยอมดบไปพรอมกบจตดวงท ๑๖ ตอแต ปฏสนธจตไป รปทเกดใยฐานขณะ (คอฐตขณะ) แหงปฏสนธจต ยอมดบไปพรอมกบอปปาทขณะแหงจตดวงท ๑๗ รปทเกดในภงค- ขณะแหงปฏสนธจต ถงฐานขณะแหงจตดวงท ๑๗ ยอมดบ ชอวา ปวตต (ความหมนไปแหงสงสารจกร ?) ยงมอยตราบใด รปกยอม เปนไปอยางนอยตาบนนแหละ แมสาหรบจาพวกโอปปาตกสตว รป ๗๐ ยอมเปนไปดวยอานาจ สนตต ๗ อยางนนเหมอนกน [วภาคแหงกรรมชรป] ในความเปนไปแหงรปทเกดแตกรรมนน บณฑตพงทราบวภาค (ดง) น คอ (ตว) กรรม (๑) รปทมกรรมเปนสมฏฐาน (๑) รปทมกรรมเปนปจจย (๑) รปทมจตอนมกรรมเปนปจจยเปนสมฏ- ฐาน (๑) รปทมอาหารอนมกรรมเปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) รปทมฤดอนมกรรมเปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) ในวภาคเหลานน กศลเจตนา และอกศลเจตนา ชอวากรรม วภาคขนธทงหลาย และรป ๗๐ ถวน มจกขทสกะเปนตน ชอวารปมกรรมเปนสมฏฐาน วบากขนธและรป ๗๐ นนแหละ ชอวารปมกรรมเปนปจจย ดวย วากรรมยอมเปนอปถมภกปจจยแหงรปทมกรรมเปนสมฏฐานดวย


รปทมวบากจตเปนสมฏฐาน ชอวารปมจตอนมกรรมเปนปจจย เปนสมฏฐาน โอชา (รป) ทถงความตงอยแลวในรปอนมกรรมเปนสมฏฐาน ทงหลาย ยอมยงโอชฏฐมกรปอนใหตงขน โอชาในโอชฏฐมกรปนน เลา ทถงความตงอยแลวกยงโอชฏฐมกรปอนใหตงขน สบตอความ เปนไป ๔ หรอ ๕ ทอดโดยนยดงกลาวมาฉะนน ชอวารปมอาหาร อนมกรรมเปนปจจยเปนสมฏฐาน เตโชธาตทเกดแตกรรมอนถงความตงอยแลว ยอมยงโอชฏฐมก- รปซงมฤดเปนสมฏฐานใหตงขน ฤดในโอชฏฐมกรปนนเลา กยง โอชฏฐมกรปอนใหตงขน สบตอความเปนไป ๔ หรอ ๕ ทอดโดยนย ดงกลาวมาฉะน ชอวารปมฤดอนมกรรมเปนปจจยเปนสมฏฐาน ความเกดแหงกรรมชรป บณฑตพงเหนดงกลาวมาฉะน เปน อนดบแรก [วภาคแหงจตตชรป] แมในจตตชรปทงหลาย กพงทราบวภาค (ดง) น คอ (ตว) จต (๑) รปทมจตเปนสมฏฐาน (๑) รปทจตเปนปจจย (๑) รปทมอาหารอนมจตเปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) รปทมฤดอนมจต เปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) ในวภาคเหลานน จต ๘๙ ดวง ชอวาจต ในจตเหลานน จต ๓๒ (สวน ๑) จต ๒๖ (สวน ๑) จต ๑๙ (สวน ๑) จต ๑ต (สวน ๑) บณฑตทราบวา


เปนจตยงรป อรยาบถ และวญญต ใหเกด (กม) ไมยงรป อรยาบถ และวญญต ใหเกด (กม) ขยายความวา โดยกามาวจรจต จต ๓๒ คอ กศลจต ๘ อกศลจต ๑๒ กรยาจต ๑๐ เวนมโนธาต อภญญาจต ๒ โดยเปนกศล และกรยา ยงรป อรยาบถ และวญญตใหเกดได จต ๒๖ คอ กามาวจรจต ๑๐ ทเหลอ เวนวบากจต อรปาวจร- จต ๘ ทงโลกตรจตอก ๘ ยงรปและอรยาบถใหเกดได (แต) ไมยง วญญตใหเกด จต ๑๙ คอ ภวงคจต ๑๐ ในกามาวจร ภวงคจต ๕ ในรปาวจร มโนธาต ๓ อเหตกมโนวญญาณธาตฝายวบาก เปนโสมนสสหรคต ๑ ยงรปอยางเดยวใหเกด ไมยงอรยาบถใหเกด ไมยงวญญตใหเกด จต ๑๖ คอ ปญจวญญาณ ๒ (เปน ๑๐) ปฏสนธจตของสตว ทงปวง (๑) จตจตของพระขณาสพทงหลาย (๑) อารปวบากจต ๔ ไมยงรปใหเกด ไมยงอรยาบถใหเกด ไมยงวญญตใหเกดเลย อนง ในจตเหลาน จตเหลาใดยงรปใหเกดได จตเหลานนกม ได*ยงรปใหเกดในฐตขณะ หรอ ภงคขณะ เพราะจตในขณะ (ทงสอง) นนเปนจตออนกาลง แตจตในอปปาทขณะเปนจตมกาลง เพราะเหตนน จตนนอาศยวตถรปอนเกดกอนในขณะนน จงยงรปใหเกดได อรปขนธ ๓ และรป ๑๗ อยาง คอ สททนวกรป (นบ ๙) กายวญญต วจวญญต อากาสธาต ลหตา มทตา กมมญญตา อปจยะ * ปาฐะเปน นตถ แตในมหาฎกาเปน น. เปนวาปาฐะมหาฎกาดกวา เพราะแปลไดความ ดงทแปลไวน


สนตต ชอวารปมจตเปนสมฏฐาน รปมสมฏฐาน ๔ ทกลาวไวดงนวา "จตเจตสกธรรมทงหลายอน เกดภายหลง ยอมเปนปจจย โดยเปนปจฉาชาตปจจย แหงกายนอนเกด กอน*" ชอวารปมจตเปนปจจย โอชารปอนถงความตงอยแลวในรปทมจตเปนสมฏฐานทงหลาย ยงโอชฏฐมกรปอนใหตงขน สบตอความเปนไปโดยนยดงน ๒-๓ ทอด ชอวารปมอาหารอนมจตเปนปจจยเปนสมฏฐาน ฤดทมจตเปนสมฏฐานถงความตงอยแลว ยงโอชฏฐมกรปอนให ตงขน สบตอความเปนไปโดยนยดงน ๒-๓ ทอด ชอวารปมฤดทม จตเปนปจจยเปนสมฏฐาน ความเกดแหงจตตชรป บณฑตพงเหนดงกลาวมาฉะน [วภาคแหงอาหารชรป] แมในอาหารชรปทงหลาย กพงทราบวภาค (ดง) น คอ (ตว) อาหาร (๑) รปทมอาหารเปนสมฏฐาน (๑) รปทมอาหารเปนปจจย (๑) รปทมอาหารอนมอาหาร (ดวยกน) เปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) รปทมฤดอนมอาหารเปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) ในวภาคเหลานน กพฬงการาหาร ชอวาอาหาร รป ๑๔ อยาง คอ โอชฏฐมกรป ทโอชาอนไดกรรมชรปม ใจครองเปนปจจยแลวตงอยในกรรมชรปนน ถงความตงอยแลว ใหตง ขน (นบ ๘) อากาสธาต ลหตา มทตา กมมญญตา อปจยะ สตต * อภ. ป. ๔๐/๙


ชอวารปมอาหารเปนสมฏฐาน รปมสมฏฐาน ๔ ทกลาวไว ดงนวา "กพฬงการาหารเปนปจจย โดยเปนอาหารปจจยแหงกายน *" ชอวารปมอาหารเปนปจจย โอชาทถงความตงอยแลวในรปอนมอาหารเปนสมฏฐานทงหลาย ยอมยงโอชฏฐมกรปอนใหตงขน โอชาในโอชฏฐมกรปนนเลา กยง โอชฏฐมกรปอนใหตงขน สบตอความเปนไป ๑๐ ถง ๑๒ ทอด โดย นยดงกลาวมาฉะน ชอวารปมอาหารอนมอาหาร (ดวยกน) เปนปจจย เปนสมฏฐาน (ดวยวา) อาหารทบรโภคเขาไปในวนหนง ยอม อดหนน (รป) อยไดถงสปดาหะหนง สวนโอชาทเปนทพยอดหนน (รป) อยไดเดอนหนงถงสองเดอน แมอาหารทมารดาบรโภคเขา ไปกแผไปถงสรระของทารก (ในครรภ) ยงรป (ของทารก) ใหตง ขนได แมแตอาหารอนทาไวทสรระกยงรปใหตงขนได (อาหาร ทกลาวมานเปนอนปาทนนกะ ตอไปน กลาวอาหารทเปนอปาทนนกะ?) อาหารทเกดแตกรรม ชอวาอปาทนนกาหาร แมอปาทนนกาหาร นน ทถงความตงอยแลวยอมยงรปใหตงขน โอชาในรปนนเลากยงรป อนใหตงขนตอไป สบตอความเปนไป ๔ หรอ ๕ ทอด โดยนยดง กลาวมาฉะน กชอวารปมอาหารอนมอาหาร (ดวยกน) เปนปจจยเปน สมฏฐาน เตโชธาตทมอาหารเปนสมฏฐาน ถงความตงอยแลว ยอมยง โอชฏฐมกรปอนมฤดเปนสมฏฐานใหตงขน ชอวารปมฤดอนมอาหาร * อภ. ป. ๔๐/๙


เปนปจจยเปนสมฏฐาน ในสมฏฐานเหลานน อาหารทเปนปจจยแหงรปทมอาหารเปน สมฏฐานทงหลายโดยเปนสภาพผใหเกด เปนปจจยแหงรปทเหลอ (คอ รปทมกรรม จต ฤด เปนสมฏฐาน) โดยเปนนสสยปจจย อาหารปจจย อตถปจจย และอวคตปจจย แล ความเกดแหงอาหารชรป บณฑตพงเหน ดงกลาวมาฉะน [วภาคแหงอตชรป] แมในอตชรปทงหลาย กพงทราบวภาค (ดง) น คอ (ตว) ฤด (๑) รปทมฤดเปนสมฏฐาน (๑) รปทมฤดเปนปจจย (๑) รปทมฤดอนมฤด (ดวยกน) เปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) รปทม อาหารอนมฤดเปนปจจยเปนสมฏฐาน (๑) ในวภาคเหลาน เตโชธาตอนมสมฏฐาน ๔ ชอวาฤด กฤด นนม ๒ อยาง ดงน คอ อณหอต-ฤดอน สตอต-ฤดเยน ฤดอนมสมฏฐาน ๔ ไดอปาทนนกรปเปนปจจย ถงความตงอย แลวยอมยงรปใหตงขนในสรระ (รปนน) ชอวารปมฤดเปนสมฏฐาน รปมฤดเปนสมฏฐานนนม ๑๕ อยาง (คอ สททนวกรป (นบ ๙ อากาสธาต ลหตา มทตา กมมญญตา อปจยะ สนตต ฤดยอมเปนปจจยแหงความเปนไปและความฉบหาย ของรปท ประกอบดวยสมฏฐาน ๔ ทงหลาย (รปทประกอบดวยสมฏฐาน ๔ นน) ชอวารปมฤดเปนปจจย เตโชธาตทมฤดเปนสมฏฐานถงความตงอยแลว ยอมยงโอชฏ- ฐมกรปอนใหตงขน ฤดในโอชฏฐมกรปนนเลากยงโอชฏมกรปอน


ใหตงขน (ตอไปอก) รปมฤดเปนสมฏฐาน แมตงอยในฝายอนปาทนน- กรปแลวกยงเปนไปอยนนแมนาน ๆ กได* โดยนยดงกลาวมาฉะน ชอ วารปมฤดอนมฤด (ดวยกน) เปนปจจยเปนสมฏฐาน โอชาอนมฤดเปนสมฏฐานถงความตงอยแลว ยอมยงโอชฏฐมก- รปอนใหตงขน โอชาใจโอชฏฐมกรปนนเลา กยงโอชฏฐมกรปอนใหตง ขน (ตอไปอก) สบตอความเปนไป ๑๐ ถง ๑๒ ทอด โดยนบดงกลาว ฉะน ชอวารปมอาหารอนมฤดเปนปจจยเปนสมฏฐาน ในสมฏฐานเหลานน ฤดนเปนปจจยแหงรปทมฤดเปนสมฏฐาน ทงหลาย โดยเปนสภาพผใหเกด เปนปจจยแหงรปทเหลอ (คอ รปทม กรรม จต อาหาร เปนสมฏฐาน) โดยเปนนสสยปจจย อตถปจจย และ อวคตปจจยแล ความเกดแหงอตชรป บณฑตพงเหนดงกลาวมาฉะน พระโยคมวจรดความเกดของรปโดยนยดงนแล ชอวาพจาร- ณารปตามกาล [อรปสมมสนะ-พจารณาอรปตามกาล] อนง ความเกดแหงรป พระโยคาวจรผพจารณาดรปพงเหนได ฉนใด ความเกดแหงอรป แมพระโยคาวจรผพจารณาดอรป กพงเหน ไดฉนนน กแลความเกดแหงอรปนน พงเหนไดดวยอานาจโลกยจตต- บาท ๘๑ ดวงนนเทยว โลกยจตตบาทนอยางไร ? อนอรปน ชนแรก เกดเปนจตตบาท ๑๙ ประเภท ในปฏสนธ ดวยอานาจกรรมทสงสมไว * เชน ผม ขน เลบ ฟน ในซากศพ ไดฤดอนเปนสภาคเปนปจจย กยงเปนไปไดนาน (?)


ในภพกอน กแลอาการเกดแหงอรปนน พงทราบตามนยทกลาวแลว ในปฏจสมบาทนเทศนนเถด อรป (คอจต ๑๙ ประเภท) นนแล ตงแตจตอนเปนลาดบแหงปฏสนธจตไปยอมเกดดวยอานาจแหงภวงค (คอ เปนภวงคจต) ในทสดอาย ยอมเกดดวยอานาจจต (คอเปน จตจต) ในจตเหลานน จตใดเปนกามาวจร จตนนยอมเกดในอารมณ อนมกาลงในทวาร ๖ ดวยอานาจตทารมณะ (คอเปนตทารมณจต) สวนในปวตกาล เพราะจกษยงไมทาลาย เพราะรปทงหลายมาสคลอง (แหงจกษ) จกษวญญาณอนอาศยแสงสวางมมนสการเปนเหต ยอม เกดพรอมกบสมปยตธรรมทงหลาย จรงอย ในฐตขณะแหงจกษประสาท รปทถงความตงอยเหมอนกน*ยอมกระทบจกษได ครนจกษนนถก กระทบแลว ภวงคเกดขนดบไป ๒ วาระ ตอนนกรยามโนธาต ยง อาวชนกจใหสาเรจเกดขนในอารมณนนนนแหละ ลาดบนน จกษ- วญญาณเปนกศลวบาก หรอ อกศลวบากกตาม เพงรปนนแหละเกดขน แตนนวบากมโนธาตกรบเอารปนนแหละเกดขน (เปนสมปฏจฉนะ) ตอไป วบากอเหตกมโนวญญาณธาตตรวจรปนนแหละเกดขน (เปนสนตรณะ) ถดไป กรยาอเหตกมโนวญญาณธาต เปนอบกขา- สหรคต กาหนดเอารปนนแหละเกดขน (เปนโวฏฐพนะ) ตอไปนน บรรดากศลจต อกศลจต และกรยาจตฝายกามาวจรทงหลาย จตเปน อเหตกะ อเบกขาสหรคตดวง ๑ หรอชวนะ ๕ ถง ๗ ดวง เกดขน ตอนน * หมายความวา รปในอปปาทขณะ และ ภงคขณะ หาเปนปจจยของอะไรไดไม เปนไดแต ในฐตขณะเทานน


บรรดาตทารมณจต ๑๑ ดวง แหงกามาวจรจตทงหลาย ตทารมณจต ดวงใดดวงหนง อนคควรแกชวนะกเกดขนแล แมในทวารทเหลอ (มโสตทวารเปนตน) กนยน แตวาในมโนทวาร แมมหรคตจต ทงหลายกเกดขนไดแล ความเกดแหงอรปในทวาร ๖ บณฑตพง เหนดงกลาวมาฉะน พระโยคาวจรดความเกดแหงอรปโดยนยดงกลาวมานแล ชอวา พจารณาอรปตามกาล พระโยคาวจรผหนง แมพจารณารปตามกาล (พจารณา) อรป ตามกาล ดงกลาวมานแลวยกขนสไตรลกษณปฏบตไปโดยลาดบอย ก ยงปญญาภาวนาใหถงพรอมได [พจารณารปและอรปโดยอาการ ๗] พระโยคาวจรอกผหนง พจารณาสงขารทงหลายโดยยกขนส ไตรลกษณทางรปสตตกะ (มนสการโดยอาการ ๗ ในรป) และ อรปสตตกะ (มนสการโดยอาการ ๗ ในอรป) [รปสตตกะ] ในสตตกะ ๒ อยางนน พระโยคาวจรเมอพจารณายกขน (ส ไตรลกษณ) โดยอาการเหลาน คอ อาทานนกเขปนโต โดยการถอเอาและทอดทงไป วโยวฑฌตถคมโต โดยการตกไปแหงรปอนเตบขน ตามวย


อาหารมยโต โดยเปนรปสาเรจดวยอาหาร อตมยโต โดยเปนรปสาเรจดวยฤด กมมชโต โดยเปนรปเกดแตกรรม จตตสมฏฐานโต โดยเปนรปมจตเปนสมฏฐาน ธมมตารปโต โดยเปนรปธรรมดา ชอวาพจารณาโดยยกขน (สไตรลกษณ) ดวยอานาจรปสตตกะ เหต นน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไว (เปนคาถา) วา "พระโยคาวจรยอม (พจารณา) เหนแจงอยางกวาง ขวาง (โดยอาการ) ๗ คอ โดยการถอเอาและทอด ทงไป ๑ โดยความตกไปแหงรปอนเตบขนตาม วย ๑ โดยอาหาร (เปนปจจย) ๑ โดยฤด (เปน ปจจย) ๑ โดยกรรม (เปนปจจย) ๑ โดยจต (เปนปจจย) ๑ โดยเปนรปธรรมดา ๑" [ขยายความ] [อาทานนกเขปนโต] ในบทเหลานน บทวาอาทาน-ถอเอา ไดแกปฏสนธ บทวา นกเขปน-ทอดทงไป ไดแกจต พระโยคาวจรกาหนด (ตดตอน) รอยปหนงดวย การถอเอาและทอดทง ไปน ยกขนสไตรลกษณในสงขาร (คอรปธรรม) ทงหลายดงน คออยางไร ? คอ สงขารทงปวง ใน ระหวางการถอเอาและการทอดทงไปนชอวาไมเทยง เพราะอะไร ?


เพราะเปนไปดวยอานาจความเกดขนและความเสอมไป เพราะเปลยน แปลงได เพราะเปนของชวคราว และเพราะแยงตอความเทยง อนง เหตใดสงขารทงหลายทเกดขนแลวยอมถงความตงอย ใน (ขณะ) ตง อย ยอมลาบากดวยชรา ถงชราแลวกจะแตกแนแท เหตนน สงขาร ทงหลายนนจงชอวาเปนทกข เพราะเบยดเบยนเนอง ๆ มาจนบดเดยวน เพราะลาบาก* เพราะทนยาก เพราะเปนทตงแหงทกข และเพราะ แยงตอความสข อนง เหตใดความใชอานาจ (บงคบ) ได ยอมไมม แกใคร ๆ ในฐานะ ๓ น คอวา "สงขารทงหลายทเกดขนแลว จง อยาถงความตงอยเลย ทถงความตงอยแลวกจงอยางชราเลย ทถง ชราแลวกจงอยาแตกดบเลย" ดงน มนวางจากอาการใชอานาจนน ทเดยว เหตนน สงขารทงหลายนน จงชอวาเปนอนตตา เพราะ เปนของวางเปลา เพราะหาเจาของมได เพราะใชอานาจไมได และ เพราะแยงตออตตา แล [วโยวฑฒตถคมโค] พระโยคาวจร ครนยกขนสไตรลกษณในรปทกาหนด (ตดตอน) รอยป ดวยอานาจแหงอาทานะและนกเขปนะอยางนแลว ตอนนไปยก ขนโดยวโยวฑฒตถคมะ * ทกขโต บทนในฉบบสหลและฉบนพมาไมม ในมหาฎกากวาไววา จตห การเณห-เพราะ เหต ๔ ประการ ทงไมเทยง เปนทกขและอนตตาอยางละ ๔ แตตรงนเปน ๕ เหนไดวา บท ทกขโต นเกนแน เพราะไมเขาลกษณะเปนคาแกดวย


[ซอย ๑๐๐ ป เปน ๓ สวน] ความตกไปแหงรปอนเตบขน คอเจรญขนดวยอานาจวย ชอวา วโยวฑฒตถคมะ ในคานน ความวายกขนสไตรลกษณดวยอานาจ วโยวฑฒตถคมะนน ยกอยางไร ? คอพระโยคาวจรนนตดตอนรอยป นนแหละออกดวยวย ๓ คอ ดวยปฐมวย ดวยมชฌมวย ดวยปจฉมวย ใน ๓ วยนน ๓๓ ปแรก จดเปนปฐมวน ๓๔ ป ถดไป จดเปน มชฌมวย ตอนน ๓๓ ป จดเปนปจฉมวย ครนตดตอนดวยวย ๓ น อยางนแลว กยกขนสไตรลกษณ (ดวยมนสการ) วา "รปทเปนไป ในปฐมวย กดบไปในปฐมวยนนเอง ไมถงมชฌมวน เหตนน รปท เปนไปในปฐมวยนนจงชอวาไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนกชอวาเปน ทกข สงใดเปนทกข สงนนกชอวาเปนอนตตา รปทเปนไปในมชฌม- วยเลา กดบไปในมชฌมวยนนเอง ไมถงปจฉมวย เหตนน แมรปท เปนไปในมชฌมวยนนกชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา ถงรปท เปนไป ๓๓ ป ในปจฉมวย อนจะมความสามารถ (เปน) ไปตอแต มรณะกหามไม เหตนน แมรปทเปนไปในปจฉมวยนนกชอวาไมเทยง เปนทกขเปนอนตตา" ดงน [ซอย ๑๐๐ ป เปน ๑๐ สวน] พระโยคาวจร ครนยกขนสไตรลกษณ โดยวโยวฑฒตถมะ ดวยอานาจวยมปฐมวนเปนตนอยางนแลว ยกขนสไตรลกษณโดย วโยวฑฒตถคมะ ดวยอานาจทสกะ ๑๐ เหลานอก คอ


มนททสกะ ๑๐ ปแหงเดกออน ขฑฑาทสกะ ๑๐ ปแหงการเลน วณณทสกะ ๑๐ ปแหงผวพรรณ พลทสกะ ๑๐ ปแหงกาลง ปญญาทสกะ ๑๐ ปแหงปญญา หานทสกะ ๑๐ ปแหงความเสอม ปพภารทสกะ ๑๐ ปแหงความคอม วงกทสกะ ๑๐ ปแหงความคอม โมมหทสกะ ๑๐ ปแหงความหลงลม สยนทสกะ ๑๐ ปแหงความนอน [ขยายความ] ในทสกะเหลานน ๑๐ เปนแรกของบคคลผมชวตอย ๑๐๐ ป ชอวา มนททสกะกอน ดวยวาในตอนนน บคคลนนยงเปนเดกออนซกซนอย ๑๐ ปตอนนไป ชอขฑฑาทสกะ ดวยในตอนนนเขามากไปดวยความ ยนดในการเลน ๑๐ ปตอนนไป ชอวณณทสกะ ดวยในตอนนน สวน ผวพรรณของเขายอมถงความไพบลย ๑๐ ปตอนนไป ชอพลทสกะ ดวยในตอนนน กาลงและเรยวแรงของเขา ยอมถงความเตมเปยม ๑๐ ปตอนนไป ชอปญญาทสกะ ดวยตอนนนปญญาของเขายอมมน คงด ไดยนวาปญญาแมนดหนอยของคนทโดยปกตเปนคนโง กเกดขน ไดในกาลนนเหมอนกน ๑ ปตอนนไป ชอหานทสกะ ดวยในตอนนน


ความยนดในการเลน ผวพรรณ กาลง และปญญาของเขา ยอมเสอม ถอยไป ๑๐ ปตอนนไป ชอปพภารทสกะ ดวยในตอนนนรางกาย ของเขายอมคอมไปขางหนา ๑๐ ปตอนนไป ชอวงกทสกะ ดวยในตอน นนรางกายของเขายอมคอมลงดจหางไถ ๑๐ ปตอนนไป ชอโมมหทสกะ ดวยในตอนนนเขาเปนคนมกหลงลม ยอมลมการททา ๆ แลว ๑๐ ป ตอนนไป ชอสยนทสกะ ดวยคนมอายถง ๑๐๐ ปกมากไปดวยการนอน นนแล พระโยคผน ยอมไตรตรองเพอยกขนไตรสไตรลกษณโดยวโตวฑ- ฒตถคมะดวยอานาจทสกะเหลานนในรปนนวา ดงนวา "รปอนเปนไป ในทสกะแรกยอมดบไปในทสกะแรกนนเอง ไมถงทสกะท ๒ เหตนน รปทเปนไปในทสกะแรกนน จงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา รป อนเปนไปในทสกะท ๒ ฯลฯ รปอนเปนในทสกะท ๙ กดบไปใน ทสกะท ๙ นนเอง ไมถงทสกะท ๑๐ ... รปอนเปนไปในทสกะท ๑๐ กดบไปในทสกะท ๑๐ นนเอง ไมถงภพใหม เหตนน แมรปทเปนไป ในทสกะท ๑๐ นนกชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา " เธอยอมยก ขนสไตรลกษณดงกลาวมาฉะน [ซอย ๑๐๐ ป เปน ๒๐ สวน] พระโยคนน ครนยกขนสไตรลกษณโดยวโยวฑฒตถคมะดวย อานาจทสกะ ๑๐ อยางนแลว ทา ๑๐๐ ปนนแหละใหเปน ๒๐ สวน โดยเกณฑ (สวนละ) ๕ ป ๆ ยกขนสไตรลกษณโดยวโยวฑฒตถมะ อก ยกอยางไร ? คอพระโยคนนไตรตรองเหนวาดงนวา "รปอนเปนไป


ใน ๕ ปแรก กยอมดบไปใน ๕ ปแรกนนเอง ไปถง ๕ ปท ๒ เหต นน รปใน ๕ ปแรกนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา รปอนเปน ไปใน ๕ ปท ๒ กดบไปใน ๕ ปท ๒ นนเอง ไมถง ๕ ปท ๓ ฯลฯ รปอนเปนไปใน ๕ ปท ๑๙ กดบไปใน ๕ ปท ๑๙ นนเอง ไมถง ๕ ป ท ๒๐ รปอนเปนไปในปท ๒๐ อนจะสามารถ (เปน) ไปตอแต มรณะกหารมไม เหตนน แมรปอนเปนไป ๕ ปท ๒๐ นน กชอวา ไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [ซอย ๑๐๐ ป เปน ๒๕-๓๓-๕๐-๑๐๐สวน] ครนยกขนสไตรลกษณโดยวโยวฑฌตถคมะ ดวยเกณฑสวน ๒๐ อยางนแลว ทา (๑๐๐ ป) ใหเปน ๒๕ สวน ยกขนดวยเกณฑ (สวน ละ) ๔ ป ๆ นยเดยวกนนน ทาใหเปน ๓๓ สวน ดวยเกณฑ (สวน ละ) ๓ ป ๆ แลวทาใหเปน ๕๐ สวน ดวยเกณฑ (สวนละ) ๒ ป ๆ แลวทาใหเปน ๑๐๐ สวน ดวยเกณฑ (สวนละ) ๑ ป ๆ [ซอยป ๑ ใหเปน ๓ สวน] แตนนทาป ๑ ๆ ใหเปน ๓ สวน ยกขนสไตรลกษณในวโย- วฑฒตถคมรปนน ดวยเกณฑฤด ๓ คอ ฤดฝน ฤดหนาว ฤดรอน ทละฤด ยกขนอยางไร ? คอ พระโยคนนไตรตรองเหนดงนวา "รป อนเปนไป ๔ เดอนในฤดฝน กดบไปแลวในฤดฝนนนเอง ไมถงฤด หนาว รปอนเปนไป ( ๔ เดอน) ในฤดหนาว กดบไปแลวในฤด หนาวนนเอง ไมถงฤดรอน รปอนเปนไป (๔ เดอน) ในฤดรอน


กดบไปแลวในฤดรอนนนเอง ไมถงฤดฝนอก เหตนน รปนนจงชอวา ไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [ซอยป ๑ ใหเปน ๖ สวน] ครนยกขน (โดยซอยปเปน ๓ สวน) อยางนแลว ทาป ๑ ให เปน ๖ สวนอก ยกขนสไตรลกษณในวโยวฑฒตถคมรปนนดงนวา "รปอนเปนไป ๒ เดอนในฤดวสสานะ กดบไปในฤดวสสานะนนเอง ไมถงฤดสรทะ (สารท) รปอนเปนไป (๒ เดอน) ในฤดสรทะ กดบ ไปฤดเหมนตะ กดบไปในฤดเหมนตะนนเอง ไมถงฤดสสระ รปอน เปนไป (๒ เดอน) ในฤดสสระ กดบไปในฤดสสระนนเอง ไมถง ฤดวสสนตะ รปอนเปนไป (๒ เดอน) ในฤดวสสนตะ กดบไปใน ฤดวสสตะนนเอง ไมถงฤดคมหะ รปอนเปนไป (๒ เดอน) ในฤด คมหะ กดบไปในฤดคมหะนนเอง ไมถงฤดวสสานะอก* เหตนน รป นนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" * ฤด ๖ น มหาฎกาชวยแบงเดอนไวใหทราบดงน ฤดวสสานะ (ฝน) ไดแกเดอนสาวนะ (สงหาคม) และเดอนโปฏฐปทะ (กนยายน) ฤดสรทะ (ใบไมรวง) ไดแกเดอนอสสยชะ (ตลาคม) และเดอนกตตกะ (พฤศจกายน) ฤดเหมนตะ (หมะตก) ไดแกเดอนมคสระ (ธนวาคม) และเดอนปสสะ (มกราคม) ฤดสสระ (หนาว) ไดแกเดอนจตระ (เมษายน) และเดอนผคคณะ (มนาคม) ฤดวสสนตะ (ใบไมผล) ไดแกเดอนจตระ (เมษายน) และเดอนเวสาขะ (พฤษภาคม) ฤดคมหะ (รอน) ไดแกเดอนเชฏฐะ (มถนายน) และ เดอนอาสาฬหะ (กรกฎาคม)


[ซอยเดอน ๑ เปน ๒ สวน] ครนยกขน (โดยซอยป ๑ เปน ๖ สวน) อยางนแลว แตนน ยกขนสไตรลกษณโดยเกณฑ (แบงเดอน ๑ เปน) ขางแรมขางขน๑วา "รปอนเปนไปในขางแรม กดบไปในขางแรมนนเอง ไมถงขางขน รปอนเปนไปในขางขน กดบไปในขางขนนนเอง ไมถงขางแรม เหต นน รปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [ซอยวน ๑ เปน ๒ สวน] แตนน ยกขนสไตรลกษณโดยเกณฑ (แบงวน ๑ เปน) กลาง คนกลางวน๒วา "รปอนเปนไปในกลางคอ กดบไปในกลางคนนนเอง ไมถงกลางวน รปอนเปนไปในกลางวนเลา กดบไปในกลางวนนนเอง ไมถงกลางคน เหตนน รปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [ซอยวน ๑ เปน ๖ สวน] แตนน ทาคนและวนนนแหละใหเปน ๖ สวน โดยเกณฑสวน ของวนมตอนเชาเปนตน ยกขนสไตรลกษณวา "รปอนเปนไปใน ตอนเชา กยอมดบไปในตอนเชานนเอง ไมถงตอนกลางวน รปอน เปนไปในตอนกลางวน กดบไปในตอนกลางวนนนเอง ไมถงตอนเยน รปอนเปนไปในยามเยน กดบไปในตอนเยนนนเอง ไมถงยามตน รปอนเปนไปในยามตน กดบไปในยามตนนนเอง ไมถงยามกลาง รปอนเปนไปในยามกลาง กดบไปในยามกลางนนเอง ไมถงยามปลาย ๑-๒. ทานนบขางแรมเปนตน และนบกลางคนเปนตนวน


รปอนเปนไปในยามปลาย กดบไปในยามปลายนนเอง ไมถงตอนเชาอก เหตนน รปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [ซอยโดยอาการ ๖ แหงรป] ครนยกขน (โดยแบงวนเปน ๖ สวน) อยางนแลว ยกขนส ไตรลกษณโดยเกณฑ (อาการ ๖ คอ) กาว ถอย แล เหลยว ค เหยยด อกวา "รปอนเปนไปในตอนกาว กดบไปในตอนกาวนนเอง ไมถงตอน ถอย รปอนเปนไปในตอนถอย กดบไปในตอนถอยนนเอง ไมถงตอน แล รปอนเปนไปในตอนเหลยว กดบไปในตอนแลนนเอง ไมถงตอน เหลยว รปอนเปนไปในตอนเหลยว กดบไปในตอนเหลยวนนเอง ไม ถงตอนค รปอนเปนไปในตอนค กดบไปในตอนคนนเอง ไมถงตอน เหยยด* เหตนน รปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [ซอยกาวเทา ๑ เปน ๖ สวน] แตนนทากาวเทาครง ๑ ใหเปน ๖ สวน โดยเกณฑ (แบงทา เปน ๖ สวน คอ ) ยก ยาง ยาย หยอน ยน ใน ๖ สวนนน ยกเทาขนจากพน เรยกวายก นาเทาไปขางหนา เรยกวายาง เหนตอ หนาม ง เปนตนอะไร ๆ เขาแลวยายเทาไปขางนนขางน เรยกวายาย ลดเทาลงเบองลาง เรยกวาหยอน วางเทาลงทพนดน เรยกวาเหยยบ กดเทากบดนในเวลายกเทาอก (ขางหนง ) เรยกวายน ใน ๖ สวนนนในสวนยก (เทา) ธาต ๒ คอ ปฐวธาต อาโป- * อาการ ๖ น แยกไดเปน ๓ ค ดไมเนองกน ทานจบมาเขาแถวกลาวความใหเนองกน ฟงไมคอยสนทนก


ธาต มประมาณตา (คอ) ออน (กวาปกต) ธาต ๒ นอกน (คอเตโชธาต วาโยธาต) มประมาณยง (คอ) แรง (กวาปกต) ในสวนยางและสวนยายกอยางนน ในสวนหยอน ธาต ๒ คอ เตโช- ธาต วาโยธาต มประมาณตา (คอ) ออน (กวาปกต) ธาต ๒ นอกน (คอปฐวธาต อาโปธาต) มประมาณยง (คอ) แรง (กวาปกต) ในสวนเหยยบและสวนยนกอยางนน *

ครนทาเปน ๖ สวนอยางนแลว จงยกขนสไตรลกษณในวโย- วฑฒตถคมรปนนตามเกณฑสวนทง ๖ นน ยกขนอยางไร ? คอ พระโยคนนไตรตรองเหนดงนวา "ธาตทงหลายอนเปนไปในสวนยก อนใดกด อปาทายรปแหงธาตเหลานนอนใดกด ธรรมทงปวงนนก ยอมดบไปในสวนยกนเอง ไมถงสวนยาง เหตนน ธรรมทงปวงนน จงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา อยางเดยวกนนน ธรรมทงหลาย อนเปนไปในสวนยาง กดบไปในสวนยางนเอง ไมถงสวนยาย ธรรม ทงหลายอนเปนไปในสวนยาย กดบไปในสวนยายนเอง ไมถงสวน หยอน ธรรมทงหลายอนเปนไปในสวนหยอน กดบไปในสวนหยอน นเอง ไมถงสวนเหยยบ ธรรมทงหลายอนเปนไปในสวนเหยยบ กดบ ไปในสวนเหยยบนเอง ไมถงสวนยน สงขารทงหลายอนเกดขนใน * ตามนยมหาฎกา ดเหมอนจะอธบายวา ปฐวธาตและอาโปรธาตมสภาวะหนก สวนเตโชธาต และวาโยธาตมสภาวะเบา เมอจะยกยางยายเทา ตองการความเบาจงจะยกยางยายไดคลอง ธรรมดาจงลดความหนกของปฐวและอาโปลง และเพมกาลงของเตโชวาโยขน ตรงกนขาม เมอจะ หยอนเหยยบยน ตองการความหนก ธรรมดาจงลดความเบาของเตโชวาโยลง เพมกาลงปฐวอาโป ขน ใหหยอนเหยยบยนลงได


สวนนน ๆ กแตกไปในสวนนน ๆเอง เปนขอ ๆ เปนทอน ๆ เปน แดน ๆ ไมถงสวนนอกน ๆ เหมอนเมลดงาทงหลาย* ทซดลงใน กระเบองอนรอน แตกดงตฏะ ๆ (เปนเมลด ๆ ) ดงน เหตนน สงขารทงหลายนนจงชอวาไมเทยง เพราะไมเทยงจงชอวาเปนทกข เพราะเปนทกขจงชอวาเปนอนตตา" [อปมาความสขมแหงรปสมมสนะ] เมอพระโยคนน เหนแจงสงขารทงหลายเปนขอ ๆ ไปอยอยางน รปสมมสนะยอมสขมเขา กแลในความสขมแหงรปสมมสนะนน ม ความอปมา (ดงตอไป) น ตางวาชาวบานปลายแดนคนหนง ผทาความคนเคยแตในคบไฟ มคบไมและคบหญาเปนตน ไมเคยเหนตะเกยง มาพระนครเหนตะเกยง สองแสงอยในยางตลาด จงถามบรษผหนงวา "ผเจรญ นนเรยกอะไร นาชอบใจ (ออก) อยางนน" บรษคนนนกลาวกะเขาผนนวา "นาชอบใจอะไรในมน นนเรยกวาประทป เพราะสนนามนและเพราะ สนไสดวย แมทางไปของมนกจกไมปรากฏดอก" บรษอน (อกคนหนง) กลาวกะเขาอยางนวา "ความไมปรากฏ แหงดวงประทปเพราะสนนามนและไสนยงเปนการหยาบ อนทจรง เปลวไฟจกดบไปในสวนท ๓ ๆ ของไสทกาลงไหมอยโดยลาดบน ไม * ตล โดยมากเปนนปสกลงค แตในทนรปเปนลงคอน กรยา ตฏตฏายนตา มหาฎกาแกเปน ... ยนต เปนอตถลงค


ถงทสวนนอกน ๆ ดอก " บรษอน (อกคนหนง) กลาวกะเขาอยางนวา "แมความดบ ไปแหงเปลวไฟในสวนท ๓ ๆ ของไสนกยงเปนการหยาบ อนทแท เปลวไฟจกดบไปในระหวางทองคล ๑ ๆ (แตละองคล) ของไสน ไมถงทองคลนอกน ๆ ดอก...จกดบไปในระหวางทครงองคล ๆ (แต ละครงองคล) ของไสน ไมถงทเครององคลนอกน ๆ ดอก...จกดบไป ในเสนดายแตละเสนของไสน ไมถงดานเสนนอกน ๆ ดอก...จกดบไป ในใยดายแตละเสนของไสน ไมถงใยนอกน ๆ ดอก ๑ แตพนใยดานไป ใคร ๆ กไมอาจแตงเปลวไฟ (ใหปรากฏ) ได"๒

[เปรยบเทยบความแหงอปมาอปไมย] ในขออปมานนพงทราบวา การยกขนสไตรลกษณในรปทกาหนด ตดดวย ๑๐๐ ป โดยอาทานะแลนกเขปนะ แหงพระโยค เปรยบเหมอน ความรของบรษ (คนแรก) วา "เพราะสนนามนและเพราะสนไส ดวย แมทางไปของประทปกจกไมปรากฏ" การยกขนสไตรลกษณในวโยวฑฒตถคมรปทกาหนดตดดวยสวน ๑. อส-ใย คอเสนฝอย ๆ ทรวมเขาเปนเสนดาย ๒. ขออปมาน เปนการหกความวาเอาใหไดอยางทตองการจะวา ไมคานงถงตวคนในทองเรองท สมมตขน กคนปลายแดนโง ๆ แมแตตะเกยงกไมเคยเหน เรองไสเรองนามนกไมรทงนน แตง ใหมาพบพวกนกปราชญปรมตถอธบายเรองตะเกยงเสยลกซงอยางนน แกกกลายเปนความฟงปไป เทานนเอง ถายกเองคนปลายแดนออกเสย สมมตคนทพอจะฟงปเปนขนแทนกจะฟงไดด


ท ๓ ๆ แหง ๑๐๐ ป ของพระโยค เปรยบเหมอนความรของบรษ (คนท ๒) วา "เปลวไฟจกดบไปในสวนท ๓ ๆ ของไส ไมถงท สวนนอกน ๆ เลย " การยกขนสไตรลกษณในรปทกาหนดตดดวย ๑๐ ป ๕ ป ๔ ป ๓ ป ๒ ป ๑ ป แหงพระโยค เปรยบเหมอนความรของบรษ (คนท ๓ ) วา "เปลวไปจกดบไปในระหวางทองคล ๑ ๆ (แตละองคลของ ไส) ไมถงทองคลนอกน ๆ เลย " การยกขนสไตรลกษณในรปทกาหนดตดดวย ๔ เดอน ๒ เดอน โดยแบงป ๑ เปน ๓ สวน และ ๖ สวน โดยเกณฑฤด ๑ ๆ แหงพระ โยค เปรยบเหมอนความรของบรษ (คนท ๔ ) วา "เปลวไปจกดบ ไปในระหวางทครงองคล ๆ (แตละครงองคลของไส) ไมถงทครง องคลนอกน ๆ เลย การยกขนสไตรลกษณในรปทกาหนดตดโดยเกณฑขางแรมขน และโดยเกณฑกลางคนกลางวน และโดยเกณฑสวนของวนมตอนเชา เปนตน โดยทาคนและวน ๑ ใหเปน ๖ สวน แหงพระโยค เปรยบ เหมอนความรของบรษ (คนท ๕ ) วา "เปลวไฟจกดบไปในเสน ดายแตละเสน (ของไส) ไมถงดานเสนนอกน ๆ เลย" การยกขนสไตรลกษณในรปทกาหนดตดโดยเกณฑอาการ ๖ ม อาการกาวเปนตน และโดยเกณฑสวนทา ๖ มยกเทาเปนตน แตละสวน แหงพระโยค เปรยบเหมอนความรของบรษ (คนท ๖) วา "เปลว ไปจกดบไปในใยดายแตละใน (ของไส ) ไมถงใยนอกน ๆ เลย"


[มนสการโดยเกณฑสมฏฐาน ๔] พระโยคนน ครนยกขนสไตรลกษณในวโยวฒตถรปโดย อาการตาง ๆ อยางนแลว กระจายรปนนแหละออก ทาใหเปน ๔ สวน โดยเกณฑสมฏฐาย ๔ มอาหารมยรป (รปทเกดดวยอาหาร) เปนตน ยกขนสไตรลกษณในแตละสวนอก [มนสการอาหารมยรป] ในรป ๔ สวนนน อาหารมยรป ยอมปรากฏแกพระโยคนนดวย อานาจจอดและอม จรงอย รปทตงขนในคราวอด ยอมเปนรปหอเทยว อดโรยผวพรรษคลาเสยทรวดทรงไป ราวกะตอไฟไหม และราวกะกา ซกอยในตะกราถาน* รปทตงขนในคราวอม ยอมเปนรปอมเตม ออนละมนมผสสะ (คอนาจบตอง) พระโยคนนกาหนดเอาอาหารมยรปนน ยกขนสไตรลกษณในรป นนอยาวงนวา "รปอนเปนไปในคราวอวด ยอมดบไปในคราวอดนเอง ไมถงคราวอม รปอนตงขนในคราวอมเลา กดบไปในคราวอมนเอง ไมถงคราววอด เหตนน แมอาหารมยรปนน จงชอวาไมเทยงเปนทกข เปนอนตตา" [มนสการอตมยรป] อตมยรป (รปทเกดดวยฤด) ยอมปรากฏดวยอานาจเยนและ รอน จรงอย รปทตงขนในความรอน ยอมเปนรปเกรยมระโหย ผวพรรณคลาไป รปทตงขนดวยฤดอนเยน (สบาย) ยอมเปนรป * อปมานใชไดสาหรบคนผวคลา เชนชาวลงกาเทานน (?)


อมเตมละมน พระโยคนนกาหนดเอาอตมนรปนน ยกขนสไตรลกษณในรปนน อยางนวา "รปอนเปนไปในคาวกดบไปในคราวรอนนเอง ไม ถงคราวเยน รปอนเปนไปในคราวเยนกดบไปในคราวเยนนเอง ไมถง คราวรอน เหตนน อตมยรปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" [มนสการกมมชรป] กมมชรป (รปเกดดวยกรรม) ยอมปรากฏดวยอานาจอายตน*

ทวาร (ทวารคออายตนะ)* จรงอย ในจกขทวาร มกมมชรป ๓๐ โดยเปนจกขทสกะ (๑๐) กายทสกะ (๑๐) และภาวทสกะ (๑๐) อนงรปอดหนรกมมชรปเหลานนมฤดจตและอาหารเปนสมฏฐาน (อก) ๒๔ ดงนนจงเปนรป ๕๔ ในโสตทวาร ฆานทวารและชวหาทวารก อยางนน ในกายทวารมรป ๕๔ โดยเปนกายทสกะ (๑๐) ภาวทสกะ (๑๐) และโดยเปนรปอดหนนมอตสมฏฐานเปนตน (อก ๒๔) ในมโนทวาร มรป ๕๔ เหมอนกน โดยเปนหทยวตถทสกะ (๑๐) กายทสกะ (๑๐) ภาวทสกะ (๑๐) และโดยเปนรปอดหนนมอต- สมฏฐานรปเปนตน (อก ๒๔) พระโยคนนกาหนดเอารปนนทงหมด ยกขนสไตรลกษณในรปนน อยางนวา "รปอนเปนไปในจกขทวาร กดบไปในจกขทวารนเอง ไม ถงโสตทวาร รปอนเปนไปในโสตทวาร กดบไปในโสตทวารนเอง ไม * มหาฎกาวา ทานเรยงคาอายตนะควบไวดวยวา อายตนทวาร เพอมใหเขาใจเขวไปเปน กรรมทวาร (คอ กาย วจ มโน)


ถงฆานทวาร รปอนเปนไปในฆานทวาร กดบไปในฆานทวารนเอง ไมถงชวหารทวาร รปอนเปนไปในชวหาทวาร กดบไปในชวหาทวาร นเอง ไมถงกายทวาร รปอนเปนไปในกายทวาร กดบไปในกายทวาร นเอง ไมถงมโนทวาร เหตนน รปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกข เปนอนตตา" [มนสการจตตสมฏฐานรป] รปมจตเปนสมฏฐาน ยอมปรากฏดวยอานาจคราวดใจเสยใจ จรงอย รปทเกดขนในคราวดใจ ยอมเปนรปละมนละมอม เอบอม มผสสะ รปทเกดขนในคราวเสยใจ ยอมเปนรปเหยวแหงระโหย ผวพรรณเผอดไป พระโยคนนกาหนดเอาจตตสมฏฐานรปนน ยกขนสไตรลกษณ ในรปนนอยางนวา "รปอนเปนไปในคราวดใจ กดบไปในคราวดใจ นเอง ไม (อยไป) ถงคราวเสยใจ รปอนเปนไปในคราวเสยใจ กดบไปในคราวเสยใจนเอง ไม (อยไป) ถงคราวดใจ เหตนน แมจตตสมฏฐานรปนนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" เมอพระโยคนนกาหนดเอารปมจตเปนสมฏฐาน ยกขนสไตร- ลกษณในรปนนอยางนอย เนอความ (ตอไป) นยอมจะปรากฏขนวา "ชวต อตภาพ และสลทกขทงมวล* ประกอบ (คอผก) ไวกบจตดวงเดยว ขณะ (แหงชวต) * เกวลา น มหาฎกาแกไววา "อตตนา นจจภาเวน วา อโวมสสา-ไมเจอปนกบอตตา หรอกบความเทยง " ดงน กคอใหแปลเกวลาวา "ลวน ๆ" นนเอง


เปนตนนน) ยอมเปนไปพลน (คอชวขณะจต หนง) แมเทวดาเหลาท (มอายยน) ตงอยได ตลอด ๘๔,๐๐๐* กป กใชวาปลง (ชวตเปนตน) ไวกบจต ๒ ดวงตงอยหามได ขนธเหลาใดทดบแลว ของสตวทตายหรอของ สตวทยงตงอยในปวตกาลนกตาม ขนธเหลานน กเหมอนกนหมด (คอดบ) ไปไมตอกน ขนธทงหลายท (เปนปจจบน) ดบๆ อยใน ระหวางแหงขนธ (อดต) ทดบ ๆ มาแลวไมขาด ระยะ และขนธท (จก) ดบในอนาคต หามความ ตางกนในเพราะลกษณะ (ทดบ) ไม เพราะจตไมเกดสตวโลกกชอวาไมเกด เพราะ จตเกดขนจาเพาะหนา สตวโลกกชอวาเปนอย เพราะความแตกดบแหงจต สตวโลกกชอวาตาย (น) เปนบญญตทางปรมตถ สงขารธรรมทงหลายทแตกดบแลว กมไดไป เกบไว (ทไหน) กอง (สงขารสาหรบทจะเกด) ในอนาคตกหามไม สงขารทงหลายเหลาใดทเกด แลวตงอยเลา สงขารเหลานนกอปมาดงเมลด พรรณผกกาด (ทคนวางลง) บนปลายเขม (พอ * จลลสต แปลวา ๘๔ จลล เปนสงขยา เทากบ จต


ถกปลายเขมกตกไปพลน ) อนง เมอ (สงขาร) ธรรมทงหลายเกดแลว ความแตกดบกรมลอมธรรมเหลานนไว มนจงม ความแตกทาลายเปนธรรมดา (ในตวมน) ไม ปนกนธรรมกอน ๆ มนมาโดยไมเหน แตกดบแลวกถงซงความไม เหน มนเกดขนและเสอมสนไป ดงความเกดขน แหงสายฟาในอากาศ ฉะนน" [ธรรมดารป] พระโยคนนครนยกขนสไตรลกษณในรปทงหลาย มอาหารมยรป เปนตนอยางนแลว ยกขนสไตรลกษณในธรรมดารปอก รปอนเกดขนจาเดมแตววฏกปตางชนดเชน เหลก โลหะ (ทอง แดง) ดบก ตะกว ทอง เงน มกดา มณ ไพฑรย สงข ศลา (หนส) ประพาฬ ทบทม แกวลาย แผนดน หน ภเขา หญา ไมตน ไมเถา อนเปนรปภายนอก ไมเนองดวยอนทรย ชอวาธรรมดา- รป ธรรมดารปนน ยอมปรากฏแกพระโยคนน โดย (ตวอยาง) ยอดตนอโศกเปนตน* อนยอดอโศก (นน) แรกทเดยวกเปน (ปม) * องกร ในทน ถาแปลวา หนอ ความเขาใจของเรากพงไปวา มนแตกขนจากเงา จาก โคน ตอไปกเปนลาตน แตความททานกลาวน ไมมอะไรแสดงวา แตกเปนลาตน วาแตเรองแตก เปนใบจนตลอด ดวยเหตน จงแปล องกร ตรงนวา "ยอด" จะไดเขากบความภาษาเราวา "แตกยอดแลวกแตกใบ"


แดงเรอ ๆ แตนนลวงไป ๒-๓ วน กแดงเขมขน ลวงไป ๒-๓ วนอก แดงจางลง ตอนน (เปนใบออน) มสดงใบออนแรก ผล (ของไมอน ๆ มมะมวงเปนตน) ตอไปมสเปนใบออนท แกจดขน ตอไปเปนใบสเขยวออน แลวเปนสเขยวแก ตงแต กาลทเปนใบสเขยวแกนนไป มนทาความสบตอแหงรป (ใบของ มน) ทเสมอกน (คอรปเดมนน) ใหสบเนองไป (ไมเปลยนส) โดยกาลประมาณปหนง จงเปนในเหลอง รวงจากขวหลนไป พระโยคนน กาหนดถอเอาใบอโศกนนยกขนสไตรลกษณใน ธรรมดารปนนอยางนวา "รปอนเปนไปในกาลทมนมสแดงเรอ ๆ ยอมดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนมสแดงเขมเลย รปอนเปนไป ในกาลทมนมสแดงเขมกดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนมสแดงจางลง เลย รปอนเปนไปในกาลทมนมสแดงจางลงกดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนมสดงใบออยแรกผลเลย รปอนเปนไปในกาลทมนมส ดงใบออนแรกผลกดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนมสเปนใบออนท แกจดขนเลย รปอนเปนไปในกาลทมนมสเปนใบออนทแกจดขนกดบ ไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนเปนใบสเขยวออนเลย รปอนเปนไป ในกาลทมนเปนใบสเขยวออนกดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนเปน ใบสเขยวแกเลย รปอนเปนไปในกาลทมนเปนในสเขยวแกกดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนเปนใบเหลองเลย รปอนเปนไปในกาลทมนเปน ในเหลองกดบไป ไม (อยมา) ถงกาลทมนรวงจากขวหลนไปเลย เหตนน มนจงชอวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา" ดงนแลว พจารณา


ธรรมดารปทงปวงโดยนย (ดงกลาวในใบอโศก) น พระโยคพจารณาสงขารทงหลาย ยกขนสไตรลกษณทางรป- สตตกะ ดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [อรปสตตกะ] สวนขอในทขาพเจากลาวไววา "ทางอรปสตตกะ" ดงน (ตอ ไป) นเปนมาตกาในขอนน คอ กลาปโต โดยเปนกลาป ยมกโต โดยเปนค ขณกโต โดยเปนขณะ ปฏปาฏโต โดยลาดบ ทฏ อคฆาฏนโต โดยเพกทฏฐ มานสมคฆาฏนโต โดยเพกมานะ นกนตปรยาทานโต โดยคมความยนดไวได [กลาปโต-โดยเปนกลาป] ใน ๗ ขอนน ขอวา "กลาปโต-โดยเปนกลาป" (พงทราบ อรรถาธบายดงน) ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ (ชอวากลาป) พจารณาโดยกลาปอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยน ยอมพจารณา เหนดงนวา "ธรรมทงหลายมผสสะเปนท ๕ อนเกดขนในสมมสนะ วา "ผมทงหลายไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา " นใด และธรรม ทงหลายมผสสะเปนท ๕ อนเกดขนในสมมสนะวา "ขนทงหลาย ฯลฯ


มนในสมอง ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา" นใด ธรรมทงปวงนน เสอมหายไปเปนขอ ๆ เปนแดน ๆ ไม (อยไป) ถงขอนอกน ๆ ดง เมลดงาทงหลายทซดลงในกระเบองอนรอน (แตก) ดงตฏะ ๆ (เปน เมลด ๆ ) อยฉะนน เหตนน ธรรมทงหลายนน จงชอวาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา" เพยงนเปนนยในวสทธกถา สวนในอรยาวงสกถากลาวไววา "เมอพจารณาจตดวงทเปนไป (โดยพจารณาเหน) วารปในฐานะทง ๗ ในรปสตตกะในหนหลงไม เทยงเปนทกขเปนอนตตา ดวยจตอกดวงหนงวา จตดวงกอนนนกไม เทยงเปนทกขเปนอนตตา ดงน ชอวา พจารณาโดยเปนกลาป" คาทกลาวในอรยวงสกถานนถกตองกวา เพราะเหตนน ขาพเจา ทงหลายจกจาแนกแมขอทเหลอโดยนยนนเหมอนกน [ยมกโต-โดยเปนค] ขอวา "ยมกโต-โดยเปนค" ความวา ภกษในพระธรรม วนยน พจารณาอาทานนกเขปรปวา ไมเทยงเปนทกขอนตตา แลวซาพจารณาจต (ดวงทพจารณารป)นน ดวยจตอกดวงหนงวา จต (ทพจารณากอน) นน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา พจาณา วโยวฑฒตถคมรป... อาหารมยรป... อตมยรป)... กมมชรป... จตต- สมฏฐานรป... ธรรมดารป วาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา แลวซา พจารณาจต (ดวงทพจารณารป) นนดวยจตอกดวงหนง วาจต (ท พจารณากอน) นน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา ดงนชอวาพจารณา


โดยเปนค* (คอ ๒ ชน ?) [ขณกโต-โดยเปนขณะ] ขอวา "ขณกโต...โดยเปนขณะ" ความวา ภกษในพระธรรม วนยน พจารณาอาทานนกเขปรปวา ไมเทยงเปนทกขเปนอนตตาแลว พจารณาจตดวงแรก (ทพจารณารป) นน ดวยจตดวงท ๒ วาแมจต ดวงแรกนน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา พจารณาจตดวงท ๒ ดวย จตดวงท ๓... พจารณาจตดวงท ๓ ดวยจตดวงท ๔... พจารณาจต ดวงท ๔ ดวยจตดวงท ๕ วาแมจตดวงท ๒... จตดวงท ๓... จต ดวงท ๔ นน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา ภกษพจารณาวโย- วฑฒตถคมรป... อาหารมยรป... อตมยรป.. กมมชรป... จตตสมฏ- ฐานรป... ธรรมดารป วาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตาแลว พจารณา จตดวงแรก (ทพจารณารป) นน ดวยจตดวงท ๒... พจารณาจต ดวงท ๒ ดวยจตดวงท ๓... พจารณาจตดวงท ๓ ดวยจตดวงท ๔... พจารณาจตดวงท ๔ ดวยจตดวงท ๕ วาแมจตดวงท ๑... จตดวงท ๒... จตดวงท ๓.... จตดวงท ๔ นน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา ภกษพจารณาจตทละ ๔ ดวง ตงแตจตดวงทกาหนดถอเอารป (เปน อารมณ) ไป ดงกลาวมาฉะน ชอวาพจารณาโดยเปนขณะ (คอ พจารณาจต ๔ ขณะ หรอ ๔ ชน) * มหาฎกาอธบายวา เพราะพจารณาปรารภรปธรรม กบนามธรรม คอ จต เปนค ๆ กน


[ปฏปาฏโต-โดยลาดบ] ขอวา "ปฏปาฏโต-โดยเปนลาดบ" ความวา ภกษพจารณา อาทานนกเขปรปวา ไมเทยงเปนทกขเปนอนตตาแลว พจารณาจตดวง แรก (ทพจารณารป) นน ดวยจตดวงท ๒... พจารณาจตดวงท ๒ ดวย จตดวงท ๓... พจารณาจตดวงท ๓... ดวยจตดวงท ๔ ฯลฯ พจารณา จตดวงท ๑๐ ดวยจตดวงท ๓... ดวยจตดวงแรก ฯลฯ จตดวงท ๑๐ นน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา พจารณาวโยวฑฒคถคมรป... อาหารรมยรป...อตมยรป... กมมชรป... จตตสมฏฐานรป... ธรรมดา- รป วาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตาแลว พจารณาจตดวงแรก (ท พจารณารป) นน ดวยจตดวงท ๒... พจารณาจตดวงท ๒ ดวยจต ดวงท ๓... ฯลฯ พจารณาจตดวงท ๑๐ ดวยจตดวงท ๑๑ วาแมจต ดวงแรก ฯลฯ จตดวงท ๑๐ นน กไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา พงหมนเวยน*พจารณาไปตามลาดบวปสนา ดงนตลอดทงวนกได แต เพราะวา เพยงพจารณาจตดวงท ๑๐ (ไมวา) รปกรรมฐานกด อรปกรรมฐานกด กเปนอนคลองแคลว (คอปรากฏชดแลว) เหต * วฏเฏยย ปาฐะมหาฎกาแกความไววา สมภเวยย พจารณาแลวเหนวา วฏเฏยย ในทน แปลวา "หมนเวยน" ไดความดกวาแปลวา "ควร" เพราะกรรมฐานนใหพจารณาจตเพยงดวงท ๑๐ เปนวาระ ๑ เมอจะพจารณาอก กกลบตงตนใหม โดยนยนนเปนวาระ ๆ ไป จงวา "หมนเวยน" ถาดงน ปาฐะมหาฎกาทพมพไววา "สมภเวยย" นาจะคลาดเคลอน ทถกจะเปน "สมภเมยย" ซง แปลวา "หมน" กคอให แปล วฏเฏยย ศพทนวา "หมน" ไมใช "ควร" นนเอง


นน (ในอรยวงสกถา) ทานจงบอกไววา "พงหยดไวในจตดวงท ๑๐ เทานนเถด" พจารณาดงกลาวมาน ชอวาพจารณาโดยลาดบ*

[ทฏ อคฆาฏนโต-โดยเพกทฏฐ] ฯ เป ฯ ใน ๓ ขอคอ ทฏ อคฆาฏนโต-โดยเพกทฏฐ มานสมคฆาฏน- โต-โดยเพกมานะ นกนตปรยาทานโต-โดยคมความยนดไวได น หามนยสาหรบพจารณาคนละอยางไม จรงอย รป (ทกลาว) ในหน หลงนนกด อรปทกาหนดถอเอาในตอนนกดนนใด เมอดรปและ อรปนนไป ยอมไมเหนสงอนทจะไดชอวาสตว นอกเหนอไปจากรป และอรป ตงแตไมเหน (เปน) สตวไป สตตสญญากเปนอนถอนได เมอพระโยคาวจรกาหนดถอเอา (เปน) สงขาร ดวยจตทถอนสตต- สญญาไดแลว ทฏฐยอมไมเกดขน เมอทฏฐไมเกดขน ทฏฐกชอวา ถกเพกไป เมอกาหนดถอเอา (เปน) สงขาร ดวยจตทเพกทฏฐแลว มานะยอมไมเกดขน ครนมานะไมเกดขน มานะกชอวาถกเพกไป เมอ กาหนดถอเอา (เปน) สงขาร ดวยจตทเพกมานะแลว ตณหายอมไม เกดขน เมอตณหาไมเกดขน ความยนดกชอวาถกคมไวได แล เพยงนเปนคากลาวไวในวสทธกถา * ยมกโต ขณกโต ปฏปาฏโจ ๓ ขอน ฟงอธบายกเปนความเดยวกน คอจตดวงแรกพจารณา รป แลวตอไปจตพจารณาจต ทแปลกกนกคอ ยมกโต พจารณาเพยง ๒ ชน ขณกโต พจารณา ๔ ชน ปฏปาฏโต พจารณา ๑๐ ชน เทานนเอง


สวนในอรยวงสกถา ตงมาตกาวา "ทฏ อคฆาฏานโต มานสมคฆา- ฏนโต นกนตปรยาทานโต" แลวแสดงนย (ดง) น กแลเมอถอวา "เราเหนแจงอย ความเหนแจงของเรา " ดงน ไมชอวาเพกทฏฐ แตถอวา "สงขารทงหลายนนเองเหนแจงสงขารทง หลาย สงขารทงหลายนนเองพจารณา...วเคราะหด... จบด... กาหนด แยกดสงขารทงหลาย" ดงน จงชอวาเพกทฏฐ เมอถอวา "เราเหนแจงอยาง ดเราเหนแจงอยางนาพอใจ " ดงน ไมชอวาเพกมานะ ตอถอวา "สงขาร ทงหลายนนเองเหนแจงสงขารทงหลาย สงขารทงหลายนนเองพจารณา... วเคราะหด... จบด... กาหนดแยกดสงขารทงหลาย" ดงนจงชอวาเพก มานะ เมอพอใจวปสนาดวยคดวา "เราสามารถเหนแจงได" ดงน ไม ชอวาคมความปรารถนาได ตอถอวา "สงขารทงหลายนนเองเหนแจง สงขารทงหลาย สงขารทงหลายนนเองพจารณา... วเคราะหด... จบด ...กาหนดแยกดสงขารทงหลาย" ดงน จงชอวาคมความยนดไวได เมอเหนวา "ถาสงขารทงหลายพงเปนอตตาไซร จะถอเอาวามน เปนอตตา กควรละ แต (น) มนไมใชอตตาเลย มาถอเอาวาเปนอตตา เพราะเหตนน สงขารทงหลายนนจงเปนอนตตา เพราะความหมายวา ไมเปนไปในอานาจ (ของใคร) ไมเทยง เพราะความหมายวา มแลว กไมม เปนทกข เพราะความหมายวาถกความเกดและความเสอมบบ คน " ดงน ชอวาเพกทฏฐ เมอเหนวา "ถาสงขารทงหลายพงเปนของ เทยงไซร จะถอเอาวามนเทยงกควรละ แต (น) มนไมเทยงเลย มา ถอเอาวาเทยง เพราะเหตนน สงขารทงหลายนนจงเปนของไมเทยง


เพราะความหมายวามแลวกไมม เปนทกขเพราะความหมายวาถกความ เกดและความเสอมบบคน เปนอนตตา เพราะความหมายวาไมเปนไป ในอานาจ (ของใคร)" ดงน ชอวาเพกมานะ เมอเหนวา "ถาสงขาร ทงหลายพงเปนสขไซร จะถอเอาวามนเปนสขกควรละ แต (น) มน เปนทกขแท ๆ มาถอเอาวาเปนสข เพราะเหตนน สงขารทงลาย นนจงเปนทกข เพราะความหมายวาถกความเกดและความเสอมบบคน ไมเทยง เพราะความหมายวามแลวกไมม เปนอนตตา เพราะความ หมายวาไมเปนไปในอานาจ (ของใคร)" ดงน ชอวาคมความยนดไวได ชอวาความเพกทฏฐ ยอมมแกพระโยคผเหนสงขารทงหลายโดย ความเปนอนตตา ชอวาความเพกมานะ ยอมมแกพระโยคผเหนสงขาร ทงหลายโดยความไมเทยง ชอวาความคมความยนดไวได ยอมมแก พระโยคผเหนสงขารทงหลายโดยความเปนทกขดงกลาวมาดงน วปสนา นจงชอวาตงอยในทของตน ๆ แท*

พระโยคพจารณาสงขารทงหลายยกขนสไตรลกษณทางอรปสตตกะ ดงกลาวมาฉะน กแลดวยภาวนานโยคเพยงเทาน รปกรรมฐานกด อรปกรรมฐาน กด ของพระโยคนน ยอมเปนอนคลองแคลวละ [มหาวปสนา ๑๘] พระโยคผมรปกรรมฐานและอรปกรรมฐานคลองแคลวอยางน * หมายความวาอนจจานปสนา ทกขานปสนา อนตตานปสนา กคงปฏปกขธรรมตามหนาท ของตน ไมกาวกายไขวเขวกน (?)


นน มหาวปสนา (คออนปสนา) ๑๘ เหลาใดทพงถงไดโดยอาการทงปวง ดวยอานาจปหานปรญญา ตงแตภงคานปสนญาณ (ปญญาคานงเหน ความดบ) ขางหนาไป๑ เมอแทงตลอด (คอได) สวนหนงแหงมหา- วปสนา๒ เหลานน ใน (ชน) สสมมสนญาณ (คอตรณปรญญา) นแล กอนกยอมละปฏปกขธรรม (มนจจสญญาเปนตน) แหงมหาวปสนานนได ปญญามอนจจานปสนาเปนตน ชอวามหาวปสนา ๑๘ ในอน- ปสนาทงหลายไรเลา (๑) เมอเจรญอนจจานปสนา (ปญญาคานงเหน ความไมเทยง) ยอมละนจจสญญา (ความสาคญวาเทยง) ได (๒) เมอเจรญทกขานปสนา (ปญญาคานงเปนทกข) ยอมละสขสญญา (ความสาคญวาเปนสข) ได (๓) เมอเจรญอนตตานปสนา (ปญญา คานงเหนเปนอนตตา) ยอมละอตตสญญา (ความสาคญวาเปนอตตา) ได (๔) เมอเจรญนพพทานปสนา (ปญญาคานงถงดวยความเบอ หนาย) ยอมละนนท (ความเพลดเพลน) ได (๕) เมอเจรญวรา- คานปสนา (ปญญาคานงดวยความคลายกาหนด) ยอมละราคะได (๖) เมอเจรญนโรธารปสนา (ปญญาคานงเหนนโรธ) ยอมละสมทยได (๗) เมอเจรญปฏนสสคคานปสสนา (ปญญาคานงดวยความสลดทง) ยอมละอาทาน (ความถอไว) ได (๘) เมอเจรญขยานปสนา ๑. ปาฐะพมพไวเปน อปรภวคานปสสนโต ราวกะจะใหแปลวา "แตภงคานปสสนญาณ เบองสง แตไมปรากฏวามภงคานปสนาญาณเบองตาเปนคกน" จงเขาใจวาถกทจะเรยงแยกเปน อปร ภงคา...ดงแปลไว ๒. ทวา "สวนหนง" กเพราะเทาทจะกลาวมาแลวมเพยง ๓ อนปสนาเทานน คอ อนจจานปสนา ทกขานปสนา อนตตานปสนา


(ปญญาคานงเหนความสนไป) ยอมละฆนสญญา (ความสาคญวาเปน กอน คอเปนรางกาย) ได (๙) เมอเจรญวยานปสนา (ปญญา คานงเหนความเสอมไป) ยอมละอายหน (ความพยายาม) ได (๑๐) เมอเจรญวปรณามานปสนา (ปญญาคานงเหนความปรวนแปร) ยอม ละธวสญญา (ความสาคญวามงคง) ได (๑๑) เมอเจรญอนมต- ตานปสนา (ปญญาคานงเหนความไมมนมต) ยอมละนมต (คอสงทถอ เอาเปนเครองหมายในความเปนกลมเปนกอน) ได (๑๒) เมอเจรญ อปปณหตานปสนา (ปญญาคานงเหนเปนสงไมนาปรารถนา) ยอมละ ปณธ (ความปรารถนาดวยอานาจตณหา) ได (๑๓) เมอเจรญสญญ- ตานปสนา (ปญญาคานงเหนความวางเปลา) ยอมละอภนเวส (ความยอ มนวาเปนตน) ได (๑๔) เมอเจรญอธปญญาธมมวปสนา (ปญญา เหนแจงในธรรมอนเปนอธปญญา) ยอมละสาราทานาภนเวส (ความ ยดมนโดยถอเอาวามสาระ) ได (๑๕) เมอเจรญยถาภตญาณทสนะ (ความรเหนตามจรง) ยอมละสมโมหาภนเวส (ความยดมนดวยอานาจ ความหลงงมงาย) ได (๑๖) เมอเจรญอาทนวานปสนา (ปญญาคานง เหนโทษ) ยอมละอาลยาภนเวส (ความยดมนดวยอานาจความอาลย) ได (๑๗) เมอเจรญปฏสงขานปสนา (ปญญาคานงดวยพจารณาหา ทางพน) ยอมละอปปฏสงขา (ความไมพจารณาหาทางพน) ได (๑๘) เมอเจรญววฏฏานปสนา (ปญญาคานงเหนววฏฏะ คอทางพนจากวฏฏะ)*

ยอมละสงโยคาภนเวส (ความยดมนดวยอานาจสงโยคะ) ได * มหาฎกาวา สขารเบกขา และอนโลมญาณ ซงวาววฏฏานปสนา


ในมหาวปสนา ๑๘ น อนจจานปสนา ทขานปสนา และอนตตา- นปสนา เปนอนพระโยคผ (เจรญสมมสนญาณ) นไดแลว เพราะเหตท สงขารทงหลายเธอเหนแลวดวยอานาจลกขณตรยมอนจจลกขณะเปนตน อนง เหตททานกลาวไววา "อนจจานปสนาอนใดกด อนมตตานปสนา อนใดกด ธรรม (๒) นมอรรถเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ นย เดยวกนนน ทกขานปสนาอนใดกด อปปณหตานปสนาอนใดกด ธรรม (๒)นกมอรรถเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ อนตตานปสนาอน ใดกด สญญตานปสนาอนในกด ธรรม (๒) น กมอรรถเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ" ดงน เหตนน แมอนมตตานปสนา อปปณหตาน- ปสนาและสญญตานปสนาเหลานนกเปนอนพระโยคผนไดแลว สวนอธ- ปญญาธรรมวปสนา กคอวปสนาทงปวง ยถาภตญาณทสนะกสงเคราะห เขาดวยกงขาวตรณวสทธนนเอง เพราะฉะนนแมอธปญญาธรรมวปสนา และยถาภตญาณทงหลายทเหลอ กเปนอนพระโยคผนไดแลวเหมอนกน ในวปสนาญาณทงหลายทเหลอ (มนพพทานปสนาเปนตน) ลางสวนก เปนอนไดแลว ลางสวนยงไมได* ขาพเจาทงหลายจกอธบายวภาคแหง วปสนาญาณเหลานนใหแจงขางหนา กแลคาวา "พระโยคผรรปกรรม- ฐานและอรปกรรมฐานคลองแคลวอยางน มหาวปสนา ๑๘ เหลาใด * หมายความวาไดเปนเอกเทศ มหาฎกาขยายความเพมเตมวา เมออนจจานปสนา สาเรจแลว นโรธานปสนา ขยานปสนา วยานปสนา และวปรณามานปสนา กนบวา นบวาสาเรจโดยเอกเทศ เมออนตตานปสนาสาเรจแลว อนปสสานอกนกนบวาสาเรจ โดยเอกเทศ


ทพงถงไดโดยอาการทงปวง ดวยอานาจปหานปรญญา ตงแตภงคาน- ปสนาญาณขางหนาไป๑ เมอแทงตลอดสวนหนงแหงมหาวปสนาเหลา นน ใน (ชน) สมมสนญาณ (คอตรณปรญญา) นแลกอน กยอมละปฏ- ปกขธรรมแหงมหาวปสนานนได " (ดง) น ขาพเจากลาวไวหมายเอา วปสนาญาณทพระโยคผนไดแลวนนเอง [อทยพพยานปสนญาณ] พระโยคนน เปนผมญาณหมดจด เพราะละนจจสญญาเปนตน อน เปนปฏปกขธรรมของวปสนามอนจจานปสนาเปนอาทได ถงฝงแหง สมมสนญาณอยางนแล ยอมเรมทาความเพยร เพอบรรลอทยพพยาน- ปสนญาณ ททานกลาวไวในลาดบสมมสนญาณวา "ปญญาในอนคานง เหนความปรวนแปรแหงธรรมทงหลายอนเกดขนเฉพาะหนา ชอวาอท- ยพพยานปสนญาณ (ญาณในอนคานงเหนความเกดขนและความเสอม ไป)"๒ ดงน กแลเมอเรมทายอมเรมทาโดยสงเขปกอน (ตอไป) น เปนบาลในการเรมทาโดยสงเขปนน "ถามวา ปญญาในอนคานงเหนความปรวนแปรแหงธรรมทง หลายอนเกดขนเฉพาะหนา ชอวา อทยพพยานปสนญาฯ๓ เปนอยาง

๑. ตรงน ปาฐะเรยงไวเปน อปรภงคานปสสนา ตโต ปฏาย ไมสมกบขางตนทเปน อปรภงคานปสสนโต ปฏาย พจารณาแลวเหนวาปาฐะขางตนดกวา จงแกและแปลตามปาฐะ ขางตน (ดเชงอรรถ ๑ หนา ๙๙ ดวย) ๒. ข. ป. ๓๑/๑ ๓. อทยพพยานปสนา แปลวาเหนทงเกดทงดบ เหตไฉนบาลจงวาเหนความแปรชอวาอทยพ- พยานปสนา ซงกหมายความวาเหนความดบนนแหละ ชอวาเปนทงเกดทงดบ ดงน มหาฎกาทาน จงชวยอธบายวา การดความเกดกเพยงจะเหนความดบ เพราะฉะนน เพอจะแสดงการเหนความ


ไร ? แกวารปเกดขนปจจบน๑ ลกษณะทเกดขนแหงรปนนเปน อทยะ ลกษณะทแปรไปแหงรปนนเปนวยะ ปญญาคานงเหน (อทยะและวยะนน) เปนญาณ เวทนา... สญญา... สงขาร... วญญาณเกดขนเปนปจจบน ลกษณะทเกดขนแหงเวทนา...สญญา ...สงขาร...วญญาณนนเปนอทยะ และลกษณะทแปรไปแหงเวทนา ...สญญา...สงขาร...วญญาณนนเปนวยะ ปญญาคานงเหน (อทยะและวยะนน) เปนญาณ จกขเกดขนเปนปจจบน ฯลฯ ภพ เกดขนเปนปจจบน ลกษณะทเกดขนแหงจกข ฯลฯ ภพนน เปน อทยะ ลกษณะทแปรไปแหงจกษ ฯลฯ ภพนนเปนวยะ ปญญา คานงเหน (อทยะและวยะนน) เปนญาณ๒" พระโยคนนคานงเหนนพพตตลกขณะ คอความเปนขนความเกด ขน อาการทเปนใหมขน แหงนามรปทเกดแลววาเปนอทยะ คานง เหนวปรณามลกขณะคอความสนไปความดบไปแหงนามรปทเกดแลววา เปนวยะ ตามนยบาลน เธอยอมรทวถงอยางนวา "ในกาลกอนแต ความเกดขนแหงนามรปน กองหรอหมวดหม ของนามรปทยงไมเกด ดบเปนสาคญ ทานจงยกปญญาเหนความแปรเปนประธาน แตวาการเหนความดบนนมการเหน ความเกดเปนบพภาค คอตองเหนความเกดกอนจงจะเหนความดบได ทานจงเรยกวปสนาญาณ ขอนเสยวาอทยพพยานปสนญาณเทานนเอง ๑. ชาต-เกดแลว ในบาลนทานหมายเอาวาเนองอยในขณะ ๓ ไมใชเปนอดต เพราะฉะนน ทานจงเรยง ปจจปปนน กากบไวดวย ๒. ข. ป. ๓๑/๗๘


หามไม ชอวาความจากกองหรอจากหมวดหมแหงนามรปทกาลงเกด เลากหามไม ชอวาความไปสทศใหญนอยแหงนามรปทกาลงดบเลาก หามไม ชอวาความตงลง โดย (รวมกน) เปนกอง เปนหมวดหม เปนหลมบอ ในทอนหนง แหงนามรปทดบไปแลวเลากหามไม เหมอน อยางวา เมอพณอนบคคลบรรเลงอย ชมนมของเสยงทเกดขนมามอย กอนเกดขนไม กาลงเกดมนกมไดมาแตชมนม ความไปสทศใหญนอย แหงเสยงทกาลงดบกไมม มนดบแลวกมไดตงเปนชมนมอยทไหน ๆ โดยทแท เสยงพณนนไมมมาขน เพราะอาศยตวพณ คอพณ และ ความพยายามอนควรแกการนนของคน (ประกอบกน) ครนมแลว กกลบหายไปฉนใด แมธรรมทงหลายทงทรปและไมมรปทงปวงก ไมมมามขน ครนมแลวกกลบเสอมไปฉนนน แล พระโยคครนทาอทยพพยมนสการอยางสงเขป ดงนแลว จงทา มนสการอยางพสดารโดยปจจยและโดยขณะอก (ตอไป) เปนตนวา ความ เกดขนแหงรปยอมม (เพราะความเกดขนแหงปจจย) อยางนบาง ความ เสอมไปแหงรปยอมม (เพราะความดบแหงปจจย) อยางนบาง รปยอม เกด (โดยขณะ) อยางนบางรปยอมกลบเสอมไป (โดยขณะ) อยางนบาง ตามเกณฑลกษณะ ๕๐ โดยทาเปน ๑๐ ๆ ดวยเหนความเกดความดบ แหงขนธแตละขนธ ซงกลาว*ไวในวภงคแหงอทยพพยญาณนน แล ดงนวา "ภกษยอมเหนความเกดขนแหงรปขนธโดยอรรถคอความ * ปาฐะพมพไวเปน วตตา ผด ทถกเปน วตตาน


เกดขนแหงปจจยวา "ความเกดขนแหงรปยอมมเพราะความเกดขนแหง อวชชา" ยอมเหนความเกดขนแหงรปขนธโดยอรรถคอความเกดขน แหงปจจยวา "ความเกดแหงรปยอมมเพราะความเกดขนแหงตณหา... เพราะความเกดขนแหงกรรม...เพราะความเกดขนแหงอาหาร" แม เหนนพพตตลกขณะ (ลกษณะทเกดขนแหงรป) กชอวา เหนความ เกดขนแหงรปขนธ เมอเหนความเกดขนแหงรปขนธ กชอวา เหน ลกษณะ ๕น ภกษยอมเหนความเกดขนแหงรปขนธโดยอรรถ คอ ความดบแหงปจจยวา "ความดบแหงรปยอมม เพราะความดบแหง อวชชา" ยอมเหนความเสอมไปแหงรปขนธโดยอรรถคอความดบ แหงปจจยวา "ความดบแหงรปยอมม เพราะความดบแหงตณหา... เพราะความดบแหงกรรม... เพราะความดบแหงอาหาร" แมเหน วปรณามลกขณะ (ลกษณะทแปรไปแหงรป) กชอวา เหนความเสอม แหงรปขนธ เมอเหนความเสอมแหงรปขนธ กชอวา เหนลกษณะ ๕ น นยเดยวกนนน ภกษยอมเหนความเกดขนแหงเวทนาขนธ โดย อรรถคอความเกดขนแหงปจจยวา "ความเกดขนแหงเวทนายอมม เพราะความเกดขนแหงอวชชา" ยอมเหนความเกดขนแหงเวทนาขนธ โดยอรรถ คอ ความเกดขนแหงปจจยวา "ความเกดขนแหงเวทนา ยอมม เพราะความเกดขนแหงตณหา... เพราะความเกดขนแหงกรรม ...เพราะความเกดขนแหงผสสะ" แมเหนนพพตตลกษณะ (แหง เวทนา) กชอวา เหนความเกดขนแหงเวทนาขนธ เมอเหนความ เกดขนแหงเวทนาขนธ กชอวา เหนลกษณะ ๕ น ภกษยอมเหน


ความเสอมไปแหงเวทนาขนธโดยอรรถคอความดบแหงปจจยวา "ความ ดบแหงเวทนายอมมเพราะความดบแหงอวชชา...เพราะความดบแหง ตณหา...เพราะความดบแหงกรรม... เพราะความดบแหงผสสะ แม เหนวปรณามลกษณะ (แหงเวทนา) กชอวา เหนความเสอมแหง เวทนาขนธ เมอเหนความเสอมแหงเวทนาขนธ กชอวา เหน ลกษณะ ๕ น และสาหรบสญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ กเชน ดงเวทนาขนธ แตนเปนความแปลกสาหรบวญญาณขนธ คอประกอบ คาวา "นามรปสมทยา-เพราะความเกดขนแหงนามรป นามรป- นโรธา-เพราะความดบแหงนามรป (แทน) ในทแหงคา ผสส"*

เมอพระโยคนนมนสการไปอยางน ญาณวา "ธรรมเหลานไมม มามขน ครนมแลวกกลบเสอมไป ดงนนเอง " จะเฉยบขน เมอพระโยคนนเหนความเกดขนและความเสอมไปโดยสวนสอง คอโดยปจจย ๑ โดยขณะ ๑ อยางนนอย ความตางแหงสจจะ ปฏจจ- สมปบาทนย และลกษณะ ยอมปรากฏ พระโยคนนเหนความเกดขนแหงขนธทงหลายเพราะความเกดขน แหงปจจยมอวชชาเปนตน และความดบแหงขนธทงหลาย เพราะ ความดบแหงปจจยมอวชชาเปนตนอนใด อนนเปนเหนความเกด ขนและความเสอมไปโดยปจจยของเธอ สวนวาเมอเหนลกษณะทเกด * คอเปลยนคาวา ผสสมทยา เปน นามรปสมทยา เปลยนคาวา ผสสนโรธา เปน นามรปนโรธา สาหรบวญญาณขนธ


ขนและลกษณะทแปรไป จงเหนความเกดและความเสอมแหงขนธ ทงหลาย อนใด อนนเปนเหนความเกดและความเสอมโดยขณะของ เธอ เพราะวาลกษณะทเกดขนยอมมในอปตตขณะเทานน และ ลกษณะทแปรไปกยอมมในภงคขณะ [สจจะปรากฏ] > เหตน เมอพระโยคนนเหนความเกดและความเสอมโดยสวนสอง คอโดยปจจย ๑ โดยขณะ ๑ ดงกลาวมาฉะนอย ดวยการเหนความ เกดขนโดยปจจย สมทยสจกเปนอนปรากฏ เพราะมาหยงรปจจยผใหเกด ดวยการเหนความเกดขนโดยขณะ ทกขสจกเปนอนปรากฏ เพราะ หยงรชาตทกข ดวยการเหนความเสอมไปโดยปจจย นโรธสจกเปน อนปรากฏ เหตหยงรความไมเกดขนแหงสงทมปจจยทงหลายเพราะ ความไมเกดขนแหงปจจย ดวยการเหนความเสอมโดยขณะ ทกขสจ กเปนอนปรากฏอกแหละ เพราะหยงรมรณทกข สวนการเหนความ เกดขนและความเสอมไป (ทงโดยปจจยและโดยขณะ) แหงพระโยคนน อนใด อนนเปนโลกยมรรค เพราะเหตนน มรรคสจกเปนอน ปรากฏ เพราะกาจกสมโมหะในมรรคนนเสยได [ปฏจจสมปบาทและปฏจจสมบนธรรมปรากฏ] อนง ดวยการเหนความเกดขนโดยปจจย อนโลมปฏจจสมปบาท กเปนอนปรากฏแกพระโยคนน เพราะหยงรวา "เมอสงนม สงนจงม "


ดวยการเหนความเสอมไปโดยปจจย ปฏโลมปฏจจสมปบาทกเปนอน ปรากฏ เพราะหยงรวา "เพราะความดบแหงสงน สงนจงดบ" แต ดวยการเหนทงความเกดและความเสอมโดยขณะ ปฏจจสมบนธรรม ทงหลายนบวาปรากฏ เพราะหยงรสงขตลกษณะ ดวยวาธรรม ทงหลายทมความเกดและเสอมไปได ยอมเปนสงขตธรรม และ สงขตธรรมเหลานนกเปนปฏจสมบนธรรมนนแล [นยทง ๔ ปรากฏ] อนง ดวยการเหนความเกดขนโดยปจจย เอกตตนยกเปนอน ปรากฏแกพระโยคนน เพราะหยงรความไมขาดสายแหงสนดาน ดวย การสมพนธกนแหงเหตและผล ดงนน เธอกละอจเฉททฏฐไดดยงขน ดวยการเหนความเกดขนโดยขณะ นานตตนยกเปนอนปรากฏ เพราะ หยงรความเกดขนแหงสงใหม ๆ ดงนน เธอกละสสสตทฏฐไดดยงขน อนง ดวยการเหนทงความเกดขนและเสอมไปโดยปจจย อพยาปารนย กเปนอนปรากฏแกเธอ เพราะหยงรความทธรรมทงหลายเปนสภาพ ไมเปนไปในอานาจ ดงนน เธอกละอตตทฏฐไดดยงขน อนงเลา ดวยการเหนความเกดขนโดยปจจย เอวธมมตานยกเปนอนปรากฏ เพราะหยงรความเกดขนแหงผลโดยอนรปแกปจจย ดงนน เธอกละ อกรยทฏฐไดดยงขน [ลกษณะปรากฏ] อนง ดวยการเหนความเกดขนโดยปจจย อนตตลกษณะกเปน


อนปรากฏแกพระโยคนน เพราะหยงรความทธรรมทงหลายเปนสภาพ มความเปนไปเนองดวยปจจย โดยไมเคลอนคลาด ดวยการเหน ทงความเกดขนและความเสอมไปโดยขณะ อนจจลกษณะยอมเปนอน ปรากฏ เพราะหยงรความทธรรมทงหลายเปนสภาพมแลวกไมม และ เพราะหยงรความวางเปลา (แหงสงขารธรรมทงหลาย) ทงในสวนกอน และสวนหลง* (คอทงในอดตและอนาคต) ทงทกขลกษณะกเปน อนปรากฏ เพราะหยงรความถกบบคนดวยความเกดและความเสอม แมสภาวลกษณะ (ลกษณะทเปนสภาวะ) กเปนอนปรากฏ เพราะ หยงรวาเปนธรรมทกาหนดไวดวยความเกดและความเสอม แมความท สงขตลกษณะเปนไปชวกาล (คอชวขณะ ๆ) กปรากฏในสภาวลกษณะ เพราะหยงรความไมมแหงความเสอมในลกษณะเกด และแหงความเกด ในลกษณะเสอม แล สงขารทงหลายยอมปรากฏเปนของนตยแกพระโยคนน ผมประเภทแหงสจจะ ปฏจจาสมปบาท นย และลกษณะอนเกดปรากฏ แลวอยางนน โดยหยงรวา "อนธรรมเหลานมใชไมเคยมาเกดขน (แต) มนเกดขนแลวยอมดบไปอยางนนเอง" อนง ใชแตมนปรากฏ เปนของใหมเปนนตยเทานนหามได มนยงปรากฏเปนของตงอยชวกาล อนสนโดยปกต ดงหยาดนาคาง เมอดวงอาทตยขน ดงตอมนา ดง รอยไม (ขด) ในนา ดงเมลดผกกาดทปลายเหลกแหลม และดงฟาแลบ * หมายความวา สงขารธรรมนน มนกอยใน ๓ ขณะ คอเกดขนตงอยดบไป ไมมเหลอตกคาง อยเปนอดต และจกไมไปตกคางอยในอนาคต


ทงยงปรากฏวาเปนของไมเปนสาระ (คอไมจรงจง) และไมมแกนสาร ดงมายา (กล) พยบแดด ความฝน ลอไฟ๑ เมองคนธรรพ๒

ฟองนา และตนกลวยเปนตน ดวยภาวนาวธเพยงเทานน ตรณวปสนาญาณ (วปสนาญาณอยาง ออน) ขอแรกชอวาอทยพยานปสนา อนแทงตลอดลกษณะ ๕๐ ถวน ตงอยดวยอาการนวา "สงทมความเสอมเปนธรรมดานนเองเกดขน และ มนเกดขนแลว กเขาถงความเสอม " ยอมเปนอนพระโยคนน ได บรรลแลว เพราะไดบรรลตามตรณวปสนาญาณไรเลา พระโยคนนจง ไดชอวา "อารทธวปสสก-ผเรมตนเหนแจง" [วปสนปกเลส ๑๐] ลาดบนน ดวย (อานาจแหง) ตรณวปสนาน วปสนปกเลส ๑๐ ยอมเกดขนแกพระโยคอารมธวปสสกนน อนวปสนปกเลสทงหลาย หาเกดขนแกพระอรยาสาวกผถงปฏเวธแลว และแกบคคลผปฏบตผด (ทาง) เกยจคราน ทอดทงกรรมฐานเสยไม แตยอมเกดแกกลบตร ผปฏบตชอบ ประกอบภาวนาทถกตอง เปนอารทธวปสสกเทานน ๑. คอตนฟนตดไฟ จบแกวงเปนวงกลม ดราวกะลอไฟ ๒. มหาฎกาวา ภาพทเพยงแตปรากฏในอากาศ ดราวกะบางเมอง ดวยอานาจความคดเลนของ พวกเทพบตรธรรพ เรยกวา คนธพพนคร-เมองคนธรรพ (เผอญตรงกบคาพงเพยของเราทวา "สรางวมานในอากาศ")


ถามวา "กอปกเลส ๑๐ นน เปนไฉน ? แกวา "อปกเลส ๑๐ นน คอ โอภาส (แสงสวาง) ญาณ ปต ปสสทธ (ความรางบ) สข อธโมกข (ความนอมใจเชอ) ปคคาหะ (ความเพยร) อปฏฐาน (คอสต) อเบกขา นกนต (ความพอใจ) จรงอย คา (ตอไป) น พระธรรมเสนาบดกไดกลาวไววา "ปจฉาวา "ใจอนถอเอาผดดวยธรรม- อทธจจะ (ความฟงซาน คอตนอปกเลสวาเปนธรรม ?) เปนอยางไร" วสชนาวา "เมอภกษมนสการโดยความไมเทยงอย โอภาสเกดขน" เธอ นกหนวงเอาโอภาสวา "โอภาสเปนธรรม" ความฟงซานไปเพราะ โอภาสนน เปนอทธจจะ เธอเปนผมใจถอเอาผดไปดวยอทธจจะนน ยอมไมรความปรากฏโดยความไมเทยงตามเปนจรง ยอมไมรความ ปรากฏความเปนทกข...โดยความเปนอนตตาตามความเปนจรง นยเดยวกนนน เมอภกษมนสการโดยความไมเทยงอย ญาณเกดขน... ปต... ปสสทธ ... สข ... อธโมกข ... ปคคาหะ ... อปฏฐาน... อเบกขา...นกนตเกดขน เธอนกหนวงเอานกนตวา "นกนตเปนธรรม" ความฟงซานไปเพราะนกนตนน เปนอทธจจะ เธอเปนผมใจถอเอา ผดไปดวยอทธจจะนน ยอมไมรความปรากฏโดยความไมเทยงตามเปน จรง ยอมไมรความปรากฏโดยความเปนทกข... โดยความเปนอนตตา ตามเปนจรง"*

* ข. ป. ๓๑/๔๔๕


[อรรถาธบายวปสนปกเลส] [โอภาส] ในอปกเลส ๑๐ นน ขอวา โอภาส ไดแกวปสโนภาส (แสงสวาง ในวปสนา หรอแสงสวางเกดแตวปสนา ?) ครนโอภาสนนเกดขน แลว พระโยคาวจรคด (ตน) ไปวา "กอนแตน โอภาสเหนปานน ไมเคยเกดขนแกเราเลยหนา เราเปนผบรรลมรรค เปนผบรรลผลแลว เปนแน" ดงนแลว ถอเอาสงทมใชมรรคเลย วาเปนมรรคไป และ (ถอเอา) สงทมใชผลเลย วาเปนผลไป เมอเธอเอาสงทมใชมรรค วาเปนมรรค สงทมใชผลวาเปนผลไปเสย วปสนาวถ๑ กเปนอนชะงก ไป เธอกปลอยมลกรรมฐาน๒ของตนเสย นงชมโอภาสอยนงเอง กแลโอภาสนนน เกดขนแกภกษลางรป ใหสวางอยเพยงท (ค) บลลงกเทานน ลางรปใหสวาง (กวางออกไป แตวา) อยภายในหอง ลางรปใหสวาง (ออกไป) กระทงนอกหอง ลางรปใหสวางไปทววหาร ลางรปใหสวางไปถงคาวต (๑๐๐ เสน)...ถงกงโยชน...ถงโยชน... ถง ๒ โยชน...ถง ๓ โยชน ฯลฯ ลางรป (โอภาสเกด) ทาใหม แสงสวางเปนอนเดยวกนแตพนปฐพจนพรหมโลกชนอกนษฐ แต โอภาสไดเกดขนแดองคพระผมพระภาคเจา ใหสวางไปตลอดหมน ๑-๒. มหาฎกาวา วปสนาทดาเนนไปโดยลาดบ ชอวา วปสนาวถ สวนมลกรรมฐาน กคอ วปสนาทบาเพญมานนนนเอง


โลกธาต๑ กเรอง (ตอไป) น เปนเรองของความมประมาณตางกน แหงโอภาสนน ดงกลาวมา ไดยนวาพระเถระ ๒ รปนง (ทาความเพยร) อยภายในเรอนฝา สองชน ทจตตลบรรพต กวนนนเปนวนอโบสถกาฬปกษ ทศทงหลาย ถกปดดวยเพดานเมฆ ความมดประกอบดวยองค ๔ เปนไปในตอน กลางคอ๒ ครนแลวพระเถระรปหนงกลาวขนวา "ทานครบ เวลาน ดอกไมเบญจพรรณบนสงหาศน (ทานเทาสงห ?) ทลานพระเจดย ปรากฏแกผม" อกรปหนงกกลาวขนวา "คณ (ท) คณบอก (นะ) ยงไมนาอศจรรย แตเดยวน ปลาและเตาในท (นาไกลออกไป) โยชนหนงในมหาสมทรปรากฏแกฉน (น) ถงจะนาอศจรรย !" อนวปสนปกเลสน ยอมเกดขนแกสมถวปสนาลาภบคคล (ผได สมถและวปสนา) โดยมาก สมถวปสนาลาภบคคลนน เพราะความ ไมปรากฏขนแหงกเลสทงหลายทสมาบตขมไว๓ จงยงจตใหเกดขน ๑. มหาฎกาอธบายเพมเตมวา ไมใชปรากฏเหนแตแสงสวาง รปอะไร ๆ ทอยในท ๆแสงสวาง แผไปถง กปรากฏเหนหมด มปญหาวา ทเหนนน เหนดวยจกขวญญาณหรอเหนทางมโนวญญาณ ทานวา ดเหมอนอาจารยทงหลายกลาวา รปในโอภาสนนเปนสงพงรทางมโนวญญาณเทานน ดง ทานผไดทพจกข ๒. มดประกอบดวยองค ๔ คอ (๑) เปนวนเดยวดบ (๒) เปนเวลาเทยงคน (๓) ทเปนปาทบ (๔) เมฆปดทองฟา ๓. เบองตนทานกลาววา บาเพญวปสนามาถงชนอทยพพยานนปสนา ไดชอวาอารทธวปสสกแลว วปสนปกเลสจงเกดขน แปลวา เลยสมถะไปแลว แตคาททานกลาวตรงน ฟงเปนวา ชนสมถะ กมอปกเลสพวกนเกด ถาเชนนนมตองเรยก "สมถปกเลส" หรอ อนง เราเขาใจกนวา ชนสมถะ นน กเลสรางบดวยอานาจสมาบต แตชนวปสนา กเลสรางบดวยอานาจญาณ เฉยบกวาสมาบต ขนไป


(คอคดไปวา) "เราเปนพระอรหนต " ดงพระมหานาคเถระผอย ณ อจจงกวาลก (วหาร ?) ดงพระมหาทตตเถระผอย ณ หงกนก (วหาร ?) และดงพระจฬสมนเถระผอยทเรอนเปนททาความเพยร ชอเรอนนงเปณณกะ ทจตตลบรรพต ฉะนน (ตอไป) น เปนการแสดงเรอง ๆ หนง ในความทะนงตวของ สมถวปสนาลาภบคคลนน มเรองเลาวาพระมหาขณาสพผมปฏสมภทาแตกฉานรปหนง ชอ ธมมทนนเถระอยทตลงคร (วหาร?) เปนผใหโอวาทแกภกษสงฆ หมใหญ วนหนงทานนงอยในทนง (พก) กลางวนของทาน แลว ราพงถง (อาจารย) วา "กจแหงความเปนสมณะ ของพระมหานาคเถระ ผอย ณ อจจงกวาลก (วหาร ?) อาจารยของพวกเรา ถงทสดแลวหรอ ยงหนอ" กเหนความทพระมหานาคเถระนนยงเปนบถชนเปนอย และ ทราบดวยวา "เมอเราไมไป ทานจกทากาลกรยาทงทเปนบถชนเปน แน" จงโลดขนสเวหาสดวยฤทธ (ลอดลวไป) ลงในทใกลพระเถระ ผนงอย ณ ทนง (พก) กลางวน กราบแลวแสดง (อาจรย) วตร แลวนงลงขางหนง แลวถกพระเถระทกวา "อาวโส ธมมทนนะ ทาไมจงมาไมใชเวลา"๑ กเรยนวา มาจะเรยนถามปญหา ตอนน ครนพระเถระอนญาตวา "ถามเกด อาวโส เรารจกกลาวแกให"๒

๑. หมายความวา มาในเวลาทานกาลงพกกลางวน เชนนนกระมง ๒. ชานมานา กถยสสาม การใชพหพจนเปนการแสดงความเคารพ นทานเปนอาจารยจะแสดง ความเคารพศษยอยางไรกน ทานเรยงเพลนไปกระมง


จงถามปญหา (เสยตง) ๑,๐๐๐ ขอ พระเถระกกลาว (แก) ปญหา ทถาม ๆ ไดไมของขดเลย๑ ทนเมอเรยน (สรรเสรญและถาม) วา ญาณของทานเฉยบอยางยง ธรรมอนน๒ ทานไดบรรลเมอไร พระ เถระกบอกวา เมอ ๖๐ ป (นบ) แตปน (ถอยหลงไป) จงขอให ทานใช (อภญญา) สมาธ (ใหด) ทานกการใชสมาธนไมเปนการ หนก (อะไรเลย) จงวา ถากระนนขอใหทานสรางชาง (นรมต) ขน ตวหนง๓ ทานกสรางชางสรรพเศวต (เผอกผองสรรพางค) ขน จง กลาว (ตอไป) วา ทนขอใหทานทามนใหเปนอยางชางใบหผง หางช มวนงวงไวในปาก ทาเสยงโกญจนาทอยางนากลว (แลน) มาตรงหนา ทาน พระเถระกทาอยาง (ทขอใหทา) นน แลวเหนอาการอนนากลว ของชางซง (แลน) มาโดยเรว ก (เกดกลว) ตงทาจะลกหน๔

พระเถระขณาสพจงเหยยดมอยดชายจวรทานไว แลวเรยนวา "ทาน (อาจารย) ขนชอวาความขลาดของพระขณาสพหามไม " ๕ ทานจงร ความทตนยงเปนบถชน (ขน) ในกาลนน แลวกลาววา "อาวโส ๑. ปญหาตง ๑,๐๐๐ ทานมใชเวลาถามตอนกนเปนวน ๆ หรอ คดดไมเหนเหตวาทาไมทานจะตอง ขบเคยวกบถงปานนน ๒. ธรรมอนน มหาฎกาวา หมายถงปฏสมภทาธรรม (?) ๓. คาวา "เชอก" นน ใชเรยกชางบาน ทเขาใชเชอกผกแลว เมอยงเปนชางเถอน ชางนรมต กตอง เรยก "ตว" ไปกอน ๔. กลวสงทตวสรางขนมาเอง ไมนาเปนเลย อนง ตอนนเปนตอนทพรรณนาเรองความตอน โอภาสวปสนปกเลส แตเรองทเลานไมเหนเกยวกบโอกาส กลายเปนเรองอภญญาแสดงฤทธเอช อะไรไป ๕. ปาฐะตก น. ทถกเปน... สารชช นาม น โหต


ธมมทนนะ ขอเธอจงเปนทพงพงของฉนดวยเถด" แลวนนกระหยง (คอคกเขา) แทบเทา (พระขณาสพ) พระเถระขณาสพจงวา "ทาน (อาจารย) กระผมมากดวยตงใจวาจกเปนทพงพงของทานนนแหละ ทายอยาคดไปเลย" แลวบอกกรรมฐานให พระเถระรบกรรมฐาน แลวขนสทจงกรม ในยางเทาท ๓ กไดบรรลผลเลศคอพระอรหต๑

ไดยนมาวา พระเถระเปนคนโทสจรต๒

ภกษ (โยคาวจร) ทงหลายผเปน (คนทะนง) ชนดน (แล) ยอมหวนไหวในเพราะโอภาส [ญาณ] ขอวา ญาณ ไดแกวปสนาญาณ (ญาณในวปสนา) นยวา ญาณอนคมกลาเฉยบแหลมยง มกาลงอนอะไร ๆ ลางมได ดงวชราวธ ของพระอนทรทปลอยออกไปแลว (ไมมอะไรจะลางได) ฉะนน ยอม เกดขนแกพระโยค (ผไดอทยพพยญาณ) นน ผพนจพจารรปธรรม และอรปธรรมทงหลายอย [ปต] ขอวา ปต กไดแกวปสนาปต (ปตในวปสนา) นยวา ในสมย (คอเวลาทเกดอทยพพยญาณ) นน ปตทง ๕ อยางน คอ ขททกาปต ๑. ทานเลารวบรดเตมท ใจเราพลกตามไมคอยทน ทานไดวปสนาญาณอยางสงกเพยงอทยพพ- ยานปสนา แลวกหลงวปสนปกเลสอยตง ๖๐ ป บทจะสาเรจไดในไมกอดใจ ! ๒. มหาฎกาหนนวา คนโทสจรต แมจะเปนคนกลา แตบทจะกลวกกลวขนฉบพลน เพราะฉะนน จงตรสรไดเรว เพราะบทจะคลายกคลายไดเรวเหมอนกน (ทเรยกวา ขปปวราค)


ขณกาปต โอกกนตกาปต อพเพงคสปต อพเพงคาปต ผรณาปต ยอมเกดแก พระโยคนนเตมทวสรระ๑ [ปสสทธ] ขอวา ปสสทธ กไดแกวปสนาปสสทธ นยวา ในสมย (คอ เวลา) นน ความกระวนกระวายแหงกายและจต ยอมไมมเลยแกพระ โยคนน ผนงอยในท (สาหรบนง) ในกลางคน หรอในท (สาหรบ นง) ในกลางวนกตาม ความหนกแหงกายและจตกไมม ความกระดาง ...ความไมควรแกการ...ความไข...ความโกงแหงกายและจตกไมม แตกายและจตของพระโยคนน ยอมรางบ เบา ออน ควรแกการ แจมใส ตรง โดยแททเดยว๒ พระโยคนน มกายและจตอนธรรม มปสสทธเปนตนทงหลายนอนเคราะหแลว ในสมยนน ยอมไดเสวย ความยนดชออมานส (มใชของมนษยสามญ)๓ ซงพระผมพระภาคเจา ทรงหมายถง ตรส (พระพทธพจนน) ไว วา ความยนดชนดอมานส ยอมมแกภกษ ผเขาไปสสญญาคาร มจตสงบเหนแจง ธรรมโดยชอบอย ภกษพจารณาเหน ๑. มหาฎกาวา เมออทยพพยานปสนาดาเนนสวถแลว ปต ๕ ยอมเกดขนตามลาดบ แตเฉพาะ ผรณาปตนน มขนพรอมกบอทยพพยญาณทถงจดสดยอด ๒. ปสสทธ (ความรางบ) ลหหา (ความเบา) มทตา (ความออน) กมมญญตา (ความสมควร แกการ) ปาคญญตา (ความคลองแคลว) อชกตา (ความตรง) แหงกายและจตเปนเปนค ๆ เรยกวา ยคลธรรม ๖ มหาฎกาวา บคลธรรม ๖ น ไมพรากจากกนและกน เพราะฉะนน เมอ ปสสทธเกดแลว อก ๕ อยางนนกเกดขนดวย ในทนทานจงนามากลาวรวมกนทง ๖ ๓. หมายความวา ไมใชความยนดในกามสขซงเปนวสยของสามญมนษย


ความเกดขนและความเสอมไปแหงขนธ ทงหลายทางไร ๆ (คอทางรปขนธหรอ ทางอรปขนธ ) กตาม เธอยอมไดปต ปราโมทย ปตปราโมทย (เชน) นน เปนนาอมฤตของทานผรทงหลาย๑

ปสสทธอนสมปยตดวยยคลธรรมมลหตา (ความเบา) เปนตน ท ยงความยนดชนดอมานสนใหสาเรจ ยอมเกดขนแกพระโยค (ผได อทยพพยญาณ) นน ดงกลาวมาฉะน [สข] ขอวาสข กไดแกวปสนาสข (คอเจตสกสขทสมปยตดวยวปสนาจต ) นยวา ในสมยนน ความสขอนประณตยงทแผไปทงรางกาย ยอมเกดขน แกพระโยคนน [อธโมกข] ขอวา อธโมกข ไดแกศรทธา ดวยวา ศรทธาทสมปยตกบ วปสนานนแหละ เปนศรทธามกาลงยงจตและเจตสกใหผองใสอยาง ลาเลศ ยอมเกดขนแกพระโยคนน๒

๑. ข. ธ. ๒๕ ๖๖ ศพท อมต ในคาถาน จะหมายถง อมตธรรม หรอพระนพพานหาไดไม เพราะปตปราโมทยน เปนเพยงธรรมทเกดขนในวปสนาเทานน ในทนจงแปล อมต วานาอมฤต หมายความวา เปนชนดนาทพยของเทวดา ๒. มหาฎกาวา อธโมกข น มใชอนเดยวกบอธโมกข ในเยวปนกฌจตสก (ซงเปนกศลกได อกศลกได) ทานจงแกวา ไดแกศรทธา ศรทธานเลากมไดเปนไปทางความเชอกรรมเชอวบาก หรอเชอพระรตนตรย แตเปนเหตแหงความผองใสอยางยงของสมปยตธรรม เพราะปราศจาก เครองเศราหมองของจต


[ปคคาหะ] ขอวา ปคคาหะ ไดแกวรยะ ดวยวา วรยะทสมปยตกบวปสนา นนเอง เปนวรยะทไดประคองไวอยางดไมอยอนนกไมตงนก ยอม เกดขนแกพระโยคนน [อปฏฐาน] ขอวา อปฏฐาน ไดแกสต ดวยวา สตอนสมปยตกบวปสนา นนแหละ ทเขาไปตงอยอยางด ตงอยอยางมงคง เปนหลกไมหวนไหว เชนกบภเขาหลวง ยอมเกดขนแกพระโยคนน เธอคานงนกหนวง กาหนดในใจพจารณาดฐานะใด ๆ ฐานะนน ๆ กแลนไหลเขาไป ปรากฏแกเธอดวยสต ดจปรโลกปรากฏแกทานผมทพจกษฉะนน [อเบกขา] ขอวา อเบกขา หมายเอาวปสนเบกขา (อเบกขาในวปสนาจต) และอาวชนเบกขา (อเบกขาในอาวชนจต) ดวย ดวยวา ในสมยนน ทงวปสนเบกขาอนเปนความเปนกลาง (คอวางเฉย) ในสงขารทงปวง อยางมกาลงกเกดขน ทงอาวชนเบกขาในมโนทวารกเกดขนแกพระโยค นน อนอเบขานน เมอพระโยคนนอาวชนาการถงฐานะนน ๆ ยอม นาไปอยางกลาแขง ดงวชสธของพระอนทรทปลอยไปแลว ดงหอก อนรอนทปกลงไปในหอใบไมฉะนน


[นกนต] ขอวา นกนต ไดแกวปสนานกนต (ความพอใจในวปสนา) ดวย วา ความพอใจอยางสขมมอาการสงบ ทาความไยดในวปสนาอนประทบ ประดาไปดวยวปสนปกเลสทงหลายมโอกาสเปนตน ดงกลาวมานน ยอมเกดขนแกพระโยคนน ซงเปนสงทเธอไมอาจแมแตจะกาหนด จบไดวามนเปนกเลส กแลเมอโอภาสเกดขนฉนใด แมเมออปกเลสทเหลอนนอยางใด อยางหนงเกดขนกฉนนน พระโยคาวจรกคด (ตน) ไปวา "กอนแตน ญาณเหนปานน ไมเคยเกดขนแกเราเลยหนา...ปต...ปสสทธ... สข...อธโมกข...ปคคาหะ...อปฏฐาน...อเบกขา...นกนตเหน ปานน ไมเคยเกดขนแกเราเลยหนา เราเปนผบรรลมรรค เปนผ บรรลผลแลวเปนแน" ดงนแลว ถอเอาสงทใชมรรคเลย วาเปน มรรคไป และ (ถอเอา) สงทมใชผลเลย วาเปนผลไป เมอเธอ ถอเอาสงทมใชมรรค วาเปนมรรค สงทมใชผล วาเปนผลไปเสย วปสนาวถกเปนอนชะงกไป เธอกปลอยมลกรรมฐานของตนเสย นง ชมนกนตอยนนเอง แล [อปกเลส ๑๐ แจกเปน ๓๐ กได] กแลในวปสนปกเลส ๑๐ น วปสนปกเลส (๙) มโอภาสเปนตน ทานเรยกวาอปกเลส เพราะเปนวตถ (คอเปนทตงทเกด) แหงอปกเลส มใชเพราะเปนอกศล แตนกนตเปน (ตว) อปกเลสดวย เปนวตถ


แหงอปกเลสดวย อนง วาโดยเปนวตถ วปสนปกเลสทงหลายนน กเปน ๑๐ แตวาโดยคาหะ (ความถอ) เปน ๓๐ ถวน เปนอยางไร กอปกเลสเปน ๓๐ ถวน ดวยอานาจคาหะ ดงน คอ เมอถอเอาวา "โอภาสเกดขนแกเรา" ดงน กเปนทฏฐคาหะ (ความถอเอาดวยอานาจ ทฏฐ) เมอถอเอาวา "โอภาสนาชอบใจหนอเกดขน" ดงน กเปน มานคาหะ (ความถอเอาดวยอานาจมานะ) เมอเพลนชมโอภาสอย กเปนตณหาคาหะ (ความถอเอาดวยอานาจตณหา) ในโอภาสมคาหะ ๓ ดวยอานาจทฏฐมานและตณหา ดงกลาวมาฉะน แมในอปกเลส ทเหลอทงหลายกอยางนน พระโยคาวจรผไมฉลาดไมคงแกเรยน ยอมหวนไหวไป ยอม ฟงซานไปในเพราะอปกเลสมโอภาสเปนตน ดวยอานาจแหงคาหะ ๓ นน ยอมตามเหนอปกเลสมโอภาสเปนตน แตละอยางวา "นนเปน ของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา" เพราะเหตนน พระ โบราณาจารยทงหลายจงกลาว (เปนคาถา) ไววา "พระโยคาวจร (ผไมฉลาด) ยอมหวนไหว ไปตาง ๆ ในเพราะโอภาส...ญาณ...ปต ...ปสสทธ...สข...อธโมกข...ปคคาหะ... อปฏฐาน...อเบกขา (ในวปสนา) และ อเบกขาในอาวชนะ...นกนต ซงเปน เครองสะดงสะเทอนแหงจต" ฝายพระโยคาวจรผฉลาดเปนบณฑตคงแกเรยน ถงพรอมดวย


พทธ (รโทษและคณ) เมออปกเลสมโอภาสเปนตนเกดขนแลว ยอม กาหนดพจารณาเหนมนดวยปญญาอยางนวา "โอภาสนเกดขนแกเรา แลวละ กแตวาโอภาสนนนไมเทยง เปนสงทถกปรงแตงขน อาศย (ปจจย) เกดขน มความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไปเปน ธรรมดา มความคลายไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา" ดงนบาง หรอมฉะนน ความพจารณาเหนอยางน ยอมมแกเธอวา "ถาวาโอภาสพงเปนอตตาไซร จะถอเอาวา มนเปนอตตากควรละ แตนมนเปนอนตตาแท มาถอเอาวามนเปนอตตา เพราะเหตนน โอภาสนนจงเปนอนตตา โดยความหมายวา ไมเปนไปในอานาจ (ของ ใคร ๆ) เปนสงไมเทยง โดยความหมายวา มแลวกไมม เปนทกข โดยความหมายวา ถกความเกดและความเสอมบบคน" ดงนบาง คาพรรณนาทงปวงพง (นามากลาว) ใหพสดารโดยนยทกลาว แลวในอรปสตตกะเถด อนง คาพรรณนาในโอภาสเปนฉนใด แม ในอปกเลสทเหลอกฉนนน พระโยคาวจรนน ครนพจารณาเหนอยางนนแลว กยอมเขาใจ โอภาสไดวา "นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา" ยอมเขาใจญาณ ฯลฯ นกนตไดวา "นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา" เมอเขาใจไดอยางนนอย กไมหวนไหว ไมสะดงสะเทอนในเพราะอปกเลสมโอภาสเปนตน เหตนน พระ โบราณาจารยทงหลายจงกลาว (เปนคาถา) ไววา "ปญญาของพระโยคาวจรผใดเชยวชาญ


(คอรเทา) ฐานะ (ทตงทเกดอปกเลส) ๑๐ น พระโยคาวจรผนน ยอมเปนผฉลาดในธม- มทธจจะ (ความตนอปกเลสวาเปนธรรม) และยอมไมถงซงความฟงซานไป"*

[สรปความ] พระโยคาวจรนน เมอไมถงซงความฟงซานไปอยางน กถางชฏ คออปกลส ๓๐ ประการนนไดแลว กาหนดทางและมใชทางลงไดวา "ธรรมทงหลายมโอภาสเปนตน มใชทาง สวนวปสนาญาณอนพนจาก อปกเลสดวยดาเนนไปตามวถ (ของวปสนา) เปนทาง" ญาณของพระโยคาวจรนน อนรทางและมใชทางวา นเปนทาว นมใชทาง ตงอยอยางน พงทราบวา ชอมคคามคคญาณทสนาวสทธ กแลดวยวสทธเพยงเทาน เปนอนพรโยคาวจรนนไดทาความ กาหนดสจะได ๓ แลว กาหนดไดอยางไร เบองแรก ในทฏฐวสทธ ดวยการกาหนดนามรป กเปนอนไดทาความกาหนดทกขสจ ในกงขา- วตรณวสทธ ดวยการกาหนดจบปจจย (ของนามรป) กเปนอนไดทา ความกาหนดสมทยสจ ในมคคามคคญาณทสนาวสทธน ดวยการเลอก เอาแตทางทถก กเปนอนไดทาความกาหนดมรรคสจ การกาหนด สจจะ ๓ เปนอนพรโยคาวจรนนทาได ดวยญาณอนเปนโลกยะนเอง ดงกลาวมาฉะนกอน * บาทท ๔ คาถาน ปาฐะพมพไววา น จ วกเขป คจฉต ขดลกษณะฉนท เขาใจวา ทถเปน น วกเขป จ คจฉต


ปรเฉทท ๒๐ ชอมคคามคคญาณทสนาวสทธนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


[ปฏปทาญาณทสนาวสธนเทศ] สวนวปสนาทถงยอดวยอานาจแหงญาณ ๘ และญาณท ๙ คอ สจจานโลมกญาณ นแลชอปฏปทาญาณทสนวสทธ กแลในคาวา (แหงญาณ) ๘ นน พงทราบ (วาไดแก) ญาณ ๘ น คอ อพยพพยานปสนาญาณอนพนจากอปกเลส นบวาเปนวปสนาท ดาเนนไปตามวถ ภงคานปสนาญาณ ภยตปฏฐานญาณ อาทนวาน- ปสนาญาณ นพพทานปสนาญาณ มญจตกมยตาญาณ ปฏสงขาน- ปสนาญาณ สงขารเบกขาญาณ คาวาญาณท ๙ คอสจจานโลมกญาณ นน เปนคาเรยกอนโลมญาณ เพราะเหตนน พระโยคาวจรผใครจะ ทาปฏปทาญาณทสนวสทธนนใหถงพรอม จงควรทาความเพยรในญาณ เหลานน โดยทาอทยพพยญาณทพนจากอปกเลสทใหเปนขอตน [บาเพญอทยพพยญาณซา] หากคาถามวา "ทาความเพยรในอทยพพยญาณซา มประโยชน อะไร?" ดงนไซร พงตอบวา "มประโยชนทจะไดกาหนด (ไตร) ลกษณะใหชดขน " เพราะอทยพพยญาณในหนหลง เปนญาณเศรา- หมองไปดวยอปกเลส ๑๖ ไมอาจกาหนดไตรลกษณะใหชดตามสภาพ ทเปนจรงได ตอพนจากอปกเลสแลวจงอาจ เหตนน จงควรทาความ เพยรในอทยพพยญาณนซาอก เพอกาหนด (ไตร) ลกษณะใหชดขน กลกษณะทงหลายยอมไมปรากฏ เพราะอะไรปดบงไว เหตไมมนสการ ถงอะไร ? อนดบแรก อนจจลกษณะไมปรากฏ เพราะถกสนตตปดบงไว


เหตไมมนสการถงความเกดขนและความเสอมไป ทกขลกษณะไม ปรากฏเพราะถกอรยาบถปดบงไว เหตไมมนสการถงความถกบบคนอย เนอง ๆ อนตตลกษณะไมปรากฏเพราะถกฆนะ (กลมกอน) ปดบง ไว เหตไมมนสการถงความแยกจากกนไดแหงธาตตาง ๆ ตอเมอ สนตตถกทาใหยกเลกไป เพราะกาหนดจากความเกดขนและความเสอม ไปได อนจจลกษณะจงปรากฏตามสภาพทเปนจรงได เมออรยาบถ ถกเพกเพราะมนสการถงความถกบบคนอยเนอง ๆ ทกขลกษณะจง ปรากฏตามสภาพทเปนจรงได เมอทาฆนวนพโภค (ยอยกอนออก) ได เพราะแยกธาตตาง ๆออก อนตตลกษณะจงปรากฏตามสภาพทเปนจรง ได [วภาคไตรลกษณะ] อนง ในไตรลกษณะน พงทราบวภาค (ดง) น คอ สงทไมเทยง ลกษณะของความไมเทยง สงทเปนทกข ลกษณะของความเปนทกข สงทเปนอนตตา ลกษณะของความเปนอนตตา ในวภาคนน ขนธ ๕ ชอวา สงทไมเทยง เพราะอะไร เพราะ ภาวะ คอมนมความเกดขนความเสอมไป และความเปลยนแปลงไป หรอเพราะความทมนมแลวกไมม ความเกดขนความเสอมไป และ ความเปลยนแปลงไป หรอความแปรไปแหงอาการ กลาวคอความทม แลวกไมม เปนลกษณะของความไมเทยง อนง ขนธ ๕ นนเอง ชอวาเปนทกข เพราะบาลวา "ยทนจจ ต ทกข-* สงใดไมเทยง สงนนยอมเปนทกข" เพราะอะไร เพราะ * ส. สฬา. ๑๘/๑


ความถกบบคนอยเนองนตย อาการคอความถกบบคนอยเนองนตย เปนลกษณะของความเปนทกข อนงเลา กขนธ ๕ นนแหละ ชอวาเปนอนตตา เพราะบาลวา "ย ทกข ตทนตตา-* สงใดเปนทกข สงนนยอมเปนอนตตา " เพราะ อะไร เพราะความไมเปนไปในอานาจ (ของใคร) อาการคอ ความไมเปนไปในอานาจ (ของใคร ๆ) เปนลกษณะของความเปน อนตตา พระโยคาวจรวผน ยอมกาหนดหมายลกษณะ ๓ ละขนธ ๕ ทงปวงนนนตามสภาพทเปนจรงได ดวยอทยพพยานปสนาญาณท ผองพนจากอปกเลสแลว นบเปนวปสนาอนดาเนนไปตามวถ เมอ เธอกาหนดหมายไดอยางนนแลว พนจพจารรปธรรม และอรปธรรม ทงหลายวาไมเทยงเปนทกขเปนอนตตาไปแลว ๆ เลา ๆ ญาณนนยอม จะเปนไปคมกลา สงขารทงหลายกจะปรากฏ (โดยเกดดบ) เรวครน ญาณเปนไปคมกลา ครนสงขารทงหลายปรากฏเรว ญาณยอมไมประสบ (คอไมถอเอา ปลอยเสย) ซงความเกดขน หรอความตงอย หรอ ความเปนไป หรอนมตกตาม สต (คอความระลกร) ตงแนอยแต ในความสน ความเสอม ความแตก ความดบเทานน [ภงคานปสนาญาณ] เมอพระโยคาวจรนนเหนอยวา "สงทเกดขนเปนสงขารชอดงน * ส. สฬา. ๑๘/๑


แลวยอมดบไปอยางน" วปสนาญานชอภงคานปสนายอมเกดขนใน ฐานะนน (คอในกาลทปลอยขางเกดเสย ทาในใจแตขางดบอยางเดยว?) ซงทานหมายกลาวไว (ในปฏสมภทามรรค) วา "ถามวาปญญาในการ พจารณาอารมณแลวตามเหน (แต) ความแตกดบ ชอวา วปสนาญาณ เปนไฉน? จตมรปเปนอารมณเกดขนแลวยอมแตกดบ ภกษพจารณา อารมณนนแลว ยอมตามเหนความแตกดบแหงจตนน คาวาตามเหน (นน) คอตามเหนอยางไร ? คอตามเหนโดยความไมเทยง มใช โดยความเทยง ตามเหนโดยความเปนทกข มใชโดยความเปนสข ตามเหนโดยความเปนอนตตา มใชโดยความเปนอตตา ยอมเบอหนาย มใชยนด ยอมคลายกาหนด มใชกาหนด ยอมดบเสย มใชใหเกดขน ยอมสลดทงเสย มใชถอไว เมอตามเหนโดยความไมเทยง ยอมละ นจจสญญา (ความสาคญวาเทยง) ได เมอตามเหนโดยความเปนทกข ยอมละสขสญญา (ความสาคญวาเปนสข) ได เมอตามเหนโดยความ เปนอนตตา ยอมละอตตสญญา (ความสาคญวาเปนอนตตา) ได เมอ เบอหนาย ยอมละนนท (ความเพลดเพลนยนด) ได เมอคลาย กาหนด ยอมละราคะได เมอดบเสย ยอมละสมทยได เมอสลด ทงเสย ยอมละความยดถอได จตมเวทนาเปนอารมณ...มสญญาเปนอารมณ...มสงขารเปน อารมณ...มวญญาณเปนอารมณ...มจกษเปนอารมณ ฯลฯ มชรา มรณะเปนอารมณเกดขนแลว ยอมแตกดบ ฯลฯ เมอสลดทงเสย ยอมละความยดถอได


การพจารณา (อารมณ) ทเลอนวตถ (คออารมณ) ไดดวย เปลยนสญญา (คอ ความกาหนดหมาย) ไดดวย มกาลงในการ นกหนวงไดดวย (นน) ชอวา ปฏสงขา- วปสนา (เหนแจงโดยการพจารณาเหน) การพจารณาทกาหนดอารมณทง ๒ สวน (คอทงทเหนแลวทงทมไดเหนเพราะเปนอดต อนาคต) วามสภาพเปนอนเดยวกน ตาม อยางอารมณ (ปจจบนทพจารณาเหน) คอ ความทนกนอมลงไปในนโรธ (คอความดบ) นนแหละ ชอวา วยลกขณวปสนา (เหนแจง ในลกษณะเสอม) พจารณาอารมณ (แรก) ดวยแลว*ตาม เหนความดบดวย ความปรากฏโดยความ วางเปลา (มขน) ดวย (นน) ชอวา อธ- * ปฏสงขา เปนนามกได เปนกรยากได เชน ปฏสงขา ในบาล ปฏสงขาโย... เทากบ ปฏสงขาย (เปนตนาทปจจย) ในททานกแกเปนกรยา คอเปนชานตวา เมอเปนเชนนน ทางสมพนธกเปนปพกาลกรยาในอนปสสตขางหลงไป แตทางประโยคม จ สมจจย กากบอยทก บาท อนบทหรอประโยคทเปนสมจจยนน ยอมมรปเสมอกน คอเปนนามหรอกรยากเปนเสมอกน แตนประโยคหนากบประโยคหลงมกรยาไมเสมอกน จงเปนสมจจยชนดพเศษ เหนวาถาเอาเปน นามเสยทงหมด กจะสนปญหา คอเปนปฏสงขา อนปสสนา และ อปฏฐาน ซงในทสดตอนแก คาอธปาวปสสนา (หนา ๒๘๐ บรรทดสดทาย) ทานกทาอยางน คอเปนนามทกบท นนเอง


ปญญาวปสนา (เหนแจงเปนอธปญญา) ภกษผฉลาดในอนปสนา ๓ และใน วปสนา ๔ ยอมไมหวนไปในเพราะทฏฐ ตาง ๆ เหตทมความฉลาดในอปฏฐาน ๓ แล การพจารณานนจดเปนญาณ เพราะการพจารณานนมความหมาย วาร จดเปนปญญา เพราะมความหมายวารทว เหตนน จงกลาวไววา ปญญาในการพจารณาอารมณแลวตามเหน (แต) ความแตกดบ ชอวา วปสนาญาณ ดงน๑

[อธบายบาล] อรรถาธบายในบาลนน พงทราบดงน คาวา "อารมมณ- ปฏสงขา-พจารณาอารมณ" ความวา พจารณาแลว คอรแลว ได แกเหนแลว ซงอารมณอยางใดอยางหนง โดยความสน โดยความ เสอม ๒ คาวา "ภงคานปสสเน ปา-ปญญาในการตามเหนความ ๑. ข. ป. ๓๑/๘๓ บาททายแหงคาถาท ๑ และ ๓ ทปาฐะพมพแยกไวเปน ปฏสงขา วปสสนา และ อธปา วปสสนา นน นาจะเรยงตดกนเปน ปฏสงขาวปสสนา อธปาวปสสนา เปนชอของวปสนาแตละขน เขาแถวกย วยลกขณวปสสนา ในคาถ ท ๒ ๒. หมายความวา ปฏสงขา-พจารณา ในทนไดแกร และรนนกหมายเอาเหนโดยความสน ความเสอมนนเอง เพราะประสงคเอาภงคานปสนา


แตกดบ" เปนตน ความวา ปญญาในการตามเหนความแตกดบแหง ความรทพจารณาอารมณ โดยความสนความเสอมเกดขนนน อนใด อนนเรยกวา วปสนาญาณ ถามวา ญาณนนเปนไฉน ? นเปนความ (อธบาย) แหงกเถตกมยตาปจฉา เปนอนดบแรก อนดบตอนน ญาณนนเปนประการใด จะแสดงประการนน ทานจงกลาวคาวา "รปารมมณตา-มรปเปนอารมณ" เปนอาท ในคาเหลานน คาวา รปารมมณตา จตต อปปชชตวา ภชชต ความวา "จตมรปเปนอารมณเกดขนแลวยอมแตกดบไป" หรอนยหนง ความวา "จตเกดขนในความเปนจตมรปเปนอารมณแลวยอมแตกดบ ไป"*

คาวา "ต อารมมรณ ปฏสงขา-พจารณาอารมณนนแลว"ความ วา พจารณาแลว คอรแลว ไดแกเหนแลว ซงรปปารมณนน โดย ความสน โดยความเสอม คาวา "ตสส จตตสส ภงค อนปสสต-ยอมตามเหนความ แตกดบแหงจตนน " ความวา รปารมณ นน อนจตดวงใดเหนแลว โดยความสนความเสอม ภกษยอมตามเหนความแตกดบแหงจตดวงนน ดวยจตอกดวงหนง เหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา "าต จ าณ จ อโภป วปสสต-พระโยคาวจรยอมเหนแจง * ความนยแรก ตา. ทอารมมณตา ทานเหนเปนสกตถปจจย ไมมอรรถอะไร มหาฎกา ชกตวอยางวา เชน เทวตา กเทากบ เทโว นนเอง สวนความนยหลง ทานอธบายเปน ภมมตเก ปจจตตวตน คอปฐมาวภตใชในอรรถสตมวภต ถาใชอยางน นาจะเรยงตดกบบทหลงเปน รปรมมรณตาตตต เปนสตมตปปรสสมาส


ซงสงทถกร (คออารมณ) ดวย ซงตวร (คออนปสนาญาณ) ดวย ทง ๒ อยาง " ดงน กแลคาวา "อนปสสต-ยอมตามเหน" ในขอน ไดแกเหนเนอง ไป หมายความวา เหนเนอง ๆ ดวยอาการหลายอยาง เพราะเหตนน ทานจงกลาวไววา "คาวาตามเหน (นน) คอตามเหนอยางไร ? คอ ตามเหนโดยความไมเทยง" ดงนเปนตน ในอาการเหลานน เหตใด อนความแตกดบยอมเปนปลายสด แหงอนจจตา เพราะเหตนน พระโยคาวจรผเปนภงคานปสสกนนจง ตามเหนสงขารทงปวงโดยความไมเทยง มใชโดยความเทยง ลาดบนน เพราะความทสงทไมเทยงกเปนทกข และเพราะความทสงทเปนความทกข กเปนอนตตา จงตามเหนสงขารทงปวงนนแหละโดยความเปนทกข มใชโดยความเปนสข ตามเหนสงขารทงปวงนนแหละโดยความเปน อนตตา มใชโดยความเปนอตตา อนง เหตใด สงใดไมเทยงเปน ทกขเปนอนตตา สงนนกไมพงนยมยนด และสงใดไมพงนยมยนด กไมพงกาหนดในสงนน เพราะเหตนน พระโยคาวจรผนนจงเบอหนาย มใชยนด จงคลายกาหนด มใชกาหนด ในสงขารทเหนแลววาไมเทยง เปนทกขเปนอนตตา ตามแนวภงคานปสนานน เธอไมกาหนดอยอยางนน กชอวา ยงราคะใหดบ มใชใหเกดขน หมายความวา ไมทาใหเปนสมทย (กอขน) ได ดวยญาณอนเปน โลกยะนนแล*กอน หรออกนยหนง เธอเปนผคลายกาหนดอยางนน * มหาฎกาวา ญาณชนน สามารถเพยงใหถงวกขมภนนโรธ คอดบไดดวยขมไว (ไมถง สมจเฉท) จงวาเปนญาณโลกยะ


แลว เธอยงสงขารทเหนแลว (คอทปรากฏบดน) ใหดบ มใชใหเกด ขน ฉนใด กยงสงขารแมทไมไดเหน (คอเปนอดตอนาคต) ใหดบ มใชใหเกดขน ดวยอานาจอนวยญาณ (คอรโดยอนโลมหรออนมาน ตามทปรากฏแลว) ฉนนน หมายความวา ทาในใจแตขางดบ ดแต ความดบของมนขางเดยว ไมดความเกด เธอปฏบตไดอยางนนแลว กชอวา สสดทง (สงขาร) ได มใช ถอเอาไว ขอนมอธบายอยางไร ? อธบายวา แมอนปสนา ม อนจจานปสนาเปนตนน กเรยกไดวา เปนปรจจาคปฏนสสคคะ (สลดทง โดยการสละเสย) และเปนปกขนทปฏนสสคคะ (สลดทงโดยแลนไป เสย)๑ เพราะสละกเลสทงหลายเสยพรอมทงขนธและอภสงขาร (คอ กรรม)๒ ดวยอานาจตทงคปหาน และเพราะดวยการเหนโทษใน สงขตธรรม จงแลนไปเสยในพระนพพาน อนตรงกนขามกบสงขต- ธรรมนน โดยกรยาทนอมใจไปพระนพพานนน เหตนน ภกษ ผประกอบพรอมดวยอนปสนามอนจจานปสนาเปนตนนน จงสละกเลส ทงหลายได และแลนไปในพระนพพานไดดวย โดยนยดงกลาวแลว ทงไมยดเอากเลสทงหลายไวโดยทาใหมนเกดขน ไมยดเอาอารมณ ทเปนสงขตธรรมไว โดยความทไมเหนโทษ เพราะฉะนน ทานจง วา ปฏนสสชชต โน อาทยต-สลดทงเสย มใชถอไว ๑. ทานแกดงน กเทากบบอกวา ศพทปฏนสสคคะ มอรรถ ๒ อยาง สละกได แลนไปเสยกได ๒. มหาฎกาชวยขยายความวา เมอจะกเลสได กชอวาละกรรม อนมกเลสนนเปนเหต และ ขนธอนเกดแตกรรมนนไดดวย


ทน การละธรรมทงหลายใด๑ไดดวยญาณเหลานน ยอมมแก พระโยคาวจรนน จะแสดงการละธรรมทงหลายนน ทานจงกลาววา "เมอตามเหนโดยความไมเทยง ยอมละนจจสญญาได" ดงนเปนตน ในคาเหลานน คาวา "นนท-เพลดเพลนยนด" ไดแกตณหาอนเปน ไปกบดวยปต (ความปลมใจ) คาทเหลอมนยอนกลาวมาแลวนนแล [อธบายความคาถา] สวนในคาถาทงหลาย (พงทราบอรรถาธบายดงตอไปน) คาวา "วตถสงกมนา-เลอนวตถ" ความวา การพจารณาทเหนความดบแหง รปแลวเลอนไปสวตถอนจากวตถแรก ดวยสามารถเหนความดบแม แหงจตดวงทเหนความดบ (แรก) นนอก๒ คาวา "ส าย จ ววฏฏนา -เปลยนสญญาไดดวย" คอการพจารณาทละขางความเกดเสยแลว ตง แนอยแตในขางความเสอม คาวา "อาวชชนาพลเจว-มกาลงใน การนกหนวงไดดวย " อธบายวา เหนความดบแหงรปแลวสามารถใน การนกหนวง (อารมณ) ไมขาดระยะ เพอเหนความดบแหงจตดวงทม ความดบ (ของรป) เปนอารมณอก คาวา "ปฏสงขา วปสสนา" หมายความวา การพจารณาอารมณนน ชอวา ภงคานปสนา ๑. ปาฐะฉบนของเราเปน เสสธมมาน แตของพมาเปน เยส ธมมาน เหนวาฉบบหมา เขาทวา เพราะธรรมทละไดดวยญาณเหลานน ยงไมไดกลาวมากอนเลยสกขอ จะใช เสส- ทเหลอ กระไรได ๒. มหาฎกาวา วตถกคออารมณมรปเปนตนนนเอง ทานเรยกวตถ เพราะอารมณเปนทตง แหงความเปนไปของวปสนา


ขอวา "อารมมณานวเยเนว อโภ เอาววฏนา - การะพจารณา ทกาหนดอารมณทง ๒ สวนวามสภาพเปนอนเดยวกน ตามอยางอารมณ นนแหละ" ความวา กาหนดอารมณทงสองสวน โดย (วา) มสภาพ อยางเดยวกน ดงนวา "สงขาร (ปจจบน) น แตกดบอยอยางใด แมสงขารในอดตกแตกดบมาแลว สงขารในอนาคตเลา กจกแตกดบ อยางนน" ตามอยางคอตามแบบอารมณทเหนแลวโดยประจกษนนแหละ ความขอน แมพระโบราณาจารยทงหลายกไดกลาวไววา "พระโยคาวจรผมความเหนความจดแลว ในสงขารอนมอย (คอทเปนปจจบน) ยอม นาความเหนตามแบบความเหนอนนนไป (ใช) ในสงขารทเปนอดตและอนาคต (ดวย) วา สงขารทงปวงมความแตกทาลาย ไปเปนปกต ดงหยาดนาคาง เมอดวง อาทตยขนแลว (เหอดแหงไป) ฉะนน" คาวา "นโรเธ อธมตตตา-ความทนกนอมลงไปในความดบ" ความ วา ความททาการกาหนดสงขารทงสองสวนเปนอยางเดยวกนดวยอานาจ ความแตกดบอยางนนแลว นกนอมลงไปในความดบ กลาวคอความ แตกนนเทานน* หมายความวา (นก) หนกไปในความดบนน (นก) * ศพทนโรธ โดยมากใชในอรรถทหมายถงมรรคผลนพพาน เมอนามาใชในอรรถเชนน จงตองไขความไววา หมายเอาภงคะ ความแตกดบแหงสงขาร เพอใหทราบวา ไมใชความ ดงกเลส


เอยงไปในความดบนน (นก) ลาดไปในความดบนน (นก) เทไปใน ความดบนน คาวา "วยลกขณวปสสนา" มอธบายวา ความพจารณา นน ชอวาวยลกษณวปสนา (เหนแจวในลกษณะดบ) คาวา "อารมมณจ ปฏสงขา-พจารณาอารมณดวยแลว" คอ รอารมณมรปเปนตน ทเปนอารมณแรกดวยแลว คาวา "ภงคจ อนปสสต-ตามเหนความดบดวย" คอเหนความดบแหงอารมณ (แรก) นน แลวตามเหนความดบแหงจตดวงทมอารมณ (แรก) นน เปนอารมณ (ดวย) คาวา "สโต จ อปฏาน - ความปรากฏ โดยความวางเปลา (มขน) ดวย" คอเมอเธอตามเหนความดบแหง สงขารนนอยางนนอย ความปรากฏโดยความวางเปลาวา "สงขาร ทงหลายนนเองแตก ความแตกแหงสงขารทงหลายนน เรยกวาความ ตาย หาม (อตตา) อะไร ๆ อน (จากขนธ) ไม" ดงน ยอมเจรญขน เหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา ขนธทงหลายดบ สงอนไมมเลย ความ แตกแหงขนธทงหลายเรยกวาจาย พระ โยคาวจรผไมประมาท ยอมเหนความสน ไปแหงขนธทงหลายนน ดจคนผเจาะแกว ดวยเพชรโดยแยกคาย (คอโดยวธทถก ตอง ยอมเหนความสนไปแหงแกวทถก เจาะ) ฉะนน คาวา "อธปาวปสสนา" มอธบายวา ความพจารณา (ร) อารมณ


อนใดดวย ปญญาตามเหนความแตกดบอนใดดวย ความปรากฏโดย ความวางเปลาอนใดดวย (รวม ๓ ประการ) น ชอวา อธปญญาวปสนา (เหนแจงเปนอธปญญา) คาวา "กสโล ตส อนปสสนาส- ภกษผฉลาดในอนปสนา ๓" คอภกษผฉลาดในอนปสนา ๓ มอนจจานปสนาเปนตน คาวา "จตสโส จ วปสสนาส-และในวปสนา ๔" คอ ในวปสนา ๔ ม นพพทานปสนาเปนตนดวย คาวา "ตโย อปฏฐาเน กสลตา-เหต ทมความฉลาดในอปฏฐาน ๓ คอเพราะความทเปนผฉลาดในความ ปรากฏ ๓ สถานน คอ (ปรากฏ) โดยความสน โดยความเสอม โดย ความวางเปลาดวย* คาวา "นานาทฏ ส ฯ กมปต-ยอมไมหวน ไปในเพราะทฏฐตาง ๆ" คอยอมไมไหวไปในเพราะทฏฐทงหลายมประ- การตาง ๆ มสสสตทฏฐเปนตน พระโยคาวจรนน ไมหวนไหวอยอยางนน มมนสการเปนไป โดยนยวา "สงทยงไมดบนนแหละ กาลงดบ สงทยงไมแตกนนแหละ กาลงแตก" ยอมปลอยนมตแหงความเกด ความตงอย และความเปน ไปแหงสงขารทงปวงเสย แลวดแตความแตก (ของมน) อยางเดยว เหมอนดความแตกของภาชนะโทรม ๆ ทคนทบอย เหมอนดความแตก (กระจาย) ของฝนละเอยดทคนโปรยอย เหมอนดความแตกของเมลดงา * ทานแกศพทดงน กเปนอนวา จตสโส ตโย และ กสลตา เปนวภตวปลาสเปนแถว อนปสสนา ๓ คออนจจานปสนา ทกขานปสนา อนตตานปสนา วปสนา ๔ คอ นพพทานปสนา วราคานปสนา นโรธานปสนา ปฏนสสคคานปสนา


ทงหลายทคนควอยฉะนน พระโยคาวจรนน ยอมเหนวา "สงขาร ทงปวงกาลงแตกอย ๆ " ประดจบรษผมตา (ด) ยนอยทขอบสระ โบกขรณ หรอทตลงแมนา เมอฝนเมดหนาตกลงมา จะพงเหนตอมนา ใหญๆ บนหลงนา ซงเกดขน ๆ แลว พลนแตกไปโดยเรวฉะนน แทจรง พระผมพระภาคเจากทรงหมายถงพระโยคาวจรเหนปานน ตรส ไววา "มจจราชยอม (หาตว) ไมพบ ซงบคคล ผมองดโลก (คอขนธ) เหมอนอยางมองด ตอมนา เหมอนอยางมองดพยบแดด" [อานสงสภงคานปสนาญาณ] เมอเหน*อยเนอง ๆ วา "สงขารทงปวงแตกอย ๆ " อยางนน ภงคานปสนาญาณอนมอานสงส ๘ เปนบรวาร ยอมเปนญาณมกาลง นเปนอานสงส ๘ ในคานน คอ ภวทฏ ปปหาน การละภวทฏฐได ชวตนกนตปรจจาโค การสละความไยดในชวตได สทา ยตตปยตตตา ความประกอบ (ภาวนา) อนชอบ ทกเมอ (ทงกลางคนและกลางวน) วสทธาชวตา ความมอาชวะหมดจด * ปาฐะพมพไวเปน ปสสนโต คลาดเคลอน ทถกเปน ปสสโต


อสสกกปปหาน การละความขวนขวาย (ในกจจา- นกจภายนอก) วคตภยตา ความเปนผปราศจากความกลว ขนตโสรจจปฏลาโภ ความไดเฉพาะซงขนตโสรจจะ อรตรตสหนตา ความอดกลน (ครอบงาเสยได) ซงความไมยนดใน (อธกศล) และ ความยนด (ในกามคณ) เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา พระมนผ (สาคญ) เหมอนคนมผานงหม และศรษะถกไหมอยแลว เหนคณอนเยยม ๘ ประการนแลว พจารณาในภงคานปสนานน เนอง ๆ ไป ยอม (สาเรจ) เปนภงคานปสส- บคคล เพอบรรล เพอบรรลอมตธรรมได ภงคานปสนาญาณ จบ [ ภยตปฏฐานญาณ ] เมอพระโยคาวจรนน เสพโดยเออเฟออย เจรญอยทาใหมากอย ซงภงคานปสนา อนมความสนความเสอมความแตกความดบแหง


สงขารทงปวงเปนอารมณอยางนน สงขารทงหลายอนแตกอยตามสภาพ* อยในภพ กาเนด คต ฐต และสตตาวาสทงปวง ยอมปรากฏเปนสง นากลวอยางใหญ ดงสงทนากลวทงหลายม สงห เสอโครง เสอเหลอง หม เสอดาว ยกษ รากษส โคด สนขด ชางดตกมน อสรพษราย สายฟา ปาชา สนามรบ และหลมถานทยงลกอย เปนตน ยอมปรากฏเปน สงนากลวยงนกสาหรบคนขลาดผรกชวตโดยงาย (คอเหนเปนของ นากลวยงนกสาหรบคนขลาดผรกชวตโดยงาย (คอเหนเปนของ นากลวและกลวงาย ๆ) ฉะนน เมอเธอเหนอยวา "สงขารทงหลาย ทเปนอดตกดบไปแลว ทเปนปจจบนกกาลงดบ แมสงขารทงหลาย ทจะเกดในอนาคต กจกดบอยางนเหมอนกน" ดงน ญาณชอวา ภยตปฏฐานญาณ ยอมจะเกดขนในฐานะ (คอในโอกาส) นน (ตอไป) น เปนอปมาในความเกดขนแหงภยตปฏฐานญาณนน ตางวาบตร ๓ คนของหญงผหนง ทาความผดตอพระราชา พระราชาลงพระราชอาชญาตดศรษะมนทง ๓ คน หญงผนนไดไปส ตะแลงแกงพรอมกบบตร ทน พวกราชบรษตดศรษะบตรคนโตของ เขาแลว กเรมจะตดศรษะบตรคนกลาง เขาเหนศรษะบตรคนโตขาด ไปแลว และศรษะบตรคนกลางกาลงจะขาด กทอดอาลยในบตรคนเลก ดวยเหนวา "แมบตรคนเลกน กจกเปนเชนกบบตร ๒ คนนนเหมอนกน" ในทสนกจเหลานน การเหนความดบแหงสงขารทเปนอดต ทงหลายของพระโยค เปรยบเหมอนการเหนศรษะทขาดแลวแหงบตร * ปาฐะเปน สเภทกา แตฉบบพมาเปน ปเภทกา ถาเปน ปเภทกา แปลวา แตกอยทวไป กไดความดเหมอนกน ขางหลงตอไปกเปน ปเภทกา ทงนน


คนโตของหญงผนน การเหนความดบแหงสงขารทงหลายทเปนปจจบน ของพระโยค เปรยบเหมอนการเหนศรษะทกาลงขาดของบตรคนกลาง ของหญงคนนน การเหนความดบแหงสงขารทงหลายทเปนอนาคต ดวย เหนวา "แมสงขารทงหลายทจะเกดในอนาคต กจกดบอยางนเหมอนกน" ของพระโยค เหมอนการทอดอาลยในบตรคนเลก ดวยเหนวา "แม บตรคนเลกน กจกเปนเชนกบบตร ๒ คนนนเหมอนกน " ของหญงผนน เมอเธอเหนอยอยางนน ภยตปฏฐานญาณ ยอมจะเกดขนในฐานะ (คอในโอกาส) นน อปมาอนอกกม ตางวาหญงผหนงเปนหญง (ปตปชา) มลกเสย คลอดทารกออกมา ๑๐ คนแลว ในทารก ๑๐ คนนน ๙ คนตายไป แลว คนหนงอยในมอกาลงตาย อกคนหนงอยในทอง หญงนน เหนทารก ๙ คนตายไปแลว และคนท ๑๐ กาลงตาย กทอดอาลยใน ทารกทอยในทอง ดวยเหนวา "ถงเจาคนทอยในทองท กจกเปน เชนกบพวก ๑๐ คนนน เหมอนกน" ในทสนกจเหลานน การเหนความดบแหงสงขารทเปนอดต ทงปลายของพระโยค เปรยบเหมอนการระลกถงความตายแหงทารก ๙ คนของหญงผนน การเหนความดบแหงสงขารทเปนปจจบนทงหลาย ของพระโยค เปรยบเหมอนคนการเหนภาวะททารกอยในมอกาลงตาย ของหญงผนน การเหนความดบแหงสงขารทเปนอนาคตทงหลายของ พระโยค เปรยบเหมอนการทอดอาลยในทารกทยงอยในทองของหญง ผนน


เมอเธอเหนอยนน ภยตปฏฐานญาณยอมจะเกดขนในขณะ นน* [ญาณนมกลวดวยหรอไม] ถามวา "กภยตปฏฐานญาณ (น) กลวหรอมไดกลว ?" ตอบวา "มไดกลวดอก" เพราะวาภยตปฏฐานญาณนน กเปนแตความ วจารณวา "สงขารทงหลายทเปนอดตกดบไปแลว ทเปนปจจบนกกาลง ดบ ทเปนอนาคตกจกดบ" เทานน เพราะเหตนน จงเปรยบเสมอนวา คนมตา (ด) แลดหลมถาน (เพลง) ๓ หลม ทใกลประตเมองอย ตวเองมไดกลว เขาเปนแตมการวจารณวา "สตวไร ๆ จกตกลงไปใน หลมถาน (เพลง) ๓ หลมน กจกไดรบทกขไมนอยทกตว " ดงน เทานนเองฉนใด หรอมฉะนน เปรยบเสมอนวาคนมตา (ด) แลด หลาว ๓ เลมเขาปกเรยงกนไวอย คอหลาวไมตะเคยน หลาวเหลก หลาวทอง ตวเองกมไดกลว เขาเปนแตมการวจารณ วา "สตวไร ๆ จกตกลงไปทหลาว ๓ เลมน กจกไดรบทกขไมนอยทกตว" ดงนเทานน เอง ฉนใด ภยตปฏฐานญาณ กฉนนนเหมอนกน ตวเองมไดกลว เปนแตมความวจารณวา "สงขารทงหลายในภพ ๓ อนเปนเชนกบหลม ถาน (เพลง) ๓ หลม และเชนกบหลาว ๓ เลม ทเปนอดตกดบไปแลว ทเปนปจจบนกกาลงดบ ทเปนอนาคตกจกดบ" ดงน เทานนเอง แตเพราะสงขารทงหลายอนไปอยในภพ กาเนด คต ฐต และนวาส * ทานใช าเน มาสองหน หนใช ขเณ กเปนอนวา าเน ในทน หมายถงกาล โอกาส ขณะ มใชหมายถงสถานท


ทงปวงเปนสภาพทถงซงความฉบหาย มภยเฉพาะหนา ปรากฏแก ญาญนน โดยเปนของนากลวแตยางเดยว เพราะเหตนนน ญาณนน จงเรยกวา ภยตปฏฐาน (เหนสงขารปรากฏเปนของนากลว) [บาลภยตปฏฐานญาณ] กแลปาฐะ (ตอไป) น เปนบาลในความปรากฏโดยเปนของ นากลวดงกลาวมานแหงญาณนน วา "ปจฉาวา "เมอภกษทาในใจโดย ความไมเทยง สงอะไรปรากฏโดยเปนของนากลว เมอภกษทาในใจโดย ความเปนทกข สงอะไรปรากฏโดยเปนของนากลว เมอภกษทาในใจ โดยความเปนอนตตา สงอะไรปรากฏโดยเปนของนากลว ?" วสชนา วา "เมอภกษทาในใจโดยความไมเทยง นมตยอมปรากฏโดยเปนของ นากลว เมอภกษทาในใจโดยความเปนทกข ปวตตะ ยอมปรากฏโดย เปนของนากลว เมอภกษทาในใจโดยความเปนอนตตา ทงนมตและ ปวตตะ ยอมปรากฏโดยเปนของนากลว"*

[แกอรรถบาลภยตปฏฐานญาณ] ในปาฐะเหลานน ปาฐะวา "นมตต" ไดแกสงขารนมต คาวา "นมต" นน เปนชอแหงสงขารทงหลายทงทเปนอดตอนาคตและปจจบน จรงอย ภกษผทาในใจโดยความไมเทยงอย ยอมเหนแตมรณะ (คอ ความแตกดบ) แหงสงขารทงหลายเทานน เหต (ทเหนแตความแตก * ข. ป. ๓๑/๓๖๙


ดบ) นน นมต (คอสงขาร) จงปรากฏโดยเปนของนากลวแกภกษนน ปาฐะวา "ปวตตะ" ไดแกความหมนไปในรปภพและอรปภพ จรงอย ภกษผทาในใจโดยความเปนทกขอย ยอมเหนภาวะคอความ ถกบบคนอยเนอง ๆ เทานน แหงความหมนไปแมทสมมตกนวาเปนสข เหต (ทเหนแตความถกบบคน) นน ปวตตะ (แมในรปภพอรปภพ) จงปรากฏโดยเปนของนากลวแกภกษนน สวนภกษผทาในใจโดยความเปนอนตตาอย ยอมเหนนมตและ ปวตตะทง ๒ นน เปนสงวาง เปลา ราง ไมมเจาของ ไมมหวหนา เหมอนบางราง และเหมอนสง (ลวงตา) ทงหลายมพยบแดดและ เมองคนธรรพ*เปนตน เหต (ทเหนเปนแตสงวางเปลา) นน นมต และปวตตะทง ๒ จงปรากฏโดยเปนของนากลวแกภกษนนแล ภยตปฏฐานญาณ จบ [อาทนวานปสนาญาณ] เมอพระโยคาวจรนนเสพโดยเออเฟออย เจรญอย ทาใหมากอย ซงภยตปฏฐานญาณนน ทตานทานไมปรากฏ ทกาบงกไมปรากฏ ท ไปกไมปรากฏ ทพงอาศยกไมปรากฏเลย หรอความยดถอเอาไวไดกตาม ในสงขารทงหลายทเปนไปอยในภพ กาเนด คต ฐต และนวาสทงปวง * คอ เมองมายาในอากาศ (ดเชงอรรถ ๒ หนา ๑๑๐)


แมแตสงขารหนงกหามไม ภพ ๓ ปรากฏเปนดงหลมถานเพลงอนเตม ไปดวยถาน (แดง ๆ) ปราศจากเปลว มหาภต ๔ ปรากฏเปนดง อสรพษเหลาทมพษราย ขนธ ๕ ปรากฏเปนดงเพชฌฆาตผเงอดาบ อายตนะภายใน ๖ ปรากฏเปนดงหมบางราง อายตนะภายนอก ๖ ปรากฏเปนดงพวกโจรปลนหมบาน อนง วญญาณฐต ๗ และสตตา- วาส ๙ ถกไป ๑๑ กอง*ไหม ปรากฏเปนดงลกโชตชวงอย สงขาร ทงปวงปรากฏราวกะเปนหวฝ ราวกะเปนโรค ราวกะเปนลกศร ราว กะเปนตวทกขรอย และราวะเปนตวเจบปวย จงเปนอาทนพราศ (กองโทษ) อนใหญไรคณทนาพอใจ ปราศจากวสยทนายนด ถามวา เปนอยางไร ? แกวา เปนดงปาชฏ ซงแมตงอยโดยอาการนารนรมย แตมสตวราย เปนดงถามเสอ เปนดงนามคาหะ (ตวทคอยกมคนลงนา เชนจระเข) และรากษส (ผเสอนา) เปนดงขาศกผเงอขรรค เปนดง โภชนะมพษ เปนดงทางมโจร เปนดงเรอนไฟไหม เปนดงสนามรบ มกองทหารทเขาสงออกไป (รบ) ยอมปรากฏโดยเปนของนากลวแก บรษขลาดผรกชวตโดยงาย จรงอย บรษนนมาถงสงนากลวมปาชฏ ทมสตวรายเปนตนเหลานนเขาแลว ยอมเปนผกลวตวสนจนขนพอง เหนแตอาทนพ (สงราย) อยรอบตวฉนใด พระโยคาวจรนจนขนพอง เหมอนกน ครนสงขารทงปวงปรากฏโดยเปนของนากลว ดวยอานาจ ภงคานปสนาแลว กยอมเหนแตอาทนพอนไรคณทนาพอใจ ปราศจาก * ไฟ ๑๑ กอง คอ ราคะ โทสะ โมหะ ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส


วสยทนายนดอยโดยรอบ เมอเธอเหนอยอยางนน ญาณชออาทนวญาณ ยอมเกดขน ซงทานหมายถง กลาวคา (บทภาชนะ) นไววา [บาลอาทนวานปสนาญาณ] "ปจฉาวา ปญญา (ความรทว) ในภยตปฏฐาน เปนอาทนว- ญาณ (ความรในอาทพน) อยางไร ? วสชชนาวา ปญญา (ความรทว) ในภยตปฏฐานวา อปปาทะ (ความเกดขน) เปนภย เปนอาทนวญาณ (ความรในอาทนพ) ปญญาในภยตปฏฐานวา ปวตตะ (ความหมนไป) เปนภย ...วา นมตตะ (คอสงขาร) เปนภย ...วา อายหนา (คอกรรม) เปนภย ...วาปฏสนธเปนภย ...วาคตเปนภย ...วานพพตต (ความเกด ปรากฏขน) เปนภย ...วาอปปตต (ความเขาถง) เปนภย ...วา ชาตเปนภย ...วาชราเปนภย ...วาพยาธเปนภย ...วามรณะเปน ภย ...วาโสกะเปนภย ...วาปรเทวะเปนภย ...วาอปยาสเปนภย เปนอาทนวญาณ ปญญา (ความรทว) วา อนปปาทะ (ธรรมอนไมมความเกด ขน) เปนธรรมเกษม (ปลอดภย) เปนสนตบทญาณ (ความรในทาง สนต) ปญญาวา อปปวตตะ (ธรรมอนไมมความหมนไป) ฯลฯ อนปายาสะ (ธรรมอนไมมอปายาส) เปนธรรมเกษม* เปนสนตบทญาณ * ขอธรรมในตอนสนตบทญาณน มอนปปาทะเปนตน ทานมงเอานพพานทงสน และมหาฎกา แนะใหแปลเปนพหพพห จงแปลตามทาน


ปญญาวา อปปาทะเปนภย อนปปาทะเปนธรรมเกษม เปน สนตบทญาณ ปญญาวา ปวตตะเปนภย อปปวตตะเปนธรรมเกษม ฯลฯ อปายาสเปนภย อนปายาสเปนธรรมเกษม เปนสนตบทญาณ*

ปญญาในภยตปฏฐานวา อปปาทะเปนทกข เปนอาทนวญาณ ปญญาในภยตปฏฐานวา ปวตตะเปนทกข ฯลฯ อปายาสเปนทกข เปนอาทนวญาณ ปญญาวา อนปปาทะเปนสข เปนสนตบทญาณ ปญญาวา อปปวตตะ ฯลฯ อนปายาสเปนสข เปนสนตบทญาณ ปญญาวา อปปาทะเปนทกข อนปปาทะเปนสข เปนสนตบาท- ญาณ ปญญาวา ปวตตะเปนทกข อปปวตตะเปนสข ฯลฯ อปายาส เปนทกข อนปายาสเปนสข เปนสนตบทญาณ ปญญาในภยตปฏฐานวา อปปาทะเปนสามส เปนอาทนวญาณ ปญญาในภยตปฏฐานวา ปวตตะ ฯลฯ อปายาสเปนสามส เปนอาท- นวญาณ ปญญาวา อนปปาทะเปนนรามส เปนสนตบทญาณ ปญญาวา อปปวตตะ ฯลฯ อนปายาสเปนนรามส เปนสนตบทญาณ ปญญาวา อปปาทะเปนสามส อนปาทะเปนนรามส เปนสนต- * บาลนทานแยกอาทนนวญาณเปนวาระท ๑ สนตบทญาณเปนวาระท ๒ แลว รวมความเขาดวย กนอกทเปนวาระท ๓ มหาฎกาทานวาเปนการรวมความเหนโทษความหมนไป กบเหนอานสงส ความหมนกลบตดตอเนองกนไป เพอใหเหนโทษและอานสงสชด สาหรบพระโยคาวจรผเรงรด วปสนาใหสาเรจโดยเรว แมในวาระทวาดวยทกข สข สามส นรามส และสงขร นพพาน กนยเดยวกน


บทญาณ ปญญาวา ปวตตะเปนสามส อปปวตตะเปนนรามส ฯลฯ อปายาสเปนสามส อนปายาสเปนนรามส เปนสนตบทญาณ ปญญาในภยตปฏฐานวา อปปาทะเปนสงขาร เปนอาทนวญาณ ปญญาในภยปฏฐานวา ปวตตะ ฯลฯ อปายาสเปนสงขาร เปน อาทนวญาณ ปญญาวา อนปปาทะเปนนพพาน เปนสนตบทญาณ ปญญาวา อปปวตตะ ฯลฯ อนปายาสเปนนพพาน เปนสนตบทญาณ ปญญาวา อปปาทะเปนสงสาร อนปปาทะเปนนพพาน เปน สนตบทญาณ ปญญาวา ปวตตะเปนสงขาร อปปวตตะเปนนพพาน ฯลฯ อปายาสเปนสงขาร อนปายาสเปนนพพาน เปนสนตบทญาณ ภกษยอมเหนอปปาทะ ปวตตะ นมตตะ อายหนะ และปฏสนธ วาเปนทกข ความเหน (มวตถ ๕ น) เปนอาทนวญาณ อนง เหนอปปาทะ อปปวตตะ อนมตตะ อานยหนะ และอปปฏสนธ วาเปนสข ความเหน (๕ สถาน) น เปนสนตบทญาณ อาท- นวญาณนยอมเกดในสถาน ๕ สนตบทญาณกเกด ในสถาน ๕ จงชอวารญาณ ๑๐ เพราะความทเปน ผฉลาดในญาณ ๒ ภกษนนจงไมหวนไหวใน เพราะทฏฐตาง ๆ แล ความเหนนน จดเปนญาณ ดวยความหมายวาร จดเปนปญญา


ดวยความหมายวารทว เหตนนจงไดกลาววา ปญญาในภยตปฏฐาน เปนอาทนนวญาณ"*

[แกอรรถบาลอาทนวญาณ] ในปาฐะเหลานน ปาฐะวา "อปปาทะ" ไดแกความอบตขนใน ภพน เพราะปจจยคอกรรมในภพกอน ปาฐะวา "ปวตตะ" ไดแก ความหมนไป (ในปวตกาล) แหงสงขารธรรมทเกดขนแลวอยางนน ปาฐะวา "นมตตะ" ไดแกนมตคอสงขารทงปวง ปาฐะวา "อายหนา" ไดแกกรรม (ในภพน) อนเปนเหตแหงปฏสนธ (ในภพ) ตอไป ปาฐะวา "ปฏสนธ" ไดแกความอบตขน (ในภพ) ตอไป ปาฐะวา "คต" ไดแกคตทปฏสนธมขน ปาฐะวา "นพพตต" ไดแกความ กาเนดแหงขนธทงหลาย ปาฐะวา "อปปตต" ไดแกความเปนไปแหง วบาก ทกลาวไวอยางนวา "วบากยอมมแกผถงพรอมบาง แกผเขาถง บาง" ปาฐะวา "ชาต" ไดแกชาตทมเพราะปจจยคอภพ เปนปจจย แหงทกขทงหลายมชราเปนตน ธรรมทงหลายมชราและมรณะเปนอาท (มความ) ปรากฏ (ชด) แลวทงนน กแลในธรรมเหลาน ธรรม ๕ มอปปาทะเปนตนเทานน ทานกลาวโดยเปนวตถ (ทตง) แหงอาทนว- ญาณ ธรรมทเหลอทานกลาวโดยเปนไวพจนของธรรม ๕ นน แทจรง คา ๒ คาคอ นพพตต ชาต ทเปนไวพจนของอปปาทะและของปฏสนธ นนเอง ๒ คาคอ คต อปปตต นเปนไวพจนของปวตตะ ชรา เปน * ข. ป. ๓๑/๘๔


ตน เปนไวพจนของนมตตะแล เพราะฉะนนทานจงกลาววา "ภกษยอมเหนอปปาทะ ปวตตะ นมตตะ อาย- หนะ และปฏสนธ วาเปนทกข ความเหน (ม วตถ ๕) น เปนอาทนวญาณ" และวา "อาทนวญาณน ยอมเกดในสถาน ๕" ดงน สวนคาวา "ปญญาวา "อนปปาทะ (ธรรมอนไมมความเกดขน) เปนธรรมเกษม" เปนสนตบทญาณ " เปนตน ทานกลาวเพอแสดง ญาณฝายตรงขามของอาทนวญาณ นยหนง คานนทานกลาวเพอยง ความอนในใหเกดแกพระโยคาวจรทงหลาย ผมหทยหวาดหวนไป เพราะเหนอาทนพโดยภยตปฏฐาน (ความปรากฏเปนของนากลว) วา "แมสงทไมนากลว ปลอดภย หาโทษมได กมอย" ดงนกได หรอวา กเพราะธรรมทงหลายมอปปาทะเปนตน ยนเดน (ปรากฏใหเหน) โดยเปนของนากลวแกพระโยคาวจรนนอย จตของเธอจงนอมไปใน ธรรมทตรงขามของธรรม ทนากลว) นน เพราะเหตนน พงทราบ วา คานนทานกลาวเพอแสดงอานสงสแหงอาทนวญาณอนสาเรจดวย อานาจความปรากฏเปนของนากลวดวย อนง ในธรรมฝายโทษน เหตใดสงใดเปนของนากลว สงนน ยอมเปนทกขโดยแนแท สงใดเปนทกขเลา สงนนกยอมเปนสามส เทานน เพราะไมพนไปจากวฏฏามส (คออปาทนขนธ ?) โลกามส


(คอเบญจกามคณ ?) และกเลสามส อนงเลาสงใดเปนสามส สงนน กยอมเปนสงขารเทานนเอง เหตนน ทานจงกลาวตอไปวา "ปญญา ในภยตปฏฐานวา "อปปาทะเปนทกข" เปนอาทนวญาณ" ดงนเปนตน แมเปนตนอยางนน กพงทราบความตางกนในธรรมฝายโทษนดวยอานาจ เปนไปโดยมอาหารตางกนอยางนคอ โดยมอาการเปนของนากลว โดย มอาการเปนทกข โดยมอาการเปนสามส๑

คาวา "ทส าเณ ปชานาต-รญาณ ๑๐" อธบายวา ภกษนน เมอรทวอาทนวญาณ ชอวายอมรทว คอแทงตลอด ทาใหแจงซง ญาณ ๑๐ คอญาณมธรรมฝายอาทนพมอปปาทะเปนตนเปนทตง ๕ ญาณมธรรมฝายเกษมมอนปปาทะเปนตนเปนทตง ๕ คาวา "ท วนน าณาน กสลตา-เพราะความทเปนผฉลาด ในญาณ ๒" ความวา เพราะความทเปนผฉลาดในญาณ ๒ น ๒ คอ อาทนวญาณ ๑ สนตบทญาณ ๑ คาวา "นานทฏ ส น กมปต-ไมหวนไหวในเพราะทฏฐ ตาง ๆ" ความวา ยอมไมสนคลอนไปในเพราะทฏฐทงหลาย อนเปน ๑. มหาฎกาวา ญาณอนเปนไปโดยอาการ (เหนสงขาร) เปนของนากลว เปนภยตปฏฐานญาณ ทเปนไปโดยอาการนอกนน เปนอาทนวญาณ ๒. มหาฎกาวา าณาน เปนฉฏฐวภตในอรรแหงสตมวภต เพราะประกอบกบ กสล ศพท ดงคาวา กสลา นจจคตสส - ผฉลาดในการฟอนราและขบรอง สวน กสลตา เปนปฐมาวภต ในอรรถตตยาวภต


ไปดวยอานาจความถอผด มถอวาทฏฐธรรมนพานเปนบรมธรรม เปนตน๑

คาทเหลอในบาลน มความอนตนทงนนแล อาทนวานปสนาญาณ จบ [นพพทานปสนาญาณ] พระโยคาวจรนน เหนผองสงขารโดยเปนโทษอยอยางนน ยอม เบอหนาย เออมระอา ไมยนดอยางยงในสงขารอนแตกอยทวไป๒ในภพ กาเนด คต วญญาณฐต และสตตาวาสทงปวง เปรยบประดจสวรรณ- ราชหงสผอภรมยอยทเชงเขาจตรกฏ (ในหมพานต) ยอมไมนยมยนด ในบอ (นาครา) โสโครกขางประตหมบานคนจณฑาล ยนดยงนกแต ในมหาสระทง ๗ เทานน ฉนใดกด แมพระโยคราชหงสน กฉนนน เหมอนกน ยอมไมยนดในสงขารอนแตกอยทวไป๒ ซงมโทษอน ตนเหนชดเจนแลว ยอมยนดแตในอนปสนา ๗ เทานน (ทงนก) เพราะประกอบดวยความเปนผมภาวนาเปนทยนด ดวยความยนดใน ๑. ปรมทฏธมมนพพาน ไมพบคาอธบาย ทฏฐธรรมนพาน ทานหมายความเอาสญญาเวทยตนโรธ หรอเรยกสน ๆ วา นโรธ ทานนบเปนนพพานในปจจบน เขาใจจะเนองมาแตปาฐะตนโอวาท- ปาฏโมกขทวา "นพพาน ปรม วทนต พทธา- พระพทธทงหลายกลาวนพพานวาเปนพรมธรรม" นาจะมเกจอาจารยถอวานพพานในขอน กคอทฏฐธรรมนพพานนนเอง ความเหนอยางนเรยกวา ปรมทฏฐธมมนพพานทฐ (เหนวาทฏฐธรรมนพพานเปนบรมธรรม) เชนนนกระมง. ๒. ปเภทกา ดเชงอรรถหนา ๑๔๐


ภาวนา อนง เปรยบดงสหะมฤคราชแมขงไวในกรงทอง กมไดยนด (ในกรงทองนน) ยอมยนดแตในปาหมพานตอนกวางได ๓,๐๐๐ โยชน เทานนฉนใด พระโยคสหะนกฉนนน ยอมไมนยมยนดแมแตใน สคตภพทง ๓ ยอมยนดแตในอนปสนา ๓ เทานน อนง อปมาดง พญาชางฉททนต อนเปนชางสรรพเศวต (เผอกยองสรรพางค) เปน ชางสปตประดษฐ (มอวยวะจดพนดน ๗ อยาง)* มฤทธเดนอากาศได ยอมไมยนด (อย) ในทามกลางเมอง ยนดยงนกแตในสระฉนททนต และปาชฏในหมพานตเทานนฉนใด พระโยควรวารณะนกฉนนน ยอมไมนยมยนดในสงขารทงปวง ยนดยงแตในสนตบทอนตนเหนแลว โดยนยวา "อนปปาโท เขม-อนปปาทะ (ธรรมอนไมมความเกด ขน) เปนธรรมเกษม" ดงนเปนตน เปนผมใจนอมไปในสนตบท นน ลาดไปในสนตบทนน เอยงไปในสนตบทนนแล นพพทานปสนาฐาณ จบ [มญจตกมยตาญาณ] อนนพพทานปสนาญาณนนน โดยอรรถกเปนอนเดยวกบญาณ ๒ ขางตน เหตนน พระโบราณจารยทงหลายจงกลาวไววา "ภยต- ปฏฐาญาณอนเดยวนนแหละ ไดชอ ๓ ชอ เกดชอวา ภนยปฏฐาน กเพราะไดเหนสงขารทงปวงโดยเปนของนากลว กลายเปนชอวา อาท- * มหาฎกาวา งวง ๑ เทา ๔ หาร ๑ ฝกลกค ๑ สมผสพน


นวานปสนา กเพราะยง (ความเหน) โทษในสงขารเหลานนแหละ ใหเกดขน กลายเปนชอวานพพทานปสนา กเพราะเบอหนายในสงขาร เหลานนแหละเกดขน แมในพระบาลกกลาวไววา "ความรทวใน ภยตปฏฐานอนใดกด ความหยงรในอาทนพอนใดกด นพพทาอนใด กด ธรรมเหลานมอรรถอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ" ดงน กแล เมอ (โยคาวจร) กลบตรผนเบอหนายอย ระอาอย ไมยนด อยางยงอย ดวยนพพทาญาณน จตยอมไมตด ไมของ ไมผกพนอยใน สงขารทงหลาย อนแตกอยทวไป* ในภพ กาเนน คต วญญาณซต สตตาวาสทงปวง เปนจตใครจะเปลองไป ใครจะออกไปจากสงขาร ทงปวง ขอนเปรยบเหมอนอะไร ? เปรยบเหมอนสตวเชนวาปลาท (ตก) อยภายในตาขาย กบอยในปากง ไกปาถกขงไวในกรง เนออย ในอานาจบวงอนมน งอยในมอหมอง ชางตกหลมใหญ พญานาคอย ในปากครฑ พระจนทร (พลด) เขาปากราห บรษถกศตรลอม อยางนเปนตน ยอมเปนผใครจะปลดไป ใครจะออกไปจากท ๆ ตด อยนน ๆ ฉนใด จตของพระโยคนนกเปนจตใครจะเปลองไป ใครจะ ออกไปจากสงขารทงปวงฉนนน เมอเปนอยางนน มญจตปมยตาญาณ จงเกดขนแกเธอผปราศจากอาลยในผองสงขาร ใครจะพนไปจากสงขาร ทงปวงดงกลาวมาฉะนแล มญจคกมยตาญาณ จบ * ดเชงอรรถหนา ๑๔๐


[ปฏสงขานปสนาญาณ] พระโยคาวจรนน เปนผใครจะเปลองไปจากสงขารทงหลายอน แตกอยทวไป ในภพ กาเนด คต ฐต และนวาสทงปวงอยางนน จง กาหนดสงขารเหลานนแหละอก (โดย) ยกขนสไตรลกษณะ ดวย ปฏสงขานปสนาญาณ เธอยอมเหนไดวามนไมเทยง โดยเหตทงหลาย เชนวา อนจจนตกโต โดยไมเปนสงมอยตลอดไป ตาวกาลกโต โดยเปนสงมชวคราว อปปาทวยปรจฉนนโต โดยเปนสงถกกาหนดลงไว ดวยความ เกดและความเสอม ปโลกโต โดยเปนสงตองพงทลาย ขณกโต โดยเปนสงมชวขณะ จลโต โดยเปนสงไหว (ไปมา) ปภงคโต โดยเปนสงทตองการแตกสลาย อทธวโต โดยเปนสงไมคงทน ววปรณามธมมโต โดยเปนสงมความแปรปรวนไปเปน ธรรมดา อสารกโต โดยเปนสงไมมแกนสาร วภวโต โดยเปนสงตองเสอม สงขตโต โดยเปนสงถกปรงขน มรณธมมโต โดยเปนสงมมรณะเปนธรรมดา


ยอมเหนไดวามนเปนทกข โดยเหตทงหลายเชนวา อภณหปฏปฬนโต โดยถกบบคนอยเนองนตย ทกขมโต โดยเปนทสงทนยาก (คอทนอยไมได) ทกขวตถโต โดยเปนทตงของทกข โรคโต โดยเปนโรค คณฑโต โดยเปนแผลผ สลลโต โดยเปนลกศร อฆโต โดยเปนของชวราย อตโต โดยเปนอาพาธ อปททวโต โดยเปนอบาทว ภยโต โดยเปนภย อปสคคโต โดยเปนอปสรรค อตาณโต โดยไมมทตานทาน อเลณโต โดยไมมทกาบง อสรณโต โดยไมมทพง อาทนวโต โดยเปนโทษ อฆมลโต โดยเปนมลของความลาบาก วธกโต โดยเปนผฆา สาสวโต โดยเปนสงเปนไปกบอาสวะ มารามสโต โดยเปนเหยอมาร


ชาตธมมโต โดยเปนสงมชาตเปนธรรมดา ชราธมมโต โดยเปนสงมชราเปนธรรมดา พยาธธมมโต โดยเปนสงมพยาธเปนธรรมดา มรณธมมโต โดยเปนสงมมรณะเปนธรรมดา โสกธมมโต โดยเปนสงมมรณะเปนธรรมดา ปรเทวธมมโต โดยเปนสงมโสกะเปนธรรมดา อปายาสธมมโต โดยเปนสงมอปายาสเปนธรรมดา สงกเลสกธมมโต โดยเปนสงมความเศราหมองเปนธรรมดา ยอมเหนไดโดยเปนของไมงาม อนเปนบรวารแหงทกขลกษณะ โดยเหตทงหลายเชนวา อช โต โดยเปนสงไมงาม ทคคนธโต โดยเปนสงมกลนเหมน เชคจฉโต โดยเปนสงนารงเกยจ ปฏกลโต โดยเปนสงปฏกล อมณฑนหตโต โดยเปนสงมใชกาจด (ความปฏกล) ไดดวยการตบแตง วรปโต โดยเปนสงนาเกลยด วภจฉโต โดยเปนสงนาขยะแขยง ยอมเหนไดโดยความอนตตา โดยเหตทงหลายเชนวา ปรโต โดยเปนฝายอน รตตโต โดยเปนของวาง


ตจฉโต โดยเปนของเปลา ส โต โดยเปนของสญ อสสามกโต โดยเปนของไมมใครเปนเจาของ อนสสรโต โดยเปนของไมมใครเปนใหญ อวสวตตโต โดยเปนของไมอยในอานาจใคร อนสงขารทงหลาย ชอวาเปนอนพระโยคาวจรผเหนอยอยางนน ได กาหนดยกขนสไตรลกษณแลว ถามวา "กเพราะเหตไร พระโยคา- วจรน จงกาหนดสงขารทงหลายนนอยางนน " ตอบวา "กาหนด อยางนน เพอยงอบาย (วธ) แหงการปลดเปลองใหสาเรจ" (ตอไป) นเปนอปมาในอบายนน ตางวาบรษผหนง คดจกจบปลา ควาสมจบปลาสมลงไปในนา (พอรสกวาสมถกปลา) จงหยอนมอลงไปทางปากสม๑ จบถกง (เหา) ทคอในใตนา เขาใจวาตวจบถกปลากดใจ เขาคดวา "เราไดปลาตว ใหญนะ" แลวยกขนมาด พอรจกวาง ดวยเหนสวสตกะ ๓ แฉก๒

(ดอกจนทร) กกลว มองเหนผลราย อดอด (ลาบากใจ) ในการจบ (มนไว) ใครจะปลอยเสย เมอจะทาอปบาย (วธ) ปลอย จงปลดมอ ๑. ขปป (ทถกควรเปนขป) พบคาแปลไดหลายอยางในกระบวนเครองมอจบปลา แตในทน ดความททานเลา เครองมอนมปาก ใชมอลวงลงไปจบปลาขนมาได เปนปากโลง ไมมตา เครองมอจบปลาทมลกษณะอยางน ในบานเมองเรานกเหนมแตสมอยางเดยว ๒. โสวตถกตตย-สวสตกะ ๓ แฉก เคยอธบายมาแลว โปรดดอธบายทเชงอรรถวสทธมรรค แปลภาค ๑ ตอน ๒ หนา ๑๘๗


(ทงพน) ตงแตหางทอนปลายออกแลวชแขนขน แกวง (ง) เหนอ ศรษะ ๒-๓ รอบ ทาใหงเพลย แลวตะเพดวา "ไป เจางราย" (วาแลวคลายมอเหวยง) สลด (มน) ไป แลวรบขนขอบบง ยนมอง ดทางท (บกนาขน) มา พลางราพง (กบตวเอง) วา "เรารอดจาก ปากงใหญมาได พอคณเอย" (พงทราบการประเทยบความ ในอปมานน ดงตอไปน) ครง เมอฝายพระโยคนไดอตภาพแลวยนดแตแรก (เมอรความ ?) นนแหละ เปรยบดงเวลาทบรษนนจบถกงทคอแลวดใจ ดวยสาคญวาปลาฉะนน การทาฆนวนพโภค (แยกกลมกอนออกเปนสวนยอย) จนเหนไตร- ลกษณในสงขารทงหลายแหงพระโยคน เปรยบดงการดงหว (ง) ออก จากปากสมแลวเหนสวสตกะ ๓ แฉก (ของมน) แหงบรษนน ภยต- ปฏฐานญาณแหงพระโยคน เปรยบดงเวลา (เกด) กลวขนแหงบรษนน ตอนน อาทนวานปสนาญาณ เปรยบดงการเหนผลราย นพพทาน- ปสนาญาณ เปรยบดงการอดใจในการจบ (งไว) มญจตกมยตาญาณ เปรยบดงความใครจะปลอยง การยกขนสไตรลกษณในสงขารทงหลาย ดวยปฏสงขานปสนาญาณ เปรยบดงการทาอบาย (วธ) ปลอย เหมอน อยางวาบรษนนแกวงงทาใหมนเพลย ใหมนถงซงความไมสามารถ จะกลบมาขบไดแลวปลอยไปอยางดฉนใด พระโยคาวจรนกแกวง สงขารทงหลาย ดวยยกขนสไตรลกษณทาใหมนออนกาลง ใหมนถง ซงความไมสามารถจะเสนอหนาโดยอาการ เทยง เปนสข งาม และ เปนอตตาไดอกแลวปลดเปลองไปอยางดฉนนน เพราะเหตนน จง


กลาวไว (ขางตน) วา "พระโยคาวจรกาหนด (สงขาร) อยางนน เพอยงอบาย (วธ) แหงการปลดเปลองใหสาเรจ " ดงน ดวยการพจารณา (ร) เพยงเทาน ปฏสงขาญาณเปนอนเกดขน แกพระโยคาวจรนนแลว ซงทานหมายเอา กลาวไว (ในบาลปฏ- สมภทามรรค) วา "(ถามวา) เมอภกษมนสการโดยอาการไมเทยง ญาณพจารณา (ร) อะไรเกดขน เมอภกษมนสการโดยอาการเปนทกข ... โดยอาการเปนอนตตา ญาณพจารณา (ร) อะไรเกดขน ? (ตอบ วา) เมอภกษมนสการโดยอาการไมเทยง ญาณพจารณา (ร) นมตเกด ขน เมอภกษมนสการโดยอาการเปนทกข ญาณพจารณา (ร) ปวตตะ เกดขน เมอภกษมนสการโดยอาการเปนอนตตา ญาณพจารณา (ร) ทงนมตทงปวตตะเกดขน กคาวา "นมตต ปฏสงขา" ในบาล หมายความวา รสงขาร- นมตดวยอานาจอนจจลกษณะวา สงขารนมตเปนของไมยงยน เปนไป ชวคราว จรงอย รกอนแลวญาณจงเกดทหลงโดยแท ถงกระนนทาน กลาว (เปนสมานกาลกรยา) อยางนน กดวยอานาจโวหาร ดงคาวา "มนจ ปฏจจ ธมเม จ อปปชชต มโนวาณ-มโนวญญาณ อาศยมนะและธรรมารมณทงหลายเกดขน" ดงนเปนตน นยหนง พง ทราบวาทานกลาวอยางนน เพราะทาคาหนาและคาหลงใหเปนอน เดยวกนโดยเอกตตนย ความหมายแมในสองบทนอกนกพงทราบโดย นยนแล ปฏสงขานปสนาญาณ จบ


[สงขารเบกขาญาณ] [กาหนดสญตา ๒ เงอน] พระโยคาวจรนน ครนกาหนดไววา "สงขารทงปวงเปนของสญ (วางเปลา) ดวยปฏสงขานปสนาญาณอยางนแลว จงกาหนดสญตา (ความวางเปลา) เปน ๒ เงอนอกวา "สงขารนวาเปลาจากอตตะ (ตวตน) กด จากอตตนยะ (ของ ๆ ตน) กด" [กาหนดสญตา ๔ เงอน] พระโยคาวจรนนไมเหนตวตน ไมเหนสตวสงขารอนอะไร ๆ ตงอยในความเปนบรขาร (คอบรวารหรอเครองแวดลอม ?) ของตน เลย อยางนแลว ยงกาหนดสญตา ๔ เงอนทกลาวไวในอธการ (ทกลาว ถง) สญตานปสนานอกวา "เธอไมเหนวาตวเรามอย (๑) ในทไหน ๆ (๒) ในความเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ และไมเหนวาตวของผอนมอย (๓) ในทไหน ๆ (๔) ในความเปนอะไร ๆ ของตวเราทไหน ๆ เลย" ดงน ปจฉาวา อรรถาธบายสญตา ๔ เงอนมอยางไร ? วสชนาวา อรรถาธบายมอยางน ขอวา นาห กวจน คอวาพระโยคาวจรน ไม เหนตวตน (มอย) ในทไหน ๆ ขอวา กสสจ ก จนตสม คอไมเหน ตวตนของตวทจะพงนาเขาไปในความเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ คอของ ผอน ขยายความวา "ไมเหนตวตนของตวทพงนาเขาไป นบเอาเปน พนองในฐานทควรเปนพนอง หรอเปนสหายในฐานทควรเปนสหาย


หรอเปนบรขาร (บรขาร ?) ในฐานทควรเปนบรขาร (ของผอน) ในขอวา น จ มม กวจน น ยก มม ศพทไวกอน คาทเหลอ วา น จ กวจน มความ (ดง) นวา "และไมเหนตวตนของผอน ในทไหน ๆ เลย " ทนนา มม ศพทมา* (ประกอบในขอหลง) วา มม กสมจ ก จนตตถ มความวา ไมเหนวาตวตนของผอนนน มอยในความเปนอะไร ๆ ของตวเรา ในฐานะอะไร ๆเลย ขยายความ วา "ไมเหนตวตนของคนอนทจะพงนาเขาไปโดยความเปนอะไร ๆ (ดงตอไป) น ในฐานะอะไร ๆ เลย คอเปนพนองในฐานทควรเปน พนอง หรอเปนสหายในฐานทควรเปนสหาย หรอเปนบรขารในฐาน ทควรเปนบรขารของตนเลย" เหตใดพระโยคาวจรน (๑) ไมเหนตวตน (ของตว) ในทไหน ๆ (๒) ไมเหนตวตน (ของตว) นนทจะพงนาเขาไปในความเปนอะไร ๆ ของผอน (๓) ไมเหนตวของผอน (ในทไหน ๆ ) (๔) ไมเหนตว ของผอนทจะพงนาเขามาในความเปนอะไร ๆ ของตนเลย ดงกลาวมา ฉะน เพราะเหตนน สญตา ๔ เงอนกเปนอนพระโยคาวจรผนไดกาหนด แลว แล [กาหนดสญตาโดยอาการ ๖] พระโยคาวจรครนกาหนดสญตา ๔ เงอนอยางนแลว ยงกาหนด สญตาโดยอาการ ๖ อกเลา กาหนดอยางไร ? กาหนดแลว จกขเปน * ปาฐะพมพไววา นาหรตวา นนคลาดเคลอน ทถกเปน อาหรตวา


ของวางเปลาจากตวตนกด จากของ ๆ ตนกด จากความแนนอนกด จากความยงยนกด จากความเทยงแทกด จากความเปนของไมมความ แปรปรวนเปนธรรมดากด โสตะ.... ฆานะ... ชวหา...กาย...มนะ เปนของวางเปลา... รปเปนของวางเปลา... ฯลฯ ธรรมารมณ ทงหลายเปนของวางเปลา... จกขสมผสเปนของวางเปลา... ฯลฯ มโนวญญาณเปนของวางเปลา ... จกขสมผสเปนวางเปลา... ฯลฯ มโนสมผสเปนของวางเปลา... พงนานยะไปดงกลาวมาฉะนแล จน ถง (บท) ชรามรณะ [กาหนดสญตาโดยอาการ ๘] ครนกาหนดสญตาโดยอาการ ๖ อยางนแลว กาหนดโดยอาการ ๘ อก กาหนดอยางไรบาง ? กาหนดวา รปไมมสาระ หาสาระมได ปราศจากสาระ โดยสาระคอนจจสาระ (เปนสาระโดยทเปนของแน นอน) กด โดยสาระคอธวสาระ (เปนสาระโดยทเปนของยงยน) กด โดยสาระคอสขสาระ (เปนสาระโดยทเปนสข) กด โดยสาระคออตต- สาระ (เปนสาระโดยทเปนอตตา) กด โดยความเปนของแนนอนกด โดยความเปนของยงยนกด โดยความเปนของเทยงแทกด โดยความ เปนของไมมความปรวนแปรเปนธรรมดากด เวทนา... สญญา... สงขาร... วญญาณ... จกข ฯลฯ ชรามรณะ ไมมสาระ หาสาระมได ปราศจากวาระ โดยสระคอนจจสาระกด โดยสาระคอธวสาระกด โดยสาระคอสขสาระกด โดยสาระคออตตาสาระกด โดยความเปนของ


แนนอนกด โดยความเปนของยงยนกด โดยความเปนของเทยงแทกด โดยความเปนของไมมความแปรปรวนเปนธรรมดากด เปรยบเหมอน ไมออไมมแกน หาแกนมได ปราศจากแกนฉนใด เหมอนไมละหง... เหมอนไมมะเดอ ... เหมอนไมกม... เหมอนไมทองกวาว... เหมอนกอนฟองนา.. เหมอนตอมนา... เหมอนพยบแดด... เหมอนตนกลวย... เหมอนกล ไมมสาระ หาสาระมได ปราศจาก แกนสารฉนใด รป ฯลฯ ชรามรณะ กฉนนนนนแหละ ไมมสาระ หาสาระมได ปราศจากสาระ โดยสาระคอนจจสาระกด ฯลฯ โดย ความเปนของไมมความแปรปรวนเปนธรรมดากด [กาหนดสญตาโดยอาการ ๑๐] พระโยคาวจรนน ครนกาหนดสญตาโดยอาการ ๘ อยางนแลว ยงกาหนดโดยอาการ ๑๐ อก กาหนดโดยอาการ ๑๐ อยางไร ? กาหนด โดยอาการ ๑๐ อยางนคอ เหนรปโดยความเปนของวาง... โดยความ เปนของเปลา... โดยความเปนของสญ... โดยความเปนอนตตา... โดยความไมม (ใครครอง) ความเปนใหญ... โดยความเปนสงไมพง ทา (ใหเปนอะไรได) ดงตองการ... โดยความเปนสงไมพงได (ดง ปรารถนา)... โดยความเปนสงไมเปนไปในอานาจ (ของใคร) ... โดยเปนฝายอน (คอไมเชอฟงใคร)... โดยความเปนของโดดเดยว (คอไมอยในอาณตของใคร ดจพระเจาผสราง) เหนเวทนา ฯลฯ วญญาณ โดยความเปนของวาง ฯลฯ เหน... โดยความเปนของ


โดดเดยว [กาหนดสญตาโดยอาการ ๑๒] ครนกาหนดสญตาโดยอาการ ๑๐ อยางนแลว กาหนดโดยอาการ ๑๒ อก กาหนดโดยอาการ ๑๒ อยางไรบาง ? คอกาหนดวา รปมใช สตว มใชชวะ มใชนระ (คน) มใชมาณพ (ชายหนม) มใชสตร มใชบรษ มใชอตตา มใชอตตนยะ มใชเรา มใชของเรา มใชของ ผอน มใชของใคร ๆ เวทนา ฯลฯ วญญาณ ฯลฯ มใชของใคร ๆ*

[กาหนดสญตาโดยอาการ ๔๒] ครนกาหนดสญตาโดยอาการ ๑๒ อยางนแลว ยงกาหนดสญตา โดยอาการ ๔๒ ดวยอานาจตรณปรญญาอก คอเหนรป อนจจโต โดยเปนของไมเทยง ทกขโต โดยเปนทกข โรคโต โดยเปนโรค (เสยดแทง) คณฑโต โดยเปนแผลฝ สลลโต โดยเปนลกศร (เสยบแทง) อฆโต โดยเปนของชวราย อาพาธโต โดยเปนอาพาธ (รบกวน เบยดเบยน) ปรโต โดยเปนฝายอน * มหาฎกาวา ๘ บทขางตนแสดง อตตสญตา ๔ บทขางหลงแสดง กญจนตภาวะ (ความไมเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ).


ปโลกโต โดยเปนสงตองพงทลาย อตโต โดยเปนจญไร (มาเพอฉบหาย) อปททวโต โดยเปนอบาทว (ทาใหเดอดรอน) ภยโต โดยเปนภย อปสคคโต โดยเปนอปสรรค จลโต โดยเปนสงไหว (ไปมา) ปภงคโต โดยเปนสงทตองการแตกสลาย อทธวโต โดยเปนสงไมคงทน อตาณโต โดยเปนมทตานทาน อเลณโต โดยเปนทมกาบง อสรณโต โดยไมมทพง (กาจดภย) อสรณภตโต โดยเปนสงไม (ควรถอเอา) เปนทพง รตตโต โดยเปนของวาง ตจฉโต โดยเปนของเปลา ส โต โดยเปนของสญ อนตตโต โดยเปนอนตตา อนสสาทโต โดยเปนสงไมมอะไรนายนด อาทนวโต โดยเปนโทษ วปรณามธมมโต โดยเปนสงมความแปรปรวนเปนธรรมดา อสารกโต โดยเปนสงไมมสาระ อฆมลโต โดยเปนมลของความลาบาก


วธกโต โดยเปนผฆา วภวโต โดยเปนสงตองเสอม สาสวโต โดยเปนสงเปนไปกบอาสวะ สงขตโต โดยเปนสงถกปรงขน มารามสโต โดยเปนเหยอมาร ชาตธมมโต โดยเปนสงมชาตเปนธรรมดา ชราธมมโต โดยเปนสงมชราเปนธรรมดา พยาธธมมโต โดยเปนสงมพยาธเปนธรรมดา มรณธมมโต โดยเปนสงมมรณะเปนธรรมดา โสกปรเทวทกข- โดยเปนสงทมโสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส โทมนสสปายาส ธมมโต อปายาส เปนธรรมดา สมทยโต โดยความเกดขน อตถงคมโต โดยความเสอมไป นสสรณโต โดยความออกไป เหนเวทนา ฯลฯ วญญาณ โดยเปนของไมเทยง ฯลฯ โดยความ ออกไป แทจรง แมคาแสดงการกาหนดสญตา (ตอไป) น กกลาวไว (ในจฬนเทศ ขททกนกาย) วา ภกษเมอเหนรปโดยความเปนของ ไมเทยง ฯลฯ โดยความออกไป ชอวาเหนโลกโดยความเปนของสญ เมอเหนเวทนา ฯลฯ วญญาณ โดยความเปนของไมเทยง ฯลฯ โดย ความออกไป ชอวาเหนโลกโดยความเปนของสญ (และตรสแก


พระโมฆราชวา) ดกรโมฆราช ทานจงเปนผมสต เหนโลกโดย ความเปนของสญทกเมอ ถอนอตตานทฏฐเสย ความขามพนมฤตยพงมไดดวยอาการอยางน (ดวย วา) มฤตยราชยอม (มอง) ไมเหนบคคลผเหน โลกอย (โดยความเปนของสญ) อยางนน*

[สงขารเบกขาญาณเกด] พระโยคาวจรครนเหนโดยความเปนของสญอยางนนแลว กาหนด สงขารยกขนสไตรลกษณไป ยอมละทงความกลวและความยนดเสยได แลว เปนผเปนกลางวางเฉยในสงขารทงหลาย ไมถอเอาวาเปนเรา กด วาเปนของเรากด ดงบรษผมภรยาอนหยากนแลวฉะนน ตางวา ภรยาของบรษ (ผหนง) พงเปนหญงนาปรารถนา นารกใคร นาพอใจ บรษผนนมอาจทนพรากจากหลอนไดแมครเดยว เขาหวนหลอนเหลอ เกน (บงเอญ) เขาเหนหญง (ผทเขาหวง) นน ยนกด นนกด (นอนกด) พดอยกด ยมหวอยกด กบชายอนเขา กจะขดเคองนอยใจ รสกเสยใจเปนอยางยง อยตอมาเขาเหนความชวรายของหญงนนแลว คดจะปลดปลอยไป จงหยาหญงนนเสย ไมถอหญงผนนวาเปนของ ขา ฯ ตงแตนนไป แมจะไดเหนหญงนนทากรยาอยางใดอยางหนงกบ ชายผใดผหนง กจะไมพงขดเคองไมพงตองเสยใจเลย จะพงเปนผเปน * ข. ข. ๓๐/๒๔๕


เปนกลางวางเฉยไดเปนแทฉนใด พระโยคาวจรนกฉนนนเหมอนกน เปนผใครจะพนไปเสยจากสงขารทงปวง จงกาหนดสงขารทงหลายดวย ปฏสงขานปสนาไป จนไมเหนความทสงขารทงปวงเปนสงทนาถอเอา วาเปนเรา เปนของเราแลว กละความกลวและความยนดเสยได ก ยอมเปนผเปนกลางวางเฉยในสงขารทงปวงได เมอเธอรอยอยางนน เหนอยอยางนน จตยอมถอย ยอมหด ยอมกลบ ไมเหยยดยนไปใน ภพ ๓ กาเนด ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ อเบกขา (ความวางเฉยในสงขารทงหลาย) หรอปาฏกลยตา (ความนาเกลยด แหงสงขารทงหลาย ?*) ยอมตงมน เปรยบเหมอนหยาดนาทงหลาย (อนตกลง) ในใบปทมทเอยงหนอยหนง ยอม (กลง) ถอยกลบ (ลง นา) ไม (กลง) ยดไป (ในในปทม) ฉนใด กฉนนนเหมอนกน... อนง เปรยบเหมอนขนไก หรอเอนและหนงแหง ถกไฟเขายอมหด งอกลบไมเหยยดไป (ในไฟ) ฉนใด จตของพระโยคาวจรนนยอมถอย ยอมหดยอมกลบไมเหยยดยนไปในภพ ๓... อเบกขาหรอปาฏกลยตา ยอมตงมนฉนนน อนสงขารเบกขาญาณ ยอมเปนอนเกดขนแกพระโยคาวจรนน ดวยประการฉะน [สงขารเบกขาญาณเหมอนกนกาบอกทศ] แตวาสงขารเบกขาญาณนนน ถาเหนพระนพพานอนเปนสนตบท * ความวางเฉย กบความนาเกลยด จะเปนพวกเดยวกนไดอยางไร นกไมเหน


โดยความเปนธรรมมอยไซร ยอมสละปวตตะ (ความเปนอย) ฝาย สงขารทงปวงแลนไปสพระนพพานทเดยว หากวาไมเหนพระนพพาน โดยเปนธรรมมอยไซร กยอมมแตสงขารเปนอารมณเปนไปแลว ๆ เลา ๆ อยนนเอง เหมอนกาของพวกสมทรพาณชฉะนน ไดยนมาวา พวกสมทรพาณช เมอขนเรอยอมนาเอากาบอกทศ (ไปดวย) เมอใด เรอถกพายซดแลนไปผดถน ฝงไมปรากฏ เมอนนพวกเขากปลอยกา บอกทศ กานนจบทเสากระโดง โลดขนสอากาศ (บนสารวจ) ไปทาง ทศใหญและทศนอยทกทศ ถาเหนฝง (ทางทศใด) ก (บน) มงหนา ไปทศนนทเดยว ถาไมเหนก (บนกลบ) มาเกาะเสากระโดงราไปอย นนเอง (ฉนใด) สงขารเบกขาญาณกฉนนนเหมอนกน ถาเหนพระ นพพานอนเปนสนตบทโดยความเปนธรรมมอยไซร ยอมสละปวตตะ ฝายสงขารทงปวงแลนไปสพระนพพานทเดยว หากวาไมเหน กยอมม แตสงขารเปนอารมณเปนไปแลว ๆ เลา ๆ อยนนเอง วปสนาญาณนนน เหมอนแปงในกระดงทถกขยอย เหมอนฝาย ทปลอน (เมลด) แลวถกชอย กาหนดสงขารทงหลายโดยประการ ตาง ๆ จนละความกลวและความยนดไดแลว กวางตวเปนกลางในการ ตรวจสอบสงขาร ยนตวอยดวยอานาจอนปสนา ๓ เมอยนตวอยอยาง นน ยอมถงซงความเปนมข (ปากทาง) แหงวโมกข ๓ แลวเปน ปจจยเพอจาแนกพระอรยบคคล ๗ ประเภท


[วโมกขมข ๓] ในการถงซงวาเปนมขแหงวโมกข และในความเปนปจจย เพอจาแนกพระอรยบคคลนน วปสนาญาณน ชอวาถงชอความเปนมข แหงวโมกข ๓ กโดยความเปนอธบดแหงอนทรย ๓ (คอสทธนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย) เพราะเปนไปดวยอานาจแหงอนปสนา ๓๑

จรงอย อนปสนา ๓ ทานเรยกวา วโมกขมข ๓ ดงบาลวา "ก วโมกขมข ๓ นแล ยอมเปนไปเพอความออกไปจากโลก คอยอมเปน ไปเพอภาวะคอความพจารณาเหนสงขารทงปวงโดยตดตอน และโดย รอบดาน และเพอความแลนเขาไปแหงจต ในอนมตธาต (คออสง- ขตธาตอนหาสงขารเปนนมตมได ) (๑) เพอภาวะคอความเราเราใจ ในสงขารทงปวง และเพอความแลนเขาไปแหงจต ในอปปณหตธาต (ธาตอนไมมปณธคอความปรารถนาหรอกเลส) (๑) เพอภาวะคอ ความพจารณาเหนธรรมทงปวง โดยความเปนฝายอน (คอไมเชอฟง) และเพอความแลนเขาไปแหงจตในสญตธาต (ธาตอนวางเปลาจาก อตตา) (๑) นวโมกขมข ๓ เปนไปเพอความออกจากโลก"๒

[อธบายความบาล] ในปาฐะเหลานน ปาฐะวา "ปรจเฉทปรวฏมโต-โดยตดตอน ๑. มหาฎกาอธบายวา ผเจรญอนจจานปสนามาก สทธนทรยยอมมกาลงเปนอธบด ผเจรญ ทกขานปสนามาก สมาธนทรยยอมมกาลงเปนอธบด ผเจรญอนตตานปสนามาก ปญญนทรย ยอมมกาลงเปนอธบด อนทรย ๓ อนถงความมกาลงเปนอธบดดวยอานาจอนปสนา ๓ ดงกลาว จงถงซงความเปนวโมกขมขได ๒. ข. ป. ๓๑/๓๗๓


และโดยรอบดาน" คอทงโดยตดตอน ทงโดยรอบดาน ดวยอานาจ ความเกดและความดบ ขยายความวา อนจจานปสนากาหนดตดวา "กอนแตเกด สงขารทงหลายไมม" ดงนแลว ตามคนดคตของสงขาร เหลานนไป กพจารณาเหนโดยรอบดานวา "ตอแตดบ มนกไมไป (ไหน) มนหายไปทนแหละ" ดงน ปาฐะวา "มโนสมตเตชนตาย-เพอภาวะคอความเรงเราใจ" หมายความวาเพอความสงเวชแหงจต แทจรง จตยอมสงเวชในสงขาร ทงหลาย ดวยทกขานปสนา ปาฐะวา "ปรโตสมนปสสนตาย-เพอภาวะคอความพจารณา เหน (ธรรมทงปวง) โดยความเปนฝายอน" หมายความวา เพอ พจารณาเหน (ธรรมทงปวง) โดยความเปนอนตตา วา "มนไมเปน เรา มนไมเปนของเรา" ดงน บท๑ (คอพากย) ทง ๓ ดงกลาวน พงทราบวาทานกลาวดวย อานาจอนปสนา ๓ มอนจจานปสนาเปนตน เพราะเหตนนแหละ ใน (ตอน) วสชนาปญหาในลาดบนนไป ทานจงกลาววา "เมอภกษ มนสการโดยความเปนของไมเทยง สงขารทงหลายยอมปรากฏโดย ความสน เมอมนสการโดยความเปนทกข สงขารทงหลายยอมปรากฏ โดยเปนของนากลว เมอมนสการโดยความเปนอนตตา สงขารทงหลาย ยอมปรากฏโดยความเปนของสญ"๒ดงน ๑. ปาฐะวสทธมรรคพมพไวเปน ปธานาน แตปาฐะมหาฎกาเปน ปทาน เหนวาปาฐะหลงถก ตองกวา จงแปลตามน ๒. ข. ป. ๓๑/๓๗๓


[วโมกข ๓ หมายเอาอรยมรรค] ถามวา "กวโมกขซงมอนปสนานเปนมขนนคออะไรบาง " ตอบ วา "วโมกข ๓ นนคอ อนมตวโมกข อปณหตวโมกข สญต- วโมกข" จรงอย คา (ตอไป) น กไดกลาวไว (ในปฏสมภทามรรค) วา "ภกษมนสการไปโดยความเปนของไมเทยง เปนผมากดวยอธโมกข ยอมไดเฉพาะซงอนมตวโมกข มนสการไปโดยความเปนทกข เปนผ มากดวยปสสทธ ยอมไดเฉพาะซงอปณหตวโมกข มนสการไปโดย ความเปนอนตตา เปนผมากดวยเวท (คอความร) ยอมไดเฉพาะซง สญตวโมกข"* ดงน กในวโมกข ๓ น อรยมรรคอนทาพระนพพานใหเปนอารมณ เปนไปโดยอาการหานมตมได ชอวาอนมตวโมข จรงอย อรย- มรรคนนชอวาอนมต เพราะเกดขนดวยธาตอนหานมตมได และชอ วาวโมกข เพราะพนจากกเลสทงหลาย โดยนยเดยวกนนน อรมรรค อนทาพระนพพานใหเปนอารมณ เปนไปโดยอาการหาปณธมได พง ทราบวา ชออปณหตวโมกข อรยมรรคอนทาพระนพพานใหเปน อารมณไปโดยอาการวางเปลา พงทราบวา ชอสญตวโมกข [วโมกข ๒ หมายเอาวปสนาญาณ] สวนวโมกขเพยง ๒ อนใด กลาวไวในอภธรรมดงนวา "ใน สมยใด ภกษเจรญโลกตรฌานอนเปนนยยานกะ เปนอปจยคาม (ยง * ข. ป. ๓๑/๓๘๘


การกบคคลใหถงความไมสงสมกเลส) เพอละทฏฐ (ความเหนผด) เพอบรรลปฐมภม เธอสงดจากกามทงหลาย ... เขาถงปฐมฌานอน เปนอปณหตะ เปนสญตะอย " ๑ ดงน วโมกข ๒ นน ทานกลาว หมายถงทมาแหงวปสนาโดยนปรยาย (โดยตรง โดยสนเชง) (หาใช กลาวหมายถงอรยมรรคไม ?) จรงอย วปสนาญาณ ทานเรยกวา สญตวโมกข ดวยอานาจการเปลองความยดมนได ตามนยบาลใน ปฏสมภทามรรคดงนวา "อนจจานปสนาญาณ ชอวาสญตวโมกข เพราะเปลอง (อภนเวส) ความยดมนโดยความเปนของเทยงได ทกขา- นปสนาญาณ ชอวาสญตวโมกข เพราะเปลองความยดมนโดยความ เปนสขได อนตตานปสนาญาณ ชอวาสญตวโมกข เพราะเปลอง ความยดมนโดยความเปนอตตาได"๒ ดงน และเรยกวาอนมตวโมกข ดวยอานาจการเปลองนมตได ตามนยบาล (ในปฏสมภทามรรคนน) ดงนวา "อนจจานปสนาญาณ ชอวาอนมตวโมกข เพราะเปลอง นมตโดยความเปนของเทยงได ทกขานปสนาญาณ ชอวาอนมต- วโมกข เพราะเปลองนมตโดยความเปนสขได อนตตานปสนาญาณ ชอวาอนมตวโมกข เพราะเปลองนมตโดยความเปนอนตตาได"๒ ดงน

และเรยกอปณหตวโมกข ดวยอานาจการเปลอง (ปณธ) ความ

ปรารถนา ตามนบบาล (ในปฏสมภทามรรคนน) ดงนวา "อนจจา-

นปสนาญาณ ชอวาอปณหตวโมกข เพราะเปลองความปรารถนา

๑. อภ. ส. ๓๔/๑๐๕ ๒. ข. ป. ๓๑/๔๐๐


โดยความเปนของเทยงได ทกขานปสนาญาณ ชอวาอปณหตวโมกข เพราะเปลองความปรารถนาโดยความเปนสขได อนตตานปสนาญาณ ชอวาอปณหตวโมกข เพราะเปลองความปรารถนาโดยความเปน อตตาได" ดงนดวย กจรงอย ถงกระนน วปสนาญาณนนกหาเปน อนมตตะโดยนปรยายไม (เปนแตโดยปรยาย) เพราะยงละทงสงขาร- นมตไมได แตวาเปนสญตะและเปนอปณหตะโดยนปรยายไดแท อนง วโมกข ทานยกขน (เรยก ?) ในขณะแหงอรยมรรค กดวย อานาจทมาแหงวปสนาญาณนน พงทราบวา (ในอภธรรม) ทาน กลาวแตวโมกข ๒ คอ อปณหตะ สญตะ กเพราะเหต (ทเปน โดยนปรยาย ) นน นเปนวโมกขกถาในวปสนาธการนกอน [พระอรยบคคล ๗] ในคาทขาพเจากลาวไวอกวา (วปสนาญาณน) เปนปจจยเพอ จาแนกพระอรยบคคล ๗ ประเภท พงทราบอรรถาธบายดงน กอนอน (พงทราบวา ) บคคลเหลาน คอ สทธานสาร สทธาวมต กายสกข อภโตภาควมต ธมมานสาร ทฏฐปตตะ ปญญาวมต ชอวาพระอรย- บคคล ๗ สงขารเบกขาญาณน ยอมเปนปจจยเพอจาแนกพระอรย- บคคล ๗ นน ขยายความวา บคคลในมนสการไปโดยความเปนของไมเทยง เปนผมากไปดวยอธโมกข ยอมไดเฉพาะซงสทธนทรย บคลนนเปน


ผชอวา สทธานสาร ในขณะแหงโสดาปตตมรรค ชอวา สทธาวมต ใน ๗ สถานทเหลอ (คอตงแตโสดาปตตผลถงอรหตผล) สวน บคคลใดมนสการโดยความเปนทกข เปนผมากไปดวยปสสทธ ยอม ไดเฉพาะซงสมาธนทรย บคคลนนเปนผชอวา กายสกข ในทกสถาน (คอตงแตโสดาปตตมรรคจนถงอรหตผล) แตผไดอรปฌานแลวจง บรรลอครผล (คออรหตผล) ไดชอวา อภโตภาควมต สวนบคคลใด มนสการไปโดยความเปนอนตตา เปนผมากไปดวยเวท (คอความร) ยอมไดเฉพาะซงปญญนทรย บคคลนนเปนผชอวา ธมมานสาร ใน ขณะแหงโสดาปตตมรรค ชอวา ทฏฐปตตะ ใน ๖ สถาน ชอวา ปญญาวมต ในอครผล จรงอย คานทานกลาวไว (ในปฏสมภทามรรค) วา "เมอ ภกษมนสการไปโดยความเปนของไมเทยง สทธนทรยยอมเปนอนทรย มประมาณยง เพราะความทสทธนทรยประมาณยง เธอไดโสดาปตต มรรค เหตนน จงเรยกวา สทธานสาร"* แหงเดยวกนนนกลาว วา "เมอภกษมนสการไปโดนความเปนของไมเทยง สทธนทรยยอม เปนอนทรยมประมาณยง เพราะความทสทธนทรยมประมาณยง โสดา- ปตตผลกเปนอนเธอทาใหแจงได เหตนน จงเรยกวา สทธาวมต" ดงนเปนอาท อกตอนหนงกลาววา "ภกษเชออย หลดพนไดแลว เหตนน จงชอ สทธาวมต ทาใหแจงแลวในลาดบแหงฌานทตนได เหตนน จงชอ กายสกข บรรลแลวในลาดบแหงความเหน (คอโสดา- * ข. ป. ๓๑ ๓๘๐


ปตตมรรคญาณ) เหตนนจงชอวา ทฏฐปตตะ (ขยายความอกวา) ภกษ เชออยจงหลดพน เหตนนจงชอ สทธาวมต ถกตอง (คอได) ฌาน- ผสสะกอน จงทาใหแจงซงนโรธคอนพพานในภายหลง เหตนนจงชอ กายสกข ญาณวา "สงขารทงหลายเปนทกข นโรธเปนสข" เปนอน เธอรแลว เหนแลว ประสบแลว ทาใหแจงแลว ถกตอง (คอได บรรล) แลวดวยปญญา เหตนนจงชอ ทฏฐปตตะ"๑ ดงน สวนใน ๔ บทนอกน พงทราบความแหงคาดงนวา "พระอรย- บคคลทชอวา สทธานสาร เพราะความหมายวาแลนไปตามศรทธา หรอวาแลนไป คอดาเนนไปดวยศรทธา นยเดยวกนนน ทชอ ธมมา- นสาร เพราะความหมายวาแลนไปตามธรรมกลาวคอปญญา๒ หรอ วาแลนไปดวยธรรม ทชอวา อภโตภาควมต เพราะความหมายวา หลดพนโดยสวนทง ๒ คอทงโดยอรปฌานทงโดยอรยมรรค ทชอ วา ปญญาวมต เพราะความหมายวารทวอย (ซงอรยสจ โดยไมได ฌาน) หลดพนแลว ๓

(ขณะนกาลงพรรณนา) สงขารเบกขาญาณ ๑. ข. ป. ๓๑/๓๘๘ ๒. มหาฎกาวา "คาวาธรรม หมายถงปญญา ในทอนกม เชนในบาทคาถาวา สจจ ธมโม ต จาโค" เราไมเคยคดกนเลยวา ธมโม ในบาทคาถานหมายถงปญญา และในคมภรของเรา เปน ทโม กมโดยมาก ๓. บททง ๗ น มศพทซอนเงอนอยบทเดยวคอ กายสกข กายสกขนน ไดอรปฌานแลวทา นโรธใหแจงในภายหลง ตอนไดฌานกหลดพนดวยวกขมภนวโมกข โดยรปกายและนามกายลาง สวน แตตอนถงนโรธนนทาใหแจงโดยนามกาย เพราะฉะนน กายสกข กตองแปลวา ทาใหแจง โดยนายกายเทานนเอง


กแลสงขารเบกขาญาณนนน โดยความกเปนอนเดยวกนกบญาณ ๒ ขางตน (คอมญจตกมยตาญาณ และปฏสงขานปสนาญาณ) เพราะ เหตนน พระโบราณจารยทงปลายจงกลาวไววา "สงขารเบกขาญาณ น เปนอนเดยวแท แตไดชอ ๓ ชอ คอ เกดชอวามญจตกมยตาญาณ ในตอนตน ปรากฏชอวา ปฏสงขานปสนาญาณในตอนกลาง และได ชอวา สงขารเบกขาญาณ อนถงสดยอดในตอนทาย แมในพระบาลก กลาวไววา "ถามวา "ปญญาคอมญจตกมยตา-ความเพกเฉย เปนญาณในสงขารเบกขา (ความวางเฉยในสงขาร) ทงหลาย เปน อยางไร ? แกวา "ปญญาคอความใครจะปลดเปลอง ความพจารณา (ร) ความเพกเฉย ซงอปปาทะ (ตวเกดคอสงขาร) เปนญาณใน สงขารเบกขาญาณทงหลาย ปญญาคอความใครจะปลดเปลอง ความ พจารณา (ร) ความเพกเฉยซงปวตตะ (ตวหมนไปคอสงขาร) ซง นมตตะ (คอสงขาร) ฯลฯ ซงอปายา (คอสงขาร) เปนญาณใน สงขารเบกขาทงหลาย ปญญาคอความใครจะปลดเปลอง ความพจารณา (ร) ความเพกเฉย วาอปปาทะเปนทกข ฯลฯ วาอปปาทะเปนภย วาอปปาทะเปนสามส ฯลฯ วาอปปาทะเปนสงขาร ฯลฯ อปายาส เปนสงขาร เปนญาณในสงขารเบกขาทงหลาย" * ดงน ในบทเหลานน บทสมาสวา มจตกมยตาปฏสงขาสนตฏนา * ข. ป. ๓๑/๘๗


มวเคราะห (แยกศพท) วา มจตกมยตา และ ปฏสงขา และ สนตฏนา เพราะดงน ความใครจะสละเสยซงอปปาทะเปนตน แหง พระโยคาวจรผเบอหนายดวยนพพทาญาณในตอนตน ชอวามญจต- กามตา ความพจารณาในตอนกลางเพอทาอบายแหงการปลดเปลอง ชอวาปฏสงขา ความทปลดเปลองไดแลววางเฉยอยในตอนทาย ชอวา สนตฏฐนา ซงทานหมายถง กลาวไววา "อปปาทะเปนสงขาร ภกษ เพงดเฉยซงสงขารเหลานน เหตนนจงชอวาสงขารเบกขา "๑ ดงนเปนตน ญาณนเปนอนเดยวแทดงกลาวมาฉะน อนง พงทราบวาญาณนเปน อนเดยวแทตามพระบาล (ดงตอไป) นกได แทจรง คานทานได กลาวไววา "มญจตกมยตา (ญาณ) อนใดกด ปฏสงขานปสนา (ญาณ) อนใดกด สงขารเบกขา (ญาณ) อนใดกด ธรรม (คอญาณ) เหลาน มอรรถเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ"๒ ดงน [วฏฐานคามนวปสนา] วปสนาของกลบตรผน ซงมสงขารเบกขาญาณไดบรรลแลว อยางน ยอมเปน สขาปปตต (ถงยอด) เปน วฏานคามน (ไปส ความออก) คาวา "สขาปปตตวปสสนา" กด คาวา "วฏานคามน" กด นนเปนชอของญาณ ๓ มสงขารเบกขาญาณเปนตน (คอ สงขาร- เบกขาญาณ อนโลมญาณ และโคตรภญาณ) นนเอง กวปสนานนชอ ๑. ข. ป. ๓๑/๘๘ ๒. ข. ป. ๓๑/๓๙๖


วา สขาปปตต เพราะถงยอดคอความสงสด (แหงโลกยญาณ) ชอวา วฏานคามน เพราะไปสความออก มรรคชอวา วฏฐานะ เพราะ ออกจากวตถทยด อนเปนนมต (คออารมณ) ในภายนอก และจาก ปวตตะ (คอสงขาร) ในภายในดวย วปสนานไปสวฏฐานะ คอมรรค นน เหตนน จงไดชอวา วฏฐานคามน หมายความวา สบตอกบมรรค [มาตกาแหงวฏฐานะ] (ตอไป) น เปนมาตกา เพอประโยชนแกความแจงชดแหงการ ออกจากความยด ในคาทกลาวมาโดยสงเขปนน คอ อชฌตต อภนวสตวา อชฌตตา วฏาต ยด (คอเรมตง วปสนา) ใน (สงขารทงหลาย) ภายในแลว ออกจาก (สงขารทงหลาย) ในภายใน พหทธา อภนวสตวา พหทธา วฏาต ยดใน...ภายใน แลวออกจาก...ในกายนอก พหทธา อภนวสตวา อชฌตตา วฏาต ยดใน...ภายนอก แลวออกจาก...ในภายนอก พหทธา อภนวสตวา อชฌตตา วฏาต ยดใน...ภายนอก แลวออกจาก...ในภายใน รเป อภนวสตวา รปา วฏาต ยดในรปแลวออกจากรป รเป อภนวสตวา อรปา วฏาต ยดในรปแลวออกจากอรป (คอนาม)


อรเป อภนวสตวา อรปา วฏาต ยดในอรปแลวออกจากอรป อรเป อภนวสตวา รปา วฏาต ยดในอรปแลวออกจากรป เอกปปหาเรน ปจห ขนเธห วฏาต ออกจากขนธทง ๕ พรอมกนทเดยว อนจจโต อภนวสตวา อนจจโต วฏาต ยดโดยความไมเทยง แลวออกโดยความไมเทยง อนจจโต อภนวสตวา ทกขโต...อนตตโต วฏาต ยดโดย ความไมเทยงแลวออกโดยความเปนทกข ... โดยความเปนอนตตา ทกขโต อภนวสตวา ทกขโต... อนจจโต ... อนตตโต วฏาต ยดโดยความเปนทกขแลวออกโดยความเปนทกข...โดยความ ไมเทยง...โดยความเปนอนตตา อนตตโต อภนวสตวา อนตตโต.. อนจจโต...ทกขโต วฏาต ยดโดยความเปนอนตตาแลวออกโดยความเปนอนตตา...โดย ความไมเทยง...โดยความเปนทกข [อธบายความแหงมาตกา] อรรถาธบายแหงมาตกานอยางไร ? พระโยคาวจรลางรปใน พระศาสนาน ทแรกยด (คอเรมวปสนา) ในสงขารภายใน (ของตน) ครนยดแลวก (พจารณา) ดสงขารภายในเหลานนไป แตเพราะวา มรรควฏฐานะ (ความออกคอมรรค หรอความออกดวยมรรค) จะได มแตดวย (พจารณา) ดสงขารภายในลวน ๆ เพยงเทานนหามได ตอง


(พจารณา) ดสงขารภายนอกดวยเหมอนกน เพราะฉะนน พระโยคา- วจรนน จงเหนขนธของผอนกด อนปานทกสงขารทงหลายกด วา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตาดวย เธอยอมพจารณา (สงขาร) ใน ภายในตามกาล พจารณา (สงขาร) ในภายนอกตามกาล เมอเธอ พจารณาไปอยางนน วปสนา (ดาเนนไป) ตอกบมรรคเขาในกาลท พจารณา (สงขาร) ภายใน เธอผนชอวา ยดใน...ภายในแลวออก จาก... ในภายใน แตถาวปสนา (ดาเนนไป) ตอกบมรรคในกาลท เธอพจารณา (สงขาร) ในภายนอกไซร เธอผนชอวา ยดใน...ภายใน แลวออกจาก...ในภายนอก แมในการยดภายนอกแลวออกจากภาย- นอกและภายใน กนยน พระโยคาวจรอกผหนง ทแรกยด (กาหนด) ในรป ครนยดแลว ก (พจารณา) ดโดยทาภตรปและอปทายรปใหเปนกองเดยว (คอรวม รปทง ๒ อยางเขาดวยกน กาหนดแตวารป) แตเพราะวาวฏฐานะจะ ไดม แตดวย (พจารณา) ดรปลวน ๆ เพยงเทานนหามได ตอง (พจารณา) ดอรป (คอนาม) ดวยเหมอนกน เพราะฉะนน พระ- โยคาวจรนน ทารปนนใหเปนอารมณแลวจงเหนอรป คอเวทนา สญญา สงขาร และวญญาณทเกดขน วานเปนอรป เธอยอมพจารณา รปตามกาล พจารณาอรปตามกาล เมอเธอพจารณาไปอยางนน วปสนา (ดาเนนไป) ตอกบมรรคเขาในกาลทเธอพจารณารป เธอผนชอวา ยดในรปแลวออกจากรป แตถาวปสนา (ดาเนนไป) ตอกบมรรคใน กาลทเธอพจารณาอรปไร เธอผนชอวา ยดในรปแลวออกจากอรป


แมในการยดในอรปแลวออกจากอรปและจากรป กนยน สวนในกาล ทยดโดยกาหนดวา "ยงกจ สมทยธมม สพพนต นโรธธมม- สงใดสงหนง มความเกดเปนธรรมดา สงนนทงหมด ยอมมความดบ เปนธรรมดา " ดงน แลวออกกโดยขอกาหนดอยางเดยวกนนน ชอวา ออกจากขนธทง ๕ พรอมกนทเดยว พระโยคาวจรผหนง ทแรก พจารณาสงขารทงหลายโดยความ ไมเทยง แตเพราะวฏฐานะจะไดม แตดวยพจารณาโดยความไมเทยง เพยงเทานนหามได ตองพจารณาแมโดยความเปนทกข โดยความเปน อนตตาดวยแม เพราะฉะนน เธอจงพจารณาโดยความเปนทกขบาง โดยความเปนอนตตาบาง เมอเธอปฏบตไปอยางนน วฏฐานะมขน ในกาลทพจารณาโดยความไมเทยง เธอผนชอวา ยดโดยความไมเทยง แลวออกโดยความไมเทยง แตถาวฏฐานมขนในกาลทเธอพจารณา โดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตาไซร เธอผนชอวา ยดโดย ความไมเทยงแลว ออกโดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตา แมในการยดความเปนทกข โดยความเปนอนตตาแลว ออกโดย ลกษณะทเหลอ กนยน กแลในชนผออกจากความยดเหลาน ชนผทยดโดยความไมเทยง กด ผทยดโดยความเปนทกขกด ผทยดโดยความเปนอนตตากด แต ในเวลาทออก วฏฐานะมขนโดยความไมเทยง ชนทง ๓ (น) เปน ผมากดวยอธโมกข ไดสทธนทรย หลดพนดวยอนมตตวโมกข ยอม เปนสทธานสารในขณะแหงปฐมมรรค เปนสทธาวมตใน ๗ สถาน แต


ถาวฏฐานะมขนโดยความเปนทกขไซร ชนทง ๓ (นน) กเปนผมาก ดวยปสสทธ ไดสมาธนทรย หลดพนดวยอปปณหตวโมกข ยอมเปน กายสกขในทกสถาน แตวาในชนเหลานน ผใดมอรปฌานเปนบาท ผนนยอมเปนอภโตภาควมตโนอครผล ทน วฏฐานะ โดยความ เปนอนตตา มขนแกชนทง ๓ นน ชนทง ๓ กเปนผมากดวยเวท (คอความร) ไดปญญนทรย หลดพนดวยสญญตวโมกข ยอมเปน ธมมานสารในขณะแหงปฐมมรรค เปนทฏฐปตตะ ใน ๖ สถาน เปน ปญญาวมตในอครผล แล [อปมาแหงวฏฐานคามนวปสนา ๑๒] บดน พงทราบอปมา ๑๒ ขอ เพอความชดแจงแหงวฏฐานคามน- วปสนาน พรอมทงญาณกอน (มภยตปฏฐานญาณเปนตน) และ ญาณหลง (มโคตรภญาณเปนตน) นเปนอททาน (หวขอเรอง) แหง อปมาทงหลายนน คอ คางคาว และงเหา เรอน โค ยกษ ทารก ความหว ความระหาย หนาว รอน ความมด และเปน ๑๒ ทงยาพษ อปมาเหลาน ทานกลาวไว (ในวสทธกถา) วา "ตงอยในญาณใด ญาณหนง ตงแตภยตปฏฐานญาณมา จะนามา (กลาว) กควร แต เมอนามา (กลาว) ในทน ญาณทงปวง แตภยตปฏฐานญาณจนถง ผลญาณ ยอมเปนอนปรากฏ (แจงชดหมด) เพราะฉะนน จงควร


นามา (กลาว) ในทนเสยทเดยว" [คางคาว] อปมาขอวา คางคาว ตางวาคางคาวตวหนงคดวา จกไดดอก หรอผลทไมตนน จงเกาะทตนมะซาง มกง ๕ กง แลวคลาดทว*กงหนง ไมไดพบสงทพอจะถอเอา จะเปนดอกหรอผลกตามสกอยาง ทกงนน และคลากงหนงแลวไมไดพบ (สงทพอจะถอเอา) ฉนใด คลากงท ๒ กงท ๓ กงท ๔ แมกงท ๕ แลวกไมไดพบฉนนน มนจงราพงวา ไมตนน ไมมผลหนอ สงทพอจะถอเอาไดสกกง ทไมตนนไมมเลย จงทอดอาลยในไมตนนน ไตขนตามกงตรง โผลหวออก (ชองวาง) ระหวางคาคบ แหงนดเบองบน บนขนในอากาศไปเกาะทไมมผลตนอน [ประเทยบความ] ในขออปมานน พระโยคาวจร บณฑตพงเหนดงคางคาว อปาทานขนธ ๕ ดงตนมะซางมกง ๕ กง ความยด (คอเรมตง วปสนา) ในขนธ ๕ แหงพระโยค ดงการเกาะทตนมะซางนน แหง คางคาว การพจารณารปขนธแลวไมพบสงทควรจะถอเอาสกอยางใน รปขนธนน จงพจารณาในขนธทเหลอ (ตอไป) แหงพระโยค ดงการ * ปาฐะพมพไววา ปรมสตวา แตฉบบพมาเปน ปรามสตวา สวนปาฐะมหาฎกาเปน ปรมสตวา แลวแกวา วมสตวา หากเปนอยางน จะตองแปลวา ตรวจด กคงไดความเหมอนกน แตอาจเปนวาทานใช ปรมสตวา กเพอเลยนศพท สมนสตวา ในฝายอปไมยกระมง


คลาดทวกงหนง*แลวไมพบสงทพอจะถอเอาสกอยาง จงคลาดกงทเหลอ (ตอไป) แหงคางคาวนน ญาณ ๓ มมญจตกมยตาญารเปนตน แหง พระโยคผเบอหนายในขนธทง ๕ ดวยอานาจความเหนโดยไตรลกษณ มอนจจลกษณะเปนอาท ดงการราพงวา ไมตนนไมมผลหนอ แลว ทอดอาลยในตนไมแหงคางคาวนน อนโลมญาณแหงพระโยค ดงการ ไตขนเบองสงตามกงตรง แหงคางคาวนน โคตรภญาณ ดงโผลหว ออกแหงนดเบองบน มรรคญาณ ดงบนขนในอากาศ ผลญาณ ดงการ (ไป) เกาะทไมมผลตนอน [งเหา] ขออปมาดวยงเหา กลาวมาแลวใน (ตอน) ปฏสงขาญาณ แต ในการประเทยบความอปมา ในทนมแปลกไป (ดง) น โคตรภญาณ อปมาดงการสลดงไป มรรคญาณ ดงการหยดยนอยแหงบรษผปลด เปลอง (ง) แลวมองดทางท (ปนตลงขน) มาอย ผลญาณ ดงการ ไปยงอยในทมภย [เรอน] ขออปมาวา เรอน ตางวาเมอเจาของเรอนกนอาหารเยนแลว ขนทนอนหลบไป เรอนถกไฟไหมขน เขาตนขนเหนไฟกกลว คดวา "จะเปนการด ถาเรายงไมถกไฟไหมเอา ออกไปเสย (กอน) " มอง (หาทางออก) อย พอเหนทางแลวกออกไปสทปลอดภยโดยเรว แลว จงหยดอย * ปาฐะเปน เอเกก คลาดเคลอน ทถกเปน เอก


[ประเทยบความ] ในขออปมานน การยดถอในขนธ ๕ วาเปนเรา เปนของเรา แหงบถชนผโงเขลา ดงการกนอาหารแลวขนทนอนหลบไปแหงเจาของ เรอน การดาเนนสมมาปฏปทาจนเหนไตรลกษณแลวหยงรสงขาร ปรากฏเปนของนากลว (คอเกดภยตปฏฐานญาณ) ดงการทเจาของ เรอนตนขนเหนไฟแลวกลว มญจตกมยตาญาณ ดงการมองหาทางออก อนโลมญาณ ดงการเหนทาง โคตรภญาณ ดงการออกไป มรรคญาณ ดงการไปโดยเรว ผลญาณ ดงการหยดอยในทอนปลอดภย [โค] ขออปมาวาโค ตางวา เมอชาวนาผหนงหลบอยในตอนกลางคน โคทงหลายแหกคอกหนไป ตอนเชามดเขาไปดทคอกนน รความท โคเหลานนหนไป กตามรอยไป ไดพบฝงโคของเหลวเขา หมายวา โคเหลานนเปนโคของตว ก (ตอน) นามา เวลาสวางขน จาไดวา มนไมใชโคของตว เปนโคของหลวง จงคดวาจะตองหนไปเสยกอน ทพวกราชบรษจะจบ โดยหาวาเปนโจรแลว (ลงโทษ) ใหถงความ ฉบหายปนป (คดแลวเกดความ) กลว ทงฝงโครบหนไป ยงอยในท ไมมภย [ประเทยบความ] ในขออปมานน การยดถอขนธทงหลาย วาเปนเรา เปนของเรา แหงบถชนผโงเขลา เปนดงการยดเอาโคหลวงวาเปนโคของตน การ


รจกขนธทงหลายวา มนไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ดวยอานาจ ไตรลกษณแหงพระโยค ดงการจาไดวาเปนโคหลวงตอสวางขน ภยต- ปฏฐานญาณ ดงเวลาท (เกดความ) กลวขน มญจตกมยตา ดงความทอยากจะทง (โคหลวง) ไป โคตรภ ดงการทง (โคหลวง) มรรค ดงการหน ผล ดงการหนไปยงอยในทไมมภย [ยกษ] อปมาขอวา ยกษ ตางวาบรษผหนงสาเรจความอยรวมกบยกษณ ตอนกลางคน (คอดก) นางยกษนนรวาเขาหลบแลว กไปปาชาผดบ (คอปาชาทเขานาศพไปทง ๆ ไว ไมฝงไมเผา) กนเนอมนษย เขา (รสกตวขนไมเหนนางยกษ แคลงใจวามนไปไหน จงตามหากพบ มนกาลงกนเนอมนษย รความทมนเปนนางอมนษยแลว จงคดวาจะ ตองหนไปเสยกอนทมนจะกนตว (คดแลวเกดความ) กลว รบหนไป ยงอยในทปลอดภย [ประเทยบความ] ในอปมานน กายยดถอขนธทงหลาย วาเปนเรา เปนของเรา เปนดงการอยรวมกบนางยกษ การเหนไตรลกษณแลวรความทขนธ ทงหลายเปนของไมเทยงเปนตน ดงการเหน (นางแปลง) กาลงกน เนอมนษยอยในปาชา แลวรวามนเปนนางยกษ ภยตปฏฐาน ดง การท (เกด) กลวขน มญจตกมยตา ดงความอยากจะหน โคตรภ ดงการทงปาชา มรรค ดงรบหนไป ผล ดงการยงอยในทไมมภย


[ทารก] อปมาขอวา ทารก ตางวาหญงผหนงเปนคนตะกลามลก หญง นนนงอยบนปราสาทชนบน ไดยนเสยงทารก (รอง) ทกลางถนน คดเอาลกของตวถกใคร ๆ รงแก ผลนผลน (ลงจากปราสาท) ไป ควาเอาลกคนอนเขาดวยสาคญวาลกของตว (มาอมไว) พอจาไดวา มนเปนลกคนอน หลอนกสะดงกลว (ความผด) มองขางโนนขางน คดวาใคร ๆ อยามากลาวหาฉน วาเปนคนลกเดกเลย (คดแลวก) วางเดกลงทกลางถนนนนแหละ รบขนปราสาทแลวนงลงอก [ประเทยบความ] ในขออปมานน การยดถอขนธ ๕ วาเปนเรา เปนของเรา เปนดงการควาเอาลกคนอน ดวยสาคญวาเปนลกของตว การรจกวา ขนธไมใชเรา ไมใชของเรา ดวยอานาจไตรลกษณ ดงการจาไดวา นเปนลกคนอน ภายตปฏฐานญาณ ดงความสะดงกลว (ความผด) มญจตกมยตาญาณ ดงการมองดขางโนนขางน อนโลมญาณ ดงการ วางเดกลงทกลางถนนนนแหละ โคตรภญาณ ดงการทวางลงแลว ยงยนอยกลางถนน มรรคญาณ ดง (กลบ) ขนปราสาท ผลญาณ ดงขนไปแลวนงลง*

* อปมาขอนอยางไรอย เพราะทนงอยเดม กบทหนขนไปนน เปนทเดยวกน ถาเลาเสยวา เดมนงอยขางรมถนน เกดเรองแลวหนขนไปอยเสยชนบนปลอดภยไป กจะพอฟงได


[หว ระกาย หนาว รอน มด ยาพษ] สวนอปมา ๖ ขอน คอ หว ระหาย เยน รอน มด กบยาพษ ทานกลาวเพอแสดงความทผตงอยในวฏฐานคามนวปสนาแลวเปนผ นอมโนมโอนเอยงมงหนาไปสโลกตรธรรม จรงอย คนทถกความหวครอบงาแลวเปนผหวจด ยอมปรารถนา โภชนะทมรสด ฉนใด พระโยคาวจรผถกความหวคอสงสารวฏกระทบ เอาแลวน กยอมปรารภนาโภชนะคอกายคตาสต อนมรสเปนอมตะ ฉนนนเหมอนกน*

อนง คนทระหายแลวมคอและปากแหงมาก ยอมปรารถนาปานะ ทมเครองปรงหลายอยาง ฉนใด พระโยคาวจรผถกความระหายคอ สงสารวฏกระทบเอาแลวน กยอมปรารถนาปานะคออฏฐงคกมรรค อนเปนอรยะ ฉนนนเหมอนกน อนง คนทถกความหนาวกระทบเอาแลว ยอมปรารถนาความรอน (คออบอน) ฉนใด พระโยคาวจรผถกความหนาวเยนคอตณหาสเนหะ (นามนคอตณหา) ในสงสารวฏกระทบเอาแลวน กยอมปรารถนาไฟ คอมรรคอนเผากเลสได ฉนนนเหมอนกน อนง คนทถกความรอนกระทบเอาแลว ยอมปรารถนาความเยน / * มหาฎกาอธบายวา ทกขหวนนมนคลายวฏทกข เพราะเกดขนแลว ๆ เลา ๆ ตดตามแลว เทานาน และยากทจะทนดวย กายคตาสตน ทานวาหมายเอาสมมาสตอนสมปยตกบมรรค โดยความกคอสตปฏฐาน


ฉนใด พระโยคาวจรผถกความรอนแหงไฟ ๑๑ กอง* ในสงสารวฏ ลนเอาแลวน กยอมปรารถนาพระนพพานอนเปนทเขาไประงบแหงไฟ ๑๑ กอง ฉนนนเหมอนกน อนง คนทถกความมดครอบคลมแลว ยอมปรารถนาแสงสวาง ฉนใด พระโยคาวจรผถกความมดคออวชชาปกคลมหมหอแลวน ก ยอมปรารถนามรรคภาวนาอนมแสงสวางสาเรจดวยญาณ ฉนนนเหมอน กน อนง คนทถกยาพษเขาแลว ยอมปรารถนายากาจดพษ ฉนใด พระโยคาวจรผถกพษคอกเลสเขาแลวน กยอมปรารถนาพระนพพาน อนเปนโอสถอมฤตทาลายพษกเลสได ฉนนนเหมอนกน เพราะเหตนน ขาพเจาจงกลาวไว (ตอนสงขารเบกขาญาณเกด) วา "เมอเธอรอยอยางนนเหนอยอยางนน จตยอมถอย ยอมหด ยอมกลบ ไมเหยยดยนไปในภพ ๓ กาเนด ๔ คต ๕ วญญาณฐ๖ ๗ สตตาวาส ๙ อเบกขา (ความวางเฉยในสงขารทงหลาย) หรอปาฏกลยตา (ความ นาเกลยดแหงสงขารทงหลาย) ยอมตงมน เปรยบเหมอนหยาดนา ทงหลาย (อนตกลง) ในใบปทมทเอยงหนอยหนง " ดงนเปนตน คา ทงปวงพงทราบโดยนยทกลาวมากอนแลวนนเถด [ผไดสงขารเบกขาญาณ ไดชอวา ปฏลนจร] กแลดวยปฏปทาเทาน พระโยคาวจรนน ยอมไดชอวาเปน * ไฟ ๑๑ กอง คอ ราคะ โทสะ ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส


ปฏลนจร๑ ซงพระผมพระภาคเจาทรงหมายถง ตรสไววา ปฏลนจรสส ภกขโน ภชมานสส ววตตมาสน สามคคยมาห ตสส ต โย อตตาน ภวเน น ทสสเย๒

หากภกษใด ไมแสดงตนในภพน (คอ ทอย) พระอรยะทงหลาย กลาวความ ไมแสดงตนนน แหงภกษนน ผเปน ปฏลนจร เสพแตอาสนะอนสงด วา เปนสมมคคยะ (ความดาเนนชอบ)๓

๑. ปฏลนจร มหาฏกาแปลวา ผเทยวไปโดยความเปนผหลกล เอาความไมแสดงตน...ดงกลาว ในคาถาตอไป ๒. ข. ส. ๒๕/๔๙๔ ๓. สามคคยะ นาจะไมใชอนเดยวกบสามคค (ทแปลวาความพรอมเพรยงกน) เพราะปฏปทา ของทานทกลาวนมไดเปนไปในทางชอบสมาคม จงเขาใจวาจะเปนศพทสาเรจรปมาแต สมมคคต ทแปลวา ผดาเนนชอบแลว อนมกมาคกบ สมมาปฏปนน (เชน เย เต สมณพราหมณา สมมคคตา สมมาปฏปนนา) แตเมอมาแตศพทนรปกนาจะเปน สมมคคย โดยวเคราะหวา สมมา คโต ปฏปนโนต สมมคคโต ตสส ภาโว สมมคคย) ทาไมจงเปน สามคคย ไป ขอฝากไวพจารณากนตอไป อกศพทหนง ภวน ทแปลทบศพทไววา ภพน มหาฏกาวา หมายเอาทง ๓ ศพทน โดยมากใชในทหมายถงทอยอาศย เชน ยกขภวเน-ในทอยของยกษ ตาวตสภวเน-ในทอยของ เทวดาดาวดงส ถง ภวเน ในคาถาน กเขาใจวา หมายอยางนนเหมอนกน เพราะมคา "เสพแต อาสนะอนสงด" แสดงใหเหนความอยชด ๆ ถอเอาความไดวา ภกษปฏลนจร ทานหลกลอย แตในทสงด ไมแสดงตน คอไมเปดเผยตนในทอย วาฉนอยทนจะ ใครจะมาหากเชญ


[สงขารกเบปญาณกาหนดความแปลกกนแหงโพชฌงคเปนตน] สงขารเบกขาญาณ กาหนดความเปนปฏลนจรแหงพระโยค ดง กลาวนแลว ยงกาหนดความแปลกกนแหงโพชฌงค ความแปลกกน แหงองคมรรค ความแปลกกนแหงองคฌาน ความแปลกกนแหง ปฏปทา ความแปลกกนแหงวโมกข แมแหงอรยมรรคตอไปอกดวย*

แตพระเถระลางเหลากลาววา "ปาทกฌาน (คอฌานทเปนบท แหงวฏฐานคามนวปสนา อนดาเนนไปใกลตอมรรค) กาหนดความ แปลกแหงโพชฌงค แหงองคมรรค และแหงองคฌาน" ลางเหลา กลาววา "ขนธทเปนอารมณแหงวปสนากาหนด (ความแปลกนน)" ลางเหลากกลาววา "อชฌาสยของบคคล (ผบาเพญวปสนา) กาหนด" ในวาทะขอพระเถระทง ๓ เหลานน กพงทราบเถดวา วฏฐานคามน- วปสนาอนเปนบพภาคนเอง กาหนด (ความแปลกนน) ทงนน (ตอไป) น เปนอนปพพกถา (วาตามลาดบ) ในการกาหนดความ แปลกแหงโพชฌงคเปนตนนน วาโดยการกาหนดแหงวปสนา มรรคทเกดขนแกพรสกขวปสสก กด มรรคทมไดทาฌานใหเปนบาทเกดขนแกพระสมาบตลาภ (ผได สมาบต) กด มรรคททานผบาเพญวปสนาทาปฐมฌานใหเปนบาทแลว พจารณาปกณกสงขาร (คอสงสารอน ๆ นอกจากตวฌานทเปนบาท) ใหเกดขนกด กเปนปฐมฌานก (มปฐมฌาน) อยนนแหละ โพชฌงค กม (ครบ) ๗ องค มรรค (คอบ) ๘ องค ฌาน (ครบ) ๕ ในทก * ความแปลกกนอยางไรมอธบายตอไป


มรรค แมบพภาควปสนาแหงมรรคเหลานนเลา จะเปนโสมนสสหรคต บาง อเบกขาสหคตบาง (แต) ในกาลแหงวฏฐานะ ถงความเปน สงขารเบกขาแลว กเปนโสมนสสหรคต ในมรรคทงหลายทผบาเพญวปสนาทาทตยฌาน ตตยฌาน จตตถ- ฌาน ในปญจกนย ใหเปนบาทแลวทาใหเกดขน ฌานยอมมองค ๔ องค ๓ และองค ๒ ตามลาดบแท สวนองคมรรคม ๗ ในทกมรรค โพชฌงคม ๖ ในมรรคท ๔ ความแปลกกน (ในตอน) น ยอม มทงโดยการกาหนดแหงปาทกฌาน ทงโดยการกาหนดแหงวปสนา บพภาควปสนาแมแหงมรรค (ททาทตยตตยจตตถฌานใหเปนบาทเกด ขน) เหลานนเลา กเปนโสมนสสหรคตกม เปนอเบกขาสหรคตกม (แต) วฏฐานคามนวปสนาคงเปนโสมนสสหรคตเหมอนกน สวนในมรรคทเกดขนโดยทาปญจกฌานใหเปนบาท องคฌาน ม ๒ โดยเปนอเบกขาและจตเตกคตา โพชฌงคและองคมรรคม ๖ และ ๗ แมความแปลกกน (ในขอ) น กมดวยอานาจนยมทง ๒ (คอทงปาทกฌานและวปสนา) แตในนยนน บพภาควปสนาเปน โสมนสสหรคตหรอเปนอเบกขาสหรคตบาง (แต) วฏฐานคามนวปสนา เปนอเบกขาสหรคตเทานน แมในมรรคทผบาเพญวปสนาทาอรปฌานทงหลายใหเปนบาทแลว ทาใหเกดขน กนยนนแล สมาบตซงออกในทใกลแหงมรรคทเกดขนโดยออกจากปาทกฌาน แลวพจารณาสงขารอยางใดอยางหนงดงนน ยอมทาความทมรรคนน


คลายตน ดจสแผนดนทาความทสของเหยคลายสของตน ฉะนน สวนในเถรวาทะท ๒ (พงทราบวา) เปนมรรคทเกดขนโดยออก จากสมาบตใด ๆ แลวพจารณาสมาบตธรรมทงหลายใด ๆ กยอมคลาย กบสมาบตนน ๆ แหละ หมายความวา คลายกบสมาบตธรรมทผบาเพญ วปสนาพจารณา แตถาพจารณากามาวจรธรรมทงหลาย กเปนปฐม- ฌานกะเทานน กแล ความกาหนด (ความแปลกกนขององคฌาน เปนตน) แหงวปสนา แมในเถรวาทะท ๒ นน กพงทราบโดยนบ ทกลาวแลวนนเถด สวนในเถรวาทะท ๓ (พงทราบ) เปนมรรคทเกดขนโดยทา ฌานใด ๆ ใหเปนบาท แลวพจารณาฌานธรรมใด ๆ ตามควรแก อชฌาสยของตน ๆ กยอมคลายกบฌานนน ๆ แหละ แตวาความท มรรคทเกดขนคลายกบฌานนน ๆ นน เวนฌานทเปนบาทหรอฌานท พจารณาเสย หาสาเรจดวยเพยงแตอชฌาสย (ของตน) อยางเดยวไดไม ความขอนนน พงชแจงดวยนนทโกวาทกสร (เรองพระนนทกะให โอวาทภกษณ) จรงอย แมพระผมพระภาคเจากไดตรสคา (ตอไป) นไว (ใน สตรนน) วา "ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนวาในวนอโบสถ (ขน) ๑๕ คา ความสงสยหรอความเคลอบแคลงวา "ดวงจนทรแหวงหรอ เตมหนอ" หามแกชนหมมากไม ทแทยอมมความเปลงใจวา "ดวง จนทรเตม" ดวยกนทงนน ฉนใดกด ดกรภกษทงหลาย ภกษณเหลา นน กเปนผยนด และมความคด (มงหมาย) อนเตมเปยมดวยธรรม-


เทศนาของนนทกะฉนนนเหมอนกน ดกรภกษทงหลาย บรรดาภกษณ ประมาณ ๕๐๐ รปนน ภกษณรปทมคณธรรมอยางตา กเปนโสดาบน มอนไมตก (อบาย) เปนธรรมดา เปนผเทยงแทแนนอนตอความตรสร" ดงน กในภกษณเหลานน ภกษณรปใดมอปนสยแหงโสดาปตตผล ภกษณรปนน กไดเปนผมความคด (มงหมาย) เตมเปยมดวยโสดา- ปตตผลนนเอง รปใดมอปนสยแหงสกทาคามผล...อนาคามผล... ฯลฯ มอปนสยแหงอรหตผล รปนนกไดเปนผมความคด (มงหมาย) เตม เปยมดวยอรหตผลนนเอง มรรคทผบาเพญวปสนาทาฌานใด ๆ ใหเปนบาทแลว พจารณา ฌานธรรมใด ๆ ใหเกดขนตามควรแกอชฌาสยของตน ๆ กยอมคลาย กบฌานนน ๆ แหละ แตวาความทมรรคทเกดขนคลายกบฌานนน ๆ นน เวนฌานทเปนบาท หรอฌานทพจารณาเสย หาสาเรจดวยเพยงแต อชฌาสย (ของตน) อยางเดยวไดไม ดงกลาวมาฉะนแล กแลความ กาหนด (ความแปลกกนขององคฌานเปนตน) แหงวปสนา แมใน เถรวาทะท ๓ น กพงทราบโดยนยทกลาวแลวเหมอนกน พงทราบวาสงขารเบกขา ยอมกาหนด (ความแปลกกนแหง โพชฌงค องคมรรค และองคฌาน ดงกลาวมาฉะนเปนอนดบแรก [สงขารเบกขาญาณกาหนดความแปลกกนแหงปฏปทา] กถาวา สงขารเบกขาน ทแรกเมอขมกเลส ขมไดโดยยาก ตอง


ใชประโยค (คออตสาหะ) ใชสงขาร (คอความพยายาม) ไซร ยอม ไดชอวา ทกขาปฏปทา (ปฏบตลาบาก) โดยวปรยาย (คอทางตรง กนขาม) กชอ สขาปฏปทา (ปฏบตสะดวก) แตครนขมกเลสไดแลว คอยๆ ทาการขมวปสนาไปใหมรรคปรากฏ ชอวา ทนธาภญญา (รไดชา) โดยวปรยาย กชอวา ขปปาภญญา (รไดเรว) สงขารเบกขาน ตงอยในอาคมนยฐาน (ทเปนแดนมา-เปนแดนเกด) ใหนามแกมรรค ของตน ๆ ดงน มรรคจงไดนาม ๔ อยางตามนามนน กแล ปฏปทานนน ยอมมตาง ๆ กนแกภกษลางรป สาหรบ ภกษลางรปมปฏปาทเดยวในมรรคทง ๔ สวนมรรคทง ๓ ของพระ- พทธเจาทงหลาย เปนสขาปฏปทาขปภญญาทงนน ของพระธรรม- เสนาบดกเชนนน แตสาหรบพระมหาโมคคลลานเถระ ปฐมมรรค เปนสขาปฏปทาขปปาภญญา มรรค ๓ เบองบนเปนทกขาปฏปทา- ทนธาภญญา๑ อนง ปฏปทาเปนฉนใด แมอธบดทงหลาย (มฉนทาธบด เปนตน) กฉนนน ยอมมตาง ๆ กนในมรรค ๔ แกภกษลางรป สาหรบลางรปมอธบดเดยว ในมรรคทง ๔ สงขารเบกขา ยอมกาหนดความแปลกกนแหงปฏปทาดงกลาว มาฉะน สวนวาสงขารเบกขา กาหนดความแปลกกนแหงวโมกขอยางไร ขอนนขาพเจาไดกลาวมากอนแลวแล๒

๑. ชอบกล ทานสาเรจกอนพระสารบตร จะวาเปนทนธาภญญาอยางไร ๒. ดตอนวโมกข ๓ หนา ๑๓๗


[สงขารเบกขากาหนดความแปลกกนแหงวโมกขอนหนง] อกนยหนง อนมรรค (นน) ยอมไดนามโดยเหต ๕ คอโดยรส ของตน (คอโดยสภาวะ) บาง โดยปจจนกธรรม (ธรรมทเปนขาศก) บาง โดยคณของตนบาง โดยอารมณบาง โดยอาคมน (แดนทมา) บาง กถาสงขารขาออก (จากอารมณทยด ?) เพราะพจารณา สงขารทงหลายโดยความไมเทยงไซร มรรค (หรอมรรคสมงคบคคล) ยอมหลดพนโดยอนมตวโมกข ถาออกเพราะพจารณาโดยความเปน ทกขไซร ยอมหลดพนโดยอปปณหตวโมกข ถาออกเพราะพจารณา โดยความเปนอนตตาไซร ยอมหลดพนโดยสญตวโมกข นชอวา นาม โดยรสของตน*

สวนวามรรคนนชอวา อนมตมรรค กเพราะทาฆมวนพโภค (แยกกอน) แหงสงขารทงหลายแลวละนจจนมต ธวนมต สสสตนมต ทงหลาย ดวยอนจจจานปสนา (สาเรจ) มา อนง ชอวาอปปณหตมรรค กเพราะละสขสญญา ยงปณธคอความปรารถนาใหเหอดแหงดวยทกขา- นปสนา (สาเรจ) มา ชอวา สญตมรรค กเพราะละอตตสญญา สตตสญญา ปคคลสญญา แลวเหนโดยความเปนของวางเปลาแหงสงขาร ทงหลาย ดวยอนตตานปสนา นชอวา นามโดยปจจนกธรรม สวนวามรรคนนชอวา สญตมรรค เพราะวางจากกเลสมราคะ * สรส-รสของตน มหาฎกาแกวา ไดแก "สภาวะ-ความเปนเอง" แลวขยายความวา ความเปนไปของตนทแปลกใจตามกจ"


เปนตน ชอวาอนมตมรรค เพราะความไมมแหงนมตทงหลาย มรป- นมตเปนตน หรอแหงนมตทงหลาย มราคนมตเปนอาทนนเอง ชอวา อปปณหตมรรค เพราะความไมมแหงปณธทงหลาย มราปณธเปนตน นเปนนามโดยคณของตน มรรคนนนไดชอวา สญตมรรค อนมตมรรค อปปณหตมรรค แมเพราะทาพระนพพานอนเปนธรรมวาง เปนธรรมไมมนมต เปน ธรรมไมมปณธใหเปนอารมณกได นเปนนามโดยอารมณของมรรคนน สวนอาคมน (แดนทมา) ม ๒ คอวปสนาคมน (แดนทมาคอ วปสนา) และมคคาคมน (แดนทมาคอมรรค) ในอาคมน ๒ อยางนน วปสนาคมน ยอมไดในมรรค มคคาคมน ยอมไดในผล เพราะวา (โดยวปสนาคมน) อนตตานปสนาชอวา สญตวปสนา มรรคแหง สญตวปสนา จงชอสญตมรรค อนจจานปสนา มรรคแหง มรรคแหงอนมตวปสนา จงชอวาอนมตมรรค แตชอ (อนมตมรรค) น ไมมทางพระอรธรรม มแตทางพระสตร ดวยในทางพระสตรนน อาจารยทงหลายกลาววา "โคตรภญาณทาพระนพพานอนเปนธรรมไมม นมตใหเปนอารมณ เปนญาณมนามวาอนมตตะ ตนตงอยในอาคมนย- ฐานแลว จงใหนามแกมรรค" ดงน เหตนน มรรคจงไดชอวา อนมตตะ แตวาโดยมคคาคมน ผลไดชอวาอนมตตะ กชอบเหมอนกน ทกขานปสนา ชอวาอปปณหตวปสนา เพราะยงปณธ (ความปรารถนา) ในสงขารทงหลายใหเหอดแหงแลว (สาเรจ) มา มรรคแหงอปปณหต-


วปสนา จงชอวาอปปณหตมรรค ผลของอปปณหตมรรค จงชอวาอปปณ- หตผล วปสนาใหนามของตนแกมรรค มรรคใหนามของตนแกผล โดย นยดงกลาวมาฉะนแล นเปนนามโดยอาคมน สงขารเบกขาน กาหนดความแปลกกนแหงวโมกขดงนแล สงขารเบกขาญาณ จบ อนโลมญาณ เมอพระโยคาวจรนน สรองเสพ เจรญ ทาใหมากซงสงขาร- เบกขาญาณนนอย อธโมกขสทธายอมมกาลงยงขน วรยะกเปนอน ประคองไวอยางด สตกเขาไปตงอยางด จตกตงมนอยางด สงขาร- เบกขากลาแขงยงเกดขน (สามารถเปนปจจยแหงอนโลมญาณได) เมอ พระโยคาวจรนน คานงวา "มรรคจกเกดในบดน" สงขารเบกขา พจารณาสงขารทงหลาย โดยอาการวาไมเทยง หรอวาเปนทกข หรอ วาเปนอนตตากด แลวลงสภวงค ในลาดบแหงภวงค มโนทวาราวชนะ ทาสงขารทงหลายใหเปนอารมณโดยอาการวาไมเทยง หรอวาเปนทกข หรอวาเปนอนตตา โดยนยทสงขารเบกขาทาแลวนนแหละเกดขน ตอนน ชวนจตดวงแรกซงสบสนตตอนไมมระหางในลาดบแหงกรยาจต (คอมโนทวาราวชนะ ?) ดวงนน ทยงภวงคใหหมนกลบ (คอไมใหเปน


ไปดวยอานาจภวงค) ทาสงขารทงหลายใหเปนอารมณอยางนนเหมอนกน เกดขน ซง (ชวนจตดวงแรกน) ทานเรยกวา "บรกรรม" (คอตก แตงมรรคขน) ลาดบนน ชวนจตดวงท ๒ ทาสงขารทงหลายใหเปน อารมณอยางนนแหละเกดขน ซงทานเรยกวา "อปจาร" (คอใกลมรรค) แมในลาดบนน ชวนจตดวงท ๓ กทาสงขารทงหลายใหเปนอารมณ อยางนนเหมอนกนเกดขน ซงทานเรยกวา "อนโลม" (คอสมควรแก ธรรมทกสวน หรอควรจะทามรรคใหเกดได) นเปนนามแยกกนคนละ สวนแหงจตเหลานน แตละเรยกจตทง ๓ อยางนนวา "อาเสวนะ" บาง วา "บรกรรม" บาง วา "อปจาร" บาง วา "อนโลม" บาง โดยไม แปลกกน กควร ถามวา อนโลมแกอะไร ? ตอบวา อนโลมแกธรรมทงหลาย ทงสวนเบองตนทงสวนเบองปลาย ดวยวา อนโลมญาณนนชอวา อนโลมแกวปสนาญาณทง ๘ เบองตน เพราะความทมกจเหมอนอยางนน (คอมกจพจารณากาหนดไตรลกษณเหมอนวปสนาทงปวง) และชอวา อนโลมแกโพธปกขยธรรม ๓๗ ในเบองปลายดวย จรงอย อนโลม- ญาณนน เพราะความทปรารภสงขารทงหลายโดยทางไตรลกษณ มอนจลกษณเปนตนเปนไป จงชอวาอนโลมแกญาณ ๘ น เพราะมกจ เหมอนอยาง (ญาณ ๘) นน ดจชบอกโดยความวา "อทยพพญาณได เหนความเกดขนและความเสอมไปแหงธรรมทงหลาย อนมความเกด และความเสอมแทหนอ" และวา "ภงคานปสนาญาณไดเหนความ แตกดบแหงธรรมทงหลายทมความแตกดบแทหนอ " และวา "สงท


เปนไปกบดวยภยแทหนอ ไดปรากฏโดยเปนสงนากลวแกภยตปฏฐาน- ญาณ และวา "อาทนวานปสนาญาณไดเหนโทษในสงทเปนไปกบดวย โทษแทหนอ" และวา "นพพทาญาณไดเบอหนายในสงทนาเบอหนาย แทหนอ" และวา "มญจตกมยตาญาณไดเกดมความใครจะปลดเปลอง ในสงทนาปลดเปลองแทหนอ " และวา "สงทควรพจารณา (หาทาง ปลดเปลอง) แทหนอ อนปฏสงขารญาณพจารณา (รทาง) แลว" และ วา "สงทควรเขาไปเพง (วางเฉย) แทหนอ อนสงขารเบกขาญาณ เขาไปเพง (วางเฉย) แลว " ดงน และยงอนโลมแกโพธปกขยธรรม ๓๗ ในเบองปลายดวย เพราะโพธปกขยธรรมเหลานนเปนธรรมทจะ พงถงไดดวยความปฏบต (คอการขมกเลสทบงสจจะแหงอนโลมญาณ) นน [อปมาแหงอนโลมญาณ] อปมาเหมอนพระราชาผทรงธรรมประทบนง (เปนประธาน) ณ วนจฉนสถาน (ศาลหลวง) ไดทรงฟง (คา) วนจฉยของโวหารก- มหาอามาตย (ลกขน) ทง ๘ แลวทรงละเสยซงความลาเอยง วางพระ- องคเปนกลาง เมอทรงอนโมทนา (คอพระราชทานราชนมต) ไปวา จงเปนอยางวนจฉยนนเถด กชอวาทรงอนโลมแก (คา) วนจฉยของ โวหารกมหาอามาตยเหลานนดวย แกโบราณราชธรรมดวย ฉนใด ขออปไมยน บณฑตกพงทราบ ฉนนน [ประเทยบความ] กแล อนโลมญาณ (นน) เปรยบเหมอนพระราชา ญาณ ๘


(มอทยพพยานปสญาณเปนตน) เปรยบเหมอนโวหารกมหาอามาตย ทง ๘ โพธปกขยธรรม ๓๗ เปรยบเหมอนโบราณธรรม ในอปมานน พระราชนน เมอรบสงวา จงเปนอยางวนจฉยนนเถด ชอวาทรง อนโลมแก (คา) วนจฉยของโวหารกมหาอามาตยทงหลายดวย และ แกราชกธรรมดวย ฉนใด อนโลมญาณน เมอปรารภสงขารทงหลาย โดยทางไตรลกษณ มอนจลกษณเปนตนเกดขน กชอวาอนโลมแก ญาณทง ๘ เพราะความทมกจเหมอนอยาง (ญาณ ๘) นนดวย แก โพธปกขยธรรม ๓๗ ในเบองปลายดวย ฉนนน เพราะเหตนนแหละ ญาณนทานจงเรยกวา "สจจานโลมกญาณ" (เพราะอนโลมแกมรรคสจ) แล อนโลมญาณ จบ กแล อนโลมญาณน เปนญาณสดทายแหงวฏฐานคามนวปสนา อนมสงขารเปนอารมณ แตวากนโดยประการทงปวงหมดละก โคตร- ภญาณเปนทสดแหงวฏฐานคามนวปสนา*

* หมายความวา โคตรภญาณนน ไมนบในวปสนาญาณกจรง แตวา กเปนญาณทไปสวฏฐานะ คออรยมรรค จงควรไดนามวาวฏฐานคามน...ดวยเหมอนกน และเปนสดทาย เชนนนกระมง


[นามตาง ๆ แหงอนโลมญาณ] บดน เพอมใหหลง (เขาใจผดคดเปนอนไป) ในวฏฐานคามน- วปสนานนแหละ จงควรทราบการเทยบ (ความใน) พระสตร (ตอไป)น ขอนคออยางไร ? คอวฏฐานคามนวปสนาน ในสฬายตนวภงคสตร ตรสเรยกวา "อตมมยตา-ความไมมตณหา (ความทะยานใจ)" โดย สตตบท วา "ดกรภกษทงหลาย ทานทงหลายจงองอตมมยตา อาศย อตมมยตา ละเสย กาวลวงเสยทซงอเบกขาอนเปนเอกตตะ (มสภาวะ เดยว) เปนเอกตตสตะ (อาศยอารมณอนเดยว) น "๑ ดงน ใน อลคททปมสตร ตรสเรยกวา "นพพทา" โดยสตตบทดงนวา "ภกษ เมอเบอหนายยอมคลายกาหนด เพราะคลายกาหนด ยอมหลดพน"๒

ในสสมสตร (นทานวรรค) ตรสเรยกวา "ธมมฐตญาณ-รความตงอย คอความเปนจรงแหงธรรม" โดยสตตบท ดงน วา "ดกรสสมะ ธมม- ฐตญาณเกดกอน ความหยงรในนพพานจงเกดภายหลง"๓ ในโปฏฐ- ปาทสตร๔ตรสเรยกวา "สญญคคะ-ยอดสญญา" โดยสตตบท ดงน วา ๑. ม. อ. ๑๔/๔๐๗ สตตบทน อธบายวา จงอาศยอตมมยตา คออนโลมญาณ กาวลวง สงขารเบกขาญาณเสย เชนนนกระมง อเบกขาในอารมณ ๖ ทานเรยก นามตตเบกขา สวนอเบกขาทเนองดวยอรปฌานจต เรยก เอกตตเบกขา ๒. ม. ม. ๑๒/๒๗๖ มหาฎกาวา วรชชต-คลายกาหนด หมายเอามรรคกจ วมจจต-หลดพน หมายเอาผล เพราะฉะนน นพพทา จงหมายเอาวฏฐานคามนวปสนา ๓. ส. นทาน. ๑๖/๑๕๑ มหาฎกาวา นพพาน าณ - ความหยงรในนพพาน ไดแกมรรคญาณ เพราะฉะนน ธมมฐตญาณ จงไดแกวฏฐานคามน... ๔. ปาฐะพมพไวเปน...สตเตน คลาดเคลอน ทถกเปน...สตเต


"ดกรโปฏฐปาทะ สญญาแลเกดขนกอน ญาณจงเกดภายหลง"๑ ในทสตรสตร ตรสเรยกวา "ปารสทธปธานยงคะ-องคของผประกอบ ความเพยงเพอความบรสทธ" โดยสตตบทดงนวา "ปารสทธปธานยงคะ คอปฏปทาญาณทสนวสทธ"๒ ในปฏสมภทามรรค กลาวโดยนาม ๓ อยาง โดยสตตบท ดงน วา "มญจตกมยตาอนใดกได ปฏสงขานปสนา อนใดกด สงขารเบกขาอนใดกด ธรรมเหลาน มอรรถอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ"๓ ในปฏฐาน กกลาวไวโดยนาม ๓ อยาง ดงน วา "ญาณอนอนโลมแกโคตรภ อนโลมแกโวทาน"๔ ในรถวนตสตร เรยกวา "ปฏปทาญาณทสนวสทธ" โดยสตตบนดงนวา "ดกรอาวโส กทานผมอายอย (ประพฤต) พรหมจรรยในพระผมพระภาคเจา เพอ ปฏปทาญาณทสนาวสทธหรอ"๕

วฏฐานคามนวปสนาใดสงบสะอาด อน พระมหาฤษเจาตรสยกยองไวโดยนามหลาย อยาง ดงกลาวมาฉะน บคคลผมชาต บณฑต ปรารถนาจะออกจากทะเลตม คอ สงสารทกขอนเปนแดนมหาภย พงทา โยคะในวปสนานนเนอง เทอญ ๑. ท. ส. ๙/๒๓๐ ตรงนตรสวา สญญา สวนคาสญญคคะ ตรสไวขางตน ๒. ท. ปาฏ. ๑๑/๓๒๘ ๓. ข. ป. ๓๑/๓๙๗ ๔. อภ. ป. ๔๐/๑๗๓ มหาฎกาวานาม ๓ คอ อนโลม โคตรภ และ โวทาน ๕. ม. ม. ๑๒/๒๙๑


ปรเฉทท ๒๑ ชอปฏปทาญาณทสนาวสทธนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


[ญาณทสนวสทธนเทศ] เบองหนาแตอนโลมญาณนไปกเปนโคตรภญาณ โคตรภญาณ นนไมชดปฏปทาญาณทสนวสทธ ไมชดญาณทสนวสทธทเดยว เพราะ เปนญาณตงอยในฐานเปนอาวชนะแหงมรรค เปนอพโพหารกญาณอย ในระหวาง (วสทธทง ๒ นน) นนเอง แตเพราะยงตกในกระแส แหงวปสนา จงนบวาเปนวปสนา (ดวย) สวนญาณในมรรค ๔ น คอ โสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค อนาคามมรรค อรหตมรรค ชอวาญาณทสนวสทธ [ปฐมมรรคญาณ] ในมรรคญาณ ๔ นน ชอวากจอะไร ๆ อนทพระโยคาวจรผใคร จะยงปฐมมรรคญาณใหถงพรอม จะตองทาเปนอนดบแรก หามไม ดวยวากจใดทเธอจะพงตองทา กจนนอนเธอผยงวปสนาซงอนโลม- ญาณเปนทสดใหเกดขนไดทาเสรจแลว แทจรง จตของเธอผมอนโลม- ญาณเกดแลวอยางน เมอความมดหยาบ ๆ ทปดบงสจจะ ถกอนโลม- ญาณทง ๓ นนทาใหอนตรธานไปแลวตามควรแกกาลงของตน ๆ ยอม ไมแลนไป ไมหยดอย ไมนกนอมไป ไมตด ไมของ ไมผกพนอยใน สงขารทงปวง ยอมถอยกลบ งอกลบ หมนกลบ ดงนกลงกลบจาก ในปทมฉะนน แมนมตตารมณทงปวง แมปวตตารมณทงปวง ก ปรากฏโดยเปนเครองกงวล*

* กอนนไมปรากฏเปนเครองกงวล เพราะมความมดปกปดอย บดนความมดนนอนตรธาน ไปแลว จงปรากฏเหนเปนเครองกงวลขน


[โคตรภญาณ] ลาดบนน เมอนมตตารมณและปวตตารมณทงปวงปรากฏโดย เปนเครองกงวลแกเธอแลว ในทสดแตอาเสวนะแหอนโลมญาณ (คอ ในลาดบแหงอนโลมญาณทไดมาจนคน) โคตรภญาณทาพระนพพาน อนไมมนมต ไมมปวตตะ ปราศจากสงขาร เปนนโรธ (ทดบ) ให ใหเปนอารมณ พลางกาวลวงเสยซงโคตรบถชน ชอบถชน ภม- บถชน กาวลงสโคตรอรยะ ชออรยะ ภมอรยะ เปนปฐมอาวชนะ (ความนกหนวงครงแรก) ปฐมอาโภค (ความคานกครงแรก) ปฐม- สมนนาหาร (ความประมวลจตครงแรก) ในนพพานารมณ ยงความ เปนปจจยแหงมรรคโดยอาการ ๖ ดวยอานาจอนนตรปจจย สมนตร- ปจจย อาเสวนปจจย อปนสสยปจจย อตถปจจย และวคตปจจย ให สาเรจ เปนญาณถงยอด เปนศรษะของวปสนา ไมเวยนกลบมาอก (เพราะเกดขนครงเดยว) เกดขน ซงทานหมายถง กลาวไว (ในปฏ- สมภทามรรค) วา "ความรในอนหมนกลบคอออกจากสงภายนอก (คอสงขาร) ไดชอวาโคตรภญาณเปนอยางไร ? ความรใดครอบงา เสยไดซงอปปาทะ เหตน ความรนจงชอโคตรภ ความรใดครอบงา เสยไดซงปวตตะ ฯลฯ ซงอปายาส เหตน ความรนนจงชอโคตรภ ความรใดครอบงาเสยไดซงสงภายนอกคอสงขารนมต เหตน ความรนน จงชอโคตรภ ความรใดแลนไปสธรรมอนไมมอปปาทะ เหตน ความร นนจงชอโคตรภ ความรใดแลนไปสธรรมอนไมมปวตตะ ฯลฯ ไมม อปายาส เปนทดบคอนพพาน เหตน ความรนนจงชอโคตรภ ความ


รใดครอบงาเสยซงอปปาทะแลว แลนไปสธรรมอนไมมอปปาทะ เหตน ความรนนจงชอโคตรภ"* ดงนเปนอาท สตตบททงปวงพง (นามากลาว) ใหพสดารเถด [อปมาขนตอนแหงอนโลมญาณและโคตรภญาณ] ในการทากจของอนโลมญาณและโคตรภตญาณนน นเปนอปมา แสดงอาการเปนไปในอารมณตาง ๆ แหงอนโลมญาณและโคตรภญาณ ซงแมเปนไปอยในวถ (จต) เดยวกน โดยอาวชชะเดยวกน (ดงตอ ไปน) เหมอนอยางวา บรษผใครจะกระโดดขามเหมองใหญ (ไป) ยนทฝงนอก วงมาดวยกาลงเรว ควาเชอกทผกหอยไวทกงไมหรอไม เสา (ทปกไว) รมฝงในของเหมอง โหนตวขนแลว (โยนตวให) ม กายนอมโนมตรงไปยงฝงนอก จนถงสวนเบองบนของฝงนอก จง ปลอยเชอกหรอไมเสานน ตวสนอยตกลงทฝงนอกแลว จงคอยยนขน ฉนใด แมพระโยคาวจรนกฉนนนเหมอนกน เปนผใครจะตงมนใน พระนพพานอนเปนฝงนอกของ ภพ กาเนด คต ฐต และนวาส ทงหลาย แลนมาดวยกาลงมอทยพพยานปสนาเปนตน ควาเชอกคอ รป (ขนธ) ซงผกหอยอยทกงไมคออตภาพ หรอไมเสาคอนามขนธ มเวทนาเปนตนขนธหนง ดวยอาวชนะแหงอนโลมญาณวา มนไมเทยง หรอวามนเปนทกข หรอวาเปนอนตตาแลว ยงไม ปลอยเชอกคอรปและไมเสาคอนามนน โหนขนดวยอนโลมจตดวงแรก * ข. ป. ๓๑/๙๕.


เปนผมใจนอมโนนตรงไปยงพระนพพานดวยอนโลมจตดวงท ๒ ดจ บรษนนมกายนอมโนมตรงไปยงฝงนอก (ของเหมอง) ฉะนน แลวก เปนผใกลตอพระนพพานอนจะพงถงเดยวน ดวยอนโลมจตดวงท ๓ ดจบรษนน (โยนตวไป) ถงสวนเบองบนแหงฝงนอก (ของเหมอง) ฉะนน เพราะความดบไปแหงจต (อนโลมดวงท ๓ ?) นน กปลอย อารมณทเปนสงขารนน แลวตกลงไปในพระนพพานอนปราศจาก สงขารเปนฝงนอก (โดยหนวงพระนพพานเปนอารมณ) ดวยโคตร ภจต แตเพราะยงไมมความคนเคยในอารมณทเพงยดหนวงครงเดยว จงยงไมตงมนดวยดกอน ดจบรษนนตวสนอยฉะนน ตอนนจงตงมน ดวยมรรคญาณ แล [อปมาการทากจแหงอนโลมญาณและโคตรภญาณ] ในญาณ ๒ นน อนโลมญาณอาจบรรเทาความมดคอกเลสอน ปดบงสจจะได (แต) ไมอาจทาพระนพพานใหเปนอารมณได โคตร- ภญาณอาจทาพระนพพานใหเปนอารมณไดแท (แต) ไมอาจบรรเทา ความมดทบงสจจะได (ตอไป) นเปนอปมาในการทากจแหงญาณทง ๒ นน ยงมบรษตาดผหนง ใครจะทราบนกษตรโยค (ความประจวบ กนแหงดวงจนทรกบดาว) ออกไปแหงนดดวงจนทรในเวลากลางคน ดวงจนทรไมปรากฏแกเขาเพราะถกพลาหกบง พอลมลกหนงตงขน กาจดพลาหกหนา ๆ (ไป) อกลกหนงกาจดพลาหกปานกลาง (ไป)


อกลกหนงกาจดพลาหกแมบาง ๆ (ไปหมดสน) ทนนบรษนน ครน ทองฟาปราศจากพลาหกแลว กเหนดวงจนทรทราบนกษตรโยคได ในขออปมาและอปไมยนน ความมดคอกเลสอยางกลาง อยาง หยาบ และอยางละเอยดทปดบงสจจะ เปรยบเหมอนพลาหก ๓ ชน อนโลมจต ๓ เหมอนลม ๓ ลก โคตรภญาณเหมอนบรษตาด พระ นพพานเหมอนดวงจนทร การบรรเทาความมดบงสจจะแหงอนโลมจต แตละดวง เหมอนการกาจดพลาหก ๓ ชนตามลาดบแหงลมแตละลก ความทเมอดวงมดบงสจจะปราศไปแลว เหนพระนพพานอนหมดจด ไดแหงโคตรภญาณ เหมอนการทเมอทองฟาปราศจากพลาหกแลว เหนดวงจนทรอนกระจางไดแหงบรษนน กแลลม ๓ ลกอาจกาจดแต พลาหกบงดวงจนทรไดเทานน หาอาจเหนดวงจนทรไม ฉนใดเลา อนโลมจตทงหลายกอาจบรรเทาแตความมดบงสจจะไดเทานน หาอาจ เหนพระนพพานไดไม กฉนนน บรษนนอาจเหนไดแตดวงจนทร (แต) ไมอาจกาจดพลาหกไดฉนใด โคตรภญาณกอาจเหนพระนพพาน ไดเทานน ไมอาจบรรเทาความมดคอกเลสไดฉนนน กเพราะเหตนน แหละ โคตรภญาณนน ทานจงเรยกวา อาวชนะแหงมรรค [อปามรรคญาณอาศยสญญาจากโคตรภญาณ] จรงอย โคตรภญาณนน แมเปนอนาวชนะ (คอมใชอาวชนะ) (แตวา) ตงอยในฐานแหงอาวชนะ ราวกะใหสญญาแกมรรควา "ทาน จงเกดอยางน" แลวจงดบไป ฝายมรรคกไมปลอยสญญาทโคตรภญาณ


นนใหเลย ตดตาม๑ญาณนนไป ดวยอานาจสนตตไมขาดระยะ เจาะไป ทาลายไปซงกองโลภะ กองโทสะ กองโมหะ ซงไมเคยถกเจาะ ไมเคย ถกทาลาย เกดขน (ตอไป) นเปนอปมาในความขอนน ยงมนายขมงธนผหนง ใหตงแผนเปาไว ๑๐๐ แผนในท (หาง) ประมาณ ๘ อสภะ๒ แลว พน (ปด) หนาดวยผา สอดศร ยนอยบน จกรยนต๓ บรษอกผหนง (ทาหนาท) หมนจกรยนต (คอย) ใหสญญา ดวยทอนไม (เคาะ) ทจกรยนตนน เมอแผนเปาตรงหนานายขมงธน นายขมงธนกไมปลอยสญญาทอนไมเสยง ยงศรไป (ทนท) เจาะแผน เฝา (ถกหมด) ทง ๑๐๐ ในขออปมาและอปไมยนน โคตรภญาณ เหมอนสญญาทอนไม มรรคญาณเหมอนายขมงธน การทมรรคญาณ ไมปลอยสญญาทโคตรภญาณใหเสย ทาพระนพพานใหเปนอารมณ เจาะและทาลายกองโลภะ โทสะ โมหะ อนไมเคยถกเจาะไมเคยถกทาลาย ได เหมอนการทนายขมงธนไมปลอยสญญาทอนไมเสย (ยงศร) เจาะ แผนเปา (ถกหมด) ทง ๑๐๐ ฉะนน [อเนกานสงสแหงมรรค] อนมรรคนน ใชแตทาการเจาะ (ทาลาย) กองกเลสมกองโลภะ ๑. ปาฐะเปน อนพทธมาโน แตฉบบพมาเปน อนพนธมาโน ในฎกากเปน อนพนธน เหนวาปาฐะหลงถกตองกวา ๒. มหาฎกาวา อสภะ เทากบ ๒๐ ยฐ ยฐเทากบ ๔ ศอก (คอวา) ๒๐ ยฐเปน ๘๐ ศอก (หรอ ๒๐ วา) เพราะฉะนน ๘ อสภะจงเทากบ ๖๔๐ ศอก (หรอ ๑๖๐ วา) คอ ๘ เสนนนเอง ๓. จกรยนต คอแปนกลมหมนได มหาฎกาวา คลายจกรชางหมอ


เปนตนเทานนกหามได แตวายงทะเลคอวฏทกขในสงสารอนมตน ปลายทรไมได ใหเหอดแหงได ปดประตอบายทงปวงได ทาความ พรอมหนา (คอสาเรจโดยประจกษ) แหงอรยทรพย ๗ ได ละมจฉา- มรรคมองค ๘ ได ยงเวรภยทงปวงใหระงบได ถวายตวเปนบตรชนด โอรส (เกดแตอก) แดพระสมมาสมพทธเจาได และยงเปนไปเพอได รบอานสงสอน ๆ หลายรอนอยาง ดวยประการฉะน ญาณทสมปยตดวยโสดาปตตมรรค อนใหอานสงสเปนอเนก ดง กลาวมาน เปนญาณในโสดาปตตมรรค แล ปฐมญาณ จบ [ทตยมรรคญาณ] กแลในลาดบแหงญาณ (ท ๑ ) น ผลจต ๒ หรอ ๓ ดวง อน เปนวบากของโสดาบนปตตมรรคจตนนแหละยอมเกดขน กเพราะความท โลกตรกศลทงหลายมวบากในลาดบ (แหงตน คอใหผลทนทหาอะไร คนมได) นนเอง พระผมพระภาคเจาจงตรสไววา "สมาธมานนตร- ก มาห๑-บณฑตทงหลายกลาวสมาธ (ในมรรค?) ใดวา เปน อานนตรกะ (ใหผลในลาดบแหงตน) " และวา "ทนธ อานนตรก ปาปณาต อาสวาน ขยาย๒-บคคลใด บรรลอานนตรกสมาธ เพอ ความสนอาสวะชา " ดงนเปนตน ๑. ข. ข. ๒๔/๖ ๒. อง. จตกก. ๒๑/๒๐๐


สวนอาจารยลางพวกกลาววา "ผลจต ๑,๒,๓, หรอ ๔ ดวง (เกดขน)" คานนไมควรถอเอา เพราะวาโคตรภญาณยอมเกดขนใน ทสดแตอาเสวนะแหงอนโลมญาณ เหตนน โดยกาหนดอยางตาทสด อนโลมจตตองม ๒ ดวง เพราะดวงเดยวยอมไมไดอาเสวนปจจย และ อาวชวถหนง ยอมมจต ๗ ดวงเดยวยอมยง เพราะฉะนน ญาณใด มอนโลมจต ๒ ดวง จตดวงท ๓ แหงญาณนนกเปนโคตรภ ดวงท ๔ เปนมรรคจต (อก) ๓ ดวงเปนผลจต ญาณใดมอนโลมจต ๓ ดวง จตดวงท ๔ ของญาณนนกเปนโคตรภ ดวงท ๕ เปนมรรคจต (อก) ๒ ดวงเปนผลจต เพราะเหตนน ขาพเจาจงกลาวไววา "ผลจต ๒ หรอ ๓ ดวง...ยอมเกดขน" ฝายอาจารยลางพวกกเหนวา "ญาณใดมอนโลมจต ๔ ดวง จตดวง ท ๕ ของญาณนนเปนโคตรภ ดวงท ๖ เปนมรรคจต (อก) ดวง ๑ เปนผลจต " อนคานนกไมควรเชอถอเปนสาระ เพราะคานไดวา "จตดวงท ๔ หรอท ๕ ยอมเปนอปปนา ไมยงกวานนไป เพราะใกล ภวงค" ดงน กดวยความเกดขนแหงผลในลาดบปฐมมรรคเทาน พระโยคา- วจรผนนกเปนพระอรยบคคลท ๒๑ ชอพระโสดาบน แมจะยงเปนผ ประมาทอยมาก๒ ทองเทยวไปในพวกเทพและพวกมนษย ๗ ชาต ๑.เลงถงพระอรยบคคล ๘ พระผตงอยในโสดาปตตมรรคเปนท ๑ พระผตงอยในโสดาปตตผล จงเปนท ๒ ๒. ทวาพระโสดาบนยงประมาทอยมากน หมายความวาในระหวางทยงเวยนเกดอย ๗ ชาตนน ยอมจะไดประสบสงซงเปนทตงแหงความประมาท ทาใหมวเมาเพลดเพลนไปบางตามประสาคนยง ไมสนกเลส แตไมถงกบลวงศลลวงธรรมทาบาปกรรมอะไรเลอะเทอะไป


แลวกเปนผสามารถในอนทาทสดทกขได [ปจเวกขณ ๑๙] แตในทสดแหงผล จตของพระโสดาบนนนยอมลงสภวงค ตอนน มโนทวาราวชนะจงตดภวงคเกดขน เพอประโยชนแกมรรคปจเวกขณ (คอยอนพจารณาดมรรค) ครนมโนทวาราวชนะนนดบแลว ชวนะ สาหรบมรรคปจเวกขณ ๗ ดวงจงเกดขนตามลาดบแล อาวชนะเปนตน ลงสภวงคอก แลวเกดขนเพอประโยชนแกการปจเวกขณผลเปนตน โดยนยนนนนแหละ เพราะความเกดขนแหงอาวชนะและชวนจตไรเลา พระโสดาบนนนจงปจเวกขณมรรค ปจเวกขณผล ปจเจกขณกเลสทละ ไดแลว ปจเวกขณกเลสทยงเหลอ ปจเวกขณนพพานได กแลพระโสดาบนนน ยอมปจเวกขณมรรค (โดยนย) วา "เรา มาไดดวยมรรคอนนหนอ" แตนนจงปจเวกขณผล (โดยนย) วา "อานสอนนเราไดแลว" ตอนนจงปจเวกขณกเลสทละไดแลว (โดยนย) วา "กเลสทงหลายชอน ๆ เราละไดแลว" ลาดบนนจง ปจเวกขณกเลสทมรรคเบองสง ๓ จะพงกาจด (โดยนย) วา "กเลส ทงหลายชอน ๆ ของเรายงเหลออย" และในทสดจงปจเวกขณเพราะ อมตนพพาน (โดยนย) วา "ธรรมอนนเรา (รแจง) แทงตลอดแลว โดย (ทาให) เปนอารมณ" ปจเวกขณ ๕ ยอมมแกพระอรยสาวก โสดาบนดงน และปจเวกขณ ๕ นนมแกพระโสดาบนฉนใด กมแม แกพระสกทาคามและพระอนาคามฉนนน แตสาหรบพระอรหนต อน


การปจเวกขณกเลสทยงเหลอหามไมแล ดวยประการดงน ทงหมด ดวยกน จงนบเปนปจเวกขณ ๑๙ แตนนเปนกาหนดอยางสงทเดยว ดวยวา การปจเวกขณกเลสทละไดแลวและกเลสทยงเหลอ ยอมมบาง ไมมบาง แมแกพระเสกขบคคลทงหลาย กเพราะไมมปจเวกขณนน นนเอง ทาวมหานามจงทลถามพระผมพระภาคเจาวา "ธรรม (คอ กเลส) ชออะไรส ทขาพระองคยงละไมไดในภายใน ซงเปนเหตให โลภธรรมทงหลายยดจตของขาพระองคตงอยไดบางในลางคราว"* ดง นเปนตน สตตบททงปวง (ในสตรน) บณฑตควรทราบโดยพสดาร [เลอนภม] กแลครนปจเวกขณอยางนนแลว พระอรยาสาวกโสดาบนนนนง อย ณ อาสนะนนนงเอง หรอโดยสมยอนอก ยอมทาโยคะเพอบรรล ภมท ๒ เพอความเบาบางลงแหงกามราคะและพยาบาท ทานยง อนทรย พละ และโพชฌงค ใหชมนมกนแลว ยายเสยซงสงขารอน ตางโดยรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ นนแลดวยญาณ (กาหนด ไตรลกษณ) วา มนไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา เปลยน (ความ กาหนดนน) ไปมา (จน) หยงลงสวถวปสนา เมอทานปฏบตไปอยาง นน ครนอนโลมญาณและโคตรภญาณเกดขนดวยอาวชนะอนหนงใน ทสดแหงสงขารเบกขาญาณ โดยนยทกลาวแลวนนแล สกทาคามมรรค * ม. ม. ๑๒/๑๗๙


ยอมเกดขนในลาดบแหงโคตรภญาณ* ญาณอนสมปยตดวยสกทาคาม- มรรคนน ชอวาญาณในสกทาคามมรรค แล ทตยญาณ จบ [ตตยมรรคญาณ] ผลจตในลาดบแหงแหงญาณน กพงทราบโดยนยทกลาวแลว เหมอนกน กแล ดวยความเกดขนแหงผลในลาดบทตยมรรคเพยงน ทานกเปนพระอรยบคคลท ๔ ชอพระสกทาคาม มาสโลกนอกคราว เดยว กสามารถทาทสดทกขได การปจเวกขณตอนนไปกมนยดงกลาว แลวนนแหละ กครนปจเวกขณอยางนนแลว พรอรยสาวกสทาคาม นนนง ณ อาสนะนนนนเอง หรอโดยสมยอนอก ยอมทาโยคะเพอ บรรลภมท ๓ เพอละกามราคะและพยาบาทมใหเหลอ ทานยงอนทรย พละ แลโพชฌงค ใหชมนมกนแลว ยายเสยซงสงขารนนแหละ ดวยญาณ (กาหนดไตรลกษณ) วา มนไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา เปลยน(ความกาหนดนน) ไปมา (จน) หยงลงสวถวปสนา เมอทาน ปฏบตไปอยางนน ครนอนโลมญาณและโคตรภญาณเกดขนดวย อาวชนะอนหนงในทสดแหงสงขารเบกญาณ โดยนยทกลาวแลว นนแหละ อนาคามมรรคยอมเกดขนในลาดบแหงโคตรภญาณ ญาณ * มหาฎกาวา โคตรภ ในมรรคท ๒ (และท ๓ ท ๔ ดวย) ไมใชโคตรภแท เปนแต คลายโคตรภ อนโคตรภญาณนน เปนปเรจารกญาณแหงปฐมมรรค เปนโคตรภโดยตรง เพราะครอบงาโคตรบถชนเสย กอเกดโคตรพระอรยะขน สวนโคตรภในมรรคท ๒ เปนตนไป น เปนโคตรภโดยออม เพราะคลายโคตรภเทานน


อนสมปยตดวยอนาคามมรรคนน ชอวาญาณในอนาคามมรรค แล ตตยญาณ จบ [จตตถกมรรคญาณ] ผลจตในลาดบแมแหงญาณน กพงทราบโดยนยทกลาวแลว เหมอนกน กแล ดวยความเกดขนแหงผลในลาดบตตมรรคเพยงน ทานกเปนพระอรยบคคลท ๖ ชอพระอนาคาม (มกาเนดตอไป) เปน โอปปาตกะ ปรนพพานในโลก (สทธาวาส) ทอปบตนน มอนไมกลบ มาจากโลกนนเปนธรรม๑ (คอ) ไมมาสโลกนอกดวยอานาจปฏสนธ๒

การปจเวกขณตอนนไปกมนยดงกลาวแลวนนแหละ กครนปจเวกขณ อยางนนแลว พระอรยสาวกอนาคามนนนง ณ อาสนะนนนงเอง หรอ โดยสมยอนอก ยอมทาโยคะเพอบรรลภมท ๔ เพอละรปราคะ อรป- ราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา มใหเหลอ ทานยงอนทรย พละ และโพชฌงคใหชมนมกนแลว ยายเสยซงสงขารนนแหละ ดวยญาณ (กาหนดไตรลกษณ) วา มนไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปลยน (ความกาหนดนน) ไปมา (จน) หยงลงสวถวปสนา เมอทานปฏบต ไปอยางนน ครนอนโลมญาณและโคตรภญาณ เกดขนดวยอาวชนะ อนหนง ในทสดแหงสงขารเบกขาญาณ โดยนยทกลาวแลวนนแหละ ๑. บาลทวเปนไป อนาวตตธมโม ตสมา โลกา ปาฐะในมหาฎกากอยางนน จงเขาใจวาปาฐะ จะตก ตสมา โลกา ๒. มหาฎกาวา แตการมาเพอเฝาพระพทธเจาและฟงธรรม คงมอยแท


อรหตมรรคยอมเกดขนในลาดบแหงโคตรภญาณ ญาณอนสมปยตดวย อรหตมรรคนน ชอวาญาณในอรหตมรรค แล จตตถญาณ จบ ผลจตในลาดบแมแหงญาณน กพงทราบโดยนยทกลาวแลว เหมอนกน กแลดวยความเกดขนแหงผลในลาดบจตตถมรรคเพยงน ทานกเปนซงรางกายอนสดทาย มภาระ (ของหนก) อนปลงแลว ม ทรงไวซงรางกายอนสดทาย มภาระ (ของหนก) อนปลงแลว ม ประโยชนอนไดบรรลแลวโดยลาดบ มกเลสเครองผกไวในภพสนไป แลว รโดยชอบหลดพนแลว เปนทกษไณยเลศของโลกกบทงเทวโลก แล ดวยประการดงกลาวน คาใดขาพเจากลาวไว (ตนนเทศน) วา "สวนญาณในมรรค ๔ น คอ โสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค อนาคามมรรค อรหตมรรค ชอวาญาณทสนวสทธ" ดงน คานน ขาพเจากลาวหมายเอาญาณ ๔ น อนจะพงบรรลโดยลาดบ (ดง) น [อานภาพแหงมรรคญาณ] บดน เพอทราบชดซงอานภาพแหงญาณ ๔ อนชอวาญาณทสน- วสทธนแหละ [หวขอ] บณฑตจงควรทราบความ (ทมรรค) มโพธปกขย- ธรรมบรบรณ ควรทราบวฏฐานะ (ความออกจาก


นมตตะและปวตตะ) และพลสมาโยค (ความ ประกอบเสมอกนแหงสมถพละและวปสนาพละ) ควรทราบการละธรรมทงหลายทญาณไรพงละ และ ควรทราบกจมปรญญากจเปนตน ททานกลาว (วา มขน) ในกาลทตรสรตามสภาพทกประการดวยแล [ขยายความ] [โพธปกขยธรรม] ในขอเหลานน ขอวา "ความมโพธปกขยธรรมบรบรณ" คอ ความทโพธปกขยธรรมทงหลายเตมเปยม กธรรม ๓๗ น คอ สต- ปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มรรคมองค ๘ ชอวา โพธปกขยะ เหตเปนธรรมมใน ฝายแหงอรยมรรคอนไดนามวาโพธะ เพราะอรรถวาเปนเหตตรสร คาวา "เพราะ...มในฝาย" หมายความวา เพราะตงอยในความเปน ธรรมอดหนน [อรรถแหงสตปฏฐาน] ในโพธปกขยธรรมเหลานน ธรรมชอวาปฏฐาน เพราะแลน เขาไปตงอยในอารมณทงหลาย (มกายเปนตน) ปฏฐานกคอสตนนเอง จงไดชอวา สตปฏฐาน* กสตนนแตกเปน ๔ ประการ เพราะเปนไป * เรามกแปลกนวา ทตงแหงสต (หมายถงอารมณ) แตททานแปลวา ปฏฐาน คอ สต (หมายเอาตวสตเอง)


โดยถอเอาอสภาการ (อาการไมงาม) ทกขาการ (อาการเปนทกข) อนจจาการ (อาการไมเทยง) อนตตาการ (อาการเปนอนตตา) ใน กาย เวทนา จต ธรรม และโดยยงกจคอการละสภสญญา (ความสาคญ วางาม) สขสญญา (ความสาคญวาเปนสข) นจจสญญา (ความสาคญ วาเทยง ) อตตสญญา (ความสาคญวาเปนอนตตา) ในกาย เวทนา จต ธรรมนนใหสาเรจ๑ จงแตกเปน ๔ ประการ เพราะฉะนน ทานจง กลาววา สตปฏฐาน ๔ [อรรถแหงสมมปปธาน] ธรรมชอวาปธาน เพราะเปนเหตเพยร ปธานอนงาม ชอวา สม- มปปธาน (แปลวา ธรรมเปนเหตเพยรอนงาม) นยหนง ธรรมชอ มปมปปธาน เพราะเปนเหตเพยรโดยชอบ ๒ นยหนง ธรรมชาตนนชอ วา งาม เพราะเวนจากความเปนสงนาเกลยดเพราะกเลส และชอวา ปธาน เพราะนามาซงความเปนผประเสรฐสด และเพราะทาความ เปนประธาน (คอสงสด ?) โดยความหมายวายงประโยชนสขใหสาเรจ ได เหตนนจงไดชอวาสมมปปธาน คาวาสมมปปธานนนเปนชอของ วรยะ สมมปปธานนนนเปน ๔ ประการ เพราะยงกจคอการละ และ ๑. มหาฎกาวา การถอเอาอาการมอสภาการเปนตนในอารมณมกายเปนตน เปนสตปฏฐาน บพภาค การยงกจคอการละสภสญญาเปนตนใหสาเรจ เปนสตปฏฐานทเปนมรรค ๒. เรามกแปลกนเปนภาว. วา ความเพยร แตนทานแลเปนกรณ. วา ธรรมเปนเหตเพยร


มใหเกดขนแหงอกศลทงหลายทเกดขนแลวและทยงมไดเกดขน และ ยงกจคอใหเกดขนและตงอย (มใหเสอมไป) แหงกศลทงหลายทยงมได เกดและเกดแลวใหสาเรจ เหตนน ทานจงกลาววา สมมปปธาน ๔ [อรรถแหงอทธบาท] คณชาตชอวาอทธ เพราะอรรถคอสาเรจ (บงเกดผล) ซงกลาว แลวในกาลกอน (คอในอทธวธนเทศ) ธรรมใดเปนบาทแหงอทธ โดยอรรถคอเปนหวหนา (คอเปนอธบด) แหงสมปยตธรรมของอทธ นน และโดยอรรถคอเปนเหตสวนเบองตน๑แหงอทธทเปนผล เหตน ธรรมนนจงชออทธบาท อทธบาทนนมวภาคเปน ๔ ดวยอานาจธรรม (ทเปนบาท) มฉนทะเปนตน เหตนน ทานจงกลาววา อทธบาท ๔ ดงบาลวา "จตตาโร อทธปาทา ฉนททธปาโท วรยทธปาโท จตตทธปาโท วมสทธปาโท-อทธบาท ๔ คอ อทธบาทคอฉนทะ อทธบาทคอวรยะ อทธบาทคออจตตะ อทธบาทคอวมงสา"๒ ดงน ธรรมมฉนทะเปนตน (ตามทกลาวมา) เหลานเปนโลกตระแท สวนท เปนโลกยะ แมเปนธรรม (เชนผสสะ) ทไดดวยอานาจฉนทาธบด เปนตน กนบเปนอทธบาท โดยบาลวา "หากภกษทาฉนทะใหเปน อธบด ไดสมาธไดความทจตอารมณเปนหนงไซร นเรยกวาฉนท- สมาธ"๓ ดงนเปนอาท ๑. ปพพภาคกรณฏเน ปาฐะมหาฎกาเปนตน...การณฏเน เขาทกวา ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๐๑ ๓. อภ. ว. ๓๕,๒๙๒


[อรรถแหงอนทรยและพละ] ธรรมชอวาอนทรย เพราะอรรถคอความเปนใหญไดแกครอบ งา (อกศล) ได เหตครอบงาเสยซงอสทธยะ (ความไมเชอ) โกสชชะ (ความเกยจคราน) ปมาทะ (ความขาดสต) วกเขปะ (ความฟงซาน) และสมโมหะ (ความหลงไมรจรง) อนง ธรรมชอพละ เพราะอรรถ คอไมพงหวนไหว เหตอกศลมอสทธยะเปนตนไมพงครอบงาได ทง ๒ อยางนนมวภาคเปน ๕ ดวยอานาจธรรมมศรทธาเปนอาท เหตนน ทานจงกลาววา อนทรย ๕ พละ ๕ [อรรถแหงโพชฌงคและองคมรรค] ธรรม ๗ สตเปนตน ชอวาโพชฌงค เพราะเปนองคแหงสตว ผตรสร (อรยสจ ๔) อนง ธรรม ๘ มสมมาทฏฐเปนตน ชอวาเปน องคมรรค เพราะอรรถคอเปนนยยานกะ (นาออกจากสงสารวฏ) เหตนน ทานจงกลาววา โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ [โพธปกขยธรรมมในจตตาง ๆ กนและในจตดวงเดยว] โพธปกขกยธรรม ๓๗ ดงกลาวมาน ยอมมไดในจตตาง ๆ ใน บพภาคดงน คอ เมอโลกยวปสนาเปนไปอย กายานปสนาสตปฏบาน ยอมมแกพระโยคาวจรผกาหนดกายดวยอาการ ๑๔ เวทนานปสนาสต- ปฏฐานยอมมแกผกาหนดเวทนาดวยอาการ ๙ จตตานปสนาสตปฏฐานยอม ยอมมแกผกาหนดจตดวยอาการ ๑๖ และธมมานปสนาสตปฏฐานยอม มแกผกาหนดธรรมทงหลายดวยอาการ ๕ สมมปปธานาท ๑ ยอมมใน


กาลทเหนอกศลทไมเคยเกด (แกตน) ในอตภาพน (แต) เกดแกผอน จงคดวา "อกศลนนเกดแกผอนทปฏบตอยางใด เราจกไมปฏบตอยาง นน เมอเปนดงนนมนกจกไมเกดขนแกเรา" ดงน แลวพยายามเพอ มใหอกศลนนเกดขน สมมปปธานท ๒ ยอมมในกาลทเหนอกศลทถง กบเกดขนแกตนแลวพยายามละอกศลนนเสย สมมปปธานท ๓ ยอมม แกผพยายามเพอยงฌานหรอวปสนากตาม อนยงไมเคยเกดในอตภาพน ใหเกดขน สมมปปธานท ๔ ยอมมแกผยงฌานหรอวปสนาทเกดขน แลว ใหเกดขนอยบอย ๆ โดยทไมเสอมไปเสย อทธบาทมฉนทท- ธบาทเปนอาท ยอมมในกาลททาอทธบาทมฉทททธบาทเปนตนนน ๆ ใหเปนธระยงกศลใหเกดขน สมมาวาจาเปนตนยอมมในการทเวนจาก มจฉาวาจาเปนตน (น โพธปกขยธรรมมใจจตตาง ๆ) แตในกาลท ญาณ ๔ น (มโสดาปตตมรรคญาณเปนตน) เกดขน ธรรมเหลานน ยอมมใจจตดวงเดยว เวนสมมปปธาน ๔ ทเหลอ ๓๓ ยอมมในขณะ แหงผลจต กแลในธรรมเหลานนอนมในจตดวงเดยวอยางน สตอนม พระนพพานเปนอารมณ กอนเดยวนนแหละ ทานเรยกวา สตปฏฐาน ๔ กโดยทยงกจคอการละสภสญญาเปนตน ในอารมณมกายเปนตนใหสาเรจ วรยะกอนเดยวนนแหละ ทานเรยกวาสมมปปธาน ๔ กโดยททากจม ยงอกศลทงหลายทยงไมเกดมใหเกดมใหเกดขนเปนตนใหสาเรจ แตในสวนท เหลอ (๕ มอทธบาทเปนตน) การลด (โดยสงเขปเขา ดงทสงเขป เรยกวา สตปฏฐาน สมมปปธาน) และการเพม (โดยวภาคออกไป ดงจาแนกเปนกายานปสนาเปนตน) หามไม


[วภาคโพธปกขยธรรมเปน ๖ ประการ] อกวภาคหนง ในโพธปกขยธรรม ๓๗ นน ธรรมทงหลายนนเปน ๖ ประการ คอ ธรรม ๙ เปนอยางเดยว ธรรมอนเดยวเปน ๒ อยาง อนง ธรรมอนเดยวเปน ๔ อยาง เปน ๕ อยาง เปน ๘ อยาง และเปน ๙ อยาง ขอวา "ธรรม ๙ อยางเปนอยางเดยว" อธบายวา ธรรม ๙ นคอ ฉนทะ จตตะ ปต ปสสทธ อเบกขา สงกปปะ วาจา กมมนตะ อาชวะ เปนอยางเดยวกนเทานน โดยท (ฉนทะก) เปนฉนททธบาท (อยางเดยว) เปนตน ไมสมาคมสวนอน (คอไมเปนอยางอนอก) ขอวา "ธรรมอนเดยวเปน ๒ อยาง" ไดแกศรทธาตงอยเปน ๒ อยาง โดยเปนอนทรย และพละ ขอวา "อนง ธรรมอนเดยวเปน ๔ อยาง เปน ๕ อยาง " หมาย ความวา อนง ธรรมอนเดยวอนหนง ตงอยเปน ๔ อยาง อกอนหนง ตงอยเปน ๕ อยาง ใน ๒ อยางนน สมาธอนเดยวตงอยเปน ๔ อยาง โดยเปนอนทรย เปนพละ เปนโพชฌงค และเปนองคมรรค ปญญา (อนเดยว) ตงอยเปน ๕ อยาง โดยเปน ๔ อยาง (ทกลาวแลว) นน และเปนสวน (หนง) แหงอทธบาท*

ขอวา "ธรรมอนเดยวเปน ๘ อยาง และเปน ๙ อยาง" หมาย * ปญญาเปนโพชฌงค คงหมายเอาอเบกขา


ความวา ธรรมอนเดยวอกอนหนง ตงอยเปน ๘ อยาง อนหนงตงอย เปน ๙ อยาง คอสตตงอยเปน ๘ อยาง โดยเปนสตปฏฐาน ๔ และ เปนอนทรย พละ โพชฌงค องคมรรค วรยะตงอยเปน ๙ อยาง โดยเปนสมมปปธาน ๔ และเปนอทธบาท อนทรย พละ โพชฌงค องคมรรค แล โดยนยทกลาวมาน โพธปกขยธรรมเหลานน ทไมเจอปนกน ม ๑๔ เทานน (วา) โดยสวนเปน ๗ (วา) โดยประเภทม ๓๗ ธรรมเหลานนทงสน ดวยกน ยอมมพรอมในขณะอรยมรรคเกด โดย (ตาง) ทากจของตน ๆ ใหสาเรจ และ โดยเปนไปอยางมรปเสมอกน (คอเปน ธรรมสามคค) ดวย แล ความ (ทมรรค) มโพธปกขยธรรมบรบรณในญาณทสนาวสทธน พง ทราบโดยประการทกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [วฏฐานะและพลสมาโยค] บทวา "วฏฐานพลสมาโยค" แปลวา "วฏฐานะ (ความออก) และพลสมาโยค (ความประกอบพรอมดวยพละ)" [วฏฐานะ] เหตวา โลกยวปสนา ยงมไดออกจากนมต เพราะยงมนมต (คอ


สงขาร) เปนอารมณ และยงมไดออกจากปวตตะ (ความหมนไป) เพราะยงตดสมทยอนเปนเหตแหปวตตะไมขาด โคตรภญาณ กยง มไดออกจากปวตตะ เพราะยงตดสมทยไมขาด แตวาออกจากนมตได เพราะมพระนพพานเปนอารมณ เหตน โคตรภญาณนน จงเปน เอกโตวฏฐาน (ออกสวนเดยว) เพราะฉะนน ทานจงกลาวไว (ใน ปฏสมภทาวรรค) วา "ปญญาในอนหมนกลบ ดวยออกจากอารมณ ภายนอก เปนโคตรภญาณ๑" อยางเดยวกนนน คาบาลทงปวง เปนตนวา "เพราะหมนกลบจากความเกดขน แลนไปสความไมเกดขน จงชอ โคตรภ เพราะหมนกลบจากปวตตะ..."๒ดงน กควรทราบ ดวย สวนญาณทง ๔ น ชอวา ออกจากนมตได เพราะมไดมนมต เปนอารมณ ชอวาออกจากปวตตะได เพราะตดสมทยขาด เหตน ญาณทง ๔ น จงเปนทภโตวฏฐาน๓ (ออกทง ๒ สวน) เพราะฉะนน ออกาจากสวนทงสอน๓ เปนญาณในมรรค เปนไฉน ? ในขณะแหง โสดาปตตมรรค ธรรมชอสมมาทฏฐ โดยอรรถคอความเหน (อรยสจ) ยอมออกจากมจฉาทฏฐ ยอมออกจากกเลสทงหลายทเปนไปตาม มจฉาทฏฐนน และจากขนธทงหลายทเปนไปตามมจฉาทฏฐนนดวย ๑-๒. ข. ๓๑/๙๕ ๑. มหาฎกาวา ทภโต กคออภโต ลง ท. อาคม หรอมฉะนน กทภศพท นนเอง เปนศพทแปลก ไปอกศพทหนง มอรรถเสมอดวยอภยศพท


ทงออกจากนมตทงปวงในภายนอกดวย เหตนน จงไดกลาววา "ปญญาในอนหมนกลบดวยออกจากสวนทง ๒ เปนญาณในมรรค" ธรรมชอวาสมมาสงกปปะ โดยอรรถคอความปก (จต) ลงไปเฉพาะ*

(ในกศลวตก ?) ยอมออกจากมจฉาสงกปปะ... ธรรมชอสมมาวาจา โดยอรรถคอความถกตอง (แหงวาจา) ยอมออกจากมจฉาวาจา... ธรรมชอ สมมากมมนตะ โดยอรรถคอความตงขนด (แหงการงาน) ยอมออกจากมจฉากมมนตะ... ธรรมชอสมมาอาชวะ โดยอรรถคอ ความสะอาด (แหงอาชพ) ยอมออกจากมจฉาอาชวะ... ธรรมชอ สมมาวายามะ โดยอรรถคอความประคอง (จต) ไว ยอมออกจาก มจฉาวายามะ... ธรรมชอสมมาสต โดยอรรถคอความตงมน (แห สต) ยอมออกจากมจฉาสต... ธรรมชอวาสมมาสมาธ โดยอรรถคอ ความไมซดสายไป (แหงจต) ยอมออกจากมจฉาสมาธ ยอมออกจาก กเลสทงหลายทเปนไปตามจฉาสมาธนน และจากขนธทงหลายทเปน ไปตามมจฉาสมาธนนดวย ทงออกจากนมตทงปวงในภายนอกดวย เหตนน จงไดกลาววา "ปญญาในอนหมนกลบดวยออกจากสวนทง ๒ เปนญาณในมรรค" ในขณะแหงสกทาคามมรรค ธรรมชอวาสมมาทฏฐ โดยอรรถคอ ความเหน (อรยสจ)... ธรรมชอสมมาสมาธ โดยอรรถคอความ * นโรปน แปลกนวา "ยกขน" โดยมาก (เชนในคาวา ยกจตขนสอารมณ) แตนาคด น. อปสคใชในความวา "ลง" ไฉนจงกลายเปน "ขน" อาโรปน แปลวายกขน กมอยแลวและ ชอบแลว ในทนแปล นโรปน วาปกลง ตามทเปนวาถก


ไมซดสายไป (แหงจต) ยอมออกจากามราคสงโยชนทหยาบ จาก ปฏฆสงโยชนทหยาบ จากกามราคานสยทหยาบ จากปฏฆานสยทหยาบ ... ในขณะแหงอนาคามมรรค ธรรมชอสมมาทฏฐ โดยอรรถคอ ความเหน (อรยสจ)... ธรรมชอสมมาสมาธ โดยอรรถคอความไม ซดสายไป (แหงจต) ยอมออกจากกามราคสงโยชนทละเอยด จาก ปฏฆสงโยชนทละเอยด จากกามราคานสยทละเอยด จากปฏฆานสย ทละเอยด... ในขณะแหงอรหตมรรค ธรรมชอสมมาทฏฐ โดย อรรถคอความเหน (อรยสจ)... ธรรมชอสมมาสมาธ โดยอรรถ คอความไมซดสายไป (แหงจต) ยอมออกจากรปราคะ จากอรปราคะ จากมานะ จากอทธจจะ จากอวชชา จากมานานสย จากภวราคนสย จากอวชชานสย ยอมออกจากกเลสทงหลายทเปนไปตามอวชชานสยนน และจากขนธทงหลายทเปนไปตามอวชชานสยนนดวย ทงออกจากนมต ทงปวงในภายนอกดวย เพราะเหตนน จงไดกลาววา "ปญญาในอน หมนอนดวยออกจากสวนทง ๒ เปนญาณในมรรค *" ดงน [พลสมาโยค] กในกาลทบาเพญสมาบต ๘ อนเปนโลกยะ สมถพละยอมม กาลงยง ในกาลทบาเพญวปสนามอนจจานปสนาเปนตน วปสนาพละ ยอมมกาลงยง แตในขณะแหงมรรค ธรรม (ทง ๒ ) นน ชอวา เขาคกนเปนไป (ดจคแอก) เพราะอรรถวาไมเปนไปเกนกนและกน ๑. ข. ป. ๓๑/๙๙


เหตนน พลสมาโยคทง ๒ จงมอยในญาณทง ๔ น ดงบาลวา "เมอมรรคออกจากกเลสทงหลายทสหรคตกบอทธจจะ และจากขนธ ทงหลาย สมาธ คอความมอารมณเปนหนงแหงจต ความไมซดสาย ไปแหงจต ยอมมนโรธเปนโคจร (คอมนพพานเปนอารมณ) เมอ มรรคออกจากกเลสทงหลายทสหรคตกบอวชชา และจากขนธทงหลาย วปสนา โดยอรรถคอความพจารณาเหน (ตามเปนจรง) กมนโรธเปน โคจร (คอมนพพานเปนอารมณเหมอนกน) ดงน สมถะ และวปสนา จงเปนธรรมมรสเปนอนเดยวกน (คอมกจเสมอกน) โดยความหมาย วาออก (จากนมต และปวตตะดวยกน) เปนธรรมเขาคกน ไม เปนไปเกนกนและกนแล เหตนน จงไดกลาววา "พระโยคาวจรเจรญ สมถะและวปสนาใหเขาคกน โดยความคอออก (จากนมตและปวตตะ ดวยกน)*" วฏฐานะ และพลสมาโยค ในญาณทสนวสทธน พงทราบ ดงกลาวมาฉะน [ปหานะ] ขอวา "และควรทราบการละธรรมทงหลาย ทญาณไรพงละ" ความวา กแลธรรม (คอกเลส) เหลาใด อนญาณไรในญาณ ๔ น จะพงละ ควรทราบการละธรรม (คอกเลส) เหลานนดวย กญาณ ทง ๔ นน เปนเจาหนาทละธรรมทงหลาย ทเรยกวา สงโยชน กเลส มจฉตตะ โลกธรรม มจฉรยะ วปลาส คณฐะ อคต อาสวะ โมฆะ * ข. ป. ๓๑/๔๔๒


โยคะ นวรณ ปรามาศ อปาทาน อนสย มละ อกศลกรรมบถ และ อกศลจตตบาท ตามควรแกโยคะ [สงโยชน] ในธรรมเหลานน ธรรม ๑๐ มรปราคะเปนตน เรยกวา สงโยชน เพราะเปนธรรมผกขนธทงหลาย (ในปรโลก) ไวกบขนธทงหลาย (ใน อธโลก) ผกกรรมไวกบผล หรอผกสตวทงหลายไวกบทกข จรงอย ธรรมมรปราคะเปนตนนน ยงมอยตราบใด ขนธ ผล และทกขทงหลาย นน กยงไมขาดไปตราบนนแล ในธรรม ๑๐ นนเลา ธรรม ๕ น คอรปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ชออทธมภาคยสงโยชน เพราะผกขนธทเกดในเบองสง (คอในรปภพและอรปภพ) เปนตน ไว ธรรม ๕ น คอสกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามราคะ ปฏฆะ ชออโธภาคยสงโยชน เพราะผกขนธทเกดในเบองตา (คอใน กามภพ) เปนตนไว [กเลส] ธรรม ๑๐ น คอ โลภะ โทสะ โมหะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา ถนะ อทธจจะ อหรกะ อโนตตปปะ ชอวา กเลส เพราะตวมนเอง กเศราหมอง และเพราะมนยงทาสมปยตธรรมทงหลายใหเศราหมองดวย [มจฉตตะ] ธรรม ๘ น คอ มจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวาจา มจฉา- กมมนตะ มจฉาอาชวะ มจฉาวายามะ มจฉาสต มจฉาสมาธ หรอ


เปน ๑๐ ทงมจฉาวมตและมจฉาญาณะ๑ ชอมจฉตตะ เพราะเปนไปผด [โลกธรรม] ธรรม ๘ น คอ ลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ สข ทกข นนทา สรรเสรญ ชอวา โลกธรรม เพราะเปนธรรมทเมอความเปนไปแหง โลก (คอขนธ) มอย กมไมขาดสาย แตคาวาโลกธรรมในทนนน พงทราบวา ทานทาความถอเอาความยนดอนมอฏฐารมณมลาภเปนตน เปนทตง และความยนรายอนมอนฏฐารมณมเสอมลาภเปนตนเปนทตง ดวยโลกธมมศพท โดยอปจารแหงเหต (คอโดยเกยวของเปนเหต๒) [มจฉรยะ] ความตระหน ๕ น คอ ตระหนอาวาส ตระหนตระกล ตระหน ลาภ ตระหนธรรม ตระหนวรรณะ อนเปนไปโดยอาการทนไมได ซงความ (ทของ ๆ ตน) เปนของสาธารณะแกชนเหลาอน ในอาวาส เปนตน ชอวา มจฉรยะ [วปลาส] วปาส ๓ คอ สญญาวปลาส (สาคญคลาดเคลอน) จตตวปลาส (คดคลาดเคลอน) ทฏฐวปลาส (เหนคลาดเคลอน) ซงเปนไปโดย ๑. เราเรยกกนมา เรยงมจฉาญาณะไวหนามจฉาวมต ๒. เพราะฉะนน คาวาละโลกธรรม กหมายความวาละความยนดยนราย อนมโลกธรรมเปนเหต ไมใชละตวโลกธรรม


สาคญคดเหน ดงน วาเทยง วาเปนสข วาเปนอตตา วางาม ในวตถ ทงหลายอนไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา และไมงาม ชอวาวปลาส [คณฐะ] สงกเลสกธรรม ๔ มอภชฌาเปนตน ชอวา คณฐะ เพราะ รอยรดนามกายและรปกายไว จรงอยางนน สงกเลสกธรรมเหลานน ทานกลาวไว ดงนวา "อภชฌาเปนกายคณฐะ พยาบาทเปนกายาคณฐะ สลพพตปรามาสเปนกายคณฐะ อทสจจาภนเวส (ความยดมนวา นแหละจรง) เปนกายคณฐะ"*

[อคต] คาวา อคต เปนคาเรยกการทาสงทไมควรทา และไมทาสงท ควรทา เพราะความรก ความชง ความเขลา ความกลว จรงอย การทาสงทไมควรทา และไมทาสงทควรทานน ทานเรยกวา อคต เพราะเปนการทอรยบคคลไมพงดาเนน [อาสวะ โอฆะ โยคะ] คาวา "อาสวะ" นน เปนคาเรยกกามราคะ ภวราคะ มจฉาทฏฐ และอวชชา เพราะไหลแต "อา" คอโคตรภ (ลงมา) โดยทางอารมณ และแต "อา" คอภวคคะ (ภพสงสด) โดยทางโอกาส (คอทเกด นยหนง เพราะไหลทางทวารทงหลายทไมสารวม โดยอรรถ คอ ไหลออกเปนนจ ดจนาไหลออกจากหมอทะล นยหนง เพราะเปน * อภ. ว. ๓๕/๕๐๕


เหตกอเกดสงสารทกข* แมคาวา "โอฆะ" กเปนคาเรยกธรรมมกามราคะเปนตนเหลา นนแหละ เพราะอรรถวา คราไปในสาครคอภพ และเพราะอรรถวา ขามพนไดยาก คาวา "โยคะ" เลา กเปนคาเรยกธรรมเหลานนเหมอนกน เพราไมใหพรากจากอารมณ และพรากจากทกขไปได [นวรณ] ธรรม ๕ มกามฉนทเปนตน เรยกวา นวรณ เพราะอรรถคอ กนจตไว กดจตไว ปดบงจตไว [ปรามาส] คาวา "ปรามาส" นน เปนคาเรยกความเหนผด เพราะเปนไป โดยการกาวลวงซงสภาวะแหงธรรมนน ๆ เสย แลวไปควาเอาสภาวะ ทไมจรงอยางอนเขา [อปาทาน] คาวา อปาทาน กไดแกอปาทาน ๔ มกามปาทานเปนตน ทกลาว ในปฏจสมบาทนเทศโดยอาการทงปวง * อาสวะ เราไมเคยแปลกนแบบน เรายดอาสวะทหมายถงนาดอง คอเมรย แลวกแปลกนแต โดยความวา กเลสทดองอยในสนดาน


[อนสย] ธรรม ๗ มกามาราคะเปนตน ทกลาวไวดงนวา "อนสยคอ กามราคะ อนสยคอปฏฆะ อนสยคอมานะ อนสยคอทฏฐ อนสยคอ วจกจฉา อนสยคอภวราคะ อนสยคออวชชา" ชอวา อนสย เพราะ อรรถวา เรยวแรง จรงอย ธรรมเหลานน เพราะความทเรยวแรง จงนอนเนองอย (คอนอนประจาคอยทอย ?) โดยทกามราคะเปนตน เปนอบตเหตเนอง ๆ ทเดยว เหตน จงไดอนสย*

[มละ] ธรรม ๓ คอโลภะ โทสะ โมหะ ชอวา มละ (มลทน) เพราะ ตวเองกไมสะอาดดวย เพราะทาความไมสะอาดแกธรรมอน ๆดวย เหมอนนามน ยาหยอดตา และเปอกตม [อกศลกรรมบถ] ธรรม ๑๐ น คอ ปาณาตบาต อทนนทาน กาเมสมจฉาจาร มสาวาท ปสณวาจา ผรสวาจา สมผปปลานะ อภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ ชอวาอกศลกรรมบถ เพราะเปนอกศลกรรมดวย เพราะ เปนทางแหงทคตทงหลายดวย * อนสย ทวาเรยวแรง (ถามคต) นน อธบายของมหาฎกาทานวา "อน สาธารโณ กามราคมทน สภาโว-สภาพของกามราคะเปนตน เปนอนญสาธารณ (คอเปนพเศษ ไมทวไปแก ธรรมอน ?) กไมชดวาอยางไร แตควรทราบไวดวยวา อนอปสค นอกจากเปนไปในอรรถวา เนอง ๆ แลว ยงเปนไปในอรรถวา ยง กไดดวย


[อกศลจตตบาท] ธรรม ๑๒ น คอธรรมเปนโลภมล ๘ โทสมล ๒ โมหมล ๒ ชอวา อกศลจตตบาท ญาณ ๔ นน เปนเจาหนาทละธรรมทงหลาย มสงโยชนเปน อาทน ดงกลาวมา ตามควรแกโยคะ [ญาณไหนละอะไร] ละอยางไร ? วาในสงโยชนทงหลายกอน ธรรม ๕ น คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส และกามราคะ ปฏฆะ ทเปน อปายคมนยะ (คอเปนฐานในอบาย) เปนธรรมอนปฐมญาณพงกาจด กามราคะ ปฏฆะ ทเหลอ (คอทไมเปนอปายคมนยะ) สวนทหยาบ เปนธรรมอนทตยญาณพงกาจด สวนทละเอยด เปนธรรมอนตตยญาณ พงกาจด ธรรมมรปราคะเปนตนทง ๕ เปนธรรมอนจตตถญาณพง กาจดอยางเดยว ตอไปน ในทใด ขาพเจาจกไมทาการจากด (ความ) ไวดวย เอวศพท (คอคาวาอยางเดยว) ในทนน ขาพเจาจกกลาวธรรมใด ๆ วาเปนธรรมทญาณเบองสงพงกาจด ธรรมนน ๆ กพงทราบเถดวาเปน ธรรมทมความเปนอปายคมนยะเปนตน อนญาณตน ๆ กาจดแลวแหละ จงเปนธรรมทญาณเบองสงพงกาจด ในกเลสทงหลาย ทฏฐ วจกจฉา เปนธรรมอนปฐมญาณพง กาจด โทสะ เปนธรรมอนตตยญาณพงกาจด โลภะ โมหะ มานะ


ถนะ อทธจจะ อหรกะ อโนตตปปะ อนจตตถญาณพงกาจด ในมจฉตตะทงหลาย ธรรมเหลาน คอ มจฉาทฏฐ มสาวาท มจฉากมมนตะ มจฉาอาชวะ เปนธรรมอนปฐมญาณพงกาจด ธรรม เหลาน คอ มจฉาสงกปปะ ปสณวาจา ผรสวาจา อนตตยญาณพงกาจด เจตนาเทานน พงทราบวา "วาจา" ในทน สมผปปลาปะ มจฉาวายามะ มจฉาสต มจฉาสมาธ มจฉาวมต มจฉาญาณะ อนจตตถญาณพงกาจด ในโลกธรรมทงหลาย ความยนรายเปนธรรมอนตตยญาณพง กาจด ความยนดอนจตตถญาณพงกาจด อาจารยพวกหนงกลาววา "ความยนดในยศและในความสรรเสรญ เปนธรรมทจตตถญาณพง กาจด" มจฉรยะทงหลาย เปนธรรมทปฐมญาณพงกาจดอยางเดยว ในวปลาสทงหลาย วปลาสเหลาน คอ สญญาวปลาส จตต- วปลาส ทฏฐวปลาส วาเทยงในสงทไมเทยง วาเปนอตตาในสงทเปน อนตตา กด ทฏฐวปลาสวาเปนสขในสงทเปนทกข วางามในสงท ไมงาม กด เปนธรรมอนปฐมญาณพงกาจด สญญาวปลาสจตตวปลาส วางามในสงทไมงาม อนตตยญาณพงกาจด สญญาวปลาสจตตวปลาส วาเปนสขในสงทเปนทกข อนจตตถญาณพงกาจด*

ในคณฐะทงหลาย กายคณฐะ คอสลพพตปรามาส และอท- * พงสงเกตวา บรรดาทฏฐทงหลาย ละดวยปฐมญาณเทานน ไมเหลอไปถงญาณเบองสง เพราะฉะนน ทฏฐวปลาส ทานจงกลาวเฉพาะในปฐมญาณ สวนในญาณตอไป กลาวแตสญญา- วปลาสกบจตตวปลาส


สจจาภนเวส เปนธรรมอนปฐมญาณพงกาจด กายคณฐะ คอพยาบาท อนตตยญาณพงกาจด กายคณฐะนอกน (คออภชฌา) เปนธรรมอน จตตถญาณพงกาจด อคต เปนธรรมทปฐมญาณพงกาจดเทานน ในอาสวะทงหลาย ทฏฐาสวะ เปนธรรมอนปฐมญาณพงกาจด กามาสวะ อนตตยญาณพงกาจด อาสวะ ๒ นอกน (คอภวาสวะ อวชชาสวะ) อนจตตถญาณพงกาจด แมในโอฆะ และโยคะทงหลาย กนยนเหมอนกน ในนวรณทงหลาย วจกจฉานวรณ เปนธรรมอนเปนปฐมญาณพง กาจด นวรณ ๓ คอ กามฉนทะ พยาบาท กกกกจะ อนตตยญาณ พงกาจด ถนมทธะ และอทธจจะ อนจตตถญาณพงกาจด*

ปรามาส เปนธรรมทปฐมญาณพงกาจดอยางเดยว ในอปาทานทงหลาย แมรปราคะ และอรปราคะ กจดวาตกอย ในกามปาทาน เพราะโลกยธรรมทงสน นบไดวาเปนกาม โดยเปน วตถกาม เพราะเหตนนแล กามปาบาทนน จงเปนธรรมอนจตตถญาณ พงกาจด อปาทานทเหลอ อนปฐมญาณพงกาจด ในอนสยทงหลาย ทฏฐานสยและวจกจฉานสย เปนธรรมอน ปฐมฌานพงกาจด กามราคานสยและปฏฆานสย อนตตยญาณพง * ทานแยกกกกจจะกบอทธจจะออกเปนคนละชน กเพราะในอทธมภาคยสงโยชน ทอรหต- มรรคพงกาจดนน มแตอทธจจะ ไมมกกกจจะ แตในทนวาดวยนวรณ ถาแยกอยางนน มกลาย เปนนวรณ ๖ ไปหรอ ?


กาจด มานานสย อวชชานสย อนจตตถญาณพงกาจด ในมละทงหลาย โทสมละ เปนธรรมอนตตยญาณพงกาจด มละ นอกน (คอ โลภะ และ โมหะ) อนจตตถญาณพงกาจด ในอกศลกรรมบถทงหลาย ธรรมเหลาน คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน กามสมจฉาจาร มสาวาท มจฉาทฏฐ เปนธรรมอน ปฐมญาณพงกาจด ธรรม ๓ คอ ปสณวาจา ผรสวาจา พยาบาท อนตตยญาณพงกาจด สมผปปลาปะ และอภชฌา อนจตตถญาณพง กาจด ในอกศลจตตบาททงหลาย อกศลจตตบาท ๕ คอ ทเปน ทฏฐสมปยต ๔ เปนวจกจฉาสมปยต ๑ เปนธรรมอนปฐมญาณพงกาจด ทเปนปฏฆสมปยต ๒ อนตตยญาณพงกาจด ทเหลออนจตตถญาณ พงกาจด แล กแล สงใด อนญาณใดพงกาจด สงนน กชอวาอนญาณนน พงละ* เหตนน ขาพเจาจงกลาวไววา "ญาณ ๔ นน เปนเจาหนาท ละธรรมทงหลายมสงโยชนเปนอาทน ดงกลาวมา ตามควรแกโยคะ" ดงน [ปญหาวามรรคญาณและกเลสในกาลไหน] ถามวา "กญาณ ๔ นน ละธรรมเหลานนทเปนอดตอนาคต * คอความทเปนหวขอทานใชคาวา "ละ" แตในบาลนเทศใชคาวา "ฆา" ในทนเปลยนใชคา วา "กาจด" เพราะคาวา "ฆา" ฟงแสบหในภาษาไทย ซงทง ๓ คา กหมายความอยางเดยวกน นนแหละ


หรอวาทเปนปจจบน" ตอบวา "ก (จะพงวา) อยางไร ในขอน กอนอน ผวาญาณ เหลานนละธรรมทเปนอดตอนาคตไซร ความพยายามกตองเปนการ ไมมผลไป เพราะอะไร เพราะธรรมทจะพงละทงหลายไมมอย ทน ละธรรมทเปนปจจบนเลา แมกระนน ความพยายาม กไมมผล เพราะ ธรรมทจะพงละกบความพยายามยงมอย (คอพยายามละไดอยางหนง แลว ยงจะตองพยายามละอยางอน ๆ ตอไปอก) ทงมรรคภาวนา กจะกลายเปนสงกเลสกธรรมไป (คอไมบรสทธ เพราะสงทจะพงละ กบผละยงคละกนอย ?) หรอกลายเปนวากเลสทงหลายเปนวปยต (คอไมประกอบกบจต) ไป อนปจจบนกเลส ชอวาเปนจตตวปยต (คอไมประกอบกบจต) หามไม" คาโจทน มใชเปนคาพเศษ (คอมใชคดขนใหม) ดวยในพระ บาลเองทานกไดกลาว (เปนคาปรารภขน) วา "บคคลนนน ยอมละ กเลสทงหลาย (คอ) ละกเลสทงหลายทเปนอดต (หรอ) ละกเลส ทงหลายทเปนอนาคต (หรอ) ละกเลสทงหลายทเปนปจจบน (หรอ)"* และกลาวอก (เปนคาวจาร) วา "หากวาละกเลสทงหลายทเปนอดต ไซร ถากระนน กชอวา ยงสงทสนไปแลวใหสน ยงสงทดบไปแลว ใหดบ สงทปราศไปแลวยงมาปราศไป สงทตกไปแลวยงมาตกไป ละสงทลวงไปแลว ซงเปนสงทไมมอย (นะซ)" แลวจงปฏเสธวา "มใชละกเลสทงหลายทเปนอดตดอก"*

* ข. ป. ๓๑/๖๐๕


และ นยเดยวกนนน กลาว (วจาร) วา "หากวาจะกเลส ทงหลายทเปนอนาคตไซร ถากระนน กชอวาละสงทยงไมเกด ละสง ทยงไมเผลด ละสงทยงไมอบต ละสงทยงไมปรากฏ ละสงทยงไมมาถง ซงเปนสงทไมมอย (นะซ)" แลวจงปฏเสธวา "มใชละกเลสทงหลาย ทเปนอนาคตดอก"*

และนยเดยวกนนน กลาว (วจาร) วา "หากวาละกเลสทงหลาย ทเปนปจจบนไซร ถากระนน คนกาหนด กละราคะ คนขดเคอง กละโทสะ คนหลง กละโมหะ คนหวดอ กละมานะ คนยดมน กละทฏฐ คนมจตฟงซานไป กละอทธจจะ คนปลงใจไมตก กละ วจกจฉา คนมกเลสเรยวแรง กละอนสย ธรรมดากบธรรมขาว ก (เลย) เปนคแอกกนเปนไป มรรคภาวนากเปนสงกเลสกธรรมไป (นะซ)๑" แลวจงปฏเสธทงหมดวา "มใชละกเลสทงหลายทเปนอดต มใชละกเลสทงหลายทเปนอนาคต มใชละกเลสทงหลายทเปนปจจบน ดอก๒" ดงน ครนปญหาขอสดทายทวา "ถากระนน (คอถาการละ กเลสใน ๓ กาล และกเลสม ๓ กาล ไมถกตองกระนน) มรรคภาวนา กชอวาไมม การทาผลใหแจงกไมม การละกเลสกไมม การตรสรธรรม กไมม (ละซ) ?" ทานรบดวยคาวา "มใชมรรคภาวนาไมม ฯลฯ มใชการตรสรธรรมไมมดอก" แลวกลาววา "เปรยบเหมอนอะไร" จงกลาวคา (อปมาอปไมยตอไป) นวา "อปมาเหมอนตนไมรน ยงไม ๑. ข. ป. ๓๑/๖๐๕ ๒. ข ป. ๓๑/๖๐๖


มผลเกด บรษตดมนเสยทราก ผลเหลาใดเปนผลทยงไมเกดของไมตน นน ผลเหลานนยงไมเกดกเลยไมเกด ยงไมเผลดกเลยไมเผลด ยงไม อบตกเลยไมอบต ยงไมปรากฏกเลยไมปรากฏ ฉนใดกด อปปาทะ (สงทมความเกดคอขนธ) เปนเหต อปปาทะเปนปจจย เพอความเกด แหงกเลสทงหลาย เพราะเหนอาทนพในอปปาทะ จตจงแลนไปใน อนปปาทะ (ธรรมทไมมความเกด คอนพพาน) เพราะจตแลนไป เสยในอนปปาทะ กเลสเหลาใดจะพงเกดเพราะปจจยคออปปาทะ กเลสเหลานนยงไมเกดกเลยไมเกด ฯลฯ ยงไมปรากฏกเลยไมปรากฏ ความดบแหงทกข ยอมมเพราะความดบแหงเหตฉะน ปวตตะ (ความหมนไปแหงอปาทนกะ) เปนเหต ปวตตะเปน ปจจย... นมตตะ (คอสงขาร) เปนเหต นมตตะเปนปจจย... อายหนา (ความหมาย) เปนเหต อายหนาเปนปจจย เพอความเกด แหงกเลสทงหลาย เพราะเหนอาทนพในอายหนา จตจงแลนไปไน อนายหนะ (ธรรมทไมมอายหนาคอนพพาน) เพราะจตแลนไปเสย ในอานายหนะ กเลสเหลาใดจะพงเกดเพราะปจจยคออายหนา กเลส เหลานนยงไมเกดกเลยไมเกด ฯลฯ ยงไมปรากฏกเลยไมปรากฏ ความดบแหงทกข ยอมมเพราะความดบแหงเหตฉะน ฉนนนนนแล มรรคภาวนา (ความเจรญมรรค) ยอมมอยางน ผลสจฉกรยา (ความทาผลใหแจง) ยอมมอยางน กเลสปหาน (ความละกเลสได) ยอมมอยางน ธรรมาภสมย (ความตรสรธรรม) ยอมมอยางน (มใช ไมม)*" * ข. ป. ๓๑/๖๐๖


[ภมลทธกเลสและอปปนนะ ๔] ถามวา "ดวยคาวา "กเลสทงหลายยงไมเกดกเลยไมเกด " เปน ตนนน เปนอนทานแสดงอะไร ? ตอบวา เปนอนทานแสดงการละ กเลสทงหลายทเปนภมลทธะ -ไดภม (คอไดทเปนไป) ถามวา ก กเลสทงหลายทเปนภมลทธะ เปนอดตอนาคตหรอ หรอวาเปน ปจจบน ? ตอบวา กเลสเหลานน กชอวาภมลทธปปนนะ - เกดขน โดยไดภมเทานนเอง (มใชอดต อนาคต ปจจบน ?) จรงอย อปปนนะ - สงทเกดขน มหลายประเภท โดยเปนวตต- มานะ (ยงเปนไปอย) เปนภตาปคตะ (มแลวปราศไป) เปนโอกาส- กตะ (ทาโอกาส) และเปนภมลทธะ (ไดภม) ในอปปนนะเหลานน สงทนบไดวาประกอบพรอมดวยความ เกดขนความทรดโทรมและความแตกดบไปทงปวง ชอวาวตตมานป- ปนนะ-เกดขนโดยยงเปนไปอย กศลอกศลทเสวยรสอารมณแลวดบไป อนเรยกไดวา อนภตา- ปคตะ-เสวยแลวปราศไปกด กศลอกศลอนเปนสงขตะทเหลอ ทถง ลกษณะ ๓ มความเกดขนเปนตนโดยลาดบแลวดบไป อนนบเปน ภตากคตะ - มแลวปราศไปกด (รวม) ไดชอวา ภตาปคตปปนนะ- เกดขนโดยมแลวปราศไป กรรมทกลาวโดยนยวา "กรรมทงหลายเหลานนใด เปนกรรม ทบคคลนนทาไวในปางกอน" ดงนเปนตน แมเปนกรรมอดต กชอ วา โอกาสกตปปนนะ-เกดขนโดยทาโอกาส เพราะหามวบากอนแลว


ทาโอกาสแกวบากของตนตงอย และนยเดยวกนนน วบากอนมโอกาส ทกรรมทาใหแลว แมเปนวบากทยงไมเกดขน กชอวา โอกาสกตป- ปนนะ- เกดขนโดยมโอกาสทกรรมทาให เพราะเมอโอกาสอนกรรม ทาใหแลวอยางนนกเปนอนเกดขนแนนอน อกศลทยงมไดถอนขนในภมทงหลายนน ๆ ชอวา ภมลทธป- ปนนะ-เกดขนโดยไดภม [ภมแลภมลทธะตางกน] อนง ในขอน พงทราบความตางกนแหง (คาวา) ภม แลภม- ลทธะ กปญจขนธทเปนไปในภม ๓ อนเปนอารมณของวปสนา ชอ วาภม กเลสชาตทเปนไปโดยเกดขน*ในขนธทงหลายนน ชอวา ภม- ลทธะ เพราะภมนนนบวาเปนอนกเลสชาตนนได เหตนนแล กเลส- ชาตนนจงไดเรยกวา ภมลทธะ-ไดภม แตวาภมนน มใชไดดวย (ทาให) เปนอารมณ จรงอย เพราะ ปรารภขนธทงหลายแมเปนอดตอนาคตทงปวง และขนธของพระ ขณาสพทงหลาย แมเปนขนธททานกาหนดรแลว โดย (ทาให) เปน อารมณ กเลสทงหลายยอมเกดขนได ดจกเลสอนเกดขนแกโสไรย- เศรษฐและนนทมาณพเปนตน เพราะปรารภขนธของพระมหากจจานะ และพระอบลวรรณาเปนอาทฉะนน อนง ผวา กเลสชาต (ทเปน ไปในสนดานผอน) นน จะพงไดชอวาเปนภมลทธะไซร ใคร ๆ ก * อปปตตรห รห น เขาใจวาเปน รห ธาต ในความ ถง ไป เปนไป


ไมพงละมลแหงภพได เพราะกเลสชาต (ในสนดานผอน) นน ไมเปน สงทตนจะพงละได แตภมลทธะ-กเลสชาตไดภม (นน) พงทราบ (วาได) โดย เปนวตถ (คอเปนทเกด) ความวา ขนธทงหลายทยงมไดกาหนดร ดวยวปสนาเกดขนในภพใด ๆ จาเดมแตความเกดขน (แหงขนธเหลา นน) ในภพนน ๆ กเลสชาตอนเปนมลแหงวฏฏะกนอนเนองอยใน ขนธทงหลายนน กเลสชาตนน พงทราบวา เปนภมลทธะ-ไดภม โดยอรรถคอยงละไมได อนง ในขนธทงหลายทเปนภมนน กเลส ทงหลายทนอนเนองอยโดยอรรถคอยงละไมได ในขนธทงหลายใด ของบคคลใดมอย ขนธทงหลายนนของ ๆ ผอนหาเปนวตถไม อนง อดตขนธทงหลายเทานน เปนวตถแหงกเลสทงหลายทนอนเนองอย โดยยงละไมไดในอดตขนธทงหลาย ขนธนอกนหาเปนวตถไม ใน อนาคตขนธเปนตนกนยน นยเดยวกนนน กามาวจรขนธทงหลาย เทานน เปนวตถแหงกเลสทงหลายทนอนเนองอยโดยยงละไมไดใน กามาวจรขนธทงหลาย ขนธนอกนหาเปนวตถไม ในรปาวจรขนธ และอรปาวจรขนธทงหลายกนยน สวนในพระอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตน กเลสชาตอนเปน มลของวฏฏะนน ๆ ในขนธทงหลายของพระอรยบคคลใด ๆ ทานละ ไดแลวดวยมรรคนน ๆ ขนธทงหลายนน ๆ ของพระอรยบคคลนน ๆ จงไมไดชอวาภม เพราะไมเปนวตถแหงกเลสทเปนมลของวฏฏะ


ทงหลายนน ๆ ซงทานละไดแลว เพราะกเลสทเปนมลของวฏฏะทงหลาย บถชนยงละไมไดโดย ประการทงปวง กรรมทบถชนทาทกอยางจงเปนกศลหรออกศล วฏฏะ ของบถชนนนยอมหมนไป เพราะปจจยคอกรรมและกเลสดงน กเลสชาตทเปนมลของวฏฏะนนของบถชนนน หาควรกลาววา "มนนอนเนองอยในรปขนธเทานน มไดนอนเนองอยในขนธอน ม เวทนาขนธเปนตน ฯลฯ หรอวาเปนมนนอนเนองอยในวญญาณขนธ เทานน มไดนอนเนองอยในขนธอนรปในขนธเปนตน" ดงนไม เพราะอะไร ? เพราะมนนอนเนองอยในขนธทง ๕ โดยไมแปลกกน ขอนมอปมาอยางไร ? อปมาเหมอนรสดนเปนอาทในตนไม เหมอน อยางวา เมอตนไมใหญตงทบพนดน อาศยรสดนและรสนา เพราะม รสดนและรสนานนเปนปจจย กเจรญดวยราก ลาตน กงนอย กงใหญ หนอ (หรอกระโดง) ใน ดอก และผล (จน) เตมฟา สบเชอสาย ตนไมโดยสบเนองตอกนแหงพชตงอยชวกลปาวสาน รสดนเปนตนนน หาควรกลาววา "มนซาบอยในรากเทานน มไดซาบอยในอวยวะอน มลาตนเปนอาท ฯลฯ หรอวามนซาบอยในผลเทานน มไดซาบอย ในอวยวะอนมรากเปนตน ดงนไม เพราะอะไร ? เพราะมนซาบอย ในอวยวะของตนไมมรากเปนตนทงหมดแล ฉนใด อนง เปรยบเหมอนบรษลางคนผเบอหนายในดอกและผลเปนตน ของไมตนนนนนแหละ พงตอกเงยพษชอ มณฑกกณฏกะ (เงยง กระเบน ?) เขาทง ๔ ทศ ทนไมตนนนถกสมผสพษนนตองเอาแลว ก


มาถงซงความมอนไมผลตผลเปนธรรมดา ไมพงอาจยงความสบตอให เกดไดอก เพราะรสดนและรสนาสนแรงเสยแลวฉนใด กลบตรผเบอ หนายในขนธปวต (ความหมนไปแหงขนธ) กฉนนนเหมอนกน ยอม เรมการเจรญมรรค ๔ ขนในสนดานของตน เหมอนการประกอบพษ เขาในตนไมทง ๔ ทศแหงบรษนน ทนขนธสนดานนนของกลบตรนน อนสมผสพษคอมรรค ๔ นนถกตองเอาแลว กเปนสนดานมความแตก ออกไปแหงกรรมทงปวงมกายกรรมเปนตน โดยเขาถง (คอกลายเปน) ภาวะสกวากรยา มาถงซงความมอนไมเกดในภพใหมตอไปเปนธรรมดา ไมอาจยงความสบตอไปในภพใหเกดได เพราะกเลสอนเปนมลของ วฏฏะทงหลายสนแรงแลวโดยประการทงปวง เพราะดบไปแหงวญญาณ ดวงสดทาย กเปนผไมมเชอดบสนทสนเชง ดจไฟสนเชอดบไปฉะนน ความตางกนแหงภมและภมลทธะ พงทราบดงกลาวมาฉะน [อปปนนะอก ๔] อกนยหนง ยงมอปปนนะ ๔ ประการอกอยางหนง โดยเปน สมทาจาระ (เปนไปอย) เปนอารมมณาธคหตะ (ไดอารมณไว) เปน อวกขมภตะ (มไดขมไว) และเปนอสมหตะ (ยงมไดถอนขน) ในอปปนนะ ๔ นน สมทาจารปปนนะ-เกดขนโดยเปนไปอย กคอวตตมานปปนนะ (ในนยกอน) นนเอง สวนวากเลสชาต ทแมยงไมเกดขนในเพราะอารมณทมาสคลอง ทวารมจกษเปนตนในตอนแรก กเรยกไดวาอารมมณาธตหตปปนนะ-


เกดขนโดยไดอารมณไว เพราะเหตทไดอารมณไวนนเอง มนจะ เกดขนเปนแนในตอนหลง ดจกเลสชาตทเกดขนแกพระมหาตสสเถระ ผเทยวบณฑบาตอยในหมบานกลยาณคาม* เพราะเหนรปทเปนวสภาค เขาฉะนน กเลสชาตทมไดขมไดดวยอานาจสมถะและวปสนาอยางใดอยาง หนง แมยงมไดขนสจตตสนตต กไดชอวาอวกขมภตปปนนะ-เกด ขนโดยมไดขมไว เพราะไมมเหตทจะปองกนความเกดขน (ของมนได) แตแมขมไดดวยอานาจสมถะและวปสนาแลว กเรยกไดวา อสมหตปปนนะ-เกดขนโดยยงมไดถอนขน เพราะเหตทยงมไดถอน ขนดวยอรยมรรค กยงไมลวงความมอนเกดเปนธรรมดาไปได ดจ กเลสชาตทเกดขนแกพระเถระผไดสมาบต ๘ ซงกาลง (เหาะ) ไปทาง อากาศ เพราะไดยนเสยงขบรองของมาตคามผเกบดอกไมอยทตนไม- ดอกในปาใกล (บา) พลางรองเพลงดวยเสยงอนไพเราะอยฉะนน อนอารมมณาธคหตปปนนะ อวกขมภตปปนนะ และอสมห- ตปปนนะ ทง ๓ ประการนน พงทราบวาถงซงความสงเคราะห (คอ รวมเขาได) กบภมลทธะนนเอง ในอปปนนะมประเภทดงกลาวมาดง นนน อปปนนะ ๔ ประการ กลาวคอ วตตมานปปนนะ ภตาปคตป- ปนนะ โอกาสกตปปนนะ สมทาจารปปนนะ นนใด อปปนนะ ๔ นน หาเปนสงทญาณอะไรสกอยางจะพงละไม เพราะมใชสงทมรรค * ฉบบพมาเปน กลยาณคาม มหาฎกาวา หมบานนนอยในโรหณะบรเวณ ไดชออยางนน เพราะเปนถนเกดของหญงงามทงหลาย


พงกาจด สวนอปปนะ (๔) กลาวคอภมลทธปปนนะ อารมมณาธ- คหตปปนนะ อวกขมภตปปนนะ และอสมหตปปนนะนนใด อปปนนะ (๔) นนทงหมด เปนสงทญาณพงละ เพราะเหตทโลกย- ญาณและโลกตรญาณนน* ๆ ยอมยงความเปนอปปนนะนน ๆ แหง อปปนนะ ๔ นน ใหเสอมสนไป เกดขนแล บณฑตควรทราบการละธรรมทงหลายทญาณไรพงละดวย ใน ญาณทสนวสทธน ดงกลาวมาฉะน [กจในอรยสจ] ขอวา "และควรทราบกจมปรญญากจเปนตน ททานกลาว (วา มขน) ในกาลทตรสรตามสภาพทกประการ" ความวา กจ ๔ ๆ ม ปรญญากจเปนตนนน คอปรญญา-กาหนดร ปหาน-ละ สจฉกรยา -ทาใหแจง ภาวนา-ทาใหมขน ททานกลาว (วามขน) โดยขณะ เดยวกน ในญาณ ๔ นนแตละญาณ ในกาลทตรสรสจจะ กจเหลานน บณฑตควรทราบตามสภาพ [มรรคญาณทากจเหมอนตะเกยง] แทจรง ขอนพระโบราณจารยทงหลายกไดกลาวไววา "ประทป * มหาฎกาอธบายวา โลกตรญาณยอมละกเลสทโลกยญาณละไวกอนตามกาลงนนเอง (หมาย ความวาโลกยญาณและไวยงไมขาดสน โลกตรญาณละซาอกใหเปนสมจเฉทไป) ดวยเหตน ทาน จงใสโลกยญาณไวดวย


ยอมทากจ ๔ อยางโดยขณะเดยวกนไมเทยงไมหลง คอเผาไส ทาลาย มด ไขแสง กนนามน ฉนใด มรรคญาณกตรสรสจจะ ๔ โดยขณะ เดยวกนไมกอนไมหลง ฉนนนเหมอนกน คอรทกขดวยปรญญาภสมย (รโดยกาหนดร) รสมทยดวยปหานาภสมย (รโดยละ) รมรรคดวย ภาวนาภสมย (รโดยทาใหมขน) รนโรธดวยสจฉกรยาภสมย (รโดย ทาใหแจง) ถามวา "มอธบายอยางไร ?" ตอบวา "มอธบายวา พระโยคาวจรทานโรธใหเปนอารมณแลว ยอมถง คอยอมเหน ยอมรแจง ซงสจจะทง ๔ ได" ดงน จรงอย แมพระผมพระภาคเจากไดตรส พระพทธพจนนไววา "ดกรภกษทงหลาย ผใดเหนทกข ผนนยอม เหนแมทกขสมทย ยอมเหนแมทกขนโรธ ยอมเหนแมทกขนโรธคามน- ปฏปทาดวย"๑ ดงนเปนตน พระพทธพจนทงสน (ในสตรน) บณฑต ควรทราบ (โดยตลอด)๒ แมคาบาลอนอกกกลาวไววา "ญาณยอม มแกผถงพรอมดวยมรรค ญาณนนเปนญาณแมในทกข ญาณนนเปน ญาณแมในทกขสมทย ญาณนนเปนญาณแมในทกขนโรธ ญาณนน เปนญาณแมในทกขนโรธคามนปฏปทา"๓ ดงน พงทราบการประเทยบอปมาในขออปมานนดงนคอ มรรคญาณ ยอมกาหนดทกข อปมาดงประทปเผาไส ยอมละสมทย ดงประทป ทาลายมด ยอมยงมรรคกลาวคอธรรมมสมมาสงกปปะเปนตน ใหมขน ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๗ ๒. คอยกเอาอรยสจตอไปเปนตนขอทละขอ เชนวา ผใดเหนทกขสมทย ผนนยอมเหนทกข... ๓. ข. ป. ๓๑/๑๗๔


โดยความเปนปจจยมสหชาตปจจยเปนอาท ดงประทปไขแสง ยอมทา นโรธคอความสนไปแหงกเลสใหแจง ดงประทปกนนามน (ใหสนไป) [มรรคญาณทากจดงดวงอาทตย] อกนยหนง ดวงอาทตยอทยขน ยอมทากจ ๔ อยางพรอมกบ ความปรากฏ (ดวง) ไมกอนไมหลง คอทาสงทเปนรปทงหลายให กระจาง กาจดความมด สองแสง ยงความเยนใหระงบ ฉนใด มรรค- ญาณ...กฉนนนเหมอนกน ฯลฯ ยอมตรสรนโรธดวยสจฉกรยาภสมย แมในขออปมาน กพงทราบการประเทยบอปมาดงนวา มรรคญาณ ยอมกาหนดรทกข ดงดวงอาทตยทาสงทเปนรปทงหลายใหกระจาง ละสมทย ดงดวงอาทตยกาจดมด ยงมรรคใหมขนโดยความเปนปจจย มสหชาตปจจยเปนตน ดงดวงอาทตยสองแสง ทานโรธคอความระงบ ไปแหงกเลสใหแจง ดงดวงอาทตยยงความเยนใหระงบฉะนน [มรรคญาณทากจดงเรอสนคา] อกนยหนง เรอยอมทากจ ๔ อยางโดยขณะเดยวกนไมกอนไม หลง คอละฝงในไป ตดกระแส (สายนา) นาสนคาไป ไปสฝงนอก*

ฉนใด มรรคญาณ... กฉนนนเหมอนกน ฯลฯ ยอมทานโรธใหแจงดวย * อปเปต มหาฎกาแกเปน ปปโปต-ถง แตถาแปลวา ถง ความกวปรตไป เพราะการละ ฝงน กบการถงฝงโนน จะมในขณะเดยวกนหาไดไม ในทนจงแปลวา ไปส ความพอเปนไปได ละฝงน ตดกระแสนา นาสนคา ไปสฝงนอก มไดในขณะเดยวกน


สจฉกรยาภสมย แมในขออปมานกพงทราบการประเทยบอปมาดงน คอมรรคญาณยอมกาหนดรทกข ดงเรอละฝงในไป ยอมละสมทย ดงเรอตดกระแสนา ยอมยงมรรคใหมขนโดยความเปนปจจยมสหชาต- ปจจยเปนตน ดงเรอนาสนคาไป ยอมทานโรธอนเปนฝงนอกใหแจง ดงเรอไปสฝงนอกฉะนน [รแจงอรยาสจดวยอาการ ๑๖] กแล เมอมรรคนนมญาณอนเปนไปดวยอานาจกจ ๔ อยางโดย ขณะเดยวกน ในกาบทตรสรสจจะ ดงกลาวมาน สจจะน ๔ นนยอม เปนเอกปฏเวธ (มอาการทจะพงรแจงเปนอนเดยวกน) โดยอรรถคอ ความเปนอยางนน (คอเปนจรง) ดวยอาการ ๑๖ ดงบาลวา "สจจะ ๔ เปนเอกปฏเวธ โดยอรรถคอความเปนอยางนน อยางไร ? สจจะ ๔ เปนเอกปฏเวธโดยอรรถคอความเปนอยางนนดวยอาการ ๑๖ คออรรถ คอบบคน อรรถคอเปนสงถกปรงแตงขน อรรถคอเรารอน อรรถ คอเปลยนแปลงไป (๔ น) เปนอรรถ คอความเปนอยางนนแหงทกข อรรถคอประมวลเขาไว อรรถคอกอเหตเขาไว อรรถคอผกเขาไว อรรถคอขดวางไว (๔ น) เปนอรรถคอความเปนอยางนนแหงสมทย อรรถคอออกไปเสย อรรถคอทงไปเสย อรรถคอเปนสงไมถกปรงแตง อรรถคอเปนสงไมตาย (๔ น) เปนอรรถคอความเปนอยางนนแหง นโรธ อรรถคอปลอยไป อรรถคอเปนเหต อรรถคอเปนดวงตา อรรถคอเปนอธบด (๔ น) เปนอรรถคอความเปนอยางนนแหงมรรค


สจจะ ๔ สงเคราะห (คอรวม) เขาเปนหนง โดยอรรถคอความเปน อยางนนดวยอาการ ๑๖ เหลาน สงใดสงเคราะหเขาเปนหนงได สงนน กเปนเอกตตะ (คอเปนอนเดยว) สงใดเปนเอกตตะ กยอมรแจงสงนน ดวยญาณอนเดยวได เพราะเหตนน สจจะ ๔ จงเปนเอกปฏเวธ"๑

ดงน ในขอนน หากมคาถามวา "โดยทอรรถ๒ (คออาการ) อน ๆ อก เชนความเปน (ดง) โรค ความเปน (ดง) ฝ แหงสจจะมทกข- สจเปนตนมอย เมอเปนเชนนน เหตไฉนทานจงกลาวอรรถแต (สจจ- ละ) ๔ เทานน ?" ในขอน ขาพเจาทงหลายขอแกวา เพราะอรรถ (ในสจจะหนง) ปรากฏชดไดดวยอานาจการเหนสจจะอน ดวยวา สจจญาณ ทานกลาวไวโดยมสจจะแตละขอละเปนอารมณ โดยนยวา "ในญาณเหลานน ญาณในทกขเปนไฉน ปญญา ความรทวอนใด ปรารภทกขเกดขน (ความรนนชอวาญาณในทกข)๓" ดงนเปนตนกม กลาวไวโดยความททาสจจะหนงใหเปนอารมณ สาเรจกจในสจจะท เหลอดวย โดยนยวา "ดกรภกษทงหลาย ผในเหนทกข ผนนยอม เหนแมทกขสมทยดวย "๔ ดงนเปนตนกม ในการเหนสจจะ ๒ นยนน เมอใด พระโยคาวจรทาสจจะแตละขอใหเปนอารมณ เมอนน เพราะ ๑. ข. ป. ๓๑/๔๕๒ ๒. ในประโยคน คา ยทา ตนประโยค ไมเหนทางจะแปลใหไดความอยางไรเลย สนนษฐานวา เปน ยโต พอแปลใหไดความไดดงทแปลไวน ๓. ข. ป. ๓๑/๑๗๔ ๔. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๗๔


เหตททกขนน อนสมทยมการประมวลเขาไวเปนลกษณะ ประมวลไว ปรงแตงไว รวมกองไว อรรถคอความเปนสงถกปรงแตงแหงทกขสจ ซงแมโดยสภาพมการบบคนเปนลกษณะในอนดบแรกนน กปรากฏชด ดวยการเหนสมทยสจ อนง เพราะเหตทมรรคเปนธรรมนาไปเสยซง ความเรารอนดวยอานาจกเลส เปนธรรมเยนสนท อรรถคอความเรา- รอนแหงทกขสจนน กยอมปรากฏชดไดดวยการเหนมรรคสจ ดงความ เปนหญงไมสวยแหงนางสนทร ปรากฏชดแกทานนนทะ ดวยได (เคย) เหนนางอปสรฉะนน อนง อรรถคอความเปลยนแปลงไปแหงทกขสจ กยอมปรากฏชดไดดวยการเหนนโรธสจ อนมความไมเปลยนแปลง เปนธรรมดาแล คาทจะตองกลาวแก (อะไรอก) ในขอนไมมแท*

นยเดยวกนนน อรรถคอการกอเหตแหงสมทยสจ ซงแมมการ ประมวลเขาไวเปนลกษณะโดยสภาพ กยอมปรากฏชดไดดวยการเหน ทกขสจ ดงความเปนตนเหตความเจบปวยแหงของกน ปรากฏชดได ดวยการเหนความเจบปวยทเกดขนเพราะของกนทแสลงฉะนน อรรถ คอผกไวแหงสมทยสจ กปรากฏชดดวยการเหนนโรธสจอนเปนธรรม ปราศจากเครองผก อนง อรรถคอขดขวางไวแหงสมทยสจ กปรากฏ ชดไดดวยการเหนมรรคสจอนเปนธรรมปลอยไป แล นยเดยวกนนน อรรถคอการทงไปแหงนโรธ ซงแมมการออก ไปเปนลกษณะ กยอมปรากฏชดไดดวยการเหนสมทยสจอนเปนธรรม * เพราะอรรถคออาการแหงสจจะหนง ยอมปรากฏชดดวยการเหนอรรถทตรงกนขามของสจจะ อนไดทกขอไป (?)


ไมมการทงไป อรรถคอเปนสงไมถกปรงแตงแหงนโรธสจ กปรากฏ ชดดวยการเหนมรรคสจ เพราะมรรคเปนธรรมทโยคาวจรผนไมเคย เหนมาเลยในสงสารอนมเบองตนเบองปลายทรไมได อนงเลา มรรค นนกยงเปนสงขตธรรมแม เพราะเปนธรรมยงเปนไปกบปจจย เหตนน ความทนโรธสจอนเปนธรรมหาปจจยมไดเปนอสงขตธรรม จงเหนชด ยงนก อนง อรรถคอเปนสงไมตายแหงนโรธนน กปรากฏชดไดดวย การเหนทกขสจ เพราะทกขเปนพษ (ททาใหตาย) นพพาน (คอ นโรธ) ไมตาย แล นยเดยวกนนน อรรถคอเปนเหตแหงมรรคสจ ซงแมมการ ปลอยไมเปนลกษณะ ยอมปรากฏชดดวยการเหนสมทยสจ โดยหยง เหนวา "สมทยนมใชเหต มรรคนเปนเหตแหงการถงนพพาน" อรรถ คอเปนดวงตกแหงมรรคสจ กปรากฏชดไดดวยการเหนนโรธสจ (ซง เปนธรรมสขมลมลกยงนก) ดจความใสแหงจกษปรากฏชดแกคนผ เหนรปทงหลายทละเอยดอยางยงได โดยหยงรวา "ตาของเราใสนะ" อรรถคอเปนอธบดแหงมรรคสจ กปรากฏชดไดดวยการเหนทกขสจ ดจความโอฬารแหงอสรชน ปรากฏชดดวยการเหนคนเขญใจผอาดร อยดวยโรคมากอยาง ฉะนนแล ในมรรคญาณนเทศน เปนการกลาวอรรถของสจจะขอละ ๔ ๆ โดยความทอรรถอนหนง*ปรากฏชดดวยอานาจเปนลกษณะของตน และ * ปาฐะพมพไวเปน เอเกกสส เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกเปน เอกสส ปาฐะมหาฎกากเปน เอกสส เหมอนกน เพราะไดความตรงกบความทกลาวมาแลว หมายถงอรรถอนแรกของสจจะนน ๆ ไดแก ปฬน อายหน นสสรณ นยยาน


อรรถ ๓ นอกนน ปรากฏชดดวยอานาจการเหนสจจะขออน ดงกลาว มาฉะน แตในขณะมรรค (เกด) อรรถทงสนนน ยอมถงปฏเวธดวย ญาณอนมกจ ๔ ในทกขสจเปนตนอนเดยวเทานน แล สวนนกพดเหลาใด ตองการ (ใหเปน) นานาภสมย (รอรย- สจ ๔ ดวยญาณตาง ๆ กน) คาตอบนกพดเหลานน ทานกลาวไวใน คมภรกถาวตถ ในอภธรรมปฎกแลวละ [กจ ๔ ในอรยสจ] บดน กจ ๔ มปรญญากจเปนตนเหลาใด อนพระผมพระ ภาคเจาตรสไว ในกจเหลานน ปรญญาม ๓ อยาง แมปหานะ แมสจฉกรยากอยาง นน (คอม ๓ เหมอนกน) ภาวนา ทราบเฉพาะวา ม ๒ พงทราบวนจฉยในกจเหลานน [ปรญญากจ] ขอวา "ปรญญาม ๓ อยาง " ความวา ปรญญาม ๓ อยางดงน คอ ญาตปรญญา ตรณปรญญา ปหานปรญญา [ญาตปรญญา] ในปรญญา ๓ นน ความกาหนดรททานแสดงขนตนวา "อภญญา- ปญญา (ปญญารอภญไญยธรรม ?) ชอวาญาณ โดยอรรถวา ร*" * ข. ป. ๓๑/๑๒๗


ดงนแลว กลาวโดยสงเขปดงนวา "ธรรมทงหลายใด ๆ เปนธรรมท พระโยคาวจรรดวยปญญาอนยงแลว ธรรมทงหลายนน ๆ กเปนอนชอ วา เธอรแลว" โดยพสดารตามนย (พระพทธวจนะ) วา "ดกร ภกษทงหลาย สงทงปวงพงรยง สงทงปวงพงรยงเปนไฉน ? ดกร ภกษทงหลาย จกษเปนสงพงรยง๑" ดงนเปนตน ชอวา ญาตปรญญา (กาหนดรดวยการร) ความรยงซงนามรปพรอมทงปจจย เปนภม หนงโดยเฉพาะแหงญาตปรญญานน๒

[ตรณปรญญา] สวนความกาหนดรททานแสดงขนตนวา "ปรญญาปญญา (ปญญา รปรญไญยธรรม) ชอวาญาณ โดยอรรถวาวจารณ?"๓ ดงนแลว กลาว โดยสงเขปดงนวา "ธรรมทงหลายใด ๆ เปนธรรมอนพระโยคาวจร กาหนดรแลว ธรรมทงหลายนน ๆ กเปนอนชอวา เธอวจารณแลว๓" โดยพสดารตามนย (พระพทธวจนะ) วา "ดกรภกษทงหลาย สงทงปวง พงกาหนดร สงทงปวงพงกาหนดรเปนไฉน ? ดกรภกษทงหลาย จกษเปนสงพงกาหนดร"๔ ดงนเปนตน ชอวา ตรณปรญญา (กาหนด รดวยการวจารณ) ความกาหนดรอนเปนไปอย๕ดวยอานาจการวจารณ ๑. ข. ป. ๓๑/๖ ๒. มหาฏกาอธบายวา เพราะไมเปนวสยแหงปรญญาอน ๓. ข. ป. ๓๑/๓๓ ๔. ข. ป. ๓๑/๓๓ ๕. ปาฐะวา ปวตตมานาย ราวะเปนลกษณกรยา หรอเปนวเสสนะของ ตสสา แตความทควร เปนหาเปนอยางนนไม จงเขาใจวาปาฐะคลาดเคลอน ทถกจะเปน ปวตตมานา ดงทแปลไวนน นกศกษาพจารณาดเถด


วาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ตงแตกลาปสมมสนะ (การพจารณา โดยสงเขปเขาเปนกลาป) จนถงอนโลม เปนภมหนงโดยเฉพาะแหง ตรณปรญญานน [ปหานปรญญา] สวนความกาหนดรททานแสดงขนตนวา "ปหานปญญา (ปญญา รละปหาตพพธรรม) ชอวาญาณ โดยอรรถวาสละได"๑ ดงนแลว กลาวโดยสงเขป๒ดงนวา "ธรรมทงหลายใด ๆ เปนธรรมอนพระโยคา- วจรละไดแลว ธรรมทงหลายนน ๆ กเปนอนชอวา เธอสละแลว" เปนไปโดยนยบาลวา "ละนจจสญญาไดดวยอนจจานปสนา" เปนตน ชอวา ปหารปรญญา (กาหนดรดวยการละได) ความกาหนดรตงแต ภงคานปสนาจนถงมรรคญาณ เปนภมแหงปหานปรญญานน ปหาน- ปรญญานทานประสงคเอาในปรญญากจน หรอมฉะนน เพราะเหตวา แมญาตปรญญาและตรณปรญญา กมมรรคเปนจดหมายนนเอง หนง เพราะเหตวา พระโยคาวจรละธรรมเหลาใดได ธรรมเหลานนกเปน อนเธอไดรแลว และวจารณแลวโดยแนแท เพราะฉะนน พงทราบ เถดวา โดยปรยายน ปรญญาทง ๓ กเปนกจแหงมรรคญาณดวยกน ๑. ข. ป. ๓๑/๑๒๘ ๒. ปาฐะเปน วตถารโต แตเมอเทยบกบความทกลาวมาใน ๒ ปรากฏขางตน ความเชนนทานใช สงเขปโต มาทง ๒ วาระ จงสนนษฐานวาปาฐะคลาดเคลอน ไดแกเปน สงเขปโต ดงแปลไวนน สวน วตการโต ในวาระนทานไมใช ใช...อาทยนปปวตตา เลยทเดยว


[ปหานกจ] ขอวา "แมปหานะกอยางนน " ความวา แมปหานะกม ๓ อยาง ดงปรญญาเหมอนกน คอวกขมภนปหานะ ตทงคปหานะ สมจเฉท- ปหานะ๑

[วกขมภนปหานะ] ในปหานะ ๓ นน การขมปจนกธรรมทงหลายมนวรณเปนตน ไวดวยโลกยสมาธนน ๆ ดจขมสาหรายดวยหมอทวาง (กด) ลงในนา ทมสาหราย๒ อนใด อนนชอววกขมภนปหานะ แตในบาลกลาวแต การขมนวรณเทานน (วาเปนวกขมภนปหานะ) วา "อนง การละ โดยขมนวรณทงหลายไว แหงภกษผเจรญปฐมฌาน๓" ดงนเปนตน พงทราบวาคาบาลนน ทานกลาวเพราะการขมนวรณนนเปนการปรากฏ๔

เพราะวานวรณทงหลาย ยอมไมทวมทบจตอยางรนแรง ทงในตอน กอนทงในตอนหลงแหงฌาน๕ ธรรมอนมวตกเปนตนยอมรางบแตใน ขณะแนวแน (แหงทตยฌานเปนตน) เทานน๖ เพราะเหตนน การขม นวรณจงเปนการปรากฏ (แกคนอน) ๑. พงสงเกตไวกอนวาในตาราเรยนนกธรรมของเรา เรยง ตทงคปหาน ไวเปนขอท ๑ ๒. ขางเรามกเปรยบกนวา เหมอนเอาหนทบหญาไว ๓. ข. ป. ๓๑/๓๙ ๔. มหาฎกาขยายความา การขมนวรณไดนน ปรากฏแมแกคนอน ๆ วา ทานผนไมมจตพยาบาท ทานผมปราศจากถยมทธะ เปนตน ๕. มหาฎกาวา ตอนกอนฌาน คอตอนปฏบตเบองตนเพอบรรลฌาน ตอนหลงฌาน คอตอนได ฌานแลวไปขวนขวายกจอน ๖. มหาฎกาแถมวา พอออกแลวกเปนไปอก


[ตทงคปหานะ] สวนการละปหาตพพธรรมนน ๆ ดวยองค คอญาณเปนอวยวะ แหงวปสนานน ๆ โดยเปนปฏปกษกน (คอตรงกนขามกบธรรมทจะ พงละ) ทเดยว๑ ดงละความมดดวยประทปทลกโพลงในเวลากลางคอ ฉะนน อนใด อนนชอวาตทงคปหานะ ตทงคปหานะนคออยางไร ? [ตทงคปหานะตามเนววสทธ] อนดบแรก คอการละสกกายทฏฐดวยนามรปปรเฉทญาณ (กาหนดเหนเปนแตนามรป) ละอเหตวสมเหตทฏฐ (ความเหนวา ไมมเหต และเหนวามเหตไมสมาเสมอ๒) และมลทนคอความกงขา ดวยปจจยปรคหญาณ (กาหนดรปจจยของนามรป) ละสมหคาหะ (ความถอวาเปนกองเปนกอน) วาเปนเราเปนของเรา ดวยกลาป- สมมสนญาณ (พจารณาสงเขปเขาเปนกลาป) ละอมคเคมคคสญญา (ความสาคญวาเปนทางในธรรมทไมใชทาง) ดวยมคคคามคคววฏฐาน- ญาณ (วเคราะหรทางและมใชทาง) ละอจเฉททฏฐดวยอทยทสนาญาณ (เหนความเกด) ละสสตทฏฐดวยวยทสนญาณ (เหนความเสอม) ละสภเยอภยสญญา (ความสาคญวาไมนากลวในสงทนากลว) ดวย ภยตปฏฐานญาณ (เหนสงขารปรากฏเปนของนากลว) ละอสสาทสญญา (ความสาคญวาปญจขนธเปนของนาพอใจ ดวยอาทนวทสนาญาณ ๑. ปาฐะเปน ปฏปกวเสนเนน เขาใจคลาดเคลอน ทถกจะเปน...วเสเนว ๒. มเหตไมสมาเสมอ หมายความวา มเหตบางไมมเหตบาง เชนนนกระมง


(เหนโทษในปญจขนธ) ละอภรตสญญา (ความสาคญวา นาอภรมย ในปญจขนธ) ดวยนพพทานปสนาญาณ (คานงดวยความเบอหนาย) ละอมญจตกามภาวะ (ความเปนผใครจะไมพนไป) ดวยมญจตกมยตา- ญาณ (คานงดวยใครจะพนไปเสย) ละอปปฏสงขารนะ (ความไมคานง หาทาง) ดวยปฏสงขาญาณ (พจารณาหาทาง) ละอนเปกขนะ (ความ ไมวางเฉย) ดวยอเบกขาญาณ (วางเฉยในสงขาร) ละสจจปฏโลม- คาหะ (ความยดถอฝนสจจะ) ดวยอนโลมญาณ (อนโลมแกสจจะ) [ตทงคปหานะตามแนวหาวปสนา ๑๘] หรออนง ในมหาวปสนา ๑๘ การละนจจสญญาดวยอนจจาน- ปสนา ละสขสญญาดวยทกขานปสนา ละอตตสญญาดวยอนตตานปสนา ละนนทดวยนพพทานปสนา ละราคดวยวราคนปสนา ละสมทยดวย นโรธานปสนา ละอาทาน (ความถอไว) ดวยปฏนสสคคานปสนา (พจารณาสลดเสย) ละฆนสญญา (ความสาคญวาเปนกลมกอน) ดวย ขยานปสนา (พจารณาเหนความสนไป) ละอายหนะ (ความพอกพน เอาไว) ดวยวยานปสนา (พจารณาเหนความเสอมไป) ละธวสญญา (ความสาคญวายงยน) ดวยวปรณามานปสนา (พจารณาเหนความ เปลยนแปลง) ละนมต (ในสงขาร) ดวยอนมตตานปสนา (พจารณา เหนไมมนมต คอเหนไมเทยง) ละปณธ (ความปรารถนา) ดวย อปปณหตานปสนา (พจารณาเหนไมนาปรารถนา คอเหนทกข) ละ อภนเวส (ความยดมนวาเปนตวตน) ดวยสญญตานปสนา (พจารณา


เหนความวางเปลา คอเหนอนตตา) ละสาราทานาภนเวส (ความยด มนดวยถอเอาวาเปนสาระ) ดวยอธปญญาธรรมวปสนา (ความเหน แจงในธรรมอนเปนอธปญญา คอรความแตกดบไมมสาระ) ละสมโม- หาภนเวส (ความยดมนดวยลมหลง คอสงสยและรผด) ดวยยถาภต- ญาณทสนะ (ความรความเหนตามเปนจรง) ละอาลยาภนเวส (ความ ยดมนดวยอาลยในภพ) ดวยอาทนวานปสนา (พจารณาเหนโทษ) ละอปปฏสงขา (ความไมพจารณาหาทาง) ดวยปฏสงขานปสนา (พจารณาเหนทาง) ละสงโยคาภนเวส (ความยดมนดวยพวพนอยใน วฏฏะ) ดวยววฏฏานปสนา (พจารณาเหนววฏฏะ คอพระนพพาน) อนใด แมอนนกเปนตทงคปหานเหมอนกน*

[อธบายมหาวปสนาลางขอ] ในมหาวปสนาเหลานน การละนจจสญญาเปนตนดวยมหา- วปสนา ๗ มอนจจานปสนาเปนอาท เปนอยางไร การละนนไดกลาว ไวในภงคานปสนานเทศแลวละ สวนขอวา "ขยานปสนา" ไดแกญาณแหงพระโยคาวจรผทา ฆนวนพโภค (แยกกลมกอนออก) แลวเหนความสนไปอยางนวา "มนไมเทยงโดยความวาสนไป" การละฆนสญญายอมมไดดวยญาณนน * ตามทใหขอสงเกตการเรยงปหานะ ๓ ไวในเชงอรรถ ๑ หนา ๒๕๙ วา ในตาราเรยนของเรา เรยงตทงคปหานไวเปนขอท ๑ นน เมออานอธบายตทงคปหานนจบแลว กควรสงเกตดวยวาอธบาย ตางจากตาราเรยนนกธรรมของเราอยางไร


ขอวา "วยานปสนา" ไดแกความทเหนความแตกดบแหงสงขาร ทงหลาย โดยพจารณาเหนและโดย (นกเหน) ตามอยาง (อารมณท แตกดบแลว) นอมใจลงไปในนโรธคอความแตกดบนนแหละ ทกลาว ไว (เปนคาถา) ดงนวา การพจารณาทกาหนดอารมณทง ๒ สวน (คอทงท เหนแลวทงทมไดเหน เพราะเปนอดตอนาคต) วา มสภาพเปนอนเดยวกน ตามอยางอารมณ (ปจจบน ทพจารณาเหน) คอความทนกนอมลงไปในนโรธ (คอความดบ) นนแหละ ชอวา วยลกขณวปสนา (เหนแจงในลกษณะเสอม*) การละความพอกพนเอาไว ยอมมไดดวยวยานปสนานน ดวยเมอพระ โยคาวจรเหนแจงอยวา สงขารเหลานนกมความเสอมเปนธรรมดาอย อยางนน จตกยอมไมนอมไปในอนพอกพนไว ขอวา "วปรณามานปสนา" ไดแกการเหนความเปนไปเสยอยาง อน ลวงเสยซงขอทกาหนดไวนน ๆ โดย (กาหนดไว) เปนกลาปม รปสตตกะ (หมวดรป ๗) เปนตน หรอการเหนความเปลยนแปลงไป ดวยอาการ ๒ คอชรา และมรณะ แหงสงทเกดขนแลว การละธวสญา ยอมมไดดวยวปรณานปสนานน * ข. ป. ๓๑/๘๔ คาถานมมาแลวในปฏปทาญาณทสนวสทธนเทศ บาทแรกเปน นวเยเนว ในทนเปน...นวเยน คลาดเคลอนไป อนง เครองหมายหวตาปคนประโยคหลงบาททายทงเกน เพราะอตศพทนน สรปใน เอว ขางหลง


ขอวา "อนมตตานปสนา" กคออนจจานปสนานนเอง การละ นจจนมต (เครองหมายวาเทยง) จงมไดดวยอนมตตานปสนานน ขอวา "อปปณหตานปสนา" กคอทกขานปสนา การละความ มงหมายสข คอปรารถนาสข จงมไดดวยอปปณหตานปสนานน ขอวา "สญญตานปสนา" กคออนตตนปสนา การละความยด ถอวาอตตามอย จงมไดดวยสญญตานปสนานน ขอวา "อธปญญาธรรมวปสนา" ไดแกความเหนแจงอนเปนไป โดยรอารมณมรปเปนตนแลว เหนความแตกดบแหงอารมณนน และ แหงจตทมอารมณนนเปนอารมณดวย แลวถอเอาความวางเปลาดวย อานาจความแตกดบวา "สงขารทงหลายเทานนแตกดบ มรณะกมแก สงขารทงหลาย (นนแหละ) บคคลไร ๆ อนหามไม" ทกลาวไว (เปนคาถา) ดงนวา พจารณา (ร) อารมณดวย แลวตามเหนความแตก ดบดวย ความปรากฏโดยความวางเปลาดวย (นน) ชอวา อธปญญาวปสนา*

ความเหนแจงนน ทานเรยกวา "อธปญญาธรรมวปสนา" เพราะทา วเคราะหวา "เปนอธปญญาดวย เปนความเหนแจงในธรรมทงหลาย ดวย" การละสาราทานาภนเวส ยอมมไดดวยอธปญญาธรรมวปสนา * ข. ป. ๓๑/๘๔ คาถานมมาแลวในปฏปทาญาณทสนาวสทธนเทส ควรดเชงอรรถในทนน ดวย (หนา ๑๒๙)


นน เพราะเหนดวยดซงความไมมแหงนจจสาระ และความไมมแหง อตตสาระ ขอวา "ยถาภตญาณทสนะ" ไดแกความกาหนดนามรปพรอม ทงปจจย การละสมโมหาภนเวสอนเปนไปดวยอานาจความสงสยวา "เราไดมมาแลวในกาลอดตหรอหนอ" เปนตน และดวยอานาจความร ผดวา "(สตว) โลกเกดมขนโดยพระอศวร" เปนตน ไดดวยยถาภต- ญาณทสนะนน ขอวา "อาทนวานปสนา" ไดแกญาณเหนโทษในสงขารธรรม ทงหลายมภพทงปวงเปนตน อนเกดขนดวยอานาจภยตปฏฐานญาณ การละอาลยาภนเวสดวยเหนวา "สงอะไร ๆ ทนาผกพนหาปรากฏไม" ยอมมไดดวยอาทนวานปสนาญาณนน ขอวา "ปฏสงขานปสนา" กไดแกญาณพจารณา (ร) การทา อบาย (คอหาทาง) แหงความพนไป การละความไมพจารณา ยอม มไดดวยปฏสงขารญาณนน ขอวา "ววฏฏานปสนา" ไดแกสงขารเบกขาญาณและอนโลม- ญาณดวย เพราะในขณะนน จตของพระโยคาวจรนน ทานกลาววา ยอมถอยกลบ งอกลบ หมนกลบจากสงขารทงปวง ดจหยาดนาบน ใบปทมทเอยงนดหนอย ยอมไหลกลบฉะนน เหตนน การละสงโยคา- ภนเวส จงมไดดวยววฏฏานปสนานน หมายความวา การละกเลสา- ภนเวส (อภนเวสคอกเลส) มกามสงโยคะเปนตน ยอมมไดดวยความ ไมหมนไปแหงกเลส (คอวากเลสไมหมนแลวกเปนอนละกเลสได ?)


ตทงคปหานโดยพสดาร พงทราบดงกลาวมาฉะน สวนในบาล กลาวไวแตโดยสงเขปวา "กตทงคปหาน ยอมมแกพระโยคาวจร ผเจรญสมาธอนเปนไปในสวนเจาะแทงซงทฏฐ (ความเหนผด) ทง หลาย๑" ดงน [สมจเฉทปหาน] สวนการละธรรมทงหลายมสงโยชนเปนตน ดวยอรยมรรคญาณ อยางทมนหมนไปอกไมได ดจการละ (คอการทาลายไป) แหงตนไมท ถกสายฟาฟาด (ไมงอกอก) อนใด อนนชอวาสมจเฉทปหาน ซงบาล หมายเอากลาวไว (โดยสงเขป) วา "กสมจเฉทปหาน ยอมมแกพระ โยคาวจรผเจรญขยคามมรรค (มรรคทใหถงความสนคอนโรธ) อน เปนโลกตระ๒" ในปหานะ ๓ ตามทกลาวมาน สมเฉทปหานอยางเดยวเทานน ทานประสงคเอาในปหานกจน แตเหตใด แมวกขมภนปานและ ตทงคปหานในสวนเบองตนของพระโยคนน กมมรรคนนเปนจดมง หมายนนเอง เหตนน พงทราบเถดวา โดยปรยายน ปหานะทง ๓ กเปนกจแหงมรรคญาณดวยกน เหมอนอยางวา แมสงใดททานผปลง ๑. ข. ป. ๓๑/๘๙ มหาฎกาวา นพเพธภาคยสมาธ กคอวปสนาสมาธ (สมาธในวปสนา) นนเอง ๒. ดวยคาน แสดงวา ปหานะ ๒ ขางตนยงเปนโลกยะ สมจเฉทปหาน ทานแกลนเตมท ปหานะ ๓. น หากจะเขาใจเอาโดยสรปวา วกขมภนปหาน เปนการละชวคราวดวยขมไว ตทงคปหาน ละ ไดดวยปฏปกขยธรรมเปนอยาง ๆ สมจเฉทปหาน ละขาดไดหมด กนาจะได (?)


พระชนมพระราชาฝายปฏปกษแลวไดราชสมบต กระทาไวกอนแตได ราชสมบต สงน ๆ ทงปวง กกลาวไดวาพระราชาทรงกระทาเหมอนกน ฉะนน [สจฉกรยากจ] ขอวา "แมสจฉกรยา (กอยางนน)" ความวา สจฉกรยาแม แยกเปน ๒ ฝาย คอโลกยสจฉกรยา โลกตรสจฉกรยา (แต) สาหรบ โลกตรสจฉกรยาคงเปน ๓ อยาง โดยแตกตางดวยอานาจทสนะและ ภาวนา ในสจฉกรยา ๒ นน การไดสมผสฌานมปฐมฌานเปนตน อน มาโดยนยวา "เราเปนผไดปฐมฌาน เราเปนผเชยวชาญในปฐมฌาน ปฐมฌานอนเราทาใหแจงแลว " เปนตน ชอวา โลกยสจฉกรยา คาวา "ผสสนา - ไดสมผส" คอบรรลแลว ไดถกตองโดยญาณ- ผสสะ (คอร) อยางประจกษวา "สงนเราไดบรรลแลว" จรงอย พระ บาลกหมายเอาความอนนแหละ จงกลาวขนตนวา "สจฉกรยาเปนญาณ โดยอรรถคอไดถกตองดวยปญญา๑" แลวกลาวขยายความสจฉกรยาวา "ธรรมทงหลายใด ๆ เปนธรรมอนพระโยควจรไดทาใหแจงแลว ธรรมทงหลายนน ๆ กเปนอนเธอไดถกตองแลว๒" ดงน อนง ธรรม ทงหลายใด แมพระโยคาวจรมไดทาใหเกดขนในสนดานตน (เหมอน ดงฌานและมรรคผล) (เปนแต) รดวยญาณอนมไดมผอนสนบสนน ๑-๒. ข. ป. ๓๑/๑๗๘


อยางเดยว ธรรมทงหลายนนกชอวา เปนอนเธอไดทาใหแจงแลว เหมอนกน เพราะเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจาตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย สงทงปวง อนภกษพงทาใหแจง ๑" เปนอาท คาบาลแมอนอกกกลาวไววา "ภกษเหนอย (คอรโดยประจกษอย) ยอมทาใหแจงซงรป ภกษเหนอย ยอมทาใหแจงซงเวทนา ฯลฯ ซง วญญาณ ภกษเหนอยยอมทาใหแจงซงจกษ... ซงชรามรณะ ภกษ เหนอยยอมทาใหแจงซงพระนพพานอนหยงลงสอมตะ (คอเปนอมต- ธรรม) เหตนน ธรรมทงหลายใด ๆ เปนธรรมอนพระโยคาวจรทา ใหแจงแลว ธรรมทงหลายนน ๆ จงชอวาเปนอนเธอไดถกตองแลว๒

สวนการเหนพระนพพานในขณะแหงปฐมมรรค เปนทสนาสจฉ- กรยา (ทาใหแจงดวยทสนะ-การเหน๓) การเหนพระนพพานในขณะ แหงมรรคทเหลอ เปนภาวนาสจฉกรยา (ทาใหแจงดวยภาวนา-การ ทาใหมขน) สจฉกรยานนทง ๒ อยาง ทานประสงคเอาในสจฉกรยา- กจน เพราะฉะนน พงทราบวาการทาใหแจงซงพระนพพานดวยอานาจ ทสนะและภาวนาเปนกจแหงญาณน ๑. ข. ป. ๓๑/๕๐ ๒. ข. ป. ๓๑/๕๑ ๓. มหาฎกาอธบายวา โสดาปตตมรรค ชอวา ทสนะ เพราะเหนพระนพพานกอน และวา โคตรภญาณเหนพระนพพานกอนกวาโสดาปตตมรรคกจรง แตวาโคตรภตญาณนนเหนโดยเพยงทา พระนพพานเปนอารมณ จงไมเรยกวา ทสนะ เพราะมไดทากจทพงทา


[ภาวนากจ] ขอวา "ภาวนา ทราบเฉพาะวาม ๒" ความวา ภาวนา ประสงค เอาภาวนา ๒ เทานน คอโลกยภาวนา โลกตรภาวนา ในภาวนา ๒ การยงศล สมาธ ปญญา ทเปนโลกยะใหเกดขน และการอบรมสนดาน ดวยโลกยศลสมาธปญญาเหลาน ชอวาโลกยภาวนา การยงศลสมาธ ปญญาทเปนโลกตระใหเกดขน และการอบรมสนดานดวยโลกตรศล สมาธปญญาเหลานน ชอวาโลกตรภาวนา ในภาวนา ๒ นน ในญาณ- ทสนาวสทธนทานประสงคเอาโลกตรภาวนา เพราะวาญาณทง ๔ อยาง นน ยงโลกตรศลเปนตนใหเกดขน * เพราะความทญาณทง ๔ นนเปน ปจจยมสหชาตปจจยเปนตน แหงโลกตรศลเปนตนนน และอบรม สนดานดวยโลกตรศลเปนตนนน เหตนน โลกตรภาวนาอยางเดยว จงเปนกจแหง (มรรค) ญาณนน ดวยประการฉะน ควรทราบกจมปรญญากจเปนตน ททานกลาว (วา มขน) ในกาลทตรสร ตามสภาพทกประการ โดยนยดงกลาวมาฉะนแล กแลดวยกถาเพยงเทาน คาใดทขาพเจากลาวไววา "ปญญา อน พระโยคผยงวสทธ ๒ อนเปนมล (คอสลวสทธ จตตวสทธ) ใหถง พรอมแลว ยงวสทธ ๕ (มทฏฐวสทธเปนตน) อนเปนตว (ปญญา) ใหถงพรอมอย พงบาเพญ (ใหมขน) ได" ดงน เพอแสดงวธบาเพญ * ปาฐะเปน อปปาเทส เขาใจวาคลาดเคลอน เพราะไมเสมอกบบทหนงสอ วาเสต ทถกเปน อปปาเทต ปาฐะมหาฎกากอยางน


ปญญา อนมาแตโดยรป (ในคาถาวจนะ) อยางนวา "ภกษผเปน คนมปญญาตงอยในศลแลว บาเพญจตและปญญาอย" คานนเปนอน ขาพเจาได (กลาว) ใหพสดารแลว และปญหาขอวา "ปญญานนพง บาเพญอยางไร " น ขาพเจากไดแกแลวแล ปรเฉทท ๒๒ ชอญาณทสนวสทธนเทศ ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน


ปญญาภาวนานสงสนเทศ สวนปญหากรรมขอใด ทขาพเจากลาวไววา "อะไรเปนอานสงส แหงการบาเพญปญญา" ขาพเจาจะกลาวแกในปญหากรรมขอนน (ตอไป) กอนวาปญญาภาวนาน มอานสงสหลายรอยอยาง อนจะประกาศ อานสงสแหงปญญาภาวนานนโดยพสดารมใชงาย แมดวยเวลายาวนาน กด แตวาโดยสงเขป พงทราบ (วา) นเปนอานสงสแหงปญญาภาวนา นน คอ (๑) นานากเลสวทธสน กาจดกเลสตาง ๆ ได (๒) อรยผลรสานภวน ไดเสวยรสแหงอรยผล (๓) นโรธสมาปตตสมา- ความเปนผสามารถในการเขา ปชชนสมตถตา นโรธสมาบต (๔) อาหเนยยภาวาทสทธ ความสาเรจแหงความเปนผทรง อรยคณ มความเปนอาหไนย- บคคลเปนตน [นานากเลสวทธสน] ในอานสงสเหลานน ความ กาจดกเลสตาง ๆ โดยเปนสงโยชน มสกกายทฏฐเปนตน ททานกลาวไวตงตนแตการกาหนดนามรปไป อนใด อนนพงทราบวา เปนอานสงสแหงปญญาภาวนาเปนโลกยะ การกาจดกเลสตาง ๆ โดยเปนสงโยชนเปนตน ททานกลาวไวในขณะ


แหงอรยมรรคอนใด อนนพงทราบวาเปนอานสงสแหงปญญาภาวนา เปนโลกตระ แทจรง ปญญาอนพระโยคาวจรทาใหมขน แลว ยอมทาลายขายคอกเลสซงครอบ (สนดาน) มาตลอดกาลนาน กระทา อนตถะใหทกอยางเสยได ดจสายฟาฟาด ลงดวยกาลงแรงอยางนาสะพงกลวทกองหน ทาลายหน (ใหแตกกระจายไป) ดจไฟ (ปา) ลกฮอดวยกาลงลม ทาลายปา (ให ราบไป) ดจดวงอาทตย (อทยขน) เปน ดวงเจดจาดวยความรอนของตน ทาลาย ความมดเสยฉะนน บณฑตพงทราบ อานสงสโดยเปนอานสงสทพระโยคาวจร พงเหนโดยดวยตนเอง ในปญญาภาวนาน [อรยผลรสานภวน] อานสงสขอวา "อรยผลรสานภวน" ความวา อนง ใชแตการ ทาลายกเลสตาง ๆ ไดเทานนหามได แมความ ไดเสวยรสแหงอรยผล กเปนอานสงสของปญญาภาวนา กแลสามญผลมโสดาปตตผลเปนตน เรยกวาอรยผล การเสวยรสของอรยผลนน ยอมมดวยอาการ ๒ คอ ในปวตในมรรควถ ๑ ในปวตดวยอานาจผลสมบต ๑ ในอาการ ๒


นน ปวตในมรรควถแหงอรยผลนน ไดแสดงมาแลว เออกอาจารยเหลาใดกลาววา "คณคอความละสงโยชนไดเพยง เทานนเอง ชอวาผล หามธรรมอะไร ๆ อนไม" ดงน เพอ (แสดง) ความยนด (คอคลอยตาม สนบสนน ?) ตออาจารยเหลานน พงแสดง สตร (ตอไป) น กไดวา "ปโยคปฏปสสทธปญญา (ความรในความ รางบไปแหงปโยคะ [โยคะอยางสง] คอ มรรค) ชอวาผลญาณ (ญาณในอรยผล) เปนอยางไร ? สมมาทฏฐโดยอรรถคอเหนในขณะ แหงโสดาปตตมรรค ยอมออกจากมจฉาทฏฐ ยอมออกจากกเลสทงหลาย ทเปนไปตามมจฉาทฏฐนนดวย จากขนธทงหลาย (ทเปนไปตามนจฉา- ทฏฐนน) ดวย จากนมต (คอสงขาร) ทงปวงในภายนอกดวย ยอม เกดขนเพราะความรางบไปแหงปโยคะนน ความรชอบ (อนเปน วบาก) นน เปนผลแหงสมมาทฏฐมรรค"๑ คาในพระสตร (ตอนไป) พง (นามากลาว) ใหพสดารเถด อนง แมคาบาลทงหลายมคาวา "ธรรมเหลาน คออรยมรรค ๔ และสามญผล ๔ เปนอปมาณารมณ๒" มหคตธรรมเปนปจจยโดย เปนอนนตรปจจย แหงอปมาณธรรม๓" ดงนเปนตน กเปนขอสาธก ในความขอนได ๔

๑. ข. ป. ๓๑/๑๐๒ ๒. อภ. ส. ๓๔/๓๔๖ ๓. อภ. ปฏาน. ๔๑/๔๓๑ ๔. รวมความวาทานเหนดวยในคาทกลาววา ผล กคอการละสงโยชนไดเทานนเอง (?)


[ปวตในผลสมาบต] สวนวา เพอแสดงปวตในผลสมาบตแหงอรยผลนน มปญหา กรรม (ดงตอไป) น คอ ผลสมาบต คออะไร บคคลเหลาไหนเขาผล- สมาบตนนได เหลาไหนเขาไมได เขาเพราะ (เพอ) อะไร และการ เขาผลสมาบตนนเปนอยางไร (เขาแลว) ยงอยอยางไร ออกอยางไร อะไรมในลาดบแหงผล และผลมในลาดบแหงอะไร ? [ผลสมาบตคออะไร] ในปญหากรรมทงหลายนน ปญหากรรมขอวา "ผลสมาบตคอ อะไร" แกวา คอ ความแนบอยในนโรธแหงอรยผล [ใครเขาผลสมาบตได ใครเขาไมได] ปญหากรรมขอวา "บคคลเหลาไหนเขาผลสมาบตนนได เหลาไหน เขาไมได " แกวา บถชนทงปวงเขาไมได เพราะอะไร เพราะยง ไมไดบรรล (อรยผล) สวนพระอรยะทงปวงเขาได เพราะอะไร เพราะไดบรรล (อรยผล) แลว แตวาพระอรยะชนสง ยอมไมเขาผล- สมาบตชนตา เพราะผลชนตาระงบไปแลว ดวยการเขาถงความเปน บคคลอน พระอรยะชนตาระงบไปแลว ดวยการเขาถงความเปน บคคลอน พระอรยะชนตาเลา กเขาผลสมาบตชนสงหาไดไม เพราะ ยงไมไดบรรล อนพระอรยะทงหลาย ยอมเขาผลสมาบตของตน ๆ เทานน นเปนสนนษฐาน (ขอตกลง) ในปญหากรรมขอน แตอาจารยลางเหลากลาววา "แมพระโสดาบนและพระสกทาคาม


กเขาไมได พระอรยะชนสง ๒ พวกเทานนจงเขาได " ดงน และ นเปนเหตของเกจอาจารยเหลานน คอ "เพราะพระอรยะชนสง ๒ พวก นน เปนผทาใหบรบรณในสมาธ"๑ เหตทเกจอาจารยกลาว (อาง) นน ไมเปนเหต (คอไมชอบ) เลย เพราะแมบถชนกเขาโลกยสมาธทตน ไดแลวได๒ แตวาประโยชนอะไรดวยการคดวาเปนเหตไมเปนเหต ในขอนเลา ในพระบาลเองทานกไดกลาวไวแลวมใชหรอวา "โคตรภ- ธรรม ๑๐ อะไรบาง ยอมเกดขนดวยอานาจวปสนา ? ญาณใดครอบงา เสยซงอปปาทะ.. ซงปวตตะ ฯลฯ... ซงอปายาส... ซงสงขารนมต ภายนอก เพอประโยชนแกอนไดโสดาปตตมรรค เหตน ญาณนนจง ชอ โคตรภ ญาณใดครอบงาเสยซงอปปาทะ ฯลฯ ซงสงขารนมต ภายนอก เพอประโยชนแกอนเขาโสดาปตตผลสมาบต...สกทาคามผล- สมาบต...อานาคามผลสมาบต...อรหตผลสมาบต...สญตวหารสมาบต อนมตวหารสมาบต เหตน ญาณนนจงชอโคตรภ๓" ดงน เพราะเหต นน จงควรถงความตกลงในปญหากรรมขอนไดวา "พระอรยะทงปวง ๑. เนองดวยมพระบาลกลาวไววา พระอนาคามและพระอรหนตเปนผทาใหบรบรณในสมาธ สวน พระโสดาบนและพระสกทาคามเปนผทาใหบรบรณในศล เกจอาจารยจงถอเอาเปนเหตลงมตวา พระอรยะชนสง ๒ พวกเทานนเขาผลสมาบตได เพราะวาทานทาใหบรบรณในสมาธ เวนการ ทาใหบรบรณในสมาธเสย การเขาผลสมาบตจะมไดอยางไร พระอรยะชนตา ๒ พวกเปนแต ผทาใหบรบรณในศล จงเขาผลสมาบตไมได ๒. มหาฎกาอธบายวา แมแตบถชนผยงตดกเลสไมไดโดยประการทงปวง ยงเขาโลกยสมาธ ทตนไดแลวได จะกลาวอะไรถงพระอรยะชนตา ซงทานตดกเลสลางอยางไดขาดแลว จะเขา สมาธไมได เพราะฉะนน ความทไมเปนผทาใหบรบรณในสมาธ จงไมเปนเหตทจะเขาผล สมาบตของตนไมได ๓. ข. ป. ๓๑/๙๘


(ทกชน) ยอมเขาผลสมาบตของตน ๆ ได" [เขาเพออะไร] ปญหากรรมขอวา "เขาเพราะ (เพอ) อะไร" แกวา เพอทฏฐ- ธรรมสขวหาร (ความพกอยสาราญในปจจบนชาต) เหมอนอยางพระ- ราชาเสวยรชสข เทวดาทงหลายอรยโลกตรสข ฉนใด พระอรยะ ทงหลายคดวา เราทงหลายจกเสวยอรยโลกตรสข ทาอทธานปรเฉท (กาหนดกาล) แลวกเขาผลสมาบตในทกขณะทตองการ ฉนนน [เขาอยางไร ยงอยอยางไร ออกอยางไร] ปญหากรรมขอวา "และการเขาผลสมาบตนนเปนอยางไร (เขา) แลว) ยงอยอยางไร ออกอยางไร" แกวา อนดบแรก การเขาผล- สมาบตนนยอมมดวยอาการ ๒ คอ เพราะไมมนสการถงอารมณอนจาก พระนพพาน ๑ เพราะมนสการถงแตพระนพพาน ๑ ดงพระธมม- ทนนาเถรกลาว (แกวสาขอบาสก) วา "ดกรอาวโส ปจจยแหงการเขา อนมตตาเจโตวมตม ๒ คอ ไมมนสการถงนมตทงปวง ๑ มนสการถง แตธาตอนไมมนมต (คอนพพาน) ๑* ดงน สวน (ตอไป) น เปนลาดบการเขาในการเขาผลสมาบตน ความ วา พระอรยสาวกผมความประสงคดวยผลสมาบต พงไปในทลบ (คน) ปลกตวอยแลว (ทาวปสนา) เพงพจารณาสงขารโดยวปสนาญาณ ม * ม. ม. ๑๒/๕๔๓


อทยพพยญาณเปนตน จตของพระอรยสาวกผมวปสนาญาณตามลาดบ เปนไปแลว ยอมแนบแนนในนโรธ โดยเปนผลสมาบต ในลาดบ แหงโคตรภญาณอนมสงขารเปนอารมณ กแลในการเขาผลสมาบตน เพราะความทพระอรยสาวกนนนอม (จต) ไปเพอผลสมาบต จงผล เทานนเกดขน แมแกพระเสขะ มรรคหาเกดขนไม สวนอาจารย เหลาใด๑กลาวา "พระโสดาบนประสงควาจกเขาผลสมาบต ตงทา วปสนาไปกเปนพระสกทาคาม พระสกทาคามเลา...ตงทาวปสนาไป กเปนพระอนาคาม" ดงน อาจารยเหลานนควรถกวากลาววา "เมอ เปนอยางนน พระอนาคาม (ตงทาวปสนาไป) กจกเปนพระอรหนต พระอรหนต... กจกเปนพระปจเจกพทธ และพระปจเจกพทธ...กจก เปนพระพทธเจาไดละซ" เพราะเหตนน คาของอาจารยเหลานนนน จงไมควรถอเอาสกหนอย อนง คาของอาจารยเหลานน เปนอนถก ปฏเสธดวยอานาจพระบาล (เรองโคตรภธรรม ๑๐ ทกลาวแลว ซงแยก วปสนาสาหรบมรรคและสาหรบผลเปนคนละอยาง) ดวย แมเพราะ เหตน จงไมควรถอเอา ควรถอเอาแตนเทานน คอ "ผลเทานน เกดขนแมแกพระเสขะ มรรคหาเกดขนไม๒ ผล (ทเกดขน) เลา ถา มรรคทพระอรยบคคลผนนไดบรรลเปนปฐมฌานกมรรค (มรรคมปฐม- ฌาน) กเปนปฐมฌานกผลเหมอนกน เกดขนแกพระอรยบคคลผนน ถามรรคเปนทตยฌานกะเปนตน ฌานกะใดฌานกะหนง ผลกเปนทตย- ๑. มหาฎกาวา หมายถงภกษฝายอภยครวหาร ๒. จบความไดโดยสงเขปวา วปสนาเพอมรรคกม วปสนาเพอผลกม เปนคนละอยาง แตฝาย อภยครเอามาปนกนเสยใหวนไป


ฌานกะเปนตน ฌานกะใดฌานกะหนงเหมอนกน" การเขาผลสมาบตนน ยอมมดวยอาการอยางน เปนอนดบแรก สวนการยงอยแหงผลสมาบตนน ยอมมดวยอาการ ๓ ตามคา (ของพระธมมทนนาเถร) วา "ดกรอาวโส ปจจยขอการยงอยแหง อนมตตาเจโตวมต ม ๓ คอ ไมมนสการถงนมตทงปวง ๑ มนสการ ถงแตธาตอนไมมนมต ๑ ตระเตรยมไวกอน ๑" ดงน ในคาเหลานน คาวา "ปพเพ จ อภสงขาโร -ตระเตรยมไวกอน ๑" หมายความวา กาหนดกาลไวกอนจะเขาสมาบต อธบายวา เพราะกาหนดไววา "เรา จกออกในการกาลชอโนน" กาลนนยงมาไมถงเพยงใด ความยงอยแหงผล สมาบตนนกยงมอยเพยงนน ความยงอยแหงผลสมาบตนน ยอมมดวย อาการอยางนแล สวนการออกแหงผลสมาบตนน ยอมมดวยอาการ ๒ ตามคา (ของพระธมมทนนาเถร) วา "ดกรอาวโส ปจจยของการออกแหง อนมตตาเจโตวมตม ๒ คอ มนสการถงนมตทงปวง ๑ ไมมนสการถง ธาตอนไมมนมต ๑" ดงน ในคาเหลานน คาวา นมตทงปวง ไดแก รปนมต เวทนานมต สญญานมต สงขารนมต วญญาณนมต พระอรยะ (ผจะออก) มไดมนสการถงนมตเหลานนหมดดวยกนทเดยวกจรง แต คาวานมตทงปวงนน ทานกลาวโดยเปนสรรพสงคาหกะ (รวมไดดวย กนทงหมด) เพราะฉะนน นมตใดเปนอารมณแหงภวงคได เมอ มนสการถงนมตนนเขา ความออกจากผลสมาบตกมไดแล ความออกแหงผลสมาบตนน พงทราบดงกลาวมาฉะน


[อะไรมในลาดบแหงผล] ปญหากรรมขอวา "อะไรมในลาดบแหงผล และผลมในลาดบ แหงอะไร" แกขอแรกวา "ผลนนเอง หรอภวงคบาง ยอมมในลาดบ แหงผล๑ (แกขอหลงวา) สวนผล มในลาดบแหงมรรคกม ในลาดบ แหงผลกม ในลาดบแหงโคตรภกม ในลาดบแหงเนวสญญานาสญญา- ยตนะกม ในผลเหลานน ผลในลาดบแหงมรรค ยอมมในมรรควถ ผลหลง ๆ ยอมมในลาดบแหงผลหนา ๆ ผลหนา ๆ ในผลสมาบต ทงหลาย ยอมมในลาดบแหงโคตรภ คาวา "โคตรภ" ในทน พง ทราบวา ไดแกอนโลมญาณ สมคาทกลาวไวในคมภรปฏฐานวา "อนโลมญาณของพระอรหนต ยอมเปนปจจยโดยเปนอนนตรปจจยแหง ผลสมาบต (ของพระอรหนต) อนโลทญาณของพระเสขะทงหลาย ยอมเปนปจจยโดยเปนอนนตรปจจยแหงผลสมาบต (ของพระเสขะ ทงหลาย)๒ ดงน ความออกจากนโรธยอมมดวยผลอนใด ผลอนนน เปนผลมในลาดบแหงเนวสญญาสญญายตนะ" ในผลเหลานน ยกเวนผลอนเกดขนในมรรควถเสย ผลทเหลอ นบไดวาเปนผลทเปนไปดวยอานาจผลสมาบตทงสน ดวยอานาจท เกดขนในมรรควถบาง ในผลสมาบตบาง ดงกลาวมาฉะน ผลนน ๑. มหาฎกาชวยขยายความวา ผลหลง ๆ ยอมมในลาดบแหงผลหนา ๆ สวนภวงคมในลาดบ แหงผลสดทาย ๒. อภ. ป. ๔๐/๑๖๒


จงเปนสามญผลอนอดม มความเรารอน อนระงบแลว มอมตธรรมเปนอารมณ เปนผลทละเมยดละไม ๑ คายโลกามสแลว เปนผลทซาบซานไปดวยความสขอนสะอาด มโอชะ ซงเปนอมตสข๒ (มรส) หวานชน ยงกวานาหวาน เปรยบประดจนาผง เหตใด บณฑตยงปญญาใหเกดแลวจงได ประสบความสขนน อนนบเปนรสยอด เยยมของอรยผลนน เหตนน การได เสวยรสของอรยผลนน จงกลาววา เปน อานสงสของวปสนาภาวนาในปญญาภาวนา- ธการน [นโรธสมาปตตสมาปชชาสมตถตา] อานสงสขอวา "นโรธสมาปตตสมาปชชนสมตถตา" ความวา อนง ใชแตการไดเสวยรสแหงอรยผลเทานนหามได แตแมความเปน ผ สามารถในการเขานโรธสมาบต น กพงทราบวาเปนอานสงสของ ปญญาภาวนานดวย (ตอไป) นเปนปญหากรรมเพอขยายความนโรธสมาบต ในคาวา "ความเปนผสามารถในการเขานโรธสมาบต" นน คอ นโรธสมาบต ๑. ละเมยด แปลจาก สนต ละไม แปลจาก สภ ๒. อมเตน มหาฎกาเตมกรยาเปน อมเตน สมโมทต นกไมเหนวา เตมทาไม ไมเตมกแปลได ดงทแปลไวน เชอวาไมผด


คออะไร บคคลเหลาไหนเขานโรธสมาบตนนได เหลาไหนเขาไมได เขาไดในภพไหน เขาเพราะ (เพอ) อะไร อนง การเขานโรธสมาบตนน มไดอยางไร (เขาแลว) ยงอยไดอยางไร ออกอยางไร จตของผออก แลวเปนจตนอมไปสอะไร คนตายกบคนเขานโรธสมาบตตางกนอยางไร นโรธสมาบตเปนสงขตะหรออสงขตะ เปนโลกยะหรอโลกตระ เปน นปผนนะ (สาเรจ) หรออนปผนนะ (ไมสาเรจ) [นโรธสมาบตคออะไร] ในปญหากรรมเหลานน ปญหากรรมขอวา "นโรธสมาบตคออะไร" แกวา นโรธสมาบต คอความไมเปนไปแหงจตเจตสกธรรมทงหลาย ดวยอานาจความดบไปโดยลาดบ [ใครเขานโรธได ใครเขาไมได] ปญหากรรมขอวา "บคคลเหลาไหนเขานโรธสมาบตนนได เหลา ไหนเขาไมได " แกวา บถชนทงสน พระโสดาบนและพระสกทาคาม ทงสน กบพระอนาคามและพระอรหนตทงหลายทเปนสกขวปสสก เขา ไมได แตพระอนาคาม และพระอรหนตทงหลาย ผไดสมาบต ๘ เขาได เพราะทานกลาวไว (ในปฏสมภทามรรค) วา "พระประกอบ ดวยพละ ๒ และเพราะความระงบไปแหงสงขาร ๓ ความรทวใน (วสภาวตา) ความเปนผมอานาจ (คอเชยวชาญสามารถเขานโรธได ดงใจ) ดวยญาณจรยา ๑๖ ดวยสมาธจรยา ๙ เปนญาณในการเขา


นโรธสมาบต"* ดงน อนสมปทา (คอสมาบต) อนน ยกเวน พระอนาคาม และพระขณาสพทงหลาย ผไดสมาบต ๘ แลว หามแก บคคลเหลาอนไม เพราะเหตนน พระอนาคามแลพระขณาสพผได สมาบต ๗ นนเทานนจงเขาได บคคลเหลาอนเขาไมได มปญหาวา "กในคาบาลน พละ ๒ คออะไรบาง สงขาร ๓ คออะไรบาง ญาณจรยา ๑๖ คออะไรบาง สมาธจรยา ๙ คออะไรบาง วสภาวตา เปนไฉน" ในปญหาน คาแกอะไร ๆ ทขาพเจาทงหลาย จะตองกลาวหามไม คาแกทงสน (ตอไป) น ทานไดกลาวไวในนเทศ แหงอเทศนนแลวละ ดงบาลวา [พละ ๒ สมถพละ] "คาวา "ดวยพละ ๒" ความวา พละม ๒ คอสมถพละ วปสนาพละ สมถพละเปนไฉน ความไมซดสายไป คอความมอารมณเปนหนงแหง จต ดวยอานาจเนกขม (วตก) ชอวา สมถพละ ความไมซดสายไป คอความมอารมณเปนหนงแหงจต ดวยอานาจอพยาบาท (วตก)...ดวย อานาจอาโลกสญญา... ดวยอานาจความไมฟงซาน ฯลฯ ...ดวยอานาจ ความเปนผพจารณาเหนอยางสลดทงหายใจเขา...ดวยอานาจความเปน ผพจารณาเหนอยางสลดทงหายใจออก ชอวา สมถพละ ในคาวา สมถพละ ถามวา ชอวา สมถพละเพราะอรรถอะไร แกวา ชอวา สมถพละ เพราะอรรถคอไมหวนไหวในเพราะนวรณ ดวยปฐมฌาน * ข. ป. ๓๑/๒


ชอวา สมถพละ เพราะอรรถคอไมหวนไหวในเพราะวตกวจารดวย ทตยฌาน ฯลฯ ชอวา สมถพละ เพราะอรรถคอไมหวนไหวในเพราะ อากญจญญายตนสญญา ดวยเนวสญญาสญญายตนสมาบต ชอวา สมถพละ เพราะอรรถคอไมไหว ไมหวน ไมสนไปในเพราะอทธจจะ ในเพราะกเลสทสหรคตกบอทธจจะ และในเพราะขนธ (ทสมปยตกบ อทธจจะ) น สมถพละ [วปสนาพละ] วปสนาพละเปนไฉน อนจจานปสนา (ความคานงเหนวาสงขาร ทงหลายไมเทยง) ชอวาวปสนาพละ ทกขานปสนา (ความคานงเหนวา สงขารทงหลายเปนทกข)... อนตตานปสนา (ความคานงเหนวาธรรม ทงหลายเปนอนตตา)... นพพทานปสนา (ความคานงถงสงขารดวยความ เบอหนาย)... วราคานปสนา (ความคานงดวยคลายกาหนดในสงขาร) ... นโรธานปสนา (ความคานงเหนนโรธ)... ปฏนสสคคานปสนา (ความคานงดวยสลดทงเสย) ชอวาวปสนาพละ ความคานงเหนวา ไมเทยงในรป... ความคานงดวยสลดทงเสยในรป ความคานงเหนวา ไมเทยง... ความคานงดวยสลดทงเสยในรป ความคานงเหนวา ไมเทยง...ความคานงดวยสลดทงเสย ในเวทนา...ในสญญา...ใน สงขาร...ในวญญาณ ฯลฯ ในจกษ ... ในชรามรณะ ชอวาวปสนาพละ ในคาวา วปสนาพละ ถามวา ชอวาวปสนาพละ เพราะอรรถอะไร แกวา ชอวาวปสนาพละ เพราะอรรถคอไมหวนไหวในเพราะนจจสญญา (ความสาคญวาเทยง) ดวยอนจจานปสนา ชอวาวปสนาพละ เพราะ


อรรถคอไมหวนไหวในเพราะสขสญญา (ความสาคญวาเปนสข) ดวย ทกขานปสนา...เพราะอรรถคอไมหวนไหวในเพราะอตตสญญา (ความ สาคญวาเปนอตตา) ดวยอนตตานปสนา...เพราะอรรถคอไมหวนไหว ในเพราะนนท (ความเพลดเพลน) ดวยนพพทานปสนา...เพราะอรรถ คอไมหวนไหวในเพราะราคะ ดวยวราคานปสนา...เพราะอรรถคอ ไมหวนไหวในเพราะสมทย ดวยนโรธานปสนา...เพราะอรรถคอไม หวนไหวในเพราะอาทาน (ความยดไว) ดวยปฏนสสคคานปสนา ชอวา วปสนาพละ เพราะอรรถคอไมไหว ไมหวน ไมสนไปในเพราะอวชชา ในเพราะกเลสทสหรคตกบอวชชา และในเพราะขนธ (ทสมปยตกบ อวชชา) น วปสนาพละ [ความระงบแหงสงขาร ๓] ในขอวา "และเพราะความระงบไปแหงสงขาร ๓" ถามวา เพราะ ความระงบไปแหงสงขาร ๓ เหลาไหน แกวา วจสงขารคอวตกวจาร ของผเขาทตยฌานยอมระงบ กายสงขารคออสสาสะปสสาสะของผเขา จตตถฌานยอมระงบ จตตสงขารคอคอสญญาและเวทนาของผเขาสญญา- เวทยตนโรธยอมระงบ เพราะความระงบไปแหงสงขาร ๓ เหลาน [ญาณจรยา ๑๖] ในขอวา "ดวยญาณจรยา ๑๖" ถามวา ดวยญาณจรยา ๑๖ เหลาไหน แกวา อนจจานปสนา ชอวา ญาณจรยา ทกขานปสนา...อนตตาน-


ปสนา..นพพทานปสนา...วราคานปสนา...นโรธธานปนสนา...ปฏ- นสสคคานปสนา...ววฏฏานปสนา (ความคานงดวยหมนกลบจากสงขาร ไดแกสงขารเบกขากและอนโลมญาณ) ชอวา ญาณจรยา โสดาปตตมรรค ชอวา ญาณจรยา โสดาปตตผลสมาบต ชอวา ญาณจรยา สกทาคาม- มรรค...สกทาคามผลสมาบต...อนาคามมรรค...อนาคามผลสมาบต ...อรหตมรรค...อรหตผลสมาบต ชอวา ญาณจรยา๑ ดวยญาณจรยา ๑๖ เหลาน [สมาธจรยา ๙] ในขอวา "ดวยสมาธจรยา ๙" ถามวา ดวยสมาธจรยา ๙ เหลาไหน แกวา ปฐมฌาน ชอวา สมาธจรยา ทตยฌาน ฯลฯ เนวสญญานา- สญญาตยนสมาบต ชอวา สมาธจรยา (เปน ๘) วตกกด วจารกด ปตกด สขกด จตเตกคคตากด เพอประโยชนแกอนไดปฐมฌาน ฯลฯ วตกกด วจารกด ปตกด สขกด จตเตกคคตากด เพอประโยชนแก อนไดเนวสญญานาสญญายตนสมาบต (นบเปนสมาธจรยาอก ๑)๒ ดวย สมาธจรยา ๙ เหลาน [วส ๕] ขอวา "วส" ความวา วสม ๕ คออาวชนวส สมาปชนวส อธฏฐานวส วฏฐานวส ปจเวกขณวส ๑. มหาฎกาวา าณจรยา กคอ ญาณปวต (ความเปนไปแหงญาณ) จาแนกโดยอนปสนา ๘ และโดยมรรคญาณผลญาณ ๘ จงเปน ๑๖ ๒. มหาฎกาวา สมาธจรยาน คอสมาบต ๘ กบอปจารสมาธของสมาบต ๘ เหลานน นบเปน ๑ จงเปน ๙

อนไดเนวสญญานาสญญายตนสมาบต (นบเปนสมาธจรยาอก ๑)๒ ดวย สมาธจรยา ๙ เหลาน

วส ๕ ขอวา "วส" ความวา วสม ๕ คออาวชนวส สมาปชนวส อธฏฐานวส วฏฐานวส ปจเวกขณวส ๑. มหาฎกาวา าณจรยา กคอ ญาณปวต (ความเปนไปแหงญาณ) จาแนกโดยอนปสนา ๘

และโดยมรรคญาณผลญาณ ๘ จงเปน ๑๖ ๒. มหาฎกาวา สมาธจรยาน คอ สมาบต ๘ กบอปจารสมาธของสมาบต ๘ เหลานน นบเปน ๑ จงเปน ๙


นกหนวงเอาปฐมฌานไดในท ๆ ตองการ ตามทตองการ เพยง เทาทตองการ ความชกชาในการนกหนวงหามไม เหตน จงชออาวชนาวส เขาปฐมญานไดในท ๆ ตองการ ตามทตองการ เพยงเวลาท ตองการ ความชกชาในการเขาหามไม เหตน จงชอ สมาปชนวส ยง (ปฐมฌาน) ไวไดในท ๆ ตองการ ตามทตองการ เพยงเวลา ทตองการ ความชกชาในการยงหามไม เหตน จงชอ อธฏฐานวส ออก (จากปฐมฌาน) ไดในท ๆ ตองการ ตามทตองการ เพยง เวลาทตองการ ความชกชาในการออกหามไม เหตน จงชอ วฏฐานวส ปจเวกขณ (ปฐมฌาน) ไดในท ๆ ตองการ ตามทตองการ เพยงเวลาทตองการ ความชกชาในการปจเวกขณหามไม เหตน จง ชอ ปจเวกขณวส นกหนวง ฯลฯ ปจเวกขณ ทตยฌาน ฯลฯ เนวสญนา- สญญายตนะไดในท ๆ ตองการ ตามทตองการ เพยงเวลาทตองการ ความชกชาในการนกหนวง ฯลฯ ในการปจเวกขณหามไม เหตน จงชอ อาวชนวส ฯลฯ ปจเวกขณวส" *

กแล นเทศแหงขอวา "ดวยญาณจรยา ๑๖" ในบาลนนน เปน นเทศอยางสงสด ดวยวาสาหรบพระอนาคาม วสภาวตาปญญา มดวย ญาณจรยา ๑๔ หากมคาทวงวา "ถาเชนนน สาหรบพระสกทาคาม มมดวยญาณจรยา ๑๒ และสาหรบพระโสดาบน มมดวยญาณจรยา ๑๐ * ข. ป. ๓๑/๑๔๑ ศพท วส น นาจะเปนปลงค มหาฎกากแสดงวเคราะหเปนปลงควา วโส เอตสส อตถต วส แตในบาลน ทานกลาวเปนอทถลงค จะเลงถงปญญากระมง ถากระนน นาจะตงวเคราะหวา วโส เอตสสา อตถต วส...


หรอ" ดงน พงแกวา (สาหรบพระเสขะชนตา ๒ จาพวกนน) วส- ภาวตาปญญาหามไม เพราะราคะอนมเบญจกามคณเปนวตถ ซงเปน อนตรายตอสมาธ ทานยงละไมได กเพราะราคะนนทานยงละไมได เหตนน สมถพละ (ของทาน) จงไมบรบรณ เมอสมถพละนนไม บรบรณแลว ทานจงไมอาจจะเขานโรธสมาบตอนจะตองเขาดวยพละ ๒ ได เพราะมกาลงบกพรอง แตราคะนน พระอนาคามละไดแลว เพราะฉะนน ทานจงเปนผมพละบรบรณ เพราะความทเปนผมพละ บรบรณ ทานจงอาจ (เขานโรธสมาบตได) เหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสไววา "เนวสญญานาสญญายตนกศลเปนปจจยโดยเปนอนนตร- ปจจยแหงผลสมาบต"๑ ดงน อนคาน พระผมพระภาคเจาตรสในมหา- ปกรณปฏฐาน หมายถงการออกจากนโรธแหงพระอนาคามเทานน๒ แล [เขาไดในภพไหน] ปญหากรรมขอวา "เขาไดในภพไหน " แกวา ในปญจโวการภพ เพราะอะไร เพราะนโรธสมาบตนน มอนตองเขาไปตามลาดบเปน สภาวะ แตในจตโวการภพ (คอในอรปภพ) ความเกดขนแหงรป- สมาบตมปฐมฌานเปนตนหามไม เพราะเหตนน จงไมอาจเขาใน ๑. อภ. ป. ๔๐/๑๖๓ ๒. มหาฎกาชวยอธบายเพมเตมวา เพราะคาวา "เนวสญญานาสญญายตนกศล" นนแหละ จงทราบไดวา หมายถงการออกจากนโรธของพระอนาคาม ถาหมายถงประการอน (คอวา สาหรบพระอรหนต) กจะพงกลาววา เนวสญญานาสญญายตนกรยา


จตโวการภพนนได* แล สวนอาจารยลางเหลากลาววา "(เขาไมได) เพราะไมม (หทย) วตถ" [เขาเพราะอะไร] ปญหากรรมขอวา "เขาเพราะอะไร " แกวา ทานระอาในความ เปนไปตาง ๆ ของสงขารทงหลาย จงเขา (นโรธ) เสย ดวยประสงค วา "เราจกเปนผไมมจต ถงนโรธ คอ (เหมอน) นพพานเสยแลวอย เปนสขในทฏฐธรรมนแหละ " ดงน [เขาอยางไร] ปญหากรรมขอวา "อนง การเขานโรธสมาบตนนมไดอยางไร" แกวา การเขานโรธสมาบตนนยอมมไดแก (พระอรยะชนสง) ผเพยร พยายามดวยอานาจแหงสมถะและวปสนา ทาบพกจแลว ทาเนว- สญญานาสญญายตนะใหดบไปอย การเขานโรธสมาบตนนมไดอยางน กแลความ (ตอไป) นเปนความสงเขปในการเขานโรธสมาบตนน คอ ผใดเพยงพยายามดวยอานาจสมถะอยางเดยว ผนนไดบรรล เนวสญญานาสญญายนสมบตแลวกหยด สวนผใดเพยรพยายามดวย อานาจวปสนาอยางเดยว ผนนบรรลผลสมาบตแลวกหยด แต * มหาฎกาเพมเตมวา แมในจตโวการภพ จะมการเขาอรปฌานตามลาดบบางกได แตนน ไมเรยกวา อนปพพสมาบต เพราะขาดไปเสยสวนหนง คอรปฌาน ตองเขาครบ ๘ ตามลาดบ จงจะเรยก อนปพพสมาบต


ผใดเพยรพยายามดวยอานาจสมถะและวปสนาทง ๒ (เปนคกน) ทเดยว ทาบพกจแลว ทาเนวสญญานาสญญาตนะใหดบไป ผนนยอมเขา นโรธสมาบตนนได ๑

สวนความ (ตอไป) น เปนความพสดาร คอ ภกษในพระธรรม วนยน ปรารถนาจะเขานโรธ ทาภตกจ ลางมอและเทาดแลว (ไป) นน ณ อาสนะอนลาดไวดแลว ในโอกาสทสงด คบลลงกตงกายใหตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอเขาปฐมฌาน ออกแลว (ทาวปสนา) พจารณาสงขารทงหลายในปฐมฌานนน โดยความไมเทยง โดยความ เปนทกข โดยความเปนอนตตา [วปสนา ๓] อนวปสนานนม ๓ อยาง คอ สงขารปรคณหณกวปสนา (วปสนา ทกาหนดสงขาร) ผลสมาบตวปสนา (วปสนาสาหรบเขาสมาบต) นโรธสมาบตวปสนา (วปวนาสาหรบเขานโรธสมาบต) ในวปสนา ๓ นน สงขารปรคณหณกวปสนา จะเปนอยางออนหรออยางกลากแลว แต ยอมเปนปทสถานแหงมรรคอยนนเอง๒ ผลสมาบตวปสนา เปน ๑. มหาฎกาเสรมความวา เขาฌานไปโดยลาดบจนถงเนวสญญานาสญญายตนะแลวทาเนวสญญา- นาสญญายตนะนนใหดบไป ตอนนไมมจตอะไรอนเกดขนอก กเปนผไมมจต เขานโรธสมาบตไป ๒. มหาฎกาวา วปสนา ถาเปนอยางออนกยงมรรคทเปนทนธาภญญาใหสาเรจ ถาเปนอยางกลา กยงมรรคทเปนขปปาภญญาใหสาเรจ ตกวาวปสนาทไดลกษณะแลว ยอมเปนปจจยแหงมรรค ทงนน


อยางกลาจงควร เปนเชนกบมรรคภาวนา๑ สวนนโรธสมาบตวปสนา เปนอยางไมออนนก ไมกลานก จงควร ๒ เพราะเหตนน ผเขานโรธ- สมาบตนน จงชอวา (ทาวปสนา) พจารณาสงขารทงหลายนน ดวย วปสนาอนไมออนนก ไมกลานก [ลาดบการเขาตอไป] ลาดบนน เขาทตยฌาน ออกแลว (ทาวปสนา) พจารณาสงขาร ทงหลายในทตยฌานนน อยางทกลาวแลวนนเหมอนกน ตอนน เขาตตยฌาน ฯลฯ ตอนน เขาวญญาณญจายตนะ ออกแลว (ทา วปสนา) พจารณาสงขารทงหลายในวญญาณญจายตนะนน อยางนน แหละ ครนแลว เขาอากญจญญายตนะ ออกแลวทาบพกจ ๔ อยาง คอ นานาพทธอวโกปนะ-ไมยงพสดทเนองกบภกษตางรปใหกาเรบ สงฆปฏมานนะ-(คานงถง) การรอคอยแหงสงฆ สตถปกโกสนะ- (คานงถง) การรบสงใหหาแหงพระศาสดา อทธานปรเฉท-(คานงถง กาหนดกาลแหงชวต [นานาพทธอวโกปนะ] ในบพกจ ๔ นน ขอวา "นานาพทธอวโกปนะ-ไมยงพสดทเนอง ๑. ตองเปนอยางกลา จงเปนปจจยแหงผลทเปนวสงขารได เหมอนมรรค จงวาเปนเชนกบมรรค ภาวนา ๒. ถาออนนก เปนสมาถาธกะ-ยงดวยสมถะ กไมสามารถดบสงขารได ไปหยดอยแคสมถะ ถากลานก เปนญาณาธกะ-ยงดวยปญญา กไปจบอยทผลสมาบต เพราะเหนโทษในสงขาร ทงหลายยงนก


ดวยภกษตางรปใหกาเรบ" มอรรถาธบายวา พสดสงใดมใชเปนของ เนองกบภกษนแตผเดยว (แต) เปนของเนองกบภกษตางรป (ใชดวย กน) อย เปนบาตรจวรกด เตยงตงกด เปนเรอนทอยกด หรอของ เปนบรขารอะไร ๆ อนกด พสดนนจะไมกาเรบ คอจะไมเสยไปดวย อานาจอนตรายทงหลาย มไฟ นา ลม โจรและหนเปนตน ดวย ประการใด กพงอธษฐานดวยประการนน นเปนวธอธษฐานในขอนน คออธษฐานวา "พสดน ๆ ภายใน ๗ วนน จงอยางถกไฟเผา จงอยาถก นาพดไป จงอยาถกลมทาลาย จงอยาถกพวกโจรลก จงอยางถกสตว มหนเปนตนกด" ครนอธษฐานอยางนแลว* อนตรายอะไร ๆ ยอม ไมมแกพสดนน ตลอด ๗ วน แตเมอไมอธษฐาน พสดยอมวนาส ไดดวยอนตรายทงหลายมไฟเปนตน ดจพสดขอพระมหานาคเถระ ฉะนน มเรองเลาวา พระเถระเขาไปสบานของอนาสกาผเปนโยม เพอ บณฑตบาต อบาสกาถวายยาคแลวนมนตใหนงในโรงอาหาร พระ- เถระนนเขานโรธ (ในขณะนน) พอทานนง (เขานโรธ) แลว โรงอาหาร ตดไฟ (ลกฮอ) ขน ภกษนอกนน ตางคลาอาสนะทตนนงหนไป พวกชาวบาน (มา) ประชม (ชวยดบไฟ) เหนพระเถระ (นนหลบตา เฉยอย ไมรวาทานเขานโรธ) กพากน (เหมาเอา) วาทานเปนสมณะ ขเกยจ ๆ (แมแตไฟไหมอยรอบตวยงไมลกหน) ไฟเผาไหมหญา (มง) ไมไผ (กลอน) และตวไมทงหลาย แลว (ลก) ลอมพระเถระ * ปาฐะพมพไวเปน เอต เขาใจคลาดเคลอน ทถกเปน เอว


อย (ไมทาอนตรายทาน) คนทงหลาย (เหนเปนอศจรรยเกดเลอมใส) จง (ชวยกน) ใชหมอตกนามาดบ แลวกวาดเถาถานทาเปนวงขอบ (รอบองคพระเถระ พากนไปเกบดอกไมมา) โปรยดอกไมลง (ในวง ขอบนน เปนเครองบชา๑) แลวตางยนนมสการอย (โดยรอบ) พระ- เถระออก (จากนโรธ) ดวยอานาจกาลทกาหนดไว เหนคนทงหลายนน (ยนไหวอยรอบตว) กคดวา "เราเกดเปนคนปรากฏ (คอเดน) เสยแลว" จงโลดขนสเวหาส (เหาะ) ไปสเกาะประยงคเสย (การอธษฐานมใหพสดเสยหายในเวลาเขานโรธ) น ชอวา นานาพทธอวโกปนะ-ไมยงพสดทเนองดวยภกษตางรปใหกาเรบ สวน พสดใดเปนของเนองดวยตนผเดยว เปนผานง ผาหมกด อาสนะทตน นงกด กจทจะตองอธษฐานไวเปนสวนหนงในพสดนนหามไม ผเขา นโรธยอมคมกนพสดนนไวไดดวยอานาจสมาบตนนเอง ดจพสดของ ทานพระสญชวะ (ทกลาวในอทธกถา) จรงอย แมคาบาลนกไดกลาว ไววา "ฤทธปกแผดวยอานาจสมาธของทานพระสญชวะ ฤทธปกแผดวย อานาจสมาธของทานพระสารบตร "๒ ดงน [สงฆปฏมานนะ] การรอ คอคอย แหงสงฆ ชอวา สงฆปฏมานนะ หมายความวา ๑. ชาวชมพทวปเขานยม โปรย โยน สาด เครองบชาไปยงทเคารพ ทานองเดยวกบโปรย ลกปาของชาวยโรป จนทกวนน หาไดจดใสหาน หรอปกแจกนไปตงบชาอยางธรรมเนยมของ เราไม ๒. ข. ป. ๓๑/๕๙๘


การทภกษรปหนงยงไมมาเพยงใด กไมทาสงฆกรรมเพยงนน กแล ในขอน การรอคอยหาไดเปนบพกจของภกษผจะเขานโรธนนไม แต การคานงถงการรอคอย (นน) เปนบพกจ เพราะฉะนน ภกษผจะเขา นโรธพงคานงอยางนวา "ถาเมอเรานงเขานโรธอย ๗ วน สงฆใคร จะทากรรมอะไรอยางหนง ในบรรดาสงฆกรรมมญตกรรมเปนตนไซร เราจกออก (ทนท) ไมทนทภกษสกรปหนงจะมาเรยกเรา" ดวยวา ทาอยางนแลวจงเขา เธอยอมจะออกไกทนทในเวลานน* สวนภกษใด ไมทาอยางนน ตอสงฆประชมกนแลวไมเหนภกษนนอย ถามหาวา ภกษรปโนมไปไหน ครนภกษรปหนงบอกวาเธอเขานโรธ สงฆจะสง ภกษรปหนงไปดวยสงวา "เธอจงไปเรยกภกษรปนนตามคา (สง) ของ สงฆ" จนเมอภกษ (ผไปเรยก) นน (ไป) ยนในสวนปจาร (ทใกลพอ เรยกไดยน) แลวบอกวา "อาวโส สงฆรอคอยทาน " นนแหละ เธอ จงไดออก เพราะขนชอวาอาณา (คาสง) ของสงฆ ยอมเปนการหนก (คอเปนสาคญ จาตองเคารพ) อยางน เหตนน ภกษผเขานโรธจงควร คานงถงการรอคอยแหงสงฆนน แลวจงเขาอยางทจะออกไดเองทเดยว (ไมตองใหเรยก) [สตถปกโกสนะ] แมในขอวา "สตถปกโกสน" น กการคานงถงการรบสงใหหาแหง พระศาสดา นนแหละเปน (บพ) กจของภกษ (ผจะเขานโรธ) น เพราะ เหตนน แมการรบสงใหหาแหงพระศาสดานน เธอกควรคานกอยางน * คลายกาหนดกาลไว


วา "ถาเมอเรานงเขานโรธอย ๗ วน พระศาสนาจะทรงบญญตสกขาบท ในกรณทวตถหยงลง (คอเกดเรองขน) กด จะทรงแสดงธรรมในเพราะ อตถปบต (คอเรองทเกดขน) อยางนนกดไซร เราจกออก (ทนท) ไมทนทใคร ๆ จะมาเรยกเรา" ดวยวาทาอยางนแลวจงนง (เขานโรธ) เธอยอมออกไดทนทในเวลานน สวนภกษใดไมทาอยางนน ตอพระ ศาสดา เมอสงฆประชมกนแลว ทอดพระเนตรไมเหนภกษนนอย รบสงถามหาวา ภกษรปโนนไปไหน ครนภกษรปหนงกราบทลวา เธอ เขานโรธ จะทรงสงภกษรปหนงไป ดวยรบสงวา "เธอจงไปเรยก ภกษนนตามคาของเรา" จนเมอภกษ (ผรบ ๆ สง) นน (ไป) ยนใน สวนปจาร แลวบอกวา "พระศาสดารบสงใหหาทาน" นนแหละ เธอจงไดออก เพราะการรบสงใหหาแหงพระศาสดาเปนการหนก (คอ จาตองเคารพ) อยางน เหตนน ภกษผจะเขานโรธจงควรคานงถงการ รบสงใหหาแหงพระศาสดานน แลวจงเขาอยางทจะออกไดเองทเดยว (ไมตองใหรบสงใหหา) [อทธานปรเฉท] การกาหนดกาลแหงชวต ชอวา อทธานปรเฉท อนภกษ (ผจะ เขานโรธ) น ตองเปนผฉลาดอยางดในอทธานปรเฉท ตองคานงด เทยววา อายสงขารของตนจกเปนไป จกไมเปนไปตลอด ๗ วน แลว จงเขา เพราะถาไมคานงดอายสงขารซงจะตองดบในภายใน ๗ วนเสย เลยแลวเขาไซร นโรธสมาบตของเธอยอมไมอาจปองกนความตายได เธอจะ (ตอง) ออกจากสมาบตเสยในระหวาง (ไมครบ ๗ วน) นนเอง


เพราะความตายภายในนโรธไมม (ตองออกแลวจงตาย) เพราะเหตนน ตองคานงดกาหนดกาลแหงชวตนนแลวเทยวจงเขา ดวยวาแมจะไม คานงถงบพกจทเหลอ (นอกน) กยงได แตกาหนดกาลแหงชวตน ทานวาตองคานงทเดยว [เขานโรธ] ภกษนน ครนเขาอากญจญญายตนะ ออกแลวทาบพกจนอยางน แลวจงเขาเนวสญญานาสญญายตนะ ตอนนลวงไปวารจต ๑ หรอ ๒*

เธอกเปนผไมมจต ไดสมผส (คอบรรล) นโรธ ถามวา "กเพราะเหตไร จตทงหลายของเธอจงไมเปนไปเหนอจต ๒ ดวง " แกวา "เพราะ (ความเปนไปอยางนน ?) เปนประโยคแหง นโรธ" จรงอย การทาธรรม ๒ อยาง คอสมถวปสนาใหเปน ยคนทธะ (ผกเขาคกนดจโคคแอก) แลวขนสสมาบต ๘ แหงภกษน นเปนประโยคแหงอนบพนโรธ (ความดบโดยลาดบ) มใชเปนประโยค แหงเนวสญญานาสญญายตนสมาบต เพราะเหตนน จตทงหลายของ ภกษนนจงไมเปนไปเหนอจต ๒ ดวง เพราะ (ความเปนไปอยางนน) เปนประโยคแหงนโรธ สวนภกษใดออกจากอากญจญญายตนะแลว ไมทาบพกจน เขาเนวสญญานาสญญายตนะ ภกษนนยอมไมอาจเปน ผไมมจตตอไปได แตจะยอนกลบมาตงอยในอากญจญญายตนะอยนน * มหาฎกาวา ทานกลาววา "วารจต ๑ หรอ ๒" ดงน ราวกะไมนยมลงเปนแน แตทจรง กนยมเปนแนวา ๒ วาระนนแหละ จะไดเหนในคาถามและคาแกตอไป และวารจตน กคอวารจต เนวสญญานาสญญายตนะนนเอง


กแลขออปมาดวยบรษผไมเคยเดนทาง ควร (นามา) กลาวในความ ขอน ตางวาบรษผหนงไมเคยเดนทางสายหนง มาถงลาธาร หรอ แผนหนอนรอยเพราะแดดกลา ทเขาทอดไวขามหลมลก*ในระหวางทาง ยงไมทนจดผานงผาหม ลงสบงนน กยอม (ตองถอยกลบมา) ยนทตลง อกอยนน เพราะกลบบรขารเปยก อนง เทารอนเพราะเหยยบแผน หนนนเขา กยอม (ตองถอยลงมา) ยนทฟากในอกนนเอง ในขออปมานน เหมอนอยางบรษนน เหตทยงมไดจดผานงผาหม พอลงลาธาร (ไปหนอย) เทานน และพอเหยยบแผนหนรอน (เขา หนอย) เทานน กถอยกลบมายนทฟากใน (อก) อยนนฉนใด แม พระโยคาวจรกฉนนน เหตทยงมไดทาบพกจ พอเขาเนวสญญานา- สญญายตนะ (ไปหนอย) เทานน กถอยกลบมาตงอยในอากญจญญา- ยตนะ ฝายวาบรษผเคยเดนทางสายนนมากอน มาถงทนน นงผา ผนหนงใหรดกม ถอผาอกผนหนงดวยมอ (ขางหนง) แลวลงลาธาร หรอทาเหยยบแผนหนรอนแตพอประมาณ (คอเหยยบแผว ๆ) ไป ตอไปได ฉนใด ภกษผทาบพกจแลวเขาเนวสญญานาสญญายตนะ นนแหละ จงเปนผไมมจต สมผส (ถง) นโรธอยตอไปได กฉนนน เหมอนกน * อทกกนทร กบ กนทร ในทน ทานใชเปนอนเดยวกน เพราะฉะนน เมอ อทกกนทร ขางหนามแลว กไมนาจะม กนทร ขางหลงอก ถาคง กนทร ขางหลงไว วา หลงอทกกนทร กเกอ ในทนจงตด กนทร วา ขางหลงออก แปลดกไดความดแลว


[เขาแลวยงอยไดอยางไร] ปญหากรรมขอวา "ยงอยไดอยางไร" แกวา อนความยงอยแหง นโรธสมาบตทเขาแลวอยางนนน ยอมมไดดวยอานาจกาหนดกาลไว และดวยไมมความสนอาย การรอคอยแหงสงฆ และการรบสงใหหา แหงพระศาสดาในระหวางดวย [ออกอยางไร] ปญหากรรมขอวา "ออกอยางไร" แกวา การออกม ๒ ทาง ดงน คอ สาหรบพระอนาคาม การออกมดวยความเกดขนแหงอนา- คามผล สาหรบพระอรหนต การออกมดวยความเกดขนแหงพระ อรหตผล๑

[จตของทานผออกแลวนอมไปสอะไร] ปญหากรรมขอวา "จตของผออกแลวเปนจตนอมไปสอะไร" แก วา นอมไปสนพพาน สมคาบาลท (พระธมมทนนาเถร) กลาวไว (ในจฬเวทลสตร) วา "ดกรอาวโสวสาขะ จตของภกษผออกจาก สญญาเวทยตนโรธแลว ยอมเปนจตนอมไปสวเวก โนมไปสวบาก ลาดเอยงไปสวเวก๒" [คนตายกบคนเขานโรธตางกนอยางไร] ปญหากรรมขอวา "คนตายกบคนเขานโรธตางกน" แม ความขอน ทานกไดกลาวไวในสตร (เดยวกนนน) เหมอนกน ดง ๑. หมายความวา เมอเขาผลสมาบต กเปนอนออกจากนโรธสมาบต เชนนนกระมง ๒. ม. ม. ๑๒/๕๕๒ วเวกในบาลน ทานวาหมายเอานพพานนนแหละ


บาลวา "ดกรอาวโส คนททากาลกรยาตายแลวนใด กายสงขาร ทงหลายของคนผนนรางบดบไป วจสงขารทงหลาย...จตตสงขาร ทงหลายกรางบดบไป อายกสน ไออนกสงบ อนทรยทงหลายกแตก (สวน) ภกษเขาสญญาเวทยตนโรธนใด กายสงขารทงหลายของภกษ นนรางบดบไป วจสงขารทงหลาย...จตตสงขารทงหลายกรางบดบไป (เหมอนกน) แตอายยงไมสน ไออนยงไมสงบ อนทรยทงหลาย ยงไมแตก๑" ดงน [นโรธสมาบตเปนสงขตะหรออสงขตะ ฯลฯ] สวนในคาถามขอวา "นโรธสมาบตเปนสงขตะหรออสงขตะ" เปนตน ไมควรกลาวแกววา นโรธสมาบตเปนสงขตะกด วาเปนอสงขตะ กด วาเปนโลกยะกด วาเปนโลกตระกด เพราะอะไร เพราะนโรธ- สมาบตนน ไมมอยโดยสภาวะ๒ แตเหตใด นโรธสมาบตนน นบวา เปนอนไดเขาถงแลว กโดยอานาจของพระอรยบคคลผเขา เหตนน จะกลาววา เปนกรยาสาเรจ กควรอย มใชไมสาเรจ บณฑตทงหลายเจรญอรยปญญาแลว จงเขา สมาบตอนละเอยด (สขม) ทพระอรยะ เสพ ถงซงอนนบวาเปนนพพานในทฏฐ- ๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๒ ๒. มหาฎกาเสรมวา สวทอยโดยสภาวะ คอโดยปรมตถ จงควรกลาววา เปนสงขตะอสงขตะ เปนตนได สงทไมมอย กกลาวไมได


ธรรมนได ดงกลาวมาฉะน เหตใด เพราะเหตนน แมความสามารถเขานโรธ- สมาบตน ทานจงกลาววา เปนอานสงสของ ปญญาในอรยมรรคทงหลาย แล [อาหเนยยภาวาทสทธ] อานสงสขอวา "อาหเนยยภาวาทสทธ" ความวา ใชแตความ สามารถในการเขานโรธสมาบตเทานน (เปนอานสงส) กหามได แต แมความสาเรจแหงความเปนผทรงอรยคณม ความเปนอาหไนยบคคล เปนตน น กพงทราบวาเปนอานสงสของโลกตรปญญาภาวนานดวย อน บคคลชอวามปญญาอนเจรญแลว เพราะทาโลกตรปญญานนทง ๔ ชน ใหเกดมแลว ยอมเปนผควรของคานบ เปนผควรของตอนรบ เปน ผควรของทาบญ เปนผควรแกการทาอญชลแหงสตวโลกกบทงเทวดา เปนบญเขตอนเยยมของโลก โดยไมแปลกกน (ทง ๔ ชน) [ประเภทพระอรยบคคล] แต (วา) โดยแปลกกน ในโลกตรปญญา ๔ ชนนน ชนแรก บคคลผทามรรคปญญาชนตนใหเกดแลว มา (ถงความเปนอรยบคคล) โดยวปสนาอยางออน แมเปนผมอนทรยออน กเปนพระอรยบคคลชอ สตตกขตตปรมะ ทองเทยวไปในสคตภพ ๗ ภพ กทาทสดทกขได ผมาโดยวปสนาอยางกลาง มอนทรยปานกลาว กเปนพระอรยบคคลชอ


โกลงโกละ แลนทองเทยวไปสตระกล (คอภพ) ๒ หรอ ๓ ตระกล กทาทสดทกขได ผมาโดยวปสนาอยางกลา มอนทรยกลา กเปน พระอรยบคคลชอ เอกพช ยงภพอนเปนของมนษย๑ใหเกดภพเดยว เทานนแลว กทาทสดทกขได บคคลทามรรคปญญาชน ๒ ใหเกดแลว ยอมเปนพระอรยบคคล ชอ สกทาคาม มาสโลกน (อก) ครงเดยวเทานนแลว กทาทสดทกข ได๒

บคคลทามรรคปญญาชน ๓ ใหเกดแลวยอมเปนพระอรยบคคลชอ อนาคาม พระอนาคามนน ดวยอานาจความตางกนแหงอนทรย ยอม เปนผละ (อตภาพ) ในโลกนไปแลวจงสาเรจ (คอปรนพพาน) โดย แยกเปน ๕ ประเภท คอ อนตราปรนพพาย อปหจจปรนพพาย อสงขารปรนพพาย สสงารปรนพพาย อทธโสโตอกนฏฐคาม ๑. มหาฎกากลาแยงปาฐะเหมอนกนวา ทปาฐะวา "มานสก-ยงภพของมนษยใหเกด" นนเปนเทสนามต คอแสดงไปอยางนนเอง แมจะกลาววา "เทวภว-ยงภพเทวดาใหเกด " กควร เหมอนกน (หมายความวา เกดอกอยางหนง กแลวกน?) ๒. มหาฎกาไปไดหลกฐานทไหนมาไมทราบ กลาววาพระสกทาคามนนม ๕ ประเภท คอประเภท- หนง บรรลสกทาคามผลในโลกนแลว กปรนพพานในโลกนเอง ประเภทหนง บรรลในโลกน แลว ไปปรนพพานในเทวโลก ประเภทหนง บรรลในเทวโลกนเอง กปรนพพานในเทวโลกนนเอง ประเภทหนง บรรลในเทวโลกแลวมาเกดในโลกน จงปรนพพาน ประเภทหนง บรรลในโลกน แลวไปเกดในเทวโลกอยจนตลอดอายแลวมาเกดในโลกนอก จงปรนพพาน พระสกทาคามทกลาวในทน ทานวาหมายเอาประเภทสดทายนเอง ฟงดวน ๆ สวนพระโสดาบนเอกพช มปญหานาอธบายใหชดวา ตางจากพระสกทาคาม อยางไร ทานกลบไมอธบายเลย


ใน ๕ ประเภทนน ทานผ (ไป) เกดในภพสทธาวาสภพใด ภพหนง (อยไป) ไมทนถงกลางอาย กปรนพพาน ชอวา อนตร- ปรนพพาย ทานผปรพพานเลยกลางอายไป ชอวา อปหจจปร- นพพาย ทานผยงมรรคเบองบนใหเกดไดโดยไมตองปรงแตง คอ ไมตองประกอบความเพยรนก ชอวา อสงขารปรนพพาย ทานผยง มรรคเบองบนใหเกดโดยตองปรงแตง คอตองประกอบความเพยรหนก ชอวา สงขารปรนพพาย ทานผ (เกด) สงขนไปแตภพทเกด จน ถงอกนษฐภพแลว จงปรนพพานในอกนษฐภพนน ชอวา อทธโสโต- อกนฏฐคาม (ผมกระแสในเบองบนไปสอกนษฐภพ)*

บคคลทามรรคปญญาชน ๔ ใหเกดแลว ลางทานเปนพระอรหนต ประเภทสทธาวมตตะ (พนดวยศรทธา) ลางทานเปนพระอรหนต ประเภทปญญาวมตตะ (พนดวยปญญา) ลางทานเปนพระอรหนต ประเภทอภโตภาควมตตะ (พนดวยสวนทง ๒) ลางทานเปนพระ- อรหนตประเภทเตวชชะ (ผไดอวชชา ๓ ) ลางทานเปนพระอรหนต ประเภทฉฬภญญะ (ผไดอภญญา ๖) ลางทานเปนพระอรหนต ประเภทปฏสมภทปปเภทปตตะ (ผถงความแตกฉานในปฏสมภทา) เปน พระมหาขณาสพ ซงขาพเจาหมายถง กลาวไว (ในตอนตนปกรณ) วา "กแลพระขณาสพนน ชอวา ถางชฏนนไดในขณะแหงมรรค ชอวา * ทกลาวนทง ๕ ประเภท ตองละโลกนไปปรนพพานในภพสทธาวาสทงนน นาคอวาทาไม พระอนาคาม จงปรนพพานในโลกน หรอเทวโลกชนตาลงมาไมไดเหมอนพระอรยบคคลประเภท อนเลา


เปนผมชฏอนถางเสรจแลวในขณะแหงผล ยอมเปนทกษไณยบคคลเลศ แหงสตวโลกกบทงเทวดา " ดงน การเจรญอรยปญญามอานสงสมาก ดง กลาวมาฉะน เหตใด เหตนน ผมปญญา พงทาความยนดในการเจรญอรยปญญานน เทอญ กแลปญญาภาวนาพรอมทงอานสงสในวสทธมรรคทพระผมพระ- ภาคเจาทรงแสดงโดยมขคอ ศล สมาธ ปญญา ในคาถานวา "สเล ปตฏาย นโร สป โ จตต ป จ ภาวย อาตาป นปโก ภกข โส อม วชฏเย ชฏ ภกษผเปนคนฉลาด มความเพยร มปญญา บรหารตนตงอยในศลแลวอบรมจตและ ปญญาอย นน พงถางชฏนได" ดงน เปนอนขาพเจาไดแสดงรอบคอบแลวดวยคาพรรณนาเพยงเทาน ปรเฉทท ๒๓ ชอปญญาภาวนานสงสนเทศ ในปกรณวเศษชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน


คาถาทายปกรณ ขาพเจาทงหลายตงคาถาน คอ สเล ปตฏาย นโร สป ฯ เป ฯ โส อม วชฏเย ชฏ ไวแลว ไดกลาวคาใดไววา "บดน ขาพเจาเมอจะพรรณนาเนอความ อนตางโดยคณมศลเปนตนในคาถาน ท พระผแสวงคณอนใหญตรสไวตามเปนจรง (คอตามทถกตอง) จกกลาววสทธมรรค อนอาศยนยแหงเทศนาของพระเถระฝาย มหาวหารทงหลาย ซงมวนจฉยอนหมดจด ด เปนเครองปลกปราโมทยแกเหลาพระ- โยคในพระธรรมวนยน ผไดบรรพชาใน ศาสนาของพระชนศรเจา อนยากยงทจะ ไดแลว เมอไมรวสทธได ดกรสาธชน เกษม อนรวบรวมคณมศลเปนตนไวตาม เปนจรง แมมงความบรสทธ แมพยายาม อย กยอมไมลถงวสทธได ดกรสาธชน ทงหลาย เมอขาพเจากลาววสทธมรรค โดยเคารพ ขอทานทงหลายทงปวงผมง วสทธ จงตงใจฟงวสทธมรรคนน โดย เคารพ เทอญ" ดงน


วสทธมรรค ทขาพเจาปฏญญาวาจกกลาวในคานนนน กเปนอน ขาพเจาไดกลาวแลวดวยอรรถสงวรรณนาเพยงเทานแล กแลในวสทธ- มรรคนน วนจฉยแหงมรรคทงหลายอนตางโดยคณม ศลเปนตนเหลานนใด เปนวนจฉยททาน กลาวไวในอรรถกถานยแหงนกายทง ๕ วนจฉยนนพนจากโทษ คอ ความปะปน กบวาทะแหงนกายอนทงสน ขาพเจานาเอา วนจฉยทงปวงนนมาประกาศไวเปนสวน มาก เหตใด เพราะเหตนน ความเออเฟอ ในวสทธมรรคนน พระโยคทงหลายผม ปญญาหมดจดปรารถนาวสทธ จงควรทา แท แล [อทศกศล] กองบญอนใด ทขาพเจาผหวงความ ตงอยแหงพระสทธรรม ไดรบนมนตของ ทานพระคณเจาสงฆปาละ ผเกดในวงศ ภกษคณะมหาวหาร ซงเปนฝายเถรวาทม ชอเสยงเปนวภชวาทประเสรฐทสด (ทาน) เปนพระมหาเถระผรงเรอนมความประพฤต สะอาดเปนสลเลขะ กอบดวยวนยและ


อาจาระ ประกอบ (ความเพยร) ในการ ปฏบต (ธรรม) มใจประดบดวยคณม ขนตโสรจจะและเมตตาเปนอาท แลวแล ทาปกรณวสทธมรรคนขน ไดรบแลว ดวยเดชแหงกองบญนน ขอสตวทงหลาย ทงปวง จงถง๑ซงความสขเถด ปกรณ วสทธมรรคนแล จบลงโดยพระบาล ๕๘ ภาณวาร เวนเสยซงอนตราบในทน ฉนใด ขอมโนรถทงหลาย ทถงความดงามทกอยาง ของสตวโลก จงปลอดอนตราย สาเรจ โดยเรวพลน ฉนนนเหมอนกน เทอญ ปกรณวสทธมรรค จบแลว [คาอธษฐาน] [คณสมบตของพระพทธโฆสะ ๑๑ ขอ] ขอปกรณวเศษชอวสทธมรรค อนพระเถระผควรจะเรยก (นามตามภาษาสหล ?) วา มรณฆเขฏกะ๒ (แต) มนามไธย (ชอตง) ทครทงหลายขนานให วา พทธโฆสะผ (ประกอบดวยคณสมบต คอ) ๑. ปาฐะเปน... เธนต เขาใจวาคลาดเคลอน ในความเชนน ควรเปน ... เธนต ๒. ฉบบพมาเปน มทนตเขทกะ ฉบบสหลเปน โมรณฑเจฏกะ คาแสดงคณสมบตของพระพทธ- โฆสะน มอยในทายคมภรอรรถกถา ดเหมอนทกฉบบ แตคา มรณฑเขฏกวตตพเพน น ม เฉพาะ ในวสทธมรรคนแหงเดยว


(๑) ปรมสทธ สทธา พทธ วรยปฏมณฑเตน-ประดบดวย ศรทธา พทธ และ วรยะ อนหมดจดอยางยง (๒) สลาจารชชวมททวาทคณสมทยสมทเตน-เดนดวยคณ สมทย มศล อาจาระ และอาชวะ มทวะ เปนอาท (๓) สกสมย สมยนตร คหนชโณคาหณ สมตเถน สามารถ ในการหยงลงสปาชฏ (คอวนจฉยขอทยงยาก) ไดทงในลทธฝายตนและ ในลทธฝายอน (๔) ป าเวยยตตยสมนนาคเตน-ประกอบพรอมไปดวย ความกระจางแจงแหงปญญา (๕) ตปฎกปรยตตปปเภเท สาฏกเถ สตถ สาสเน อปปฎ- หตาณปปภาเวน-มอานาจแหงญาณอนไมของขดในพระสตถศาสนา ประเภทปรยต คอพระไตรปฎก พรอมทงอรรถกถา (๖) มหาเวยยากรเณน-เปนนกไวยากรณใหญ (๗) กรณสมปตตชนตสขวนคคตมธโรทารวจนลาวณณยต- เตน-ประกอบดวยความงามแหงถอยคาอนไพเราะเปนเลศ ทความถง พรอมแหงกรณ (คอเครองทาเสยง) ทาใหเกดเสยงเปลาออกมาได คลอง (๘) ยตตมตตวาทนา วาทวเรน-เปนนกพดชนเยยม พดได ทงผกทงแก*

* ยตตมตตาวาท-พดไดทงผกทงแก เขาใจวาจะไดนยจากพระสตรในจตกงคตร ในทนนทาน ใชศพทวา ยตตปฏภาโณ-ผมปฏภาณในการผก (ปญหา) มตตปฏภาโณ-ผมปฏภาณในการแก (ปญหา) แบงเปน ๔ ประเภท คอ ผทไดแตผก แกไมเปนกม ผทไดแตแก ผกไมเปนกม


(๙) มหากวนา-เปนมหากว (๑๐) ปภนนปฏสมภทาปรวาเร ฉฬภ าทเภทคณปฏ- มณฑเต อตตรมนสสธมเม อปปฏหตพทธน เถรวสปปทปาน เถราน มหาวหารวาสน วสาลงการภเต - เปนอลงการแหงวงศของ เหลาพระเถระฝายมหาวหารผเปนประทปแหงเถรวงศ มความรอนไม ของขดในอตรมนสธรรม ซงประดบไปดวยคณตาง ๆ มอภญญา ๖ เปนตน มปฏสมภทาอนแตกฉานเปนบรวาร (๑๑) วปลวสทธพทธนา=มความรหมดจดกวางขวาง ทาไวแลว (น) จงตงอยในโลก แสดงนยแหงวสทธมศล เปนตน แกกลบตรทงหลายผแสวงหา ธรรมเครองสลดตนออกจากโลก ไปตราบ เทาทแมพระนามวา "พทโธ" ขององค พระโลกเชษฐมหาฤษเจาผมพระจตบร- สทธคงท ยงเปนไปอยในโลก เทอญ ผทไมเปนทง ๒ อยางกม ผทเปนทง ๒ อยางกม เคยอานพบสรอยนามสมณศกด (ดเหมอนของสมเดจพระสงฆราช สา) มคายตตมตต- วาท นประดบอยดวย


เรอง ประวตพระพทธโฆสะ (สมเดจพระวนรต เขมจาร เรยบเรยงตามนยคมภรโบราณ) เมอป (พทธศาสนายกาล) นบแตกาลปรนพพานแหงพระผม พระภาคพทธเจาลวงแลว ๙๕๖ พรรษา พระราชาทรงพระนามวา มหานามไดครองราชยในลงกาทวป ไดยนมาวาในสมยนน มพราหมณ- มาณพผหนงเกดในตระกลพราหมณตระกลหนง ในทใกลโพธมณฑ (ทตรสร) ในมธยมประเทศชมพทวป๑ มาณพนนเชยวชาญในศลปะ ทงปวงจบไตรเพท ทองเทยวไปตลอดคามนคมชนบทราชธานทงหลาย ในชมพทวป สมณพราหมณผเปนบณฑตอยในทใด ๆ กไปทาสากจฉา ในทนน ๆ บณฑตอน ๆ ไมอาจกลาวแกปญหาทมาณพนนถามได แตมาณพนนแกปญหาทบณฑตอน ๆ ถามได มาณพนนครองทงสกล ชมพทวปดวยอาการอยางน จนมาถงวหารแหงหนง (อาศยพกอยใน บรเวณวหารนน) กในวหารนนมภกษอยหลายรอยรป ทานพระเรสตะ๒ สงฆเถระ ๑. ทานผชาระบอกเชงอรรถไววา ในคมภรสมาลนกลาวขยายความออกไปวา "บดาของ มาณพนนชอเกส เปนราชปโรหต มารดาชอเกสน เพราะเมอเวลามาณพนนคลอดออกมา พวก พราหมณบรวารมรทาสและกรรมการเปนตน "เปลาเสยง (แสดงความยนด) กนกกกอง เพราะ ฉะนน เขาจงขนานนามใหวา โฆสะ " บางกวาเพราะมาณพนนเกดในหมบานโฆสคาม จงได นามวา โฆสะ (เหนจะไดกบชอในภาษาเราวา "สนน" นนเอง) ๒. วาชอวาพระธรรมโฆส กม


ของภกษเหลานน เปนพระมหาขณาสพไดปฏสมภทา (สามารถ) ยาย ปรวาท (คอขมคาโตฝายอน) ได ครงนนตอนกลางคน พราหมณ- มาณพบรวรรตปาตญชลมนตใหมบทอนสมบรณ และเปนปรมณฑล*

พระเถระฟงเสยงพราหมณสาธยายมนต กทราบวาพราหมณผนมปญญา มาก คดวาทรมาน (คอขมและชกจงใหมานบถอพระศาสนา) ไดจะ เปนการด จงเรยกพราหมณนนมา ถามเปรยขนวา "พราหมณ ใคร หนอ รองเปนเสยงลา" พราหมณถามวา "บรรพชตผเจรญ ทานร เสยงรองของพวกลาหรอ" พระเถระรบวาร พราหมณนนจงถาม พระเถระในคณฐฐาน (คอขอทเปนปมยงเขาใจยาก) ทงหลายในคมภร ไตรเพท ทงคมภรอตหาสเปนคมภรท ๕ ซงตนเองมองไมเหนนยเลย ทงอาจารยของตนกไมเหนมาแลวดวย อนพระเถระนน โดยปกตกเปน ผจบไตรเพทอยแลว ซาบดนมาไดปฏสมภทาเขาอกเลา เหตนน ความหนกในการแกปญหาเหลานนจงหามแกทานไม เพราะฉะนน ทาน จงแกปญหาเหลานนไดในทนท แลวกลาวกะพราหมณวา "พราหมณ ผเจรญ ขาพเจาถกทานถามามากแลว ทนจะถามปญหาทานสกขอ หนง ทานจกแกปญหาของขาพเจาหรอไม" พราหมณรบจะแก นมนต ใหถาม พระเถรจงถามปญหาในคมภร (ยมก ตอย) จตตยมกนวา "ยสส จตต อปปชชต น นรชฌต ตสส จตต นรชฌสสต * ปววตเตต-บรวรรค แปลวาหมนรอบ ปรมณฑล แปลวาวงกลม จะเปนวธสาธายาย มนตวธหนง ซงเปลยนบทมนตสอดตอกนถงปลายแลวทบตน ราวกะวงกลมเปนรอบ ๆ ไป อยางพวกเราสาธยาย อตปโส ๑๐๘ จบ หรออยางไร ?


น อปปชชสสต ยสส วา ปน จตต นรชฌสสต น อปปช- ชสสต ตสส จตต อปปชชต น นรชฌต*-จตของบคคลใด เกดอยยงไมดบ จตของบคคลนนจกดบจกไมเกดหรอ กหรอวา จต ของบคคลใดจกดบจกไมเกด จตของบคคลนน เกดอยยงไมดบหรอ"*

เปนตน พราหมณมาณพไมอาจจา (ขอปญหา) ได ไมวาบนหรอลาง จงเรยนถามวา "บรรพชตผเจรญ นชออะไร" พระเถระบอกวา "น ชอพทธมนต พราหมณ" พราหมณถามวา "ทานผเจรญ ใหมนตน แกขาพเจาบางไดหรอไม" พระเถระบอกวา "พราหมณ เราใหแกผ ทถอเพศบรรพชาอยางทเราถอ จงจะได" พราหมณมาณพจงขอ บรรพชาเพอตองการมนต พระเถระใหพราหมณมาณพบรรพชา อปสมบทแลว ใหเรยนพระไตรปฎกพทธวจนะ ภกษรปนน (ตอมา) กไดเปนผปรากฏในโลกโดยนามวา "พระพทธโฆสะ" พระพทธโฆสะนนเมออยในวหารนน ไดแตงปกรณชอญาโณทย ไวในวหารแลว เรมจะแตงอรรถกถาพระอภธรรมสงคณ และอรรถ- กถาฉบบนอยชออฏฐาสาลน พระเถระเหนเชนนนจงกลาวแนะนาวา "ดกรอาวโสพทธโฆสะ ในชมพทวปนมแตพระโตรปฎกบาลเทานน อรรถกถาของพระไตรปฎกนน และเถรวาท (คอคาทพระเถระยค * อภ. ย: ๓๙/๑ นเทศและอรรถกถาอธบายโดยสงเขปวา คาวาเกด คออยในอปปาท- ขณะ คาวาไมดบ คอยงไมถงนโรธขณะหรอภงคขณะ จตในทนหมายถงปจฉมจต คอจตจต ของพระอรหนต ขณะจตจตของพระอรหนตยงเปนไปอย ชอวาจตเกดอยยงไมดบ เมอถงภงคขณะ แลว จตจตนนกจกดบ จกไมมจตอนเกดอกตอไป ฯลฯ


สงคตกลาวไวเปนแบบ ?) หามไม แตอรรถกถาในภาษาสหลอนขนส สงคตทง ๓ หน ทพระเถระทงหลายมพระสารบตรเปนตนทาไว พระ มหนทรตรวจดกถามรรค (ลาดเลาแหงคาทกลาวไว) แลว (รวบรวม มา) แตงไวดวยภาษาสหล ยงเปนไป (คอยงใชกน) อยในสหลทวป แมนเธอไปทสหลทวปนน ตรวจดใหทวแลวปรวรรตมาในภาษามคธ เสยได (คอแปลเปลยนเปนภาษามคธเสย) อรรถกถานนกจกนา ประโยชนเกอกลมาใหแกโลกทงปวง" เมอพระเถระแนะนาอยางนน ทานพทธโฆสะกเกดปตโสมนส กราบลาพระอปชฌายะและภกษสงฆ เดนทางไปถงทาเรอโดยลาดบ ขนเรอไปพบพระพทธทตตเถระสวน ทางมาทกลางมหาสมทร ไดพดจาปราศยกนแลว เดนทางตอไปจน ถงทากรงลงกา ในกาลนน พระเจามหานามครองราชยในลงกาทวป ทานพระพทธโฆสะไปพบภกษสงฆในมหาวหารกรงอนราธบรแลว จงไป สสานกพระสงฆปาลเถระ๑ ทมหาปธานฆระ๒ ไดฟง (ทราบความ) อรรถกถาภาษาสหลและเถรวาททงปวงแลว กตดสน (ปลงใจเชอ) วาเปนพระพทธาธบายขององคพระธรรมสามศร จงไมสทประชมสงฆ ในวหารนน ขอหนงสอคมภรเพอทาอรรถพระไตรปฎก ๑. มเชงอรรถวา สมยนน ในอนราธบร มพระสงฆราชแลว (ถาเชนนน คาวาสงฆปาละ นาจะเปนนามตาแหนง คอแทนทจะเรยกสงฆราช เขาเรยกสงฆปาละ แปลวาผปกครองสงฆ) ๒. ปธานฆระ แปลกนวา เรอนเปนททาความเพยร หลงทพระสงฆปาละอยคงจะใหญกวาเพอน จงเรยกมหาปธานฆระ


เพอทดสอบสมรรถภาพของทาน ภกษสงฆจงใหคาถา ๒ บท๑

แลวกลาววา "ทานจวงแสดงความสามารถในคาถา ๒ บทน เรา ทงหลายไดเหนความรถของทานแลว จะมอบหนงสอคมภรให ทงหมด" ทานพทธโฆสะดบาลพระไตรปฎกและอรรถกถาของพระ- ไตรปฎกนนแลว ไดรวบรวมแตงปกรณชอวสทธมรรคขน ครานน เทวดาจะประกาศความมฝมอของทานใหปรากฏไปใน มหาชน จงแสรงบนดาลหนงสอคมภรฉบบ (ททานเขยนเสรจแลว) นนใหอนตรธานไปเสย ทานจงเขยนขนใหมอกจบหนง เทวดาก บนดาลใหอนตรธานไปอกเลา ทานกเขยนขนอกครนท ๓ (พอ เสรจแลว) เทวดากนาหนงสอ ๒ จบนนมาถวายคนใหในขณะนน จง เกดเปนหนงสอ (วสทธมรรค) ๓ จบขนในครงนน๒ ทานพทธโฆสะ หอบหนงสอทง ๓ จบไปมอบแดภกษสงฆ ภกษสงฆใหอานหนงสอ ทง ๓ จบดวยกน ความผดเพยงในหนงสอ ๓ จบนน โดยคณฐะ (คอ ขอขอด) กด โดยอกขระกด โดยบทกด โดยพยญชนะกด โดยอรรถ กด โดยเกณฑกอนหลงกด โดยวาทะทงหลายมเถรวาทเปนตนกด โดยพระบาลทงหลายกด มไดมเลย ไดยนวา เมอคมภรวสทธมรรคทง ๓ อนทานพระพทธโฆสะทาเสรจอยางนน เทวดาทงหลายไดพากน ๑. คาถา ๒ บทไหมไมปรากฏ แตคาถาททานนามาเปนบทตงแตวสทธมรรคน กบทเดยวเทานน คอคาถา สเล ปตฏาย... ๒. ทานไมเลาใหตลอดวา คมภรวสทธมรรค ๓ จบนน เวลานยงอยหรอเปลา ถาเลาแต เพยงวา ทานแตงเสรจแลวยงมอตสาหะจาลองขนอก ๒ จบดวยตนเอง ในเวลาอนรวดเรวเปน อสงขารก กอศจรรยในความมฝมอหนกหนาอยแลว


ทาสาธการ๑ สมยนนภกษหลายพนชมนมกนอยในมหาวหาร เหนการ มหศจรรยนนแลว ตางกชนชมใหสาธการ บอกปาวกนเซงแซไปวา "นพระโพธสตวเมตไตรยมา (เกด) ไมตองสงสย"๒

ฝายพระเจาแผนดน ไดทรงสดบขาวนน กพรอมดวยราชบรพาร เสดจออกจากพระนครไปยงมหาวหาร ทรงมนสการพระสงฆแลว ทรง นมสการทานพทธโฆสะ นมนตรบภกษา ณ เรอนหลวงเปนประจา จนกวาการแตงคมภรพระธรรมจะเสดจ ทานรบนมนตโดยดษณภาพ ภกษสงฆเหนความสามารถของทานแลว จงมอบหนงสอพระ ไตรปฎกบาล กบทงหนงสออรรถกถาสหลใหทาน ทานรบเอา หนงสอคมภรทงหมดไปพกอยทปราสาท (คอเรอน ๒ ชน ?) หลงหนง มชอวา ปธานฆระ ทางเบองทกษณแหงมหาวหาร ปรวรรคอรรถกถา สหลทงหมด ทาเปนอรรถกถาพระไตรปฎกในภาษามคธอนเปนมล ภาษา (คอภาษาเดม) กอรรถกถาสหลนนม ๓ ภาค คอ มหาอรรถกถา ๑ ปจจรย- ๑. เทวดาทรจกสาธการในงานเชนน กตองเปนเทวดานกปราชญ สวนเทวดาทไมประสประสา อะไร อยางดกพลอยรองสาธไปกบเขาเทานนกระมง ๒. ไมนาไปเหมาใหทานเปนพระเมตไตรยลม ๆ แลง ๆ เลย นาคดวา คนทไมเปนพระ- เมตไตรยแลว จะทางานอยางนไมไดกระนนหรอ ทพระอบาล พระอานนทหรอแมพระมหนทร ทานกไมใชพระเมตไตรยสกหนอย ทานยงจาพระธรรมวนยมาสงคายนาไวเปนคมภรบาลใหญโต กวาคมภรอรรถกถาเปนไหน ๆ ผจะทาอรรถกถากตองอาศยบาลนนแหละเปนหลก ไมเชนนน จะไปทาอรรถกถาของอะไรเลา ปลอยใหทานเปนมนษยพเศษในตวทานเองโดยไมตององเทวดา โดยไมตององพระโพธสตวจะสนทดกวา


อรรถกถา ๑ กรนทอรรถกถา ๑ อรรถกถาทไดขนสมหาสงคต พระมหนทรนามาแตงไวใน ภาษาสหล ชอวา มหาอรรถกถา เรอนแพมอยหลงหนงมชอในภาษาสหลวาปจจรยะ อรรถกถา ทการภกษนงประชมกนทาทเรอนแพนน ชอ ปจจรยอรรถกถา มวหารแหงหนงชอ กรนทเวฬวหาร อรรถกถาทการภกษนง ประชมกนทาในวหารนน ชอกรนทอรรถกถา วาทะทพระเถระปางกอนมพระเถรกาจารย (อาจารยชนผใหญ ?) เปนตน ถอเอานยพระบาลแตงไว ชอเถรวาท ชนแรก ทานพทธโฆสะปรวรรตกรนทอรรถกถาจากภาษาสหล ทาอรรถกถาพระวนยปฎก ชอสมนตปาสาทกา ในภาษามคธแลว ตอ นน ในพระสตตนตปฎก ปรวรรตมหาอรรถกถาจากภาษหลตงเปน อรรถกถาทฆนกาย ชอสมงคลวลาสน เปนอรรถกถามชฌมนกายชอ ปปญจสทน เปนอรรถกถาสงยตนกาย ชอสารตถปกาสน และเปน อรรถกถาองคตรนกาย ชอมโนรถปรณ* ตอนน ในพระอภธรรมปฎก ปรวรรตปจจรยอรรถกถาจากภาษาสหล ตงเปนอรรถกถาปกรณธมม- สงคณ ชออรรถสาลน ในภาษามคธ เปนอรรถกถาปกรณวภงค ชอ สมโมหวโนทน และเปนอรรถกถา ๕ ปกรณ ชอปรมตถทปน ทานพทธโฆสะ ไดทาอรรถกถาสหลทงหมดใหเปนอรรถกถา * ไมกลาวถงอรรถกถาขทกนกายเลย จะเปนวาในเวลานน ขทกนกายยงมไดสงเคราะห เขาในพระสตตนตปฎกหรออยางไร ?


พระไตรปฎก ในภาษามคธอนเปนมลภาษาดงกลาวมาฉะน อรรถกถา นนแล ไดนามาซงประโยชนเกอกลแกชาวประเทศอนทงปวง (สบมา) เมอการปรวรรตอรรถกถาพระไตรปฎกสาเรจลง กไดเกดแผน ดนไหว (เปนอศจรรย)* อรรถกถาพระไตรปฎกททานทาดงกลาวมาน ปหนงทเดยวจงเสรจ ครนเสรจแลว ทานพทธโฆสะปรารถนาจะไดไหวพระมหา- โพธ จงกราบลาภกษสงฆกลบไปชมพทวปนนแล สงคหคาถา อนง ในเรองประวตพระพทธโฆสะน พระบรพาจารยในสหล ทวปครงกระโนน ไดกลาวคาถารวมความไวดงน เมอ (ศาสนายกาล) แตปรนพพานแหงพระสม- พทธเจาลวงแลว ๙๕๖ พรรษา พระเจามหานาม ทรงครองราชยในลงกาโดยทศพธธรรม พราหมณ- มาณพผเกดในบานใกลโพธมณฑ เปนผรวทยา และกระบวนศลปะ จบไตรเพท เจนจดลทธ เชยว ชาญวาทะทงปวง มความตองการจะใชวาทะ จง เทยวโตวาทะไปในชมพทวป จนมาถงวหารแหง หนง ตอนกลางคนปรวรรตปาตญชลมนตรใหมบท อนสมบรณเปนปรมณฑลด * ไหวขนาดไหน ถาไหนจรง คงเปนเพยงรสกสะเทอน ๆ เทานนกระมง


พระมหาเถระองคหนงชอเรวตะ ในวหารนน ทราบชดวา "สตวผนมปญญามาก เราทรมานได จะด" ทานจงกลาวเปรยวา "ใครหนอรความเปนเสยง ลา" พราหมณมาณพถามทานวา "ทานรความใน เสยงรองของพวกลาหรอ " เมอทานรบวาร จงยง ทานใหลงสลทธของตน (คอเอาลทธของตนมา ถามทาน ?) ทานกแกขอทตนถาม ๆ ได ทงช ขอทผดพลาดไดดวย ครนทานเตอน จะถามบาง) กอนญาตใหทานยงตนใหลงสวาทะของทานบาง (ทานถามแลว) ไม (อาจ) แกความหมายแหงบาล มหาอภธรรมแกทานได จงถามวา "นเปนมนต ของใคร" ทานบอกวาเปนมนตของพระพทธเจา จงขอทาน ทานบอกวา "เราจะใหพทธมนตนนแก คนททรงเพศอยางเรา" พราหมณมาณพนน อน บพเหต (คอกศลในปางกอน) ทงหลายเตอน (ใจ) แลว จงบวชเพอตองการมนต เธอไดอปสมบท แลวกเรยนพระไตรปฎก ภายหลงกเลยถอเอาพระ ไตรปฎกนนวา นเปนเอกายนมรรค (ทางดาเนน อยางเอก ประเสรฐกวาลทธเกาของตน) (ตอมา) ทานเปนผปรากฏ (เดน) ดงดวงไฟ ดงดวงจนทร ดงดวงอาทตย ซงไดพยากรณกลาวแกธรรมอนลก


แกสตวทงปลายละมายพทธพยากรณ ทานจงได นามวา พทธโฆสะ เพราะโดงดงไปในพนแผนดน แมนพระพทธองค ๑

ในครง (อยทวหาร) นน ทานมความรไดแตง ปกรณชอญาโณทยไวในวหารนน แลวแตงอรรถ- กถาธรรมสงคณ ๒ เรมจะแตงอรรถกถานอยชอ อรรถสาลน พระเรวตเถระเหนเชนนน จงบอกวา ปกรณทนามาท (ชมพทวป) น มแตพระบาล อรรถกถาหามไม อาจรยวาทตาง ๆ กไมมเชนกน แตอรรถกถาเปนภาษาสหลลวน ทพระมหนทรผ ทรงปรชาญาณ ตรวจดกถามรรคทไดขนสงสงคตทง ๑. ทานแปลคา "พทธโฆสะ" วา กลาวธรรมละมายพทธพยากรณ และวาโดงดงแมนพระพทธ- องค เชนน ฟงแลวอดอดใจเตมท ถาใหขาพเจาแปล จะขอแปลวา "พระโฆสะของพระพทธเจา" เพราะทานชอโฆสะ และเดมทานเปนคนของพราหมณ เมอกลบใจมานบถอพระพทธศาสนาแลว จงเตมคา "พทธ" เขาหนาชอ เพอใหปรากฏวาเดยวนทานเปนคนของพระพทธเจาแลว หรอถา "โฆสะ" ไมใชชอเดมของทาน เปนชอทผอนขนานใหตามคณสมบตของทาน กแปล วา "ผโฆษณาธรรมขอพระพทธเจา" หรอวา "ผประกาศธรรมของพระพทธเจาใหกกกองไป" กได ฟงแลวหายอดอดใจ และทาใหนกเสอมใสในองคทานมาขนดวย พดแลวพดเถอะ ไมมประวตตรงไหนสองแสดงวาทานเปนพระอรหนตแลวสกแหง แลวจะไป ๒. ในตอนประวตวา ปรารภ คอเรมจะแตง


๓ ครง นบถอเปนคาทพระสมมมาสมพทธเจาทรง แสดงไว และพระเถระมพระสารบตรเปนตนรอย- กรองไวแลวแตงขนไวในภาษาสหล ยงเปนไปอย ในสหลทวป เธอจงไปทสหลทวปนน ตรวจด อรรถกถาสหลนน แลวปรวรรตไวในภาษามคธเสย ได อรรถกถา (ทปรวรรต) นน จะนามาซง ประโยชนเกอกลแกชาวโลกทงปวง เมอพระเถระบอกเชนนน ทานผมปญญามาก กเสอมใส ออก (เดนทาง) จากวหารนน มาถง (สหล) ทวปนในรชกาลพระราชาพระองคนแหละ ทานมาถงมหาวหารอนเปนทอยของสาธภกษทงปวง ไปสมหาปธานฆระ ไดฟงอรรถกถาสหลและเถร- วาทะโดยตลอดจากสานกพระสงฆปาละแลว กตด สนวานแหละเปนพระพทธาธบายของพระธรรม- สามศรแท จงนมนตสงฆในวหารนนมาพรอมกน แลวกลาววา "ขอทานทงหลายโปรดใหหนงสอ คมภรทงหลายแกขาพเจาเพอจะทาอรรถกถา" สงฆ จะทดสอบปญญา* จงใหคาถา ๒ บทแกทาน กลาว วา "ทานจงแสดงความสามารถของทานในคาถา ๒ บทน เราทงหลายเหนความสามารถของทานแลว * ปาฐะพมพไวเปน สต เขาใจคลาดเคลอน ทถกจะเปน มต


จงจะใหหนงสอทงหมด" ทานจงรวบรวมพระไตร- ปฎกพรอมทงอรรถกถาโดยยนยอ แตงปกรณ วสทธมรรคขนในมหาวหารนเอง ครนแลวจง นมนตสงฆผฉลาดรพระสมพทธธรรมใหประชมกน ณ ทใกลมหาโพธพฤกษ (ลงกา) ปรารภจะให อานปกรณวสทธมรรคนน (ใหสงฆฟง) เทวดาทงหลายจะประกาศความมฝมอของทาน ใหปรากฏในมหาชน จงกาบงหนงสอนนไวเสย ทานกทาขนใหมอก ๒ ครง ๓ ครง เมอนาหนงสอ มาจะใหอานในครงท ๓ พวกเทวดากเลก (กาบง) วางหนงสออก ๒ จบ (ทกาบงไว) ใหพรอมในทนน ครงนนภกษทงหลายอานหนงสอ (วสทธมรรค) ๓ จบนนดวยกน ความผดเพยนกนโดยคณฐะกด โดยอรรถกด โดยเกณฑกอนหลงกด โดยเถรวาท ทงหลายกด โดยบาลทงหลายกด โดยบททงหลาย กด โดยพยญชนะทงหลายกด มไดมเลยใน หนงสอ (วสทธมรรค) ทง ๓ จบนน ครงนน สงฆชนชมยนดกนเปนพเศษ บอก ปากนเซงแซไปวา "ทานผนคอพระเมตไตรย (มา เกด) ไมตองสงสย" จงมอบหนงสอคมภรพระ ไตรปฎกพรอมทงอรรถกถาให


ทานอยในวหารอนเปนบอเกดแหงคมภร เปน ทไกลความเกยวของ (กบความอน) ปรวรรตอรรถ- กถาสหลทงหมดในครงนนมาในภาษามคธ อน เปนมลภาษาของอรรถกถาทงปวงนน อรรถกถา (ททานปรวรรต) นนกไดนามาซงประโยชนเกอกล แกประชมชนทกภาษา พระอาจารยชนเถระทงปวง (นบ) ถออรรถกถานนแมนพระบาล ครนเมอกจทพงทาถงซงความสาเรจแลว ทาน กกลบไปชมพทวป เพอจะไหวพระมหาโพธ (ท (สปรโลก) ตามกรรม พระเจาหมานามทรงครองแผนดน ๑๒ ป ทรงทาบญหลายอยางตางประการแลว กเสดจไป (สปรโลก) ตามกรรม ฝายพระเถระพทธโฆสะ ครนทาอรรถกถาพระ ไตรปฎก ทาประโยชนเกอกลแกสตวโลกเปนอน มากแลว อยไปจนตลอดอาย กไปสดสตเทวโลก แล คาถาตอไปน พระธรรมไตรโลกาจารย เขมจาร เรยบเรยง ประวตพระพทธโฆสะน ขาพเจาเรยบเรยงตาม นยทกลาวไวในคมภรสทธมมสงคหะ และในคมภร


มหาวงศโบราณ วญชนผใครจะทราบขอทแปลก ออกไป (จากทขาพเจาเรยบเรยงมาน) กพงทราบ ไดในคมภรนน ๆ ตามควร คอในพทธโฆสนทาน บาง หรอในวงสมาลนบาง ในปกรณวเศษ ชอ ญาโณทยบาง กแล บญมหรรณพอนขาพเจาทงหลายไดแลว ดวยการชาระปกรณวสทธมรรคมาเพยงเทาน ขอ เทวดาทงหลายทงปวง จงอนโมทนาบญนน เพอ ความสาเรจแหงสมาบตทงปวงเถด ขอสตวทงหลาย จงรกษาศล เจรญจตภาวนาดวยศรทธา และจง ขอสตวทงหลายผตองทกข ตงนรทกขดวย ผ ตองภย จงนรภยดวย ผตองโศก จงนรโศกดวย และสาธชนทงหลาย จงถงซงความบรสทธ เทอญ.


คาแถลงตอนจบ ของผแปล ถาการทไดมโอกาสสนองคณบคคล หรอสถาบนทมคณแกตน นบวาเปนโชคดของมนษยอยางหนงไซร ขาพเจากเปนคนมโชคดดวย ผหนง ดวยวาขาพเจามโอกาสไดทางานสนองพระคณมหากฏราช- วทยาลย ซงเปนบอเกดความรธรรมและบาลของขาพเจาตงแตตนมา เปนชนเปนอนถง ๒ ครงแลว ครงแรก เมอขาพเจาสอบ ป.ธ. ๙ ไดใหมเอยม ปลายพ.ศ. ๒๔๖๙ กไดรบงานสนองพระคณมหากฏราชวทยาลยทนท คองาน ชาระคมภรอตถโยชนาแหงสมนตปาสาทกาอรรถกถาพระวนย ซงใช เปนคมอนกเรยนบาล ป.ธ. ๗ และ ๘ ครนนนชาระไปสงเรยงพมพ ไป นบไดวาไมมวนหยด ๓ ปจงเสรจ (เรมงายอาย ๒๖ เสรจอาย ๒๘) โดยมเจาคณสมเดจพระพทธโฆษาจารย (าณวโร) พระอปช- ฌายะเปนผกากบ ครงน เมอขาพเจาพนราชการโดยเกษยณอายแลว มโอกาส เขามารบใชสนองพระคณมหากฏราชวทยาลยเตมท กไดรบมอบงาน อนหนกยงกวาครงแรก คองานแปลคมภรวสทธมรรค ในขณะทยง มไดลงมอแปล ขาพเจาไปเยยมอาจารยคณพระธรรมนเทศทวยหาญ (อย อดมศลป ป.ธง ใน ร. ๕) เลาใหทานฟงวาไดรบมอบใหแปล


วสทธมรรค ทานถามทนทวา "มหาเมฆจะแปลไดตลอดร" กเรยน ทานวา "มฎกาเปนคมอ คงจะพอคลาแปลไปได" ทานถามอกวา "ฎกาวสทธมรรคนะ มหาเมฆจะอานออกร" เรยนทานในขณะนนวา "ยงไมไดจบอาน" ททานถามเชนนจะหมายความวากระไร กพอคด "เหนได ในสมยททานเรยนนน คมภรวสทธมรรคและฎกายงจารกอย ในใบลานดวยอกษรขอม ยงทวความยากและความยงเปนหลายเทา ทานประจญมากอนแลว เมอเรมแปลนนเปนปลาย พ.ศ. ๒๕๐๖ ขาพเจามงานของมหา- มงกฏ ฯ อยแลวอยางหนง คอบรรยายวชาพระสตรในสภาการศกษา ฯ อยมาทานมอบใหอกอยางหนง คอเปนบรรณาธการวารสารธรรมจกษ จงเปนงานประจา ๓ อยาง งานจร (โดยมากเปนงานแปล) มอกตาง หาก ตองแบงเวลาทาแมกระทงกลางคน งานแปลวสทธมรรคจงทา ไดสปดาหละไมเกน ๓ วนกทงยาก ไมมวนหยดเหมอนกน ในการแปล ความมงหมายหลก กเพอใหเปนคมอนกเรยนภาษา บาล เพราะคมภรวสทธมรรคเปนหลกสตรประโยค ป.ธ. ๘ และ ๙ พรอมกนนน กพยายามเกลาสานวนใหทานทเปนนกศกษาหาความรพอ จะอานเอาความไดดวย แตวาอรรถและพยญชนะลางขอลางอนไมขาว พอจะแปลและเขยนลงไปไดทนท และสานวนบาลกเปนอยางสานวน บาล (หรอจะวาสานวนทานพระพทธโฆสะกได) ผไมคนสานวนของ ทาน ยอมเขาใจยากอยบาง ดวยเหตน ขาพเจาจงพยายามเพมเตมเสรม ความลงเลบไว และวนจฉนอธบายขยายความตามนยฎกาและอตโนมต


เปนเชงอรรถไว มแทบทกหนาไป ไมใชอวดดทาเลนสนก เชงอรรถ ลางขอใชเวลาคดเขยนเปนครงคอนชวโมงกม ทงนกดวยหวงใหเกด ประโยชนแกทานนกเรยนนกศกษามากทสด เทาทความรความสามารถ ของขาพเจาจะใหได อกประการหนง กดวยคดวาเปนการเสนอความ คดเหนทพอเปนประเดน แดทานผรทงหลาย จะไดชวยพนจพเคราะห ใหไดอรรถและพยญชนะทพสทธ ความควรแกคมภรวเศษวสทธมรรค ตอไปดวย ความรความสามารถของขาพเจา กเปนอยางทานอาจารยคณพระ ธรรมนเทศทวยหาญเปนหวง คอไมมากนกสาหรบทจะทางานยากชนน จงตองศกษาไป ปรกษาไป แปลไป ดวยตงกตกาแตตนเองวา "ถา ตนเองไมเขาใจ หามเขยนลงไปเปนอนขาด" การแปลจงชะงกบอย ๆ จนปรวตกไปวาจะตายเสยกอนแปลจบ ตองตงอธษฐานทกวน ขอให แปลจบกอนจงตาย เวลาททาเลากถกจากดดงกลาวมาฉะน จงเนนมา ถงปท ๑๐ จงจบได (เรมงานอาย ๖๑ จบอาย ๗๑) วสทธมรรคแปลน มหามกฏ ฯ แบงพมพเปนตอน ๆ ในงาน นน ๆ ตอน ๑ (สลนเทศและธดงคนเทศ) ไดพมพเปนปฐมวาระ เนองในงานพระราชพธชนมายสมมงคล พระบาทสมเดจพระเจาอยหว องคพระบรมอปถมภกของมหามกฏ ฯ เจรญพระชนมายครบ ๓๖ เสมอ สมเดจพระบรมชนก เมอ พ.ศ. ๒๕๐๘ ตอนจบนซงเปนตอนท ๖ ไดพมพเปนปจฉมวาระ ในการพระราชทานเพลงศพพระธรรมดลก (จนทปโม) ซงทานเคยเปนหวหนาแผนกตารามหากฎ ฯ มานาน


เปนปจโจปการสมควรแกสมยใน พ.ศ. ๒๕๑๖ น เปนการประจวบ โอกาสเหมาะพอดทเดยวทง ๒ วาระ บดน ขาพเจายงชวตอย รสกบนเทงใจทจะไดทางานของ พระคณมหากฏ ฯ ตอไปอก ราชปตถมภโต มหา- มกฏราชวทยาลโย จร ตฏต สาธน ธมมวทยากโร สทา จงมหากฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมถ จงตงอยตลอดกาลนาน เปนบอเกดแหงธรรมวทยา แกสาธชนทงหลายทกเมอ เทอญ. นาวาอากาศเอก เมฆ อาไพจรต กมภาพนธ ๒๕๑๖


ปจฉมกถา แผนกตารามหากฏราชวทยาลย อปกรณการศกษา คอตาราเรยน เปนปจจยหลกสาคญในการ ศกษาจะขาดเสยมได เมอยงเปนนกเรยนกาลงเรยนภาษาบาลหรอ ภาษามคธอย ไดประสบปญหาขอขดของเกยวกบตาราเรยนแผนกน ทยงไมม "เผดจ" ครบทกชนทกประโยค คอหลกสตรทเปนภาษาบาล หรอภาษามคธ ยงไมมแบบประกอบทแปลเปนภาษาไทยไวครบทกชน จงทาความลาบากใหแกครและนกเรยนตลอดมา มความคดคานงอย เสมอดวา ทาอยางไรตาราเรยนของคณะสงฆไทยแผนกน จงจะมแบบ ประกอบครบบรบรณทกชน และไดตงใจไววา ถาตนเองเรยนสาเรจ แลว ไดมหนาทเกยวของกบเรองน จะอทศกาลงทกอยางเทาทมอย แปลหลกสตรคอตาราเรยนทเปนภาษาบาลหรอภาษามคธ เปนภาษา ไทยใหมครบทกชนทกประโยค อนจะเปนคณประโยชนแกครและ นกเรยนตลอดถงผใครตอการศกษาทวไป เมอไดมามหนาทเกยวของ กบแผนกตารามหามกฏ ฯ ตามทตงใจไว เมอไดเรมดาเนนงานในเรองน โดยไดนาเรองการแปลกหลกสตรเปรยญ ทเปนภาษามคธเปนภาษาไทย ทงหมด เขาสทประชมกรรมการกองตารามหามกฏราชวทยาลย โดย มเจาพระคณสมเดจพระญาณสงวร ผอานวยการมหามกฏ ฯ ซงเวลา นนดารงสมณศกดท พระสาสนโสภณ เปนประธานกรรมการ และ กรรมการทกทานตางกมความเหนชอบเอกฉนท จงไดตงอน-


กรรมการขนคณะหนง ใหมหนาทชวยกนแปลหลกสตรทเปนภาษา มคธเปนภาษาไทย และตรวจทานชาระพมพเปนแบบประกอบการ ศกษาเลาเรยนวชาแผนกนสบไป อนกรรมการคณะนไดลงมอแปลอภธมมตถวภาวนกอน ตอมา แปลสมนตปาสาทกา ภาค ๑-๒ และวสทธมรรค ภาค ๑-๒-๓ ตกลง วา หลกสตรเปรยญประโยค ๓ ถงประโยค ๙ แปลเปนไทย คอ ธมม- ปทฏฐกถาแปล มงคลตถวภาวนแปล ฉบบของมหากฏ ฯ มครบ บรบรณ ถงแมการแปลแตละเรองแตละสานวนจะมขาดตกบกพรอง อยบาง กเปนธรรมดาของการทางานครงแรก จะใหสมบรณทเดยวทา ไดยาก หวงวาทานผรทไดพบเหนขอบกพรองนน ๆ จะไดชวยปรบปรง แกไขใหสมบรณในคราวพมพครงตอไป อนง ปกรณวสทธมรรค เปนหนงสออธบายธรรมะทสขมคมภร- ภาพ ยากทงศพทและสานวนโวหาร และยงมเรองเกยวกบลทธ จารต ประเพณตาง ๆ ยากแกการวนจฉยชขาด ดงทไดปรารภไวในคานา วสทธมรรคแปลภาค ๑ ตอน ๑ นนแลว คณะอนกรรมการจงยกราง วสทธมรรคแปลทกรรมการแปลไวใหเปนหนาทอาจารยเมฆ อาไพจรต (น.อ. เมฆ อาไพจรต ป.ธ. ๙) รบไปดาเนนการแตผเดยว สานวน แปลวสทธมรรคทงหมด ตงแตตอน ๑ จนถงตอนจบน จะวาเกด จากสตปญญาการคนควาและวรยะอตสาหะของอาจารยเมฆทงนนกวาได นอกนนกเปนเพยงทปรกษาชวยเหลอเทานน


ฉะนน แผนกตารามหามกฏราชวทยาลย จงขออนโมทนาในกศล เจตนาพยายามชอบของอาจารยเมฆเปนอยางยง ขอคณพระศรรตนตรย ชวยอภบาลคมครองใหทานมพลานามย อายยน เปนกาลงสนบสนน ชวยเหลอกจการพระศาสนา และกองตารามหามกฏ ฯ สบไป.

บาลี 72 80

Documents