บาลี 59 80

คานา พระวนยปฎก แบงออกเปน ๕ คมภร คอ มหาวภงค ภกขน- วภงค มหาวรรค จลวรรค และปรวาร. มอรรถกถา ชอสมนต- ปาสาทกา อนเปนผลงานของพระเถระชาวชมพทวป ชอพทธโฆษา- จารย รจนาขน เมอพระพทธศาสนาลวงไปไดประมาณพนป พระ เถระรปนเปนมหาปราชญ ทพทธศาสนกชนรจกกนมากในประเทศท นบถอศาสนาฝายเถรวาททงหลาย เพราะทานไดแปลคมภรอรรถกถา พระไตรปฎกจากภาษาสงหลมาเปนภาษาบาล จดวาเปนงานใหญ ชนสาคญ เปนมรดกตกทอดมาถงเราทงหลายจนทกวนน เมองไทยได ใชคมภรททานรจนาไว เปนหลกสตรการศกษาพระปรยตธรรมตงแต ประโยค ป. ธ. ๓ ถงประโยค ป.ธ. ๙ โดยเฉพาะสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนยปฎกททานรจนาขน โดยยดเคาโครงอรรถกถาเดม คอ มหาอรรถกถา มหาปจจร และกรนทเปนหลก ดงปรากฏใน อารมภกถา ปฐมสมนตปาสาทกาน. สมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนยปฎก ทชาระพมพเปน อกษรไทย ทานแบงเปน ๓ ภาคคอ ภาค ๑ พรรณนาความในคมภร มหาวภงค เรมดวยพาหรนทาน เวรญชกณฑ และปาราชก ๔ ทเรยก วาอาทกรรม, ภาค ๒ พรรณนาความในมหาวภงค ตงแตสงฆาทเสส ถงเสขยวตรและในภกขนภงค, ภาค ๓ พรรณนาความในมหาวรรค จลวรรค และปรวาร. ภาค ๑-๒ องคการศกษาคณะสงฆไทย ไดประกาศใชเปนหลก สตรประโยค ป.ธ. ๗ วชาแปลมคธเปนไทย และใชเปนหลกสตร ประโยค ป.ธ. ๘ วชาแปลไทยเปนมคธ, ภาค ๓ ใชเปนหลกสตร ประโยค ป.ธ. ๖ วชาแปลมคธเปนไทย ในสมยปจจบนน. กอรรถกถาทงหลาย ซงแกความพระบาลนน พระอาจารยผ รจนามความมงหมายเพยงเพอจะเปดเผยเนอความทยงลลบ โดยอรรถ

หรอโดยพยญชนะใหปรากฏชดเทานน หาไดมงหมายจะอธบายบทพระ บาลทกขอไม เพราะฉะนน ลกษณะของอรรถกถา จงมวธการเปน ๒ คอ อธบายบทพยญชนะอยางหนง อธบายความหมายอยางหนง และ ทง ๒ วธน กหาไดจดสรรใหเปนหมวดเปนหมไม ทานทาคละกนไป ตามลาดบแหงบทพระบาลทมาถงเขา ทอธบายไวเปนเรองสน ๆ กม เปนเรองยาว ๆ กม ลวนเปนเรองทเกอกลแกความรความเขาใจของ ผใครศกษาทกอยาง ไมเฉพาะแตในเรองพระศาสนาเทานน ยงเปน เครองสองใหเหนความเปนไปของคนในสมยสองพนกวาปลวงมาแลวอก ดวยวา มความประพฤตอยางไร มความนยมอยางไร มจารต ประเพณอยางไร เรองเหลาน เปนเครองเทยบความเจรญความเสอม ของหมชน ซงเกยวเนองกบพระศาสนา เชอมโยงอดตกบปจจบนให ตอกน เพราะฉะนน ปกรณอรรถกถา จงจดวาเปนเรองนาอาน นา สนใจอยางยง. อนงเลา แบบแผนตาง ๆ ทงทางธรรมและทางวนย โดยมาก ทานผรจนา ไดถอเอานยอรรถกถามาอธบายประกอบพระบาล เพราะ ถอวา อรรถกถาเปนปกรณหลกฐานควรเชอถอเปนทสองรองจากพระ บาล และเชอวา ทานพระอรรถกถาจารยเปนผรพระพทธาธบาย อาศยเหตน กองตารามหามกฏราชวทยาลย จงตงใจจะใหแปลปกรณ อรรถกถา ทองคการศกษาคณะสงฆไทยใหเปนหลกสตรการศกษาพระ ปรยตธรรม ใหเปนฉบบของมหามกฏ ฯ เทาทจะทาได เพอเปน อปกรณการศกษาแผนกน ของนกศกษา และเพอเปนประโยชนแก พทธศาสนกชนทวไป. สาหรบตตยสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนยภาค ๓ นน เจาประคณสมเดจพระมหาวรวงศ๑ วดมกฏกษตรยาราม ไดแปลเปน ภาษาไทยในสมยยงเปนเปรยญ และไดมอบลขสทธใหแกมหามกฏ- ราชวทยาลยจดพมพมาชานานแลว สวนภาค ๑-๒ กองตารามหา-

มกฏ ฯ ไดมอบใหพระเถระทเปนเปรยญ ๙ ประโยค ซงเปนกรรมการ กองตารามหามกฏ ฯ รบไปดาเนนการแปล โดยเฉพาะทานเจาคณ พระเทพวราภรณ (ผย คตาโณ ป.ธ. ๙) วดปทมวนาราม เมอ ทานยงมชวตอย ไดแปลสมนตปาสาทกาภาค ๑ จบ แตเพราะ กรรมการกองตารามหามกฏ ฯ มงานอนในแผนกตาราจาตองรบจดทา กอน และกรรมการแตละทานกมภารกจทางอนอก ไมมเวลาทจะชาระ พมพได เรองจงชะงกอยเปนเวลานาน เมอทานผแปลถงมรณภาพ แลว ทางวดปทมวนาราม ไดมอบเอกสารการเขยนของทานยก กรรมสทธใหแกมหามกฏราชวทยาลย เพอดาเนนการตอไปตาม ความประสงคของทานผแปล แตเปนทนาเสยดาย ทตนฉบบสมนต- ปาสาทกาภาค ๑ ททานแปลไวนน ขาดหายไปเปนตอน ๆ หาไมพบ ดงนนตอนทขาดหายไป ถาเปนประโยคทเคยแปลออกสอบสนามหลวง กใชของสนามหลวงแทน หรอถาเปนประโยคททานบรพาจารยเคย แปลไวกใชของทานแทน แตถาไมใชทงสองอยาง กขอใหกรรมการ กองตารามหากฏ ฯ แปลใหม กรรมการกองตารา จงไดชาระแกไข คาแปลของเดมบางคาตามทยตกนในเวลานบาง บางตอนกแปลใหม ทเดยวบาง. สวนสมนตปาสาทกาภาค ๒ ไดขอใหพระมหาแพร กมมสาโร เปรยญ ๙ ประโยค วดเขมาภรตามราม นนทบร แปล ไดแปลจบ แลว ยงมไดชาระพมพ จะไดดาเนนการในโอกาสตอไป. สมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนย ทเปนพากยมคธ แมจะ ไดชาระกนมาหลายคราว กยงไมวายมผดพลาด แตความผดพลาดนน แกไขได ไมควรยกขนเปนขอตาหน ทงเปนหนงสอทละเอยด มขอ เลก ๆ นอย ๆ ทควรพจารณาอยแทบทงคมภร จงเปนเรองทหนกใจ ของผจดทาเปนพากยไทยอยมใชนอย การจดทาเปนพากยไทยในครงน ไดถอหลกดงน คอ:-

การแปล ถอหลกคานงถงผศกษาเปนสาคญ ไดพยายามแปล ไมโลดโผนนก มงอรรถทางมคธใหตรงกบไทย ใหสานวนเรยบรอย กะทดรด ไมรมราม แตการแปลทจะใหถกตามมตทนยมเปนแบบ เดยวกนนน เปนเรองยาก เพราะครบาอาจารยแตละสานกมมตนยม ตางกน ลางแหงกอาจแปลไดหลายนย เพราะฉะนน จงขอใหเขาใจ วา ทแปลครงน เปนเพยงมตของครบาอาจารยในสานกหนง และโดย ลกษณะหนงเทานน. การตรวจชาระ ถอหลกความถกตองโดยอรรถพยญชนะ และ ความเปนระเบยบเรยบรอยเปนประมาณ คอปรบถอยคาสานวนและ อน ๆ ใหลงระเบยบเดยวกน ไมลกลน แมเชนนนกอาจมการลกลน อยบางเปนธรรมดา ซงจะไดแกไขในคราวตอไป. การลงเชงอรรถ ขอความทลงเชงอรรถนน แบงเปนขอควรร อยางหนง บอกชอคมภรทมาอยางหนง ขอทควรรนน เปนศพททาง ไวยากรณกม เปนศพทเกยวกบธรรมะหรอลทธศาสนากม ไดชแจง ไวเทาทสามารถ คมภรทมานน พงทราบวาเปนคมภรทไดพมพเปน อกษรไทยแลว ไดบอกเลม เลขหนาไวดวย. หวงวา หนงสอชดน จกเปนเครองมอใหความสะดวกแกนกศกษา ทงหลายไดตามสมควร และจะเปนทางเรองปญญาของผใครศกษา ทวไป มหากฏราชวทยาลย ขอขอบคณทานผแปล ทานผชวย ตรวจแก และทานทไดชวยเหลอในการนทก ๆ ทาน ตงแตตนจน สาเรจเปนฉบบพมพ และขออทศนาพกนาแรงในการจดทาน บชา คณทานพระพทธโฆษาจารย ผรจนาปกรณอรรถกถาน และทาน บรพาจารยผบรหารพระศาสนา อบรมสงสอนสบตอกนมาโดยลาดบ จนถงยคปจจบนน. อนง มหามกฏราชวทยาลย ขอถวายพระราชกศลแดพระบาท สมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช ธรรมกมหาราชาธราชเจา

องคเอกอครศาสนปถมภก ผทรงพระคณอนประเสรฐ ในมหามงคล- สมยททรงเจรญพระชนพรรษาเสมอดวยสมเดจพระราชบดา เจาฟา มหดลอดลยเดช กรมหลวงสงขลานครนทร วนท ๒๙ สงหาคม พ.ศ. ๓๕๐๘. ขออานาจคณพระศรรตนตรย และอานาจพระราชกศลบารม ไดอภบาลพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช ธรรมก- มหาราชธราชเจา พรอมทงสมเดจพระบรมราชนนาถ พระราชโอรส พระราชธดา ใหทรงปราศจากทกข ภย โรค ทรงเจรญพระชนมาย วรรณะ สขะ พลานามย เสดจสถตสถาพรในพระสรราชสมบต แผ พระราชกฤดาภนหารบรมเดชานภาพ เปนทพงรมเยน แหงพระบรม- วงศานวงศ รฐบาล ขาราชการ กบทงอาณาประชาราษฎร สมณ- ชพราหมณาจารย ตลอดกาลนานเทอญ. มหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ ๒๙ สงหาคม ๒๕๐๘ ๑. สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช (จวน อฏย)

ประโยค๗ - ปฐมสมนตปาสาทกาแปล ภาค ๑ - หนาท 1

อรรถกถาพระวนย ชอสมนตปาสาทกาแปล มหาวภงควรรณนา ภาค ๑ อารมภกถา * ขาพเจาขอถวายนมสการแดพระผเปนทพง ผประกอบดวยพระมหากรณา พระองคผทรง กระทากรรมททาไดยากยง ตลอดกาลซงจะ นบประมาณมได แมดวยหลายโกฏกป ทรง ถงความยากลาบาก เพอประโยชนเกอกลแก สตวโลก. ขาพเจาขอถวายนมสการแกพระ ธรรมอนประเสรฐ อนขจดเสยซงขายคอกเลส มอวชชาเปนตน ทพระพทธเจาทรงเสพอยเปน นตย ซงสตวโลกเมอไมหยงรตองทองเทยวไป สภพนอยและภพใหญ. ขาพเจาขอถวายนมส- การดวยเศยรเกลา ซงพระอรสงฆ ผประกอบ * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๘๙-๒๕๐๖


ดวยคณ มศล สมาธ ปญญา วมต และ วมตญาณทสนะเปนเคามล เปนเนอนาบญของ เหลาชนผมความตองการดวยกศล. ขาพเจา นมสการอย ซงพระรตนตรยอนควรนมสการ โดยสวนเดยว ดวยประการดงกลาวมาน ได แลวซงกศลผลบญทไพบล หลงไหลไมขาด สายอนใด ดวยอานภาพแหงกศลผลบญนน ขอขาพเจาจงเปนผปลอดอนตราย. ขาพเจา จกอาศยอานภาพของทานบรพาจารยพรรณนา พระวนยใหไมปะปนกน ซงเมอทรงอยแลว ศาสนาของพระพทธเจา ผมไดทรงตงมนอย (ในสวนสดทงสอง) แตทรงดารงชอบดวยด (ในมชฌมาปฏปทา) เปนอนประดษฐานอยได. แททจรง พระวนยน ถงทานบรพาจารยผ องอาจ ซงขจดมลทนและอาสวะออกหมดแลว ดวยนาคอญาณ มวชาและปฏสมภทาบรสทธ ฉลาดในการสงวรรณนาพระสทธรรม หาผ เปรยบปานในความเปนผขดเกลาไดไมงาย เปรยบดงธงชยของวดมหาวหาร ไดสงวรรณนา ไวโดยนยอนวจตร คลอยตามพระสมพทธเจา ผประเสรฐ. กระนน เพราะสงวรรณนาน มได


อานวยประโยชนไร ๆ แกชาวภกษในเกาะอน เพราะทานเรยบเรยงไวดวยภาษาชาวเกาะสงหล ฉะนน ขาพเจาผราลกอยดวยดโดยชอบ ถง คาเชญของพระเถระนามวา พทธสร จงจก เรมดวยด ซงการสงวรรณนาน อนควรแกนย พระบาล ณ บดน. และเมอจะเรมดวยด ซง สงวรรณนานน จกเอามหาอรรถกถาเปนโครง ของสงวรรณนานน ไมละขอความอนควร แมจากวนจฉย ซงทานกลาวไวในอรรถกถา มหาปจจร และอรรถกถาอนปรากฏดวยดโดย ชอวากรนทเปนตน กระทาเถรวาทไวในภายใน แลว จงจกเรมดวยดโดยชอบซงสงวรรณนา. ขอภกษทงหลายปนเถระ ปนใหม และปาน กลาง ผมจตเลอมใสเคารพนบถอพระธรรม ของพระตถาคตเจา ผมดวงประทปคอพระธรรม จงตงใจฟงสงวรรณนานนของขาพเจา โดย เคารพเถด. พระอรรถกถาจารยชาวสงหล มไดละมต (อธบาย) ของทานพทธบตรทงหลาย ผร ธรรมวนย เหมอนอยางทพระพทธเจาตรสไว ไดแตงอรรถกถาในปางกอน. เพราะเหตนนแล


คาททานกลาวไวในอรรถกถาทงหมด ยกเวน คาทเขยนดวยความพลงพลาดเสย ยอมเปน ประมาณแหงบณฑตทงหลายผมความเคารพใน สกขาในพระศาสนาน. กเพราะแมวรรณนา น จะแสดงขอความแหงคาทงหลายทมาในพระ สตตนตะใหเหมาะสมแกพระสตร ละทงภาษา อนจากอรรถกถานนเสยทเดยว และยนพล ความพสดาร (คาประพนธทพสดาร) ให รดกมเขา กจกไมใหเหลอไว ซงขอวนจฉย ทงปวง ไมขามลาดบพระบาลทเปนแบบแผน อยางใดอยางหนง เพราะฉะนน บณฑตควร ตามศกษาวรรณนานโดยเออเฟอแล ฯ๑ เพราะขาพเจาไดกลาวไวในคาถาเหลานนวา " จกพรรณนาพระ วนย " ดงน ผศกษาควรกาหนดพระวนยกอนวา " วนยนน คออะไร ? " เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาวคานวา " ทชอวา วนย ในทนประสงค ๑. นย. สารตถทปน ๑/๔๓-๔๗ วา เพราะแมวรรณนาน ซงจะแสดงขอความแหงถอยคาอน มาในพระสตตนตะใหเหมาะสมกบพระสตร ขาพเจากจกละภาษาอนจากอรรถกถานนเสยเลย และ ยนพลความทพสดารใหรดกมเขา ไมละทงขอวนจฉยทงปวงใหเหลอไว ไมขามลาดบพระบาลท เปนแบบแผนอะไร ๆ แลวจกรจนา, เพราะฉะนน ผศกษาควรตงใจสาเหนยกวรรณนานแล.


เอาวนยปฎกทงสน. " กเพอจะสงวรรณนาพระวนยนน ขาพเจาจะกลาว มาตกาดงตอไปนวา " พระวนยปฎกน ผใดกลาวไว กลาวในกาล ใด กลาวไวเพราะเหตใด ผใดทรงไว ผใด นาสบมา และตงอยแลวในบคคลใด ขาพเจา กลาววธนแลว ภายหลงจกแสดงเนอความ แหงปาฐะวา "เตน" เปนตน โดยประการตาง ๆ ทาการพรรณนาอรรถแหงพระวนย. " บรรดามาตกาเหลานน คาวา " วตต เยน ยทา ยสมา " น ทานอาจารยกลาวหมายเอาคามอาทอยางนกอนวา " โดยสมยนน พระผมพระภาคเจาประทบอย ( ณ โคนตนไมสะเดาอนนเฬรยกษสง สถต ) ใกลเมองเวรญชา๑. " เพราะคานมใชเปนคาทกลาวใหประจกษ กบพระองคเองแหงพระผมพระภาคพทธเจา.๒ เพราะฉะนน บณฑตจง ควรกลาวตงปญหานนดงน วา " คานใครกลาวไว กลาวไวในกาลไหน และเพราะเหตไร จงกลาวไว. " (แกวา) "คานทานพระอบาล เถระกลาวไว " กแลคานน ทานพระอบาลเถระกลาวไวในคราวทา ปฐมมหาสงคต (ในคราวทาสงคายนาใหญครงแรก). อนชอวา ปฐม- ๑. ว. มหา. ๑/๑ ๒. นย. สารตถทปน ๑/๓๙ วา คอมใชเปนพระดารสทพระผม พระภาคเจาตรสไว หรอเปนคาททานกลาวไวในเวลาทพระพทธองคยงทรงพระชนมอย.


มหาสงคตน พระธรรมสงคาหกเถระทงหลายไดกลาวแลวในปญจสตก- สงคตขนธกะแมกจรง ถงอยางนน๑ เพอความเปนผฉลาดในนทาน บณฑตควรทราบตามนยน แมในอรรถกถาน ๑. ว. จล. ๗/๓๗๙.


พาหรนทานวรรณนา [ปรารภมลเหตทาปฐมสงคายนา] * ความพสดารวา เมอพระผมพระภาคเจาผเปนทพงแหงโลก ทรงบาเพญพทธกจ ตงแตทรงยงพระธรรมจกรใหเปนไปเปนตน จน ถงโปรดสภททปรพาชกแลวเสดจปรนพพาน ดวยอนปาทเสสนพพาน- ธาต ในเวลาใกลรง ในวนวสาขปณณม ระหวางตนสาละทงคใน สาลวน อนเปนทเสดจประพาสของเจามลละทงหลาย ใกลกรงกสนารา ทานพระมหากสสปผเปนพระสงฑเถระแหงภกษประมาณ ๗ แสนรป ซงประชมกนในสถานทปรนพพานแหงพระผมพระภาคเจา ระลกถง คาทสภททวฑฒพรรพชตกลาว เมอพระผมพระภาคเจาเสดจปรนพพาน แลวได ๗ วนวา "อยาเลย ผมอายทงหลาย ! ทานทงหลาย อยาเศราโศกไปเลย ทานทงหลายอยาราไรไปเลย พวกเราพนด แลวจากพระมหาสมณะพระองคนน ดวยวาพวกเราถกพระมหาสมณะ พระองคนน คอยรบกวนหามปรามวา ' นสมควรแกเธอทงหลาย น ไมสมควรแกเธอทงหลาย ' ดงน กบดนพวกเราจกปรารถนากระทา กรรมใด กจกทากรรมนน พวกเราจกไมปรารถนากระทากรรมใด จกไมทากรรมนน๑ " ดงน ดารอยวา "ขอทพวกปาปภกษ จะพง เปนผสาคญเสยวา ' ปาพจนมพระศาสดาลวงไปแลว ' ดงน ไดพรรค * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๐. ๑. ว. จล. ๗/๓๘๐


พวกแลวพงยงพระสทธรรมใหอนตรธานไดไมนานเลย เรองนเปน ฐานะทมไดแน." ความจรง พระวนยยงตงอยตราบใด ปาพจนยงม พระศาสดาไมลวงไปแลวตราบนน ขอนสมดวยพระดารสทพระผม พระภาคเจาตรสไววา " อานนท ! ธรรมวนยใดอนเราแสดงแลว บญญตแลว แกเธอทงหลาย ธรรมและวนยนนจกเปนศาสดาของเธอ ทงหลายโดยกาลลวงไปแหงเรา๑ " ดงน อยากระนนเลย เราพง สงคายนาพระธรรมและพระวนย ซงจะเปนวธทพระศาสดานจะพงดารง มนตงอยสนกาลนาน. อนง โดยเหตทเราเปนผอนพระผมพระภาคเจา ตรสวา "กสสป ! เธอจกทรงผาบงสกลอนทาดวยปานของเรา ซง เราใชนงหมแลวหรอ " ดงน แลวทรงอนเคราะหดวยสาธารณบรโภค ในจวร และดวยการทรงยกยองไวเทยบเทยมพระองคในอตรมนสธรรม มอนปพพวหารเกา แลวอภญญาหกเปนประเภท โดยนยมอาทอยางน วา " ภกษทงหลาย ! เราจานงอยเพยงใด เราสงดแลวจากกาม ทงหลายเทยว ฯลฯ ยอมเขาถงพรอมซงปฐมฌาน อยไดเพยงนน ภกษทงหลาย ! แมกสสปจานงอยเพยงใด เธอสงดจากกามทงหลาย ฯลฯ ยอมเขาถงพรอมซงปฐมฌานอยไดเพยงนนเหมอนกน "๒ ดงน ความเปนผไมมหนอยางอนอะไร จกมแกเรานนได, พระผมพระภาค เจาทรงทราบเราวา "กสสปนจกเปนผดารงวงศพระสทธรรมของเรา " ดงนแลว ทรงอนเคราะหดวยอสาธารณานเคราะหน ดจพระราชาทรง ทราบพระราชโอรสผจะดารงวงศสกลของพระองคแลว ทรงอนเคราะห ๑. ท. มหา. ๑๐/๑๗๘. ๒. ส. นทาน. ๑๖/๒๖๐.


ดวยการทรงมอบเกราะของพระองคและพระอสรยยศฉะนน มใชหรอ " ดงน จงยงความอตสาหะใหเกดแกภกษทงหลาย เพอสงคายนาพระ ธรรมวนย* เหมอนอยางทพระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไววา "ครง นนแล ทานพระมหากสสป ไดเตอนภกษทงหลายวา "ผมอาย ทงหลาย ! สมยหนงเราพรอมดวยภกษสงฆหมใหญ ประมาณภกษ ๕๐๐ รป เดนทางไกลจากเมองปาวา มาสเมองกสนารา๑ " ดงนเปนตน. สภททกณฑทงปวง ผศกษาพงทราบโดยพสดาร. [ พระมหากสสปชกชวนทาสงคายนา ] เบองหนาแตนน ทานพระมหากสสปไดกลาววา " ผมอาย ทงหลาย ! เอาเถด เราทงหลายจะสงคายนาพระธรรมและพระวนยกน เพราะวา ในกาลเบองหนา อธรรมจะรงเรอง ธรรมจะถกขดขวาง อวนยจะรงเรอง วนยจะถกขดขวาง ในกาลภายหนา พวกอธรรมวาท จะมกาลง พวกธรรมวาทจะหยอนกาลง พวกอวนยวาทจะมกาลง พวก วนยวาทจะหยอนกาลง๒ " ดงน. ภกษทงหลายไดเรยนทานวา "ขาแต ทานผเจรญ ! ถาอยางนน ขอพระเถระโปรดคดเลอกภกษทงหลายเถด๓. " [ พระมหากสสปคดเลอกภกษ ๔๙๙ รป ] พระเถระเวนภกษผเปนปถชน พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระขณาสพสกขวปสสก ผทรงพระปรยต คอนวงค- สตถศาสนทงสนเสยจานวนหลายรอยและหลายพน เลอกเอาเฉพาะ พระภกษขณาสพเทานน มจานวน ๔๙๙ รป ผทรงไวซงประเภท ๑. ว. จล ๗/๓๗๙. ๒-๓. ว. จล. ๗/๓๘๐.


แหงสรรพปรยต คอพระไตรปฎก ไดบรรลปฏสมภทามอานภาพมาก แตกฉานในไตรวชาเปนตน ทพระผมพระภาคเจาทรงยกขนสเอตทคคะ โดยมาก ผซงพระธรรมสงคาหกาจารยหมายถงจงกลาวคานวา "ครง นนแล ทานพระมหากสสปไดคดเลอกพระอรหนต ๔๙๙ รป๑ " ดงน เปนตน. [ ทาสงคายนาจะเวนพระอานนทไมได ] ถามวา " กพระเถระทาใหหยอนอย ๑ รป เพอใคร ? " แกวา " เพอใหโอกาสแกทานพระอานนทเถระ. " จรงอย การ สงคายนาธรรมไมอาจทาทงรวมทงแยกจากทานพระอานนทนนได เพราะ ทานพระอานนทนนยงเปนพระเสขะมกจจาตองทาอย, ฉะนนจงไมอาจ ทารวมกบทานได, แตเพราะนวงคสตถศาสนมสตตะ เคยยะ เปนตน อะไร ๆ ทพระทศพลแสดงแลว ชอวาทานมไดรบเฉพาะพระพกตร ของพระผมพระภาคเจาไมม, เพราะฉะนน จงไมอาจจะเวนทานได. ถามวา " ถาเมอไมอาจทาอยางนนได ถงแมทานยงเปนพระเสขะอย พระเถระกควรเลอก เพราะเปนผมอปการะมากแกการสงคายนาพระ ธรรม เมอมความจาเปนตองเลอกอยางนน เพราะเหตไร พระเถระ จงไมเลอกทาน. " แกวา " เพราะจะเวนคาคอนขอดของผอน." ความ จรง พระเถระเปนผคนเคยในทานพระอานนทอยางยงยวด. จรงอยาง นน แมเมอศรษะหงอกแลว ทานพระมหากสสป กยงเรยกทานพระ ๑. ว. จล. ๗/๓๘๐.


อานนทนนโดยใชกมารกวาทะวา " เดกคนนไมรจกประมาณเสยเลย๑ " ดงน. อนง ทานพระอานนทนประสตในศากยสกล เปนพระภาดาของ พระตถาคต เปนโอรสของพระเจาอาว, จรงอย ภกษทงหลายจะสาคญ ในพระมหากสสปเถระนนเหมอนถงฉนทาคต จะพงกลาวคอนขอดวา " พระเถระเวนภกษทงหลายผไดบรรลปฏสมภทาเปนอเสขะเสยเปนอน มาก ไดเลอกเอาพระอานนทผบรรลปฏสมภทาเปนเสขะ. " พระเถระ เมอจะเวนคาคอนขอดของผอนนนเสย, คดวา "การสงคายนาไมอาจ ทาไดโดยเวนพระอานนทเสย เราจกรบเอาพระอานนทเขาดวย ตาม อนมตของภกษทงหลายเทานน " จงมไดเลอกพระอานนทนนเขาดวย. [ ภกษทงหลายขอใหเลอกพระอานนท ] ครงนน ภกษทงหลายจงพากนวงวอนพระเถระ เพอตองการ ใหเลอกพระอานนทเสยเองทเดยว เหมอนอยางทพระโบราณาจารย กลาวไววา " พวกภกษไดกลาวคานกะทานพระมหากสสปวา "ทานผ เจรญ ! ถงทานอานนทนจะยงเปนเสขะ เปนผไมควรถงความลาเอยง เพราะความรก ความชง ความหลง ความกลวกจรง, ถงกระนน ธรรมและวนย ททานไดเลาเรยนในสานกของพระผมพระภาคมมาก, ทานผเจรญ ! ถากระนน ขอพระเถระโปรดเลอกพระอานนทเขา ดวยเถด.๒ " ครงนนแล ทานพระมหากสสป จงไดเลอกทานอานนท เขาดวย๓ รวมกบทานนนททานพระมหากสสปเลอกตามอนมตของภกษ ทงหลาย๔ จงเปนพระเถระ ๕๐๐ รป ดวยประการฉะน. ๑. ส. นทาน. ๑๖/๒๕๘. ๒-๓-๔. ว. จล. ๗/๓๘๐-๓๘๑.


[ เลอกกรงราชคฤหเปนททาปฐมสงคายนา ] ครงนนแล ภกษเถระทงหลายไดมความปรวตกอยางน วา " พวก เราจะพงสงคายนาพระธรรมและพระวนย ณ สถานทไหนหนอแล " ครงนนแล ภกษเถระทงหลายไดปรกษากนอยางนวา " กรงราช- คฤหแล มทโคจรกวางขวาง มเสนาสนะมากมาย, อยากระนนเลย พวกเราถงอยจาพรรษาในกรงราชคฤหทาสงคายนาพระธรรมและพระ วนยเถด, ภกษเหลาอนไมควรเขาจาพรรษาในกรงราชคฤห.๑ " ถาม วา " กเพราะเหตไร ทานเหลานนจงปรกษาตกลงกนดงนน. " แกวา " เพราะจะมวสภาคบคคลบางคนเขาไปสทามกลางสงฆ แลวพงคดคาน ถาวรกรรมของพวกเรานเสย. " ครงนน ทานพระมหากสสป จงสวด ประกาศดวยญตตทตยกรรม. ญตตทตยกรรม๑นน ผศกษาพงทราบ โดยนยททานกลาวไวในสงคนขนธกะนนแล. [ พระมหาเถระแยกกนเดนทางไปสกรงราชคฤห ] ครงนน พระมหากสสปเถระ ทราบวา " นบแตวนทพระตถาคต ปรนพานมา เมอวนสาธกฬาและวนบชาพระธาตลวงไปไดอยางละ ๗ วน เปนอนลวงไปแลวกงเดอน, บดนฤดคมหนตยงเหลออยเดอน ครง ดถทจะเขาจาพรรษากใกลเขามาแลว " จงกลาววา "ผมอาย ทงหลาย ! พวกเราไปยงกรงราชคฤหกนเถด " แลวไดพาเอาภกษสงฆ กงหนงเดนไปทางหนง. พระอนรทธเถระกพาเอาภกษสงฆกงหนง เดนไปอกทางหนง. ทานพระอานนทเถระถอเอาบาตรและจวรของพระ ๑. ว. จล. ๗/๓๘๑.


ผมพระภาคเจาอนภกษสงฆแวดลอม มความประสงคจะเดนทางผาน กรงสาวตถไปยงกรงราชคฤห กหลกจารกไปทางกรงสาวตถ. [ พระอานนทไปถงทไหนมเสยงรองไหในทนน ] ในสถานททพระอานนทไปแลว ๆ ไดมการรองไหราไรมากมาย วา " ทานอานนทผเจรญ ! ทานพกพระศาสดาไวทไหน จงมาแลว " กเมอพระเถระไปถงกรงสาวตถโดยลาดบ ไดมการรองไหราไรมากมาย เหมอนในวนทพระผมพระภาคเจาเสดจปรนพพานฉะนน. [ พระอานนทปดกวาดเสนาสนะทเคยประทบ ] ไดทราบวา ในกรงสาวตถนน ทานพระอานนทไดปลอบโยน มหาชนนนใหเบาใจดวยธรรมกถาอนปฏสงยตดวยไตรลกษณ มความ ไมเทยงเปนตนแลวเขาไปยงพระเชตวน เปดประตพระคนธกฎทพระ ทศพลเคยประทบ แลวนาเตยงและตงออกมาเคาะตปดกวาดพระคนธกฎ เกบหยากเยอดอกไมทเหยวแหงทงเสย แลวนาเอาเตยงและตงกลบเขา ไปตงไวในทเดมอก ไดทาวตรทกอยางทเคยทา เหมอนในเวลาท พระผมพระภาคเจายงดารงอยฉะนน. [ พระอานนทฉนยาระบาย ] ในกาลนน พระเถระ เพราะเปนผมากไปดวยการยนและการนง จาเดมแตกาลทพระผมพระภาคเจาปรนพพานมา เพอชาระกายทมธาต หนาแนนใหสบาย ในวนทสอง จงนงฉนยาระบายทเจอดวยนานมอยใน วหารนนเอง ซงทานหมานถง จงไดกลาวคานกะมานพทสภมานพ ๑. ว. จล. ๗/๓๘๒.


สงไปวา " มใชกาลเสยแลว มานพ ! เผอญวนนเราดมยาระบายเสย แลว, ถากระไรเอาไวพรงนเถด เราจงจะเขาไป๑ " ดงน. ในวนรงขน พระเถระ มพระเจตกเถระเปนปจฉาสมณะไดไป ( ยงนเวศนขอบสภ- มานพ ) ถกสภมานพถาม จงไดแสดงพระสตรท ๑๐ ชอสภสตร ใน ทฆนกาย. ในกาลนนพระเถระสงใหนายชางทาการปฏสงขรณสถานท ปรกหกพงในเชตวนวหารแลว เมอวนวสสปนายกาใกลเขามา ไดไปยงกรงราชคฤห. ถงพระมหากสสปเถระและพระอนรทธเถระกพา เอาภกษสงฆทงปวงไปสกรงราชคฤหเหมอนกน. [ พระเถระทงหลายคดซอมวหาร ๑๘ แหง ] กโดยสมยนนแล ในกรงราชคฤหมมหาวหารอย ๑๘ ตาบล มหาวหารเหลานนแมทงหมดไดรกรงรงดวยของทถกทงและตกเกลอน. จรงอย พวกภกษทงหมดพากนถอเอาบาตรและจวรของตน ๆ ไดทอดทง วหารและบรเวณไปในสถานททพระผมพระภาคเจาปรนพพาน. พระ เถระทงหลายในวหารเหลานน เพอทจะบชาพระดารสของพระผมพระ ภาคและเพอจะเปลองวาทะของพวกเดยรถยเสย จงคดกนวา " ตลอด เดอนแรก พวกเราจะทาการปฏสงขรณทชารดทรดโทรม. " กพวก เดยรถยพงกลาววา " เหลาสาวกของพระสมณโคดม เมอพระศาสดา ยงดารงอยเทานน จงปฏบตวหาร เมอปรนพพานแลว กพากนทอดทง เสย. " ทานกลาวอธบายไววา " กเพอจะเปลองวาทะของพวกเดยรถย เหลานน พระเถระทงหลายจงไดคดกนอยางนน. " ขอนสมจรงดงพระ ๑. ว. จล. ๗/๓๘๒.


ธรรมสงคาหกาจารยกลาวไววา " ครงนนแล พระภกษเถระทงหลาย ไดมความปรวตกดงนวา " ผมอายทงหลาย ! พระผมพระภาคเจาแลทรง สรรเสรญการปฏสงขรณทชารดทรดโทรม เอาเถด ผมอายทงหลาย ! พวกเราจะทาการปฏสงขรณทชารดทรดโทรมตลอดเดอนแรก จกประชม กนทาสงคายนาพรระธรรมและพระวนยตลอดเดอนอนมในทามกลาง๑ " ดงน. [ พระเถระไปทลขอหตถกรรมจากพระเจาอชาตศตร ] ในวนท ๒ พระเถระเหลานนไดไปยนอยทประตพระราชวง. พระเจาอชาตศตรเสดจมาไหวแลว รบสงถามวา " ขาแตพระคณเจา ผเจรญ ! พระคณเจาทงหลาย พากนมาเพราะเหตไร " ดงน แลว จงทรงรบสงยอนถามถงกจทพระองคเองควรทา. พระเถระทงหลายไดทล บอกหตถกรรมเพอประโยชนแกการปฏสงขรณมหาวหารทง ๑๘ ตาบล. [ พระราชาทรงอปถมภกจสงฆทกอยาง ] พระราชาทรงรบวา " ดละ เจาขา " แลวไดพระราชทานพวก มนษยผทาหตถกรรม. พระเถระทงหลายสงใหปฏสงขรณวหารทงหมด เสรจสนเดอนแรก แลวไดทลใหพระราชาทรงทราบวา " ขอถวาย พระพร มหาบพตร ! การปฏสงขรณวหารเสรจสนแลว บดนอาตมภาพ ทงหลาย จะทาการสงคายนาพระธรรมและพระวนย. " ราชา. ดละ เจาขา ! ขอพระคณเจาทงหลายจงหมดความคด ระแวงสงสยกระทาเถด, อาณาจกรจงไวเปนภาระของขาพเจา ธรรม- ๑. ว. จล. ๗/๓๘๒.


จกรจงเปนภาระของพระคณเจาทงหลาย. ขอพระคณเจาโปรดใชขาพเจา เถด เจาขา ! จะใหขาพเจาทาอะไร. พระเถระ. ขอถวายพระพรมหาบพตร ! ขอพระองคโปรดเกลา ฯ ใหสรางสถานทนงประชมสาหรบภกษทงหลายผทาสงคายนา. ราชา. จะใหขาพเจาสราง ณ ทไหน เจาขา ? เถระ. ควรสรางทประตถาสตตบรรณ ขางภเขาเวภารบรรพต ขอถวายพระพร. [ พระราชารบสงใหประดบถาดจวมานพรหม ] พระเจาอชาตศตรทรงรบสงวา " ได เจาขา ! " ดงน แลวรบสง ใหสรางมณฑปทมเครองประดบอนเปนสาระซงควรทศนา เชนกบสถาน ทอนวสกรรมเทพบตรนรมตไว มฝาเสาและบนไดอนนายชางจาแนก ไวด วจตรดวยมาลากรรมและลดากรรมนานาชนด ราวกะวาจะครอบงา เสยซงสมบตแหงราชมณเฑยรของพระมหากษตรย ดจประหนงวาจะ เยาะเยยสรแหงเทพวมาน ปานประหนงวาเปนสถานทอาศยอยแหงสร ดจทาเปนทประชมชนเอกของเหลาวหคคอนยนาแหงเทพดาและมนษย และประดจสถานทรนรมยในโลกอนเขาประมวลจดสรรไว ตกแตงมณ- ฑปนนใหเปนเชนกบวมานพรหมมเพดานงดงามรงเรองดจสลดอยซง พวงดอกกสมทหอยยอยนานาชนด วจตรดวยเครองบชาดอกไมตาง ๆ ม การงานอนควรทาทพนทาสาเรจเรยบรอยดแลว ประหนงวามพนทบดวย แกวมณอนวจตรดวยรตนะฉะนน ภายในมหามณฑปนนทรงรบสงใหป เครองลาดอนเปนกบปยะ ๕๐๐ ทซงคานวณคามได สาหรบภกษ ๕๐๐ รป


แลวใหปเถรอาสนพงขางดานทศทกษณ ผนหนาไปทางทศอดร ใน ทามกลางมณฑปใหตงธรรมาสนอนควรเปนทประทบนงของพระผมพระ- ภาคพทธเจา ผนหนาไปทางทศบรพาและทรงวางพดวชนอนวจตรดวย งาไวบนธรรมาสนนนแลวรบสงใหเผดยงแกภกษสงฆวา " ทานผเจรญ ! กจของขาพเจาสาเรจแลว " ดงน. [ พวกภกษเตอนพระอานนทมใหประมาท ] พวกภกษไดกลาวกบทานพระอานนทวา " อาวโส ! การประชม จะมในวนพรงน แตทานยงเปนเสขะบคคลอย เพราะเหตนน ทาน ไมควรไปสทประชม ขอทานจงเปนผไมประมาทเถด " ดงน. ครงนนแล ทานพระอานนทดารวา " การประชมจะมในวนพรงน กขอทเรายงเปนเสขะอย จะพงไปสทประชมนนไมสมควรแกเราแล " แลวไดยบยงอยดวยกายคตาสตตลอดราตรเปนอนมากทเดยว ในเวลา ราตรใกลรง ลงจากทจงกรมแลว เขาไปยงวหาร คดวา " จกพกนอน " ไดเอนกายลง. เทาทงสองพนจากพน แตศรษะไมทนถงหมอน, ใน ระหวางน จตกพนจากอาสวะทงหลายไมถอมนดวยอปาทาน. ความจรง ทานพระอานนทนยบยงอยแลวในภายนอกดวยการจงกรม เมอไม สามารถจะยงคณวเศษใหเกดขนได จงคดวา " พระผมพระภาคเจาได ตรสคานแกเรามใชหรอวา ' อานนท ! เธอเปนผไดทาบญไวแลว จงหมนประกอบความเพยรเถด จกเปนผหาอาสวะมไดโดยฉบพลน๑ ' อนธรรมดาวาโทษแหงพระดารสของพระพทธเจาทงหลายยอมไมม เรา ๑. ท. มหา. ๑๐/๑๖๗.


ปรารภความเพยรมากเกนไป, เพราะเหตนน จตของเราจงเปนไปเพอ ความฟงซาน เอาเถด ! เราจะประกอบความเพยรใหสมาเสมอ " ดงน จงลงจากทจงกรม ยนลางเทาในทลางเทาแลวเขาไปสวหารนงบนเตยง ดารวา " จกพกผอนสกหนอยหนง " ไดเอนกายลงบนเตยง. เทาทงสอง พนจากพน ศรษะยงไมถงหมอน, ในระหวางน จตกพนจากอาสวะ ทงหลายไมถอมนดวยอปาทาน. ความเปนพระอรหนตของพระเถระ เวนจากอรยาบถ ๔. เพราะฉะนน เมอมผถามวา " ในพระศาสนาน ภกษรปไหน ไมนอน ไมนง ไมยน ไมจงกรม ไดบรรลพระอรหนต, จะตอบวา " พระอานนทเถระ " กควร. [ พระอานนทดาดนไปเขาประชมสงฆ ] ครงนนในวนท ๒ ภกษเถระทงหลายทาภตกจเสรจ เกบบาตร และจวรแลว ไปประชมกนทธรรมสภา. สวนพระอานนทเถระมความ ประสงคจะใหผอนรการบรรลความเปนพระอรหนตของตน มไดไป พรอมกบภกษทงหลาย. ภกษทงหลายเมอจะนงบนอาสนะของตน ๆ ตาม ลาดบผแก ไดนงเวนอาสนะไวสาหรบพระอานนทเถระ. เมอภกษบาง พวกในธรรมสภานนถามวา " นนอาสนะใคร " ภกษทงหลายตอบวา " ของพระอานนท " ภกษทงหลายถามวา " กทานอานนทไป ไหนเลา ?. " ในสมยนน พระเถระคดวา "บดนเปนเวลาทเราจะไป " เมอจะแสดงอานภาพของตน ในลาดบนน จงดาลงในแผนดนแลว แสดงตนบนอาสนะของตนนนเอง. อาจารยพวกหนงกลาววา " มาทาง อากาศแลวนง " กม.


[ พระเถระเรมปรกษาและสมมตตนเปนผปจฉาวสชนา ] เมอพระอานนทนนนงแลวอยางนน พระมหากสสปเถระ จงปรกษาภกษทงหลายวา " ผมอายทงหลาย ! พวกเราจะสงคายนา อะไรกอน พระธรรมหรอพระวนย. " ภกษทงหลายเรยนวา " ขาแต ทานพระมหากสสป ! ชอวาพระวนยเปนอายของพระพทธศาสนา เมอ พระวนยยงตงอย พระพทธศาสนาจดวายงดารงอย; เพราะฉะนน พวกเราจะสงคายนาพระวนยกอน. " พระมหากสสป. จะใหใครเปนธระ ? ภกษทงหลาย. ใหทานพระอบาล. ถามวา " พระอานนทไมสามารถหรอ ? " แกวา " ไมสามารถหามได. กอกอยางหนงแล เมอพระสมมา- สมพทธเจายงทรงพระชนมอยนนเอง ทรงอาศยวนยปรยต จงตงทาน พระอบาลไวในเอตทคคะวา ' ภกษทงหลาย ! บรรดาภกษทงหลาย สาวกของเราผทรงวนย อบาลเปนเลศดงน ' เพราะฉะนน ภกษทงหลาย จงปรกษากนวา " พวกเราจะถามพระอบาลเถระสงคายนาพระวนย " ดงน ลาดบนนพระเถระกไดสมมตตนดวยตนเองเพอตองการถาม พระวนย. ฝายพระอบาลเถระกไดสมมตตนเพอประโยชนแกการวสชนา. [ คาสมมตตนปจฉาวสชนาพระวนย ] ในการสมมตนน มพระบาลดงตอไปน :- ครงนนแล ทานพระมหากสสป เผดยงใหสงฆทราบวา " ผมอาย ทงหลาย ! ขอสงฆจงฟงขาพเจา ถาความพรงพรอมของสงฆถงทแลว


ไซร, ขาพเจาพงถามพระวนยกะพระอบาล.๑ " ฝายพระอบาลกเผดยงใหสงฆทราบวา " ทานผเจรญ ! ขอสงฆ จงฟงขาพเจา ถาความพรงพรอมของสงฆถงทแลวไซร, ขาพเจาผอน ทานพระมหากสสปถามแลวพงวสชนา๒พระวนย. [ ปจฉาและวสชนาพระวนย ] ทานพระอบาลครนสมมตตนอยางนนแลว ลกขนจากอาสนะหม จวรเฉวยงบา ไหวภกษะเถระทงหลายแลวนงบนธรรมาสนจบพดวชน อนวจตรดวยงา. คราวนนพระมหากสสปนงบนเถรอาสน แลวถาม พระวนยกะทานพระอบาลวา " ทานอบาล ! ปฐมปาราชก พระผมพระ ภาคทรงบญญต ณ ทไหน ? " พระอบาล. ทเมองเวสาล ขอรบ. พระมหากสสป. ทรงปรารภใคร ? พระอบาล. ทรงปรารภพระสทนกลนทบตร. พระมหากสสป. ทรงปรารภในเพราะเรองอะไร ? พระอบาล. ในเพราะเรองเมถนธรรม. ตอจากนน ทานพระมหากสสป ถามทานพระอบาลถงวตถบาง นทานบาง บคคลบาง บญญตบาง อนบญญตบาง อาบตบาง อนาบต บาง แหงปฐมปาราชก.๓ เหมอนอยางวาทานพระมหากสสป ถามถง วนถบาง ฯลฯ ถามถงอนาบตบาง แหงปฐมปาราชกฉนใด กถามถง ๑-๒. ว. จล. ๗/๓๘๓. ๓. ว. จล. ๗/๓๘๒-๓๘๓.


วตถบาง ฯลฯ อนาบตบาง แหงทตยปาราชกฉนนน,...แหงตตยปารา- ชกฉนนน,...ถามถงวตถบาง ฯลฯ อนาบตบาง แหงจตตถปาราชก กฉนนน. พระอบาลเถระอนพระมหากสสปถามแลว ๆ กไดวสชนาแลว. [ รวบรวมพระวนยของภกษไวเปนหมวด ๆ ] ลาดบนน พระเถระทงหลาย ยกปาราชก ๔ เหลานขนสสงคหะ ( การสงคายนา ) วา " นชอปาราชกกณฑ " แลวไดตงสงฆาทเสส ๑๓ ไววา " เตรสกณฑ, " ตง ๒ สกขาบทไววา " อนยต, " ตง ๓๐ สกขาบท ไววา " นสสคคยปาจตตย, " ตง ๙๒ สกขาบทไววา " ปาจตตย, " ตง ๔ สกขาบทไววา " ปาฏเทสนยะ, " ตง ๗๕ สกขาบทไววา " เสขยะ, " ( และ ) ตงธรรม ๗ ประการไววา "อธกรณสมถะ " ดงน. [ รวบรวมวนยของภกษณเปนหมวด ๆ ] พระเถระทงหลายครนยกมหาวภงคขนสสงคหะอยางนแลว จง ตง ๘ สกขาบท ในภกษณวภงคไววา " นชอปาราชกกณฑ, " ตง ๑๗ สกขาบทไววา " สตตรสกณฑ, " ตง ๓๐ สกขาบทไววา " นสสคคย- ปาจตตย, " ตง ๑๖๖ สกขาบทไววา " ปาจตตย, " ตง ๘ สกขาบท ไววา " ปาฏเทสนยะ, " ตง ๗๕ สกขาบทไววา " เสขยะ," ( และ ) ตงธรรม ๗ ประการไววา " อธกรณสมถะ, " ดงน. พระเถระทงหลาย ครนยกภกษณวภงคขนสสงคหะอยางนแลว จงไดยกแมขนธกะและบรวารขน ( สสงคายนา ) โดยอบายนนนนแล. พระวนยปฎกพรอมทงอภโตวภงคขนธกะและบรวารน พระเถระทงหลาย


ยกขนสสงคหะแลว ดวยประการฉะน. พระมหากสสปเถระ ไดถามวนยปฎกทงหมด. พระอบาลเถระ กไดวสชนาแลว. ในทสดแหงการปจฉาและวสชนา พระอรหนต ๕๐๐ องค ไดทาการสาธยายเปนคณะ โดยนยทยกขนสสงคหะนนแล. ใน อวสานแหงการสงคายนาพระวนย พระอบาลเถระวางพดวชนอนขจต ดวยงาแลว ลงจากธรรมาสนไหวพวกภกษผแกแลวนงบนอาสนะทถง แกตน. [ เรมสงคายนาพระสตร ] ทานพระมหากสสป ครนสงคายนาพระวนยแลว ประสงคจะ สงคายนาพระธรรม จงถามภกษทงหลายวา " เมอพวกเราจะสงคายนา พระธรรม ควรจะทาใครใหเปนธระ สงคายนาพระธรรม ? " ภกษทงหลายเรยนวา " ใหทานพระอานนทเถระ. " [ คาสวดสมมตปจฉาวสชนาพระสตร ] ลาดบนนแล ทานพระมหากสสปเผดยงใหสงฆทราบวา " ทาน ผมอายทงหลาย ! ขอสงฆจงฟงขาพเจา ถาความพรงพรอมของสงฆถง ทแลวไซร, ขาพเจาพงถามพระธรรมกะทานพระอานนท.๑ " ครงนนแล ทานพระอานนท กเผดยงใหสงฆทราบวา " ขาแต ทานผเจรญ ! ขอสงฆจงฟงขาพเจา ถาความพรงพรอมของสงฆถง ทแลวไซร, ขาพเจาอนพระมหากสสปถามแลวพงวสชนา๒ พระธรรม. " ๑-๒. ว. จล. ๗/๓๘๔.


[ ปจฉาและวสชนาพระสตร ] ลาดบนนแล ทานพระอานนทลกขนจาอาสนะหมจวรเฉวยงบา ไหวภกษผเถระทงหลายแลวนงบนธรรมาสนจบพดวชนอนขจตดวยงา. พระมหากสสปเถระ ถามพระธรรมกะพระอานนทเถระวา " อานนท ผมอาย ! พรหมชาลสตรพระผมพระภาคตรส ณ ทไหน ? " พระอานนท. ขาแตทานผเจรญ ! ตรสทพระตาหนกหลวงในพระ ราชอทยานชออมพลฏฐกา ระหวางกรงราชคฤหกบเมองนาลนทาตอกน. พระมหากสสป. ทรงปรารภใคร ? พระอานนท. ทรงปรารภสปปยปรพชก และพรหมทตตมานพ. ตอจากนน ทานพระมหากสสป ถามทานพระอานนทถงนทานบาง บคคลบาง แหงพรหมชาลสตร. พระมหากสสป. ทานอานนทผมอาย ! กสามญญผลสตร พระผมพระภาคตรส ณ ทไหน ? พระอานนท. ขาแตทานผเจรญ ! ตรส ณ ทสวนอมพวนของหมอ ชวก ใกลกรงราชคฤห. พระมหากสสป. ทรงปรารภกบใคร ? พระอานนท. ทรงปรารภกบพระเจาอชาตศตรเวเทหบตร. ตอจากนน ทานพระมหากสสป ถามทานพระอานนทถงนทานบาง บคคลบาง แหงสามญญผลสตร. ถามนกายทง ๕ โดยอบายนนน๑แล. [ นกาย ๕ ] ทชอวานกาย ๕ คอ ทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกาย ๑. ว. จล. ๗/๓๘๔-๓๘๕.


องคตตรนกาย ขททกนกาย. บรรดานกายเหลานน พระพทธพจนท เหลอยกเวน ๔ นกายเสย ชอวาขททกนกาย. ในขททกนกายนน พระ วนย ทานอบาลเถระไดวสชนาแลว. ขททกนกายทเหลอ และอก ๔ นกาย พระอานนทเถระวสชนา. [ พระพทธพจนมจานวนตาง ๆ กน ] พระพทธพจนแมทงหมดนนน พงทราบวามอยางเดยว ดวย อานาจรส, ม ๒ อยาง ดวยอานาจธรรมและวนย, ม ๓ อยาง ดวยอานาจ ปฐมะ มชฌมะ ปจฉมะ, อนงม ๓ อยาง ดวยอานาจปฎก, ม ๕ อยาง ดวยอานาจนกาย, ม ๙ อยาง ดวยอานาจองค, ม ๘๔,๐๐๐ อยาง ดวย อานาจพระธรรมขนธ. [ พระพทธพจนมอยางเดยว ] พระพทธพจน ชอวามอยางเดยว ดวยอานาจรสอยางไร ? คอ ตามความเปนจรง พระผมพระภาคไดตรสรอนตรสมมาสมโพธญาณ จนถงปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต ในระหวางนทรงพราสอน เทวดา มนษย นาค และยกษ หรอทรงพจารณาตลอดเวลา ๔๕ ป ไดตรสพระพทธพจนใดไว พระพทธพจนนนทงหมดมรสอยางเดยว คอมวมตเปนรสเทานน. พระพทธพจน ชอวามอยางเดยว ดวยอานาจ รส ดวยประการฉะน. [พระพทธพจนม ๒ อยาง ] พระพทธพจนชอวาม ๒ อยาง ดวยอานาจธรรมและวนยอยางไร ?


คอ อนพระพทธพจนทงหมดนนนแล ยอมถงการนบวา " พระธรรม และวนย. " บรรดาธรรมและวนยนน วนยปฎก ชอวาวนย. พระพทธพจน ทเหลอชอวาธรรม. เพราะเหตนนนนแล พระมหากสสปไดกลาวไว แลววา "ผมอาย ! อยากระนนเลย พวกเราพงสงคายนาธรรมและวนย " และวา " เราพงถามพระวนยกะทานอบาล, พงถามพระธรรมกะทาน อานนท " ดงน. พระพทธพจน ชอวาม ๒ อยาง ดวยอานาจธรรม และวนย ดวยประการฉะน. [ พระพทธพจนม ๓ อยาง ] พระพทธพจนม ๓ อยาง ดวจอานาจปฐมะ มชฌมะ และปจฉมะ อยางไร ? คออนทจรง พระพทธพจนนทงหมดนนแล แบงประเภท เปน ๓ คอ ปฐมพทธพจน มชฌมพทธพจน ( และ ) ปจฉมพทธพจน บรรดาพระพทธพจน ๓ อยางนน พระพทธพจนวา " เราแสวงหาอยซงนายชางผทาเรอน เมอไม พบ ไดทองเทยวไปสสงสาร มความเกดเปน อเนก, ความเกดเปนทกขราไป, แนะนายชาง ผทาเรอน ! เราพบเจาแลว, เจาจกสรางเรอน ( คออตภาพของเรา ) ไมไดอกตอไป, ซโครง ทงหมดของเจาเราหกเสยแลว, ยอดเรอน (คอ อวชชา ) เรารอเสยแลว, จตของเราไดถงพระ นพพานมสงขารไปปราศแลว, เราไดบรรล


ความสนไปแหงตณหาทงหลาย๑แลว " ดงน นชอวาปฐมพทธพจน. อาจารยบางพวกกลาวถงอทานคาถาใน ขนธกะวา " เมอใดแลธรรมทงหลายยอมปรากฏ๒ " ดงนเปนตน ชอวา ปฐมพทธพจน. กคาถานนเกดแดพระผมพระภาคเจาผบรรลความเปน พระสพพญ ทรงพจารณาปจจยาการ ในพระญาณอนสาเรจดวย โสมนส ในวนปาฏบท บณฑตพงทราบวา " อทานคาถา." อนง พระพทธเจาไดตรสพระดารสใด ในคราวปรนพพานวา " ภกษทงหลาย เอาเถด บดนเราขอเตอนเธอทงหลาย สงขารทงหลายมความเสอม เปนธรรมดา เธอทงหลายจงยงกจทงปวงใหถงพรอมดวยความไม ประมาทเถด๓ " นชอวาปจฉมพทธพจน. พระพทธพจน ทพระผมพระภาคตรสไวในระหวางแหงกาลทง ๒ นน ชอวามชฌมพทธพจน. พระพทธพจนชอวาม ๓ อยาง ดวย อานาจเปนปฐมะ มชฌมะ และปจฉมะ ดวยประการฉะน. [ ปฎก ๓ ] พระพทธพจนทงปวงเปน ๓ อยาง ดวยอานาจแหงปฎกอยางไร ? กพระพทธพจนแมทงปวง มอย ๓ ประการเทานน คอพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก. ใน ๓ ปฎกนน พระพทธพจน นคอ ประมวลพระพทธวจนะแมทงหมด ทงทรอยกรองในปฐม- สงคายนา ทงทรอยกรองในภายหลง เปนปาฏโมกข ๒ ฝาย วภงค ๒ ๑. ข. ธ. ๒๕/๓๕. ๒. ว. มหา. ๔/๔. ๓. ท. ว. มหา. ๑๐/๑๘๐.


ขนธกะ ๒๒ บรวาร ๑๖ ชอวนยปฎก. พระพทธวจนะนคอ ทฆนกาย เปนทรวบรวมพระสตร ๓๔ สตร มพรหมชาลสตร เปนตน มชฌ- นกาย เปนทรวบรวมพระสตร ๑๕๒ สตร มมลปรยายสตรเปนตน สงยตตนกาย เปนทรวบรวมพระสตร ๗,๗๖๒ สตร มโอฆตรณสตร เปนตน องคตตรนกาย เปนทรวบรวมพระสตร ๙,๕๕๗ สตร มจตต- ปรยาทานสตรเปนตน ขททกนกาย ๑๕ ประเภท ดวยอานาจแหง ขททกปาฐะ ธรรมบท อทาน อตวตตกะ สตตนบาต วมาน- วตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา ชาดก นทเทส ปฏสมภทา อปทาน พทธวงศ จรยาปฎก ชอสตตนตปฎก. พระพทธพจนนคอ ธมมสงคณ วภงค ธาตกถา ปคคลบญญต กถาวตถ ยมก ปฏฐาน ชออภธรรมปฎก. [ อรรถาธบายคาวาวนย ] ในพระวนย พระสตร และพระอภธรรมนน พระวนย อนบณฑตผรอรรถแหงพระวนย ทงหลายกลาววา " วนย " เพราะมนยตาง ๆ เพราะมนยพเศษ และเพราะฝกกายและวาจา. จรงอย ในพระวนยน มอยางตาง ๆ คอ มปาฏโมกขทเทศ ๕ ประการ กองอาบต ๗ มปาราชกเปนตน มาตกาและนยมวภงค เปนตนเปนประเภท และนยคออนบญญตเปนพเศษ คอมนยอน กระทาใหมนและกระทาใหหยอนเปนประโยชน. อนง พระวนยน


ยอมฝกกายและวาจา เพราะหามซงอชฌาจารทางกายและทางวาจา. เพราะฉะนน พระวนยน ทานจงกลาววา " วนย " เพราะมนย ตาง ๆ เพราะมนยพเศษ และเพราะฝกกายและวาจา. ดวยเหตนน เพอความเปนผฉลาดในอรรถาธบายคาแหงวนยน ขาพเจาจงกลาว คาถาประพนธนไววา " พระวนยน อนบณตฑผรอรรถแหงพระวนย ทงหลายกลาววา " วนย " เพราะมนยตาง ๆ เพราะมนยพเศษ และเพราะฝกกายและวาจา " ดงน. [ อรรถาธบายคาวาสตร ] สวนพระสตรนอกน ทานกลาววา " สตร " เพราะบงถงประโยชน เพราะมอรรถอนพระผมพระภาคตรสดแลว เพราะเผลดประโยชน เพราะหลงประโยชน เพราะปองกนดวยด และเพราะมสวนเสมอ ดวยเสนดาย. จรงอย พระสตรนน ยอมบงถงประโยชนตางดวยประโยชนม ประโยชนตนและประโยชนผอนเปนตน. อนง ประโยชนทงหลายอนพระ ผมพระภาคตรสดแลว ในพระสตรน เพราะตรสโดยอนโลมแกอธยาศย แหวเวไนย. อนง พระสตรน ยอมเผลดประโยชน ทานอธบายวา " ยอม


เผลดผลดจขาวกลาฉะนน." อนง พระสตรนยอมหลงประโยชนเหลานน ทานอธบายวา " ยอมรนดจแมโคนมหลงนานมฉะนน. " อนง พระสตร นยอมปองกน ทานอธบายวา " ยอมรกษาดวยด ซงประโยชน เหลานน. " หนง พระสตรนมสวนเสมอดวยเสนดาย. เหมอนอยางวา เสนบรรทด ยอมเปนประมาณของชางไมฉนใด แมพระสตรน กยอม เปนประมาณแหงวญ ชนฉนนน. อนง เหมอนดอกไมทเขาคมไวดวย เสนดายอนลมใหเรยรายกระจดกระจายไมไดฉนใด ประโยชนทงหลาย ททรงประมวลไวดวยพระสตรนยอมไมเรยราย ไมกระจดกระจาย ฉนนน. ดวยเหตนน เพอความเปนผฉลาดในอรรถาธบายคาแหง พระสตรน ขาพเจาจงกลาวคาถาประพนธนไววา พระสตรทานกลาววา " สตร " เพราะบงถง ประโยชน เพรามอรรถอนพระผมภาค ตรสดแลใ เพราะเผลดประโยชน เพราะ หลงประโยชน เพราะปองกนดวยด และเพราะ มสวนเสมอดวยดาย ดงน. [ อรรถาธบายคาวาอภธรรม ] สวนพระอภธรรมนอกน ดวยเหตทธรรมทงหลาย ทมความเจรญ ทม ความกาหนดหมาย ทบคคลบชาแลว ท บณฑตกาหนดตด และทยง อนพระผมพระ


ภาคตรสไวแลวในพระอธธรรมน ฉะนน ทาน จงกลาววา " อภธรรม . กอภศพทน ยอมปรากฏในอรรถวาเจรญ วามความกาหนดหมาย วาอนบคคลบชาแลว วาอนบณฑตกาหนดตดแลว และวายง. จรง อยางนน อภศพทนมาในอรรถวาเจรญ ในคาเปนตนวา " ทกขเวทนา กลา ยอมเจรญแกเรา๑ " ดงน. มาในอรรถวามความกาหนดหมาย ในคาเปนตนวา " ราตรเหลานนใด อนทานรกนแลว กาหนดหมาย แลว๒ " ดงน. มาในอรรถวาอนบคคลบชาแลว ในคามวา " พระ องคเปนพระราชาผอนพระราชาบชาแลว เปนจอมมนนษย๓ " เปน อาท. มาในอรรถวาอนบณฑตกาหนดตดแลว ในคาเปนอาทวา " ภกษ เปนผสามารถเพอจะแนะนาเฉพาะธรรม เฉพาะวนย๔ " ทานอธบาย วา " เปนผสามารถจะแนะนาในธรรมและวนย ซงเวนจากความปะปน กนและกน. " มาในอรรถวายง ในคาเปนตนวา " มวรรณะงามยง ๕ " ดงน. กพระผมพระภาคตรสธรรมทงหลายในพระอภธรรมน มความ เจรญบาง โดยนยมอาทวา " ภกษยอมเจรญมรรค เพอเขาถงรปภพ๖ " ภกษมจตประกอบดวยเมตตาแผไปตลอดทศหนง๗อย. " ชอวามความ กาหนดหมายบาง เพราะเปนธรรมควรกาหนดได ดวยกรรมทวารและ ปฏปทาทสมปยตดวยอารมณเปนตน โดยนยมอาทวา " จต...ปรารภ อารมณใด ๆ เปนรปารมณกด สททารมณกด.๘ " อนบคคลบชาแลว ๑. ส. มหา. ๑๙/๑๑๔. ๒. ม. ม. ๑๒/๓๖. ๓. ข. ส. ๒๕/๔๔๔. ๔. ว. มหา. ๔/๑๔๒. ๕. ข. วมาน. ๒๖/๑๓. ๖. อภ. ส. ๓๔/๔๔. ๗. อภ. ว. ๓๕/๓๖๙. ๘. อภ. ว. ๓๕/๓๖๙.


บาง อธบายวา ควรบชา โดยนยเปนตนวา " เสขธรรม อเสขธรรม โลกตรธรรม.๑ " ชอวาอนบณฑตกาหนดตดบาง เพราะเปนธรรมท ทานกาหนดตามสภาพ โดยนยเปนตนวา " ในสมยนน ผสสะม เวทนา๒

ม. " ตรสธรรมทงหลายทยงบาง โดยนยเปนตนวา " มหคคตธรรม อปปมาณธรรม๓ อนตตรธรรม.๔ " ดวยเหตนน เพอความเปนผฉลาด ในอรรถาธบายคาแหงพระอภธรรมน ขาพเจาจงกลาวคาถาประพนธน ไววา ดวยเหตทธรรมทงหลายทมความเจรญ ทม ความกาหนดหมาย ทบคคลบชาแลว ทบณฑต กาหนดตด และทยง อนพระผมพระภาคตรส ไวแลวในพระอภธรรมน ฉะนน ทานจงกลาว วา " อภธรรม. " สวนปฎกศพทใด เปนศพททไมพเศษในพระวนย พระสตรและ พระอภธรรมน ปฎกศพทนน อนบณฑตทงหลายผรอรรถแหงปฎกกลาววา " ปฎก " โดยอรรถวาปรยตและภาชนะ ศพท ทง ๓ มวนยเปนตน บณฑตพงใหประชมลง ดวยปฎกศพทนน แลวพงทราบ. [ ปฎกเปรยบเหมอนตะกรา ] จรงอย แมปรยต ทานกเรยกวา " ปฎก " ในคาทงหลาย ๑. อภ. ส. ๓๔/๓. ๒. อภ. ส. ๓๔/๙. ๓. อภ. ส. ๓๔/๑. ๔. อภ. ส. ๓๔/๗.


เปนตนวา " อยาเชอโดยการอางตารา๑. " แมภาชนะอยางใดอยางหนง ทานกเรยกวา " ปฎก " ในคาเปนตนวา " ลาดบนน บรษถอจอบ และตะกรามา.๒ " เพราะเหตนน บณฑตทงหลายผรอรรถแหงปฎกกลาว วา " ปฎก " โดยอรรถวาปรยตและภาชนะ. บดน พงทราบอรรถแหงบาทคาถาวา " เตน สโมธาเนตวา ตโยป วนยาทโย เยยา " โดยนยอยางน ศพทแมทง ๓ มวนย เปนตนเหลานน อนบณฑตพงยอเขาเปนสมาสกบดวยปฎกศพทซง มอรรถเปน ๒ อยาง นนนแลว พงทราบอยางนวา " วนยนนดวย ชอวาปฎกดวย เพราะเปนปรยต และเพราะเปนภาชนะแหงเนอ ความนน ๆ เหตนนจงชอวา วนยปฎก, สตรนนดวย ชอวาปฎกดวย โดยนยตามทกลาวแลวนนแล เหตนนจงชอวา สตตปฎก, อภธรรม นนดวย ชอวาปฎกดวย โดยนยตามทกลาวแลวนนเอง เหตนน จงชอวา อภธรรมปฎก." กครนทราบอยางนแลว เพอความเปน ผฉลาดโดยประการตาง ๆ ในปฎกเหลานนนนแลแมอก บณฑตพงแสดงความตางแหงเทศนา ศาสนา กถา และสกขา ปหานะ คมภรภาพ ในปฎก เหลานน ตามสมควร. ภกษยอมถงซงความ ตางแหงปรยตกด สมบตและวบตกด อนใด ในปฎกใด มวนยปฎกเปนตน โดยประการใด บนฑตพงประกาศความตางแหงปรยต เปนตน ๑. อง. จตกก. ๒๑/๒๕๗. ๒. ส. นทาน. ๑๖/๑๐๖.


แมนนทงหมด โดยประการนน. วาจาเครองแสดงและวาจาเครองประกาศ ในปฎกทง ๓ นน ดงตอไปน :- แทจรง ปฎกทง ๓ น ทานเรยกวา " อาณาเทศนา โวหารเทศนา ปรมตเทศนา และยถาปราธศาสน อถานโลมศาสน ยถาธรรมศาสน และวาสงวราสงวรกถา ทฏฐวนเวฐนกถา และนาม- รปปรเฉทกถา ตามลาดบ. ความจรง บรรดาปฎกทง ๓ น วนย- ปฎกทานใหชอวา อาณาเทศนา เพราะพระผมพระภาคผควรแกอาณา ทรงแสดงไวโดยเปนปฎกมากดวยอาณา, สตตนตปฎก ทานใหชอวา โวหารเทศนา เพราะพระผมพระภาคผฉลาดในโวหาร ทรงแสดงไวโดย เปนปฎกมากดวยโวหาร, อภธรรมปฎก ทานใหชอวา ปรมตถเทศนา เพราะพระผมพระภาคผฉลาดในปรมตถ ทรงแสดงไวโดยเปนปฎก มากดวยปรมตถ. อนง ปฎกแรกทานใหชอวา ยถาปราธศาสน เพราะสตวทงหลายทเปนผมความผดมากนน พระผมพระภาคทรง สงสอนตามความผดในปฎกน. ปฎกทสองทานใหชอวา ยถานโลมศาสน เพราะสตวทงหลาย ผมอธยาศย อนสย จรยา และอธมตไมใช อยางเดยวกน พระผมพระภาคทรงสงสอนตามสมควรในปฎกน, ปฎกท สามทานใหชอวา ยถาธรรมศาสน เพราะสตวทงหลายผมความสาคญ ในสงสกวากองธรรมวา " เรา " วา " ของเรา " พระผมพระภาค ทรงสงสอนตามธรรมในปฎกน. อนง ปฎกแรกทานใหชอวา สงวรา- สงวรกถา เพราะความสารวมนอยและใหญ อนเปนปฏปกษตอความ ละเมด พระผมพระภาคตรสไวในปฎกน, ปฎกทสองทานใหชอวา


ทฏฐวนเวฐนกถา เพราะการคลคลายทฐอนเปนปฏปกษตอทฐ ๖๒ พระผมพระภาคตรสไวในปฎกน, ปฎกทสามทานใหชอวา นามรป ปรเฉทกถา เพราะการกาหนดนามรปอนเปนปฏปกษตอกเลส ม ราคะเปนตน พระผมพระภาคตรสไวในปฎกน. กแลในปฎกทงสาม น บณฑตพงทราบ สกขา ๓ ปหานะ ๓ คมภรภาพ ๔ ประการ. จรงอยางนน อธสลสกขา ทานกลาวไวโดยพเศษในพระวนยปฎก, อธจตตสกขา ทานกลาวไวโดยพเศษในพระสตตปฎก, อธปญญาสกขา ทานกลาวไวโดยพเศษในพระอภธรรมปฎก. อนง ความละวตกมกเลส ทานกลาวไวในวนยปฎก เพราะศลเปนขาศกตอความละเมดแหงกเลส ทงหลาย, ความละปรยฏฐานกเลส ทานกลาวไวในพระสตตปฎก เพราะสมาธเปนขาศกตอปรยฏฐานกเลส, ความละอนสยกเลส ทาน กลาวไวในอภธรรมปฎก เพราะปญญาเปนขาศกตออนสยกเลส. อนง การละกเลสทงหลายดวยองคนน ๆ ทานกลาวไวในปฎกทหนง, การละ ดวยการขมไวและตดขาด ทานกลาวไวใน ๒ ปฎกนอกน. อนง การ ละสงกเลสคอทจรต ทานกลาวไวในปฎกทหนง, การละกเลสคอตณหา และทฐ ทานกลาวไวใน ๒ ปฎกนอกน. กบณฑตพงทราบความท พระพทธพจนเปนคณลกซงโดยธรรม โดยอรรถ โดยเทศนา และโดย ปฏเวธทง ๔ อยาง ในปฎกทง ๓ น แตละอยาง ๆ. [ อธบายคมภรภาพ ๔ อยาง ] บรรดาคมภรภาพทง ๔ นน พระบาล ชอวาธรรม. เนอความ แหงพระบาลนนนนแล ชอวาอรรถ. การแสดงพระบาลนนทกาหนด


ไวดวยใจนน ชอวาเทศนา. การหยงรพระบาลและอรรถแหงพระบาล ตามเปนจรง ชอวาปฏเวธ. กเพราะในปฎกทง ๓ น ธรรม อรรถ เทศนา และปฏเวธเหลาน อนบคคลผมปญญาทรามทงหลายหยงลง ไดยากและมทตงอาศยทพวกเขาไมพงได ดจมหาสมทรอนสตวทงหลาย มกระตายเปนตนหยงลงไดยากฉะนน, เพราะฉะนน จงจดวาเปนคณ ลกซง. กแลบณฑตพงทราบคมภรภาพทง ๔ ในปฏกทง ๓ น แต ละปฎก ดวยประการฉะนง [ อธบายคมภรภาพอกนยหนง ] อกอยางหนง เหต ชอวาธรรม, สมจรงดงพระดารสทพระผม พระภาคเจาตรสไววา " ความรในเหต ชอวาธมมปฏสมภทา.๑ " ผลแหงเหต ชอวาอรรถ สมจรงดงพระดารสทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ความรในผลแหงเหต ชอวาอตถปฏสมภทา.๒ " บญญต อธบายวา การสนทนาธรรมตามธรรม ชอวาเทศนา. การตรสรชอวา ปฏเวธ. กปฏเวธนนเปนทงโลกยะและโลกตระ คอความรรวมลงใน ธรรมตามสมควรแกอรรถ ในอรรถตามสมควรแกธรรม ในบญญต ตามสมควรแกทางแหงบญญต โดยวสยและโดยความไมงมงาย.๓

๑-๒. อภ. ว. ๓๕/๓๙๙. ๓. สารตถทปน. ๑/๑๒๒. อธบายวา ในความตรสร เปนโลกยะ และโลกตระนน ความหยงรเปนโลกยะ มธรรมมอวชชาเปนตนเปนอารมณ มสงขารมอรรถ เปนตนเปนอารมณ มการใหเขาใจธรรมและอรรถทงสองนนเปนอารมณ ชอวาความรรวมลงใน ธรรมเปนตน ตามสมควรแกอรรถเปนตนโดยวสย. สวนความตรสรเปนโลกตระนนมนพพานเปน อารมณ สมปยตดวยมรรคมการกาจดความงมงายในธรรม อรรถและบญญตตามทกลาวแลว ชอวาความรรวมลงในธรรมเปนตนตามสมควรแกอรรถเปนตน โดยความไมงมงาย


บดน ควรทราบคมภรภาพทง ๔ ประการ ในปฎกทง ๓ น แตละ ปฎก เพราะเหตทธรรมชาตหรออรรถชาตใด ๆ กด อรรถทพระผม พระภาคเจาพงใหทราบ ยอมเปนอรรถมหนาเฉพาะตอญาณของนก ศกษาทงหลาย ดวยประการใด ๆ เทศนาอนสองอรรถนนใหกระจางดวย ประการนน ๆ นในกด ปฏเวธคอความหยงรไมวปรตในธรรม อรรถ และเทศนานใดกด ในปฎกเหลาน ธรรม อรรถ เทศนา และปฏเวธ ทงหมดน อนบคคลผมปญญาทรามทงหลาย มใชผมกศลสมภาร ไดกอสรางไว พงหยงถงไดยากและมมพงอาศยไมได ดจมหาสมทร อนสตวทงหลายมกระตายเปนตนหยงถงไดยากฉะนน. กพระคาถาน วา :- " บณฑตพงแสดงความตางแหงเทศนา ศาสนา กถา และสกขา ปหานะ คมภรภาพ ในปฎก เหลานนตามสมควร " ดงน เปนอนขาพเจาขยายความแลว ดวยคาเพยงเทาน. สวนในพระคาถานวา :- " ภกษยอมถงความตางแหงปรยตกด สมบต และวบตกด อนใด ในปฎกใดมวนยปฎก เปนตน โดยประการใด บณฑตพงประกาศ ความตางแหงปรยตเปนตน แมนนทงหมด โดยประการนน " ดงน. บณฑตพงเหนความตางแหงปรยต ๓ อยาง ใน ๓ ปฎกดงน :-


[ ปรยต ๓ อยาง ] จรงอย ปรยต ๓ คอ อลคททปมาปรยต ๑ นสสรณตถปรยต ๑ ภณฑาคารยปรยตห ๑ ในปรยต ๓ อยางนน ปรยตใด อนบคคล เรยนไมด คอเรยนเพราะเหตมการโตแยงเปนตน, ปรยตน ชอวา ปรยตเปรยบดวยงพษ ทพระผมพระภาคเจาทรงหมายตรสไววา " ภกษทงหลาย ! เปรยบเหมอนบรษผมความตองการดวยงพษ เทยว เสาะแสวงหางพษ เขาพงพบงพษตวใหญ, พงจบงพษนนทขนดหรอท หาง งพษนนพงแวงกดเขาทมอหรอทแขน หรอทอวยวะนอยใหญแหง ใดแหงหนง เขาพงถงความตายหรอความทกขปางตาย ซงมการกดนน เปนเหต ขอนนเพราะอะไรเปนเหต ภกษทงหลาย ! เพราะงพษเขาจบ ไมด แมฉนใด, ภกษทงหลาย ! โมฆบรษบางพวกในธรรมวนยนกฉนนน เหมอนกน ยอมเลาเรยนธรรมคอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะ อพภตธมมะ เวทลละ, พวกเขาครนเรยนธรรมนนแลว ยอมไมพจารณาอรรถแหงธรรมเหลานนดวยปญญา, ธรรมเหลานน ยอมไมควรตอการเพงพนจแกพวกเขา ผไมพจารณาอรรถดวย ปญญา พวกเขาเรยนธรรมมการโตแยงเปนอานสงส และมหลกการ บนเพอวาอยางนเปนอานสงส และยอมไมไดรบประโยชนแหงธรรม ทพวกกลบตรตองประสงคเลาเรยน ธรรมเหลานนทเขาเรยนไมด ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกข สนกาลนาน แกโมฆบรษ เหลานน ขอนนเพราะอะไรเปนเหต ? ดกอนภกษทงหลาย ! ขอนน


เพราะธรรมทงหลายอนโมฆบรษเหลานนเรยนไมด.๑ " อนง ปรยตอนบคคลเรยนดแลว คอจานงอยซงความบรบรณ แหงคณมสลขนธเปนตนนนแล เรยนแลว ไมเรยนเพราะเหตมความ โตแยงเปนตน, ปรยตน ชอวาปรยตมประโยชนทจะออกจากวฏฏะ ทพระผมพระภาคทรงหมายตรสไววา " ธรรมเหลานน อนกลบตร เหลานนเรยนดแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสข สนกาลนานแกกลบตรเหลานน ขอนนเพราะอะไรเปนเหต ? ดกอน ภกษทงหลาย ! ขอนนเพราะธรรมทงหลายอนกลบตรเหลานนเรยนด แลว "๒ ดงน. สวนพระขณาสพผมขนธอนกาหนดรแลว มกเลสอนละแลว มมรรคอนอบรมแลว มธรรมอนไมกาเรบแทงตลอดแลว มนโรธ อนกระทาใหแจงแลว ยอมเรยนซงปรยตใด เพอตองการแกอนดารง ซงประเพณ เพอตองการแกอนตามรกษาซงวงศ ปรยตน ชอวาปรยต ของทานผประดจขนคลง. [ ภกษผปฏบตดใน ๓ ปฎกไดผลดตางกน ] อนง ภกษผปฏบตดในพระวนย อาศยสลสมบต ยอมไดบรรล วชา ๓ กเพราะตรสจาแนกประเภทวชา ๓ เหลานนนนแลไวในพระวนย นน. ผปฏบตดในพระสตร อาศยสมาธสมบต ยอมไดบรรลอภญญา ๖ กเพราะตรสจาแนกประเภทอภญญา ๖ เหลานนไวในพระสตรนน. ผ ปฏบตดในพระอภธรรม อาศยปญญาสมบต ยอมไดบรรลปฏสมภทา ๔ ๑-๒. ม. ม. ๑๒/๒๖๘-๒๖๙.


กเพราะตรสจาแนกประเภทปฏสมภทา ๔ นน ไวในพระอภธรรมนน นนเอง. ผปฏบตดในปฎกเหลาน ยอมบรรลสมบตตางกน คอวชา ๓ อภญญา ๖ และปฏสมภทา ๔ นตามลาดบ ดวยประการฉะน. [ ผปฏบตไมดใน ๓ ปฎกไดผลเสยตางกน ] กภกษผปฏบตไมดในพระวนย ยอมมความสาคญวาหาโทษ มได ในผสสะทงหลายมอนสมผสซงรปเปนอปาทนกะเปนตน อนพระ ผมพระภาคเจาตรสหามแลว โดยความเปนอาการเสมอกบดวยอน สมผสซงวตถมเครองลาดและผาหมเปนตน ซงมสมผสเปนสข ทพระ ผมพระภาคเจาทรงอนญาตแลว. แมขอนตองดวยคาทพระอรฏฐะ กลาววา " เรายอมรทวถงซงธรรมอนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว โดยประการทวา เปนธรรมอนทาอนตรายไดอยางไร ธรรมเหลานน ไมสามารถ เพอกระทาอนตรายแกบคคลผเสพได๑ " ดงน. ภกษนน ยอมถงความเปนผทศล เพราะความปฏบตไมดนน. ภกษผปฏบตไมดในพระสตร ไมรอยซงอธบายในพระบาลม อาทวา " ดกอนภกษทงหลาย ! บคคล ๔ จาพวกน มอย หาไดอย " ดงน, ยอมถอเอาผด ทพระผมพระภาคเจาทรงหมายตรสวา " บคคล มธรรมอนตนถอผดแลว ยอมกลาวตเราทงหลายดวย ยอมขดตนเอง ดวย ยอมไดประสบบาปมใชบญมากดวย๒ " ดงน, ภกษนนยอมถง ความเปนผมทฐผด เพราะการถอนน. ๑. ว. มหา. ๒/๔๓๔. ๒. ม. ม. ๑๒/๒๖๖.


ภกษผปฏบตไมดในพระอภธรรม แลนเกนไปซงการวจารณ ธรรม ยอมคดแมซงเรองทไมควรคด ยอมถงความฟงซานแหงจต เพราะคดซงเรองทไมควรคดนน. ขอนตองดวยพระพทธพจนทตรสไว วา " ดกอนภกษทงหลาย ! บคคลคดอยซงเรองทไมควรคดเหลาใด พงเปนผมสวนแหงความเปนบา แหงความลาบากใจ, เรองทไมควร คดเหลาน ๔ ประการ อนบคคลไมควรคด๑ " ดงน. ภกษผปฏบต ไมดในปฎก ๓ เหลาน ยอมถงความวบตตางดวยความเปนผทศล ความเปนผมทฐผดและความฟงซานแหงจตน ตามลาดบ ดวยประการ ฉะน. ถงพระคาถาแมนวา :- " ภกษยอมถงซงความตางแหงปรยตกด สมบต และวบตกด อนใด ในปฎกใดมวนยปฎก เปนตน โดยประการใด บณฑตพงประกาศ ความตางแหงปรยตเปนตน แมนนทงหมด โดยประการนน " ดงน. เปนอนขาพเจาขยายความแลวดวยคาเพยงเทาน. บณฑตครน ทราบปฎกโดยประการตาง ๆ อยางนนแลว กควรทราบพระพทธพจน นนวา " ม ๓ อยาง " ดวยอานาจแหงปฎกเหลานน. [ พระพทธพจนม ๕ นกาย ] พระพทธพจนม ๕ ดวยอานาจแหงนกาย อยางไร ? จรงอย ๑. อง. จตกก. ๒๑/๑๐๔.


พระพทธพจนนนทงหมดนนแล ยอมม ๕ ประเภท คอ ทฆนกาย มชฌมนกาย สงนตตนกาย องคตตรนกาย ( และ ) ขททกนกาย. [ ทฆนกาย ๓๔ สตร ] บรรดานกายทง ๕ นน ทฆนกายเปนไฉน ? พระสตร ๓๔ สตร มพรหมชาลสตรเปนตน สงเคราะห ( รวบรวม ) เปน ๓ วรรค ชอทฆนกาย. นกายใดมพระสตร ๓๔ สตรถวน สงเคราะห เปน ๓ วรรค, นกายแรกน อนโลมตามเนอ ความ ชอวาทฆนกาย. กเพราะเหตไร นกายน ทานจงเรยกวา " ทฆนกาย ? " เพราะ เปนทประชม และเปนทรวมแหงสตรทงหลายทมขนาดยาว. จรงอย ทประชมและทรวมทานเรยกวา " นกาย " กในขอทนกายศพท เปน ศพทบอกความประชมและความรวมน มอทาหรณทควรสาธกทงทาง ศาสนาทงทางโลก มอาทอยางนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! เรา ยอมไมเลงเหนแมซงหมอนหนงอน ซงงดงามเหมอนหมสตวดรจฉาน น คอหมปลวก หมสตวเลก ๆ นะภกษทงหลาย ! " บณฑตพงทราบ พจนารถ ( ความหมายของคา ) ในความทนกายทง ๔ แมทเหลอ ชอวา นกาย ดวยประการฉะน. [ มชฌมนกายม ๑๕๒ สตร ] มชฌมนกายเปนไฉน ? พระสตร ๑๕๒ สตร มมลปรยายสตร เปนตน สงเคราะหเปน ๑๕ วรรค ซงมขนาดปานกลาง ชอมชฌมนกาย.


นกายทมพระสตร ๑๕๒ สตร จดเปน ๑๕ วรรค ชอวามชฌมนกาย. [ สงยตตนกายม ๗,๗๖๒ สตร ] สงยตตนกายเปนไฉน ? พระสตร ๗,๗๖๒ สตร มโอฆตรณสตร เปนตน ตงอยดวยอานาจแหงสงยตมเทวตาสงยตเปนตน ชอสงยตต- นกาย. นกาย ทมพระสตร ๗,๗๖๒ สตร ซง รวบรวมหมวดสงยต นชอวาสงยตตนกาย. [ องคตตรนกายม ๙,๕๕๗ สตร ] องคตตรนกายเปนไฉน ? พระสตร ๙,๕๕๗ สตร มจตตปรยา- ทานสตรเปนตน ทตงอยดวยอานาจแหงองคหนง ๆ และเกนหนง ชอองคตตรนกาย. ในองคตตรนกาย นบจานวนพระสตร ได ดงน คอ ๙,๕๕๗ สตร. [ ขททกนกายม ๑๕ ประเภท ] ขททกนกายเปนไฉน ? เวน ๔ นกายเสย พระพทธพจนทเหลอ คอพระวนยปฎก พระอภธรรมปฎกทงหมด และพระบาล ๑๕ ประเภท ทแสดงไวแลวในตอนตน มขททกปาฐะเปนอาท ชอขททกนกาย ดวยประการฉะน. เวนนกายแมทง ๔ มทฆนกายเปนตนนนเสย


พระพทธพจนอนจากนน บณฑต เรยกวา ขททกนกาย ฉะนแล. พระพทธพจนม ๕ อยาง ดวยอานาจแหงนกาย ดงพรรณนามา ฉะน. [ พระพทธพจนม ๙ อยาง ] พระพทธพจนม ๙ อยาง ดวยสามารถแหงองคอยางไร ? จรงอย พระพทธพจนนทงหมดทเดยว ม ๙ ประเภท คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะ อพภตธมมะ เวทลละ. [ อธบายพระพทธพจนมองค ๙ ทละองค ] บรรดาพระพทธพจนทมองค ๙ นน อภโตวภงค นทเทส ขนธกะ ปรวาร และพระสตร มมงคลสตร รตนสตร นาลกสตร และ ตวฏกสตรเปนตน ในสตตนบาต และพระตถาคตพจน ( พระดารสของ พระตถาคต ) ทมชอวาสตรแมอน พงทราบวา " พระสตร. " พระสตรทมคาถาแมทงหมด พงทราบวา " เคยยะ. " สคาถกวรรค ( วรรคทมคาถา ) แมทงสน ในสงยตตนกาย พง ทราบวา " เคยยะ " โดยพเศษ. พระอภธรรมปฎกทงสน พระสตรทไมมคาถาปน และพระ พทธพจนแมอน ทไมไดสงเคราะหเขา ดวยองค ๘ พงทราบวา " เวยยากรณะ. " ธรรมบท เถรคาถา เถรคาถา และคาถาลวน ๆ ทไมมชอวา สตร ในสตตนบาต พงทราบวา " คาถา. "


พระสตร ๘๒ สตร ทปฏสงยตดวยคาถาซงสาเรจดวยโสมนสส- ญาณ พงทราบวา " อทานะ." พระสตร ๑๑๐ สตร ทเปนไปโดยนยเปนตนวา " ขอนสมจรง ดงคาทพระผมพระภาคเจาตรสไวแลว๑ " พงทราบวา " อตวตตกะ. " ชาดก ๕๕๐ มอปณณกชาดกเปนตน พงพราบวา " ชาตกะ. " พระสตร ทปฏสงยตดวยอจฉรยอพภตธรรมแมทงหมด ซงเปน ไปโดยนยเปนตนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! อจฉรยอพภตธรรม ๔ อยาง เหลาน ยอมมในพระอานนท๒ " พงทราบวา " อพภตธมมะ. " พระสตร ทมนษยเปนตนถามแลว ไดความรและความยนด แมทงหมด มจฬเวทลลสตร มหาเวทลลสตร สมมาทฏฐสตร สกกปญห- สตร สงขารภาชนยสตร และมหาปณณมสตรเปนตน พงทราบวา " เวทลละ. " พระพทธพจนมองค ๙ ดวยอานาจแหงองค ดงพรรณนามาฉะน. [ พระพทธพจนม ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ ] พรพทธพจนม ๘๔,๐๐๐ อยาง ดวยอานาจแหงพระธรรมขนธ อยางไร ? จรงอย พระพทธพจนนนทงหมดเทยว ม ๘๔,๐๐๐ ประเภท ดวยอานาจแหงพระธรรมขนธ ทพระอานนทเถระแสดงไวแลวอยางนวา " ขาพเจาเรยนเอาพระธรรม จากพทธสานก ๘๒,๐๐๐ จากสานกภกษ ๒,๐๐๐ พระธรรมท ๑. ข. อตวตตก. ๒๕/๒๒๙. ๒. ท. มหา. ๑๐/๑๘๒.


เปนไปในหทยของขาพเจา จงมจานวน ๘๔,๐๐๐ " ดงน. [ วธคานวณนบพระธรรมขนธเฉพาะขนธหนง ๆ ] บรรดาพระธรรมขนธ ๘๔,๐๐๐ นน พระสตรทมอนสนธเดยว จดเปนหนงพระธรรมขนธ. ในพระสตรทมอนสนธมาก นบพระธรรม- ขนธดวยอานาจแหงอนสนธ. ในคาถาพนธทงหลาย คาถามปญหา (ขอหนง) จดเปนหนงพระธรรมขนธ, คาวสชนา (ขอหนง) จดเปน หนงพระธรรมขนธ. ในพระอภธรรม การจาแนกตกะทกะแตละตกะทกะ และการ จาแนกวารจตแตละวารจต จดเปนหนงพระธรรมขนธ. ในพระวนย มวตถ มมาตกา มบทภาชนย มอนตราบต ม อาบต มอนาบต มกาหนดตกะ บรรดาวตถและมาตกาเปนตนเหลานน สวนหนง ๆ พงทราบวา " เปนพระธรรมขนธอนหนง ๆ . " พระพทธพจน ( ทงหมด ) ม ๘๔,๐๐๐ อยาง ดวยอานาจแหง พระธรรมขนธ ดงพรรณนามาฉะน. [ ปฐมสงคายนาจดพระพทธพจนไวเปนหมวด ๆ ] พระพทธพจนนน โดยนยดงทกลาวมาแลวอยางน โดยความ ไมตางกน มอยางเดยว ดวยอานาจรส, โดยความตางกน มประเภท ๒ อยางเปนตน ดวยอานาจธรรมและวนยเปนอาท อนพระมหาเถระ ผเปนคณะทชานาญ มพระมหากสสปเปนประมข เมอจะสงคายนา จงกาหนดประเภทนกอนแลวรอยกรองไววา " นพระธรรม, นพระวนย, นปฐมพทธพจน, นมชฌมพทธพจน, นปจฉมพทธพจน, นพระวนยปฎก,


นพระสตตตนปฎก, นพระอภธรรมปฎก, นทฆนกาย, นมชฌมนกาย, นสยตตนกาย, นองคตตรนกาย, นขททกนกาย, นองค ๙ มสตตะ เปนตน, น ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ. " กทานรอยกรองประเภทตามทกลาวไวแลวนเทานนอยางเดยวหา มได ยงไดกาหนดประเภททควรรวบรวมไวแมอน ๆ ซงมหลายชนด มอทานสงคหะ วคคสงคหะ เปยยาลสงคหะ นบาตสงคหะ เชน เอกนบาต และทกนบาตเปนตน สงยตตสงคหะและปณณาสกสงคหะ เปนอาท ทปรากฏอยในพระไตรปฎก ไดรอยกรองอย ๗ เดอน จงสาเรจ ดวยประการฉะน. [ พระพทธศาสนาอาจตงอยได ๕,๐๐๐ ป ] กในเวลาจบการรอยกรองพระพทธพจนนน มหาปฐพนเหมอน เกดความปราโมทยใหสาธการอยวา " พระมหากสสปเถระ ทาพระ ศาสนาของพระทศพลนใหสามารถเปนไปไดตลอดกาลประมาณ ๕,๐๐๐ พระวรรษา " ดงน กหวนไหวเอนเอยง สะเทอนสะทานเปนอเนก- ประการ จนถงนารองแผนดนเปนทสด. และอศจรรยทงหลายเปนอน มากกไดปรากฏมแลว ดวยประการฉะน. สงคตใดในโลก ทานเรยกวา " ปญจสตาสงคต " เพราะพระ ธรรมสงคาหกเถระ ๕๐๐ รปทา, และเรยกวา " เถรกาสงคต" เพราะพระเถระทงหลายนนแล ทาแลว.


สงคตน ชอปฐมมหาสงคต ดวยประการฉะน. เมอปฐมมหาสงคตนเปนไปอย ทานพระมหากสสป เมอจะถามถง พระวนย ( กะทานพระอบาลเถระ ) จงถามถงนทาน ททานกลาวไวใน คานวา " ถามถงวตถบาง ถามถงนทานบาง ถามถงบคคลบาง " ดงน เปนตน ซงเปนทสดแหงคามอาทอยางนวา " ดกอนอาวโส อบาล ! ปฐมปาราชก พระผมพระภาคเจา ทรงบญญตแลว ณ ทไหน ? " เปนตน คานทานนนทานพระอบาลเถระ ประสงคจะใหพสดารตงแต ตน แลวกลาวถงบคคลเปนตน ทบญญตวนยปฎก และเหตทบญญต นนทงหมด จงกลาวไวแลว. [ อธบายความเรมตนแหงนทานวนย ] คานทาน ( คาเรมตน ) วา " เตน สมเยน พทโธ ภควา เวร ชาย วหรต๑ " เปนอาท บณฑตควรกลาวไวทงหมด, เพราะ คาเรมตนน ทานพระอบาลเถระกลาวไวอยางน. กแลคาเรมตนนน บณฑตควรทราบวา " ทานพระอบาลเถระกลาวไวแลวในคราวกระทา สงคายนาใหญครงแรก. " กใจความแหงบทนวา " กคานใครกลาว และกลาวในกาลไหน " เปนตน เปนอนขาพเจาประกาศแลว ดวย ลาดบแหงคาเพยงเทาน. บดน ขาพเจาจะกลาวเฉลยในบทวา " กลาว ไวเพราะเหตไร. " นตอไป :- เพราะทานพระอบาลน ถกพระมหากสสปเถระถามถงนทานแลว ฉะนน ทานจงไดกลาวนทานนนใหพสดารแลวตงแตตน ดวยประการ ๑. ว. มหา. ๑/๑


ฉะน. คาเรมตนน บณฑตควรทราบวา " ทานพระอบาลเถระ แม เมอกลาวในคราวทาสงคายนาใหญครงแรกกไดกลาวแลวเพราะเหตน " ดวยประการฉะน. กใจความแหงบทมาตกาเหลานวา " วตต เยน ยทา ยสมา " ดงน เปนอนขาพเจาประกาศแลว ดวยลาดบแหงคา เพยงเทาน. บดน เพอจะประกาศเนอความ แหงบทมาตกาเหลานวา " ธารต เยน จาภฏ ยตถ ปตฏ ตเจตเมต วตวา วธ " บณฑตจงกลาวคานไว. [ พระมหาเถระมพระอบาลเปนตนนาพระวนยปฎกสบตอมา ] ถามวา " กพระวนยปฎกนนน ซงมนทานประดบดวยคามอาท อยางนวา ' เตน สมเยน พทโธ ภควา เวร ชาย วหรต ' ดงน ใครทรงไว ? ใครนาสบมา ? ( และ ) ตงมนอยแลวในบคคลไหน ? " ขาพเจาจะเฉลยตอไป :- พระวนยปฎกน ทานพระอบาลเถระจาทรงไว ตอพระพกตร ของพระผมพระภาคเจา ในเบองตนกอน. เมอพระตถาคตเจายงไม ปรนพพานนนแล ภกษหลายพนรป ตางโดยไดอภญญา ๖ เปนตน จาทรง ไวตอจากทานพระอบาลเถระนน เมอพระตถาคตเจาปรนพพานแลว พระธรรมสงคาหกเถระทงหลาย มพระมหากสสปเปนประมข กจาทรง กนตอมา. บทมาตกาวา " เกนาภฏ " นขาพเจาจะกลาวตอไป :- ในชมพทวปกอน พระวนยนน นาสบตอมาโดยลาดบแหงอาจารย ๑. ว. มหา. ๑/๑.


ตงตนแตพระอบาลเถระ จนถงสงคายนาครงท ๓. ในชมพทวปนน มลาดบอาจารยดงตอไปน :- พระเถระ ๕ องคเหลานคอ พระอบาล ๑ พระทาสกะ ๑ พระโสณกะ ๑ พระสคควะ ๑ พระโมคคละบตรตสสะ ๑ ผมชยชนะพเศษ ไดนาพระวนยมาโดยลาดบไมใหขาดสาย ใน สรชมพทวป ( ในทวปชอชมพอนเปนสร ) จนถงสงคายนาครงท ๓. [ พระอบาลเถระเรยนพระวนยปฎกจากพทธสานก ] ความพสดารวา ทานพระอบาลเรยนเอาวงศ ระเบยบประเพณ พระวนย ตอพระพกตรพระผมพระภาคเจา แลวใหตงอยในหทย ของภกษเปนอนมาก. จรงอย บรรดาบคคลผเรยนเอาวนยวงศ ใน สานกของทานนน แลวถงความเปนผฉลาดสามารถในพระวนย ผท เปนปถชน พระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคาม กาหนด นบไมถวน. ทเปนพระขณาสพ ไดมจานวน ๑,๐๐๐ รป. [ พระทาสกเถระเรยนพระวนยปฏกจากสานกพระอบาลเถระ ] ฝายพระทาสกเถระ ไดเปนสทธวหารกของพระอบาลเถระนน นนเอง. ทานไดเรยนเอา ( พระวนย ) ตอจากพระอบาลเถระ แลวก บอกสอนพระวนย ( แกภกษเปนอนมาก ) เหมอนอยางนน. ปถชน เปนตนผเรยนเอา ( พระวนย ) ในสานกของพระเถระแมนน แลวถง


ความเปนผฉลาดสามารถในพระวนย กาหนดนบไมถวน. ทเปนพระ ขณาสพไดมจานวนถง ๑,๐๐๐ รป. [ พระโสณกเถระเรยนพระวนยปฎกจากสานกพระทาสกเถระ ] สวนพระโสณกเถระ ไดเปนสทธวหารกของพระทาสกเถระ. แมทานกเรยนเอา ( พระวนย ) ตอจากพระทาสกเถระ ผเปนพระ อปชฌายของตน แลวกบอกสอนพระวนย ( แกภกษเปนอนมาก ) เหมอนอยางนน. ปถชนเปนตนผเรยนเอา ( พระวนย ) ในสานก ของทานแมนน แลวถงความเปนผฉลาดสามารถในพระวนย กาหนด นบไมถวน. ทเปนพระขณาสพไดมจานวนถง ๑,๐๐๐ รปเชนกน. [ พระสคควเถระเรยนพระวนยปฎกจากสานกพระโสณกเถระ ] ฝายพระสคควเถวะ เปนสทธวหารกของพระโสณกเถระ เรยน เอาพระวนย ในสานกของพระเถระ แลวไดเปนผรบธระของพระ อรหนต ๑,๐๐๐ องค. อนง ปถชน พระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคามกด พระขณาสพกด ผเรยนเอา ( พระวนย ) ใน สานกของทานนน แลวถงความเปนผฉลาดสามารถในพระวนย ก กาหนดไมไดวา " เทานรอย " หรอวา " เทานพน. " ไดยนวา เวลา นน ในชมพทวปไดมการประชมภกษมากมาย. อานภาพของพระ โมคคลบตรตสสเถระ จกมปรากฏชดในตตยสงคายนา ( ขางหนา ). พระ วนยปฎกน พงทราบวา " ชนแรกในชมพทวป นาสบกนมาโดยลาดบ แหงอาจารยน จนถงสงคายนาครงท ๓ " ดวยประการฉะน.


เรมเรองทตยสงคายนา กเพอรทตยสงคายนาแจมแจง ควรทราบลาดบดงตอไปน :- จรงอย ในกาลใด พระเถระทง ๕๐๐ มพระมหากสสปเปนตน ผมอาสวะสนแลว มปญญาอนรงเรองเหลานน ครนสงคายนาพระสทธรรมและยงพระสทธรรม ใหรงเรองในททงปวงแลว ดารงอยจนถงทสด แหงชวต ไมมอาลยสนเชอดบไป เหมอน ประทปดบไปฉะนน. [ ภกษชาววชชบตรแสดงวตถ ๑๐ ประการ ] ในกาลนน เมอคนและวนลวงไปโดยลาดบ ในเมอพระผมพระ ภาคเจาเสรจปรนพพานแลวได ๑๐๐ ป พวกภกษวชชบตรชาวเมอง ไพศาล แสดงวตถ ๑๐ ประการเหลาน ในเมองไพศาล คอ :- กปปต สงคโลณกปโป กปปะวา เกบเกลอไวดวยเขนงฉน กบบณฑบาตทไมเคม กควร, กปปต ทวงคลกปโป กปปะวา จะฉนโภชนะ ในวกาล เมอเงาคลอยไป ๒ องคล กควร, กปปต คามนตรกปโป กปปะวา ภกษตงใจวาจะไปใน ละแวกบาน หามภตแลว ฉนโภชนะ ทไมเปนเดน กควร,


กปปต อาวาสกปโป กปปะวา จะแยกกนทาสงฆกรรมม อโบสถเปนตน ในเสนาสนะตาง แหงในสมาเดยวกน กควร, กปปต อนมตกปโป กปปะวา เมอตงใจวาจะถอเอา อนมตในเวลาทพวกภกษผยงไมมา มาแลว เมอเธอเหลานนยงไมทนมา สงฆเปนวรรคจะทากรรมนน แลว อนมตภายหลง กควร, กปปต อาจณณกปโป กปปะวา ขอทอาจารยและอปชฌาย เคยประพฤตมา ยอมควร, กปปต อมถตกปโป กปปะวา ภกษฉนแลว หามโภชนะ แลว ฉนนมสดทยงไมเปนทธ ซง ไมเปนเดน ยอมควร, กปปต ชโลค ปาต ภกษจะดมสราอยางออน ทยงไมถง เปนนาเมา กควร, กปปต อทสก นสทน ผานสทนะทไมมชาย กควร, กปปต ชาตรปรชต ทองและเงนควรแกภกษ.๑

พระราชาทรงพระนามวา กาฬาโศก ผเปนพระราชโอรสของ พระเจาสสนาค ไดทรงเปนฝกฝายของพวกภกษวชชบตรเลานนแลว. ๑. ว. จล. ๗/๓๙๖.


[ พระยสเถระไดทราบเรองภกษวชชบตรแสดงวตถ ๑๐ ประการ ] กโดยสมยนนแล ทานพระยสกากณฑกบตร เทยวจารกไปใน วชชชนบท ไดสดบวา " ขาววาพวกภกษวชชบตร ชาวเมองไพศาล แสดงวตถ ๑๐ ประการในเมองไพศาล " ดงน จงดารวา " ขอทเรา ไดฟงความวบตแหงพระศาสนาของพระทศพลแลว จะพงเปนผมความ ขวนขวายนอยเสย ไมสมควรแกเราเลย เอาละ เราจะขมพวกอธรรม- วาทเสย แลวจะยกยองธรรม " ดงน จงไดไปทางเมองไพศาล. ดงไดยนมาวา ทานพระยสกากณฑกบตร พกอยทกฏาคารศาลา ในปามหาวนใกลเมองไพศาลนน. กโดยสมยนนแล พวกภกษวชชบตร ชาวเมองไพศาล ใสนาใหเตมถาดทองสมฤทธแลวตงไวในทามกลามสงฆ ในวนอโบสถนน กลาวแนะนาอบาสกอบาสกาชาวเมองไพศาล ผมาแลว ๆ อยางนวา ผมอาย ! ทานทงหลายจงถวายรปยะแกสงฆ กหาปณะหนง กได, กงกหาประกได, บาทหนงกได, มาสกหนงกได, กจของสงฆ ทตองทาดวยบรขาร จกม " ดงน.๑

คาทงปวงควรเลาจนถงคาวา " กวนยสงคตน ไดมภกษ ๗๐๐ รป ไมหยอนไมเกน, เพราะฉะนน วนยสงคตนทานจงเรยกวา " สตตสตกา. " กภกษลานสองแสนรป ซงทานพระยสกากณฑกบตร ชกชวน ไดประชมกนในสนนบาตน. วตถ ๑๐ ประการเหลานน ทานพระเรวตะ เปนผถาม พระสพพกามเถระ เปนผวสชนาพระวนย วนจฉยเสรจ ในทามกลางภกษเหลานน, อธกรณเปนอนระงบเสรจแลว. ๑. ว. จล. ๗/๓๙๖.


[ คดเลอกพระเถระทาทตยสงคายนาได ๗๐๐ องค ] ภายหลงพระเถระทงหลาย ปรกษากนวา " พวกเราจกสงคายนา พระธรรมและพระวนยอก " ดงน จงไดคดเลอกภกษ ๗๐๐ รปผ ทรงพระไตรปฎก บรรลปฏสมภทา แลวนงประชมกนทวาลการาม ใกลเมองไพศาล ชาระมลทนแหงพระศาสนาทงปวง ไดสงคายนา พระธรรมและวนยทงหมด ดวยอานายปฎก นกาย องค และธรรม- ขนธซาอก เชนเดยวกบทพระมหากสสปเถระสงคายนาแลวนนแล. สงคตใดในโลก ทานเรยกวา " สตตสตสงคต " เพราะพระ เถระ ๗๐๐ รปทา, และเรยกวา " ทตยสงคต " เพราะเทยบสงคตททากอน. สงคตนทาอย ๘ เดอนจงสาเรจ ดวยประการฉะน. กแลสงคตนนน อนพระเถระเหลาใดรอยกรองไวแลว บรรดา พระเถระเหลานน พระเถระทปรากฏคอ พระ สพพกาม ๑ พระสาฬหะ ๑ พระเรวตะ ๑ พระ ขชชโสภตะ ๑ พระยสะ ๑ พระสาณสมภตะ ๑ เหลาน เปนสทธวหารกของพระอานนทเถระ เคยเหนพระตถาคต. พระสมนะ ๑ พระวาส- ภคาม ๑, ๒ รปน บณฑตพงทราบวา " เปน ๑. ฎกาสารตถทปน เปน "เตส วสสตา " ๑/๑๗๒. แมในอรรถโยชนากเปนเชนน.


สทธวหารกของพระอนรทธะ เคยเหนพระ ตถาคต. " กแลพระเถระทงหลายผทาสงคายนา ครงท ๒ ทก ๆ รปเปนผปลงภาระแลว เสรจ กจแลว หาอาสวะมได ดงนแล. จบทตยสงคตเทาน.


เรองระหวางทตยตตยสงคายนา พระเถระทงหลายเหลานน ครนสงคายนาทตยสงคตนอยางนน แลว จงตรวจดวา " แมในอนาคตเสนยด ( เสยนหนาม ) เหนปานน จกเกดขนแกพระศาสนาหรอหนอแล ? " แลวไดเหนเหตนวา " ในป ท ๑๘ ตอจาก ๑๐๐ ปแตปนไป พระราชาทรงพระนามวาพระเจาธรรมา- โศก จะทรงอบตขนในพระนครปาฏลบตร ครอบครองราชสมบตใน ชมพทวปทงสน ทาวเธอจกทรงเลอมใสในพระพทธศาสนา แลวจกยง ลาภและสกการะเปนอนมากใหเปนไป, ในครงนน พวกเดยรถยผ ปรารถนาลาภและสกการะ จกบวชในพระศาสนาแลวแสดงทฐของตน. เสนยดใหญ จกเกดขนในพระศาสนา ดวยอาการอยางน. " [ ตสสมหาพรหมจกแกความเสอมพระศาสนาในอนาคต ] ครงนน พระเถระเหลานนไดมความปรวตกดงนวา " เมอ เสนยดนนเกดขนแลว พวกเราจกทนเหนหรอไมหนอ ? " ลาดบนน พระเถระทงหมดนนแล ทราบความทตนเปนผไมทนเหน ( เหต การณ ) ในเวลานน จงคดวา " ใครเลาหนอ ! จกเปนผสามารถให อธกรณนนระงบได " แลวไดตรวจดมนษยโลก และเทวโลกชน กามาวจรทงสน กมไดเหนใคร ๆ ไดเหนแตทาวมหาพรหมชอตสสะ ในพรหมโลก ผมอายยงเหลอนอย ไดอบรมมรรคเพอบงเกดในพรหม-


โลกชนสงขนไป. พระเถระทงหลายเหลานน ครนเหนแลว จงไดม ความดารดงนวา " ถาพวกเราพงทาความอตสาหะ เพอตองการให พรหมนนเกดในมนษยโลกไซร, พรหมนนกจกถอปฏสนธในเรอนของ โมคคลพราหมณแนนอน, และตอจากนนกจกถกเลาโลมดวยมนตแลว ออกบวช, ครนตสสมารกนนบวชแลวอยางน เลาเรยนพระพทธพจน ทงสน เปนผไดบรรลปฏสมภทา จกยายพวกเดยรถย วนจฉยอธกรณ นนแลว เชดชพระศาสนา. " [ พวกพระเถระไปเชญตสสมหาพรหมใหมาเกดในมนษยโลก ] พระเถระเหลานนไปยงพรหมโลก แลวไดกลาวคานกะทาวตสส- มหาพรหมวา " ดกอนสหายผนรทกข ! ในปท ๑๘ ถดจาก ๑๐๐ ป แตปนไป เสนยดอยางใหญจกเกดขนในพระศาสนา, และพวกเรา ไดตรวจดมนษยโลก และเทวโลกชนฉกามาวจรทงสน กมไดเหน ใคร ๆ ผสามารถ เพอจะเชดชพระศาสนาได, คนดตลอดพรหมโลก จงไดพบทานผเจรญ, ดงพวกขาพเจาขอโอกาล ทานสตบรษ ! ขอทาน จงใหปฏญญา ( แกพวกขาพเจา ) เพอเกดในมนษยโลก แลวเชดช พระศาสนาของทศพลเถด. " [ ตสสมหาพรหมรบปฏญญามาเกดในมนษยโลก ] เมอพระเถระทงหลาย กลาวเชญอยางนนแลว ทาวมหาพรหม จงดารวา " ไดยนวา เราจกเปนผสามารถเพอชาระเสนยดซงจะ เกดขนในพระศาสนา แลวเชดชพระศาสนา " ดงน แลวเปนผหรรษา ราเรงบนเทงใจ ไดใหปฏญญารบวา " ดละ. " พระเถระทงหลาย


พจารณากจทควรทานนในพรหมโลกเสรจแลว กพากนกลบมาอก. [ พวกพระเถระลงทณฑกรรมแกพระสคควะและพระจณฑวชช ] กโดยสมยนนแล พระเถระทง ๒ รปคอ พระสคควเถระ และ พระจณฑวชชเถระ ยงเปนพระนวกะอย. พระเถระเหลานน เปนภกษ หนม ทรงพระไตรปฎก บรรลปฏสมภทา สนอาสวะแลว เปนสทธ- วหารกของพระโสณกะ. พระเถระทง ๒ รปนน ไมไดมารวมระงบ อธกรณนน. พระเถระทงหลาย จงกลาววา " ดกอนอาวโส ! พวกทาน หาไดเปนผรวมคดของพวกเราในอธกรณนไม, เพราะเหตนน ทณฑ- กรรมนจงมแกพวกทาน คอ ทาวมหาพรหมชอตสสะ จกถอปฏสนธ ในเรอนของโมคคลพราหมณ, บรรดาทานทงสอง รปหนงจงชกนา ทาวตสสมหาพรหมนนมาบวช, รปหนงจงใหเรยนพระพทธพจน " ดงน พระเถระแมเหลานนทก ๆ รป มพระสพพกาม เปนตน เปนผมฤทธมาก รงเรองแลวในโลก ดารงอยจนตลอดอายแลวกปรนพพาน เหมอน กองไฟลกโชตชวง ดบไปแลวฉะนน. พระ เถระชอแมเหลานน สนอาสวะแลว ถงความ เปนผชานาญ แตกฉานในปฏสมภทา ครน ทาทตยสงคายนา ชาระพระศาสนาใหหมดจด ทาเหตเพอความเจรญแหงพระสทธรรม แมใน อนาคตแลว กเขาถงอานาจแหงความเปนผไม เทยง. ธรชนทราบความทสงขารเปนของไม


เทยง เปนของลามก กาวลวงไดโดยยาก อยางนแลว กควรพากเพยร เพอบรรลอมตบท ทเปนบทยงยน ดงนแล. พรรณนาทตยสงคต เปนอนจบลงแลวโดยอาการทงปวง ดวยลาดบ คาเพยงเทาน.


เรมเรองตตยสงคายนา [ ตสสมหาพรหมเกดในมนษยโลก ] แมตสสมหาพรหมแล เคลอนจากพรหมโลกแลว ไดถอปฏ- สนธ ในเรอนของโมคคลพราหมณ. ฝายพระสคควเถระ จาเดมแต ตสสมหาพรหมนนถอปฏสนธ กเขาไปบณฑบาตยงเรอนของพราหมณ ตลอด ๗ ป. แมวนหนง ทานกไมไดขาวตมสกวาหนงกระบวยหรอ ขาวสวยสกวาหนงทพพ. กโดยลวงไปถง ๗ ป ในวนหนงทานไดเพยง คาพดวา " นมนตโปรดขางหนาเถด เจาขา ! " [ พราหมณผบดาของตสสมหาพรหมพบพระสคควเถระ ] ในวนนนเอง แมพราหมณทากจทควรทาบางอยางภายนอก บานแลว เดนกลบมา กพบพระเถระททางสวน จงเรยนถามวา " บรรพชตผเจรญ ! ทานไดมายงเรอนของกระผมแลวหรอ ? " พระเถระ. เออ รปไดไปแลว พราหมณ ! พราหมณ. ทานไดอะไรบางหรอ ? พระเถระ. เออ ได พราหมณ ! พราหมณนน ไปถงเรอนแลวถามวา " ใครไดใหอะไร ๆ แก บรรพชตนนบางหรอ ? " พวกชนในเรอนตอบวา " ไมไดใหอะไร ๆ. " [ โมคคลพราหมณคอยจบมสาของพระเถระ ] ในวนท ๒ พราหมณนงอยทประตเรอนนนเอง ดวยคดวา " วน


น เราจกขมขบรรพชตดวยการกลาวเทจ. " ในวนท ๒ พระเถระกไปถง ประตเรอนของพราหมณ. พราหมณพอเหนพระเถระ กพดอยางนวา " วานน ทานไมไดอะไร ๆ ในเรอนของกระผมเลย กบอกวา ' ได ' การกลาวเทจควรแกทานหรอหนอ ? " พระเถระ พดวา " พราหมณ ! ในเรอนของทาน ขาพเจาไมได แมเพยงคาพดวา ' นมนตโปรดขางหนาเถด ' ดงน ถง ๗ ป วานนได เพยงคาพดวา ' นมนตโปรดขางหนาเถด ' เมอเปนเชนนน ขาพเจา จงไดพดอยางน หมายเอาการปฏสนถารนน. " [ โมคคลพราหมณเลอมใสในพระเถระ ] ฝายพราหมณคดวา " สมณะเหลาน ไดแมเพยงการปฏสนถารกยง สรรเสรญวา ' ได ' ( ถา ) ไดของทควรเคยว ควรบรโภคอะไรอยาง อนแลว ทาไมจกไมสรรเสรญเลา. " พราหมณเลอมใสอยางนแลว จงสงใหถวายภกษาทพพหนง และกบขาวทควรแกภกษานนจากภตทเขา จดไวเพอตน แลวเรยนวา " ทานจกไดภกษาชนดนทก ๆ เวลา " ดงน. จาเดมแตวนรงขน พราหมณนน ไดเหนความสงบเรยบรอยของพระ เถระผเขาไปอย กยงเลอมใสขน แลวขอรองพระเถระเพอตองการใหทา ภตกจในเรอนของตน ตลอดกาลเปนนตย. พระเถระรบนมนตแลว กไดทาภตกจทกวน ๆ เมอจะกลบ กไดแสดงพระพทธพจนบางเลกนอย จงกลบไป. [ พระสคควเถระเรมสนทนาปราศรยกบตสสมานพ ] มานพแมนนแล มอายได ๑๖ ปเทานน กไดถงฝงแหงไตรเพท.


คนอนใคร ๆ จะนงหรอนอนบนอาสนะหรอทนอนของสตวผบรสทธซง มาจากพรหมโลก ยอมไมได. เวลาใด ตสสมานพนนไปเรอนของ อาจารย, เวลานน พวกคนใช กเอาผาขาวคลมเตยงและตงของเขา หอยไว. พระเถระดารวา " บดน เปนกาลทจะใหมานพบวชได และเรากมาทนนานแลว, ทงการพดจาอะไร ๆ กบมานพกมไดเกดขน, เอาเถด บดนการพด ( กบมานพนน ) จกเกดขนได เพราะอาศยบลลงก ( ของเขา ) ดวยอบายอยางน. " ทานจงไปเรอน ( ของมานพนน ) แลว อธษฐานใหอาสนะอะไร ๆ อยางอนในเรอนนนไมปรากฏ ยกเวนแต บลลงกของมานพ. คนในเรอนของพราหมณเหนพระเถระแลว เมอ ไมเหนทนงอะไร ๆ อยางอน กไดปลาดบลลงกของมานพ ถวายพระ เถระ. พระเถระกนงบนบลลงก. ฝายมานพแลกกลบมาจากเรอนของ อาจารย ในขณะนนนนเอง เหนพระเถระนงอยบนบลลงกของตน ก โกรธ เสยใจ จงพดวา " ใครใหปบลลงกของขาพเจาแกสมณะ ? " พระเถระทาภตกจเสรจแลว เมอมานพมความดรายสงบลงแลว จงได พดอยางนวา " ดดอนมานพ กทานรมนตอะไร ๆ บางหรอ ? " มานพเรยนวา " ขาแตบรรพชตผเจรญ ! ในเวลาน เมอกระผม ไมรมนต, คนอนใครเลาจงจกรได " ดงนแลว ก ( ยอน ) ถามพระ เถระวา " กทานเลา รมนตหรอ ? " พระเถระ พดวา " จงถามเถด มานพ ทานถามแลว อาจ จะรได. "


[ ตสสมานพถามปญหากบพระเถระ ] ครงนนแล มานพไดถามพระเถระในขอทเปนปม ( ลลบ ซบซอน ) ซงมอยในไตรเพทพรอมทงนฆณฑศาสตร๑ เกฏภศาสตร๒

พรอมทงอกษรประเภทมอตหาส๓เปนทหา ซงมานพเอง แมทงอาจารย ของเขากไมเหนนยดวยตนเอง. พระเถระ แมตามปกตกเปนผถงฝงแหงไตรเพท, และบดนกได บรรลปฏสมภทา เพราะเหตนน ในการแกปญหาเหลานน จงไมหนก สาหรบทาน, ดงนน ทานจงแกปญหาเหลานน ในขณะนนนนเอง แลวไดพดกะมานพวา " ดกอนมานพ ทานถามเรามากพอแลว, คราวน แมเรากจะถามปญหากะเธอสกขอหนง, เธอจกพยากรณแกเราไหม ? " มานพเรยนวา " ขาแตบรรพชตผเจรญ ! จงถามเถด ขอรบ กระผมจกแก. " [ พระสคควเถระถามปญหากบมานพ ] พระเถระ จงถามปญหาน ในจตตยมกวา " จตของบคคลใด เกดขนอย ไมดบ, จตของบคคลนน จกดบ ไมเกดขน, กอกอยาง หนง จตของบคคลใด จกดบ ไมเกดขน, จตของบคคลนน เกดขนอย ไมดบ๔ ? " ดงน. มานพ ไมสามารถจะกาหนด ( ขอปญหา ) ทงเบองบนหรอ เบองตาได จงเรยนถามวา " ขาแตบรรพชตผเจรญ ! นชอมนตอะไร ? " ๑. นฆณฑศาสตร วาดวยชอสงของมตนไมเปนตน. ๒. เกฏภศาสตร วาดวยกรยาเปนประโยชน แกกว. ๓. อตหาส ซอหนงสอวาดวยพงศาวดารยดยาว มภารตยทธเปนตน อนกลาวประพนธ ไวแตกาลกอน. ๔. อภ. ยมก. ๓๙/๑.


พระเถระ. นชอพทธมนต มานพ ! มานพ. ทานผเจรญ ! กทานอาจใหพทธมนตน แกกระผม ไดไหม ? พระเถระ. อาจใหแกบคคลผถอบรรพชาอยางทเราถอ มานพ ! [ ตสสมานพขออนญาตมารดาบดาบวชเพอเรยนมนต ] ตอจากนน มานพเขาไปหามารดาบดาแลวพดวา " บรรพชตรป น ยอมรพทธมนต, และทานกไมใหแกผทไมบวชอยในสานกของทาน, กระผมจกบวชในสานกของทานนน แลวเรยนเอามนต. " คราวนน มารดาบดาของเขา สาคญอยวา " ลกของเราแมบวช แลว จงเรยนมนตเถด, ครนเรยนแลว กจกกลบมาบานอก " ดงน จง อนญาตวา " จงเรยนเถด ลก ! " พระเถระ บอกกรรมฐาน คออาการ ๓๒ กอนแลวใหเดกบรรพชา. ตสสสามเณรนน ทาบรกรรมในกรรมฐานนนอย ตอกาลไมนานนก กดารงอยในโสดาปตตผล. [ พระเถระสงสามเณรตสสะไปยงสานกพระจณฑวชชเถระ ] ลาดบนน พระเถระดารวา " สามเณร ดารงอยในโสดาปตตผล แลว, บดน เธอไมควรจะเคลอนจากพระศาสนา, กถาเรา จะสอน กรรมฐานแกเธอใหยงขนไป, เธอกจะพงบรรลเปนพระอรหนต จะพง เปนผมความขวนขวายนอย เพอจะเรยนพระพทธพจน, บดน กเปน เวลาทจะสงเธอไปยงสานกของพระจณฑวชชเถระ. " ลาดบนน พระเถระ กพดกะสามเณรนนวา " มาเถด สามเณร !


เธอจงไปยงสานกของพระเถระ เรยนเอาพระพทธพจนเถด, จงถามถง ความไมมโรคตามคาสงของเรา, และจงเรยนอยางนวา " พระอปชฌายะ ( ของกระผม ) สงกระผมมายงสานกของใตเทา ขอรบ ! , เมอทาน ถามวา ' พระอปชฌายะของเธอชออะไร ?, ' พงเรยนวา ' ชอพระสคควะ ขอรบ !,' เมอทานถามวา ' ขาพเจาชออะไร ?, ' พงเรยนอยางนวา " พระอปชฌายะของกระผม รจกชอของใตเทา ขอรบ ! " [ สามเณรตสสะไปอยในสานกของพระจณฑวชชเถระ ] สามเณรตสสะ รบวา " ดละ ขอรบ ! " แลวกราบไหวทา ประทกษณพระเถระแลว เดนทางไปยงสานกของพระจณฑวชชเถระ โดยลาดบ ไหวแลว ไดยนอย ณ สวนขางหนง. พระเถระ ถามวา " สามเณร ! เธอมาจากไหน ? " สามเณร. พระอปชฌายะสงกระผมมายงสานกของใตเทา ขอรบ ! พระเถระ. พระอปชฌายะของเธอ ชออะไร ? สามเณร. ชอพระสคควเถระ ขอรบ ! พระเถระ. ขาพเจาชออะไร ? สามเณร. พระอปชฌายะของกระผมรจกชอของใตเทา ขอรบ ! พระเถระ. จงเกบบาตรและจวรเสย ในบดนเถด. สามเณร. ดละ ขอรบ ! [ สามเณรตสสะปฏบตกจวตรตามระเบยบพระวนย ] สามเณร เกบบาตรและจวรแลว ในวนรงขน กปดกวาดบรเวณ แลวเขาไปตงนาฉนและไมชาระฟนไว.


พระเถระปดกวาดสถานททสามเณรกวาดซาอก, เทนานนทงแลว นานาอนมาไว และนาไมชาระฟนนนออกไปเสย แลวถอเอาไม ชาระฟนอน. พระเถระทาอยอยางนถง ๗ วน ในวนท ๗ ถงถาม ( สามเณร ) ซาอก. สามเณรกเรยนทานซาอก เชนกบทกลาวมา แลวในกอนนนแล. [ พระจณฑวชชเถระใหสามเณรตสสะเรยนพระพทธพจน ] พระเถระ รไดดวา " พราหมณคนน เปนผวางายหนอ " จง ถามวา " เธอมาเพอประสงคอะไร ? " สามเณรเรยนวา " เพอประสงคจะเรยนพระพทธพจน ขอรบ ! " พระเถระสงวา " เธอจงเรยนในบดนเถด สามเณร ! " จงเรม ใหเรยนพระพทธพจน ตงแตวนรงขนไป. [ สามเณรตสสะเรยนพระพทธพจนพรอมทงอรรถกถา ] ตสสะ ทงทยงเปนสามเณรเทยว เรยนเอาพระพทธพจนทงหมด พรอมทงอรรถกถา เวนพระวนยปฎก. กในเวลาอปสมบทแลวยงไมได พรรษาเลย ไดเปนตปฎกธร ( ผทรงไตรปฎก ). พระอาจารยและพระ อปชฌายะ มอบพระพทธพจนทงสนไวในมอของพระโมคคลบตรตสส- เถระแลว ดารงอยตราบเทาอาย กปรนพพาน. ฝายพระโมคคลบตรตสสเถระ เจรญกรรมฐานแลวบรรลเปน พระอรหนต ในสมยตอมา บอกสอนพระธรรมและพระวนยแกภกษ เปนอนมาก.


[ พระราชประวตของพระเจาอโศกมหาราช ] กโดยสมยนนแล พระเจาพนทสารมพระราชโอรส ๑๐๑ พระองค. พระเจาอโศก ทรงสงใหสาเรจโทษพระราชโอรสเหลานนเสยทงหมด ยกไวแตเจาตสสกมาร ผรวมพระมารดาเดยวกนกบพระองค. ทาวเธอ เมอสงใหสาเรจโทษ ยงมไดทรงอภเษกเลย ครองราชยอยถง ๔ ป ตอลวงไปได ๔ ป ในปท ๑๘ ถดจาก ๒๐๐ ป แตปปรนพพานของ พระตถาคตมา จงทรงถงการอภเษกเปนเอกราช ในชมพทวปทงสน. [ พระราชอานาจแผไปเบองบนเบองตาประมาณ ๑ โยชน ] กดวยอานภาพแหงการทรงอภเษกของทาวเธอ พระราฃฤทธ ทงหลายเหลาน ไดมาแลว. พระราชอานาจแผไปภายใตมหาปฐมพ ประมาณหนงโยชน ในอากาศเบองบน กเหมอนกน. พระราชา ทรงมพระศรทธาเกดแลวในพระศาสนา ไดทรง ( แบง ) นา ๘ หมอ จากนาดม ๑๖ หมอ ทพวกเทวดานามาจาก สระอโนดาดวนละ ๘ หาบ ถวายแกพระภกษสงฆ. ถวายแกภกษ ทงหลาย ผทรงพระไตรปฎกประมาณ ๖๐ รป ( วนละ ) ๒ หมอ. พระราชทานแกพระนางอสนธมตตา ผเปนพระอครมเหษ ( วนละ) ๒ หมอ. พระราชทานแกเหลาสตรนกฟอนหนงหมนหกพนนาง ( วนละ ) ๒ หมอ ทรงใชสอยดวยพระองคเอง ( วนละ ) ๒ หมอ. กจคอการ ชาระพระทนตและการชาระฟนทก ๆ วน ของพระราชา พระมเหษ ของเหลาสตรนกฟอนหนงหมนหกพนนาง และของภกษประมาณหก หมนรป ยอมสาเรจไดดวยไมชาระฟนชอนาคลดา อนสนทออนนมม


รส ซงมอยในปาหมพานตทเทวดาทงหลายนนเองนามาถวายทก ๆ วน. อนง เทวดาทงหลาย นามะขามปอมทเปนพระโอสถ สมอท เปนพระโอสถ และมะมวงสกทมสเหมอนทอง ซงสมบรณดวยกลน และรส มาถวายแดพระราชาพระองคนนทก ๆ วนเหมอนกน. ยงได นาพระภษาทรง พระภษาหม เบญจพรรณ ผาเชดพระหตถทมสเหลอง และนาทพยบานจากสระฉททนต มาถวายทกวนเหมอนอยางนน. สวนพญานาคทงหลายกนาเครองพระสคนธสาหรบสนานพระเศยร พระสคนธสาหรบไลพระวรกาย ผามสคลายดอกมะล ทมไดทอดวยดาย เพอเปนพระภษาหม และยาหยอดพระเนตรทมคามาก จากนาคพภพ มาถวายแดพระราชาพระองคนนทก ๆ วนเชนกน. นกแขกเตาทงหลาย กคาบขาวสาลเกาพนเกวยนทเกดเอง ใน สระฉททนตนนแล มาถวายทก ๆ วน. หนทงหลาย กเกลดขาวเหลานน ใหหมดแกลบและรา. ขาวสารทหกแมเมลดเดยวกไมม. ขาวสารนแล ถงความเปนพระกระยาหารเสวยแหงพระราชา ในททกสถาน. ตวผง ทงหลาย กทานาผง. พวกหม กผาฟนทโรงครว. พวกนกกรเวก กบนมารองสงเสยงอยางไพเราะ ทาพลกรรมถวายแดพระราชา. [ พระเจาอโศกรบสงพญากาฬนาคเนรมตพระพทธรปใหด ] * พระราชาผทรงประกอบแลวดวยฤทธเหลาน วนหนงทรงใช สงขลกพนธ อนกระทาดวยทอง ใหนาพญานาคนามวา กาฬะ มอาย ตลอดกปหนง ผไดพบเหนพระรปของพระพทธเจาทง ๔ พระองคเชญ * องคการศกษาแผนกบาลแปลสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๕ *


ใหขนดเหนอบลลงก อนควรคามาก ภายใตเศวตฉตร ทรงกระทาการ บชา ดวยดอกไมทงทเกดในนา ทงทเกดบนบก หลายรอยพรรณ และดวยสวรรณบปผา ทรงแวดลอมดวยนางฟอน ๑๖,๐๐๐ ผประดบ แลวดวยอลงการทงปวงโดยรอบ ตรสวา " เชญทานกระทาพระรปของ พระสมมาสมพทธเจา ผทรงยงจกร คอพระสทธรรมอนประเสรฐให หมนไป ทรงพระญาณอนหาทสดมได ใหถงคลองแหงดวงตาเหลาน ของขาพเจากอนเถด " ดงน ทอดพระเนตรพระพทธรปอนพญานาค นามวา กาฬะ นนเนรมตแลว ประหนงวาพนนาอนประดบแลวดวยดอก กมล อบล และปณฑรกซงแยมบาน ปานประหนงวาแผนฟา อนพราว- พรายดวยความระยบระยบดวยการพวยพงแหงขายรศมของกลมดารา เพราะความทพระพทธรปนน ทรงมพระสรดวยพระมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ ประดบแลวดวยอนพยญชนะ ๘๐ ประการ ซงบงเกดแลว ดวยอานาจแหงบญ อนพรรณรายทวพระสรระทงสน งดงามดวย จอมพระเศยรอนเฉดฉายดวยพระเกตมาลา ซงปราศจากมลทนสตาง ๆ ประหนงยอดแหงภเขาทอง อนแวดวงดวยสายรงและสายฟา อนกลม กลนกบแสงเงน เปนประหนงจะดดดงดวงตาแหงคณะพรหมทวยเทพ มวลมนณยฝงนาค และหมยกษ เพราะพระพทธรปนนมความแพรว- พราวดวยความฉวดเฉวยนแหงพระรศมอนแผออกขางละวา วงลอมรศม อนวจตรดวยสมสเขยวเหลองแดงเปนตน ไดทรงกระทาการบชาอนได นามวา บชาดวยดวงตา ตลอด ๗ วน.*


[ พระเจาอโศกไมทรงเลอมใสนกบวชนอกศาสนา ] ไดยนวา พระราชาทรงรบการอภเษกแลว ไดทรงนบถอ สทธพาเหยรปาสณฑะ๑ ตลอดเวลา ๓ ปทเดยว. ในปท ๔ จงไดทรง เลอมใสในพระพทธศาสนา. ไดยนวา พระเจาพนทสารพระชนกของ พระราชาพระองคนน ไดทรงนบถอพราหมณ. ทาวเธอไดทรง ตงนตยภตไว แกพวกพราหมณ และแกตาปะขาวและปรพาชกเปนตน ผถอลทธปาสณฑะอนเปนของประจาชาตพราหมณมประมาณหกแสน คน. แมพระเจาอโศก กทรงถวายทานทพระชนกใหเปนไปแลวใน ภายในบรของพระองคเหมอนอยางนน, ในวนหนง ไดประทบยนอยท สหบญชร ไดทอดพระเนตรเหนพวกพราหมณเหลานน ผกาลงบรโภค ( อาหาร ) ดวยมารยาททเหนหางจากความสงบเรยบรอย ไมมความ สารวมอนทรย ทงไมไดรบฝกหดอรยาบถ ( กรยามารยาท ) จงทรง ดารวา " การทเราใครครวญเสยกอนแลวใหทานเชนนในเขตทเหมาะสม จงควร, " ครนทรงดารอยางนแลว จงตรสเรยกพวกอามาตยวา " ไปเถด พนาย ! พวกทานจงนาสมณะและพราหมณของตน ๆ ผสมมต กนวาด มายงภายในพระราชวง, เราจกถวายทาน." พวกอามาตยทลรบ พระราชโองการวา " ดละ พระเจาขา ! " แลวกไดนานกบวชนอก ศาสนามตาปะขาว ปรพาชก อาชวก และนครนถเปนตนนน ๆ มา แลวทลวา " ขอเดชะใตฝาละอองธลพระบาท ! ทานเหลานเปนพระ ๑. ปาสณฑะ คอลทธทถอผด หรอเจาลทธผถอผด แปลตามรปศพทวา ลทธขวางบวง คอบวงคลองจตสตว มอย ๒ คอ ตณหาปาสะ บวงคอตณหา ๑ ทฏฐปาสะ บวงคอ ทฐ ๑.


อรหนตของขาพระพทธเจาทงหลาย. " เวลานน พระราชาทรงรบสงให ปลาดอาสนะทงสงและตาไวภายในพระราชวง แลวรบสงวา " เชญ เขามาเถด " จงทรงเชญพวกนกบวชผมาแลว ๆ วา " เชญนงบนอาสนะ ทสมควรแกตน ๆ เถด " ดงน. บรรดานกบวชเหลานน บางพวกนงบน ตงภทรบฐ. บางพวกกนงบนตงแผนกระดาน. พระราชาทอดพระ เนตรเหนกรยาทนงนนแลว กทรงทราบไดวา " นกบวชเหลานนไมม ธรรมทเปนสาระในภายในเลย " ไดถวายของควรเคยวควรบรโภคทควร แกนกบวชเหลานนแลว กทรงสงกลบไป. เมอกาลเวลาลวงไปอยอยางนน วนหนง พระเจาอโศกประทบ ยนอยทสหบญชร ไดทอดพระเนตรเหนนโครธสามเณร ผฝกฝน คมครองตน มอนทรยสงบ สมบรณดวยอรยาบถ กาลงเดนผานไป ทางพระลานหลวง. [ ประวตนโครธสามเณร ] ถามวา " กชอวานโครธน คออะไร ? แกวา " นโครธนเปน พระโอรสของสมนราชกมาร ผเปนพระเชฏฐโอรสของพระเจาพนท- สาร. " ในเรองนน มอนปพพกถาดงตอไปน :- ดงไดสดบมาวา ในเวลาทพระเจาพนทสาร ( ผพระชนก ) ทรง ทพลภาภนนแล ( ทรงพระประชวรหนก ) อโศกกมาร ไดสละราช- สมบตในกรงอชเชนทตนไดแลว เสดจกลบมายดเอาพระนครทงหมด ไวในเงอมมอของตน แลวไดจบสมนราชกมารไว. ในวนนนเอง พระ เทวชอสมนา ของสมนราชกมาร ไดทรงพระครรภแกเตมทแลว. พระ


นางสมนาเทวนนปลอมเพศหน เดนมงไปสบานคนจณฑาลแหงใดแหง หนงในทไมไกล ไดทรงสดบเสยงของเทวดา ผสงอยทตนนโครธแหงใด แหงหนง ในทไมไกลจากเรอนของหวหนาหมบานครจณฑาล ซงกลาว เชญอยวา " ขาแตพระแมเจาสมนา ! ขอจงเสดจเขามาทางนเถด " กไดเสดจเขาไปใกลเทวดานน. เทวดาไดนรมตศาลาหลงหนง ดวย อานภาพของตน แลวไดถวายวา " ขอพระแมเจา จงประทบอยท ศาลาหลงนเถด. " พระเทวนนไดเสดจเขาไปสศาลาหลงนนแลว. ใน วนทพระนางเสดจเขาไปถงนนเอง กประสตพระโอรส. เพราะเหตท พระโอรสนน อนเทวดาผสงอยทตนนโครธรกษาไว พระนางเทวนน จงทรงขนานพระนามวา " นโครธ. " หวหนาหมบานคนจณฑาลได สาคญพระเทวนน เปนดจธดาแหงนายของตน ตงแตวนทตนไดพบ เหน จงไดตงขอปฏบตประจาไว. พระราชธดา ไดประทบอย ณ สถาน ทนนสน ๗ ป. ฝายนโครธกมาร กมชนมายได ๗ ปแลว. [ นโครธกมารบวชสาเรจเปนพระอรหนตพระชนม ๗ ป ] ในครงนน พระเถระรปหนง ชอมหาวรณเถระ เปนพระอรหนต ไดเหนความถงพรอมแหงเหตของทารก ไดพจารณาคดวา " บดน ทารก มชนมายได ๗ ป, เปนกาลสมควรทจะใหเขาบวชได " จงทลพระราช- ธดาใหทรงทราบ แลวใหนโครธกมารนนบวช. ในเวลาปลงผมเสรจ นนเอง พระกมารไดบรรลเปนพระอรหนต. วนหนงนโครธสามเณร นน ไดชาระรางกายแตเชาตร ทาอาจารยวตรและอปชฌายวตร เสรจแลว ถอเอาบาตรและจวร คดวา " เราจะไปยงประตเรอนของ


โยมมารดา " แลวกออกไป. กนวาสสถานแหงโยมมารดาของนโครธ สามเณรนน ตองเดนเขาไปยงพระนคร ทางประตดานทศทกษณ ผานทามกลางพระนครไปออกทางประตดานทศปราจน. กโดยสมยนน พระเจาอโศกธรรมราช ทรงเสดจจงกรมอยทสหบญชร ผนพระพกตร ไปทางทศปราจน. ขณะนนเอง นโครธสามเณร ผมอนทรยสงบ มใจ สงบ ทอดสายตาดประมาณชวแอก เดนไปถงพระลานหลวง. เพราะ เหตนน ขาพเจาจงไดกลาวไววา " วนหนง พระเจาอโศกประทบยน อยทสหบญชร ไดทอดพระเนตรเหนนโครธสามเณร ผฝกฝน คมครองตน มอนทรยสงบ สมบรณดวยอรยาบถ กาลงเดนผานไป ทางพระลานหลวง " ดงน. [ พระเจาอโศกทรงเลอมใสนโครธสามเณร ] ครนทอดพระเนตรเหนแลว พระราชาไดทรงพระราพง ดงนวา " ชนแมทงหมดน มจตฟงซาน มสวนเปรยบเหมอนมฤคทวงพลานไป, สวนทารกคนน ไมมจตฟงซาน, การมองด การเหลยวด การคแขน และการเหยยดแขนของเขางามยงนก, ภายในของทารกคนน นาจกม โลกตรธรรมแนนอน " ดงน. พรอมกบการทอดพระเนตรเหนของ พระราชานนเอง พระหฤทยกเลอมใสในสามเณร, ความรกกไดตงขน. ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะไดยนวา แมในกาลกอน ในเวลาทาบญ ในโครธสามเณรน ไดเปนพอคาผเปนพชายใหญของ พระราชา. " สมจรงดงคาทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา


" ความรกนน ยอมเกดเพราะเหต ๒ อยาง คอ เพราะการอยรวมกนในภพกอน ๑ เพราะ การเกอกลกนในปจจบน ๑ เหมอนอบลและ ปทมเปนตนทเหลอ เมอเกดในนา ยอมเกด ไดเพราะอาศยเหต ๒ ประการ คอ นาและ เปอกตมฉะนน๑ " [ พระเจาอโศกมหาราชรบสงใหนมนตสามเณรเขามา ] ลาดบนน พระราชาทรงเกดความรก มความนบถอมาก ( ใน สามเณรนน ) จงทรงสงพวกอามาตยไปวา " พวกเธอจงนมนตสามเณร นนมา. " ทาวเธอทรงราพงวา " อามาตยเหลานน มวชกชาอย " จงทรง สงไปอก ๒-๓ นายวา " จงใหสามเณรนนรบมาเถด. " สามเณรไดเดน ไปตามปกตของตนนนเอง. พระราชาตรสวา " ทานทราบอาสนะทควร แลว นมนตนงเถด. " สามเณรนนเหลยวดขางโนนขางนแลวคดวา " บดน ไมมภกษเหลาอน " จงเดนเขาไปใกลบลลงก ซงยกเศวตฉตร กนไว แลวแสดงอาการแดพระราชา เพอตองการใหทรงรบบาตร. พระราชาทรงทอดพระเนตรเหนสามเณรนนกาลงเดนเขาไปใกลบลลงก นนแล จงทรงดารวา " วนนเอง สามเณรรปน จกเปนเจาของราชมณ- เฑยรนในบดน " สามเณรถวายบาตรทพระหตถพระราชา แลวขนนง บนบลลงก. พระราชาทรงนอมถวายอาหารทกชนดคอขาวตม ของควร เคยว และขาวสวย ทเขาเตรยมไวเพอประโยชนแกพระองค ( แก สามเณรนน ). สามเณรรบอาหารพอยงอตภาพของตนใหเปนไปเทานน. ๑. ข. ชา. ๒๗/๙๑. ตทฏกถา. ๓/๓๑๓.


[ พระเจาอโศกมหาราชตรสถามขอธรรม ] ในทสดภตกจ พระราชา ตรสถามวา " พอเณรรพระโอวาทท พระศาสดาทรงประทาน แกพวกพอเณรหรอ ? " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! อาตมภาพ ยอมร โดยเอกเทศ ( เทานน ). " พระราชา ทรงรบสงวา " พอเณร ! ขอจงแสดงโอวาทท พอเณรรนน แกโยมบาง. " สามเณร ทลรบวา " ได มหาบพตร ! " ดงนแลว ไดกลาว อปปมาทวรรค ในธรรมบท ตามสมควรแดพระราชา เพอประโยชน แกการอนโมทนา. พระราชาพอไดทรงสดบวา " ความไมประมาท เปนทางไมตาย, ความประมาท เปนทางแหงความตาย๑ " ดงนเปนตน. กทรงรบสงวา " พอเณร ! จงยงธรรมเทศนาทขาพเจาไดรแลว ใหจบไวกอน " ดงน. [ พระเจาอโศกมหาราชถวายนตยภตสามเณรเปนทวคณ ] ในอวสานแหงการอนโมทนา พระราชาทรงรบสงวา " พอเณร ! โยมจะถวายธวภต แกพอเณร ๘ ท. " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! อาตมภาพ จะ ถวายธวภตเหลานน แกพระอปชฌายะ ( ของอาตมภาพ ). " ๑. ข. ธ. ๒๕/๑๘.


พระราชา ตรสถามวา " พอเณร ! ผทชอวาอปชฌายะน ไดแกคนเชนไร ? " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! ผทเหนโทษนอย ใหญ แลวตกเตอน และใหระลก ชอวาพระอปชฌายะ. " พระราชา ทรงรบสงวา " พอเณร ! โยมจะถวายภต ๘ ท แมอนอก แกพอเณร. " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! อาตมภาพ จะ ถวายเหลานน แกพระอาจารย ( ของอาตมภาพ ). " พระราชา ตรสถามวา " พอเณร ! ผทชอวาพระอาจารยน ไดแกคนเชนไร ? " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! ผทใหอนเตวาสก และสทธวหารก ตงอยในธรรมทควรศกษา ในพระศาสนาน ชอวา พระอาจารย. " พระราชา ทรงรบสงวา " ดละ พอเณร ! โยมจะถวายภต ๘ ทแมอนอก แกพอเณร. " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! อาตมภาพ จะ ถวายภตเหลานน แกพระภกษสงฆ." พระราชา ตรสถามวา " พอเณร ! ผทชอวาภกษสงฆน ได แกคนเชนไร ? " สามเณร ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! บรรพชาและ อปสมบทของอาจารยและอปชฌายะของอาตมภาพ และบรรพชาของ


อาตมภาพ อาศยหมภกษใด หมภกษนน ชอวาภกษสงฆ. " พระราชา ทรงพอพระราชหฤทยเปนอยางยง แลวทรงรบสง วา " พอเณร ! โยมจะถวายภต ๘ ทแมอนอก แกพอเณร." สามเณร ทลรบวา " ดละ " ในวนรงขนไดพาเอาภกษ ๓๒ รป เขาไปยงภายในพระราชวง ฉนภตตหาร. [ พระเจาอโศกมหาราชถวายนตยภตแกภกษหกแสนรป ] พระราชา ทรงปวารณาวา " ภกษ ๓๒ รปแมอน พรอม ทงพวกทาน จงรบภกษา พรงนเถด " ดงนแลว ทรงใหเพมภกษ มากขนทกวน ๆ โดยอบายนนนนแล ไดทรงตดภตของพวกนกบวช นอกศาสนา มพราหมณและปรพาชกเปนตน ตงหกแสนคนเสย แลวไดทรงตงนตยภตไวสาหรบภกษหกแสนรป ในภายในพระราช- นเวศน เพราะความเลอมใสทเปนไปในพระในพระนโครธเถระ๑นนเอง. ฝาย พระนโครธเถระ กใหพระราชาพรอมทงบรษทดารงอยในไตรสรณ- คมนและเบญจศล ทาใหเปนผมความเลอมใสไมหวนไหว ดวย ความเลอมใสอยางปถชน แลวใหดารงมนอยในพระพทธศาสนา. [ พระเจาอโศกมหาราชทรงสรางวด และเจดย ๘๔,๐๐๐ แหง ] พระราชา ทรงรบสงใหนายชางสรางมหาวหาร ชอวาอโศการาม แลวกทรงตงภตไวเพอถวายภกษหกแสนรปอก. และทรงรบสง ใหสรางพระวหาร ๘๔,๐๐๐ หลง ซงประดบดวยพระเจดย ๘๔,๐๐๐ องค ไวในพระนคร ๘๔,๐๐๐ แหง ทวชมพทวปทงสน โดยความชอบธรรม ๑. พระนโครธเถระ กคอนโครธสามเณรนนเอง.


นนเอง หาใชโดยไมชอบธรรมไม. ไดยนวา ในวนหนง พระราชาทรงถวายมหาทานทอโศการาม ประทบนงอยในทามกลางพระภกษสงฆ ซงนบไดประมาณหกแสนรป ทรงปวารณาสงฆดวยปจจย ๔ แลวตรสถามปญหานวา " ขาแต ทานผเจรญ ! ชอวาพระธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว มประมาณเทาไร ? " พระสงฆถวายพระพรวา " มหาบพตร ! ชอวา พระธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลวนน วาโดยองค มองค ๙, วาโดยขนธ ม ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ. " พระราชาทรงเลอมใส ในพระธรรม แลวทรงรบสงวา " เราจกบชาพระธรรมขนธแตละ ขนธดวยวหารแตละหลง ๆ " ดงน ในวนเดยวเทานน ไดทรงสละ พระราชทรพยถง ๙๖ โกฏ แลวไดทรงบงคบพวกอามาตยวา " ไปเถด พนาย ! พวกทานเมอใหสรางวหารในนครแตละนคร จงใหสราง พระวหาร ๘๔,๐๐๐ หลง ไวในพระนคร ๘๔,๐๐๐ นครเถด " ดงน สวนพระองคเองไดทรงเรมการงานเพอประโยชนแกอโศกมหาวหาร ใน อโศการาม. พระสงฆไดใหพระเถระชอวาอนทคตตเถระ ผมฤทธมาก มอานภาพมาก สนอาสวะแลว เปนนวกมมาธฏฐาย๑. พระเถระไดยง การงานทยงไมสาเรจนน ๆ ใหแลวเสรจดวยอานภาพของตน. พระ เถระไดใหการสรางพระวหารสาเรจลง ๓ ป แมดวยอานภาพอยางนน. [ พระเจาอโศกมหาราชทรงทาการฉลองพระวหาร ] ขาวสารจากทก ๆ นคร ไดมาถงวนเดยวกนนนเอง. พวกอามาตย ๑. นวกมมาธฏฐาย คอผดแลควบคมงานกอสรางใหม.


ไดกราบทลแดพระราชาวา " ขอเดชะ พระวหาร ๘๔,๐๐๐ หลง สรางเสรจแลว. " พระราชา ทรงรบสงใหเทยวตกลองประกาศทวพระ นครวา " ลวงไป ๗ วนแตวนน จกมการฉลองพระวหาร, ขอให ประชาชนทงหมด จงสมาทานองคศล ๘ เตรยมการฉลองพระ วหาร ทงภายในพระนคร และภายนอกพระนคร. " ลวงไป ๗ วน แตการฉลองพระวหารนน พระราชาแวดลอมดวยหมเสนามองค ๔ นบไดหลายแสน ซงแตงตวดวยเครองอลงการทกอยาง เสดจเทยว ชมพระนคร ทมหาชนผมความอตสาหะประสงคจะตกแตงพระนคร ได ตกแตงประดบประดาแลว ใหเปนเหมอนมความสงางามยงกวาสร แหงราชาธานชออมรวด ในเทวโลก เสดจพระราชดาเนนไปยงพระ วหาร ไดประทบยนอย ณ ทามกลางภกษสงฆ. กภกษทประชม กนในขณะนนมประมาณ ๘๐ โกฏ. กแลพวกนางภกษณมประมาณ เกาลานหกแสน. บรรดาภกษเหลานน เฉพาะภกษผเปนพระขณาสพ นบไดประมาณแสนรป. ภกษขณาสพเหลานน ไดมความวตกขอน วา " ถาพระราชาจะพงทอดพระเนตรเหนอธการ ( ทานอนยง ) ไมม สวนเหลอของพระองค, กจะพงทรงเลอมใสในพระพทธศาสนาเปน อยางยง " ตอจากนน จงไดทาปาฏหารย ชอวาโลกววรณ ( คอ การเปดโลก ). [ พระเจาอโศกมหาราชทอดพระเนตรเหนทวทงชมพทวป ] พระราชา ประทบยนอยทอโศการามนนแล ทรงเหลยวด ตลอดทง ๔ ทศ ไดทอดพระเนตรเหนชมพทวป ซงมมหาสมทรเปนท


สดโดยรอบ และพระวหาร ๘๔,๐๐๐ หลง ทรงโรจนอยดวยการบชา ในการฉลองพระวหารอยางโอฬาร. ทาวเธอ เมอทอดพระเนตรดสมบตนน กทรงประกอบดวย ปตปราโมทยอยางโอฬาร ทรงพระดารวา " กมอยหรอทปตปราโมทย เหนปานน เคยเกดขนแกใคร ๆ อนบาง ? " จงตรสถามภกษสงฆวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ในพระศาสนาของพระทศพลโลกนาถเจา ของเราทงหลาย มใครบาง ไดสละบรจาคอยางมากมาย, การบรจาค ของใครเลายงใหญ. " ภกษสงฆไดมอบการวสชนาปญหาทพระราชา ตรสถาม ใหเปนหนาทของทานโมคคลบตรตสสเถระ. พระเถระถวาย พระพรวา " มหาบพตร ! ขนชอวาผถวายปจจย ในพระศาสนาของ พระทศพลเชนกบพระองค ในเมอพระตถาคตเจาแมยงทรงพระชนม อย ไมมใครเลย, พระองคเทานน ทรงมการบรจาคยงใหญ. " [ พระเจาอโศกยงไมเปนทายาทแหงพระศาสนา ] พระราชา ทรงสดบคาของพระเถระแลว ไดมพระวรกายอน ปตปราโมทยอยางโอฬารถกตองแลว หาระหวางมได จงทรงพระ ดารวา " ไดยนวา ผทถวายปจจยเชนกบเรา ไมม, ไดยนวา เรา มการบรจาคยงใหญ, ไดยนวา เรากาลงยกยองเชดชพระศาสนา ดวย ไทยธรรม, กเมอเปนอยางน เราจะไดชอวา เปนทายาทแหงพระ ศาสนาหรอไม. " ลาดบนน ทาวเธอจงตรสถามภกษสงฆวา " ขาแต พระคณเจาผเจรญ ! โยมเปนทายาทแหงพระศาสนา หรอยงหนอ ? " ในลาดบนน ทานพระโมคคลบตรตสสเถระ ฟงพระราชดารสนแลว


เมอเลงเหนอปนสยสมบต แหงพระมหนทผเปนพระโอรส ( ของทาว เธอ ) จงดารวา " ถาพระกมารน จกทรงผนวชไซร, พระศาสนา กจกเจรญอยางยง " จงถวายพระพรเรองนกะพระราชาวา " มหา- บพตร ! ผทจะเปนทายาทแหงพระศาสนา หาใชดวยเหตเพยงเทาน ไม, กอกอยางหนงแล ผถวายปจจยเชนนน ยอมถงความนบวา ' ปจจยทายก ' หรอวา ' ผอปฏฐาก ' ( เทานน ). มหาบพตร ! แทจรง แมผใดพงถวายปจจยกองตงแตแผนดนขนาดจดถงพรหมโลก, แมผนน กยงไมถงความนบวา " เปนทายาทในพระศาสนาได. " [ ผทใหบตรบวชชอวาไดเปนทายาทแหงพระศาสนา ] ลาดบนน พระราชาตรสถามวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ถาเชนนนทายาทแหงพระศาสนา จะมไดอยางไรเลา ? " พระเถระ ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! บคคลผใดผหนง จะเปนผมงคงกตาม จะเปนผยากจนกตาม ใหบตรผเปนโอรสของตนบวช ( ในพระ ศาสนา ) มหาบพตร ! บคคลน ทานเรยกวา " เปนทายาทแหง พระศาสนา." เมอพระโมคคลบตรตสสเถระ ถวายพระพรอยางนนแลว พระเจาอโศกธรรมราช ทรงพระดารวา " ไดยนวา เราแมทาการ บรจาคเหนปานนแลว กยงไมถงความเปนทายาทแหงพระศาสนาไดเลย " ทรงปรารถนาความเปนทายาท ในพระศาสนาอย จงทรงทอด พระเนตรเหลยวด ขางโนนและขางน ไดทอดพระเนตรเหนพระ มหนทกมาร ( ผเปนพระราชโอรสของพระองค ) ซงประทบยนอยในท


ไมไกล. ครนทอดพระเนตรเหนแลว ทาวเธอกทรงพระราพงดงนวา " เราประสงคจะสถาปนาพระกมารองคนไวในตาแหนงอปราช จาเดม แตเวลาตสสกมารผนวชแลว กจรงอย, ถงอยางนน การบรรพชาแล เปนคณชาตอดมกวาตาแหนงอปราชเสยอก. " ลาดบนน ทาวเธอ จงทรงรบสงกะพระกมารวา " พอ ! ลกจะสามารถบวชไดไหม ? " พระกมาร แมตามปกต จาเดมแตเวลาพระตสสกมารทรงผนวชแลว กมพระประสงคอยากจะผนวชอยทเดยว พอไดทรงสดบพระราชดารส กเกดพระปราโมทยเปนอยางยง แลวกราบทลวา " ขอเดชะสมมต- เทพ ! หมอมฉนจะบวช, ทลกระหมอม ทรงพระบรมราชานญาต ใหกระหมอมฉนบวชแลว จะไดเปนทายาทในพระศาสนา. " กโดยสมยนนแล แมพระนางสงฆมตตา พระราชธดา ( ของ ทาวเธอ ) กประทบยนอยในสถานทนนเอง. พระกมารทรงพระนามวา อคคพรหม ผเปนพระสวามของพระนางสงฆมตตานนแล กได ผนวชรวมกบพระตสสกมารผเปนอปราชแลว. พระราชาทอดพระเนตร เหนพระนางสงฆมตตานนแลว จงรบสงวา " แม ! แมลก สามารถจะบวชไดไหม ? " พระนางทลตอบวา " ดละ ทลกระหมอม พอ ! หมอมฉนสามารถ. " พระราชาทรงขอบใจพระราชโอรสและ ธดาแลว มพระราชหฤทยเบกบาน จงตรสพระดารสนกะพระภกษสงฆ วา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ขอพระคณเจาทงหลาย จงให ทารกเหลานบวช แลวกระทาใหโยมเปนทายาทในพระศาสนาเถด. " พระสงฆรบพระราชดารสแลว กใหพระกมารบรรพชา โดยมพระ


โมคคลบตรตสสเถระ เปนพระอปชฌายะ และมพระมหาเทวเถระ เปนอาจารย ใหอปสมบท โดยมพระมชฌนตกเถระ เปนอาจารย. ไดยนวา คราวนน พระกมารมพระชนมายได ๒๐ ปบรบรณ. [ พระมหนทเถระไดบรรลพระอรหตเวลาอปสมบท ] ทานไดบรรลเปนพระอรหนตพรอมดวยปฏสมภทา ในมณฑล อปสมบทนนนนแล. พระอาจารยแมของพระนางสงฆมตตาราชธดา ชอวาพระอายปาลตเถร, สวนพระอปชฌายะ ชอพระธมมปาลตเถร. ไดยนวา คราวนน พระนางสงฆมตตา มพระชนมายได ๑๘ ป. ภกษสงฆยงพระนางสงฆมตตานน ผพอบรรพชาแลว ใหดารงอยใน สกขา ในโรงสมานนนนแล. เวลาทพระโอรสและพระธดาทง ๒ องคผนวช พระราชาทรง อภเษกครองราชยได ๖ ป. ภายหลงตงแตเวลาททรงผนวชแลว พระ มหนทเถระ กศกษาเลาเรยนพระธรรมและพระวนย อยในสานก พระอปชฌายะของตนนนเอง ไดเรยนเอาเถรวาททงหมด พรอมทง อรรถกถา ททานสงเคราะหดวยพระไตรปฎก ซงขนสสงคตทง ๒ คราว จบในภาย ๓ พรรษา แลวไดเปนปาโมกข ( หวหนา ) ของพวก ภกษประมาณ ๑,๐๐๐ รป ผเปนอนเตวาสก แหงอปชฌายะของตน. คราวนน พระเจาโศกธรรมราช ทรงอภเษกครองราฃยได ๙ ป. [ พระเจาอโศกทรงตงมลนธถวายสงฆหาแสน ] กในรชกาลทพระราชาทรงอภเษกได ๘ ปนนแล พระโกนต- บตรตสสเถระ เทยวไปเพอตองการยาบาบดพยาธ ดวยภกขาจารวตร


กไมไดเนยใสสกวาฟายมอหนง เลยสนอายสงขาร เพราะกาลงแหง พยาธ ไดโอวาทภกษสงฆดวยความไมประมาท แลวนงโดยบลลงก ในอากาศ เขาเตโชธาตปรนพพานแลว. พระราชา ทรงทราบความเปนไปนนแลว ไดทรงทาสกการะแก พระเถระ แลวทรงรบสงวา " ขนชอวา เมอเราครองราชยอย พวก ภกษยงหาปจจยไดยากอยางน " แลวทรงรบสงใหสรางสระโบกขรณ ไวทประตทง ๔ แหงพระนคร ใหบรรจเตมดวยเภสชถวายไว. ไดยนวา สมนนนเครองบรรณการตงหาแสน เกดขนแกพระราชาทกวน ๆ คอ ทประตทง ๔ แหงพระนครปาตลบตรสแสน, ทสภาหนงแสน. ครงนน พระราชาทรงสละถวายทานนโครธเถระ วนละหนงแสน. หนงแสน เพอตองการทรงบชาดวยวตถมของหอมและดอกไมเปนตน ทพทธ- เจดย, หนงแสนเพอตองการทรงบชาพระธรรม. คอ ทรงนอมถวาย แสนนน เพอประโยชนแกปจจย ๔ แกพวกภกษผทรงธรรมเปนพหสต. แสนหนงถวายภกษสงฆ. ถวายอกแสนหนงเพอประโยชนแกเภสชท ประตทง ๔ ดาน. ลาภและสกการะอนโอฬาร เกดแลวในพระศาสนา ดวยอาการอยางน. [ พวกเดยรถยปลอมบวชในพระพทธศาสนา ] เดยรถยทงหลาย เสอมลาภและสกการะแลว ชนทสดไมได แมสกวาของกนและเครองนงหม เมอปรารถนาลาภและสกการะ จง ปลอมบวชในพระพทธศาสนา แลวแสดงทฐ ( ลทธ ) ของตน ๆ วา " นธรรม นวนย. " พวกเดยรถยเหลานน แมเมอไมไดบวช


กปลงผมเสยเอง แลวนงผากาสายะเทยวไปในวหารทงหลาย เขาไป ( รวม ) อโบสถบาง ปวารณาบาง สงฆกรรมบาง คณะกรรมบาง. ภกษทงหลาย ไมยอมทาอโบสถ รวมกบพวกภกษเดยรถยเหลานน. คราวนน ทานพระโมคคลบตรตสสเถระ ดารวา " บดน อธกรณเกด ขนแลว, ไมนานเลย อธกรณนนจกหยาบชาขน, กเราอยในทามกลาง แหงภกษเดยรถยเหลานน จะไมอาจระงบอธกรณนนได " ดงน จง มอบการคณะถวายทานพระมหนทเถระ ประสงคจะพกอยโดยผาสก- วหารดวยตนเอง แลวไดไปยงอโธคงคบรรพต. [ พวกเดยรถยแสดงลทธนอกพทธศาสนา ] พวกเดยรถยแมเหลานนแล ถงถกภกษสงฆปรามปรามโดยธรรม โดยวนย โดยสตถศาสนา กไมยอมตงอยในขอปฏบตอนคลอยตามพระ ธรรมวนย ทงไดใหเสนยดจญไร มลทน และเสยนหนาม ตงขน แกพระศาสนา มใชอยางเดยว. บางพวกบาเรอไฟ. บางพวกยางตน ใหรอนอยในเครองอบตน ๕ อยาง. บางพวกประพฤตหมนไปตาม พระอาทตย. บางพวกกยนยนพดวา " พวกเรา จกทาลายพระธรรมวนย ของพวกทาน " ดงน. คราวนน ภกษสงฆ ไมไดทาอโบสถหรอปวารณา รวมกบ เดยรถยเหลานนเลย. ในวดอโศการาม อโบสถขาดไปถง ๗ ป. พวก ภกษ ไดกราบทลเรองนนแมแดพระราชาแลว. [ พระเจาอโศกทรงใชอามาตยใหไประงบอธกรณ ] พระราชา ทรงบงคบอามาตยนายหนงไปวา " เธอไปยงพระ


วหาร ระงบอธกรณแลว นมนตภกษสงฆใหทาอโบสถเถด " ดงน. อามาตยไมอาจจะทลยอนถามพระราชาได จงเขาไปหาอามาตย พวกอนแลวกลาววา " พระราชาทรงสงขาพเจาไปวา ' เธอจงไปยง พระวหาร ระงบอธกรณแลว ทาอโบสถเถด ' ดงน อธกรณจะ ระงบไดอยางไรหนอ ? " อามาตยเหลานนพดวา " พวกขาพเจา กาหนดหมายได ดวยอบายอยางนวา ' พวกราชบรษ เมอจะปราบ ปจจนตชนบทใหราบคาบ กตองฆาพวกโจร ชอฉนใด, ภกษเหลาใด ไมทาอโบสถ, พระราชาจกมพระราชประสงคใหฆาภกษเหลานนเสย ฉนนนเหมอนกน. " ลาดบนน อามาตยนายนน ไปยงพระวหาร นดใหภกษสงฆ ประชมกนแลวเรยนชแจงวา " พระราชาทรงสงขาพเจามาวา ' เธอ จงนมนตภกษสงฆใหทาอโบสถเถด, ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! บดน ขอพวกทานจงทาอโบสถเถด. " พวกภกษพดวา " อาตมภาพ ทงหลาย จะไมทาอโบสถรวมกบเหลาเดยรถย. " อามาตยเรม เอาดาบตดศรษะ ( ของเหลาภกษ ) ใหตกไป ตงตนแตอาสนะของ พระเถระลงไป. ทานพระตสสเถระไดเหนอามาตยนน ผปฏบตผด อยางนนแล. [ ประวตของพระตสสเถระจะออกบวช ] ชอวา พระตสสเถระไมใชคนธรรมดาสามญ คอพระภาดารวม พระราชมารดาเดยวกนกบพระราชา มนามวาตสสกมาร. ไดยนวา พระราชาทรงอภเษกแลว ไดทรงตงตสสกมารนนไว ในตาแหนง


อปราช. วนหนง ตสสกมารนน เสดจไปเทยวปา ไดทอดพระเนตร เหนหมมฤคฝงใหญ ซงเลนอยดวยการเลนตามความคด ( คอตาม ความใครของตน ). ครนทอดพระเนตรเหนแลว ตสสกมารนนได ทรงมพระราพงดงนวา " มฤคเหลานมหญาเปนอาหาร ยงเลนกน ไดอยางนกอน. สวนพระสมณะเหลาน ฉนโภชนะอนประณต ใน ราชตระกลแลว จาวดอยบนทนอนอนออนนม จกเลนการเลนทนา ชอบใจไมไดเทยวหรอ. " ตสสกมารนน เสดจกลบมาจากปานนแลว ไดกราบทลความราพงของตนนแดพระราชา. พระราชาทรงพระดารวา " พระกมารระแวงสงสยในทมใชฐานะ ( มใชเหต ), เอาเถอะ เราจกใหเขายนยอมดวยอบายอยางน " ในวนหนง ทรงทาเปนเหมอน กรวดวยเหตการณบางอยาง แลวทรงขดวยมรณภยวา " เธอจงมารบ เอาราชสมบตตลอด ๗ วน, หลงจากนนเราจกฆาเธอเสย " ดงน แลวใหรบรคาสงนน. ไดยนวา พระกมารนนทรงดารวา " ในวนท ๗ พระราชาจกใหฆาเราเสย " ดงน ไมสรงสนาน ไมเสวย ทง บรรทมกไมหลบ ตามสมควรแกพระหฤทย ไดมพระสรระเศราหมอง เปนอยางมาก. แตนน พระราชาตรสถามตสสกมารนนวา " เธอ เปนผมรปรางอยางน เพราะเหตอะไร ! " พระกมารทลวา " ขอ เดชะ ! เพราะกลวความตาย. " พระราชาทรงรบสงวา " เฮย ! อนตวเธอ เองเลงเหนความตายทขาพเจาคาดโทษไวแลว หมดสงสยสนคด ยง จะไมเลนหรอ ! พวกภกษ เลงเหนความตายเนองดวยลมหายใจเขา และหายใจออกอย จกเลนไดอยางไร ? " จาเดมแตนนมา พระ


กมารกทรงเลอมในในพระศาสนา. ครนรงขนอกวนหนง พระกมารนน เสดจออกไปลาเนอ เทยวสญจรไปในปา ไดทอดพระเนตรเหนพระ โยนกมหาธรรมรกขตเถระ ผนงใหพญาชางตวใดตวหนงจบกงสาละพด อย. พระกมารครนทอดพระเนตรเหนแลว กเกดความปราโมทย ดารวา " เมอไรหนอแล แมเราจะพงบวชเหมอนพระมหาเถระน, วนนนจะพงมหรอหนอแล. " พระเถระรอธยาศยของพระกมารนนแลว เมอพระกมารนนเหนอยนนแล ไดเหาะขนไปในอากาศ แลวไดยน อยบนพนนาทสระโบกขรณ ในวดอโศการาม หอยจวรและผาอตรา- สงคไวทอากาศ แลวเรมสรงนา. พระกมารทอดพระเนตรเหนอานภาพ ของพระเถระนนแลวกทรงเลอมใสเปนอยางยง ดารวา " เราจกบวช ใหไดในวนนทเดยว " แลวเสดจกลบ ไดทลลาพระราชาวา " ขอเดชะ ! หมอมฉนจกบวช. " พระราชาทรงยบยง ( ทรงขอรอง ) เปนอเนก ประการ เมอไมทรงสามารถเพอจะใหพระกมารนนกลบ ( พระทย ได จงทรงรบสงใหตกแตงมรรคาทจะไปสวดอโศการาม ใหพระกมาร แตงองคเปนเพศมหรสพ ใหแวดลอมดวยหมเสนา ซงประดบประดา แลว ทรงนาไปยงพระวหาร. ภกษเปนอนมากไดฟงวา " ขาววา พระยพราช จกผนวช " กพากนตระเตรยมบาตรและจวรไว. พระกมาร เสดจไปยงเรอนเปนทบาเพญเพยร แลวไดทรงผนวช พรอมกบบรษ แสนหนง ในสานกของพระมหาธรรมรกขตเถระนนเอง. กกลบตร ทงหลายผผนวชตามพระกมาร จะกาหนดนบไมได. พระกมารทรง ผนวชในเวลาทพระราชาทรงอภเษกครองราชยได ๔ ป. ครงนน ยงม


พระกมารองคอน มพระนามวาอคคพรหม ผเปนพระสวามของพระนาง สงฆมตตา ซงเปนพระภาคไนยของพระราชา. พระนางสงฆมตตา ประสตพระโอรส ของอคคพรหมองคนนเพยงองคเดยวเทานน. อคค- พรหมแมองคนน ไดสดบขาววา " พระยพราช ทรงผนวชแลว " จงเขาไปเฝาพระราชา แลวทลขอพระบรมราชานญาตวา " ขอเดชะ แมหมอมฉน กจกบวช " ดงน. และอคคพรหมองคนนไดรบพระ บรมราชานญาตวา " จงบวชเถด พอ ! " กไดบวชในวนนนนนเอง. พระเถระผอนขตตยชน ซงมสมบตอยางโอฬาร บวชตามอยางน บณฑตพงทราบวา " พระตสสเถระ ผเปนพระกนษฐภาดาของ พระราชา. " [ พระตสสเถระนงกนไมใหอามาตยตดศรษะพระ ] ทานตสสเถระนน ครนเหนอามาตยนายนนผปฏบตผดอยางนนแลว จงดารวา " พระราชา คงจะไมทรงสงมาเพอใหฆาพระเถระทงหลาย เรองน จกเปนเรองทอามาตยคนนเขาใจผดแนนอนทเดยว " ดงน จง ไดไปนงบนอาสนะใกลอามาตยนนเสยเอง. อามาตยนายนน จาพระเถระ นนได กไมอาจฟนศสตราลงได จงไดกลบไปกราบทลแดพระราชา วา " ขอเดชะ ! ขาพระพทธเจาไดตดศรษะของพวกภกษชอมประมาณ เทาน ผไมปรารถนาทาอโบสถใหตกไป, ขณะนน กมาถงลาดบ แหงทานตสสเถระผเปนเจาเขา ขาพระพทธเจาจะทาอยางไร ? " พระ ราชา พอไดทรงสดบเทานน กตรสวา " เฮย ! กขา ไดสงเธอ ใหไปฆาภกษทงหลายหรอ ? " ทนใดนนเอง กเกดความเรารอนขน


ในพระวรกาย จงเสดจไปยงพระวหาร ตรสถามพวกภกษผเปนพระ เถระวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! อามาตยคนนโยมไมไดสงเลย ไดทากรรมอยางนแลว บาปนจะพงมแกใครหนอแล ? " [ พวกภกษถวายความเหนแดพระราชาเปน ๒ นย ] พระเถระบางพวก ถวายพระพรวา " อามาตยนายนไดทาตาม พระดารสสง ของมหาบพตรแลว, บาปนน จงมแกมหาบพตร ดวย. " พระเถระบางพวกถวายพระพรวา " บาปนน ยอมมแด มหาบพตรและอามาตยแมทง ๒ ดวย. " พระเถระบางพวกถวาย พระพรอยางนวา " ขอถวายพระพร ! กมหาบพตร ทรงมความคด หรอวา " อามาตยนายน จงไปฆาภกษทงหลาย ! " พระราชาทรง รบสงวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ไมม, โยมมความประสงค เปนกศล จงไดสงเขาไปดวยสงวา ' ขอภกษสงฆจงสามคคกนทาอโบสถ เถด. " พระเถระทงหลายถวายพระพรวา " ถาวา มหาบพตร ม พระราชประสงคเปนกศลไซร, บาปกไมมแดมหาบพตร, บาปนน ยอมมแกอามาตยเทานน. " พระราชาทรงเกดมความสงสยเปนสองจต สองใจจงรบสงถามวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! จะมภกษบางรป บางไหม ? ผสามารถเพอจะตดขอสงสยนของโยม แลวยกยองพระ ศาสนา. " ภกษทงหลายถวายพระพรวา " ม มหาบพตร ! ภกษนนชอ พระโมคคลบตรตสสเถระ, ทานสามารถทจะตดขอสงสยนของมหาบพตร แลวยกยองพระศาสนาได. " ในวนนนเอง พระราชาไดทรงจดสง พระธรรมกถก ๓ รป แตละรปมภกษพนหนงเปนบรวาร, และ


อามาตย ๔ นาย แตละนายมบรษพนหนงเปนบรวาร ดวยทรงรบสง วา " ขอทานทงหลาย จงรบเอาพระเถระมาเถด. " [ พระโมคคลบตรตสสเถระไมมาเพราะอาราธนาไมถกเรอง ] พระธรรมกถกและอามาตยเหลานนไปแลว ไดเรยน ( พระเถระ ) วา " พระราชารบสงใหหาทาน " ดงน. พระเถระ ไมยอมมา. แม ครงท ๒ พระราชากไดทรงจดสงพระธรรมกถก ๘ รป และอามาตย ๘ นาย ซงมบรวารคนละพน ๆ ไป ดวยรบสงวา " ทานทงหลาย จงกราบเรยน ( พระเถระนน ) วา ' ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระราชารบสงใหหา ' แลวใหนมนตพระเถระมา. " พระธรรมกถก และอามาตยเหลานน ไดกราบเรยน ( พระเถระ ) เหมอนอยางท ทรงรบสงนนแล. ถงแมครงท ๒ พระเถระกมไดมา. พระราชาตรส ถามพระเถระทงหลายวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! โยมไดสงทต ไปถง ๒ ครงแลว เพราะเหตไร พระเถระจงมไดมา ? " พระเถระ ทงหลาย ถวายพระพรวา " มหาบพตร ! ททานไมมานน เพราะ ทตเหลานน กราบเรยนทานวา ' พระราชาสงใหหา,' แตเมอทต เหลานนกราบเรยนทานอยางนวา ' ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระ ศาสนาเสอมโทรม, ขอพระคณเจาไดโปรดเปนสหายพวกขาพเจา เพอเชดชพระศาสนาเถด ' ดงน, พระเถระ จะพงมา. คราวนน พระราชา ทรงรบสงเหมอนอยางนนแลว จงทรงจดสงพระธรรมกถก ๑๖ รป และอามาตย ๑๖ นาย ซงมบรวารคนละพน ๆ ไป. ไดทรง สอบถามภกษทงหลายอกวา ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระเถระ


เปนคนแก หรอยงหนมแนน ? " ภกษ. แก มหาบพตร ! ราชา. พระเถระนน จกขนคานหามหรอวอ เจาขา ! ภกษ. ทานจกไมขน ( ทง ๒ อยาง ) มหาบพตร ! ราชา. พระเถระพกอย ณ ทไหน ? เจาขา. ภกษ. ทแมนาคงคาตอนเหนอ มหาบพตร. พระราชา ทรงรบสงวา " ดกอนพนาย ! ถาเชนนน พวกทาน จงผกเรอขนาน แลาอาราธนาใหพระเถระนงบนเรอขนานนนนนแล จดการอารกขาทฝงทง ๒ ดาน นาพระเถระมาเถด. " พวกภกษและ เหลาอามาตย ไปถงสานกของพระเถระแลว ไดเรยนใหทราบตาม พระราชสาสน. พระเถระไดสดบ ( พระราชสาสนนน ) แลวคดวา " เพราะ เหตทเราบวชมากดวยตงใจวา ' จกเชดชพระศาสนา ' ตงแตตน ฉะนน กาลนนนกมาถงแกเราแลว " จงไดถอเอาทอนหนงลกขน. [ พระเจาอโศกมหาราชทรงพระสบนเหนชางเผอกลวน ] ครงนน พระราชาทรงใฝพระราชฤทยอยแลววา " พรงน พระ เถระจกมาถงพระนครปาตลบตร " ดงน กทรงเหนพระสบน ใน สวนราตร. ไดมพระสบนเหนปานน คอพญาชางเผอกปลอดมาลบคลา พระราชา จาเดมแตพระเศยร แลวไดจบพระราชาทพระหตถขางขวา. ในวนรงขน พระราชาไดตรสถามพวกโหรผทานายสบนวา " เรา ฝนเหนสบน เหนปานน จกมอะไรแกเรา ? " โหรทานายสบน


คนหนง ทลถวายความเหนวา " ขอเดชะใตฝาละอองธลพระบาท ปกเกลา พระสมณะผประเสรฐ จกจบใตฝาละอองธลพระบาท ทพระหตถขางขวา. " คราวนน พระราชากไดทรงทราบขาววา " พระ เถระมาแลวในขณะนนนนเอง " จงเสดจไปยงรมฝงแมนาคงคา แลว เสดจลงลยแมนาทองขนไป จนถงพระเถระ ในนามประมาณเพยง ชาน แลวไดถวายพระหตถแกพระเถระผกาลงลงจากเรอ. พระเถระ ไดจบพระราชาทพระหตถขางขวาแลว. [ ราชบรษถอดาบจะตดศรษะพระโมคคลบตรตสสเถระ ] พวกราชบรษถอดาบ เหนกรยานนแลว กชกดาบออกจากฝก ดวยคดวา " พวกเราจกตดศรษะของพระเถระใหตกไป " ดงน. ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะไดยนวา ในราชตระกลมจารตน วา ' ผใดจบพระราชาทพระหตถ ราชบรษพงเอาดาบตดศรษะของ ผนนใหตกไป. " พระราชาทอดพระเนตรเหนเงา ( ดาบ ) เทานน ก ทรงรบสงวา " แมครงกอน เราไมประสบความสบายใจ เพราะเหต ทผดในภกษทงหลาย พวกเธออยาทาผดในพระเถระเลย " ถามวา " กเพราะเหตไร พระเถระจงไดจบพระราชาทพระหตถ ? " แกวา " เพราะเหตทพระเถระนน อนพระราชาใหอาราธนามา เพอตองการ จะตรสถามปญหา, ฉะนน พระเถระใฝใจอยวา ' พระราชาพระองคน เปนอนเตวาสกของเรา ' จงไดจบ. " [ พระเจาอโศกทรงสงสยทานพระโมคคลบตรตสสเถระ ] พระราชาทรงนาพระเถระไปสราชอทยานของพระองค แลวทรง


รบสงใหตงการอารกขาลอมไว แตภายนอกถง ๓ ชน สวนพระองค เองกทรงลางเทาพระเถระแลวทานามนให ประทบนงอยในสานกของ พระเถระ แลวทรงพระดารวา " พระเถระจะเปนผสามารถไหมหนอ เพอตดความสงสยของเรา ระงบอธกรณทเกดขน แลวยกยองพระ ศาสนา ? " ดงน เพอตองการจะทรงทดลองด จงเรยนถามวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! โยมมความประสงคทจะเหนปาฏหารย สกอยางหนง. " พระเถระ. ขอถวายพระพร มหาบพตร ! ประสงคทอด พระเนตรเหนปาฏหารยชนดไหน ? พระราชา. อยากจะเหนแผนดนไหว เจาขา ! พระเถระ. ขอถวายพระพร มหาบพตร ! ประสงคจะทอด พระเนตรเหนแผนดนไหวทงหมด หรอจะทอดพระเนตรเหนแผนดน ไหวบางสวน ? พระราชา. กบรรดา ๒ อยางน อยางไหนทายาก ? เจาขา. พระเถระ. ขอถวายพระพร ! เมอถาดสารดเตมดวยนา จะทาให นานนไหวทงหมด หรอใหไหวเพยงกงหนง เปนของทาไดยาก. พระราชา. ใหไหวเพยงกงหนง เจาขา. พระเถระ. ขอถวายพระพร ! ดวยประการดงถวายพระพรมา แลวนนแล การใหแผนดนไหวบางสวนทาไดยาก. พระราชา. ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ถาเชนนน โยมจกด แผนดนไหวบางสวน ( เทานน ).


พระเถระ. ขอถวายพระพร ! ถาเชนนนในระยะแตละโยชนโดย รอบ รถจงจอดทบแดนดวยลอขางหนงดานทศบรพา, มาจงยนเหยยบ แดน ดวยเทาทงสองดานทศทกษณ, บรษจงยนเหยยบแดนดวยเทา ขางหนงดานทศปจฉม, ถาดนาหนงถาด จงวางทาบสวนกงกลางดาน ทศอดร. พระราชารบสงใหกระทาอยางนนแลว. [ พระโมคคลบตรตสสเถระอธษฐานใหแผนดนไหว ] พระเถระ เขาจตตถฌานซงมอภญญาเปนบาท ออกแลว ได อธษฐานใหแผนดนไหว มประมาณโยชนหนง ดวยความราพง วา " ขอใหพระราชาจงทอดพระเนตรเหน " ดงน. ทางทศบรพา ลอรถทหยดอยภายในเขตแดนนนเอง ไหวแลว, นอกนไมไหว. ทางทศทกษณและทศปจฉม เทาของมาและบรษทเหยยบอยภายใน เขตแดนเทานน ไหวแลว, และตว ( ของมาและบรษ ) กไหวเพยง กงหนง ๆ ดวยประการอยางน. ทางทศอดร นาทขงอยภายในเขตแม แหงถาดนา ไหวกงสวนเทานน, ทเหลอไมมไหวเลยแล. [ พระเจาอโศกตรสถามขอสงสยในเรองบาป ] พระราชา ทอดพระเนตรเหนปาฏหารยนนแลว กตกลงพระทยวา " บดน พระเถระจกสามารถเพอจะยกยองพระศาสนาได " จงตรสถาม ความสงสยของพระองควา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! โยมไดสง อามาตยนายหนงไปดวยสงวา ' เธอไปยงพระวหารระงบอธกรณแลว นมนตใหภกษสงฆทาอโบสถเถด ' ดงน, เขาไปยงพระวหารแลว ได


ปลงภกษเสยจากชวตจานวนเทานรป, บาปนนจะมแกใคร ? " พระเถระ ทลถามวา " ขอถวายพระพร ! กพระองคมความคด หรอวา " อามาตยน จงไปยงพระวหารแลว ฆาภกษทงหลายเสย. " พระราชา. ไมม เจาขา. พระเถระ. ขอถวายพระพร ! ถาพระองคไมมความคดเหนปาน นไซร, บาปไมมแดพระองคเลย. [ พระโมคคลบตรตสสเถระอางพระพทธพจนเลาอดตนทาน ] ลาดบนน พระเถระ ( ถวายวสชนา ) ใหพระราชาทรงเขาพระทย เนอความนดวยพระสตรนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! เรากลาวเจตนาวา เปนกรรม, บคคลคดแลว จงกระทากรรมดวยกาย วาจา ใจ๑ " ดงน. เพอ แสดงเนอความนนนนแล พระเถระจงนาตตตรชาดกมา๒ ( เปนอทาหรณ ) ดงตอไปน. " ขอถวายพระพร มหาบพตร ! ในอดตกาล นกกระทาชอ ทปกะ เรยนถามพระดาบสวา " ขาแตทานผเจรญ ! นกเปนอนมากเขาใจ วา ' ญาตของพวกเราจบอยแลว จงพากนมา ' นายพรานอาศยขาพเจายอมถกตองกรรม, เมอ นายพรานอาศย ขาพเจาทาบาปนน ใจของ ขาพเจา ยอมสงสย วา ( บาปนน จะมแก ขาพเจา หรอหนอ ? ). ๑. อง. ฉกก. ๒๒/๔๖๓. ๒. ข. ชา. ๒๗/๑๔๐-๑. ชาตกฏกถา. ๔/๓๐๕.


พระดาบส ตอบวา " กทานมความคด ( อยางน ) หรอวา ' ขอนกทงหลายเหลานนมา เพราะเสยง และเพราะเปนรปของเรา แลวจงถกแลว หรอจงถกฆา. " นกกระทา เรยนวา " ไมม ทานผเจรญ. " ลาดบนน ดาบสจงใหนกกระทานนเขาใจยนยอมวา " ถาทาน ไมมความคดไซร, บาปกไมม, แทจรง กรรมยอมถกตองบคคลผคด อยเทานน, หาถกตองบคคลผไมคดไม. ถาใจของทาน ไมประทษราย ( ในการทา ความชว " ไซร, กรรมทนายพรานอาศยทาน กระทา กไมถกตองทาน, บาปกไมตดเปอน ทาน ผมความขวนขวายนอย ผเจรญ ( คอ บรสทธ ) " . [ พระเจาอโศกทรงชาระเสยนหนามแหงพระพทธศาสนา ] พระเถระ ครน ( ถวายวสชนา ) ใหพระราชาทรงเขาพระทย อยางนนแลว พกอยในพระราชอทยานในพระนครนนนนแล ตลอด ๗ วน แลวใหพระราชาทรงเรยนเอาลทธสมย ( แหงพระสมมา- สมพทธเจา ). ในวนท ๗ พระราชาทรงรบสงใหภกษสงฆประชมพรอม กนทวดอโศการาม ใหขงมานผากนไว แลวประทบนงอยภายในมานผา ทรงรบสงใหจดพวกภกษ ผมลทธเดยวกนใหรวมกนอยเปนพวก ๆ แลวรบสงใหนมนตหมภกษมาทละหมแลวตรสถามวา " กวาท สมมาสมพทโธ พระสมมาสมพทธเจามปกตตรสวา


อยางไร ? " ลาดบนน พวกภกษสสสตวาท ทลวา " สสสตวาท มปกต ตรสวาเทยง. " พวกภกษเอกจจสสสตกา ทลวา " เอกจจสสสตกวาท มปกต ตรสวา บางอยางเทยง. " พวกภกษอนตานนตกา ทลวา " อนตานนตกวาท มปกต ตรสวา โลกมทสดและไมมทสด. " พวกภกษอมราวกเขปกา ทลวา " อมราวกเขปกวาท มปกต ตรสถอยคาซดสายไมตายตว. " พวกภกษอธจจสมปปนนกา ทลวา " อธจจสมปปนนกวาท มปกตตรสวา ตน และโลกเกดขนลอย ๆ ไมมเหต. " พวกภกษสญญวาทะ ทลวา " สญญวาท มปกตตรสวา ตน มสญญา. " พวกภกษอสญญวาทะ ทลวา " อสญญวาท มปกตตรสวา ตน ไมมสญญา. " พวกภกษเนวสญญนาสญญวาทะ ทลวา " เนวสญญนาสญญวาท มปกตตรสวา ตนมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช. " พวกภกษอจเฉทวาทะ ทลวา " อจเฉทวาท มปกตตรสวา ขาด สญ. " พวกภกษทฏฐธมมนพพานวาทะ ทลวา " ทฏฐธมมนพพานวาท


มปกตตรสวา พระนพพานมอยในปจจบน ( ถพปจจบน๑ ). " [ พระเจาอโศกทรงรบสงใหสกพวกทมใชภกษหกหมนรป ] พระราชาทรงทราบวา " เหลานไมใชภกษ, เหลานเปนอญญ- เดยรถย " กเพราะพระองคไดทรงเรยนเอาลทธมากอนนนเอง จงพระ ราชทานผาขาวแกเธอเหลานน แลวใหสกเสย. เดยรถยเหลานนแม ทงหมดมจานวนถงหกหมนคน. ลาดบนน พระราชาทรงรบสงใหอาราธนาภกษเหลาอนมา แลว ตรสถามวา " กวาท ภนเต สมมาสมพทโธ ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระสมมาสทพทธเจามปกตตรสวาอยางไร ? " ภกษทงหลายทลวา " วภชชวาท มปกตตรสจาแนก มหาบพตร ! " เมอภกษทงหลายทลอยางนนแลว พระราชาจงตรสถามพระ เถระวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระสมมาสมพทธเจาเปน วภชชวาท ( มปกตตรสจาแนกหรอ ? ) พระเถระทลวา " ขอถวาย พระพร มหาบพตร ! " ลาดบนน พระราชาทรงรบสงวา " ขาแต พระคณเจาผเจรญ ! บดน พระศาสนาบรสทธแลว, ขอภกษสงฆ จงทาอโบสถเถด " ดงน พระราชทานอารกขาไวแลว เสดจเขาไปยง ๑. พวกภกษทแสดงทฏฐความเหนทง ๑๐ อยางน พงดพสดารในพรหมชาลสตร ทฆนกาย สลขนธกถา เลม ๙ ตงแตหนา ๑๘ ถงหนา ๖๘ เมอจาแนกออกโดยละเอยดกไดแกทฏฐ ๖๒ นนเอง.


พระนคร. สงฆพรอมเพรยงไดประชมกนทาอโบสถแลว. ในสนนบาต นนมภกษจานวนถงหกสบแสนรป. [ พระโมคคลบตรตสสเถระเลอกภกษพนรปทาตตยสงคายนา ] พระโมคคลบตรตสสเถระ เมอจะยายคากลาวตเตยนของชน เหลาอน จงไดแสดง๑กถาวตถปกรณในสมาคมนน. ลาดบนน พระ เถระ ไดคดเลอกบรรดาภกษซงนบไดมจานวนหกสบแสนรป เอา เฉพาะภกษหนงพนรป ผทรงปรยต คอพระไตรปฎก แตกฉานใน ปฏสมภทา ชานาญในไตรวชชาเปนตน เมอจะสงคายนาธรรมและวนย ไดชาระมลทนในพระศาสนาทงหมด จงไดทาตตยสงคตเหมอนอยางพระ มหากสสปเถระ และพระยสเถระ สงคายนาธรรมและวนยฉะนน. ใน ทสดแหงสงคต ปฐพกไดหวนไหว เปนอเนกประการ. สงคต ซงทาอย ๙ เดอน จงสาเรจลงน ททานเรยกในโลกวา " สหสสกสงคต " เพราะ ภกษพนรปกระทา และเรยกวา " ตตยสงคต " เพราะเทยบกบสงคต ๒ คราว ทมมากอน ดวยประการฉะน. จบตตยสงคต. ๑. สารตถทปน ๑/๒๒๘ เปน อภาส.


เรองนาพระวนยปฎกสบตอกนมา กเพอจะวสชนาปญหาน " พระวนยปฎก ผใดนาสบมา " ขาพเจาจงไดกลาวคาใดไววา " พระวนยปฎกน นาสบกนมาตามลาดบ อาจารย ตงตนแตทานพระอบาลเถระ ในครงชมพทวปกอน จนถง ตตยสงคต, ในครงชมพทวปนน มการนาสบกนมาตามลาดบอาจารย ดงน :- พระเถระ ๕ รปเหลานคอ พระอบาล ๑ พระ ทาสกะ ๑ พระโสณกะ ๑ พระสคควะ ๑ พระโมคคลบตรตสสะ ๑ ผมชยชนะพเศษ ไดนาพระวนยมา ในทวปชอชมพอนมสร ไมใหขาดสาย โดยสบลาดบแหงอาจารยจน ถงสงคายนาครงท ๓. เนอความแหงคานน เปนอนขาพเจาประกาศแลว ดวยคาม ประมาณเพยงเทาน. [ รายนามพระเถระผนาพระวนยปฎกสบตอมาจนถงทกวนน ] อนง ตอจากตตยสงคายนา พระเถระทงหลายมพระมหนท เปนตน ไดนาพระวนยปฎกมาสเกาะน ( คอเกาะลงกา ), พระเถระ ทงหลายมพระอรฏฐเถาะเปนตน เรยนเอาจากพระมหนทแลว ได นาสบกนมาชวระยะหนง, ตงแตเวลาทพระอรฏฐเถระเปนตนนน


นามา บณฑตพงทราบวา " พระวนยปฎกน ไดนากนสบมาตามลาดบ อาจารย ซงจดวาเปนลาดบอนเตวาสกของทานพระอรฏฐเถระเปนตน เหลานนนนเอง จนถงทกวนน " สมดงทพระโบราณาจารยทงหลาย กลาวไววา :- " ในกาลนน พระเถระผประเสรฐ มปญญา มากเหลาน คอ พระมหนทะ ๑ พระอฏฏยะ ๑ พระอตตยะ ๑ พระสมพละ ๑ พระเถระผเปน บณฑตชอภททะ ๑ มาในเกาะสงหลน จาก ชมพทวป, พวกทานไดสอนพระวนยปฎกใน เกาะตมพปณณ สอนนกายทง ๕ และปกรณ ทง ๗. ภายหลงแตนนมา พระอรฏฐะผม ปญญา ๑ พระตสสทตตะผฉลาด ๑ พระกาฬ- สมนะผองอาจ ๑ พระเถระผมชอวาทฆะ ๑ พระทฆสมนะ ผเปนบณฑต ๑, ตอมาอกพระ กาฬสมนะ ๑ พระนาคเถระ ๑ พระพทธรก- ขต ๑ พระตสสเถระผมปญญา ๑ พระเทวเถระ ผฉลาด ๑, ตอมาอก พระสมนะผมปญญา และเชยวชาญในพระวนย ๑ พระจฬนาคะ ผพหสตดจชางซบมนทปราบยาก ๑ พระเถระ ชอธรรมปาลตะ อนสาธชนบชาแลวในโรหณ- ชนบท ๑ ศษยของพระธรรมปาลตะนน ชอ


เขมะ มปญญามาก ทรงจาพระไตรปฎก รงเรอง อยในเกาะดวยปญญา ดจพระจนทรเปนราชา แหงหมดาวฉะนน ๑ พระอปตสสะผมปญญา ๑ พระปสสเทวะผเปนมหากว ๑, ตอมาอก พระสมนะผมปญญา ๑ พระเถระชอปปผะ ( คอพระมหาปทมเถระ๑ ) ผพหสต ๑ พระ มหาสวะ ผเปนมหากว ฉลาดในพระปฎกทง ปวง ๑, ตอมาอก พระอบาล ผมปญญา เชยวชาญในพระวนย ๑ พระมหานาค ผม ปญญามาก ฉลาดในวงศพระสทธรรม ๑, ตอมาม พระอภยผมปญญา ฉลาดในปฎก ทงปวง ๑ พระตสสเถระผมปญญา เชยวชาญใน พระวนย ๑ ศษยของพระตสสเถระนน ชอ ปปผะ ( คอพระสมนเถระ๒ ) มปญญามาก เปนพหสต ตามรกษาพระศาสนาอย ในชมพ- ทวป ๑ พระจฬาภยะ ผมปญญา และเชยว ชาญในพระวนย ๑ พระตสสเถระ ผมปญญา ฉลาดในวงศพระสทธรรม ๑ พระจฬเทวะ ผมปญญา และเชยวชาญในพระวนย ๑ พระ สวเถระ ผมปญญาฉลาดในพระวนยทงมวล ๑, ๑. สารตถทปน ๑/๒๒๙ ปปผนาโมต มหาปทมตเถโร. ๒. ปปผนาโมต สมนตเถโร.


พระเถระผประเสรฐมปญญามากเหลาน รพระ วนย ฉลาดในมรรคา ( คอฉลาดในทางสวรรค และทางพระนพพาน ) ไดประกาศพระวนย- ปฎกไว ในเกาะตมพปณณแลว.๑ " ๑. ว. ปรวาร. ๘/๓-๕.


เรองสงพระเถระไปประกาศพระศาสนา ในตางประเทศ ในการนาพระศาสนาสบมาตามลาดบอาจารยนน มอนบพพกถา ดงตอไปน :- ไดยนวา พระโมคคลบตรตสสเถระ ครนทาตตยสงคตนแลว ไดดารอยางนวา " ในอนาคต พระศาสนา จะพงตงมนอยดวยดใน ประเทศไหนหนอแล ? " ลาดบนน เมอทานใครครวญอย จงไดม ความคดดงนวา " พระศาสนา จกตงมนอยดวยด ในปจจนตมชนบท ทงหลาย. " ทานจงมอบศาสนกจนน ใหเปนภาระของภกษเหลานน แลวสงภกษเหลานน ๆ ไปในรฐนน ๆ คอ สงพระมชฌตกเถระไปยง รฐกสมรคนธาระดวยสงวา " ทานไปยงรฐนนแลว จงประดษฐานพระ ศาสนาในรฐนน. " ทานไดสงพระมหาเทวเถระอยางนนเหมอนกน แลว สงไปยงมหสกมณฑล. สงพระรกขตเถระไปยงวนวาสชนบท. สงพระ โยนกธรรมรกขตเถระไปยงอปรนตกชนบท. สงพระมหาธรรมรกขต- เถระไปยงมหารฐชนบท. สงพระมหารกขตเถระไปยงโลกเปนทอยของ ชนชาวโยนก. สงพระมชฌมเถระไปยงชนบทอนเปนสวนหนงแหงหม- วนตประเทศ. สงพระโสณกเถระ ๑ พระอตตรเถระ ๑ ไปยงสวรรณ- ภมชนบท. สงพระมหนทเถระ ผเปนสทธวหารกของตน กบพระ


อฏฏยเถระ พระอตตยเถระ พระสมพลเถระ พระภททสาลเถระ ไปยง เกาะตมพปณณทวป ดวยสงวา " พวกทานไปยงเกาะตมพปณณทวป แลว จงประดษฐานพระศาสนาในเกาะนน. " พระเถระแมทงหมด เมอ จะไปยงทสาภาคนน ๆ กเขาใจอยวา " ในปจจนตมชนบททงหลาย ตองมคณะปญจวรรค จงสมควรทาอปสมบทกรรมได " ดงน จงไปกน พวกละ ๕ รวมกบตน. [ พระมชฌนตกเถระไปประกาศพระศาสนาทกสมรคนธารรฐ ] กโดยสมยนนแล ในแควนกสมรคนธาระ ในฤดขาวกลาสก ม พญานาคชออารวาฬ ไดบนดาลฝน ชอวาฝนลกเหบใหตกลงมา ทา ขาวกลาใหลอยไปยงมหาสมทร. พระมชฌนตกเถระเหาะขนไปสเวหาส จากนครปาตลบตร แลวไปลงเบองบนสระอารวาฬทปาหมพานต จงกรมอยบาง ยนอยบาง นงอยบาง สาเรจการนอนอยบาง บนหลง สระอารวาฬ. นางนาคมาณวกาทงหลายเหนพระเถระนนแลว จงบอก แกพญานาคอารวาฬวา " ขาแตมหาราช ! มสมณะโลนรปหนง ทรง แผนผาทตดขาดดวยศสตรา นงหมผายอมฝาด ประทษรายนาของ พวกเรา. " [ พญานาคอารวาฬแผลงฤทธไลพระเถระ ] พญานาคฟงคานนแลว กถกความโกรธครอบงา ไดออกไปพบ พระเถระในทนใดนนเอง เมออดกลนความลบหลไมได จงไดนรมต รปทนาสะพงกลวเปนอนมาก บนอากาศกลางหาว. ( คอบนดาลให ) พายทกลาแขง พดฟงไปในทนน ๆ. รกขชาตทงหลาย กหกโคนลง.


เหลายอดบรรพตกพงทลาย, เมฆทงหลายกคารามลน, สายฟาทงหลาย กแลบแปลบ ๆ, อสนบาตกผาลงมา. อทกวารกไหลนอง เหมอนทอง ฟาแตกฉะนน. เหลาลกนาคซงมรปอนนาสะพงกลว กประชมกน. ฝายพญานาคเอง กบงหวนควน ลกโพลง ปลอยฝนเครองประหาร คกคามพระเถระดวยคาหยาบคายเปนตนวา " สมณะโลนผน ทรงผาท ตดขาด ( ดวยศสตรา ) คอใคร ? " ไดบงคบหมพลนาคไปวา " พวก ทานจงมาจบฆา, ขบไสสมณะรปนออกไป. " [ พระเถระทรมานพวกนาคใหคลายพยศแลว ] พระเถระปองกนกาลงพลนาคทนาสะพงกลวทงหมด ดวยกาลง ฤทธของตน พดกะพญานาควา :- " ดกอนพญานาค ! ถาโลกแมทงเทวโลก จะ พงมายงเราใหครนครามไดไซร, กไมพงมผ สามารถเพอจะบนดาลภยทนากลวใหเกดแก เราได, ดกอนพญานาค ! แมหากทานจะยก แผนดนขนทงหมด พรอมทงสมทร ทงบรรพต แลวพงเหวยวไปเบองบนของเราไดไซร, ทาน กไมพงสามารถเพอจะบนดาลภยทนากลวให เกดแกเราไดเลย. ดกอนพญาอรคาธบด ! ทานเทานน จะพงมความแคนใจอยางแนแท. " ครนเมอพระเถระกลาวอยางนนแลว พญานาค ถกพระเถระ กาจดอานภาพแลว เปนผมความพยายามไรผล มความทกขเศราใจ


ซบเซาอย. พระเถระชแจงใหพญานาคนนเขาใจ สมาทาน อาจหาญ ราเรงดวยธรรมกถา อนสมควรแกขณะนนแลว ใหตงอยในไตร- สรณคมนและเบญจศล พรอมดวยนาคจานวนแปดหมนสพน. ยกษ คนธรรพ และกมภณฑ แมเหลาอนเปนอนมาก ทอยปาหมพานต ไดฟงธรรมกถาของพระเถระแลว กไดตงอยในสรณะและศล. แม ปญจกยกษ พรอมดวยนางหารดยกษณ และบตร ๕๐๐ กไดตงอย ในปฐมมรรค. [ พระเถระใหโอวาทพวกยกษและรากษสเปนตน ] ลาดบนน ทานพระมชฌนตกเถระ เรยกพวกนาคและรากษส แมทงหมดมาแลว จงกลาวอยางนวา :- " จาเดมแตบดนเปนตนไป พวกทานอยาให ความโกรธเกดขนเหมอนในกาลกอนเลย และ อยาทาลายขาวกลา ( ใหเสยหาย ) เพราะวา สตวทงหลาย ใครตอความสข จงแผเมตตา ไปในสตวทงหลายวา ' ขอมวลมนษย จงอย เปนสขเถด. " นาคและยกษเปนตนเหลานนทงหมด รบโอวาทของพระเถระวา " ดละ ทานผเจรญ ! " ไดปฏบตตามททานพราสอนแลว. กในวน นนแล เปนสมยทาการบชาพญานาค. เวลานน พญานาค สงใหนา รตนบลลงกของตน มาแตงตงถวายพระเถระ. พระเถระ กนงบน บลลงก. ฝายพญานาค ไดยนพดพระเถระอยในทใกล. ในขณะนน


มนษยทงหลายผอยในแควนกสมรคนธาระมาเหนพระเถระแลว กพด กนวา " พระเถระมฤทธมากแมกวาพญานาคของพวกเรา " แลวได นงลงไหวพระเถระนนแล. พระเถระ กแสดงอาสวโสปมสตร๑ แก มนษยเหลานน. ในเวลาจบพระสตร สตวประมาณแปดหมน ไดบรรล ธรรมาภสมย. แสนตระกลออกบวชแลว, กแลจาเดมแตกาลนนมา แควนกสมรคนธาระ กรงเรองไปดวยผากาสาวพสตร อบอวลไปดวย ลมพวกฤษจนตราบเทาทกวนน. ในกาลนน พระมชฌนตกะ ผฤษ ไปยงแควน กสมรคนธาระแลว ใหพญานาคผดราย เลอม- ใสแลว ไดปลดเปลองสตวเปนอนมาก ให พนจากเครองผกแลว แล. [ พระมหาเทวเถระไปประกาศพระศาสนาทมหสสกมณฑล ] ฝายพระมหาเทวเถระ ไปยงมหสสกมณฑลแลว กแสดงเทว- ทตสตร๒. ในเวลาจบพระสตร สตวประมาณสหมน ไดดวงตาเหน ธรรมแลว. สตวประมาณสหมนนนแล ออกบวชแลว. พระมหาเทวเถระ ผมฤทธมาก ไปยงมหสสก- รฐแลว โอวาทตกเตอน ดวยเทวทตทงหลาย ไดปลดเปลองสตว เปนอนมาก ใหพนจาก เครองผกแลว แล. ๑. นาจะเปนอลคททปมสตร ม. ม. ๑๒/๒๖๑. ๒. ม. อป. ๑๔/๓๓๔.


[ พระรกขตเถระไปประกาศพระศาสนาทแควนวนวาส ] สวนพระรกขตเถระ ไปยงแควนวนวาสชนบทแลว ยนอยบน อากาศ ใหชนชาววนวาสชนบทเลอมใส ดวยอนมตคคปรยายกถา๑. ก ในเวลาจบกถาของพระเถระนน สตวประมาณหกหมน ไดบรรลธรรม แลว. ประชาชนประมาณสามหมนเจดพนบวชแลว. วหาร ๕๐๐ หลง กประดษฐานขนแลว. พระเถระนน ไดประดษฐานพระศาสนาใหดารง มนอยในแควนวนวาสชนบทนนแลว ดวยประการฉะน. พระรกขตเถระ ผมฤทธมาก ไปยงวนวาส ชนบทแลว ไดยนอยบนอากาศกลางหาว แลว แสดงอนมตคคยกถา ( แกมหาชน ) ในวนวาส ชนบทนน แล. [ พระโยนกธรรมรกขตเถระไปประกาศพระศาสนาทอปรนตกชนบท ] ฝายพระโยนกธรรมรกขตเถระ ไปยงอปรนตกชนบทแลว ให ชนชาวอปรนตกชนบทเลอมใส ดวยอคคขนธปมสตตนตกถา๓แลว กใหสตวประมาณสามหมนเจดพนดมอมตธรรม. บรษออกบรรพชา แตขตตยตระกลหนงพนคน. และสตรออกบรรพชาหกพนถวน. พระ เถระนน ไดประดษฐานพระศาสนาใหดารงมนอยในอปรนตกชนบทนน แลว ดวยประการฉะน. พระโยนกธรรมรกขตเถระ ยางเขาสอปรนตก- ชนบทแลว กใหชนเปนอนมาก ในอปรนตก- ๑. ส. นทาน. ๑๖/๒๑๒-๒๒๘. ๓. อง. สตตก. ๒๓/๑๒๙-๑๓๗.


ชนบทนนเลอมใสแลว ดวยอคคขนธปมสตร๑ แล. [ พระมหาธรรมรกขตเถระไปประกาศพระศาสนาทมหารฐ ] สวนพระมหาธรรมรกขตเถระ ไปยงมหารฐชนบทแลว ใหชน ชาวมหารฐชนบทเลอมใส ดวยมหานารทกสสปชาดกกถา๒แลว กให สตวประมาณแปดหมนสพนตงอยในมรรคและผล. ประชาชนจานวน หนงหมนสามพนคนบวชแลว. พระเถระนน ไดประดษฐานพระศาสนา ใหดารงมนอยในมหารฐชนบทนนแลว ดวยประการฉะน. พระมหาธรรมรกขตเถระ ผฤษนน ไปยง มหารฐชนบทแลว กแสดงชาดก๒ ใหมหาชน เลอมใสแลว แล. [ พระมหารกขตเถระไปประกาศพระศาสนาทรฐโยนก ] ฝายพระมหารกขตเถระ ไปยงรฐโยนกแลว ใหชนชาวโลกโยนก เลอมใส ดวยกาฬการามสตตนตกถาแลว ไดใหเครองอลงการคอ มรรคและผล แกสตวประมาณหนงแสนสามหมนเจดพน กประชาชน ประมาณหนงหมน บวชแลวในสานกของพระเถระนน. แมพระเถระ นน กไดประดษฐานพระศาสนาใหดารงมนอยในรฐโยนกนนแลว ดวยประการฉะน. ในกาลนน พระมหารกขตเถระ ผฤษนน ไป ยงรฐโยนกแลว กใหชนชาวโยนกเหลานน ๑. อง. สตตก. ๒๓/๑๒๙-๑๓๗. ๒. ข. ชา. ๒๘/๒๘๒. ตทฏกถา. ๑๐/๑๓๙.


เลอมใส ดวยกาฬการามสตร แล. [ พระมชฌมเถระไปประกาศพระศาสนาทหมวนตประเทศ ] สวนพระมชฌมเถระ กบพระกสสปโคตตรเถระ ๑ พระอฬกเทว- เถระ ๑ พระทนทภสสรเถระ ๑ พระสหสสเทวเถระ ๑ ไปยงชนบท เปนสวนหมวนตประเทศแลว ใหชาวประเทศนนเลอมใส ดวยธมม- จกกปปวตตนสตตนตกถา๑แลว ใหสตวประมาณแปดสบโกฏไดรตนะ คอมรรคและผลแลว. กพระเถระแมทง ๕ รปนน ไดยงรฐทง ๕ ให เลอมใสแลว. ประชาชนทบวชในสานกของพระเถระแตละรป ม ประมาณแสนหนง. พระเถระทง ๕ รป เหลานน ไดประดษฐานพระ ศาสนาใหดารงมนอยในหมวนตประเทศนนแลว ดวยประการฉะน. พระมชฌมเถระ ไปยงหมวนตประเทศแลว ประกาศอย ซงธมมจกกปปวตตนสตร๑ ให ยกษและเสนายกษเลอมใสแลว แล. [ พระโสณกะกบกพระอตตระไปประกาศพระศาสนาทสวรรณภม ] ฝายพระโสณกเถระ กบพระอตตรเถระไดไปยงแควนสวรรณภม. กโดยสมยนน ทแควนสวรรณภมนน มนางรากษสตน๒หนง ขนมา จากสมทรเคยวกนพวกทารกทเกดในราชตระกล. ในวนนนเอง มเดก ๑. ว. มหา. ๔/๑๗. ๒. รากษส ยกษ, ผเสอนา, ปศาจ, เวตาลหรอคางคาว เปนชอของพวกอสรอยางเลว มนสย ดราย ขอบเทยวตามปาทาลายพธและกนคน สบโลหตของสตวเปนอาหาร, สถานทอย ของพวกนอยในทะเลหรอสระใหญ.


คนหนง เกดในราชตระกล. มนษยทงหลายเหนพระเถระแลว สาคญ อยวา " ผนจกเปนสหายของพวกรากษส " จงพากนถอเอาอาวธไป ประสงคจะประหารพระเถระ. พระเถระ พดวา " พวกทานถออาวธมาทาไปกน ? " มนษยเหลานน พดวา " พวกรากษส ยอมเคยวกนพวกเดกท เกดแลว ๆ ในราชตระกล, พวกทานเปนสหายของรากษสเหลานน. " พระเถระ พดวา " พวกขาพเจา หาไดเปนสหายของรากษสไม, พวกขาพเจาชอวา เปนสมณะ งดเวนจากการทาชวตสตวใหตกลวงไป จากการถอเอาสงของทเจาของไมไดให จากความประพฤตผดในกาม จากการพดเทจ จากการดมนาเมา เปนผฉนหนเดยว มศล ประพฤต พรหมจรรย มกลยาณธรรม. " [ พระเถระทรมานพวกรากษสใหหนไปแลวปองกนเกาะไว ] กในขณะนนเอง นางรากษสตนหนง พรอมดวยบรวาร ขนมา จากสมทรดวยคดวา " เดกเกดในราชตระกล, พวกเราจกเคยวกน เดกนน. " พวกมนษยเหนนางรากษสตนนนแลว กกลวรองเสยงดงวา " นางรากษสนกาลงมา เจาขา ! " พระเถระนรมตอตภาพมากหลาย กวาพวกรากษสเปนสองเทา ปดลอมขางทงสองดวยอตภาพเหลานน กน นางรากษสนน พรอมทงบรวารไวตรงกลาง. นางรากษสตนนน พรอม ทงบรษท ไดคดดงนวา " สถานทน จกเปนของอนรากษสเหลานไดแลว แนนอน, สวนพวกเรากจกเปนภกษาของรากษสเหลาน. " พวกรากษส ทงหมดไดรบหนไปแลว.


ฝายพระเถระ ขบไลรากษสเหลานนใหหนไปแลว จนมองไม เหน จงไดตงอารกขาไวโดยรอบเกาะ๑. อนง ทานใหหมมหาชน ซง ประชมพรอมกนอยในสมยนนเลอมใส ดวยพรหมชาลสตตนตกถา๒

ทงใหตงอยในสรณคมนและศลแลว. กในสนนบาตน ประชาชน ประมาณหกหมน ไดบรรลธรรมแลว. พวกเดกในตระกลประมาณ สามพนหารอย บวชแลว. กลธดาประมาณหนงพนหารอยนาง กบวช แลว. พระเถระนน ไดประดษฐานพระศาสนาใหดารงมนอยในแควน สวรรณภม กไดตงชอพวกเดกทเกดในราชตระกลวา โสณตตระ ( โสณดร ) สบมา. พระโสณะและพระอตตระ ผมฤทธมาก ไป ยงแควนสวรรณภม แลวขบไลปศาจทงหลาย ใหหนไป ไดแสดงพรหมชาลสตร๓แลว แล. [ พระมหนทเถระไปประกาศพระศาสนาทเกาะลงกา ] สวนพระมหนทเถระ ผอนพระอปชฌายะ และภกษสงฆ ๑. นกปราชญทางประวตศาสตรสนนษฐานกนวา ประเทศไทยของเรานอยในแหลมทอง คอ แควนสวรรณภม ไดรบพระพทธศาสนาในคราวทพระโสณกเถระและพระอตตรเถระถกสงให มาประกาศพระศาสนาในภาคน แตถาจะสนนษฐานอกแงหนงแลว ไมนาจะเปนไปได เพราะ ใจความในเรองนบงชดแลววา สถานททานทงสองไปประกาศนนเปนเกาะไมใชแผนดน เชอมตดตอกน และทานกไดทาการปองกนเกาะไวโดยรอบ มใหพวกผเสอนามารบกวน ประชาชนได, อนง ถาแหลมทองนรวมทงประเทศพมา ญวน ลาว เขมร และไทย อยางท พวกนกปราชญทางประวตศาสตรเขาใจแลว กยงกวางใหญไพศาล เมอเปนเชนนแลว ทานจะ ปองกนไดอยางไร ? ขอไดโปรดพจารณาดเถด. ๒-๓. ท. ส. ๙/๑.


เชอเชญวา " ขอทานจงไปประดษฐานพระศาสนายงเกาะตมพปณณ- ทวปเถด " ดงน จงดารวา " เปนกาลทเราจะไปยงเกาะตมพปณณ- ทวปหรอยงหนอ ? " ครงนน เมอทานใครครวญอย กไดมความ เหนวา " ยงไมใชกาลทควรจะไปกอน. " ถามวา " กพระเถระนน ไดมความเหนดงน เพราะเหน เหตการณอะไร ? " แกวา " เพราะเหนวาพระเจามฏสวะ ทรงพระชราภาพมาก. " [ พระมหนทเถระเทยวเยยมญาตจนกวาจะถงเวลาไปเกาะลงกา ] ลาดบนน พระเถระดารวา " พระราชาพระองคน ทรงพระ ชราภาพมาก เราไมอาจสมคบพระราชานยกยองเชดชพระศาสนาได. กบดน พระราชโอรสของพระองค ทรงพระนามวา เทวานมปยดส จกเสวยราชย ( ตอไป ), เราจกอาจ๑สมคบพระราชานนจะยกยองเชดช พระศาสนาได. เอาเถด เราจกเยยมพวกญาตเสยกอน จนกวา เวลานนจะมาถง, บดน เราจะพงไดกลบมายงชนบทนอกหรอไม. " พระเถระนน ครนดารอยางนนแลว จงไหวพระอปชฌายะและภกษสงฆ ออกไปจากวดอโศการาม เทยวจารกไปทางทกขณาครชนบท ซงเวยน รอบนครราชคฤหไปพรอมกบพระเถระ ๔ รป มพระอฏฏยะเปนตนนน สมนสามเณร ผเปนโอรสของพระนางสงฆมตตา และภณฑกอบาสก เยยมพวกญาตอยจนเวลาลวงไปถง ๖ เดอน. ครงนน พระเถระไดไป ถงเมองชอเวทสนคร อนเปนสถานทประทบของพระมารดาโดยลาดบ. ๑. ประโยคน " สกกา " เปนตวประธาน.


[ ประวตยอของพระมหนทเถระ ] ไดยนวา พระเจาอโศกทรงไดชนบท ( ไดกนเมอง ) ในเวลา ยงทรงพระเยาว เมอเสดจไปกรงอชเชน ผานเวทสนคร ไดทรงรบธดา ของเวทสเศรษฐ ( เปนอครมเหษ ). ในวนนนนนเอง พระนางกทรง ครรภ แลวไดประสตมหนทกมาร ทกรงอชเชน. ในเวลาทพระ กมารมพระชนมได ๑๔ พรรษา พระราชาทรงไดรบการอภเษกขน ครองราชย. สมยนน พระนางทเปนมารดาของมหนทกมารนน ก ประทบอยทตาหนกของพระประยรญาต. เพราะเหตนน ขาพเจาจง กลาวไววา " พระเถระไดไปถงเมองชอเวทสนคร อนเปนสถานท ประทบของพระมารดาโดยลาดบ. " กแล พระเทวผเปนพระมารดาของพระเถระ ทอดพระเนตรเหน พระเถระผมาถงแลว กทรงไวเทาทงสองดวยเศยรเกลา แลวถวาย ภกษา ทรงมอบถวายวดชอ เวทสครมหาวหาร ทตนสรางถวายพระ เถระ. พระเถระนงคดอยทวหารนนวา " กจทเราควรกระทาในทน สาเรจแลว, บดน เปนเวลาทควรจะไปยงเกาะลงกาหรอยงหนอแล. " ลาดบนน ทานดารวา " ขอใหพระราชกมารพระนามวา เทวานมปยดส เสวยอภเษก ทพระชนกของเราทรงสงไปถวายเสยกอน, ขอใหไดสดบ คณพระรตนตรย และเสดจออกไปจากพระนคร เสดจขนสมสสกบรรพต มมหรสพเปนเครองหมาย, เวลานน เราจกพบพระองคทานในทนน. " พระเถระ กสาเรจการพกอยทเวทสครมหาวหารนนแล สนเดอนหนง ตอไปอก.


กโดยลวงไปเดอนหนง คณะสงฆและอบาสกแมทงหมด ซง ประชมกนอยในวนอโบสถ ในดถเพญแหงเดอนแปดตน ( คอวนเพญ เดอน ๗ ) ไดปรกษากนวา " เปนกาลสมควรทพวกเราจะไปยง เกาะตมพปณณทวปหรอยงหนอ ? " เพราะเหตนน พระโบราณาจารย ทงหลาย จงไดกลาววา " ในกาลนน ไดมพระสงฆเถระ ชอมหนท โดยนาม ๑ พระอฏฏยเถระ ๑ พระอตตย- เถระ ๑ พระภททสาลเถระ ๑ พระสมพลเถระ ๑ สมนสามเณร ผไดฉฬภญญา มฤทธมาก ๑ ภณฑกอบาสก ผไดเหนสจจะ เปนท ๗ แหงพระเถระเหลานน ๑, ทานมหานาคเหลา นนนนแล พกอยในทเงยบสงด ไดปรกษา กนแลว ดวยประการฉะนแล. " [ พระอนทรทรงเลาเรองพระพทธพยากรณถวายใหพระมหนททราบ ] เวลานน ทาวสกกะ ผเปนจอมแหงทวยเทพ เสดจเขาไปหา พระมหนทเถระ แลวไดตรสคานวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระเจามฏสวะ สวรรคตแลว, บดน พระเจาเทวานมปยดสมหาราช เสวยราชยแลว, และสมเดจพระสมมาสมพทธเจา กทรงพยากรณ องคทานไวแลววา ' ในอนาคต ภกษชอมหนท จกยงชาวเกาะ ตมพปณณทวปใหเลอมใส ' ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! เพราะ เหตดงนนแล เปนกาลสมควรททานจะไปยงเกาะอนประเสรฐแลว


แมกระผม กจกรวมเปนเพอนทานดวย. " ถามวา " กเพราะเหตไร ทาวสกกะจงไดตรสอยางนน ? " แกวา " เพราะไดยนวา พระผมพระภาคเจา ตรงตรวจดโลก ดวยพทธจกษ ทควรแหงโพธพฤกษนนเอง ไดทอดพระเนตรเหน สมบตแหงเกาะนในอนาคต จงไดตรสบอกความนนแกทาวสกกะนน และทรงสงบงคบไวดวยวา ' ในเวลานน ถงบพตรกควรรวมเปน สหายดวย ' ดงน. ฉะนน ทาวสกกะจงไดตรสอยางนน. " [ พระมหนทเถระพรอมกบคณะไปเกาะลงกา ] พระเถระ รบคาของทาวสกกะนนแลว เปน ๗ คนทงตน เหาะ ขนไปสเวหาสจากเวทสบรรพต แลวดารงอยบนมสสกบรรพต ซงชน ทงหลายในบดนจากนไดวา " เจตยบรรพต " บาง ทางทศบรพาแหง อนราธบร. เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงไดกลาวไววา " พระเถระทงหลายพกอยทเวทสครบรรพต ใกลกรงราชคฤห สน ๓๐ ราตร ไดดารวา ' เปนกาลสมควร ทจะไปยงเกาะอนประเสรฐ, พวกเราจะพากนไปสเกาะอนอดม ' ดงน แลว ไดเหาะขนจากชมพทวป ลอยไปในอากาศ ดจพญาหงสบนไปเหนอทองฟาฉะนน, พระ เถระทงหลายเหาะขนไปแลวอยางนน กลงท ยอดเขาแลว ยนอยบนยอดบรรพต ซงงามไป ดวยเมฆ อนตงอยขางหนาแหงบรอนประเสรฐ


ราวกะวา หมหงสจบอยบนยอดเขาฉะนน. " กทานพระมหนทเถระ ผมารวมกบพระเถระทงหลาย มพระ อฏฏยะเปนตน ยนอยอยางนน บณฑตพงทราบวา ไดยนอยแลว ในเกาะน ในปท ๒๓๖ แหง ( รชกาล ) นบมาแตปทสมเดจพระสมมา- สมพทธเจาปรนพพาน. " [ ลาดบราชวงศทเสวยราชยในเกาะลงกาและชมพทวป ] ความพสดารวา สมเดจพระสมมาสมพทธเจา เสดจปรนพพาน แลว ในปท ๘ แหง ( รชกาล ) พระเจาอชาตศตรราช ( เสวยราชย ). ในปนนนนเอง พระราชโอรสของพระเจาสหกมาร ผทรงเปนพระ เจาแผนดนตนวงศแหงเกาะตมพปณณทวป ทรงพระนามวา วชยกมาร เสดจมาสเกาะนแลว ไดทรงทาเกาะน ใหเปนทอยของมนษย. พระเจาวชยกมาร ( เสวยราชยอยในเกาะน ๓๘ ป )๑ แลว สวรรคตท เกาะน ในปท ๑๔ แหง ( รชกาล ) พระเจาอทยภทท ในชมพทวป. พระราชาทรงพระนามวา บณฑวาสเทพ ขนครองราชยในเกาะน ในปท ๑๕ แหง ( รชกาล ) พระเจาอทยภทท ( ซงเสวยราชยอยในชมพทวป ). พระเจาบณฑวาสเทพ ไดสวรรคตทเกาะน ในปท ๒๑ แหง ( รชกาล ) พระเจานาคทสสกะ ( ซงเสวยราชยอย ) ในชมพทวปนน. พระราชกมาร ทรงพระนามวา อภย ขนครองราชยในเกาะน ในปนนนนเอง. พระ เจาอภย ( เสวยราชยอย ) ในเกาะนครบ ๒๐ ปบรบรณ ในปท ๑๗ แหง ( รชกาล ) พระเจาสสนาคะ ( ซงเสวยราชยอย ) ในชมพทวปนน ๑. สารตถทปน. ๑/๒๔๐.


คราวนน ทามรกา พระนามวา ปกณฑกาภย ไดยดเอาราชสมบต ในปท ๒๐ แหง ( รชกาล ) พระเจาอภย ( ผครองราชยอยในคราวนน ). พระเจาปกณฑกาภย ( ครองราชยอย ) ในเกาะน ครบ ๑๗ ปบรบรณ ในปท ๑๖ แหง ( รชกาล ) พระเจากาฬาโศก ( ซงเสวยราชยอย ) ในชมพทวปนน. ๑๗ ปเหลานน รวมกนอก ๑ ป ถดมา จงเปน ๑๘ ป พระเจาปกณฑกาภย ไดสวรรคตในเกาะน ในปท ๑๔ แหง ( รชกาล ). พระเจาจนทรคต ( ซงเสวยราชยอย ) ในชมพทวปนน. ( ตอจากนน ) พระเจามฏสวะกขนครองราชย ( ในเกาะน ). พระเจามฏสวะไดสวรรคต ในเกาะน ในปท ๑๗ แหง ( รชกาล ) พระเจาอโศกธรรมราช ( ซง เสวยราชยอย ) ในชมพทวปนน. ( ตอจากนน ) พระเจาเทวานมปยดส กขนครองราชย ( ในเกาะน ). อนง เมอสมเดจพระสมมาสทพทธเจา เสดจปรนพพานแลว พระเจาอชาตศตร เสวยราชยได ๒๔ ป. สวนพระเจาอทยภทท เสวย ราชยได ๑๖ ป. ( ตอจากนน ) พระเจาอนรทธะและพระเจามณฑะ เสวยราชยได ๘ ป. พระเจานาคทสสกะ เสวยราชยได ๒๔ ป. พระ เจาสสนาคะ เสวยราชยได ๑๘ ป. พระเจาอโศก๑ พระราชโอรส ของพระเจาสสนาคะนนนนแล เสวยราชยได ๒๘ ป. พระราชา ผเปนพระเจาพนองกน ๑๐ พระองค๒ ซงเปนพระราชโอรสของพระเจา ๑. พระนามวา พระเจาอโศก ทง ๒ แหงน ฏภาสารตถทปน และอรรถโยชนา แกไววา ไดแกพระเจากาฬาโศก หรอกาลาโศกนนเอง. ๒. พระราชาผเปนพระเจาพนองกน ๑๐ องค นนคอ ภททเสน ๑ โกรณวรรณะ ๑ มงคระ ๑ สพพญชนะ ๑ ชาลกะ ๑ อภกะ ๑ สญชย ๑ โกรพพะ ๑ นนวฒนะ ๑ และปญจมกะ ๑.


อโศก๑เสวยราชยได ๒๒ ป. ภายหลงแตกาลแหงพระราชา ผเปนพระ เจาพนองกน ๑๐ องคนน มพระราชา ๙ พระองค๒ ทรงมพระนามวา นนทะ ( ตอสรอยพระนามทก ๆ พระองค ) เสวยราชยได ๒๒ ป เทานน พระเจาจนทรคต เสวยราชยได ๒๔ ป. พระเจาวนทสาร เสวย ราชยได ๒๘ ป. ในทสด ( รชกาล ) แหงพระเจาวนทสารนน พระ เจาอโศกกขนครองราชย. ในกาลกอนแตทรงอภเษกพระเจาอโศกนน ครองราชยอย ๔ ป. ในปท ๑๘ จากเวลาทพระเจาอโศกทรงอภเษก แลว พระมหนทเถระกมายนอยทเกาะน. คานวา " พระมหนทเถระ มายนอยทเกาะน ในปท ๒๓๖ พรรษา นบมาแตปทสมเดจพระสมมา- สมพทธเจาปรนพพาน " ดงน บณฑตพงทราบ ตามสายราชวงศ ( ของพระราชาในชมพทวป ) นน ดงพรรณนามา ฉะน. [ พระเจาเทวานมปยดสทรงพบพระมหนทเถระ ] กในวนนน ทเกาะตมพปณณทวป มงานนกษตรฤกษในเชฏฐ- มาสตน ( คอเดอน ๗ ). พระราชาทรงรบสงใหโฆษณานกษตรฤกษ แลวทรงบงคบพวกอามาตยวา " พวกทาน จงเลนมหรสพเถด " ดงน มราชบรษจานวนถงสหมนเปนบรวาร เสดจออกไปจากพระนคร มพระ ประสงคจะทรงกฬาลาเนอ จงเสดจไปโดยทางทมสสกบรรพตตงอย. เวลานน มเทวดาตนหนง ซงสงอยทบรรพตนน คดวา " เราจกแสดง ๑. พระราชา ๙ พระองคทมสรอยพระนามวานนทะ นนคอ อคคเสนนนทะ ๑ ปณฑก- นนทะ ๑ ปณฑคตนนทะ ๑ ภตปาลนนทะ ๑ รฏฐปาลกนนทะ ๑ โควสาณกนนทะ ๑ ทสสฏฐกนนทะ ๑ เกวฏฏกนนทะ ๑ และธนนนทะ ๑ . นยสารตถทปน ๑/๒๔๔. ๒. พระนามวาพระเจาอโศกองคน คอ พระเจาอโศกมหาราช ซงเปนพระราชโอรสของ พระเจาวนทสารหรอพนทสารนนเอง. พงดบาลในสมนต ฯ น หนา ๔๑ และ ๔๔.


พระเถระทงหลาย แกพระราชา " จงแปลงเปนตวเนอละมงเทยวทาท กนหญาและใบไมอยในทไมไกล ( แตพระเถระนน ). พระราชาทรง ทอดพระเนตรเหนเนอละมงตวนนแลว จงทรงดารวา " บดน ยงไม สมควรจะยงเนอ ตวทยงเลนเลออย " จงทรงดดสายธน. เนอเรมจะหา ทางหน ๆ ไปทางทกาหนดหมายดวยตนมะมวง. พระราชาเสดจตดตาม ไปขางหลง ๆ แลวเสดจขนสทางทกาหนดดวยตนมะมวงนนเอง. ฝาย มฤค กหายตวไปในทไมไกลพระเถระทงหลาย. พระมหนทเถระ เหนพระราชากาลงเสดจมาในทไมไกล จงอธษฐานใจวา " ขอใหพระ ราชาทอดพระเนตรเหนเฉพาะเราเทานน อยาทอดพระเนตรเหน พวกนอกนเลย " จงทลทกวา " ตสสะ ตสสะ ขอจงเสดจมาทางน. " พระราชาทรงสดบแลว เฉลยวพระหฤทยวา " ขนชอวา ชนผทเกดใน เกาะนซงสามารถจะเรยกเราระบชอวา " ตสสะ " ไมม, กสมณะโลนรปน ทรงแผนผาขาดทตด ( ดวยศสตรา ) นงหมผากาสาวะ เรยกเราโดยเจาะ ชอ. ผนคอใครหนอแล จกเปนมนษยหรออมนษย ? " พระเถระ จงถวายพระพรวา " ขอถวายพระพร มหาบพตร ! อาตมภาพ ทงหลายชอวาสมณะ เปนสาวกของพระ ธรรมราชาทเกาะน จากชมพทวป กเพอ อนเคราะหมหาบพตรเทานน. " [ ไมไผ ๓ ลาประมาณคาไมไดเกดแกพระเจาเทวานมปยดส ] โดยสมยนน พระเจาเทวานมปยดสมหาราช และพระเจาอโศก-


ธรรมราชา ทรงเปนอทฏฐสหายกน ( สหายทยงไมเคยพบเหน กน ). กดวยพระบญญานภาพ ของพระเจาเทวานมปยดสมหาราช ม ไมไผ ๓ ลา มประมาณเทาคนธงรถ เกดขนทกอไมไผแหงหนง ท เชงฉาตกบรรพต. ลาหนงชอ ลดายฏฐ, ลาหนงชอ บปผยฏฐ ลาหนง ชอ สกณยฏฐ. บรรดาไมไผ ๓ นน ลาทชอวา ลดายฏฐ ( คอลาไมเถา ) มส เหมอนเงนแท. ลดาวลยทเกดพนตนไมไผนนกปรากฏมสเหมอนทอง. สวนในลาทชอวา บปผยฏฐ ( คอลาดอกไม ) กมดอกซงมสเขยว เหลอง แดง ขาว และดา ปรากฏมขว ใบ และเกสรทจาแนก ไวด. สวนในลาทชอวา สกณยฏฐ ( คอลาสกณชาต ) กมหมสกณา หลายหลากมหงส ไก และนกโพระดก ( นกระดก ) เปนตน และ มสตว ๔ เทานานาชนด ปรากฏเปนเหมอนมชวตอย. แมสมจรงดง ทพระอาจารยชาวสงหล กลาวไวในคมภรทปวงศวา " ไมไผ ๓ ลา ไดมแลวทเชงเขาชอฉาตกะ ลาทเปนเถา มสขาวและงามเหมอนสทอง ปรากฏอยทลาตน๑สเงน, ดอกสเขยวเปนตน มอยเชนใด, ดอกเชนนน กปรากฏอยใน ลาดอกไม, สกณชาตหลายหลาก กจบกน อยทลาสกณชาต โดยรปของตนนนเอง. " ๑. ราชตยฏ เปนปฐมวภตต. ลงในอรรถสตตวภตต. นยอรรถโยชนา ๑/๘๐.


[ รตนะคอแกววเศษ ๘ ชนดเกดแกพระเจาเทวานมปยดส ] รตนะ ( คอแกว ) มหลายชนด มแกวมกดา แกวมณ และ แกวไพฑรยเปนตน เกดขนแมจากสมทร แกพระเจาเทวานมปยดส พระองคนน. สวนในเกาะตมพปณณทวป มแกวมกดาเกดขน ๘ ชนด คอ แกวมกดามสณฐานเหมอนรปมา ๑ แกวมกดามสณฐานเหมอน รปชาง ๑ แกวมกดามสณฐานเหมอนรปรถ ๑ แกวมกดามสณฐาน เหมอนผลมะขามปอม ๑ แกวมกดามสณฐานเหมอนกาไลมอ ๑ แกว มกดามสณฐานเหมอนวงแหวน ๑ แกวมกดาทสณฐานเหมอนผลไม กม ๑ แกวมกดาปกต ๑. ทาวเธอไดสงลาไมไผ แกวมกดานน ๆ กบรตนะมากมาย อยางอนไปถวาย เพอเปนเครองบรรณาการ แด พระเจาอโศกธรรมราช. [ พระเจาอโศกสงเบญจราชกกธภณฑไปถวายพระเจาเทวานมปยดส ] พระเจาอโศกทรงเลอมใส แลวทรงสงเครองราชกกธภณฑ ๕ อยางไปถวายแดทาวเธอ คอ เศวตฉตร ๑ แสจามร ( วาลวชน ) ๑ พระขรรค ๑ รตนะประดบพระเมาล ( คอ พระอณหส ตดพระมหา พชยมงกฎ ) ๑ ฉลองพระบาท ๑ และเครองบรรณาการอยางอน หลายชนด เพอประโยชนแกการอภเษก. คออยางไร. คอ สงข ๑ คงโคทกวาร ( นาทแมนาคงคา หรอนาทเกดจากสระอโนดาต ) ๑ วฒนมานะ จณสาหรบสรงสนาน ๑ วฏงสกะ ( พระมาลากรอง สาหรบประดบพระกรรณ หรอกรรเจยก เครองประดบห ) ๑ ภงคาร พระเตาทอง ๑ นนทยาวฏะ ภาชนะทอง ( ทาไวเพอการ


มงคล มสณฐานเหมอนรปกากบาท ) ๑ สวกะ ( วอหรอเสลยง ) ๑ กญญา ขตตยกมาร ๑ อโธวมทสสยคะ ( คพระภษาทไมตองซก ) ๑ หตถปญฉยะ ผาสาหรบเชดพระหตถ ๑ หรจนทนะ แกนจนทนแดง ๑ อรณวณณมตตกะ ดนสอรณ ๑ อญ๑ชนะ ยาหยอดพระเนตร ๑ หรตกะ พระโอสถสมอ ๑ อามลกะ พระโอสถมะขามปอม ๑ ฉะนแล. แมคานกสมจรงดงคาทพระอาจารยชาวสงหล กลาวไวในคมภร ทปวงศวา " พระราชาทรงพระนามวาอโศก ทรงสงเครอง บรรณาการ ซงเกดขนเพราะบญกรรม ( ของ พระองค ) ไป ( ถวายแดพระเจาเทวานม- ปยดส ) คอ พดวาลวชน ๑ พระอณหส ( พระมหาพชยมงกฎ ) ๑ เศวตฉตร ๑ พระขรรค ๑ ฉลองพระบาท ๑ เวฐนะ ผาโพกพระเศยร ๑ สารปามงคะ สรอย สงวาล ๑ ภงคาร พระเตาทอง ๑ นนทวฏฏกะ ภาชนะทอง ๑ สวกะ ( วอ หรอ เสลยง ) ๑ สงขะ ( สงขสาหรบรดนาใน เวลาอภเษก ) ๑ วฏงสกะ ( พระมาลากรอง ๑. อญชนะ แปลวา แรพลวง กได, ดอกอญชนกได, ดอกองกาบกได, หรอยาหยอดตากได ในทนไดแปลวา ยาหยอดตา.


สาหรบประดบพระกรรณ หรอกรรณเจยก เครองประดบห ) ๑ อโธวมวตถโกฏกะ พระ ภษาคหนงทไมตองซกฟอก ๑ โสวณณปาต ถาดทอง ๑ กฏจฉ ทพพ ๑ มหคฆหตหถ- ปญฉนะ ผาสาหรบเชดพระหตถทมคามาก ๑ อโนตตโตทกกาชะ หาบนาสระอโนดาต ๑ อตตมหรจนทนะ แกนจนทนแดงทดเลศ ๑ อรณวณณมตตกะ ดนสอรณ ๑ อญชนะ ยาหยอดพระเนตรทนาคนามาถวาย ๑ หรตกะ พระโอสถสมอ ๑ อามลกะ พระโอสถ มะขามปอม ๑ มหคฆอมโตสถะ พระโอสถแก โรคทมคามาก ๑ ขาวสาลมกลนหอม ๖,๐๐๐ เกวยนทนกแขกเตานามาถวาย ๑. " กพระเจาอโศก ทรงสงเครองบรรณาการ ทเปนอามสนนไป ถวายอยางเดยวหามได, ไดยนวา ยงไดสงแมธรรมบรรณาการนไป ถวายอก ดงนคอ :- " หมอมฉน ไดถงพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ วาเปนสรณะทพงแลว, ไดแสดง ตนเปนอบาสก ในพระศาสนาแหงศากยบตร, ขาแตพระองคผดสงสดกวานรชน ! ถงพระองค


ทาน กจงยงจตใหเลอมใสในอดมวตถทง ๓ เหลานเถด ขอใหทรงเขาถงรตนะทง ๓ นน วาเปนสรณะทพง ดวยพระศรทธาเถด. " ในวนนน พระราชาพระองคนน ทรงรบมรธาภเษก ๑ เดอนดวย เครองอปกรณการอภเษก ทพระเจาอโศกทรงสงไปถวาย. จรงอย เหลาเสนามาตยไดทาการอภเษกถวายแดทาวเธอ ในดถวนเพญแหง เดอนวสาขะ ( คอวนเพญเดอน ๖ ). ทาวเธอพระองคนน เมอทรงอนสรณถงศาสนประวตนน ท พระองคไดทรงสดบมาไมนาน ครนไดทรงสดบคานน ของพระเถระวา " ขอถวายพระพร มหาบพตร ! อาตมภาพทงหลาย ชอวาสมณะ เปนสาวก ของพระธรรมราชา ดงน เปนตนแลวทรงดารวา " พระผเปนเจาทงหลาย มาแลวหนอแล " จงทรงทงอาวธในทนใดนน เอง แลวประทบนงสนทนาสมโมทนยกถาอย ณ สวนขางหนง. เหมอน ดงทพระโบราณาจารย กลาวไววา " พระราชาทรงทงอาวธแลว เสดจประทบนง ณ สวนขางหนง ครนประทบนงแลว ไดตรส พระดารสประกอบดวยประโยชน เปนอนมาก ราเรงอย. " กเมอทาวเธอพระองคนน ทรงสนทนาสมโมทนยกถาอยนนแล ขาราชบรพารจานวนสหมนเหลานน กพากนแวดลอมพระองคแลว.


[ พระเถระแสดงใหพระราชาทอดพระเนตรเหนจรงอก ๖ คน ] คราวนน พระเถระ กแสดงชน ๖ คนแมนอกน. พระราชา ทอดพระเนตรเหน ( ชนทง ๖ นน ) แลว จงทรงรบสง ( ถาม ) วา " คนเหลาน มาเมอไร ? " พระเถระ. มาพรอมกบอาตมภาพนนแล มหาบพตร ! พระราชา. กบดน สมณะแมเหลาอน ผเหนปานน มอยใน ชมพทวปบางหรอ ? พระเถระ. มอย มหาบพตร ! บดน ชมพทวป รงเรองไป ดวยผากาสาวพสตร สะบดอบอวลไปดวยลมฤษ, ในชมพทวปนน มพระอรหนตพทธสาวกเปนอนมาก ซงเปนผ มวชชา ๓ และไดบรรลฤทธ เชยวชาญทาง เจโตปรยญาณ สนอาสวะแลว. พระราชา. ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! พระคณเจาทงหลาย พา กนมาโดยทางไหน ? พระเถระ. มหาบพตร ! อาตมภาพทงหลายไมไดมาทางนาและ ทางบกเลย. พระราชา. กทรงเขาพระทยไดดวา " พระคณเจาเหลานมาทาง อากาศ. " [ พระเถระถามปญหาเพอหยงทราบพระปญญาของพระราชา ] พระเถระ. เพอจะทดลองดวา " พระราชา จะทรงมความ


เฉยบแหลมดวยพระปรชาหรอหนอแล ? " จงทลถามปญหาปรารภตน มะมวง ซงอยใกลวา " มหาบพตร ตนไมนชออะไร ? " พระราชา. ชอตนมะมวง ทานผเจรญ ! พรเถระ. ขอถวายพระพร มหาบพตร ! กนอกจากตนมะมวงน แลว มะมวงตนอน มอยหรอไม ? พระราชา. มอย ทานผเจรญ ! ตนมะมวงแมเหลาอนมอย มากหลาย. พระเถระ. ขอถวายพระพร มหาบพตร ! ยกเวนมะมวงตนน และมะมวงเหลาอนเสยแลว ตนไมชนดอน มอยหรอหนอแล ? พระราชา. มอย ทานผเจรญ ! แตตนไมเหลานน มใชตน มะมวง. พระเถระ. ยกเวนตนมะมวง และมใชตนมะมวงเหลาอนเสย กตนไมชนดอน มอยหรอ ? พระราชา. ม คอ มะมวงตนนแหละ ทานผเจรญ ! พระเถระ. ดละ มหาบพตร ! พระองคทรงเปนบณฑต, กพระ ประยรญาตของพระองค มอยหรอ ? มหาบพตร ! พระราชา. ชนผเปนญาตของขาพเจา มอยมากหลาย ทานผ เจรญ ! พระเถระ. ยกเวนชนผเปนพระประยรญาต ของพระองคเหลาน เสยแลว ชนบางพวกเหลาอน แมผทมใชพระประยรญาตมอยหรอ ? มหาบพตร !


พระราชา. ชนผทมใชญาต มมากกวาผทเปนญาต ทานผเจรญ ! พระเถระ. ยกเวนผทเปนพระประยรญาตของพระองค และผท มใชพระประยรญาตเสยแลว ใคร ๆ คนอน มอยหรอ ? ขอถวาย พระพร ! พระราชา. ม คอ ขาพเจาเอง ทานผเจรญ ! พระเถระ. ดละ มหาบพตร ! ขนชอวาตน ไมจดวาเปนญาต ของตน ทงจะไมใชญาต ( ของตน ) กหามได. [ พระราชาพรอมดวยขาราชบรพารดารงอยในไตรสรณคมน ] ลาดบนน พระเถระคดวา " พระราชาเปนบณฑต จกทรง สามารถรธรรมได " ดงนแลวจงแสดงจฬหนถปโทปมสตร๑. ในเวลา จบกถา พระราชา พรอมดวยขาราชบรพารประมาณสหมน ดารง อยในไตรสรณคมนแลว. กในขณะนนนนเอง พนกงานหองเครอง กนาพระกระยาหารมา ทลถวายแดพระราชา. สวนพระราชากาลงทรงสดบพระสตรอย ไดทรง เขาพระหฤทยดแลวอยางนวา " สมณะศากบตรเหลาน ไมควรจะฉน ในเวลาน ." แตทาวเธอ ทรงดารวา " กการทเราไมถามแลวบรโภค ไมควร " ดงนแลว จงตรสถามวา " ทานผเจรญ พวกทานจกฉน หรอ ? " พระเถระ. ขอถวายพระพร มหาบพตร ! พวกอาตมภาพ ไม ควรฉนในเวลาน. ๑. ม. ม. ๑๒/๓๓๖.


พระราชา. ควรฉนในเวลาไหนเลา ? ทานผเจรญ ! พระเถระ. ควรฉนตงแตพระอาทตยขนไป จนถงเวลาเทยงวน ขอถวายพระพร ! พระราชา. พวกเราไปสพระนครกนเถด ทานผเจรญ ! พระเถระ. อยาเลย มหาบพตร ! พวกอาตมภาพจกพกอยในท นแหละ. พระราชา. ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ถาพวกพระคณเจา จะพก อย ( ในทน ) ไซร, ขอเดกคนน จงมาไปกบขาพเจา. พระเถระ. ขอถวายพระพร มหาบพตร ! เดกคนนบรรลผลแลว รแจงพระศาสนาแลว เปนปพพชชาเปกขะ ( คอผมงจะบรรพชา ) จก บรรพชาในบดน. พระราชา ทรงรบสงวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ถาเชนนน พรงน ขาพเจาจกสงรถมา ( รบพวกพระคณเจา ), ขอพระคณเจา ทงหลาย พงขนรถนนมาเถด " ดงน ถวายบงคมแลว กเสดจหลกไป. [ สมนสามเณรประกาศโฆษณาเวลาฟงธรรมทวเกาะลงกา ] พระเถระ เมอพระราชาเสดจหลกไปไมนานนก จงเรยกสมน- สามเณรมาสงวา " สมนะ เธอจงไปโฆษณาเวลาฟงธรรมเถด. " สมนสามเณรเรยนถามวา " ขาแตทานผเจรญ ! กระผมจะ โฆษณาใหไดยนตลอดทมประมาณเทาไร ? " พระเถระสงวา " จงโฆษณาใหไดยนทวเกาะตมพปณณทวปเถด. สารเณรรบเถรบญชาวา " ขาแตทานผเจรญ ! ดละ " แลวกเขา


จตตถฌาน มอภญญาเปนบาท ออก ( จากฌาน ) แลวอธษฐานม จตตงมน โฆษณาเวลาฟงธรรมใหไดยนทวเกาะตมพปณณทวปตลอด ๓ ครงแลว. พระราชา ทรงสดบเสยงนนแลว จงทรงสงขาวไปยงสานกของ พระเถระทงหลายวา " มอปทวะอะไร ๆ หรอ ? ทานผเจรญ ! " พระเถระทลวา "อาตมภาพทงหลาย ไมมอปทวะอะไร. อาตม- ภาพทงหลาย ไดใหสามเณรโฆษณาเวลาฟงธรรม, อาตมภาพ ทงหลาย มความประสงคจะแสดงพระพทธพจน ( เทานน ). [ เสยงโฆษณาเวลาฟงธรรมกระฉอนไปถงชนพรหมโลก ] กแล เหลาภมมเทวดา ไดฟงเสยงของสามเณรนนแลว กได ประกาศเสยงใหบนลอลนแลว. เสยงไดกระฉอนขนไปจนถงพรหมโลก ดวยอบายนน. เพราะเสยงนน ไดมเทวดามาสนนบาตกนอยางมากมาย. พระเถระเหนเทวดามาสนนบาตกนอยางมากมาย จงแสดงสมจตตสตร. ในเวลาจบกถา เหลาเทวดาประมาณอสงไขยหนง ไดบรรลธรรมแลว. นาคและสบรรณมากหลาย กไดตงอยในสรณคมนแลว. กเมอพระ สารบตรเถระ แสดงพระสตรนอย การสนนบาตของเหลาทวยเทพ ไดมแลวเชนใด, เทวดาสนนบาตเชนนน กไดเกดแลวแมเมอพระ มหนทเถระ ( แสดงพระสตรน ). [ พระปฐมเจดยเมองอนราธบร ] ครงนน โดยลวงไปแหงราตรนน พระราชา กทรงสงรถไป เพอ ( รบ ) พระเถระทงหลาย. นายสารถ พกรถไว ณ ทขางหนงแลว


เรยนบอกแกพระเถระทงหลายวา " รถมาแลว ขอรบ ! โปรดขนรถ เถด, พวกเราจะไปกน. " พระเถระทงหลายพดวา " พวกเราจะไมขนรถ, ทานจงไปเถด พวกเราจกไปภายหลง " ดงนแลว ไดเหาะขนสเวหาส แลวไปลง ณ ปฐมเจดยสถาน ในดานทศบรพา แหงเมองอนราธบร. จรงอย พระ เจดยนน ชาวโลกเรยกวา " พระปฐมเจดย " เพราะเปนเจดยทประชาชน สรางไว ในสถานทพระเถระทงหลายลงครงแรกนนแล. [ พระราชาทรงรบสงใหเตรยมการตอนรบพระเถระ ] ฝายพระราชา ครนสงนายสารถไปแลว จงทรงบงคบพวก อามาตยวา " ขอใหพากนตกแตงมณฑปภายในพระราชนเวศนเถด. " ในทนใดนนเอง อามาตยทงปวง กยนดราเรง ตกแตงมณฑปเปนท นาเลอมใสยงนก. พระราชาทรงดารอกวา " วนวานน พระเถระเมอ แสดงหมวดศลอย กกลาววา " ทนอนสงและทนอนใหญ ยอมไม ควร ( แกพวกภกษ ) " ดงน, พระผเปนเจาทงหลาย จกนงบนอาสนะ ทงหลาย หรอจกไมนงหนอ ? " เมอทาวเธอ ทรงดารอยอยางนน นนแล นายสารถนนกมาถงประตพระนคร ( พอด ). เวลานนนายสารถ ไดเหนพระเถระทงหลาย มารดประคดเอว หมจวรอยกอนแลว. ครน เธอเหนแลว กเปนผมจตเลอมใสยงนก แลวกลบมาทลแดพระ ราชาวา " ขอเดชะใตฝาละอองธลพระบาท ! พระเถระทงหลายมา ถงแลว. " พระราชา ตรสถามวา " พระเถระทงหลาย ขนรถมาหรอ ? "


*นายสารถกราบทลวา " ไมขน พระเจาขา ! อกอยางหนง พระ เถระทงหลายออกทหลงขาพระพทธเจา มาถงกอนไดยนอยทประตดาน ทศปราจน. " พระราชาทรงสดบวาพระเถระทงหลายไมขนแมซง รถ " จงทรงพระดารวา " บดน พระผเปนเจาทงหลาย จกไมยนด อาสนะสง " แลวตรสสงวา " แนะพนาย ! ถาเชนนน พวกทานจง ปอาสนะ โดยอาการเพยงลาดพน เพอพระเถระทงหลาย " ดงนแลว ไดเสดจสวนทางไป. พวกอามาตยปเสอออนบนพนแลว ปเครองลาด อนวจตรมผาโกเชาวเปนตน ( พรม ) ขางบน. พวกโหรผทานายนมต เหน ( เหตการณนน ) แลว พากนพยากรณวา " แผนดนนถกพระ เถระเหลาน ยดแลวในบดน, ทานเหลาน จกเปนเจาของแหงเกาะ ตมพปณณทวป. " ฝายพระราชาไดเสดจมาถวายบงคมพระเถระทงหลาย แลว ทรงรบเอาบาตรจากหตถของพระมหนทเถระ แลวนมนต เหลาพระเถระใหเขาไปในเมอง ดวยการบชาและสกการะใหญ ใหเขา ไปสภายในพระราชนเวศน. พระเถระเหนการใหปอาสนะแลว นงพลาง คดไปวา " ศาสนาของเราจกแผไปทวลงกาทวป และตงมนไมหวนไหว ดจแผนดน. พระราชาทรงเลยงดพระเถระทงหลายใหอมหนา ดวย ขาทนยะโภชนยะ อนประณต ดวยพระหตถของพระองคเสรจเรยบรอย แลว ไดรบสงใหเรยกสตร ๕๐๐ คน มพระนางอนฬาเทวเปนประมข มา ดวยพระดารสวา " พวกแมจงกระทาการอภวาทและบชาสกการะ พระเถระทงหลายเถด " ดงน แลวไดเสดจประทบนง ณ สวนขางหนง. * พระธรรมบณฑต ( มานต ถาวโร ป. ธ. ๙ ) วดสมพนธวงศ แปล.


[ พระเถระแสดงธรรมโปรดพระราชาและชาวเกาะ ] ในเวลาเสรจภตกจ พระเถระ เมอจะใหฝนรตนะคอพระธรรม ตกแกพระราชาพรอมทงชนบทบรวาร จงไดแสดงเปตวตถ วมานวตถ และสจจสงยต. สตรทง ๕๐๐ เหลานน ฟงธรรมเทศนานน ของ พระเถระ ไดกระทาใหแจงซงโสดาปตตผล. แมเหลามนษยทไดพบ เหนพระเถระบนเขามสสกบรรพตในวนกอน กพากนกลาวสรรเสรญ คณของพระเถระในทนน ๆ. พวกมหาชนฟง ( จากสานก ) ของชน เหลานน ไดประชมกนสงเสยงเอดองทพระลานหลวง. พระราชาตรส ถามวา " นนเสยงอะไรกน. " ทวยนครกราบทลวา " พวกมหาชน รองวา ขาแตพระองคผสมมตเทพ ! พวกขาพระพทธเจาไมไดเหน พระเถระ. " พระราชาทรงดารวา " ถาพวกมหาชนจกเขามาในทน ไซร, โอกาสจกไมม " จงตรสวา " แนะพนาย ! พวกเธอจงไปชาระ โรงชาง เกลยทราย โปรยดอกไม ๕ ส ผกเพดานผาแลวปลาดอาสนะ เพอพระเถระทงหลายบนทของชางมงคล. พวกราชอามาตยไดกระทา อยางนนแลว. พระเถระไดไปนงแสดงเทวทตสตรในทนน. ในเวลาจบ กถา คนประมาณหนงพน ไดตงอยในโสดาปตตผล. ในเวลานน ชน ทงหลายคดวา " โรงชางแคบเกนไปเสยแลว " จงตกแตงอาสนะท อทยานนนทวนใกลประตทศทกษณ. พระเถระ ( ไป ) นงแสดง อาสวโสปมสตร ในอทยานนนทวนนน. เพราะฟงอาสวโสปมสตรแมนน คนประมาณพนหนง ไดโสดาปตตผล. ในวนทสองแตวนทพระเถระมา แลว ธรรมาภสมย ( การตรสรธรรม, การบรรลธรรม ) ไดมแกคน


ประมาณ ๒,๕๐๐ คน. [ พระราชาถวายอทยานสรางวด ] เมอพระเถระสมโมทนาอยกบพวกกลสตร กลสณหา กลกมาร ผมาแลวและมาแลว ในอทยานนนทวนนนแล เวลากตกเยน. พระ เถระสงเกตเวลาแลวลกขนพลางพดวา " ไดเวลา พวกเราจะไปยงเขา มสสกบรรพต. " พวกอามาตยเรยนถามวา " พวกทานจะไปไหนกน ขอรบ ? " พระเถระกลาววา " จะไปยงทพกของวพวกเรา. " อามาตย เหลานนกราบทลใหพระราชาทรงทราบ แลวกราบเรยนตามพระบรม- ราชานมตวา " ทานผเจรญ ! เวลาน ไมใชเวลาทจะไปในทนน " อทยานนนทวนนแหละ จงเปนทพกของพระผเปนเจา. " พระเถระ กลาววา " อยาเลย พวกอาตมาจะไป. " พวกอามาตยกราบเรยน ตามพระราชดารสอกวา " ทานขอรบ ! พระราชาตรสวา อทยานชอ เมฆวนน เปนของพระชนกเรา อยไมไกลไมใกลนก จากพระนคร สมบรณดวยทางไปมา, ขอพระเถระเจาทงหลาย โปรดสาเรจการอย ในอทยานเมฆวนน. " พระเถระทงหลาย จงพกอยทอทยานเมฆวน. ฝาย พระราชาแล ไดเสดจไปยงสานกของพระเถระ ตอเมอราตรนนลวงไป ไดตรสถามถงการจาวดสบายแลว ตรสถามตอไปวา " ขาแตทานผ เจรญ อารามน สมควรแกพระภกษสงฆหรอ ? " พระเถระถวายพระพร วา " สมควร มหาบพตร ! " แลวจงนาพระสตรนมาวา " อนชานาม ภกขเว อาราม " ภกษทงหลาย ! เราอนญาตอาราม " ดงนเปนตน. พระราชาทรงพอพระทย ทรงจบพระสวรรณภงคาร ( พระเตาทอง ) ให


นาตกไปทมอของพระเถระ ไดถวายอทยานมหาเมฆวน. พรอมกบนาตก แผนดนกหวนไหว. น เปนการไหวแหงแผนดนคราวแรกในมหาวหาร. พระราชาทรงตกพระทยกลว จงตรสถามพระเถระวา " ขาแตพระคณ เจาผเจรญ ! เพราะเหตไร แผนดนจงไหว. " พระเถระทลถวายพระ พรวา " มหาบพตร ! อยาตกพระทยเลย ศาสนาของพระทศพลจกตง มนในเกาะน, และทนจกเปนทตงมหาวหารแหงแรก. แผนดนไหวนน เปนบรพนมตแหงการประดษฐานพระศาสนา และทจะสรางวหารนน. พระราชาทรงเลอมใสเหลอประมาณยง. [ พระเถระแสดงธรรมโปรดชาวเกาะตดตอกนไป ] แมในวนรงขน พระเถระฉนทพระราชมณเฑยรตามเคยแลว แสดงอนมตคคยสตร ในอทยานนนทวน. วนรงขนแสดงอคคขนโธปม- สตร ทานแสดงโดยอบายนนนแล ตลอด ๗ วน. ธรรมาภสมย ไดม แกสตวประมาณ ๘,๕๐๐. ตงแตนนมา อทยานนนทวน กไดชอวา " โชตวน " เพราะอธบายวา " เปนสถานทพระศาสนาปรากฏความรง เรองขน. " สวนในวนท ๗ พระเถระแสดงอปปมาทสตร โปรดพระ ราชาในภายในพระราชวงแลว กเลยไปยงเจตยครบรรพตทเดยว. ครง นนแล พระราชาตรสถามพวกอามาตยวา " พระเถระสงสอนพวกเรา ดวยโอวาทหนกแลว พงไปเสยหรอหนอ ? " พวกอามาตยกราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ! พระเถระพระองคมไดนมนตมา มาเองแท ๆ เพราะฉะนน แมการไมทลลาพระองคเลยไปเสย กพงเปนได. "


[ พระราชาทรงรถตดตามพระเถระไป ] ลาดบนน พระราชาเสดจขนทรงรถและทรงประคองพระเทวทง สองใหขนแลวไดเสดจไปยงเจตยครบรรพต ดวยราชานภาพใหญ. ทาว เธอครนเสดจไปแลว ใหพระเทวทงสองพกอย ณ สวนขางหนง พระ องคเองเสดจเขาไปยงสานกของพระเถระทงหลาย มพระวรกายบอบชา เหลอเกนเสดจเขาไป. ในเวลานนพระเถระทลทาวเธอวา " มหาบพตร เพราะเหตไร พระองคจงทรงลาบากพระวรกายเสดจมาอยางน. " พระ ราชาตรสวา " ทานผเจรญ ! ขาพเจามาเพอทราบวา ' พวกทานให โอวาทอยางหนกแกขาพเจาแลว ประสงคจะไปในบดนหรอหนอ ? " พระเถระทลวา " มหาบพตร ! พวกอาตมภาพ มใชตองการจะไป, แตเวลาน ชอวาวสสปนายกกาล ( กาลเขาจาพรรษา ), มหาบพตร ! ในวสสปนายกกาลนน สมณะไดทจาพรรษา จงจะสมควร. " [ อรฏฐอามาตยขอพระบรมราชานญาตบวช ] ในวนนนนนเอง อามาตยชออรฏฐะกบพชายและนองชายรวม ๕๕ คน ยนอยในทใกลพระราชากราบทลวา " ขอเดชะ ใตฝาละอองธล พระบาท ! ขพระพทธเจาอยากบวชในสานกของพระเถระ. " พระราชา ตรสวา " ดละ พนาย ! จงบวชเถด. " พระราชาครงทรงอนญาตแลว ไดมอบถวายใหพระเถระ. พระเถระ กใหเขาบวชในวนนนนนเอง. ทงหมดไดบรรลพระอรหต ในเวลาปลงผมเสรจเหมอนกน. ฝายพระ ราชาแล ทรงเอาหนามสะลอมลานพระเจดยในขณะนนนนเอง แลว ทรงเรมตงการงานไวทถา ๖๘ ถา ไดเสดจกลบสพระนครตามเดม. พระ


เถระแมเหลานน ยงราชตระกลประกอบดวยเจาพและเจานอง ๑๐ องค ใหเลอมใสแลว อยจาพรรษาทเจตยครบรรพตสงสอนมหาชน. แมใน เวลานนไดมพระอรหนต ๖๒ รป เขาจาพรรษาแรกในเจตยครบรรพต. [ พระเถระแนะใหหาสงทควรกราบไหวบชา ] ครนนน ทานพระมหามหนท อยจาพรรษาปวารณาแลว ไดทล คานกบพระราชา ในวนอโบสถ เดอนกตตกาเพญวา " มหาบพตร ! พวกอาตมภาพไดเฝาพระสมมาสมพทธเจามานานแลว, อยอยางไมม ทพง, อยากจะไปยงชมพทวป. " พระราชาตรสวา " ทานผเจรญ ! ขาพเจาบารงพวกทานดวยปจจย ๔, และมหาชนน อาศยพระคณทาน ตงอยในสรณะทงหลาย, เพราะเหตไรพวกทานจงเบอหนาย. " พระเถระ ทลวา " มหาบพตร ! พวกอาตมภาพไดเฝาพระสมมาสมพทธเจามาเปน เวลานานแลว, สถานทควรทาการอภวาท การลกรบ อญชลกรรม และสามจกรรม ไมม, เพราะเหตนน พวกอาตมาภาพจงเบอหนาย. " พระ ราชาตรสวา " ทานผเจรญ ! พระคณเจา ไดพดแลวมใชหรอวา พระสมมาสมพทธเจาปรนพพานแลว. ' พระเถระทลวา " มหาบพตร ! ปรนพพานแลว แมกจรง, ถงอยางนน พระสรรธาตของพระองค ยงอย. " พระราชาตรสวา " ขาพเจาร ทานผเจรญ ! พระคณทานจานง หวงการสรางพระสถป " แลวตรสตอไปวา " ทานผเจรญ ! ขาพเจา จะสรางพระสถป, นมนตพระคณทานเลอกพนท ในบดนเถด, อนง ขาพเจา จกไดพระธาตแตทไหน ทานผเจรญ ! " พระเถระทลวา " มหาบพตร ! ทรงปรกษากบสมนสามเณรดเถด. "


[ สมนสามเณรรบจดหาพระธาต ] พระราชาทรงรบวา " ดละ ทานผเจรญ ! แลวเขาไปหา สมนสามเณรตรสถามวา " ทานขอรบ ! เดยวน พวกเราจกไดพระ ธาตจากไหน ? " สมนสามเณรทลวา " ทรงขวนขวายนอยเถด มหาบพตร ! ขอพระองคไดทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหชาระถนน หนทาง ใหประดบตกแตงดวยเครองประดบมธงชยธงประฏาก และ หมอนาเตมเปนตน แลวพรอมดวยชนบรวารสมาทานองคอโบสถ ใหพวกพนกงานตาลาวจรดนตร๑ทงปวงประชมกน รบสงใหตกแตงชาง มงคลประดบประดาดวยเครองอลงการทกอยาง และใหยกเศวตฉตรขน เบองบนชางมงคลนนเสรจแลว เวลาเยน ขอใหทรงพระกรณาเสดจ บายพระพกตรมงตรงไปยงอทยานมหานาควน, พระองคจกทรงได พระธาตในทนนแนนอน. " พระราชาทรงรบวา " สาธ. " พระเถระ ทงหลาย กไดไปยงเจตยครบรรพตนนแล. [ พระเถระสงการใหสมนสามเณรไปเชญพระธาต ] ณ เจตยครบรรพตนน ทานพระมหนทเถระ กลาวกะสมน- สามเณรวา " ไปเถด สามเณร ! เธอจงเขาเฝาพระเจาอโศกธรรม- ราช ผเปนพระเจาตาของเธอ ในชมพทวป ทลตามคาของเราอยางนวา " มหาบพตร ! พระเจาเทวานมปยดส พระสหายของพระองคทรง เลอมใสในพระศาสนาปรารถนาจะใหสรางพระสถป, ไดยนวา พระองค ๑. พนกงานประโคมดนตร หรอละครราเทา.


มพระธาตอยในพระหตถ ( ในครอบครอง ), ขอพระองคไดทรงพระ กรณาโปรดพระราชทานพระธาตนนแกอาตมภาพเถด " ดงนแลว รบ เอาพระธาตนน จงเขาไปเฝาทาวสกกเทวราชทลอยางนวา " ขาแต มหาราช ! ไดยนวา พระองคมพระธาตอยในพระหตถ ( ในครอบ ครอง ) ๒ องค คอ พระทนตธาตเบองขวา ๑ พระธาตรากขวญเบอง ขวา ๑, เพราะฉะนน ขอพระองคโปรดบชาพระทนตธาตเบองขวา, แตพระราชทานพระธาตรากขวญเบองขวาแกอาตมภาพ " และจงทล ทาวสกกะนนอยางนวา ขาแตมหาราช ! เพราะเหตไร พระองค ทรงสงพวกอาตมภาพไปยงเกาะตมพปณณทวปแลว ทรงปลอยปละละ เลยเสย " ดงน. [ สมนสามเณรไปเชญพระธาตมาเกาะลงกาตามเถรบญชา ] สมนสามเณรรบคาของพระเถระวา " ดละ ขอรบ ! " ดงนแลว ถอเอาบาตรและจวรเหาะขนสเวหาส ในขณะนนนนเอง ลงทประต นครปาตลบตร ไปสราชสานกทลเรองนนใหทรงทราบ. พระมหา- ราชา ทรงยนดรบบาตรจากมอสามเณร อบดวยของหอมแลวได บรรจพระธาตเชนกบแกวมกดาอนประเสรฐถวาย. สามเณรนนรบเอา พระธาตนนแลว เขาไปเฝาทาวสกกเทวราช. ทาวสกกเทวราชเหน สามเณรแลวตรสวา " พอสมนะผเจรญ ! เธอเทยวมา เพราะ เหตไร ? " สามเณร. " ขาแตมหาราช ! พระองคทรงสงพวกอาตมภาพไป ยงเกาะตมพปณณทวปแลว ทรงปลอยปละละเลยเสย เพราะเหตไร. "


ทาวสกกะ. " ไมไดละเลย ทานผเจรญ ! พดไปเถด, จะให ขาพเจาทาอะไร ? " สามเณร. " ไดยนวา พระองคมพระธาตอยในพระหตถ ๒ องค คอ พระทนตธาตเบองขวา ๑ พระธาตรากขวญเบองขวา ๑, ฉะนน ขอใหมหาบพตรทรงบชาพระทนตธาตเบองขวา, แตทรงพระราชทาน พระธาตรากขวญเบองขวาแกอาตมภาพ. " ทาวสกกะจอมเหลาเทพตรสวา " ดละ ทานผเจรญ ! " แลวทรงเปดพระสถปแกวมณประมาณ ๑ โยชน ไดนาพระธาตรากขวญเบองขวาออกมาแลว ถวายแกสมนสามเณร. สมนสามเณรนน รบเอาพระธาตนนแลวประดษฐานไว ในเจตย- บรรพตนนแล. [ พระเถระและราชาตลอดถงชาวเกาะตอนรบพระธาต ] ครงนนแล พระมหานาคเหลานนทงหมด มพระมหนทเปน ประมข ประดษฐานพระธาตทพระเจาอโศกธรรมราช ทรงพระราช- ทานมาไวทเจตยบรรพตนนแล แลวเชญพระธาตรากขวญเบองขวา ไปยงมหานาควนอทยานในเวลาบาย. ฝายพระราชาแล ทรงทาการ บชาสกการะมประการดงทสมนสามเณรกลาวแลว ประทบบนคอชาง ตวประเสรฐ ทรงกนเศวตฉตรดวยพระองคเอง บนเศยรของชาง มงคล เสดจไปถงมหานาควนอทยานพอด. ครงนน ทาวเธอได ทรงมพระราพงดงนวา " ถาวา นเปนพระธาตของพระสมมาสมพทธ- เจาไซร, เศวตฉตรจงเบนออกไป, ชางมงคลจงคกเขาลงบนพน, ขอใหผอบบรรจพระธาตจงมาประดษฐานอยบนกระหมอมของเรา. "


พรอมดวยจตตปบาทของพระราชา ฉตรไดเบนออกไป, ชางคก เขาลงบนพน, ผอบบรรจพระธาตไดมาประดษฐานอยบนกระหมอม ของพระราชา. พระราชา ทรงประกอบดวยพระปตปราโมทอยางยง ดจมพระองคอนนาอมฤตนนแลโสรจสรงแลว จงตรสถามวา " ทานผ เจรญ ! ขาพเจา จะปฏบตพระธาตอยางไร. " พระเถระทลวา " ขอพระองคไดทรงพระกรณาวางไว บนกระพองชางนนแหละกอน มหาบพตร ! " พระราชา ไดทรงยกผอบบรรจพระธาตลงวางไวบน พระพองชาง. ชางมความดใจ ไดบนลอเสยงดจเสยงนกกระเรยน. มหาเมฆ ตงเคาขนแลว ไดยงฝนโบกขรพรรษใหตกลงมา. ไดม แผนดนใหญไหวจนถงทสดนา มอนใหรวา " พระธาตของพระสมมา- สมพทธเจา จกประดษฐานอย ชอแมในปจจตชนบท " ดงนเปนเหต. พวกเทวดาและมนษยไดราเรงบนเทงใจทวกน. พระมหาวระ ( ผมความเพยรใหญ ) เสดจมา ในเกาะลงกาน จากเทวโลก ไดประดษฐาน อยบนกระพองชาง ในดถเพญ เปนทเตม ครบ ๔ เดอน ( กลางเดอน ๑๒ ) กอใหเกดปตแกทวยเทพและหมมนษยทงหลาย ดวยสรคออานภาพ แหงฤทธ ดวยประการฉะนแล. [ ชางนาพระธาตไปยงทจะสรางพระเจดย ] ครงนน พญาชางนน อนพวกตาลาวจรดนตรมใชนอยแวด- ลอมแลว มทวยนครสกการะอย ดวยการบชาสกการะอยางโอฬารยง


เดนมงหนาไปทางทศปจฉม ไมถอยหลงจนกระทงถงประตนครดานทศ บรพาแลวเขาสนครทางประตดานทศบรพา มทวยนครทวทงเมองทาการ บชาอยางโอฬาร ออก ( จากเมอง ) ทางประตดานทศทกษณ เดนไปท เทวาลย ( เทวสถาน ) ของเมหชยกษ นยวามอยในดานทศปจฉม แหงถปาราม แลวยอนกลบมงหนาตรงไปยงถปารามนนแลอก. ก สมยนน ถปารามเปนทตงบรโภคเจดย ของพระสมมาสมพทธเจา องคกอน ๆ ๓ พระองค. [ ประวตเกาะลงกาเกยวกบพระพทธเจา ] ดงไดสดบมา ในอดตกาล ทวปน ( เกาะลงกา ) ไดมชอวา โอชทวป. พระราชามพระนามวาอภย. เมองหลวงชอวา อภยประ. เจตยบรรพตมชอวา เทวกฏบรรพต. ถปารามมนามวา ปฏยาราม. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาพระนามวา กกสนธะ ทรงอบตแลว ในโลก. สาวกของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ชอวามหาเทวะ ไดยนอยบนเทวกฏบรรพตกบภกษพนรป เหมอนพระมหนทเถระยนอย บนเจตยบรรพตฉะนน. สมยนน พวกสตวบนเกาะโอชทวปถงความ วบตฉบหายเพราะโรคชอปชชรก ( โรคไขเซองซม ) พระผมพระภาค เจาพระนามวา กกสนธะ ทรงตรวจดสตวโลกดวยพทธจกษ ไดทอด พระเนตรเหนแลว ซงสตวเหลานนผถงความวบตฉบหาย. ครน ทอดพระเนตรเหนแลว มภกษ ๔ หมนแวดลอมไดเสดจไป ( ทเกาะ นน ). ดวยอานภาพของพระผมพระภาคเจานน โรคปชชรกไดสงบลง ในขณะนนนนแล. เมอโรคสงบลงแลว พระผมพระภาคเจาทรง


แสดงธรรมโปรด. ธรรมาภสมย ไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐. พระผมพระ- ภาคไดประทานธมกรกไวแลวเสดจหลกไป. ชาวเมองสรางพระเจดย ทปฏยาราม บรรจธมกรกนนไวขางใน. พระมหาเทวะไดอยสงสอน ชาวเกาะ. สวนในกาลของพระผมพระภาคเจาพระนามวา โกนาคมน ทวป นมชอวา วรทวป. พระราชาทพระนามวา สมทธ. เมองหลวงชอ วา วฑฒมาน. บรรพตชอวา สวรรณกฏ. กแลสมยนน เกดมฝน แลง ภกษาหายาก ขาวกลาเสยหายในวรทวป. พวกสตวถงความวบต ฉบหาย ดวยโรคคอความอดอยาก พระผมพระภาคเจาพระนามวา โกนาคมน ทรงทอดพระเนตรดสตวโลกดวยพทธจกษ ไดทรงเหนสตว เหลานนผถงความวบตฉบหาย. ครนทรงทอดพระเนตรเหนแลว ม ภกษสามหมนรปแวดลอมไดเสดจไป ( ยงเกาะนน ). ดวยพทธานภาพ ฝนไดตกถกตองตามฤดกาล. ภกษาหาไดงาย. พระผมพระภาคเจาทรง แสดงธรรมโปรด ( ชาวทวปนน ). ธรรมาภมมย ไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐ง พระผมพระภาคเจา พกพระเถระนามวา มหาสมน ซงมภกษพนรป เปนบรวารไวทเกาะ ไดประทานประคดเอวนนไวแลวเสดจหลกไป. ชนทงหลายไดสรางพระเจดยบรรจประคดเอวนนไวภายใน. อนง ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาพระนามวา กสสป เกาะนมชอ วา มณฑทวป. มพระราชาทรงพระนามวา ชยนต. เมองหลวง นามวาไพศาล. บรรพตมชอวา สภกฏ. กสมยนนแล ไดมการ ทะเลาะววาทใหญในมณฑทวป. สตวเปนอนมากเกดทะเลาะววาทแกง


แยงกน ยอมถงความวบตฉบหาย. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา กสสป ทรงตรวจดสตวโลกดวยพทธจกษ ไดทอดพระเนตรเหนสตว เหลานนผถงความวบตฉบหาย. ครนทอดพระเนตรเหนแลว มภกษ สองหมนรปแวดลอมเสดจมาระงบการววาท แลวแสดงธรรมโปรด. ธรรมาภสมย ไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐. พระผมพระภาคเจาใหพระเถระ นามวา สพพนนท ซงมภกษพนรปเปนบรวารพกอยทเกาะ ได ประทานอทกสาฏก ( ผาสรงนา ) ไวแลว เสดจหลกไป. ชาวเกาะได สรางพระเจดย บรรจอทกสาฏกนนไวภายใน. บรโภคเจดยของพระ สมมาสมพทธเจาองคกอน ๆ ๓ พระองค ไดประดษฐานอยแลวใน ถปาราม ดวยประการอยางน. เจดยเหลานน ยอมสาบสญไป เพราะ ความอนตรธานไปแหงพระศาสนา, เหลออยแตเพยงฐานเทานน เพราะเหตนน ขาพเจาจงกลาวคานวา " กสมยนนถปารามเปนทตง แหงบรโภคเจดย ของพระสมมาสมพทธเจาองคกอน ๆ ๓ พระองค. " ทนนน เมอพระเจดยสาบสญไปแลว ถกหอมลอมอยดวยพม ไมตาง ๆ ทมเรยวกงสะพรงไปดวยหนาม ดวยอานภาพของเทวดา โดยตงใจวา " ใคร ๆ อยาไดประทษรายทนน ดวยของเปนเดนของ ไมสะอาด มลทนและหยากเยอ. " [ ชางไมยอมใหยกพระธาตลงจากกระพอง ] ครงนน พวกราชบรษลวงหนาไปกอนชางนน ถางพมไมทงหมด ปราบพนททาทนนใหราบเหมอนฝามอ. พญาชางเดนบายหนาไปยงทนน ไดยนอยทฐานตนโพธทางทศปจฉมแหงทนน. ครงนน พวกราชบรษ


ปรารภจะยกพระธาตลงจากกระพองชางนน. พญาชางไมยอมใหยกลง. พระราชา ตรสถามพระเถระวา " ทานผเจรญ ! เพราะเหตไร ชางจงไม ยอมใหยกพระธาตลง. " พระเถระถวายพระพรวา " มหาบพตร ! พระ ธาตทยกขนแลวจะยกลงไมสมควร. " กในกาลนน นาในบงอภยวาป แหงขาดไป. พนดนโดยรอบแตกระแหง กอนดนเหนยว ยกขนไดงาย มหาชนเรงรบชวยกนนาดนจากบงอภยวาปนนมาทาพนท ( ฐาน ) ประ- มาณเทากระพองชาง. ในขณะนนนนเอง ชนทงหลายเรมปนอฐ เพอ สรางพระสถป. พญาชางยนในโรงชางใกลฐานของตนโพธในเวลา กลางวน กลางคนรกษาพนททจะสรางพระสถป ๒-๓ วน จนกวาอฐ จะสาเรจ. ครงนน พระราชารบสงใหกอพนท ( ฐาน, ทตง ) แลว ตรสถามพระเถระวา " ขาพเจาพงสรางพระสถปมรปลกษณะเชนไร ทานผเจรญ ? " พระเถระถวายพระพรวา " เชนกบกองขาวเปลอก มหาบพตร ! " พระราชาทรงรบสงวา " ดละ ทานผเจรญ ! " รบสง ใหกอพระสถปขนาดฐานชกชแลว ใหกระทาสกการะใหญ เพอตอง การยกพระธาตขน. [ พระธาตแสดงปาฏหารยแกมหาชน ] ทวยนครทงสนและชาวชนบทกนแลว เพอชมการฉลอง พระธาต. กเมอหมมหาชนนนประชมกนแลว พระธาตของพระทศพล ไดเหาะขนสเวหาสประมาณชวตาล ๗ ตน จากกระพองชาง แสดง ยมกปาฏหารย. ธารนาและเปลวไฟมรศม ๖ ส ยอมพวยพงออก จากองคพระธาตทงหลายนน ๆ. ไดมปาฏหารยคลายกบปาฏหารยท


พระผมพระภาคเจาทรงแสดง ณ โคนตนคณฑามพฤกษ ใกลกรง สาวตถ. กแลปฏหารยนน ไมใชดวยอานภาพของพระเถระ ไมใชดวย อานภาพของเทวดาเลย. แททจรง เปนดวยพทธานภาพเทานน. ไดยนวา พระผมพระภาคเจา เมอยงทรงพระชนมอยนนแล ไดทรงอธษฐานวา " เมอเราปรนพพานแลว ยมกปาฏหารยจงมใน วนประดษฐานพระธาตรากขวญเบองขวาของเรา เหนอทตงบรโภค เจดยของพระพทธเจาองคกอน ๆ ๓ องค ดานทศทกษณแหง อนราธบร ในเกาะตมพปณณทวป " ดงน. พระพทธเจาเปนอจนไตย พระธรรมของพระ- พทธเจา กเปนอจนไตย วบากของเหลาชนผ เลอมใสในพระพทธเจา และพระคณของ พระพทธเจา ซงเปนอจนไตย กเปนอจนไตย โดยนยดงกลาวมาฉะนแล. [ พระพทธเจาเคยเสดจไปเกาะลงกาเมอยงทรงพระชนมอย ] ไดทราบวา พระสมมาสมพทธเจา ไดเสดจไปสเกาะน ( เกาะ ลงกา ) ถง ๓ ครง แมในคราวยงทรงพระชนมอย. คอ คราวแรกเสดจ มาพระองคเดยวเทานน เพอทรมานยกษ ครนทรมานยกษแลว ทรงตง อารกขาทเกาะตมพปณณทวป เสดจรอบเกาะ ๓ รอบ ตงพระทยวา " เมอเราปรนพพานแลว ศาสนาของเรา จกประดษฐานอยบนเกาะน. " ครงทสอง เสดจมาพระองคเดยวเหมอนกน เพอตองการทรมาน พญานาคผเปนลงและหลานกน ครนทรมานนาคเหลานนแลว ได


เสดจไป. ครงทสาม เสดจมามภกษ ๕๐๐ รปเปนบรวาร ประทบนง เขานโรธสมาบต ณ ทตงมหาเจดย ทตงถปารามเจดย ทประดษ- ฐานตนมหาโพธ ทตงมตงคณเจดย ทตงทฆวาปเจดย และทตง กลยาณยเจดย. การมาโดยพระสรรธาตคราวน เปนครงท ๔ ของ พระผมพระภาคเจาพระองคนน. กแลขนชอวา โอกาสนอยหนงบนพนเกาะตมพปณณทวป ทเมลด นาอนพงออกจากพระสรรธาตของพระผมพระภาคเจานน ไมถกตอง หาไดมไม. พระสรรธาตนน ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ยง ความเรารอนของภาคพนเกาะตมพปณณทวปใหสงบลงดวยเมลดฝน แสดงปาฏหารยแกมหาชนแลวลงประดษฐานอยบนกระหมอมของ พระราชา ดวยประการอยางน. พระราชาทรงสาคญการไดอตภาพเปน มนษยซงมผลทรงทาสกการะใหญ ใหบรรจพระธาตแลว. พรอมดวย การบรรจพระธาต ไดเกดมแผนดนหวนไหวใหญ. [ กลบตรชาวเกาะออกบวชในพระศาสนา ] กแลราชกมารพระนามวาอภยเปนพระกนฏฐภาดาของพระราชา ยงพระหฤทยใหเลอมใสในปาฏหารยแหงพระธาตนนแลว ทรงผนวช พรอมกบบรษประมาณพนหนง. พวกทารก ๕๐๐ คน ออกบวชจาก หมบานเวตาล. จากหมบาน เชนหมบานทวารมมณฑลเปนตน พวก ทารกออกบวชหมบานละ ๕๐๐ คน เชนเดยวกน. พวกทารกหลายรอย คนออกบวชจากภายในเมองและภายนอกเมอง รวมทงหมดเปนภกษ ๓ หมนรป. กเมอพระสถปสาเรจแลว พระราชา ราชอามาตยและ


พระเทว ไดกระทาการบชา อยางนาพศวงคนละแผนก ๆ แมแกพวก เทวดานาคและยกษ. อนง เมอการบชาพระธาต ( และ ) พระธาตเจดย สาเรจแลว พระมหนทเถระไปสาเรจการอยยงอทยานเมฆวนนนแล. [ พระนางอนฬาเทวทรงมพระประสงคจะบวช ] กสมยนนแล พระนางอนฬาเทว มพระประสงคจะบวช กราบทล แดพระราชา. พระราชาทรงสดบคาของพระนางแลว ไดตรสพระดารส นกะพระเถระวา " ทานผเจรญ ! พระนางอนฬาเทวมพระประสงค จะบวช, ขอพระคณทานใหพระนางบวชเถด. " พระเถระถวายพระพร วา " มหาบพตร ! การใหมาตคามบวช ไมสมควรแกพวกอาตมภาพ, แตในนครปาตลบตร มพระเถร นามวาสงฆมตตา เปนนองสาวของ อาตมภาพ, ขอพระองคไดทรงโปรดใหนมนตพระเถรนนมา มหา- บพตร ! กแล โพธพฤกษ ( ตนไมเปนทตรสร ) ของพระสมมาสมพทธ- เจาองคกอน ๆ ทง ๓ พระองค ไดประดษฐานอยทเกาะน, โพธพฤกษ อนเปลงขายคอรศมใหม ๆ ของพระผมพระภาคเจาแมของเรา กควร ประดษฐานอยบนเกาะน, เพราะฉะนน พระองคพงสงพระราชสาสน ไปโดยวธทพระเถรสงฆมตตาจะพงเชญไมโพธมาดวย. [ พระราชาสงทตไปยงชมพทวป ] พระราชาทรงคาของพระเถระวา " ดละ เจาขา ! " ดงน ทรงปรกษากบพวกอามาตยแลว ตรสกะอามาตยผเปนหลานของ พระองค นามวาอรฏฐะวา " เธอจกอาจไปยงนครปาตลบตรนมนต


พระแมเจาสงฆมตตาเถรพรอมกบไมมหาโพธหรอ ?. " อรฏฐ- อามาตยกราบทลวา " อาจ สมมตเทพ ! ถาพระองคจกทรงอนญาตให หมอมฉนบวช. " พระราชาตรสวา " ไปเถดพอ ! เจานาพระเถรมา แลว จงบวชเถด. " อามาตยนนถอเอาพระราชสาสนและเถรสาสน แลวไป ยงทาเรอชอชมพโกลปฏฏนะ โดยวนเดยวเทานน ดวยกาลง การอธษฐานของพระเถระ ลงเรอขามสมทรไปยงเมองปาตลบตร ทเดยว. ฝายพระนางอนฬาเทวแล พรอมดวยหญงสาว ๕๐๐ คน และหญงชาววงอก ๕๐๐ คน สมาทานศล ๑๐ ครองผากาสาวพสตร ใหสรางสานกอาศย ในสวนหนงพระนคร แลวสาเรจการอยอาศย. [ ทตถวายพระราชสาสนและเถรสาสน ] ฝายอรฏฐอามาตยกไปถงในวนนนนนแล ไดทลเกลาถวาย พระราชสาสนและกราบทลอยางนวา " ขาแตสมมตเทพ ! พระมหนท- เถระพระโอรสของพระองค ทลอยางนวา ' ไดยนวา พระเทวพระนามวา อนฬา พระชายาของพระกนฏฐภาดาแหงพระเจาเทวานมปยดส พระ- สหายของพระองค มพระประสงคจะบวช, เพอใหพระนางไดบวช ขอพระองคไดทรงพระกรณาโปรดสงพระแมเจาสงฆมตตาเถร และตน มหาโพธไปกบพระแมเจาดวย. " อรฏฐอามาตย ครนทลถวาย เถรสาสนแลวเขาเฝาพระเถรสงฆมตตา กราบเรยนอยางนวา " ขาแต พระแมเจา ! พระมหนทเถระ หลวงพของพระแมเจา สงขาพเจา มาในสานกของพระแมเจา โดยสงวา ' พระนางอนฬาเทว พระชายา


ของพระกนฏฐภาดาแหงพระเจาเทวานมปยดส พรอมกบหญงสาว ๕๐๐ คน และหญงชาววง ๕๐๐ คน มความประสงคจะบวช, นยวา พระแมเจาจงมาใหพระนางอนเฬเทวนนบวช. " ในทนใดนนนนเอง พระเถรนนรบดวนไปยงราชสานก แลวกราบทลอยางนวา " ขาแต มหาบพตร ! พระมหนทเถระ หลวงพของหมอมฉนสงขาวมาอยางน วา ' ไดยนวา พระนางอนฬาเทว พระชายาของพระกนฏฐภาดา แหงพระราชา พรอมดวยหญงสาว ๕๐๐ คน และหญงชาววง ๕๐๐ คน มความประสงคจะบวช, คอยทาการมาของหมอมฉนอย, ขาแต มหาราช ! หมอมฉนปรารถนาจะไปยงเกาะตมพปณณทวป. " พระ ราชาตรสวา " แนะแม ! พระมหนทเถระแมผเปนลกของเราและสมน- สามเณรหลานของเรา กไปสเกาะตมพปณณทวป ทาใหเราเปนเหมอน คนแขนขาด, เรานนเมอไมเหนลกและหลานแมเหลานน กเกดความ เศราโศก เมอเหนหนาเจากหายโศก, อยาเลยแม ! แมอยาไป. " พระเถรทลวา " ขาแตมหาราช ! คาของหลวงพแหงหมอมฉน หนกแนน, แมพระนางอนฬาขตตยาน อนสตรพนคนแวดลอมแลว มงหนาตอบรรพชา รอคอยหมอมฉนอย, หมอมฉนจะตองไป มหาบพตร ! " พระราชาตรสวา " แม ! ถาเชนนน เจาเชญตนมหาโพธ ไปดวยเถด. " [ พระเจาอโศกตงพระทยจะสงตนมหาโพธไปเกาะลงกาอยกอน ] ถามวา " พระราชาไดตนมหาโพธมาจากไหน ? " แกวา " ไดทราบวา พระราชาทรงมพระประสงคจะสงตนมหา-


โพธไปยงเกาะลงกา เมอสมนสามเณรยงไมมา เพอตองการรบเอา พระธาต กอนแตพระสงฆมตตาเถรจะไปนนนนแล กทรงพระดารวา ' เราจกสงตนมหาโพธ ซงไมควรจะตดดวยศสตราไปไดอยางไรหนอแล ' เมอไมเปนอบาย จงตรสถามอามาตยชอมหาเทพ. อามาตยนน กราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ! มภกษบณฑตเปนอนมาก. " พระราชาทรงสดบคานนแลว รบสงใหตระเตรยมภต เพอภกษสงฆ ในทสดภตกจไดตรสถามพระสงฆวา " ทานผเจรญ ! ตนมหาโพธ ของพระผมพระภาคเจา ควรไปยงเกาะลงกาหรอไมหนอ ? " พระสงฆ มอบใหเปนภาระของพระโมคคลบตรตสสเถระ. พระเถระถวาย พระพรวา " ตนมหาโพธ ควรไปยงเกาะลงกาแท มหาบพตร ! " ดงนแลว ไดทลบอกมหาอธษฐาน ๕ ขอ ของพระผมพระภาคเจา. [ มหาอธษฐาน ๕ ขอ ของพระผมพระภาคเจา ] มหาอธษฐาน ๕ ขอเปนไฉน ? คอไดทราบวา พระผมพระภาค เจา ทรงบรรทมบนพระแทนปรนพพาน ไดทรงอธษฐานวา " เพอ ตองการใหตนมหาโพธประดษฐานอยในลงกาทวป พระเจาอโศก มหาราชจกเสดจมารบเอาตนมหาโพธ, ในเวลานน กงมหาโพธดาน ทศทกษณ จงขาดเองทเดยว แลวประดษฐานอยในกระถางทอง. " นเปนอธษฐานขอทหนง. ทรงอธษฐานวา " กในเวลาประดษฐาน อยในกระถางทองนน มหาโพธจงลอยเขาไปสหองหมวลาหกตงอย. " นเปนอธษฐานขอทสอง. ทรงอธษฐานวา " ในวนคารบ ๗ ตนมหา-


โพธจงลอยลงมาจากกลบหมวลาหก ตงอยในกระถางทอง เปลง ฉพพรรณรงสจากใบและผลทงหลาย. " นเปนอธษฐานขอทสาม. ทรงอธษฐานวา "พระธาตรากขวญเบองขวา จงทายมกปาฏหารย ในวนประดษฐานอยทพระเจดยในถปาราม. " นเปนอธษฐานขอทส. ทรงอธษฐานวา " พระธาตของเราประมาณโทณะหนง ในเกาะลงกา นแล ในเวลาประดษฐานอยในมหาเจดย จงแปลงเพศเปนพระพทธ- เจาแลวเหาะขนสเวหาส ทายมกปาฏหารย. " นเปนอธษฐานขอทหา. [ วสสกรรมเทพบตรปลอมตวเปนชางเนรมตกระถางทอง ] พระราชาทรงสดบมหาอธษฐาน ๕ ขอนแลว มพระหฤทย เลอมใสรบสงใหจดการชาระหนทาง ตงแตเมองปาตลบตรจนถงตน มหาโพธแลว ใหนาทองคาเปนอนมากออกมา เพอตองการใหสราง กระถางทองคา. ในขณะนนนนแล วสสกรรมเทพบตร ทราบพระราช- หฤทยไดนรมตเปนชางทอง ยนอยตรงพระพกตร ( ของพระราชา ). พระราชาทอดพระเนตรเหนเขาแลว จงตรสวา " พอ เจาจงเอาทองนไป ทากระถาง. " เขาทลวา " ขาแตสมมตเทพ ! ขอพระองคทรงบอก ขนาดใหทราบ. " พระราชาตรสวา " พอ เจานนแหละ ทราบ และจงทาใหไดขนาด. " เขารบวา " ดละ สมมตเทพ ! ขาพระองคจก กระทา " จงถอทองเอามอลบคลา ดวยอานภาพของตน นรมต กระถางทอง วดโดยรอบประมาณ ๙ ศอก สง ๕ ศอก กวาง ๓ ศอก หนา ๘ นว ขอบปากมขนาดเทาโคนงวงชาง.


[ พระราชาพรอมดวยเสนาเสดจไปยงตนมหาโพธ ] ครงนน พระราชา เสดจออกจากนครปาตลบตรดวยเสนาใหญ ยาวประมาณ ๗ โยชน กวางประมาณ ๓ โยชน พาเอาพระอรยสงฆ ไดเสดจไปยงทใกลตนมหาโพธ. เสนาลอมตนมหาโพธ ซงมธงชย และธงแผนผายกขนไวแลว วจตรดวยรตนะตาง ๆ ประดบดวยเครอง อลงการมากมาย เกลอนกลนไปดวยดอกไมนานาชนด ประโคมดวย เครองดรยางคหลายหลาก. พระราชานมนตเอาพระมหาเถระผเปน คณะปาโมกข ประมาณพนรป แลวใหพระราชา ผไดรบการอภเษก ทวชมพทวปจานวนพนองคแวดลอมพระองค และตนมหาโพธ ได ประทบยนทโคนตนมหาโพธทอดพระเนตรดตนมหาโพธ. สวนทเหลอ เวนลาตนของมหาโพธ และสวนแหงกงใหญดานทศทกษณประมาณ ๔ ศอก ไมปรากฏใหเหน พระราชาทรงเหนปาฏหารยนน เกดพระ ปตปราโมทย ตรสแกภกษสงฆวา " ทานผเจรญ ! ขาพเจาเหน ปาฏหารยนแลว ยนด จะบชาตนมหาโพธ ดวยราชสมบตในทวป " จงไดถวายการอภเษก. [ พระราชาทรงทาสตยาธษฐาน ] ครงนน พระราชาทรงบชา ( ตนมหาโพธ ) ดวยดอกไมและ ของหอมเปนตน กระทาประทกษณ ๓ ครง ถวายบงคมในททง ๘ เสดจลกขนแลวประทบยนประคองอญชล มพระประสงคจะเชญเอาตน มหาโพธดวยการทาคาสตย รบสงใหตงกระถางทองขางบนตงทสาเรจ


ดวยรตนะทกอยาง ซงตงหนนใหสงขน ตงแตพนดนจนถงกงดานขวา ของมหาโพธแลว เสดจขนบนรตนบฐทรงถอพระสวรรณตลกา ( พกน ทองคา ) ทารอยขดดวยมโนสลา แลวไดทรงทาสจพจนกรยาวา " ถาตนมหาโพธควรประดษฐานอยในเกาะลงกา และหากวา ขาพเจา พงเปนผหมดความสงสยในพระพทธศาสนาไซร, ขอใหตนมหาโพธ จงประดษฐานอยในกระถางทองเสยเองทเดยว. " พรอมกบการทรงทา สจพจน กงโพธขาดตรงททรงเอามโนสลากาหนดหมายไว แลวตง อยในเบองบนกระถางทอง อนเตมดวยโคลนผสมดวยของหอม. ตนโพธ นนมลาตนสงได ๑๐ ศอก กงใหญ ๕ กง ประมาณ ๔ ศอก ประ- ดบดวยผล ๕ ผลเทา ๆ กน. สวนกงเลก ๆ มจานวนพนกง. ครงนน พระราชาทรงกาหนดตดรอยขดในประเทศ ( สวน, ท, ) ประมาณ ๓ องคล ขางบนรอยขดเดม. ขณะนนนนเอง รากใหญ ๑๐ ราก งอกเปนตอมคลายตอมนาออกจากรอยขดนน. พระราชาทรงกาหนด ตดรอยขดอน ๆ อก ๙ แหงในระยะตอ ๆ ไป แตละ ๓ องคล. ราก ๙๐ ราก งอกเปนปมคลายตอมนาออกจากรอยขดแมเหลานน รอยละ ๑๐ ราก. รากใหญ ๑๐ รากแรก งอกออกมาประมาณ ๔ นว. ราก ๙๐ ราก แมนอกน กงอกเกยวประสานกน คลายตาขายขวญโค. พระราชา ประทบยนอยเหนอสดตงรตนบฐนนแล ทอดพระเนตรเหน ปาฏหารยประมาณเทาน ไดทรงประคองอญชลบนลอลน. ภกษ จานวนหลายพนรป กไดสรองสาธการ. ราชเสนาทงสนกไดบนลอ กนองม. ธงผาทยกขนไวตงแสนธง ไดโบกสะบดพรว. พวกทวยเทพ


ตงตนภมมฏฐกเทวดา ไดใหสาธการเปนไป จนกระทงถงเหลาเทพ พรหมกายกา. เมอพระราชา ทอดพระเนตรเหนปาฏหารยน มพระวรกายอน ปตถกตองหาระหวางมได ประทบยนประคองอญชลอยนนแล, ตน มหาโพธกไดประดษฐานอยในกระถางทอง ดวยจานวนรากตงรอย. รากใหญ ๑๐ ราก ไดหยงลงจดพนกระถางทอง. รากทเหลอ ๙๐ ราก กเจรญงอกงามขนโดยลาดบ หยงลงแชอยในเปอกตมทผสมดวยของ หอม. เมอตนมหาโพธ สกวาประดษฐานอยในกระถางทองอยางนน แลว มหาปฐพกหวนไหว. เหลาเภรของทวยเทพ บนลอลนไปใน อากาศ. ความโกลาหลเปนอนเดยวกน ตงแตพนปฐพจถงพรหมโลก ไดกกกองเปนอนเดยวกน เพราะความโนมเอนไปมาแหงเหลาบรรพต เพราะเสยงสาธการแหงทวยเทพ เพราะการทาเสยงหง ๆ แหงเหลา ยกษ เพราะการกลาวชมเชยแหงพวกอสร เพราะการปรบมอแหงพวก พรหม เพราะความคารามแหงหมเมฆ เพราะความรองแหงหมสตว สเทา เพราะความขนกแหงเหลาปกษ ( และ ) เพราะความวองไว เฉพาะตน ๆ แหงพนกงานตาลาวจรดนตรทงปวง. ฉพพรรณรงส พวยพงออกจากแตละผลในกงทง ๕ แลวกพงขนไปจนถงพรหมโลก เหมอนทาจกรวาลทงสน ใหตอเนองกนดจกลอนเรอนแกว ฉะนน. [ กงตนมหาโพธลอยขนไปอยบนทองฟา ๗ วน ] กแล จาเดมแตขณะนนไป ตนมหาโพธกเขาไปสกลบเมฆ ซงเตมไปดวยหมะ แลวดารงอยสน ๗ วน. ใคร ๆ กไมเหนตนมหา-


โพธ. พระราชาเสดจลงจากรตนบฐแลว ทรงรบสงใหทาการบชา มหาโพธสน ๗ วน. ในวนท ๗ หมะและรศมทงหลายกหมนกลบจาก ทศทงปวงเขาไปสตนมหาโพธนนแล. เมอหองจกรวาลปราศจาก หมวลาหกแจมใสแลว ตนมหาโพธทมลาตน กงใหญ และกงนอย บรบรณ ซงประดบไปดวยผลทง ๕ ไดปรากฏตงอยในกระถางทอง นนแล. พระราชา ทอดพระเนตรเหนตนมหาโพธแลว มพระปรดา ปราโมทยอนปาฏหารยเหลานนใหเกดแลว จงทรงดารวา " เราจก บชาตนมหาโพธหนม ดวยราชสมบตในสากลชมพทวป " ดงนแลว ไดทรงประทานการอภเษก ( แกตนมหาโพธนน ) แลวไดประทบ ยนอยทฐานตนมหาโพธนนแล สน ๗ วน. ในวนปวารณาเดอน กตตกาตน เวลาเยน ตนมหาโพธกประดษฐานอยในกระถางทองกอน. หลงจากนนมา พระราชา ทรงยบยงอยตลอดสปดาหทมหาโพธอยใน กลบเมฆ และสปดาหทพระราชทานอภเษก จงเสดจเขาไปสพระนคร ปาตลบตร ในวนอโบสถ แหงกาฬปกษโดยวนเดยวเทานน, ในวน ปาฏบท ( แรมคาหนง ) แหงชณหปกษของเดอนกตตกา ทรงพกตน มหาโพธไวทโคนตนสาละใหญดานปราจนทศ. [ ตนมหาโพธแตกหนอออกใหม ] ในวนท ๑๗ ตงแตวนทตนมหาโพธประดษฐานอยในกระถาง ทอง หนอใหม ๆ แหงตนมหาโพธกไดปรากฏขน. พระราชา แมทอดพระเนตรเหนหนอเหลานนแลว กทรงเลอมใส เมอจะทรง


บชาตนมหาโพธดวยราชสมบตอก ไดทรงถวายการอภเษกในสากล ชมพทวป. สมนสามเณรไปเพอรบเอาพระธาต ในวนเพญเดอน กตตกมาส ( คอ วนเพญเดอน ๑๒ ) ไดเหนการบชาแกตนมหาโพธ เปนมหรสพเดอนกตตกมาส. พระเจาอโศกมหาราช ทรงหมายถงตนโพธทนามาจากมหา- โพธมณฑลแลวชาไวทนครปาตลบตร โดยนยดงกลาวมาน จงตรส ( กะพระนางสงฆมตตาเถร ) วา " แม ! ถาเชนนนของใหลกรบเอา ตนมหาโพธไปดวยเถด. " พระนางสงฆมตตาเถรนน ทลรบวา " สาธ. " [ พระเจาอโศกทรงตงตระกลตาง ๆ ไวเพอรกษาตนมหาโพธ ] พระราชา พระราชทานตระกลเทวดา ๑๘ ตระกลอามาตย ๘ ตระกลพราหมณ ๘ ตระกลกฎมพ ๘ ตระกลเลยงโค ๘ ตระกล เสอดาว ๘ และตระกลชาวกาลงคะ ๘ ไวเพอรกษาตนมหาโพธ, และ พระราชทานหมอทอง ๘ หมอเงน ๘ ใบ ไวเพอรดนา ( ตนมหา- โพธ ) แลวทรงใหยกตนมหาโพธขนสเรอ พรอมดวยบรวารนท แมนาคงคา, ฝายพระองคเองเสดจออกจากพระนคร ขามดงชอ วชฌาฏว แลวเสดจไปถงทาชอตามพลตต ตลอด ๗ วน โดยลาดบ. ในระหวางทาง พวกทวยเทพ นาค และมนษย ไดพากนบชาตนมหา- โพธอยางมโหฬาร. ฝายพระราชา ทรงพกตนมหาโพธไวทรมฝง สมทร ๗ วน แลวไดทรงถวายราชสมบตอยางใหญในสากลทวป. คราวน เปนการทรงถวายราชสมบตในชมพทวปครงท ๓ แกตนมหา- โพธนน.


[ พระเจาอโศกทรงลยนาสงตนมหาโพธไปเกาะลงกา ] พระเจาอโศกธรรมราชา ครนทรงบชา ( ตนมหาโพธ ) ดวย ราชสมบตอยางใหญอยางนนแลว ในวนปาฏบทแรก ( คอแรม ๑ คา ) แหงเดอนมคสรมาส ( คอ เดอนอาย ) จงทรงยกตนมหาโพธขน เสดจ ลยนาไปประมาณเพยงพระศอ ทรงวางไวบนเรอ แลวทรงรบสงให แมพระนางสงฆมตตาเถร พรอมดวยบรวารขนเรอ จงไดตรสคานกะ อรฏฐอามาตยวา " พอ ! ขาพเจาบชาตนมหาโพธ ดวยราชสมบต ในสากลชมพทวปถง ๓ ครง ตองลยนาไปประมาณเพยงคอ สง ( ตน มหาโพธ ) ไปใหพระสหายของขาพเจา, แมพระสหายของขาพเจานน กจงทรงบชาตนมหาโพธเหมอนอยางนแหละ. " ทาวเธอ ครนพระราชทานขาวสาสนแกพระสหายอยางนนแลว ทรงคราครวญประคองอญชล ประทบยนหลงพระอสสชลอยวา " ตน มหาโพธของพระทศพล ซงฉายชอพระรศมดจมชวตอย ไปละหนอ " ดงน. นาวาทตนมหาโพธขนประดษฐานอยแมนนแล เมอมหาชน จองมองแลดอย กออกวงไปสทองทะเลหลวง. เหลาระลอกคลนใน มหาสมทรสงบเงยบประมาณโยชนหนงโดยรอบ. เหลาปทมชาต เบญจพรรรณกแยมบาน. ทพยดรยางคดนตรทงหลายกบนลอลนอยบน อากาศกลางหาว. ไดมการบชาอนโอฬารยงนก ซงพวกทวยเทพผอาศย อยในอากาศ ทางนา บนบกและทตนไมเปนตน บนดาลใหเปนไปแลว. พระนางสงฆมตตาเถร ทาใหตระกลนาคทงหลายในมหาสมทรสะดง กลวแลว ดวย ( จาแลงเปน ) รปสบรรณ ( คอนรมตเปนรปครฑ ).


กนาคเหลานนสะดงกลว มาเหนสมบตนนเขา จงทลขอกะพระเถร แลว นาตนมหาโพธไปสนาคพภพ บชาดวยราชสมบตแหงนาคตลอด ๗ วน แลว ( นากลบมา ) ใหประดษฐานอยบนเรออก. นาวาไดแลนไปถง ทาชมพโกลปฏฏนะในวนนนนนเอง. ฝายพระเจาอโศกมหาราช ทรง ระทมทกขเพราะวโยคจากตนมหาโพธ ทรงคราครวญกนแสง จอง พระเนตรดจนสดทสนวสย แลวกเสดจกลบ. [ พระเจาเทวานมปยดสกรงลงกาเตรยมตอนรบตนมหาโพธ ] ฝายพระเจาเทวานมปยดสมหาราชแล จาเดมแตวนปาฏบทแรก แหงเดอนมคสรมาส ( คอเดอนอาย ) ทรงรบสงใหชาระตกแตงมรรคา ตงแตประตดานทศอดร ( แหงอนราธบร ) จนถงทาชมพโกลปฏฏนะ ตามคาของสมนสามเณร, ในวนทเสดจออกจากพระนคร ไดประทบยน อย ณ ทตงศาลา อนมอยทฝงสมทรใกลกบประตดานทศอดรนนเอง ไดทอดพระเนตรเหนตนมหาโพธ ทกาลงมาอยในมหาสมทรนนแล โดยสมบตนน เพราะอานภาพของพระเถระ ทรงปลมพระหฤทยเสดจ ออกไป รบสงใหเอาดอกไมเบญจพรรณโปรยลงตลอดทางทงหมด ทรง ตงเครองบชาดอก๑ไมอนมคาไวในระหวางทางเปนระยะแลว เสดจไปทา ชมพโกลปฏฏนะโดยวนเดยวเทานน อนพวกพนกงานตาลาวจรดนตรทง ปวงแวดลอมแลว ทรงบชา ( ตนมหาโพธ ) อยดวยเครองสกการะทงหลาย มดอกไม ธปและของหอมเปนตน เสดจลยนาไปประมาณเพยงพระศอ ๑. ฎกาสารตถทปน. แกวา ใหทาเจดยดอกไมไวในระหวางทางทง ๒ ขาง นาจะไดแก พมดอกไมนนเอง.


แลวทรงรบสงวา " ตนมหาโพธของพระทศพล ซงฉายชอพระรศมดจม ชวตอยมาแลวหนอ " มพระหฤทยเลอมใสแลว จงทรงยกตนมหาโพธ ขนแลว วางลงบนพระเศยร อนเปนอวยวะสงสด พรอมดวยเหลาตระกล ทสมบรณดวยชาต ๑๖ ตระกล ผแวดลอมตนมหาโพธ เสดจขน จากสมทร แลวทรงพกตนมหาโพธไวทรมฝงมหาสมทร ทรงบชา ดวยราชสมบตในเกาะตมพปณณทวปทงหมดสน ๗ วน. ทาวเธอทรง ใหตระกลทสมบรณดวยชาต ๑๖ ตระกลสาเรจราชการแทน. ภายหลง ตอมาในวนท ๔ ทาวเธอทรงรบเอาตนมหาโพธแลว ทรงทาการบชา อยอยางโอฬาร เสดจถงกรงอนราธบรโดยลาดบ. [ พระเจาเทวานมปยดสพกตนมหาโพธไวในปชนยสถาน ๔ แหง ] พระราชา ครนทรงทาสกการะอยางใหญ แมในกรงอนราธบร ในวนจาตททส ( คอวนขน ๑๔ คา ) นนเอง รบสงใหสงตนมหาโพธ เขาไปทางประตดานทศอดรในเวลาตะวนบาย แหไปโดยทามกลาง พระนคร ออกทางประตดานทศทกษณ แลวทรงใหตงตนมหาโพธไว บนฐานซมพระทวารแหงราชอทยาน ททาบรกรรมพนไวแตแรกทเดยว ตามคาของสมนสามเณร ซงเปนใจกลาง ( จดเดน ) แหงราชอทยาน มหาเมฆวน อนเปนสถานททสมเดพระสมมาสมพทธเจาของเราทง หลายประทบนงเขานโรธสมบต และสมเดจพระสมมาสมพทธเจาองค กอน ๆ ๓ พระองค เคยประทบนงเขาสมาบต, ทงเปนสถานทม ตนซกใหญ ซงเปนตนไมตรสรของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนาม วากกสนธะ, ตนอทมพร ( ตนมะเดอ ) ซงเปนตนไมตรสรของพระผม


พระภาคเจา ทรงพระนามวาโกนาคมน และตนนโครธ ( ตนไทร ) ซงเปนตนไมตรสรของสมเดจพระกสสปสมมาสมพทธเจา ประดษฐาน อยในทประมาณ ๕๐๐ ชวธน วดจากประตดานทศทกษณ. ถามวา " พระราชาทรงรบสงใหตงตนมหาโพธนนไวอยางไร ? " แกวา " ทรงรบสงใหพกไวอยางน คอ :- ไดยนวา ตระกลท สมบรณดวยชาตทง ๑๖ ตระกล ทแวดลอมตนโพธมาเหลานน ถอ เอาเพศเปนพระราชา. พระราชากทรงถอเอาเพศเปนนายทวารบาล. ตระกลทง ๑๖ ตระกลเอาตนมหาโพธลงปลกแลว ( ทปชนยสถาน ๔ แหงดงกลาวแลวนน ). [ ตนมหาโพธแสดงอทธปาฏหารย ] ในขณะทพอพนจากมอของตระกลทง ๑๖ เหลานนนนแล ตน มหาโพธกลอยขนไปสเวหาสสงประมาณ ๘๐ ศอก แลวเปลงรศมซงม พรรณะ ๖ ประการออก. รศมทงหลายกแผปกคลมไปทวเกาะ ไดตงอย จดถงพรหมโลกเบองบน. บรษประมาณหมนคน เหนปาฏหารยตน มหาโพธแลวเกดความเลอมใส เรมเจรญอนบพพวปสสนา ไดบรรล เปนพระอรหนตแลวบวช. ตนมหาโพธไดประดษฐานอยบนอากาศ จน พระอาทตยอสดงคต. กเมอพระอาทตยอสดงคตแลว จงกลบ ( ลงมา ) ประดษฐานอยบนปฐพ โดยโรหณนกขตตฤกษ. พรอมกบดวยตนมหา- โพธประดษฐานอย ( นนแล ) มหาปฐพไดไหวจนถงทสดนา ( รอง แผนดน ). กแล ตนมหาโพธ ครนประดษฐานอยแลว กนงเงยบอยใน


กลบเมฆ ( กลมหมอก ) ตลอด ๗ วน. ตนมหาโพธไดถงความมอง ไมเหนของชาวโลก ( คอชาวโลกมองไมเหนตนมหาโพธ ). ในวนท ๗ นภากาศไดปราศจากเมฆหมอกแลว. รศมซงมพรรณะ ๖ ประการ ก พวยพงกระจายออก. ลาตน กง ใบ และผลทง ๕ แหงตนมหา- โพธกปรากฏใหเหน. พระมหนทเถระ พระนางสงฆมตตาเถร และ พระราชา พรอมดวยขาราชบรพาร ไดเสดจไปถงสถานทตงแหงตน มหาโพธนนแล. และประชาชนชาวเกาะทงหมด กประชมกนแลว โดยสวนมาก. เมอชนเหลานนมองดอยนนเอง ผลหนงจากกงดานทศ อดรสกแลวกหลนจากกง. พระเถระนอมหตถเขารบไว. ผลกไดตงอย บนหตถของพระเถระ. พระเถระไดถวายผลนนแดพระราชา โดยถวาย พระพรวา " ขอพระองคทรงปลกเถด มหาบพตร ! " [ ตนมหาโพธแตกสาขาออกถง ๘ ตนและ ๓๒ ตน ] พระราชาทรงรบแลว กทรงโปรยปยทมรสดลงทกระถางทอง ใสโคลนทผสมดวยของหอมใหเตม แลวเพาะปลกไวในทใกลตนมหา- โพธ. เมอชนทงหมดดอยนนเอง ตนโพธออน ๆ ๘ ตน ซงมประมาณ ๔ ศอก ไดงอกขนแลว. พระราชาทอดพระเนตรเหนอศจรรยนนแลว กทรงบชาตนโพธออน ๆ ๘ ตนดวยเศวตฉตร แลวถวายการอภเษก ( แกตนโพธออน ๆ ทง ๘ ตนนน ). ประชาชนปลกตนโพธตน หนง ( ซงแยกออก ) จากตนโพธออน ๆ ทง ๘ ตนนน ไวททาชอ ชมพโกลปฏฏนะ ในโอกาสทตนมหาโพธประดษฐานอยครงแรกใน ใน คราวมาถง. ปลกตนหนงไวทหนาประตบานของควกกพราหมณ๑, อกตน ๑. ฎกาสารตถทปนเปนตวกกพราหมณ.


หนงทถปาราม, อกตนหนงทอสสรนมมนหาร๑ , อกตนหนงใกลทตง พระปฐมเจดย, อกตนหนงทเจตยบรรพต, อกตนหนงทบานกาชรคาม ในโรหณชนบท, อกตนหนงทบานจทนคาม ในโรหณชนบทนนเอง. ประชาชนทงหลายไดปลกตนโพธออน ๓๒ ตน ซงเกดจากพชแหง ผลทง ๔ นอกนไวในอารามทตงอยในระยะโยชนหนง. [ พระนางอนฬเทวและอรฏฐอามาตยผนวชแลวสาเรจพระอรหต ] เมอตนมหาโพธ อนเปนธงชยแหงพระสทธรรมของพระทศพล ประดษฐานอยแลว เพอประโยชนเกอกล เพอความสข แกชนชาว เกาะโดยรอบ ดวยการสบตอลาดบแหงลกหลานอยางนแลว พระนาง อนฬาเทว พรอมกบมาตคามพนหนง คอ หญงสาว ( ผเปนบาท- บรจารกาของตน ) ๕๐๐ คน และหญงชาววงอก ๕๐๐ คน ผนวชใน สานกของพระนางสงฆมตตาเถร ไมนานนกพรอมดวยบรวารกดารงอย ในความเปนพระอรหนต. ฝายพระราชภาคไนยชออรกฐะแล พรอม กบบรษ ๕๐๐ คน บวชในสานกของพระเถระ พรอมดวยบรวาร ได ดารงอยในความเปนพระอรหนต ตอกาลไมนานเชนเดยวกน. [ พระศาสนาจกตงมนเพราะกลบตรชาวเกาะลงกาบวชเรยน ] ตอมาวนหนง พระราชาถวายบงคมตนมหาโพธแลว เสดจไป ยงถปารามพรอมกบพระเถระ. เมอทาวเธอเสดจไปถงสถานทจะสราง โลหปราสาท พวกราชบรษกไดนาดอกไมทงหลายมาทลถวาย. พระ ๑. คาวา อสสรนมมานวหาร ไดแกกสสปครวหาร คอวหารทอสรชนสรางไว สารตถ. ๑/๒๘๖/๗.


ราชาไดถวายดอกไมทงหลายแกพระเถระ. พระเถระกเอาดอกไมบชา ทจะสรางโลหปราสาท. พอเมอดอกไมทงหลาย สกวาตกลงทพน ไดเกดมแผนดนหวนไหวใหญ. พระราชาตรสถามวา " ขาแตพระคณ เจาผเจรญ ! เพราะเหตไร แผนดนจงไหว ? " พระเถระทลวา " มหา- บพตร ! ในอนาคต โรงพระอโบสถจกมแกสงฆในโอกาสน, นจก เปนบรพนมตแหงโรงพระอโบสถนน. " พระราชาเสดจตอไปพรอมกบพระเถระ ไดเสดจไปถงอมพงคณ- สถาน. ทสมพงคณสถานนน ราชบรษไดนาผลมะมวงสกผลหนง ซงสมบรณดวยสและกลน มรสอรอยยง มาทลถวายแดพระราชา พระองคนน. พระราชาไดถวายผลมะมวงนนแกพระเถระเพอขบฉน. พระเถระกฉนในทนนนนเอง แลวทลวา " ขอพระองคทรงปลกเมลด มะมวงนไว ในทนนนแล. " พระราชา ทรงรบเอาเมลดมะมวงนนแลว ทรงเพาะปลกไวในท นนนนเอง แลวทรงรดนา. พรอมกบการทรงเพาะปลกเมลดมะมวง ปฐพหวนไหวแลว. พระราชาตรสถามวา " ขาแตทานผเจรญ ! เพราะ เหตไร ปฐพจงไหว ? " พระเถระทลวา " มหาบพตร ! ในอนาคต ทประชมสงฆ ชออมพงคณะ จกมในโอกาสน, นจกเปนบรพนมต แหงสนนบาตสถานนน. " พระราชา ทรงโปรยดอกไม ๘ กาลงในทนน ทรงไหวแลว กเสดจตอไปอกพรอมกบพระเถระ ไดเสดจไปถงสถานทจะสรางมหา- เจดย. ในสถานทนน พวกราชบรษ ไดนาดอกจาปาทงหลายมาทล


ถวายแดพระราชาองคนน. พระราชา ไดถวายดอกจาปาเหลานนแก พระเถระ. พระเถระกเอาดอกไมบชาทจะสรางมหาเจดยแลวไหว. ใน ทนใดนนเอง มหาปฐพกหวนไหว. พระราชาตรสถามวา " ขาแตพระ คณเจาผเจรญ ! เพราะเหตไป ปฐพจงไดไหว. " พระเถระทลวา " มหาบพตร ! ในอนาคต พระมหาสถป ซงไมมทไหนเหมอนของ พระผมพระภาคพทธเจาจกมในโอกาสน. นจกเปนบรพนมต แหง มหาสถปนน. " พระราชา ทรงรบสงวา " ขาพเจาเอง จะสราง ทานผเจรญ ! " พระเถระ ทลวา " อยาเลย มหาบพตร ! พระองค ยงมการ งานอนอยมาก, แตพระนดดาของพระองค พระนามวา ทฏฐคามณ- อภย จกทรงใหสราง. " คราวนน พระราชา ทรงรบสงวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ถาพระนดดาของขาพเจาจกสรางไซร, กจกสรางสงทขาพเจาสรางไว แลวนนเอง " ดงนแลว จงรบสงใหนาเสาหนมประมาณ ๑๒ ศอก มา แลวใหจารกอกษรไว " พระนดดาของพระเจาเทวานมปยดส พระนามวา ทฏฐคามมณอภย จงสรางพระสถปไวในประเทศนเถด " ดงน รบสงใหประดษฐานไวแลว จงตรสถามพระเถระวา " ขาแต พระคณเจาผเจรญ ! พระศาสนา ตงมนแลวในเกาะลงกาทวปหรอ ยง ? " พระเถระทลวา " ขอถวายพระพร มหาบพตร ! พระศาสนา ตงมนแลว, แตวา รากเหงาแหงพระศาสนานน ยงไมหยงลงกอน. "


พระราชา ตรสถามวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! กเมอไร รากเหงา ( แหงพระศาสนานน ) จกชอวาเปนอนหยงลงแลว ? " พระเถระ ทลวา " มหาบพตร ! ในกาลใด เดกผเกด ในเกาะตมพปณณทวป มมารดาบดาเปนชาวเกาะตมพปณณทวป จกออกบวชในเกาะตมพปณณทวป แลวเรยนพระวนยในเกาะตมพ- ปณณทวปนนเอง ออกสอน ( พระวนย ) ในเกาะตมพปณณทวปได, ในกาลนนรากเหงาแหงพระศาสนา จกชอวาเปนอนหยงลงแลว. " พระราชา ตรสถามวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! กภกษ เชนน มอยหรอ ? " พระเถระ ทลวา " มอย มหาบพตร ! พระมหาอรฏฐภกษ เปนผสามารถในกรรมนน. " พระราชา ตรสถามวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ! ขาพเจา ควรทาอะไรบาง ในกรรมน. " พระเถระ ทลวา " ควรสรางมณฑป มหาบพตร ! " [ พระเจาเทวานมปยดสสรางมณฑปเพอทาจตตถสงคายนา ] พระราชา ทรงรบวา " ดละ เจาขา ! " แลวรบสงใหสราง มณฑปดวยราชานภาพ ซงเปนเชนกบมณฑปทพระเจาอชาตศตร- มหาราช ทรงสรางในคราวทามหาสงคต ( คอสงคายนาครงแรก ) ไว ในเนอทของอามาตย ชอเฆมวรรณาภย ( ของพระเจาเมฆวรรณาภย ) แลวทรงรบสงใหพวกพนกงานตาลาวจรดนตร๑ทงปวง ฝกซอมในศลปะ ๑. พนกงานประโคมดนตร, หรอละครราเทา.


ของตน ๆ ไว ( สงใหเตรยมซอมดนตรไวใหชานาญ ) แลวทรงรบ สงวา " ขาพเจา จกดรากเหงาแหงพระศาสนา ทหยงลงแลว " ดงน มบรษจานวนหลายพนแวดลอมแลว ไดเสดจไปถงถปาราม.


เรมเรองจตตถสงคายนา โดยสมยนนแล ภกษ ๖๘,๐๐๐ รป ประชมกนทถปาราม. อาสนะของพระมหามหนถเถระ เขาปหนหนาไปทางดานทศทกษณ. ธรรมาสนของพระมหาอรฏฐเถระ เขาจดตงหนหนาไปทางดานทศอดร. ครงนนแล พระมหาอรฏฐเถระ อนพระมหนทเถระ เชอเชญแลว กนงบนธรรมาสน โดยลาดบอนถงแกตน ตามสมควร. พระมหาเถระ ๖๘ รป ซงมพระมหนทเถระเปนประมข กนงลอมธรรมาสน. พระกนฏฐภาดา แมของพระราชา พระนามวามตตาภยเถระ เปนผ เอาธระการงาน ( คอตงใจศกษาเลาเรยน ) รวมกบภกษ ๕๐๐ รป นงลอมธรรมาสนของพระมหาอรฏฐเถระนนแล ดวยตงใจวา " จก เรยนเอาพระวนย. " พวกภกษแมทเหลอ และบรษทพรอมดวย พระราชา กไดนงบนทนงอนถงแกตน ๆ แลว. ครงนน ทานพระมหาอรฏฐเถระ ไดแสดงนทานแหงพระวนย วา " โดยสมยนน พระผมพระภาคพทธเจา ประทบอยทโคนตน สะเดาอนนเฬรยกษสง ใกลเมองเวรญชา " ดงนเปนตน. กแล เมอทานพระอรฏฐเถระ แสดงนทานแหงพระวนยแลว อากาศกรอง คารามดงสนน. สายฟาอนมใชฤดกาลกแลบแปลบปลาบ. พวกเทวดา ไดถวายสาธการแลว. มหาปฐมพไหวหวน จนถงทสดนารองแผนดน. เมอปาฏหารยหลายอยางเปนไปอยอยางนน ทานพระอรฏฐเถระ ซงมพระมหาเถระขณาสพ เจาคณะแตละคณะ ๖๘ รป อนมพระ


มหามหนทเปนประมข และภกษหกหมนรปนอกจากนนหอมลอม แลว ไดประกาศพระวนยปฎก อนแสดงซงคณมพระกรณาของพระ ศาสดาเปนตน ซงกาจดความดนรนทางกายกรรมวจกรรม ของเหลาชน ผทาตามคาพราสอน ของพระผมพระภาคเจา ในทามกลางแหงมหา- วหารถปาราม ในวนปวารณาเดอนกตตการแรก. กทานพระอรฏฐเถระ ครนประกาศแลว บอกสอนแกภกษเปนอนมาก คอ ใหตงอยในหทย ของภกษมากหลาย ดารงอยตราบเทาอาย แลวกปรนพพาน ดวย อนปาทเสสนพพานธาต. พระมหาเถระ ๖๘ รป แมเหลานนแล อนม พระมหามหนทเปนประมข ผเอาธระการงาน มาประชมพรอมกนแลวในสมาคมนน, ทงหมด เปนเจาคณะแตละคณะ เปนสาวกของพระ ธรรมราชา มอาสวะสนแลว ไดบรรลวส ม วชชา ๓ ฉลาดในอทธฤทธ รแจงอดมอรรถ อนสาสนพระราชา. พระเถระผแสวงหาคณ ใหญแสดงแสงสวาง ( คอความสวางแหงญาณ ) ใหเหนชด ยงแผนดน ( คอเกาะลงกา ) น ใหรงเรองแลว กปรนพพาน เหมอนกองไฟ ลกโพลงแลวดบไปฉะนน. จาเนยรกาลตอมาแตกาลปรนพพานแหงพระมหาเถระเหลานน


ลาดบสบตอกนมาแหงอาจารย ซงมประการดงกลาวแลวในตอนตน อยางน คอ " พระมหาเถระแมเหลาอน ผเปนอนเตวาสกแหงอนเตวาสก พระเถระเหลานน และพระเถระทงหลาย มพระตสสทตตะ พระ กาฬสมนะ และพระทฆสมนะเปนตน ผเปนอนเตวาสกแหงอนเตวาสก ทงหลาย ของพระมหาอรฏฐเถระ " ไดนาพระวนยปฎกนมา จนถง ทกวนน. เพราะเหตนน ขาพเจาจงกลาวไววา " กถดจากตตยสงคายนา มา พระเถระทงหลาย มพระมหนทเปนตน ไดนาพระวนยปฎกมา สเกาะน, พระเถระทงหลาย มพระอรฏฐเถระเปนตน เรยนจาก ( สานก ) พระมหนทแลว ไดนามาตลอดเวลาระยะหนง ตงแต เวลาพระอรฏฐเถระเปนตนนนนามา พระวนยปฎกนน พงทราบวา " ไดนาสบมาโดยลาดบอาจารย ซงเปนการสบลาดบอนเตวาสกของ พระอรฏฐเถระเปนตนเหลานนนนเอง จนถงทกวนน. " [ แกบทมาตกาวา พระวนยปฎกตงอยแลวในบคคลใด ] บทมาตกาวา " พระวนยปฎกตงอยแลวในบคคลใด. " ขาพเจา จะเฉลยตอไป :- พระวนยปฎกของบคคลเหลาใด ยอมเปนไปไม พรอง ทงโดยบาล ทงโดยอรรถ ถอไมเลอะเลอนแมนอยหนง เหมอนนามนงาทใสไวในหมอแกวมณ ยอมไมซมออกฉะนน พงทราบวา " พระวนยปฎกตงอยแลวในบคคลเหนปานนน ซงเปน ผมสต คต และธตมประมาณยง ผเปนลชช มกมความรงเกยจ ใครตอการศกษา. "


[ อานสงสแหงการเรยนพระวนย ๕ ขอ ] เพราะฉะนน เพอใหพระวนยตงมน อนภกษผกาหนดรอานสงส แหงวนยปรยต ( การเรยนพระวนย ) ใครตอการศกษา กควรเรยน พระวนย. ในอธการวาดวยพรรณนานทานนน มอานสงสแหง วนยปรยต ( การเรยนพระวนย ) ดงตอไปน :- จรงอย บคคลผฉลาดในวนยปรยต ยอมเปนผตงอยในฐานเปน มารดาบดาของเหลากลบตร ผไดศรทธาในพระศาสนา. เพราะวา บรรพชา อปสมบท ขอปฏบตวตรใหญนอย ความเปนผฉลาดในอาจาระ และโคจร ของกลบตรเหลานน เนองดวยความฉลาดในวนย ปรยตนน. อกประการหนง เพราะอาศยวนยปรยต กองศลของตน ยอม เปนของอนบคคลนน คมครองรกษาดแลว ยอมเปนทพงพงของ เหลากลบตร ผถกความสงสยครอบงา ยอมกลาพดในทามกลางสงฆ ยอมขมขพวกขาศกไดดวยด โดยสหธรรม ยอมเปนผปฏบต เพอ ความตงมนแหงพระสทธรรม. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " ดกอนภกษทงหลาย อานสงส ๕ เหลาน ( มอย ) ใน บคคลผทรงพระวนย คอ :- (๑) กองศลของตน ยอมเปนของอนบคคลนน คมครองรกษา ไวดแลว (๒) ยอมเปนทพงพงของเหลากลบตร ผถกความสงสยครอบงา (๓) ยอมเปนผกลาพดในทามกลางสงฆ


(๔) ยอมขมขพวกขาศกไดดวยด โดยสหธรรม (๕) ยอมเปนผปฏบต เพอความตงมนแหงพระสทธรรม.๑ " [ วนยเปนขอปฏบตใหบรรลความหลดพนจากกเลสเปนทสด ] กอกประการหนง กศลธรรมเหลาใด ซงมสงวรเปนมล อน พระผมพระภาคเจาตรสไวแลว, บคคลผทรงวนยนนแล ชอวาเปน ทายาทแหงกศลธรรมเหลานน เพราะธรรมเหลานน มวนยเปนมล. สมจรงดงคาทพระผมพระภาคเจาตรสไววา :- " วนย ยอมมเพอประโยชนแกสงวร ( ความสารวม ), สงวร ยอมมเพอประโยชนแกอวปปฏสาร ( ความไมเดอดรอน ), อวปปฏ- สาร ยอมมเพอประโยชนแกความแกความปราโมทย, ความปราโมทย ยอม มเพอประโยชนแกปต ( ความอมใจ ), ปต ยอมมเพอประโยชนแก ปสสทธ ( ความสงบ ), ปสสทธ ยอมมเพอประโยชนแกความสข, ความสข ยอมมเพอประโยชนแกสมาธ ( ความตงใจมน ), สมาธ ยอม มเพอประโยชนแกยถาภตญาณทสสนะ ( ความรเหนตามเปนจรง ), ยถาภตญาณทสสนะ ยอมมเพอประโยชนแกนพพทา ( ความเบอ หนาย ), นพพทา ยอมมเพอประโยชนแกวราคะ ( ความสารอกกเลส ), วราคะ ยอมมเพอประโยชนแกวมต ( ความหลดพน ) วมต ยอม มเพอประโยชนแกวมตตญาณทสสนะ ( ความรเหนความหลดพน ), วมตตญาณทสสนะ ยอมมเพอประโยชนแกอนปาทาปรนพพาน ( ความดบสนทหาเชอมได ), การกลาว การปรกษา กรยานงใกล ๑. นย. ว. ปววาร. ๘/๔๕๓.


ความเงยโสตลงสดบ แตละอยาง ๆ มอนปาทาปรนพพาน คอ ความพนพเศษแหงจต ไมถอมน นนเปนผล.๑ " เพราะฉะนน ควร ทาความพยายามโดยเออเฟอในการเลาเรยนพระวนย ดงนแล. [ คาถาสรปเรอง ] ดวยลาดบแหงคาเพยงเทาน เปนอนขาพเจาประกาศใจความ แหงคาถานวา " พระวนยปฎกน ผใดกลาวไว กลาวไวเมอใด กลาวไวทาไม ผใดทรงไว ผใดนาสบมา และ ประดษฐานอยแลวในผใด ขาพเจากลาววธ ดงนแลว ภายหลง ( จกพรรณนาอรรถแหง พระวนย ) " ดงน ในมาตกา ทขาพเจาตงไว เพอสงวรรณนาพระนยนนกอน. และ การสงวรรณนาพาหรนทานแหงพระวนย กเปนอนขาพเจาวรรณนา แลว ตามทไดอธบายมา ดงนแล. จบ พาหรนทานวรรณนา. ๑. ว. ปรวาร. ๘/๔๐๖.


เวรญชกณฑวรรณนา * บดน ขาพเจาจกทาการพรรณนาเนอความแหงบททงหลาย มบทวา " เตน สมเยน พทโธ ภควา " เปนอาท เพราะไดกลาว ไวแลววา " จกทาการพรรณนาอรรถแหงวนย แสดง เนอความแหงปาฐะวา " เตน " เปนอาท โดย ประการตาง ๆ. " ขาพเจาจกทาอรรถวรรณนาอยางไรเลา. [ อธบายบทวา " เตน " เปนตน ] บทวา " เตน " เปนคาแสดงออกโดยไมเจาะจง. บณฑตพงทราบ ปฏนเทศแหงบทวา " เตน " นน ดวยคาวา " เยน " น ซงเปนคาสรป แมไมกลาวไว แตสาเรจไดโดยใจความในกาลภายหลง. จรงอย ความราพงของทานพระสารบตร ซงเปนเหตแหงการทลวงวอนให บญญตพระวนย สาเรจไดในกาลภายหลง. เพราะเหตนน พงทราบ สมพนธในคาวา " เตน สมเยน " เปนตนน อยางนวา " ความราพง นนเกดขน โดยสมยใด โดยสมยนน พระผมพระภาคพทธเจาเสดจ ประทบทเมองเวรญชา. " จรงอย วธนเปนวธทเหมาะแมในวนยทงหมด คอคาวา " เตน " ทานกลาวไวในทใด ๆ ในทนน ๆ บณฑตพงทาปฏนเทศดวยคาวา * เจาพระคณสมเดจพระสงฆราช ( จวน อฏ าย ป. ธ. ๙ ) วดมกฏกษตรยาราม แปล.


" เยน " น ซงสาเรจโดยใจความในกาลกอนหรอภายหลง. อทาหรณ พอเปนทางในวธทเหมาะตามทกลาวนนดงน ภกษสทนเสพเมถน- ธรรม เพราะเหตใด ภกษทงหลาย ! เพราะเหตนนแล เราจกบญญต สกขาบทแกภกษทงหลาย มคาอธบายวา " ภกษสทนเสพเมถนธรรม เพราะเหตใด เพราะเหตนน เราจกบญญต. " ปฏนเทศ ยอมเหมาะ ดวยคาวา " เยน " น ซงสาเรจโดยใจความในกาลกอน อยางนกอน. ปฏนเทศ ยอมเหมาะดวยคาวา " เยน " น ซงสาเรจโดยความ ในภายหลง อยางนวา " พระธนยะ บตรนายชางหมอ ไดถอเอาของ ทเจาของเขาไมให คอไมทงหลายของพระราชา โดยสมยใด โดย สมยนน พระผมพระภาคพทธเจาเสดจอยทกรงราชคฤห. " เนอความแหง คาวา " เตน " เปนอนขาพเจากลาวแลว ดวยประการฉะน. [ อธบายบทวา " สมเยน " เปนตน ] สวน สมยศพท ซงมในบทวา " สมเยน " น ยอมปรากฏในอรรถ ๙ อยางคอ สมวายะ ๑ ขณะ ๑ กาละ ๑ สมหะ ๑ เหต ๑ ทฐ ๑ ปฏลาภะ ๑ ปหานะ ๑ ปฏเวธะ ๑ กอน. จรงอยางนน สมยศพทมสมวายะเปนอรรถ ในคาทงหลายมอาท อยางนวา " ชอแมไฉน แมพรงน เราทงหลายพงเขาไปใหเหมาะ กาลและความพรอมกน.๑ " มขณะเปนอรรถในคาทงหลายมอาทอยางน ๑. ท. ส. ๙/๒๕๑.


วา " ภกษทงหลาย ! กขณะและสมยเพออยพรหมจรรยมหนงแล๑. " มกาละเปนอรรถในคาทงหลายมอาทอยางนวา " คราวรอน คราวกระวน กระวาย๒. " มสมหะเปนอรรถในคาทงหลายมอาทอยางนวา " ประชม ใหญในปามหาวน.๓ " มเหตเปนอรรถ ในคาทงหลายมอาทอยางน วา " ดกอนภททาล ! แมเหตแล ไดเปนของอนทานไมไดแทง ตลอดแลววา ' แมพระผมพระภาคแล เสดจอยในกรงสาวตถ, แม พระองคจดทรงทราบเราวา ' ภกษชอวาภททาละ มใชผมปกตทาให บรบรณดวยสกขาในศาสนาของพระศาสดา ' ดกอนภททาละ ! เหตแมน แล ไดเปนของอนทานไมไดแทงตลอดแลว.๔ " มทฐเปนอรรถในคา ทงหลายมอาทอยางนวา " กโดยสมยนนแล ปรพาชกชออคคหมานะ บตรของสมณมณฑกา อาศยอยในอารามของนางมลลกา ศาลา หลงเดยวใกลแถวตนมะพลบเปนทสอนทฐเปนทเรยน.๕ " มปฏลาภะ เปนอรรถ ในคาทงหลายมอาทอยางนวา " ประโยชนใด ในทฏฐธรรมนนแลดวย ประโยชนใด เปนไปในสมปรายภพดวย นกปราชญ ทานเรยกวา " บณฑต " เพราะได เฉพาะซงประโยชนนน.๖ " มปหานะเปนอรรถ ในคาทงหลายมอาทอยางนวา " ภกษนได กระทาทสดทกข เพราะละมานะโดยชอบ.๗ " มปฏเวธะเปนอรรถ ในคา ๑. อง. อฏก. ๒๓/๒๓๐. ๒. ว. มหา. ๒/๓๙๙. ๓. ท. มหา. ๑๐/๒๘๗. ๔. ม.ม. ๑๓/๑๖๕. ๕. ม.ม. ๑๒/๓๔๒. ๖. ส. ส. ๑๕/๑๒๖. ๗. อง. จตกก. ๒๑/๒๒๓.


ทงหลายมอาทอยางนวา " อรรถคอความบบคนแหงทกข อรรถคอขอ ททกขเปนสงขตธรรม อรรถคอความแผดเผาแหงทกข อรรถคอความ แปรปรวนแหงทกข เปนอรรถทควรแทงตลอด.๑ " แตในทน สมยศพท นนมกาละเปนอรรถ. เพราะเหตนน พงเหนเนอความในบทวา " เตน สมเยน " น อยางนวา " ความราพง เปนเหตทลวงวอนใหทรง บญญตวนยเกดขนแกทานพระสารบตร โดยกาลใด โดยกาลนน. " ในบทวา " เตน สมเยน " น โจทกทวงวา " เมอเปนเชนนน เหตไร ในวนยน จงทานเทศดวยตตยาวภตตวา " เตน สมเยน " ไมทา ดวยทตยาวภตตวา " เอก สมย " เหมอนในสตตนตะ และดวย สตตมวภตตวา " ยสม สมเย กามาวจร " เหมอนในอภธรรมเลา ? " เฉลยวา " เพราะความสมกบใจความโดยประการอยางนน ในสต- ตนตะและอภธรรมนน และเพราะสมกบใจความโดยประการอน ในวนยน. " สมกบใจความอยางไร ? สมยศพทมอจจนตสงโยคเปน อรรถ เหมาะในสตตนตะกอน. จรงอย พระผมพระภาคเจาเสดจอย ดวยกรณาวหารตลอดทสดสมยททรงแสดงพระสตตนตะทงหลาย ม พรหมชาลสตรเปนตนทเดยว. เพราะเหตนน ในสตตนตะนนทานจง ทาอปโยคนเทศ เพอสองเนอความนน. กแล สมยศพทมอธกรณะ เปนอรรถ และความกาหนดภาวะดวยภาวะเปนอรรถ ยอมเหมาะ ใน อภธรรม. จรงอย สมยศพทมกาละเปนอรรถและมสมหะเปนอรรถ เปน อธกรณแหงธรรมทงหลายมผสสะเปนตน ทพระผมพระภาคเจาตรสใน ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๔๕๔.


อภธรรมนน ภาวะแหงธรรมเหลานน อนทานยอมกาหนดดวยความม แหงสมย กลาวคอ ขณะ สมวายะ และเหต. เพราะเหตนน ในอภธรรม นน ทานจงทานเทศดวยสตตมวภตต เพอสองเนอความนน. สวนใน วนยน สมยศพทมเหตเปนอรรถและมกรณะเปนอรรถจงสมกน.* * กสมยบญญตสกขาบทนนใด เปนสมยทพระสารบตรเปนตนรได ยาก, โดยสมยนน อนเปนเหตและกรณะ พระผมพระภาคเจาทรง บญญตสกขาบททงหลาย และทรงพจารณาดเหตแหงการบญญตสกขาบท ไดเสดจประทบอยในทนน ๆ. เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา " ทานทานเทศดวยตตยาวภตตในวนยน เพอสองเนอความนน. " กในทนมคาถา ( ดวยสามารถแหงการสงเคราะหเนอความตามทกลาว แลว ) ดงตอไปนวา " เพราะพจารณาเนอความนน ๆ ทานพระเถระ ทงหลาย จงกลาวสมยศพทในพระสตรและ พระอภธรรมแหงใดแหงหนง ดวยตตยาวภตต และสตตมวภตต, สมยศพยนนทานกลาวใน พระวนยน ดวยตตยาวภตตเทานน. " สวนพระโบราณาจารยพรรณนาไววา " ความตางกนนวา " ต สมย " ตลอดสมยนนกด วา " ตสม สมเย " ในสมยนนกด วา " เตน สมเยน " โดยสมยนนกด แปลกกนแตเพยงถอยคา, ในทก ๆ บทมสตตมวภตตเทานนเปนอรรถ. เพราะฉะนน ตามลทธของ พระโบราณาจารยนน แมเมอทานกลาวคาวา " เตน สมเยน " แปลวา * พระธรรมบณฑต ( มานต ถาวโร ป. ธ. ๙ ) วดสมพนธวงศ แปล *


โดยสมยนน กพงเหนควาวา " ตสม สมเย " แปลวา ในสมยนน. ขาพเจาจกพรรณนาอรรถแหงบทเหลานวา " พทโธ ภควา " ดงน เปนตนขางหนา. [ อรรถาธบายคาวา เวร ชาย วหรต ] กพงทราบวนจฉยในคาวา " เวร ชาย วหรต " น ดงตอไปน :- คาวา " เวร ชาย " น เปนชอเมองใดเมองหนง. ในเมองเวรญชานน. คาวา " เวร ชาย " น เปนสตตมวภตตลงในอรรถวาใกล. คาวา " วหรต " เปนการแสดงถงความเปนผพรอมเพรยงดวยธรรมเครองอย อยางใดอยางหนง บรรดาธรรมเครองอยคออรยาบถวหาร ทพพวหาร พรหมวหาร และอรยวหาร โดยไมแปลกกน. แตในทนแสดงถง การประกอบดวยอรยาบถอยางใดอยางหนง บรรดาอรยาบถมประเภท คอ การยน การเดน การนง และการนอน. เพราะฉะนน พระผ มพระภาคเจาประทบยนอยกด เสดจดาเนนไปกด ประทบนงอยกด บรรทมอยกด บณฑตพงทราบวา " เสดจประทบอยทงนน. " จรงอย พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงบาบดความลาบากแหงอรยาบถ อยางหนง ดวยอรยาบถอกอยางหนง ทรงนา คอทรงยงอตภาพใหเปนไป มใหทรดโทรม เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา " เสดจประทบอย. " [ อรรถาธบายคาวา นเฬรปจมนทมเล เปนตน ] พงทราบวนจฉยในคาวา " นเฬรปจมนทมเล " น ดงตอไปน :- ยกษชอ นเฬร. ตนสะเดาชอวา ปจมนทะ. บทวา " มล " แปลวา ทใกล. จรงอย มลศพทน ยอมปรากฏในรากเหงา ในคา


ทงหลายมอาทเชนวา " พงขดรากเหงาทงหลาย โดยทสดแมเพยวแฝก และออ. " ในเหตอนไมทวไปในคามอาทวา " ความโลภ เปน อกศลมล. " ในทใกล ในคาทงหลายมอาทวา " เงายอมแผไปในเวลา เทยง, ใบไมทงหลายยอมตกไปในเวลาปราศจากลม ไดเพยงใด ดวย ทเพยงเทาน ชอวารกขมล ( โคนตนไม ). แตในบทวา " มเล " น ทานประสงคเอาทใกล. เพราะฉะนน พงเหนใจความในคาน อยางนวา " ทใกลตนไมสะเดาอนนเฬรยกษสงแลว. " ไดยนวา ตน สะเดานนนารนรมย นาเลอมใส ทาทาเหมอนเปนเจาใหญแหงตนไม มากมาย มอยในท ซงถงพรอมดวยทางไปมาไมไกลเมองนน. ครงนนแล พระผมพระภาคเจาเสดจไปเมองเวรญชา เมอจะ ประทบอยในสถานอนสมควร จงประทบอย ณ ทใกล คอ สวนภาย ใตแหงตนไมนน. เพราะเหตนน ทานพระอบาลจงกลาววา " เสดจ ประทบอยทโคนตนสะเดาทนเฬรยกษสงอย ใกลเมองเวรญชา. " หาก จะมคาทกทวงในขอนนวา " ถาพระผมพระภาคเจาประทบอยทเมอง เวรญชากอน, คาวา " ทโคนตนสะเดาซงนเฬรยกษสงอย " อนพระอบาล เถระไมควรกลาว, ถาเสดจประทบอยทโคนตนสะเดา ซงนเฬรยษ สงอยนน, คาวา " ทเมองเวรญชา " ทานกไมควรกลาว, เพราะวา พระผมพระภาคเจา ไมอาจเสดจประทบอยในสองตาบลพรอม ๆ กน โดยสมยเดยวกนนนได. แตคาวา " เวร ชาย วหรต นเฬรปจมนทมเล " นน บณฑตไมพงเหนอยางนนเลย, ขาพเจาไดกลาวแลวมใชหรอวา บทวา " เวร ชาย " เปนสตตมวภตตลงในอรรถวาใกล. เพราะเหตนน พระผม-


พระภาคเจา เมอเสดจประทบอยทโคนตนสะเดา ซงนเฬรยกษสง ในท ใกลแหงเมองเวรญชา พระอบาลเถระจงกลาววา " เสดจประทบอยท โคนตนสะเดา ซงนเฬรยกษสงใกลเมองเวรญชา " แมในพระบาล ประเทศน เหมอนอยางฝงโคทงหลาย เมอเทยวไปในทใกลแหงแมนา คงคาและยมนาเปนตน ชนทงหลายยอมกลาววา ' เทยวไปใกลแมนา คงคา เทยวไปใกลแมนายมนา ' ฉะนน.

[ อธบายคาวา เวร ชาย และ นเฬรปจมนทมเล ] ในคาวา " เวร ชาย วหรต นเฬรปจมนทมเล " น บณฑต พงทราบอรรถโยชนา โดยนยมอาทอยางนวา " จรงอย คาวา เวรญชา มอนแสดงโคจรคามของพระผมพระภาคเจานนเปนประโยชน. คาวา นเฬรปจมนทมล มอนแสดงสถานเปนทอยอนสมควรแกบรรพชต เปนประโยชน. ทานพระอบาลเถระแสดงการทพระผมพระภาคเจาทรง ทาการอนเคราะหพวกคฤหสถ ในบรรดาคาระบทงสองนน ดวยคาระบ วา เวรญชา. แสดงการททรงอนเคราะหบรรพชต ดวยคาระบวา นเฬรปจมนทมล. อนง แสดงความเวนอตตกลมถานโยค เพราะการรบปจจย ดวย คาระบตน, แสดงอทาหรณ๑แหงอบาย ในการเวนกามสขลลกานโยค เพราะละวตถถามเสย ดวยคาระบหลง. อนง แสดงการทพระผมพระภาค ทรงประกอบยงดวยธรรมเทศนา ดวยคาระบตน, แสดงการทพระผ มพระภาคทรงประกอบดวยพระกรณา ดวยคาระบตน, แสดงการททรง ๑. ฎกาและโยชนาปาฐะ ๑/๓๒๐-๑๐๓ เปน ... ทสสน, แสดงการชอบายในการเวน ...


ประกอบดวยพระปญญา ดวยคาระบหลง. แสดงขอทพระผมพระภาค ทรงนอมพระทยไป ในอนยงหตสขใหสาเรจแกสตวทงหลาย ดวยคา ระบตน. แสดงขอทพระผมพระภาคไมเขาไปตดในการทาหตสขแก สตวอน ดวยคาระบหลง. แสดงการทพระผมพระภาค ทรงอยสาราญ มการไมสละสข ซงประกอบดวยธรรมเปนเครองหมาย ดวยคาระบตน, แสดงขอทพระผมพระภาคทรงอยสาราญ มความตามประกอบใน อตรมนสธรรมเปนเครองหมาย ดวยคาระบหลง. แสดงขอทพระ ผมพระภาคเปนผมากดวยอปการะแกมนษยทงหลาย ดวยคาระบตน, แสดงขอมพระองคเปนผมากดวยอปการะแกเทวดาทงหลาย ดวยคาระบ แสดงขอทพระองคเปนผมากดวยอปการะแกเทวดาทงหลาย ดวยคาระบ หลง. แสดงขอทพระผมพระภาค เสดจอบตขนในโลกแลวเจรญพรอม ในโลก ดวยคาระบตน, แสดงขอทพระผมภาคไมเขาไปตดอยในโลก ดวยคาระบหลง. ดวยคาระบตน แสดงการทพระองคทรงยงประโยชน เปนทเสดจอบตใหสาเรจเรยบรอย ตามพระบาลวา ' ดกอนภกษทง หลาย ! บคคลเอก เมออบตขนในโลก ยอมอบต เพอเกอกลแกชนมาก เพอความสขแกชนมาก เพออนเคราะหโลก เพอประโยชนเกอกล เพอ ความสข แกเทวดาและมนณยทงหลาย, บคคลเอก คอบคคชนดไหน คอ พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา๑, ' ดวยคาระบหลง แสดงความอย สมควรแกสถานทเสดจอบต. จรงอย พระผมพระภาคเจาเสดจอบตในปา เทานน ดวยความอบตทงทเปนโลกยะและโลกตระ คอ ครงแรกท ลมพนวน ครงทสองทโพธมณฑล ดวยเหตนน ทานพระอบาลเถระ จงแสดงทอย ของพระองค ในปาทงนน. " ๑. อง. ตก. ๒๐/๒๘.


[ อธบายคาวา " มหตา ภกขสงเฆน สทธ " ] พงทราบวนจฉยในคาวา " มหตา ภกขสงเฆน สทธ " น ตอไป บทวา " มหตา " มความวา ใหญดวยความเปนผมคณ ใหญบาง ใหญดวยความเปนผมจานวนมากบาง. จรงอย ภกษสงฆ นน ไดเปนใหญดวยคณทงหลายบาง เพราะเหตวา ภกษผมคณลา หลง ในภกษสงฆนน ไดเปนพระโสดาบนบคคล ไดเปนใหญดวย จานวนบาง เพราะมจานวนหารอย. หมแหงภกษทงหลาย ชอวา ภกษสงฆ. ดวยภกษสงฆนน. อธบายวา " ดวยหมสมณะผทดเทยม กนดวยคณ กลาวคอความเปนผมทฐและศลเสมอกน. " บทวา " สทธ " คอโดยความเปนพวกเดยวกน. คาวา " ป จมตเตห ภกขสเตห " มวเคราะหวา จานวน ๕ เปนประมาณของภกษเหลานน เพราะฉะนน จงชอวา ปญจมจตตา. ประมาณทานเรยกวา มตตา. เพราะฉะนน บณฑตพงเหนเนอความแมในบาลประเทศนอยางนวา " รอยแหง ภกษเหลาน มจานวน ๕ คอมประมาณ ๕ เหมอนอยางเมอทานกลาว วา " โภชเน มตต " ยอมมอรรถวา รจานวน คอรจกประมาณ ในโภชนะฉะนน. รอยแหงภกษทงหลาย ชอวา ภกขสตาน. ดวย รอยแหงภกษ ซงมประมาณหาเหลานน. ในคาทพระเถระกลาววา " มหตา ภกขสงเฆน สทธ " น เปนอนทานแสดงความทภกษสงฆ ใหญนน เปนผใหญดวยจานวน ดวยคาวา " ป จาตเตห ภกขสเตห " น. สวนความทภกษสงฆนน เปนผใหญดวยคณ จกมแจงขางหนาดวยคาวา " ดกอนสารบตร ! กภกษสงฆไมมเสยน


หนามหมดโทษปราศจากความดางดา หมดจดด ตงอยแลวในธรรม อนเปนสาระ, เพราะวาบรรดาภกษ ๕๐๐ รปเหลาน ภกษผทมคณลา หลง กไดเปนพระโสดาบนบคคล " ดงน.* [ อธบายคาวา " อสโสส โข " เปนตน ] พงทราบวนจฉยในคาวา " อสโสส โข เวร โช พราหมโณ " ดงตอไปน :- บทวา " อสโสส " ความวา ฟง คอ ไดฟง ไดแก ไดทราบ ตามทานองแหงเสยงของคาพดทถงโสตทวาร. ศพทวา โข เปนนบาต ลงในอรรถเพยงทาบทใหเตม หรอลงในอรรถแหงอวธารณะ. บรรดา อรรถทงสองนน ดวยอรรถแหงอวธารณะ พงทราบใจความดงนวา " ไดฟงจรง ๆ อนตรายแหงการฟงอะไร ๆ มไดมแกพราหมณนน. " ดวยอรรถวาทาบทใหเตม พงทราบวา เปนเพยงความสละสลวยแหงบท และพยญชนะเทานน. พราหมณผเกดในเมองเวรญชา ชอวาเวรญชะ. พราหมณมในเมองเวรญชา ชอวาเวรญชะ. อกอยางหนง เมอง เวรญชาเปนทอยของพราหมณนน เพราะฉะนน พราหมณนน จงชอวา เวรญชะ. แตวาพราหมณน ชาวเมองเรยกวา " อทย " ดวยอานาจชอ ทมารดาบดาตงให. ผใดยอมสาธยายพระเวท อธบายวา สาธยายมนต ทงหลาย เหตนน ผนนชอวาพราหมณ. จรงอย คาวา พราหมณ นแล เปนคาเรยกพวกพราหมณโดยชาต. แตพระอรยเจาทงหลาย ทานเรยกวา " พราหมณ " เพราะความเปนผมบาปอนลอยเสยแลว.


[ อธบายเรองทพราหมณไดฟง ] บดน พระอบาลเถระเมอจะประกาศเรองทเวรญชพราหมณไดฟง จงไดกลาวคามวา " สมโณ ขล โภ โคตโม " เปนตน. ในคานน บณฑตพงทราบวา พระผมพระภาคชอวาสมณะ เพราะเปนผมบาป สงบแลว. ขอน สมจรงดงคาทพระองคตรสไววา " เราเรยกบคคลวา เปนพราหมณ เพราะมบาปอนลอยเสยแลว วาสมณะ เพราะความเปน ผมบาปอนสงบแลว. " กพระผมพระภาคเจา จดวา เปนผมบาปอน อรยมรรคอยางยอดเยยมใหสงบแลว. เพราะฉะนน พระนาม คอ สมณะน พระองคทรงบรรลแลว ดวยคณตามเปนจรง. บทวา " ขล " เปนนบาต ลงในอรรถวา ไดฟงมา. คาวา " โภ " เปนเพยงคารองเรยกทมาแลวโดยชาต แหงเหลา ชนผมชาตเปนพราหมณ. แมขอน กสมจรงดงคาทพระองคตรสไววา " ผนนยอมเปนผชอวา โภวาท ( ผมวาทะวาเจรญ ) ผนนแล ยงมกเลส เครองกงวล. " ดวยคาวา " โคตโม " น เวรญชพราหมณ ทล เรยกพระผมพระภาคเจา ดวยอานาจแหงพระโคตร. เพราะฉะนน บณฑตพงเหนใจความ ในคาวา " สมโณ ขล โภ โคตโม " น อยางนวา " ไดยนวาพระสมณโคตมโคตร ผเจรญ. " สวนคาวา " สกยปตโต " น แสดงถงตระกลอนสงสงของพระผมพระภาคเจา. คาวา " สกยกลา ปพพชโต " แสดงความทพระผมพระภาคทรง ผนวชดวยศรทธา. มคาอธบายวา "พระองคมไดถกความเสอมอะไร ๆ ครอบงา ทรงละตระกลนน อนยงไมสนเนอประดาตวเลยแลว


ทรงผนวชดวยศรทธา. " คาอนจากนนม อรรถอนขาพเจากลาวแลวแล. ทตยาวภตตอนมอยในบทวา " ต โข ปน " น ยอมเปนไป ในอรรถทกลาวถงอตถมภต. ความวา " ก ( กตตศพทอนงาม ) ของพระโคดม ผเจรญนนแล ( ฟงไปแลวอยางนวา... ) บทวา " กลยาโณ " คอประกอบดวยคณอนงาม. อธบายวา ประเสรฐ. เกยรตนนเอง หรอเสยงกลาวชมเชย ชอวา " กตตศพท. "


พทธคณกถา กในคาทงหลายมอาทวา " อตป โส ภควา " เปนตน มโยชนา ดงตอไปนกอนวา " พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนต เพราะเหตแมน, เปนสมมาสมพทธะ เพราะเหตแมน. เปนผถง พรอมดวยวชชาและจรณะ เพราะเหตแมน, เปนผเสดจไปดแลว เพราะเหตแมน, เปนผรแจงโลก เพราะเหตแมน, เปนผฝกบรษท ควรฝกอยางยอดเยยม เพราะเหตแมน, เปนครสอนของเทวดาและ มนษยทงหลาย เพราะเหตแมน, เปนผเบกบานแลว เพราะเหตแมน, เปนผจาแนกแจกธรรม เพราะเหตแมน. " มอธบายททานกลาวไววา " เพราะเหตนและเหตน. " * บดน จกกระทาการพรรณนาโดยนยพสดารแหงบทเหลานน เพอความเปนผฉลาดในสตตนตนย และเพอรนเรงแหงจตดวยธรรมกถา อนประกอบดวยพทธคณ ในวาระเรมตนแหงการสงวรรณนาพระวนย แหงพระวนยธรทงหลาย. เพราะเหตนน พงทราบวนจฉย ในคา ททานกลาวไววา " พระผมพระภาคเจา พระองคนนเปนพระอรหนต แมเพราะเหตน " ดงนเปนตน. [ อธบายพทธคณบทวา อรห ] พระผมพระภาคนน บณฑตพงทราบวา เปนพระอรหนต เพราะเหตเหลานกอน คอเพราะเปนผไกล และทรงทาลายขาศก ทงหลาย และทรงหกกาจกรทงหลาย เพราะเปนผควรแกปจจยเปนตน * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๐ *


เพราะไมมความลบในการทาบาป. ความจรง พระผมพระภาคนน เปนผไกล คอทรงดารงอยใน พระคณอนไกลแสนไกล จากสรรพกเลส เพราะทรงกาจดเสยซงกเลส ทงหลายพรอมทงวาสนา ดวยมรรค เพราะฉะนน จงทรงพระนามวา " อรห " เพราะเปนผไกล. อนง ขาศกคอกเลสทงหลาย พระผมพระ ภาคนนทรงทาลายเสยแลวดวยมรรค เพราะฉะนน จงทรงพระนามวา " อรห " แมเพราะทรงทาลายขาศกทงหลายเสย. อนง ซกาทงหมดแหง สงสารจกร มดมอนสาเรจดวยอวชชาและภวตณหา มกากลาวคอ อภสงขารมบญเปนตน มกงคอชรามรณะ อนรอยไวดวยเพลาท สาเรจดวยอาสวสมทย คมเขาไวในรถกลาวคอภพสาม อนเปนไป แลว ตลอดกาลหาเบองตนมได อนพระผมพระภาคเจานน ทรงยน หยดอยแลวบนปฐพคอศล ดวยพระยคลบาทคอพระวรยะ ทรงถอผรส คอญาณ อนกระทาซงความสนไปแหงกรรม ดวยพระหตถคอศรทธา ทรงหกเสยไดแลวในพระโพธมณฑ เพราะฉะนน จงทรงพระนามวา " อรห " แมเพราะทรงหกกาจกรเสย* [ สงสารวฏ คอปฏจจสมปบาทเปนปจจยกน ] * อกอยางหนง สงสารวฏมเบองตนและเบองปลายรไมได พระผมพระภาค ตรสเรยกวา " สงสารจกร. " กอวชชาเปนดมของ สงสารจกรนน เพราะเปนมลเหต, มชรามรณะเปนกง เพราะเปนทสด, ธรรม ๑๐ อยางทเหลอเปนกา เพราะมอวชชาเปนมลเหต และเพราะ * พระธรรมบณฑต ( มานต ถาวโร ป. ธ. ๙ ) วดสมพนธวงศ แปล *


มชรามรณะเปนทสด. บรรดาธรรมมอวชชาเปนตนนน ความไมรใน อรยสจมทกขเปนตน ชอวาอวชชา. กอวชชาในกามภพ ยอมเปน ปจจยแกสงขารทงหลายในกามภพ. อวชชาในรปภพ ยอมเปนปจจย แกสงขารทงหลายในรปภพ. อวชชาในอรปภพ เปนปจจยแกสงขาร ทงหลายในอรปภพ. สงขารในกามภพ ยอมเปนปจจยแกปฏสนธ- วญญาณในกามภพ. ในรปภพและอรปภพ กนยน. ปฏสนธวญญาณ ในกามภพ ยอมเปนปจจยแกนามรปในกามภพ. ในรปภพ กอยางนน. ยอมเปนปจจยแกนามอยางเดยว ในอรปภพ. นามรปในกามภพ เปนปจจยแกอายตนะ ๖ ในกามภพ. นามรป ในรปภพ ยอมเปน ปจจยแกอายตนะทง ๓ ในรปภพ. นามในอรปภพ ยอมเปนปจจย แกอายตะอยางเดยว ในอรปภพ. อายตนะ ๖ ในกามภพเปน ปจจยแกผสสะ ๖ อยาง ในกามภพ. ๓ อายตนะในรปภพ เปนปจจย แก ๓ ผสสะในรปภพ. ๑ อายตนะในรปภพ ยอมเปนปจจยแก ๑ ผสสะในอรปภพ. ผสสะ ๖ ในกามภพ ยอมเปนปจจยแกเวทนา ๖ ในกามภพ. ๓ ผสสะในรปภพ เปนปจจยแก ๓ ผสสะในรปภพนน นนเอง. ผสสะ ๑ ในอรปภพ ยอมเปนปจจยแกเวทนา ๑ ใน อรปภพนนนนเอง. เวทนา ๖ ในกามภพ ยอมเปนปจจยแก ตณหากาย ๖ ในกามภพ. เวทนา ๓ ในรปภพ เปนปจจยแกตณหา- กาย ๓ ในรปภพนนนนเอง. เวทนา ๑ ในอรปภพ ยอมเปนปจจย แกตณหากาย ๑ ในอรปภพ. ตณหานน ๆ ในกามภพเปนตน นน ๆ ยอมเปนปจจยแกอปาทานนน ๆ. อปาทานเปนตน ยอมเปน


ปจจยแกภพเปนตน. คออยางไร. คอวา คนบางคนในโลกนคดวา " จกบรโภคกาม " ยอมประพฤตทจรตดวยกาย ประพฤตทจรตดวยวาจา ประพฤตทจรต ดวยใจ เพราะกามปาทานเปนปจจย เพราะความเตมรอบแหงทจรต เขายอมเกดในอบาย. กรรมเปนเหตเกดในอบายนนของบคคลนน เปน กรรมภพ, ความเกดขนแหงขนธทงหลาย เปนชาต, ความแกหงอม เปนชรา, ความแตกทาลาย เปนมรณะ. อกคนหนงคดวา " จกเสวยสมบตในสวรรค " ประพฤตสจรตอยาง นนเหมอนกน เพราะความบรบรณแหงสจรต เขายอมเกดในสวรรค. " คาวา " กรรมเปนเหตเกดในสวรรคนนของเขา เปนกรรมภพเปนตน " กมนยเหมอนกนนน. สวนอกคนหนงคดวา " จกเสวยสมบตใน พรหมโลก " ยอมเจรญเมตตา เจรญกรณา มทตา อเบกขา เพราะ กามปาทานเปนปจจย เขายอมเกดในพรหมโลก เพราะความบรบรณ แหงภาวนา. คาวา " กรรมเปนเหตเกดในพรหมโลกนนของเขา เปน กรรมภพเปนตน " กมนยเหมอนกนนน. อกคนหนงคดวา " จกเสวย สมบตในอรปภพ " จงเจรญสมาบตทงหลายมอากาสานญจายตนะเปนตน อยางนนนนแล เพราะความบรบรณแหงภาวนา เขายอมเกดใน อรปภพนน ๆ. กรรมเปนเหตเกดในอรปภพนนของเขา เปนกรรมภพ, ขนธทงหลายทเกดแตกรรม เปนอปบตภพ, ความเกดแหงขนธ ทงหลาย เปนชาต, ความแกหงอม เปนชรา, ความแตกทาลาย เปนมรณะแล. ในโยชนาทงหลาย แมมอปาทานทเหลอเปนมล กนยน.


[ ธมมฏฐตญาณ ] ปญญาในการกาหนดปจจย โดยนยททานกลาวไวอยางนวา " อวชชาน เปนตวเหต สงขารทงหลายเกดมาจากเหต อวชชาและ สงขารแมทงสองน กเปนเหตสมปปนนธรรม ( ธรรมทเปนเหตและ เกดจากเหต ) " ชอธรรมฐตญาณ. ปญญาในการกาหนดปจจย โดย นยททานกลาวอยางนวา " อวชชาทงทเปนอตตทธา ( อดตกาล ) ทงท เปนอนาคตทธา ( อนาคตกาล ) เปนตวเหต สงขารทงหลายเกดมาจาก เหต อวชชาและสงขารแมทงสองน กเปนเหตสมปปนนธรรม ( ธรรม ทเปนเหตและเกดจากเหต ) " ชอธรรมฐตญาณแล. ทก ๆ บทผศกษา พงใหพสดารโดยนยน. [ สงเขปและอทธาในปฏจจสมปบาท ] บรรดาองคแหงปฏจจสมปบาทนน อวชชาและสงขารเปนสงเขป หนง. วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ และเวทนา เปนสงเขป หนง. ตณหาอปาทานและภพ เปนสงเขปหนง. ชาตและชรามรณะเปน สงเขปหนง. กในสงเขป ๔ นน สงเขปตน เปนอตตทธา. สองสงเขป กลาง เปนปจจปปนนทธา ชาตและชรามรณะเปนอนาคนตทธา. [ วฏฏะและสนธ ๓ ในปฏจจสมปบาท ] อนง ในสงเขปตนนน ตณหาอปทานและภพ ยอมเปนอนทาน ถอเอาแลว ดวยศพทคออวชชาและสงขารนนแล เพราะฉะนน ธรรม ๕ เหลาน จดเปนกรรมวฏในอดต. ธรรม ๕ อยาง มวญญาณ เปนตน จดเปนวปากวฏ ในปจจบน. อวชชาและสงขาร เปนอนทานถอเอาแลว


ดวยศพทคอตณหาอปาทานและภพนนเอง เพราะฉะนน ธรรม ๕ เหลาน จดเปนกรรมวฏในกาลบดน. ธรรม ๕ เหลาน จดเปนวปากวฏตอไป ( ในอนาคต ) เพราะองคปฏจจสมปบาท มวญญาณ เปนตน ทานแสดง ไขโดยอางถงชาต ชรา มรณะ. ปฏจจสมปบาท มอวชชาเปนตนนน วาโดยอาการม ๒๐ อยาง. อนง ในองคปฏจจสมปบาทมสงขารเปนตนน ระหวางสงขารกบ วญญาณ เปนสนธหนง. ระหวางเวทนากบตณหา เปนสนธหนง. ระหวางภพกบชาต เปนสนธหนง ฉะนแล. พระผมพระภาคเจา ทรงร ทรงเหน ทรงทราบ ทรงแทงตลอด ปฏจจสมปบาทน ซงมสงเขป ๔ อทธา ๓ อาการ ๒๐ สนธ ๓ โดยอาการทกอยาง ดวยประการฉะน. ความรนน ชอวาญาณ เพราะอรรถวาร ( โดยสภาพตามเปนจรง ), ชอวาปญญา เพราะอรรถวารชด. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา " ปญญาในการกาหนดปจจย ชอธรรมฐตญาณ. " พระผมพระภาคเจา ทรงรธรรมเหลานน ตามเปนจรง ดวยธรรมฐตญาณนแลว ทรง เบอหนายคลายความพอใจจะพนไปในธรรมมอวชชาเปนตนนน จงไดหก ทาลาย กาจดเสย ซงซกาลงหลาย แหงสงสารจกร มประการดงกลาว แลวน. พระองคทรงพระนามวา " อรห " แมเพราะทรงหกกาจกร เสย แมดวยประการอยางน.* * อนง พระผมพระภาคนน ยอมควรซงจวราทปจจย และบชา วเศษทงหลาย เพราะพระองคเปนผควรซงทกษณาอนเลศ. เพราะ * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๕ *


ฉะนน ในเมอพระตถาคตเสดจอบตขนแลว เทพและมนษยผมเหสกข เหลาใดเหลาหนง จงไมทาการบชาในทอน. จรงอยางนน ทาวสหมบด- พรหม ทรงบชาพระตถาคต ดวยพวงแกวเทาเขาสเนร. อนง เทพและ มนษยเหลาอน มเจาพมพสาร และพระเจาโกศลเปนตน กทรง บชาแลวตามกาลง. อนง พระเจาอโศกมหาราชทรงสละพระราชทรพย ถง ๙๖ โกฏ ทรงสรางพระวหาร ๘๔,๐๐๐ หลงในสกลชมพทวป ทรง พระราชอทศพระผมพระภาค แมเสดจปรนพพานแลว. กจะกลาวอะไร ถงบชาวเศษเหลาอน. เพราะฉะนน จงทรงพระนามวา " อรห " แมเพราะเปนผควรซงปจจยเปนตน. อนง เหลาคนพาลผถอตววาเปน บณฑตพวกไร ๆ ในโลก ยอมทาบาปในทลบ เพราะกลวแตความ ตเตยน ฉนใด พระผมพระภาคนน ยอมทรงกระทาดงนน ในบางครง กหาไม เพราะฉะนน จงทรงพระนามวา " อรห " แมเพราะไมม ความลบในการกระทาบาป. กในพระนามน มคาถาประพนธมเนอความ ดงนวา " พระมนนน เพราะความทพระองคเปนผไกล และทรงทาลายขาศกคอกเลสทงหลาย พระองค เปนผหกกาแหงสงสารจกร เปนผควรปจจย เปนตน ยอมไมทรงทาบาปในทลบ เพราะ เหตนน บณฑต จงถวายพระนามวา " อรห. " [ อธบายพทธคณบทวา สมสมสมพทโธ ] อนง พระผมพระภาคนน เปนพระสมมาสมพทธะ เพราะตรสร


ธรรมทงปวงโดยชอบ และดวยพระองคเอง. จรงอยางนน พระผม พระภาคนน ตรสรชอบเองซงธรรมทงปวง คอตรสรธรรมทควรรยง โดยความเปนธรรมทควรรยง ตรสรธรรมทควรกาหนดร โดยความ เปนธรรมทควรกาหนดร ตรสรธรรมทควรละ โดยความเปนธรรมท ควรละ ตรสรธรรมทควรทาใหแจง โดยความเปนธรรมทควรทาใหแจง ตรสรธรรมทควรทาใหเจรญ โดยความเปนธรรมทควรทาใหเจรญ. ดวย เหตนนแหละ พระองคจงตรสวา " สงทควรรยง เราไดรยงแลว สงทควรให เจรญ เรากใหเจรญแลว และสงทควรละ เรากละไดแลว เพราะเหตนน พราหมณ เรา จงเปนพระพทธ๑เจา ".* อกอยางหนง พระผมพระภาคนน ตรสรซงธรรมทงปวง โดย ชอบ และดวยพระองคเอง แมดวยการยกขนทละบทอยางนวา " จกษะ เปนทกขสจ, ตณหาในภพกอน อนยงจกษนนใหเกด โดยความเปน มลเหตแหงจกษนน เปนสมทยสจ, ความไมเปนไปแหงจกษและเหตเกด แหงจกษทงสอง เปนนโรธสจ, ขอปฏบตเปนเหตใหรนโรธ เปน มรรคสจ. " ใน โสตะ ฆานะ ชวหา กาย และมนะ กมนยเชนน. บณฑตพงประกอบอายตนะ ๖ มรปเปนตน วญญาณกาย ๖ ม จกษวญญาณเปนตน ผสสะ ๖ มจกษสมผสเปนตน เวทนา ๖ มจกษ สมผสสชาเวทนาเปนตน สญญา ๖ มรปสญญาเปนตน เจตนา ๖ ม ๑. ข. ส. ๒๕/๔๔๔.


รปสญเจตนาเปนตน ตณหากาย ๖ มรปตณหาเปนตน วตก ๖ มรปวตก เปนตน วจาร ๖ มรปวจารเปนตน ขนธ ๕ มรปขนธเปนตน กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ สญญา ๑๐ ดวยอานาจอทธมาตกสญญาเปนตน อาการ ๓๒ มผมเปนตน อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ ภพ ๙ มกามภพ เปนตน ฌาน ๔ มปฐมฌานเปนตน อปปมญญา ๓ มเมตตาภาวนา เปนตน อรปสมาบต ๔ มอากาสานญจายตนะเปนตน และองคแหง ปฏจจสมปบาท โดยปฏโลมมชรามรณะเปนตน โดยอนโลมมอวชชา เปนตน โดยนยนนนแล. ในชรามรณะเปนตนนน มการประกอบ บทเดยวดงตอไปน :- พระผมพระภาคนน ตรสร คอตรสรตามสมควร ไดแกแทงตลอด ซงธรรมทงปวง โดยชอบและดวยพระองคเอง ดวยการยกขนทละบท อยางนวา " ชรามรณะ เปนทกขสจ, ชาต เปนสมทยสจ, การสลด ออกเสย ซงชรามรณะและเหตเกดแหงชรามรณะนน แมทงสองเปน นโรธสจ ขอปฏบตเปนเหตใหรนโรธ เปนมรรคสจ. เพราะฉะนน ขาพเจาจงไดกลาววา " อนง พระผมพระภาคนน เปนพระสมมาสมพทธะ เพราะตรสรธรรมทงปวง โดยชอบและดวยพระองคเอง. " [ อรรถาธบายพทธคณบทวา วชชาจรณสมปนโน ] อนง พระผมพระภาคนน ชอวาผถงพรอมดวยวชชาและจรณะ กเพราะทรงเพยบพรอมดวยวชชาและจรณะ. ในวชชาและจรณะนน วชชา ๓ กด วชชา ๘ กด ชอวาวชชา. วชชา ๓ พงทราบตามนย ทตรสไวในภวเภรวสตรนนแล. วชชา ๘ ในอมพฏฐสตร. กในวชชา ๓


และวชชา ๘ นน วชชา ๘ พระองคตรสประมวลอภญญา ๖ กบ วปสสนาญาณและมโนมยทธเขาดวยกน. ธรรม ๑๕ น คอ สลสงวร ความเปนผมทวารอนคมครองแลว ในอนทรยทงหลาย ความเปนผร ประมาณในโภชนะ ชาครยานโยค สทธรรม ๗ ฌาน ๔ พงทราบวา ชอวาจรณะ. จรงอยธรรม ๑๕ นแหละ พระองคตรสเรยกวาจรณะ เพราะเหตทเปนเครองดาเนนคอเปนเครองไปสทศ คออมตธรรม ของ พระอรยสาวก. เหมอนอยางทพระผมพระภาคตรสไววา " ดกอนมหา- นาม ! พระอรยสาวกในพระธรรมวนยน ยอมเปนผมศล " ดงนเปนตน๑. ผศกษาพงทราบความพสดาร. พระผมพระภาคเจาทรงประกอบดวยวชชา เหลาน และดวยจรณะน เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา " ผถงพรอม ดวยวชชาและจรณะ " ในความถงพรอมดวยวชชาและจรณะนน ความ ถงพรอมดวยวชชา ยงความทพระผมพระภาคเปนพระสพพญ ใหเตม อย. ความถงพรอมดวยจรณะ ยงความทพระองคเปนผประกอบดวย พระมหากรณาใหเตมอย. พระผมพระภาคนนทรงรจกสงทเปนประโยชน และมใชประโยชนแกสรรพสตว ดวยความเปนสพพญ แลวทรงเวน สงทมใชประโยชนเสย ดวยความเปนผประกอบดวยพระมหากรณา ทรง ชกนาในสงทเปนประโยชน เหมอนอยางผทถงพรอมดวยวชชาและจรณะ ฉะนนแล. เพราะเหตนน เหลาสาวกของพระผมพระภาคนน จงเปน ผปฏบตด หาเปนผปฏบตชวไม. พวกสาวกของพระผมพระภาคนน หาเปนผปฏบตชวเหมอนอยางเหลาสาวกของพวกบคคลผมวชชาและจรณะ ๑. ม. ม. ๑๓/๒๖.


วบต ทาตนใหเดอนรอนเปนตนฉะนนไม. [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา สคโต ] * สมเดจพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สคโต เพราะภาวะ ททรงดาเนนไปงาม เพราะภาวะทเสดจไปยงสถานทด เพราะภาวะท เสดจไปโดยชอบ และเพราะภาวะทตรสไวโดยชอบ. ก แม คมน จะกลาววา คต กได. และการทรงดาเนนนน ของพระผมพระภาค งดงาม บรสทธหาโทษมได. กการทรงดาเนนนนไดแกอะไร ? ไดแก ทางอนประเสรฐ. กพระผมพระภาคพระองคนน เสดจไปไดยงทศอน เกษม ไมของขดดวยการเสดจไปนน เพราะเหตนน จงทรงพระนามวา สคโต เพราะภาวะททรงดาเนนไปงาน. อนง พระองคเสดจไปยงสถาน ทด คอ อมตนพพาน เพราะฉะนน จงทรงพระนามวา สคโต แม เพราะเสดจไปยงสถานทด. อนง พระองคเสดจไปโดยชอบ เพราะเหต นน จงทรงพระนามวา สคโต เพราะไมกลบมาหาเหลากเลสทมรรค นน ๆ ละไดแลว. สมจรงดงคาททานกลาวไววา " พระองคทรงพระ นามวา สคโต เพราะอรรถวาไมกลบมา ไมคนมา ไมหวนกลบมาหา เหลากเลสทโสดาปตตมรรคละไดแลว ฯ ล ฯ พระองคทรงพระนามวา สคโต เพราะอรรถวาไมกลบมา ไมคนมา ไมหวนกลบมาหาเหลากเลส ทอรหตตมรรคละไดแลว." อกประการหนง พระองคเสดจไปโดยชอบ คอ เสดจไปทรงกระทาประโยชนเกอกลและความสขแกโลกทงหมดอยาง * องคการศกษาแผนกบาลแปลออกสอบในสนามหลวง ป พ.ศ. ๒๕๐๖.


เดยว ดวยการปฏบตชอบททรงบาเพญมาดวยอานาจพระบารม ๓๐ ทศ กาหนดจาเดมตงแตแทบพระบาทของพระพทธทปงกรจนถงควงไมโพธ และไมเสดจเขาไปใกลสวนสดเหลานคอ ' เรองเทยง เรองขาดสญ ความ สขในกาม ความทาตนใหลาบาก ' เพราะเหตนน จงทรงพระนามวา สคโต แมเพราะเสดจไปโดยชอบ. อนง พระผมพระภาคพระองคนน ตรสไวโดยชอบ คอตรสพระวาจา ทควร ในฐานะทควรเทานน เพราะ เหตนน จงทรงพระนามวา สคโต แมเพราะตรสโดยชอบ. ในขอนนมพระสตรเปนเครองสาธกดงตอไปนวา " พระตถาคต ทรงรวาจาใด ไมจรง ไมแท ไมเปนประโยชน และวาจานนไมเปน ทรกไมเปนทชอบใจของคนพวกอน พระตถาคตยอมไมตรสพระวาจานน, พระตถาคตทรงรวาจาใด จรง แท แตไมเปนประโยชน และวาจา นนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจของคนพวกอน วาจาแมนน พระ- ตถาคตกไมตรส. กแลพระตถาคตทรงรวาจาใด จรง แท เปนประโยชน และวาจานนไมเปนทรกไมเปนทชอบใจของคนพวกอน ในวาจานน พระ ตถาคตกทรงเปนกาลญ ( ผรกาล ) เพอพยากรณวาจานน. พระ ตถาคตทรงรวาจาแมใด ไมจรง ไมแท ไมเปนประโยชน และวาจา นนเปนทรกเปนทชอบใจของคนเหลาอน พระตถาคตไมตรสวาจานน, พระตถาคตทรงรวาจาแมใด จรง แท แตไมเปนประโยชน และวาจา นนเปนทรกเปนทชอบใจของคนเหลาอน วาจาแมนน พระตถาคตก ไมตรส, กแลพระตถาคตทรงรวาจาใด จรง แท เปนประโยชน และ


วาจานนเปนทรกเปนทชอบใจของคนเหลาอน ในวาจานน พระตถาคต กเปนกาลญ ( ผรกาล ) เพอพยากรณวาจานน๑. " พระผมพระภาค นน บณฑตพงทราบวา สคโต แมเพราะตรสพระวาจาชอบดวยประการ ฉะน. [ อรรถาธบายพทธคณบทวา โลกวท ] อนง พระผมพระภาคเจา ชอวา โลกวท เพราะพระองคทรงร แจงโลก โดยประการทกอยาง. จรงอย พระผมพระภาคนน ทรงร คอ ทรงรทวถง ทรงแทงตลอดโลก โดยประการทงปวง โดยสภาพบาง โดยสมทยบาง โดยนโรธบาง โดยอบายเปนเหตถงนโรธบาง. เหมอน อยางทพระองคตรสไววา " ดกอนอาวโส ! ในทสดแหงโลกใดแล ไม เกด ไดแก ไมตาย ไมเคลอน ไมอบต เราไมกลาวทสดแหงโลกนน วา อนบคคลพงร พงเหน พงถง ดวยการไป ( ดวยกาย ), ดกอน อาวโส ! และเราไมกลาววา การยงไมถงทสดแหงโลกเลยจะทาทสดแหง ทกขได, ดกอนอาวโส ! อกอยางหนง เรายอมบญญตโลก ความเกด แหงโลก ความดบแหงโลก และขอปฏบตใหถงความดบโลก ทกเลวระ ประมาณวาหนงนแล ซงมสญญา มใจ, " ทสดแหงโลก บคคลไมพงถงไดดวยการไป ( ดวยกาย ) ในกาลไหน ๆ และจะไมมการ พนจากทกขได เพราะยงไมถงทสดแหงโลก. เพราะเหตนนแล ทานผรแจงโลก มปญญาด


ถงทสดแหงโลก อยจบพรหมจรรย เปน ผสงบ รทสดแหงโลกแลว ยอมไมปรารถนา โลกนและโลกอน.๑ " [ อรรถาธบายโลก ๓ ] อกอยางอนง โลกม ๓ คอสงขารโลก ( โลกคอสงขาร ) สตวโลก ( โลกคอหมสตว ) โอกาสโลก ( โลกคอแผนดน ). บรรดาโลกทง ๓ นน โลกในอาคตสถานวา " โลก ๑ คอ สรรพสตวดารงอยไดเพราะอาหาร๒ " ดงน พงทราบวา เปนสงขารโลก. โลกในอาคตสถานวา " โลกเทยง " หรอวา " โลกไมเทยง๓ " ดงนเปนตน พงทราบวา เปนสตวโลก. โลกในอาคตสถานวา " พระจนทรและอาทตย รงโรจน ยอมเวยน สองทศทงหลาย ใหสวางไสว ตลอดทม ประมาณเพยงใด, โลกมประการตงพน กยอม สวางไสว ตลอดทมประมาณเพยงนน, อานาจ ของทาน ยอมเปนไปในโลกตงพนจกรวาล น๔ " ดงน พงทราบวา เปนโอกาสโลก. [ พระผมพระภาคทรงรแจงโลกทง ๓ ] พระผมพระภาคเจา ไดทรงรแจงโลกแมทง ๓ นน โดยประการ ทงปวง. จรงอยางนน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ไดทรงรแจง ๑. อง. จตกก. ๒๑/๖๒. ๒. ข. ปฏ. ๓๑/๑๗๙. ๓. ม. ม. ๑๒/๑๔๓. ๔. ม. ม. ๑๒/๕๙๔.


แมสงขารโลกน โดยประการทงปวง คอ :- " โลก ๑ คอสรรพสตว ดารงอยไดเพราะอาหาร, โลก ๒ คอ นาม ๑ รป ๑, โลก ๓ คอเวทนา ๓, โลก ๔ คออาหาร ๔, โลก ๕ คอ อปาทานขนธ ๕, โลก ๖ คออายตนะภายใน ๖, โลก ๗ คอ วญญาณฐต ๗, โลก ๘ คอโลกธรรม ๘, โลก ๙ คอสตตาวาส ๙, โลก ๑๐ คออายตนะ ๑๐, โลก ๑๒ คออายตนะ ๑๒, โลก ๑๘ คอ ธาต ๑๘.๑ " อนง เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงทราบอาสยะ ( คอ ฉนทะเปนทมานอน ) อนสย ( คอกเลสทตามนอนอยในสนดาน ) จรต ( คอความประพฤต ) อธมตต ( คออธยาศย ) ของเหลาสตวแมทงปวง, ( และ ) ยอมทรงทราบสตวทงหลาย ผมธลคอกเลสในปญญาจกษนอย ผมธลคอกเลสในปญญาจกษมาก ผมอนทรยกลา ผมอนทรยออน ผม อาการด ผมอาการชว ผจะพงใหรไดงาย ผจะพงใหรไดยาก ผควร ( จะตรสร ) ผไมควร ( จะตรสร ) เพราะฉะนน แมสตวโลกอน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงรแจงแลวโดยประการทงปวง. เหมอนอยางวา พระองคทรงรแจงสตวโลก ฉนใด, แมโอกาสโลก ( โลกคอแผนดน ) กทรงรแจงแลว ฉนนน. จรงอยางนน พระผม พระภาคเจาพระองคนน ไดทรงรแจง คอไดทรงทราบ ไดแกทรงแทง ตลอดแลว ซงโลกธาตอนไมมทสนสด ดวยพระพทธญาณอนไมมทสด ตลอดอนนตจกรวาล อยางน คอ " จกรวาลหนง วาโดยสวนยาวและ ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๑๗๙.


สวนกวาง มประมาณลานสองแสนสามพนสรอยหาสบโยชน, ทานกลาว ประมาณไวโดยรอบ, จกรวาลมปรมณฑลทงหมด สามลานหกแสน หนงหมนสามรอยหาสบโยชน, แผนดนนใน จกรวาลนน บณฑตกลาวไวโดยความหนาม ประมาณสองแสนสหมนโยชน. นาสาหรบรองแผนดน ซงมประมาณสแสน แปดหมนโยชนนนนนแลไว โดยความหนา กมประมาณเทานน ตงอยบนลม, ลมสาหรบ ธารนาแมนนไว พงขนจดทองฟาสงเกาแสน หกหมนโยชน, ความตงอยแหงโลกเปนดงน. กในจกรวาลน ทตงอยแลวอยางน ม ภเขาสเนร เยยมกวาบรรดาภเขาทงหลาย หยง ลงในหวงมหรรณพ ถงแปดหมนสพนโยชน, สงขนไป ( เบองบน ) กมประมาณเทานน เหมอนกน. มหาบรรพตใหญทง ๗ เหลาน คอ เขา ยคนธร ๑ เขาอสนธร ๑ เขากรวกะ ๑ เขา สทสสนะ ๑ เขาเนมนธร ๑ เขาวนตตกะ ๑ เขาอสสกณณะ ๑ เปนของทพย วจตรดวย รตนะตาง ๆ หยงลง ( ในหวงมหรรณพ )


และสงขนไป ( เบองบน ) ตามลาดบโดย ประมาณกงหนง ๆ จากประมาณแหงสเนรท กลาวแลวทงเบองลางและเบองบนนน เปน สถานทอยของทาวมหาราช ( ทง ๔ ) มเทวดา และยกษอาศยอยแลว ตงเรยงรายอยโดยรอบ ภเขาสเนร ดวยอานาจเปนเครองลอม. หมวนตบรรพต สงหารอยโยชน โดย สวนยาวและกวางสามพนโยชน ประดบดวย ยอดแปดหมนสพนยอด. ชมพทวปทานประกาศแลว ดวยอานภาพ แหงตนชมพใด, ตนชมพทชอวา นคะ นน วดโดยรอบลาตนประมาณ ๑๕ โยชน๑ ความ ยาวของลาตนและกงประมาณ ๕๐ โยชน ความกวางโดยรอบประมาณ ๑๐๐ โยชน และ สงขนไป ( เบองบน ) กมประมาณเทานน นนแล. จกรวาลบรรพต หยงลงในหวงมหรรณพ สองหมนแปดพนโยชน สงขนไป ( เบองบน กมประมาณเทานนเหมอนกน, จกรวาลบรรพต นตงลอมรอบโลกธาตทงหมดนนอย. ๑. ฎกาสารตถทปน แกเปน ปณณรสโยชนปปมาณกขรนธปรกเขปา ๑/๔๐๑.


[ ขนาดพระจนทรเปนตนประมาณ ๔๙ โยชน ] ในโลกธาตนน ดวงจนทร ( วดโดยตรงโดยสวนยาวสวนกวาง และสวนสง ) ๔๙ โยชน, ดวงอาทตยประมาณ ๕๐ โยชน, ภพดาวดงส ประมาณหมนโยชน, ภพอสร อวจมหานรก และชมพทวปกมประมาณ เทานน, อมรโคยานทวป ประมาณ ๗ พนโยชน, ปพพวเทหทวป กมประมาณเทานน, อตรกรทวป ประมาณ ๘ พนโยชน, กแล ทวป ใหญ ๆ ในโลกธาตน แตละทวป ๆ มทวปเลก ๆ เปนบรวาร ทวป ละหารอย ๆ , จกรวาลหนงแมทงหมดนน ชอวาโลกธาตหนง, ใน ระหวางแหงจกรวาลนน เปนโลกนตรกนรก. " แมโอกาสโลก, ( โลก คอแผนดน ) อนพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงรแจงแลวโดย ประการทงปวง ดวยประการอยางน. พระผมพระภาคนนทรงพระนาม วา โลกวท เพราะความทพระองคทรงรแจงโลก โดยประการทวปวง แมดงพรรณนามาดวยประการฉะน. [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา อนตตโร ] บทวา อนตตโร ความวา บคคลผยงกวา ชอวายอมไมมแก พระผมพระภาคพระองคนน เพราะไมมใคร ๆ ทจะดวเศษกวาพระองค โดยคณของตน เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา " อนตตโร " ( ไมมผอนยงกวา ). จรงอยางนน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ยอม ครอบงาโลกทงหมด ดวยพระคณคอศลบาง ดวยพระคณคอสมาธ ปญญา วมตต และวมตตญาณทสสนะบาง. พระผมพระภาคเจาพระองคนน


ไมมผเสมอ หาผเสมอเหมอนมได หาผเปรยบมได ไมมผเปรยบเทยบ หาบคคลผทดเทยมมได ดวยพระคณคอศลบาง ดวยพระคณคอสมาธ ปญญา วมตต มวตตญาณทสสนะบาง. เหมอนอยางทพระผมพระภาค เจาตรสไววา " ดกอนภกษทงหลาย ! กเรายงไมเลงเหนสมณะหรอ พราหมณคนอนเลย ผจะสมบรณดวยศลยงกวาเรา ในโลกกบทงเทวดา มาร พรหม และในหมสตว พรอมทงสมณพราหมณและเทวดา มนษย๑. " ควรทราบความพสดาร ( แหงพระสตรนน ). พระสตร ทงหลายมอคคปปสาทสตรเปนตน และคาถามอาทวา " อาจารยของเรา ไมม๒ " ดงน กควรใหพสดารตามนยทกลาวมาแลวนน. [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา ปรสทมมสารถ ] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงพระนามวา ปรสทมมสารถ เพราะอรรถวเคราะหวา ยงบรษผพอจะฝกไดใหแลนไป. มอธบายไววา " ยอมฝก คอแนะนา. " สตวดรจฉานตวผกด มนษยผชายกด อมนษย ผชายกด ผทยงมไดฝก ควรเพอจะฝกได ชอวา ปรสทมมา ในคาวา " ปรสทมมสารถ " นน. จรงอยางนน แมสตวดรจฉานตวผ มอาท อยางน คอ อปลาละนาคราช จโฬทรนาคราช มโหทรนาคราช อคคสขนาคราช ธมสขนาคราช อาลวาฬนาคราช ( และ ) ชางชอ ธนบาลก อนพระผมพระภาคทรงฝกแลว คอทรงทาใหสนพยศแลว ใหตงอยในสรณะและศลทงหลาย. แมมนษยผชายมสจจกนครณฐบตร อมพฏฐมาณพ โปกขรสาตพราหมณ โสณทณฑพราหมณ และกฏ- ๑. ส. ศส. ๑๕/๒๐๔. ๒. ม. ม. ๑๒/๓๒๙.


ทนตพราหมณเปนตน อนพระผมพระภาคเจาทรงฝกแลว. แมอมนษย ผชาย มอาฬวกยกษ สจโลมยกษ ขรโลมยกษ และทาวสกกเทวราช เปนตน อนพระผมพระภาคเจาทรงฝกแลว คอทรงแนะนาแลว ดวย อบายเครองแนะนาอยางวจตร. กแลในอรรถนควรยงพระสตรนใหพสดาร ดงน " ดกอนนายเกส ! เรายอมฝกบรษผพอจะฝกได ดวยอบายละเอยด บาง หยาบบาง ทงละเอยดทงหยาบบาง๑. " อกอยางหนง สองบทวา " อนตตโร ปรสทมมสารถ " น รวมเปนอรรถบทเดยวกนกได. จรงอย พระผมพระภาคเจาทรงยงบรษ ผควรจะฝกไดใหแลนไป เปมอนอยางพระพทธเจาทงหลายประทบนง อยโดยบลลงกเดยวเทานน ทรงแลนไปไดไมตดขดตลอดทศทง ๘ ฉะนน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา บณฑตจงเรยกวา " อนตตโร ปรสทมมสารถ " ( เปนสารถผฝกบรษทพอจะฝกไดไมมผอนยงกวา ). กแลในอรรถน ควรยงพระสตรนใหพสดารดงนวา " ดกอนภกษ ทงหลาย ! ชางตวควรฝกได อนนายควาญชางไสไปแลว ยอมวงไปส ทศเดยวเทานน๒. " [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา สตถา ] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงพระนามวา สตถา ( เปน พระศาสดา ) เพราะอรรถวเคราะหวา ทรงสงสอน ( สรรพสตว ) ดวยประโยชนปจจบน ดวยประโยชนภายหนา และประโยชนอยางยง ตามสมควร. อกอยางหนง กในบทวา " สตถา " น พงทราบใจ ๑. อง. จตกก. ๒๑/๑๕๑. ๒. ม. อ. ๑๔/๔๐๗.


ความนเทศนยมอาทดงนวา คาวา " สตถา " ไดแกพระผมพระภาคเจา ทรงเปนดจนายพวก. เหมอนอยางวา นายพวก ยอมพาพวกใหเวยน ขามทางกนดาร คอใหเวยนขามทางกนดารเพราะโจร กนดารเพราะ สตวราย กนดารเพราะขาวแพง กนดารเพราะไมมนา คอยอมให ขามพน ใหขามไป ใหขามถง ไดแกใหบรรบถงถนทเกษม ฉนใด, พระผมพระภาคเจา กฉนนนเหมอนกน ทรงเปนพระศาสดา คอทรง เปนดจนายพวก ทาเหลาสตวใหเวยนขามทางกนดาร ไดแกใหเวยน ขามทางกนดารคอชาต๑ เปนตน. " [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา เทวมนสสาน ] บทวา " เทวมนสสาน " แปลวา ของเทวดาทงหลายดวย ของ มนษยทงหลายดวย. คาวา " เทวมนสสาน " นน ขาพเจากลาวไว ดวยอานาจกาหนดสตวชนสง และดวยอานาจการกาหนดภพพบคคล ( บคคลผควรตรสรมรรคผล ). อนง พระผมพระภาคเจา ชอวาทรงเปนพระศาสดา แมของ พวกสตวดรจฉาน เพราะทรงประทานอนสาสนใหเหมอนกน. จรงอย สตวดรจฉานแมเหลานน บรรลอปนสยสมบต กเพราะไดฟงธรรม ของพระผมพระภาคเจา ยอมเปนผมสวนแหงมรรคและผล ใน ภพท ๒ หรอท ๓ เพราะอปนสยสมบตนนนนแล. กในความเปน พระศาสดาของพวกสตวดรจฉานน มมณฑกเทวบตรเปนตน เปน อทาหรณ. ๑. ข. จ. ๓๐/๓๑๓.


[ เรองกบฟงธรรมของพระพทธเจาไดเปนเทพบตร ] ไดยนวา เมอพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงธรรมแกชนชาว นครจาปา อยทรมฝงสระโบกขรณ ชอคคครา ยงมกบตวหนงไดถอ เอานมตในพระสรเสยงของพระผมพระภาคเจา ( ซงกาลงทรงแสดง ธรรมอย ). ( ขระนน ) มคนเลยงโคคนหนง เมอจะยนยนไมเทา ได ( ยน ) กดลงทศรษะกบนน. กบตวนนกตายในทนใดนนนนเอง แลว เกดในวมานทองประมาณ ๑๒ โยชน ในภพดาวดงส เหมอนนอน หลบแลวตนขนฉะนน. ในภพดาวดงสนน มณฑกเทพบตร เหนตนเองอนหมนางฟา แวดลอมแลว ใครครวญอยวา " เวย ชอแมเรา มาเกดในทน ได กระทากรรมอะไรหนอแล ? " กมไดเหนกรรมอะไร ๆ อยางอน นอก จากการถอเอานมตในพระสรเสยง ของพระผมพระภาคเจา ( เทานน ). มณฑกเทวบตร จงมาพรอมทงวมานในทนใดนนนนเอง แลวถวายบงคม พระบาทยคลของพระผมพระภาคเจา ดวยเศยรเกลา. พระผมพระ ภาคเจา ทงททรงทราบอยแล ( แต ) ตรสถามวา " ใครชงรงเรองดวยฤทธ ( และ ) ยศ ม พรรณงดงามยงนก ยงทศทงปวงใหสวางอย กาลงไหวเทาของเรา ? " มณฑกเทวบตร กราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ! ในชาตปางกอน ขาพระองคไดเปนกบอยในนา มนาเปนท


เทยวไป, เมอขาพระองคกาลงฟงธรรมของ พระองคอย คนเลยงโค ไดฆาขาพระองค แลว.๑ " พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมแกมณฑกเทวบตรนนแลว. สตวจานวนแปดหมนสพน ไดบรรลธรรม. ฝายเทพบตรกดารงอยใน พระโสดาปตตผล ไดทาการแยมแลวกหลกไปแล. [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา พทโธ ] กพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา พทโธ ดวยอานาจพระ ญาณอนเกดในทสดแหงวโมกข เพราะขนชอวา เญยยธรรมอะไร ๆ ทมอยทงหมด อนพระองคตรสรแลว. อกอยางหนง เพราะ พระองคตรสรอรยสจ ๔ ดวยพระองคเองบาง ทรงยงสตวเหลาอนให ตรสรบาง, ฉะนน พระองคจงทรงพระนามวา พทโธ เพราะเหตมล อาทอยางนบาง. เพอจะใหทราบเนอความแมนแจมแจง บณฑตควร ขยายนเทศนย หรอปฏสมภทานยแมทงหมดทเปนไปแลว ใหพสดาร อยางนวา " พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงพระนามวา พทโธ เพราะตรสรสจจะทงหลาย ทรงพระนามวา พทโธ เพราะทรงยง ประชาสตวใหตรสร๒ " ดงน. [ อรรถาธบายพระพทธคณบทวา ภควา ] * กคาวา ภควา นเปนคารองเรยกพระองค ดวยความเปนผ ๑. ข. นทาน. ๒๖/๘๙-๙๐. ๒. ข. จ. ๓๐/๒๖๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๖๑. *องคการศกษา แผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๘๗-๒๔๘๘.


วเศษดวยพระคณ เปนผสงสดกวาสตว และเปนผควรเคารพโดยฐาน คร. ดวยเหตนน พระโบราณาจารยทงหลาย จงกลาววา " คาวา ภควา เปนคาประเสรฐสด คาวา ภควา เปนคาสงสด เพราะเหตทพระองคควรแกความ เคารพโดยฐานคร บณฑตจงเรยกวา ภควา. " [ ชอม ๔ อยาง ] จรงอยนามม ๔ อยาง คอ อาวตถกนาม ลงคกนาม เนมตตกนาม อธจจสมปปนนนาม. มคาอธบายวา " นามทตงตามความปรารถนา ตามโวหารของโลก ชอวา อธจจสมปปนนนาม. " ในนาม ๔ อยางนน คามอาทอยางนคอ ลกโค โคหนม โคกาลง เปนอาวตถกนาม ( นาม ทบญญตอาศยความกาหนด ). คามอาทอยางน คอ มไมเทา มรม มหงอน มงวง เปนลงคกนาม ( นามทเรยกตามเหตหรอลกษณะ ). คามอาทอยางนคอ มวชชา ๓ มอภญญา ๖ เปนเนมตตกนาม ( นาม ทเกดขนโดยคณนมต ). คามอาทอยางนคอ เจรญศร เจรญทรพย ซงเปนไปไมคานงถงเนอความของคา เปนอธจจสมปปนนนาม ( นามท ตงตามใจชอบ ): กแตวา พระนามวา ภควา น เปนเนมตตกนาม พระนางมหามายากมไดทรงขนาน พระเจาสทโธทนมหาราชกมได ทรงขนาน พระญาตแปดหมนกมไดทรงขนาน เทวดาวเศษทงหลายม ทาวสกกะและทาวสนดสตเปนตนกมไดทรงขนาน. จรงอย คาน พระ ธรรมเสนาบดกลาวแลววา " พระนามวา ภควา น เกดในทสดแหง ความพนพเศษ เปนบญญตทแจมใสแกพระผมพระภาคพระพทธเจา


ทงหลาย พรอมกบไดเฉพาะซงพระสพพญ ตญาณทโคนพระโพธ- พฤกษ๑* " กเพอจะประกาศพระคณทเกดจากคณเนมตตกนามนนน พระ สงคตกาจารยทงหลาย จงกลาวคาถานไววา " พระผมพระภาคเจาพระองคใด ทรงมพระ อสรยยศ ทรงเสพ ( อรยคณ ) มสวน ( แหง จตปจจย ) ทรงจาแนก ( ธรรมรตน ) เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจา พระองคนน บณฑตจงเฉลมพระนามวา ภควา, พระผม พระภาคเจา พระองคใด ไดทรงทาการหก กเลส, เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา พระองคนน บณฑตจงเฉลมพระนามวา ภควา, พระผมพระภาคเจา พระองคใด ทรงเปนคร เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาพระองคนน บณฑตจงเฉลมพระนามวา ภควา, พระผม พระภาคเจาพระองคใด เปนผมโชค เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจา พระองคนน บณฑตจงเฉลมพระนามวา ภควา, พระผม พระภาคเจา พระองคใด มพระองคอบรมด แลว ดวยญายธรรมเปนอนมาก เสดจถงทสด ๑. ข. จ. ๓๐/๑๑.


แหงภพ, เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา พระองคนน บณฑตจงเฉลมพระนามวา ภควา. " อนง ในพระคาถาน บณฑตพงเหนใจความแหงบทเหลานน ๆ ตามนยทกลาวแลวในนเทศนนแล. สวนนยอนอก มดงนคอ :- " พระผมพระภาคเจาพระองคใด เปนผมโชค ( คอมสวนแหงบารมธรรม ) ทรงหกกเลส ทรง ประกอบดวยภคคธรรม ทรงจาแนก ทรงเสพ และทรงคลายการไปในภพทงหลายเสยแลว, เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาพระองค นน บณฑตจงเฉลมพระนามวา ภควา. " พงทราบวนจฉยในพระคาถานนตอไป, ผศกษาพงทราบอรรถรป วา " เพราะภาคยธรรม ( คอกศล ) อนถงซงฝงแหงพระบารม มทาน และศลเปนตน อนยงสขทงทเปนโลกยะทงทเปนโลกตระใหบงเกด มแดพระผมพระภาคพระองคนน ; ฉะนน ในเมอควรจะเฉลมพระนาม วา ' ภาคยวา ' แตทานถอเอาลกษณะแหงนรตตวา ' ลงตวอกษร ใหม แปลงตวอกษร ' เปนตน หรอถอเอาลกษณะคอรวมเขาในชด ศพทม ปโสทรศพทเปนตน ตามนยแหงศพท จงเฉลมพระนามวา " ภควา. " ดงน. [ พระผมพระภาคเจาทรงหกกเลสไดตงแสนอยาง ] อนง เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ไดทรงหกกเลส เครองเรารอนกระวนกระวายทกอยาง ตงแสนอยาง มประเภทคอ


โลภะ โทสะ โมหะ วปรตมนสการ อหรกะ อโนตตปปะ โกธะ อปนาหะ มกขะ ปลาสะ อสสา มจฉรยะ มายา สาเถยยะ ถมภะ สารมภะ มานะ อตมานะ มทะ ปมาทะ ตณหา อวชชา, อกศล- มล ๓ ทจรต ๓ สงกเลส ๓ มลทน ๓ วสมะ ๓ สญญา ๓ วตก ๓ ปปญจะ ๓, วปรเยสะ ๔ อาสวะ ๔ คณฐะ ๔ โอฆะ ๔ โยคะ ๔ อคต ตณหปาทาน ๔, เจโตขละ ๕ วนพนธะ ๕ นวรณ ๕ อภนนทนะ ๕, ววาทมล ๖ ตณหากาย ๖, อนสย ๗, มจฉตตะ ๘, ตณหามลกะ ๙, อกศลกรรมบถ ๑๐, ทฏฐ ๖๒, และตณหาวปรต ๑๐๘, หรอโดยยอไดทรงหกมาร ๕ คอ กเลสมาร ขนธมาร อภ- สงขารมาร มจจมาร และเทวบตรมาร, ฉะนน ในเมอควรจะเฉลม พระนามวา " ภคควา " แตทานเฉลมพระนามวา " ภควา " เพราะ พระองคทรงหกอนตรายเหลานนไดแลว. * อนง ในตอนนทานกลาวไววา " พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงหกราคะ ไดแลว ทรงหกโทสะไดแลว ทรงหกโมหะ ไดแลว หาอาสวะมได, ธรรมอนเปนบาป ทงหลาย พระองคกทรงหกเสยแลว, เพราะเหต นน จงเฉลมพระนามวา " ภควา. " กความถงพรอมดวยรปกาย ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผทรงบญลกษณะนบรอย ยอมเปนอนทานแสดงแลว ดวยความท * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๕ *


พระองคทรงมพระกายสมสวน. ความถงพรอมดวยพระธรรมกาย ยอม เปนอนทานแสดงแลวดวยความทพระองคทรงหกโทสะไดแลว. ความ ทพระองคทรงเปนผอนหมนกวจารณฝายโลกยนบถอมาก ความทพระ องคเปนผอนคฤหสถและบรรพชตพงเขาเฝา ความทพระองคทรงเปน ผสามารถในการบาบดทกขกายและจต ของคฤหสถและบรรพชต เหลานนผเขาเฝาแลว ความทพระองคทรงมพระอปการะดวยอามสทาน และธรรมทาน และความทพระองคทรงสามารถ ในการชกชวน ดวยความสขทงทเปนโลกยะทงทเปนโลกตระ ยอมเปนอนทานแสดง แลวเชนเดยวกน. อนง เพราะ ภคะ ศพท ยอมเปนไปในธรรม ๖ ประการ คอ ความเปนใหญ ธรรม ยศ สร กามะ และความเพยร ในโลก. กแล ความเปนใหญในจตของพระองค ของพระผมพระภาคเจา พระองค นน ยอดเยยม หรอความเปนใหญทสมมตกนทางโลกยะ มการทา กายใหเลกละเอยดและทากายใหลอยไปได ( มการหายตวและการลอง หน ) เปนตน กทรงมอยอยางบรบรณดวยอาการทงปวง. พระโลกตร- ธรรม กเชนเดยวกน คอทรงมอยอยางบรบรณดวยอาการทงปวง. พระยศอนแผคลมโลกสาม ซงทรงบรรลดวยพระคณตามทเปนจรง บรสทธยงนก. พระสรแหงพระองคาพยพนอยใหญทกสวน บรบรณ ดวยอาการทงปวง สามารถยงความเลอมใสแหงดวงตาและดวงใจ ของชนผขวนขวายในการดพระรปกายใหบงเกด. กามะทชนทงหลาย หมายรกนวา ความสาเรจแหงประโยชนทปรารถนา ( กมอย ) เพราะ


ความทแหงความปรารถนาทพระองคทรงตงไว เปนประโยชนเกอกลแก พระองค หรอเปนประโยชนเกอกลแกผอนนน ๆ สาเรจแลวอยาง นนทเดยว หรอวาความเพยร กลาวคอความพยายามโดยชอบ อนเปน เหตแหงความบงเกดขนของความเปนครแหงโลกทงปวง กทรงมอย เหตนน แมเพราะพระองคทรงประกอบแลวดวยภคธรรมเหลาน กเฉลม พระนามไดวา " ภควา " ดวยอรรถนวา " ภคธรรมทงหลายของพระ องคมอย " ดงน. * อนง เพราะพระองคทรงเปนผจาแนก มอธบายวา " ทรงแจก คอ เปดเผย แสดงซงธรรมทงปวง โดยประเภทมกศลเปนตน หรอ ซงธรรมมกศลเปนตน โดยประเภทมขนธ อายตนะ ธาต สจจะ อนทรย และปฏจจสมปปบาทเปนตน หรอซงอรยสจ คอ ทกข ดวย อรรถวาเปนสงบบคน เปนสงถกปรงแตง เปนสงแผดเผา และเปนสง แปรผน, ซงสมทย ดวยอรรถวาหอบทกขมาใหเปนตนเคา เปน เครองพวพน และเปนเครองหนวงเหนยว, ซงนโรธ ดวยอรรถวา เปนเครองสลดออก เปนสภาพสงด ไมถกปรงแตง และเปนอมตะ ซงมรรค ดวยอรรถวาเปนธรรมนาออกจากทกข เปนเหต เปนเครอง ช และเปนความเปนใหญ, ฉะนน ในเมอควรเฉลมพระนามวา " วภตตวา " กเฉลมพระนามไดวา " ภควา. " อนง เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงคบ คอทรงเสพ หมายความวา ไดทรงทาใหมาก ซงทพพวหาร พรหมวหาร และ อรยวหาร ซงกายวเวก จตตวเวก และอปธวเวก ซงสญญตวโมกข


อปปณหตวโมกข และอนมตตวโมกข และซงอตรมนสธรรมเหลาอน ทงทเปนโลกยะทงทเปนโลกตระ, ฉะนน ในเมอควรเฉลมพระนาม วา " ภตตวา " กเฉลมพระนามไดวา " ภควา. " อนง เพราะความไป กลาวคอตณหาในภพทง ๓ อนพระผม พระภาคเจาพระองคนน ทรงคายเสยแลว, ฉะนน ในเมอควรเฉลม พระนามวา " ภเวส วนตคมโน " ( ผมความไปในภพทงหลาย อนคายแลว ) แตถวายพระนามวา " ภควา " เพราะถอเอา ภ อกษรแต ภว ศพท ค อกษรแตคมนศพท และ ว อกษรแต วนต ศพท ทาใหเปนทฆะ เปรยบเหมอนถอยคาในทางโลก เมอควรจะ กลาววา " เมหนสส ขสส มาลา " ( ระเบยบแหงโอกาสอนลบ ) เขากลาววา " เมขลา " ฉะนน. [ อรรถาธบาย สเทวกะ ศพท เปนตน ] หลายบทวา โส อม โลก ความวา พระผมพระภาคเจา พระองคนน ทรงทาโลกน ใหแจงชดดวยปญญาอนยงเอง. บดน จะชแจงคาทควรกลาวตอไป :- บทวา สเทวก คอพรอมดวยเทวดาทงหลาย ชอ สเทวกะ ( พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงทาโลกน ) พรอมดวยมาร ท ชอวา สมารกะ พรอมดวยพรหม ทชอวา สพรหมกะ พรอมดวย สมณะและพราหมณ ทชอวา สสสมณพราหมณ ( ใหแจงชด ) ดวย อาการอยางน. ทชอวา ปชา เพราะความเปนผเกดจากกรรมกเลส ของตน. ซงหมสตวนน พรอมดวยเทวดาและมนษยทงหลาย ชอวา


สเทวมนสสะ. บรรดาคาวา สเทวกะ เปนตน พงทราบการถอเอาเทวดาชน กามาวจร ๕ ชน ดวยคาวา สเทวกะ ( พรอมดวยเทวดา ). พงทราบ การถอเอาเทวดาชนกามาวจรชนท ๖ ดวยคาวา สมารกะ. พงทราบ การถอเอาพรหมมพรหมชนพรหมกายกาเปนตน ดวยคาวา สพรหมกะ. พงทราบการถอเอาสมณะและพราหมณผเปนขาศกศตรตอพระศาสนา และการถอเอาสมณะและพราหมณผมบาปอนสงบแลว และผมบาป อนลอยแลว ดวยคาวา สสสมณพราหมณ. พงทราบการถอเอาสตว- โลก ดวยคาวา ปชา. พงทราบการถอเอาสมมตเทพและมนษยทเหลอ ดวยคาวา สเทวมนสสะ. บรรดาบททง ๕ น ดงพรรณนามาน โอกาสโลก พงทราบวา ทานถอเอาแลวดวยบททง ๓ ( คอ สเทวกะ ๑ สมารกะ ๑ สพรหมกะ ๑ ) สตวโลก พงทราบวา ทานถอเอาแลวดวยบททง ๒ ( คอสสสมณ- พราหมณ และสเทวมนสสะ ) ดวยอานาจแหงหมสตว. อกนยหนง อรปาวจรโลก ทานถอเอาแลวดวย สเทวกศพท. กามาวจรเทวโลก ๖ ชน ทานถอเอาแลวดวย สมารกศพท. พรหม- โลกทมรป ทานถอเอาแลวดวย สพรหมกศพท, มนษยโลกกบ เหลาสมมตเทพหรอสตวโลกทเหลอ ทานถอเอาแลวดวยศพท มสสสมณพราหมณ เปนตน ดวยอานาจแหงบรษท ๔. อกอยางหนง ในคาทงหลาย มคาวา สเทวกะ เปนตนน พระ กตตศพทของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ประกาศความทแหงโลก


แมทงปวง อนพระองคทรงกระทาใหแจงแลว โดยกาหนดอยาง อกฤษฏ ดวยคาวา สเทวกะ ฟงขจรไปแลว. เพราะเหตนนชนเหลาใด พงมความสงสยวา " มารชอ วสวดด ผมอานภาพมาก เปนใหญกวา เทวดาชนฉกามาวจร, แมมารนน อนพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงทาใหแจงไดอยางไร ? " พระกตตศพทฟงขจรไปทาลายความสงสย ของชนเหลานน ดวยคาวา สมารก ( พรอมดวยมาร ). อนง ชนเหลาใดพงมความสงสยวา " พรหมผมอานภาพมาก ยอมสองแสงสวางไปในหนงพนจกรวาลดวยองคลหนง ในสองพน จกรวาล ดวยสององคล. ฯ ล ฯ ยอมสองแสงสวางไปในหมนจกรวาล ดวยสบองคล และไดเสวยสขอนเกดจากฌานสมาบตอยางเยยมอย, แมพรหมนน อนพระผมพระภาคเจา ทรงทาใหแจงไดอยางไร ? " พระกตตศพทฟงขจรไปทาลายความสงสยของชนเหลานน ดวยคาวา สสสมณพราหมณ ปช ( ซงหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ ). พระกตตศพท ( ของพระผมพระภาคเจา ) ครนประกาศความท ฐานะอยางอกฤษฏทงหลาย อนพระองคทรงทาใหแจงแลวอยางนน ในลาดบนน เมอจะประกาศความทสตวโลกซงยงเหลอ อนพระองค ทรงกระทาใหแจงแลวดวยอานาจการกาหนดอยางอกฤษฏ จนกระทง ถงสมมตเทพและพวกมนษยทยงเหลอ ฟงขจรไปแลว ดวยคาวา สเทวมนสส ( พรอมทงเทวดาและมนษย ). ในบททงหลายมบทวา สเทวก เปนตนน มลาดบอนสนธเทาน.


[ อรรถาธบาย สย ศพทเปนตน ] อนง ในคาวา " สย อภ า สจฉกตวา ปเวเทต " น พงทราบวนจฉยดงน :- บทวา สย แปลวา ดวยพระองคเอง, สย ศพทน เปนศพทม ใจความทคนอนจะพงนาไปหามได. บทวา อภ า ความวา ทรงร ดวยความรยง คอดวยพระญาณอนยง. บทวา สจฉกตวา คอทรงทา ใหประจกษ. ดวยบทวา สจฉกตวา นน เปนอนทานทาการหามกจม การอนมานเปนตนเสย. บทวา ปเวเทต ความวา คอทรงยงหมสตว ใหตรสร คอใหร ไดแก ทรงประกาศใหร. [ พระธรรมงามในเบองตนทามกลางและทสด ] ขอวา โส ธมม เทเสต อาทกลยาณ ฯ เป ฯ ปรโยสาน- กลยาณ มอธบายวา " พระผมพระภาคเจาพระองคนน แมตองสละสข อนเกดแตวเวกอยางยอดเยยมแลว ทรงแสดงธรรมอย กเพราะทรง อาศยความกรณาในสตวทงหลาย. กแลพระองคเมอทรงแสดงธรรมนน จะนอยหรอมากกตาม ทรงแสดงครบถวนทง ๓ ประการ มความงาม ในเบองตนเปนอาทเทานน. " คออยางไร ? คออยางน ความพสดารวา แมพระคาถาเดยว กมความงามในเบองตน ดวยบาททแรก มความ งามในทามกลาง ดวยบาททสองและทสาม มความงามในทสด ดวย บาททสด เพราะพระธรรมมความงามรอบดาน. พระสตรมอนสนธ เดยว มความงามในเบองตนดวยคานทาน, มความงามในทสดดวย คานคม, มความงามในทามกลางดวยคาทเหลอ. พระสตรทมอนสนธ


ตาง ๆ มความงามในเบองตนดวยอนสนธแรก, มความงามในทสด ดวยอนสนธในทสด, มความงามในทามกลาง ดวยอนสนธทเหลอ ศาสนธรรมแมทงสน มความงามในเบองตน ดวยศลอนเปนอรรถ ของตนบาง, มความงามในทามกลาง ดวยสมถะวปสสนา มรรคและ ผลบาง, มความงามในทสด ดวยพระนพพานบาง. อกอยางหนง มความงามในเบองตน ดวยศลและสมาธ, ม ความงามในทามกลาง ดวยวปสสนาและมรรค, มความงามในทสด ดวยผลและพระนพพาน. * อกอยางหนง มความงามในเบองตน ดวยความตรสรดของ พระพทธเจา มความงามในทามกลาง ดวยความเปนธรรมดแหง พระธรรม มความงามในทสด ดวยการปฏบตดของพระสงฆ อกอยางหนง มความงามในเบองตน ดวยพระอภสมโพธญาณ อนผสดบศาสนธรรมนนแลว ปฏบตโดยความเปนเชนนนจะพงบรรล มความงามในทามกลาง ดวยปจเจกโพธญาณ มความงามในทสด ดวยสาวกโพธญาณ. อนง ศาสนธรรมนน เมอสาธชนสดบอย ยอม นามาแตความงามฝายเดยวแมดวยการสดบ เพราะจะขมนวรณธรรม ไวได เพราะฉะนน จงชอวา มความงามในเบองตน เมอสาธชน ปฏบตอย กยอมนามาแตความงามฝายเดยว แมดวยการปฏบต เพราะจะนามาแตความสขอนเกดแตสมถะและวปสสนา เพราะฉะนน จงชอวา มความงามในทามกลาง. และเมอสาธชนปฏบตแลว โดย * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๑ *


ประการนน กยอมนามาแตความงามเชนเดยวกน แมดวยผลแหงการ ปฏบต เพราะจะนาความเปนผคงทมาให ในเมอไดสาเรจผลแหงการ ปฏบตแลว เพราะฉะนน จงชอวา มความงามในทสด. อนง มความงามในเบองตน ดวยความบรสทธแหงแดนเกด เพราะศาสนธรรมมทพงเปนแดนเกด มความงามในทามกลางดวย ความบรสทธแหงอรรถ มความงามในทสดดวยความบรสทธแหงกจ. เพราะฉะนน สมเดจพระผมพระภาคเจาพระองคนน เมอทรงแสดง ธรรมจะนอยหรอมากกตาม พงทราบ " ทรงแสดงครบถวนทง ๓ ประการ มความงามในเบองตนเปนอาท. " [ อรรถาธบายศพทวา สาตถ สพย ชน ] กในคาเปนตนอยางนวา " สาตถ สพย ชน " ดงน พงทราบ วนจฉยดงน :- เพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน เมอทรงแสดงพระธรรมน ชอวาทรงประกาศ คอทรงแสดงศาสนาพรหมจรรยและมรรคพรหมจรรย ดวยนยตาง ๆ . กศาสนาพรหมจรรยและมรรคพรหมจรรยนน ชอวา พรงพรอมดวยอรรถ เพราะถงพรอมดวยอรรถ, ชอวาพรงพรอมดวย พยญชนะ เพราะถงพรอมดวยพยญชนะตามสมควร. ชอวาพรงพรอม ดวยอรรถ เพราะประกอบพรอมดวยอรรถบททแสดง ประกาศ เปดเผย จาแนก ทาใหตนและบญญต, ชอวาพรงพรอมดวยพยญชนะ เพราะ ถงพรอมดวยอกษร บท พยญชนะ อาการ นรตต และนเทศ, ชอวา พรงพรอมดวยอรรถ เพราะความทศาสนพรหมจรรยเปนตนนน ลก


โดยอรรถ และลกโดยปฏเวธ, ชอวา พรงพรอมดวยพยญชนะ เพราะ ความทศาสนพรหมจรรยนน ลกโดยธรรม และลกโดยเทศนา, ชอวา พรงพรอมดวยอรรถ เพราะความเปนวสย ( คออารมณ ) แหงอตถ- ปฏสมภทา และปฏภาณปฏสมภทา, ชอวาพรงพรอมดวยพยญชนะ เพราะความเปนวสย ( คออารมณ ) แหงธมมปฏสมภทาและนรตต- ปฏสมภทา. * พรหมจรรยนน ชอวาพรงพรอมดวยอรรถ เพราะเหตวา เปน ทเลอมใสแหงชนผเปนนกปราชญ เพราะเปนสงอนบณฑตพงร, ชอ วาพรงพรอมดวยพยญชนะ เพราะเหตวา เปนทเลอมใสแหงโลกยชน เพราะเปนสงควรเชอ, ชอวาพรงพรอมดวยอรรถ เพราะมความ อธบายลก, ชอวาพรงพรอมดวยพยญชนะ เพราะมบทตน, ชอวา บรสทธสนเชง เพราะมความบรบรณเตมท เหตไมมสงทจะตองเพม เขา, ชอวาบรสทธ เพราะเปนของหาโทษมได เหตไมมสงทจะตอง นาออก, ชอวาพรหมจรรย เพราะอนบคคลผเปนใหญ คอผประเสรฐ พงปฏบต เหตทพรหมจรรยนนอนทานกาหนดดวยไตรสกขา และ เพราะเปนจรยาของทานเหลานน, ฉะนน ทานพระอบาลเถระ จง กลาววา " พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงประกาศพรหมจรรย พรอมดวยอรรถ พรอมดวยพยญชนะ บรสทธบรบรณสนเชง. " อกอยางหนง เพราะพระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงธรรมม เหตและเรองทเกดขน ชอวาทรงแสดง ( ธรรมนน ) มความงามใน เบองตน และชอวาทรงแสดง ( ธรรมนน ) มความงามในทามกลาง


เพราะเนอความไมวปรต และเพราะประกอบดวยเหตและอทาหรณ โดยสมควรแกเวไนยสตว และชอวาทรงแสดง ( ธรรมนน ) มความ งามในทสด เพราะทาใหพวกนกฟงไดศรทธาและความมนใจ. กเมอ ทรงแสดงธรรมอยอยางนน ชอวาทรงประกาศพรหมจรรย. กพรหมจรรย ชอวาพรงพรอมดวยอรรถ เพราะทราบชดใน ธรรมทควรบรรลได กดวยการปฏบต, ชอวาพรงพรอมดวยพยญชนะ เพราะเชยวชาญในพระคมภร กดวยปรยต, ชอวาบรบรณสนเชง เพราะประกอบดวยธรรมขนธ ๕ มสลขนธเปนตน, ชอวาบรสทธ เพราะไมมเครองเศราหมอง เพราะเปนไปเพอประโยชนจะสละทกข ในวฏฏะ และเพราะไมมความมงหมายโลกามส, เรยกวาพรหมจรรย เพราะเปนจรยาของทานผใหญ โดยอรรถวาเปนผประเสรฐ คอ พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระพทธสาวก. แมเพราะฉะนน สมเดจพระผมพระภาคเจาพระองคนน จงกลาวไดวา " ทรงแสดงธรรม มความงามในเบองตน มความงามในทามกลาง มความงามในทสด ทรงประกาศพรหมจรรย บรสทธ บรบรณสนเชง พรอมดวยอรรถ พรอมดวยพยญชนะ. ขอวา " สาธ โข ปน " ความวา อนง ( การเหนพระ อรหนตทงหลายผเหนปานนน ) เปนความดแล. มคาอธบายวา " นา ประโยชนมาให นาความสขมาให. " ขอวา " ตถารปาน อรหต " ความวา ( การเหน ) พระอรหนต ทงหลายผซงไดความเชอวา " เปนพระอรหนตในโลก " เพราะได


บรรลคณตามเปนจรง เหนปานพระโคดมผเจรญนน ( เปนความด ). ขอวา " ทสสน โหต " ความวา เวรญชพราหมณ ทา อธยาศยไว อยางนวา " แมเพยงสกวาการลมตาทงสอง อนใสแจว ดวยประสาทแลวมองด ยอมเปนความด " ดงน ( จงเขาไปเฝาใน ภายหลง ). [ อรรถาธบายวเสสนสพพนามวา เยน เตน ] คาวา " เยน " ในขอวา " อถโข เวร โช พราหมโณ เยน ภควา เตนปสงกม " น เปนตตยาวภตต ลงในอรรถแหง สตตมวภตต. เพราะฉะนน ในสองบทวา " เยน เตน " น พงทราบ ใจความอยางนวา " พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ทใด, เวรญช- พราหมณ ไดเขาไปเฝา ณ ทนน. " อกอยางหนง ในสองบทวา " เยน เตน " น พงทราบใจความ อยางนวา " พระผมพระภาคเจา อนเทวดาและมนษยทงหลายพง เขาไปเฝา ดวยเหตใด, เวรญชพราหมณ กเขาไปเฝาดวยเหตนน. " กพระผมพระภาคเจา อนเทวดาและมนษยทงหลายพงเขาไปเฝา เพราะเหตไร ? " พงเขาไปเฝา เพราะมความประสงค ในการบรรลคณวเศษม ประการตาง ๆ เหมอนตนไมใหญซงผลตผลเปนนตย อนหมทชาชาต ทงหลาย พงบนเขาไปหา เพราะมความประสงคในการจกกนผลทด ฉะนน. " อนง บทวา อปสงกม มอธบายวา " คโต " แปลวา


" ไปแลว. " คาวา " อปสงกมตวา " เปนคาแสดงปรโยสานกาล- กรยาแหงการเขาไปเฝา. อกอยางหนง ทานกลาวอธบายไววา " เวรญชพราหมณ " ไป แลวอยางนน คอไปยงสถานทใกลชดกวานน ไดแกทนบวาใกลตอ พระผมพระภาคเจา ดงนบาง. หลายบทวา " ภควตา สทธ สมโมท " ความวา พระผม พระภาคเจา เมอตรสถามถงความสขทกขเปนตน๑ ไดทรงมความ รนเรงเปนไปกบพราหมณนนแลว ฉนใด, ถงแมพราหมณนน ก ฉนนน ไดมความรนเรงเปนไปกบพระผมพระภาคเจา คอไดถงความ เปนผรนเรง ไดแกความเปนพวกเดยวกน ดจนาเยนกบนารอนผสม เปนอนเดยวกนฉนนน. [ อรรถาธบายศพทวา สมโมทนย และ สาราณย ] กเวรญชพราหมณ ไดรนเรง ( กบพระผภาคเจา ) ดวย ถอยคามอาทวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ! พระองคพออดทนได หรอ ? พอยงอตภาพใหเปนไปไดหรอ ? และพระสาวกทงหลายของ พระโคดมผเจรญ ไมมอาพาธหรอ ? ไมมทกขหรอ ? ยงยนคลอง แคลวอยหรอ ? ยงมกาลงอยหรอ ? ยงอยผาสกหรอ ? " ดงน อนใด. ถอยคาอนนน ชอวา สมโมทนยะ ( คอถอยคาเปนทตงแหงความ รนเรง ) เพราะใหเกดความรนเรงกลาวคอปตและปราโมทย และ เพราะเปนถอยคาสมควรเพอความรนเรง, ชอวา สาราณยะ ( คอถอย ๑. สารตถทปนกด อรรถโยชนากด เปน ขมนยาทน. ไดแปลตามนน.


คาเปนทตงแหงความระลกถงกน ) เพราะเปนถอยคาทสมควร และ เพราะเปนถอยคาทควรระลกถง เพอใหระลกถงตลอดกาลแมนานดวยด คอเพอใหเปนไปหาระหวางมได เหตเปนถอยคาออนหวานดวยอรรถ และพยญชนะ. อนง ชอวา สมโมทนยะ เพราะฟงอยกเปนสข, ชอวา สาราณยะ เพราะตามระลกถงอยกเปนสข. อกอยางหนง ชอวา สมโมทนยะ เพราะเปนถอยคาบรสทธดวยพยญชนะ ชอวา สาราณยะ เพราะเปนถอยคาบรสทธดวยอรรถ ดวยประการฉะนแล. [ อรรถาธบายสองศพท เอกมนต นสท ] เวรญชพราหมณ ยงถอยคาอนเปนทตงแหงความรนเรง คอ ถอยคาเปนทตงแหงความระลกถงกน ใหผานไป คอใหจบลง ไดแก ใหสาเรจลง ดวยบรรยายมใชนอยอยางนนแลว มความประสงคจะ ทลถามถงประโยชนทเปนเหตใหตนมา จงนงแลว ณ ทควรสวนขางหนง. ศพทวา " เอกมนน " น เปนศพทแสดงภาวนปสกลงค. ( ศพท วา " เอกมนต " นเปนทตยาวภตต ลงในอรรถแหงสตตมวภตต ) เหมอนในคาทงหลายเปนตนวา " พระจนทรและพระอาทตย ยอม เดนเวยนรอบไปในทอนไมเสมอ " ดงน. เพราะเหตนน ในคาวา " เอกมนต นสท " น พงเหนใจความอยางนวา " เวรญชพราหมณ นนนงแลว จะชอวา เปนผนง ณ ทสมควรขางหนง โดยประการใด, กนงแลวโดยประการนน. " อนง คาวา " เอกมนต " นน เปนทตยาวภตต ลงในอรรถ


แหงสตตมวภตต. บทวา นสท แปลวา เขาไปใกลแลว. จรงอย บรษทงหลายผฉลาด เขาไปหาครฐานยบคคล ( คอบคคลผตงอย ในฐานคร ) ชอวายอมนงอย ณ ทควรสวนขางหนง เพราะความเปน ผฉลาดในการนง. กบรรดาบรษผฉลาดเหลานน เวรญชพราหมณน เปนคนใดคนหนง, เพราะฉะนน พราหมณนน จงนงแลว ณ ทควร สวนขางหนง. [ การนงเวนโทษ ๖ อยาง ] ถามวา " กบคคลนงอยอยางไร จงชอวาเปนผนงแลว ณ ทควร สวนขางหนง ? " แกวา " ตองนงเวนโทษแหงการนง ๖ อยาง จงชอวาเปนผนง แลว ณ ทควรสวนขางหนง. " โทษแหงการนง ๖ อยางเปนไฉน ? โทษแหงการนง ๖ อยางนนคอ นงไกลนก ๑ นงใกลกนนก ๑ นง เหนอลม ๑ นงทสง ๑ นงตรงหนาเกนไป ๑ นงขางหลงเกนไป ๑. จรงอย บคคลนงอยในทไกลกนนก ถามความประสงคจะพด จะตองพดเสยงดง. นงในทใกลกนนก ยอมทาความเบยดเสยดกน. นงในทเหนอลม ยอมรบกวน ( คนอน ) ดวยกลนตว. นงในทสง ยอมประกาศความไมเคารพ. นงในทตรงหนาเกนไป ถามความ ประสงคจะด, จะตองจองดตาตอตากน. นงขางหลงเกนไป ถามความ ประสงคจะด, จะตองยนคอออกไปด. เพราะฉะนน เวรญชพราหมณ แมน จงนงเวนโทษแหงการนง ๖ อยางเหลานนแล. เหตดงนน ทาน พระอบาลเถระ จงกลาวไววา " พราหมณนน นงแลว ณ ทควรสวน


ขางหนง. " [ อรรถาธบายศพทตาง ๆ ม เอต ศพท เปนตน ] เวรญชพราหมณ นงแลว ณ ทควรสวนขางหนงแล จงได กราบทลคานกะพระผมพระภาคเจา. ดวยบทวา เอต เปนตน พระ อาจารยแสดงใจความทควรจะกลาวในบดน. ท อกษร ทาการตอบท. บทวา อโวจ แปลวา ไดกราลทลแลว. ประชมบทวา สตมเมต ตดบทเปน สต เม ต แปลวา ขอนน ขาพเจาไดฟงมาแลว. พระ อาจารยแสดงในความทควรกลาวในบดนดวยคาวา " เอต มยา สต " เปนตน. เวรญชพราหมณ ยอมทลเรยกพระผมพระภาคเจา ดวยพระ โคตรวา " โภ โคตม " แปลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ! " บดน ทานพระอบาลเถระ เมอจะแสดงขอความทเวรญชพราหมณนน ไดฟงแลว จงไดกลาวคามอาทอยางนวา " น สมโณ โคตโม. " ในคาวา " สมโณ โคตโม " เปนตนนน มการพรรณนาบทท ไมงายดงตอไปน :- บทวา พราหมเณ ไดแก พราหมณโดยชาต. บทวา ชณเณ ไดแก เปนคนแกคราครา คอถกชราสงใหไป ถงความเปนผมอวยวะหกเปนทอนเปนตน. บทวา วฑเฒ ไดแก ผเขาเขตแหงความเจรญแหงอวยวะนอย ใหญ. บทวา มหลลเก คอผมาตามพรอมแลว ดวยความเปนคนแก


โดยชาต. มคาอธบายวา " ผเกดมานานแลว. " บทวา อทธคเต ไดแก ผผานกาลมานานแลว. อธบายวา " ผลวงเลยมา ๒-๓ ชวรชกาลแลว. " บทวา วโยอนปตเต ไดแก ผยางเขาปนปจฉมวยแลว. สวน ท ๓ อนมในทสดแหงรอยป ชอวา ปจฉมวย ( คอวยสดทาย ). อกอยางหนง ในบททงหลายมบทวา ชณเณ เปนตนน พงทราบ โยชนาอยางนวา บทวา ชณเณ ไดแก ผเกดกอน. มอธบายวา " ผคลอยตามตระกลทเปนไปตลอดกาลนาน. " บทวา วฑเฒ ไดแก ผประกอบดวยความเจรญแหงคณมศล และมารยาทเปนตน. บทวา มหลลเก คอผมาตามพรอมแลว ดวยความเปนผม สมบตมาก คอผมทรพยมาก มโภคะมาก. บทวา อทธคเต ไดแก ผดาเนนไปตลอดทางแลว คอผประพฤต ไมกาวลวงเขตแหงคณมวตรจรยาเปนตน ของพวกพราหมณ. บทวา วโยอนปปตเต ไดแก ผยางเขาถงความเปนคนแกโดย ชาต คอวยทสดโตง. บดน บณฑตพงประกอบบททงหลายมอาทอยางนวา " อภ- วาเทต " ดวย น อกษร ททานกลาวไวในคาวา " น สมโณ โคตโม " น แลวทราบตามเนอความอยางนวา " พระสมณโคดม ไมกราบไหว ไมลกรบ ทงไมเชอเชญดวยอาสนะอยางนวา " ทาน ผเจรญทงหลาย จงนงบนอาสนะน. " จรงอย วา ศพทซงมอยในบท


เปนตนวา " อภวาเทต " น ยอมเปนไปในอรรถชอวา วภาวนะ ( คอคาประกาศตามปกตของชาวโลก ) ดจ วา ศพทในประโยคเปนตน วา " รปเทยง หรอไมเทยง. " เวรญชพราหมณ ครนกราบทลอยางนนแลว ลาดบนน เหน พระผมพระภาคเจา ผไมทรงทาสามจกรรมมการกราบไหวเปนตนแก ตน จงกราบทลวา " ขาแตพระโคดม ผเจรญ ! คาทขาพเจาไดฟง มาแลวนนน เปนเชนนนจรง " อธบายวา " คานนใด ทขาพเจาได ฟงมาแลว, คานน ยอมเปนเชนนนจรง คอขอทขาพเจาไดฟงมาและ ไดเหนมานน ยอมสมกน คอเสมอกน ไดแกถงความเปนอยางเดยวกน โดยความหมาย. " เวรญชพราหมณ กลาวยาเรองทตนไดฟงมา พรอมทงทตนไดเหนมา อยางนวา " ทานพระโคดม ผเจรญ ไม กราบไหว ไมลกรบพวกพราหมณ ผแก ผเฒา ผใหญ ผลวงกาล ผานวยมาโดยลาดบ หรอไมเชอเชญดวยอาสนะเลย " เมอจะตาหน ( พระพทธองค ) จงกราบทลวา " ตยท โภ โคตม น สมปนน- เมว " ดงน. มอธบายวา " การทพระองคไมทรงทาสามจกรรมมการ กราบไหวเปนตนนน ไมสมควรเลย. [ พระผมพระภาคเจาทรงคดคาน ] ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ไมทรงเขาไปอาศยโทษคอการ กลาวยกตนขมทาน แตมพระประสงคจะทรงกาจดความไมรนน ดวยพระ หฤทยทเยอกเยนเพราะกรณา แลวแสดงความเหมาะสมแกพราหมณ นน จงตรสวา " ดกอนพราหมณ ! ในโลก ทงเทวโลก มารโลก


พรหมโลก ในหมสตว พรอมทงสมณะ พราหมณ เทพดาและมนษย เราไมเลงเหนบคคลผทเราควรกราบไหว ควรลกรบ หรอควรเชอเชญ ดวยอาสนะ, เพราะวาตถาคตพงกราบไหว พงลกรบ หรอพงเชอเชญ บคคลใดดวยอาสนะ, แมศรษะของบคคลนน กพงตกไป. " ในคาวา " นาหนต " เปนตนนน มเนอความสงเขปดงนคอ :- " ดกอนพราหมณ ! เราแมตรวจดอยดวยจกษคอสพพญ ตญาณ ซง ไมมอะไรขดขวางได กไมเลงเหนบคคลทเราควรกราบไหว ควรลกรบ หรอควรเชอเชญดวยอาสนะ ในโลกตางโดยประเภทมเทวโลกเปนตน นแล, อกอยางหนง ขอทเราไดบรรลความเปนสพพญ ในวนน ไม เลงเหนบคคลผทควรทาการนอบนอมเหนปานนน ไมนาอศจรรยเลย, อกประการหนงแล แมในกาลใด เราเกดไดครหนงเทานน กผนหนา ไปทางดานทศอดร เดนไปได ๗ กาว แลวไดตรวจดหมนโลกธาตทงสน, แมในกาลนน เรากมไดเลงเหนบคคลทเราควรกราบไหว ควรลกรบ หรอควรเชอเชญดวยอาสนะ ในโลกตางโดยประเภทมเทวโลกเปนตน นเลย, คราวนนแล ถงทาวมหาพรหมผเปนพระขณาสพ ซงมอายได หนงหมนหกพนกป กไดประคองอญชล เกดความโสมนส ตอนรบ เราวา ทานเปนมหาบรษในโลก, ทานเปนผเลศ เจรญทสด และ ประเสรฐทสดแหงโลก พรอมทงเทวโลก, บคคลผเยยมกวาทาน ยอม ไมม, อนง แมในกาลนน เราเมอไมเลงเหนบคคลผเยยมกวาตน จงได เปลงอาสภวาจาวา " เราเปนยอดแหงโลก เราเปนผเจรญทสดแหงโลก เราเปนผประเสรฐทสดแหงโลก๑ " ดงน, บคคลผทควรแกสามจกรรม ๑. ท. มหา. ๑๐/๑๗.


มการกราบไหวเปนตน ของเราแมผเกดไดครเดยว ยงไมม ดวย ประการฉะน, บดน เรานนไดบรรลความเปนสพพญ แลว จะพง กราบไหว พงลกรบ หรอพงเชอเชญใครดวยอาสนะเลา ? ดกอน พราหมณ ! เพราะเหตนน ทานอยาไดปรารถนาการทาความนอบนอม เหนปานนน จากตถาคตเลย, ดกอนพราหมณ ! เพราะวา ตถาคต พงกราบไหว พงลกรบ หรอพงเชอเชญบคคลใดดวยอาสนะ, แมศรษะ ของบคคลนน พงขาดจากคอตกลงไปบนพนดน โดยเรวพลนทเดยว ดจผลตาลทมเครองผกหยอนเพราะแกหงอม หลนจากขวในทสดแหง ราตร ฉะนน. " [ เวรญชพราหมณกลาวตพระพทธเจาวาเปนคนไมมรส ] แมเมอพระผมพระภาคเจา ตรสอยางนแลว พราหมณกกาหนด ไมไดถงขอความทพระตถาคตเจาเปนเชฏฐบรษในโลก เพราะทราม ปญญา ไมยอมอดกลนพระดารสนนถายเดยว จงกลาววา " พระโคดม ผเจรญ ! เปนคนไมมรส. " ไดยนวา พราหมณนนมความประสงค ดงนวา " สามจกรรมคอการกราบไหว การลกรบ และประณมมอ ไหวอนใด ทประชาชนเรยกอยในโลกวา ' สามคครส ' สามจกรรมม การกราบไหวเปนตนนน ของพระโคดม ผเจรญ ยอมไมม, เพราะฉะนน พระโคดม ผเจรญ จงเปนคนไมมรส คอมพระชาตไมมรส มสภาพ ไมมรส. " ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เพอจะใหพราหมณนนเกดใจออน จงทรงหลกหนความเปนขาศกโดยตรงเสย ทรงรบสมเนอความแหงคา


นนโดยประการอนในพระองค จงตรสวา พราหมณ ! บรรยายน ม อยแล ดงนเปนตน [ ปรยายศพทลงในอรรถ ๓ อยาง ] ในคาวา " ปรยาโย " เปนตนนน พงทราบวนจฉยดงน การณะ ชอวา ปรยาย. จรงอย ปรยายศพทน ยอมเปนไปในเทศนา วาระ และการณะ. ความจรง ปรยายศพทนน ยอมเปนไปในเทศนา ในคาทงหลาย มอาทวา " ทานจงทรงจาพระสตรนนไววา " มธปณฑกเทศนา๑ " ดงน นนเทยว. เปนไปในวาระ ในคาทงหลายมอาทวา " ดกอนอานนท ! วนน เปนวาระของใครหนอแล เพอโอวาทนางภกษณทงหลาย. " เปนไปในการณะ ในคาทงหลายมอาทวา " ขาแตพระองค ผเจรญ ! ดงขาพระองคขอโอกาส ขอพระผมพระภาคเจา โปรดตรส บอกปรยาย ( เหต ) อน โดยอาการทภกษสงฆ จะพงดารงอยในความ เปนพระอรหนต. " ในทน ปรยายศพทนนน ยอมเปนไปในการณะ ( เหต ). เพราะ ฉะนน ในบทวา " ปรยาโย " น พงทราบใจความอยางนวา " ดกอน พราหมณ ! บคคลกลาวหาเราอยวา " พระโคดม ผเจรญ เปนคน ไมมรส " ดงน พงพดถก คอพงถงความนบวา เปนผพดไมผด เพราะ เหตใด เหตนน มอยจรงแล. " ๑. ม. ม. ๑๒/๒๓๐.


ถามวา " กปรยาย ( เหต ) นน เปนไฉน ? " แกวา " ดกอนพราหมณ ! รสในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เหลานนใด, รสในรปเปนตนเหลานน ตถาคตละไดแลว. " ถามวา " พระผมพระภาคเจา ตรสอธบายไวอยางไร ? " แกวา " ตรสอธบายไวอยางน คอ รสในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ กลาวคอความยนดในกามสข เหลานนใด ยอมเกดขนแก ปถชนทงหลาย แมผทชาวโลกสมมตวา เปนผประเสรฐ ดวยอานาจ ชาต หรอดวยอานาจความอบต ผยงยนด เพลดเพลน กาหนด ในอารมณทงหลายมรปารมณเปนตน, รสเหลาใด ยอมฉดรงโลกนไว เหมอนผกทคอ และบณฑตเรยกวา ' สามคครส ' เพราะเมอมความ พรอมเพรยงกนแหงวตถและอารมณเปนตน กเกดขนได รสเหลานน แมทงหมด พระตถาคตละไดแลว. " แมเมอพระผมพระภาคเจาควรจะตรสวา " อนเราละไดแลว " กทรงแสดงธรรม ไมยกพระองคขนขมดวยมมงการ. อกนยหนง นน เปนความวลาสแหงเทศนาของพระผมพระภาคเจา. [ พระผมพระภาคเจาทรงละรสในรปเปนตนไดเดดขาด ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปหนา ความวา " รสในรปเปนตน ปราศไปจากจตตสนดาน ( ของพระตถาคต ) หรออนพระตถาคตทรง ละไดแลว. " แตในอรรถน พงเหนฉฏฐวภตต ลงในอรรถตตยาวภตต. รสในรปเปนตน ชอวามรากเหงาอนพระผมพระภาคเจาทรงตดขาดแลว เพราะอรรถวา รากเหงาแหงความเยอใยในรปเปนตนเหลานน อนสาเรจ


มาจากตณหาและอวชชา อนพระองคทรงตดขาดแลว ดวยศสตราคอ อรยมรรค. ชอวาอนพระองคทรงทาใหเปนเหมอนตาลยอดดวน เพราะ อรรถวา วตถแหงรปรสเปนตนเหลานน อนพระองคทรงทาใหเปน เหมอนตอตาลฉะนน. เหมอนอยางวา เมอบคคลถอนตนตาลขนพรอม ทงรากแลว กระทาประเทศนนใหเปนสกวาตอแหงตนตาลนน ความ เกดขนแหงตนตาลนน ยอมปรากฏไมไดอกฉนใด, เมอพระผม พระภาคเจา ทรงถอนรสในรปเปนตนขนพรอมทงราก ดวยศสตราคอ อรยมรรคแลว ทรงทาจตตสนดานใหเปนเพยงทตงแหงรสในรปเปนตน นน โดยความเปนสถานทเคยเกดมาในกาลกอน รสในรปเปนตนเหลานน แมทงหมด ทานเรยกวา " ตาลาวตถกตา " ( ทาใหเหมอนตาลยอด ดวน ) ฉนนน. อกอยางหนง รปาทรส เปนตนเหลานน มอนไมงอกขนเปน ธรรมดา อนพระผมพระภาคเจา ทรงทาใหเหมอนตาลยอดดวน ฉะนน เพราะเหตนน จงชอวา " ตาลาวตถกตา " ( อนพระองคทรงทา ใหเปนเหมอนตาลยอดดวนแลว ). อนง เพราะรปาทรสเปนตน พระองค ทรงทาใหเปนเหมอนตาลยอดดวน โดยนยทกลาวแลวอยางนน ชอวา เปนอนพระองคทรงทาไมใหมในภายหลง คอทรงทาโดยอาการท รปาทรสเปนตนเหลานน จะมในภายหลงไมได, ฉะนน พระองคจง ตรสวา " อนภาว กตา " ( กระทาไมใหมในภายหลง ). [ อรรถาธบายศพท อนภาว กตา-อนภาว คตา ] ในบทวา " อนภาว กตา " น ตดบทดงน คอ อน อภาว กตา


เชอมบทเปน " อนภาว กตา " แปลวา ทาไมใหมในภายหลง. ปาฐะวา " อนภาว คตา " ดงนกม. ความแหงปาฐะนนวา " ถงแลว ซงความไมมในภายหลง. " ในบทวา " อนภาว คตา " นน ตดบท ดงน คอ อน อภาว คตา เชอมบทเปน อนภาว คตา แปลวา ถงแลวซงความไมในภายหลง เหมอนการตดบทในประโยควา " อน- อจฉรยา " เชอมบทเปน " อนจฉรยา " แปลวา " พระคาถาเหลาน มความอศจรรยในภายหลง แจมแจงแลวแดพระผมพระภาคเจา๑. " สองบทวา " อายต อนปปาทธมมา " แปลวา มอนไมเกดขนใน อนาคตเปนสภาพ. จรงอย รปรสเปนตนเหลาใด ทถงความไมมแลว รปรสเปนตนเหลานน จกเกดขนไดอยางไรเลา ? เพราะเหตนน พระองคจงตรสวา " ถงแลวซงความไมมในภายหลง มอนไมเกดขน อกตอไป. " หลายบทวา อย โข พราหมณ ปรยาโย ความวา " ดกอน พราหมณ ! บคคลกลาวหาเราอยวา ' พระสมณโคดม เปนคนไมม รส ' ดงน ชอวาพงพดถก ดวยเหตใด, เหตน มอยจรง ๆ. " หลายบทวา โน จ โข ย ตว สนธาย วเทส ความวา " กแล เหตททานกลาวมงหมายเอากะเราไมม. " ถามวา เพราะเหตใด พระผมพระภาคเจา จงตรสอยางนน ? เมอพระองคตรสอยางนน ยอมเปนอนทรงรบรองความทสามคครส ซงพราหมณกลาวนนมอยในพระองคมใชหรอ ? " ๑. ท. มหา. ๑๐/๔๑. ว. มหา. ๔/๘.


ขาพเจาจะกลาวเฉลยตอไป :- สามคครสทพราหมณกลาวหามไม. แทจรง ผใด เปนผควรเพอทาสามคครสนน แตไมทา, ผนน พง เปนผถกกลาวหาวา " เปนคนมรปไมมรส เพราะไมมการทาสามคครส นน. " สวนพระผมพระภาคเจา ไมควรเพอทรงทาสามคครสนน เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงประกาศขอความทพระองคเปน ผไมควร ในการทาสามคครสนน จงไดตรสวา " โน จ โข ย ตว สนธาย วเทส " อธบายวา " ทานมงหมายถงเหตอนใด จงกลาวกะ เราวา ' เปนคนไมมรส ' เหตอนนน ทานไมควรพดในเราเลย. " [ เวรญชพราหมณกลาวหาพระพทธเจาวาเปนผไรโภคะ ] พราหมณ ไมสามารถจะยกความทพระผมพระภาคเจา เปนคน ไมมรส ( ขนคอนขอด ) ตามทตนประสงคอยางนน จงกลาวคาอน ตอไปอกวา า " พระโคดม ผเจรญ เปนผไรโภคะ. " อนง บณฑตครนทราบลาดบโยชนา โดยนยดงกลาวแลวนนแหละ ในปรยายทงปวงในพระบาลน กควรทราบใจความตามทพราหมณ มงกลาวไว โดยนยดงจะกลาวตอไปน :- พราหมณ สาคญสามจกรรมมการกราบไหวเหลาชนผเจรญวย เปนตนนนนนแลวา " เปนสามคคบรโภคในโลก " จงไดกลาวกะ พระผมพระภาคเจาวา " เปนผรโภคะ " เพราะความไมมสามจกรรม มการกราบไหวเปนตนนน. พระผมพระภาคเจาทรงพจารณาเหนความไมมการบรโภคดวย อานาจฉนทราคะ ( ดจ ) ของสตวทงหลาย ในรปารมณเปนตน ใน


พระองค จงทรงรบรองบรรยายอนอก. พราหมณ พจารณาเหนการไมกระทากรรมคอมารยาทสาหรบ สกล มการกราบไหวเหลาชนผเจรญวยเปนตน ทประชาชนชาวโลก ทากนอยในโลก จงกลาวกะพระผมพระภาคเจาอกวา " พระโคดม ผเจรญ เปนผกลาวการไมกระทา. " แตพระผมพระภาคเจาทรงพจารณา เหนการกลาว การไมกระทานน ( มอย ) ในพระองค เพราะพระองค ตรสการไมกระทากายทจรตเปนตน จงทรงรบรองบรรยายอนอก กเจตนาในการทาชวตสตวใหตกลวงไป ในการถอเอาสงของท เจาของเขาไมไดใหและในมจฉาจาร พงทราบวา กายทจรต ใน บรรดาบทเหลานน. เจตนาในการพดเทจ การพดสอเสยด พดคาหยาบ และพดเพอเจอ พงทราบวา วจทจรต. ความโลภอยากได ความ ปองราย ความเหนผด พงทราบวา มโนทจรต. อกศลธรรมทงหลาย ทเหลอ เวนธรรมเหลานนเสย พงทราบวา " อกศลธรรมอนลามก มสวนมใชนอย. " [ เวรญชพราหมณกลวหาพระพทธองควาเปนผกลาวการขาดสญ ] พราหมณไมเหนกรรมมการกราบไหวเปนตนนนแล ในพระผม พระภาคเจา เขาใจวา " อาศยพระผมพระภาคเจาน แบบแผนประเพณ ของโลกน กจกขาดสญ " จงกลาวกะพระผมพระภาคเจาอกวา " พระ โคดมผเจรญ เปนผกลาวการขาดสญ. " แตพระผมพระภาคเจาทรง พจารณาเหนการกลาวการขาดสญนน ( มอย ) ในพระองค เพราะพระ องคตรสการขาดสญแหงราคะอนเปนไปในการคณ ๕ ในจตตปบาทอน


สหรคตดวยโลภะ ๘ ดวง และโทสะอนบงเกดขนในอกศลจต ๒ ดวง ดยอนาคามมรรค อนง ตรสการขาดสญแหงโมหะอนเกดแตอกศล ทงหมดไมมเหลอ ดวยอรหตตมรรค ตรสการขาดสญแหงอกศลธรรม อนลามกทเหลอ นอกจากโลภะ โทสะ โมหะ ทง ๓ นน ดวยมรรค ๔ ตามสมควร จงทรงรบรองบรรยายอนอก. [ เวรญชพราหมณกลาวหาพระพทธองควาเปนผรงเกยจ ] พราหมณเขาใจวา " พระสมณโคดม ชะรอยจะทรงรงเกยจ กรรมคอมารยาทสาหรบสกลมการกราบไหวเหลาชนผเจรญวยเปนตนน เพราะเหตนน พระองคจงไมทรงกระทากรรมนน " จงกลาวกะพระผม พระภาคอกวา " พระโคดม ผเจรญ เปนผรงเกยจ. " แตพระผม พระภาคเจาทรงพจารณาเหนความรงเกยจนน ( มอย ) ในพระองค เพราะพระองคทรงรงเกยจแตกายทจรตเปนตน. พระองคตรสอธบายไว อยางไร. ตรสอธบายไววา " ทรงรงเกยจ ทรงละอาย กายทจรต ๓ วจทจรต ๔ มโนทจรต ๓ และความเขาถงความถงพรอม ความเปน ผมความพรงพรอมดวยธรรมทงหลายทเหลอ เวนทจรตเหลานนทชอวา ชวชา เพราะอรรถวาเลวทราม ทชอวาอกศล เพราะอรรถวา เปน ความไมฉลาด แมทงหมด เหมอนบรษผมชาตคนประดบ รงเกยจคถ ฉะนน จงทรงรบรองบรรยายอนอก. " บรรดาบทเหลานน บทวา กายทจจรเตน เปนตน พงเหน ตตยาวภตต ลงในอรรถแหงทตยาวภตต.


[ เวรญชพราหมณกลาวหาพระพทธเจาวาเปนผกาจด ] พราหมณ เมอไมเลงเหนกรรมมการกราบไหวเปนตนแล ใน พระผมพระภาคเจา เขาใจวา " พระโคดมน ยอมทรงกาจด คอทรง ทากรรมทควรทาแกผประเสรฐในโลกน ใหพนาศ, อกอยางหนง เพราะไมทรงทาสามจกรรมนน ฉะนน พระโคดมน จงควรถกกาจด คอ ควรถกขมข " จงกลาวกะพระผมพระภาคเจาอกวา " พระโคดม ผเจรญ เปนผกาจด. " ในบทวา " เวนยโก " นน มใจความเฉพาะบท ดงตอไปน :- อบายทชอวา วนย เพราะอรรถวา ยอมกาจด อธบาย " ยอม ทาใหพนาศ. " วนยนนแลชอ เวนยกะ. อกอยางหนง บคคลยอมควร ซงการกาจด เหตนน จงชอวา เวนยกะ ( ผควรกาจด ). มอธบายวา " ยอมควรซงอนขมข. " แตพระผมพระภาคเจา ยอมเปนผชอวาทรง กาจด เพราะพระองคทรงแสดงธรรมเพอกาจด คอเพอความสงบกเลส ทงหลายมราคะเปนตน. ในบทวา " เวนยโก " น มใจความเฉพาะบท เทานแล. พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา เวนยกะ เพราะอรรถวา ยอมทรงแสดงธรรมเพอกาจด ( กเลสทงหลายมราคะเปนตน ). จรงอย วธพฤทธแหงศพทตทธต เปนของวจตร. พระผมพระภาคเจาพระองค นนน ทรงพจารณาเหนความเปนผกาจดนน ( มอย ) ในพระองค จง ทรงรบรองบรรยายอนอก. [ เวรญชพราหมณกลาวหาพระพทธองควาเปนผมกเผาผลาญ ] พราหมณเขาใจวา " พระผมพระภาคเจาน ยอมเผาผลาญ


เหลาชนผเจรญวย เพราะชนทงหลายเมอกระทาสามจกรรมมการกราบ ไหวเปนตน ยอมทาเหลาชนผเจรญวยใหยนด ใหราเรง แตเมอไม กระทา ยอมทาใหเดอดรอน ใหขดเคอง ใหเกดโทมนสแกพวกเขา และพระผมพระภาคเจา ยอมไมกระทาสามจกรรมเหลานน. " อก อยางหนงเขาใจวา " พระผมพระภาคเจานเปนคนกาพรา เพราะเปนผ เวนจากมารยาทของคนด " จงกลาวกะพระผมพระภาคเจาอกวา " พระ สมณโคดม ผเจรญ เปนผมกเผาผลาญ. " ในอรรถวกปแรกนน มใจความเฉพาะบทดงตอไปน :- ธรรมท ชอวา ตบะ เพราะอรรถวา เผาผลาญ. มคาอธบายวา " ยอมรบกวน คอยอมเบยดเบยน. " คาวา ตบะ น เปนชอแหงการทาสามจกรรม. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตปสส เพราะอรรถวา ทรงมตบะ. ในอรรถวกปทสอง บณฑต ไมตองพจารณาถงพยญชนะ เรยกคน กาพราในโลกวา ตปสส. แตพระผมพระภาคเจาทรงพจารณาเหน ความมกเผาผลาญนน ( มอย ) ในพระองค เพราะพระองคถงการนบวา เปนผเผาผลาญ เพราะทรงละเหลาอกศลธรรมทเรยกวา เปนทตงแหง ความเดอดรอน เพราะเผาผลาญชาวโลก จงทรงรบรองบรรยายอนอก. ในบทวา " ตปสส " นน มใจความเฉพาะบท เผาผลาญ. คาวา อกศลธรรมทงหลาย ชอวา ตบะ เพราะอรรถวา เผาผลาญ. คาวา " ตบะ " นน เปนชอแหงอกศลธรรมทงหลาย. แมขอน กสมจรง ดงพระดารสทพระองคตรสไวในคาถาวา " บคคลผทาบาป เดอดรอน อยในโลกน ละไปแลว ยอมเดอดรอน๑ " ดงนเปนตน. พระผม ๑. ข. ธ. ๒๕/๑๗


พระภาคเจา ชอวา ตปสส เพราะอรรถวา ทรงเหวยง ทรงสลด ทรงละ คอทรงกาจดตบะธรรมเหลานนเสย. [ เวรญชพราหมณกลาวหาพระพทธเจาวาเปนผปราศจากครรภ ] พราหมณเขาใจวา " กรรมมการกราบไหวเปนตนนน ยอม เปนไปเพอความเขาถงพรอมแหงครรภในเทวโลก เพอไดเฉพาะ ซง ปฏสนธในเทวโลก " และเหนกรรมนนไมมในพระผมพระภาคเจาจง กลาวกะพระผมพระภาคเจาอกวา " พระโคดมผเจรญ เปนผปราศจาก ครรภ. " อกอยางหนง พราหมณ แมเมอแสดงโทษ เพราะการถอ ปฏสนธในทองแหงมารดาของพระผมพระภาคเจา ดวยอานาจความโกรธ จงกลาวอยางนน. " ในบทวา " อปคพโภ " นน มใจความเฉพาะบท ดงตอไปน :- พระสมณโคดม ชอวา อปคพภะ เพราะอรรถวา ปราศจากครรภ อธบายวา " พระสมณโคดม ไมสมควรถงความบงเกดยงเทวโลก. " อกอยางหนง ครรภของพระสมณโคดมนนเลว เหตนน ทานจงชอ อปคพภะ. อธบายวา " พระสมณโคดม ชอวาเปนผมสวนไดแตครรภ ทเลวทรามตอไป เพราะเปนผเหนหาง จากครรภในเทวโลก, เพราะเหตนน ความอยในครรภ ในทองแหงมารดาของพระสมณ- โคดมนน จงเปนการเลวบาง. " กเพราะความนอนในครรภตอไป ของพระผมพระภาคปราศจากไปแลว ฉะนน พระองคเมอทรงพจารณา เหนควมปราศจากครรภนน ( มอย ) ในพระองค จงทรงรบรอง บรรยายอนอก.


กบรรดาบทเหลานน ใจความแหงบทเหลานวา " ยสส โข พราหมณ อายต คพภเสยยา ปนพภวาภนพพตต ปหนา " พงทราบอยางน :- ดกอนพราหมณ ! ความนอนในครรภในอนาคต และความเกดในภพใหม ของบคคลใด ชอวา ละไดแลว เพราะ มเหตอนมรรคยอดเยยมกาจดเสยแลว. กในอธการน ชลาพชะกาเนด พระผมพระภาค ทรงถอเอาดวย คพภเสยยศพท. กาเนดนอกนอก ๓ ทรงถอเอาดวย ปนพภวาภ- นพพตตศพท. อกอยางหนง พงเหนเนอความในสองบทวา " คพภเสยยา ปนพภวาภนพพตต " น อยางนวา ความนอนแหงสตวผเกดในครรภ ชอวา คพภเสยยา ความบงเกด คอภพใหม ชอวา ปนพภวา ภนพพตต. เหมอนอยางวา แมเมอกลาววา วญญาณฐต ทตงอน จากวญญาณไป ยอมไมม ฉนใด แมในทน กฉนนน ไมพงเขาใจ ความนอนอนจากสตวผเกดในครรภตอไป. กขนชอวา ความบงเกด ทเปนภพใหมกม ทไมใชภพใหมกม แตในทนประสงคเอาทเปน ภพใหม เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาววา " ความบงเกด คอภพใหม ชอ ปนพภวาภนพพตต. " * พระผมพระภาคเจา พระองคผเปนพระธรรมศร พระธรรม- ราชา พระธรรมสวาม พระตถาคต ทรงทอดพระเนตรดพราหมณ แมผดาอยดวยอกโกสวตถ ๘ มความทพระองคไมมรสเปนรปเปนตน * องคการศกษาแผนกบาลแปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๖.


จาเดมแตกาลทมาถง โดยประการฉะน ดวยพระจกษอนเยอกเยน ดวยพระกรณาอยางเดยว ทรงกาจดความมด ในหทยของพราหมณ ดจพระจนทรเพญและดจพระอาทตย ในสรทกาล ลอยอยในอากาศ อนปราศจากเมฆ ฉะนน เพราะพระองคทรงแทงตลอดธรรมธาต อนใดแลวถงความงามแหงเทศนา ธรรมธาตนนพระองคแทงตลอด ดแลว ทรงแสดงอกโกสวตถเหลานนนนเอง โดยประการอยางอน จากปรยายนน ๆ แลว เมอจะประกาศความแผไปแหงพระกรณาของ พระองค ลกษณะแหงตาทคณอนพระองคทรงไดแลว โดยความ ทพระองคมไดทรงหวนไหว เพราะโลกธรรม ๘ ความทพระองคมจต เสมอดวยแผนดน และความทพระองคมอนไมกาเรบเปนธรรมซาอก ทรงพระดารวา " พราหมณน ยอมทราบความทตนเปนใหญ ดวย เหตมความเปนผมผมหงอกบนศรษะ มฟนหก มหนงเหยวเปนตน อยางเดยว แตหารไมแล ซงตนอนชาตตดตาม ชรารงรด พยาธ ครอบงา มรณะกาจด เปนดจหลกตอในวฏฏะอนจะพงตายในวนนแลว ถงความเปนทารกนอนหงายในพรงนอก กพราหมณนมาสสานกของ เราดวยความอตสาหะใหญแล, ขอใหการมาของพราหมณนน จง เปนไปกลบดวยประโยชนเถด " ดงนแลว เมอจะแสดงความทพระองค เปนผเกดกอน ซงหาผเทยมถงพระองคมได ในโลกน จงยงพระ ธรรมเทศนาใหเจรญแกพราหมณโดยนยวา " เสยยถาป พราหมณ " เปนตน.* บรรดาบทเหลานน บทวา เสยยถา เปนนบาต ลงในอรรถ คออปมา. ปศพท เปนนบาต ลงในอรรถ คอสมภาวนะ. พระผม


พระภาคทรงแสดงวา " ยถา นาม พราหมณ " ดวยนบาตทงสอง. กในคาวา " ฟองไขแหงแมไก ๘ ฟอง หรอ ๑๒ ฟอง " น ฟองไข แหงแมไก ถงจะมจานวนหยอนหรอเกนไปจากประการดงทกลาวแลว แมกจรง, ถงกระนน กควรทราบวา พระผมพระภาคเจาตรสคาอยางน เพราะเปนความสละสลวยแหงถอยคา. จรงอย ถอยคาเชนนน จดวา เปนคาสละสลวย ในทางโลก. บทวา ตานสส ตดบทเปน ตาน อสส อธบายวา " ภเวยย " แปลวา ไขเหลานนพงม. หลายบทวา กกกฏยา สมมา อธสยตาน ความวา " ฟองไข ทงหลายอนแมไกตวใหกาเนดนน กางปกออกนอนกกอยขางบนแหง ฟองไขเหลานน ชอวานอนกกอยโดยถกตอง. " สองบทวา สมมา ปรเสทตาน ความวา " เมอแมไกใหฟองไข ไดรบอณหภมตามกาลเวลาอนสมควร ชอวาใหอบอนโดยทวถงดวยด. " มคาอธบายวา " ทาใหมไออน. " สองบทวา สมมา ปรเสวตาน ความวา ฟองไขทงหลายอน แมไกฟกถกตองโดยทวถง ตามกาลเวลาอนสมควร. อธบายวา " ให ไดรบกลนตวแมไก. " [ ไกตวออกกอนเรยกวาไกตวพ ] บดน เพราะฟองไขเหลานน อนแมไกนนบรบาลอย ดวย วธทง ๓ อยางน จงเปนไขไมเนา แมยางเมอกแหงฟองไขเหลานน ทมอย กจะถงความสนไป, กระเปาะฟองไขจะบาง, ปลายเลบเทา


และจะงอยปากจะแขง. ลกไกทงหลาย ( ทอยขางในกระเปาะฟอง ) ยอมถงความแกตว, แสงสวางขางนอก ยอมปรากฏถงขางใน เพราะ กะเปาะไขบาง, เวลาแสงสวางปรากฏอยนน ลกไกเหลานนใฝฝนอย วา " นานแทหนอ พวกเรานอนงอปกและเทาอยในทคบแคบ และ แสงสวางขางนอก กกาลงปรากฏ, บดน ความอยอยางสบาย จกมแก พวกเราในแสงสวางน " ดงน มความประสงคจะออกมา จงเอาเทา กะเทาะกระเปาะฟองไขยนคอออกมา. ตอจากนนกระเปาะฟองไขนน กแตกออกเปนสองเสยง. ลกไกทงหลาย กออกมาสดบปกพลาง รองพลาง ตามสมควรแกขณะนน. กบรรดาลกไกเหลานน ทออกมา อยอยางนน ตวใดออกมากอนกวาเขา ตวนนเขาเรยกกนวา " ตวพ " เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา มพระประสงคจะยงความทพระองค เปนผใหญกวาเขาใหสาเรจดวยอปมานน จงตรสถามพราหมณวา " บรรดาลกไกเหลานน ลกไกตวใด พงเอาปลายเลบเทาหรอจะงอย ปากกะเทาะกระเปาะฟองไขออกมาได โดยความสวสดกอนกวาเขา, ลกไกตวนนควรเรยกวากระไร ? " บรรดาบทเหลานน บทวา กกกฏจฉาปกาน คอบรรดาลกไก ทงหลาย. หลายบทวา กนต สวาสส วจนโย ความวา ลกไกตวนน ควรเรยกวากระไร ? คอ ควรเรยกวา " พ หรอ นอง " เลา ? คาทเหลอมใจความงายทงนน. ลาดบนน พราหมณ กราบทลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ !


ควรเรยกวา พ " มอธบายวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ! ลกไกตวนน ควรเรยกวา พ. " หากจะมคาถามวา " เพราะเหตไร จงเรยกวา พ ? " แกวา " เพราะลกไกตวนน มนแกกวาเขา " อธบายวา " เพราะ ลกไกตวนน เตบโตกวาบรรดาลกไกทออกมาภายหลงเหลานน. " ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงเทยบเคยงขออปมา แกพราหมณนน จงตรสวา " ฉนนนนนแล พราหมณ แมเรากเหมอน ลกไกตวนน ในบรรดาหมสตวผตกอยในอวชชา ... ความไมร ทานเรยกวา อวชชา ในบทวา " อวชชาคตาย " น บรรดาหมสตวผตกอยในอวชชานน. คาวา " ปชาย " นน เปนชอ ของสตว. เพราะฉะนน ในคาวา "อวชชาคตาย ปชาย " น พงทราบใจความอยางนวา " บรรดาสตวทงหลาย ผตกเขาไปในภายใน แหงกระเปาะฟองคอวชชา. " บทวา อณฑภตาย ความวา ผเปนแลว ผเกดแลว คอผเกด พรอมแลวในฟองไข, เหมอนอยางวา สตวบางพวกผเกดในฟองไขเขา เรยกวา " อณฑภตาย " ฉนใด, หมสตวแมทงหมดน กฉนนน ทานเรยก วา " อณฑภตา " เพราะความทตนเกดในกระเปาะฟองไขคออวชชา. บทวา ปรโยนทธาย ความวา ผอนกระเปาะฟองคอวชชานน รงรด คอ ผกมด พนไวโดยรอบ. บทวา อวชชณฑโกสมปทาเลตวา ความวา เราไดทาลาย กระเปาะฟองทสาเรจมาจากอวชชานนแลว.


สองบทวา เอโกว โลเก ความวา ในโลกสนนวาสแมทงสน เราผเดยวเทานน คอไมมคนทสอง. บทวา อนตตร ในคาวา อนตตร สมมาสมโพธ อภสม- พทโธ น ความวา " เวนจากอรยมรรคอนเยยมเสยแลว ประเสรฐ กวาธรรมทกอยาง. " บทวา สมมาสมโพธ แปลวา ซงความตรสรโดยชอบและดวย พระองคเอง. อกอยางหนง แปลวา ซงความตรสรโดยชอบและดวย พระองคเอง. อกอยางหนง แปลวา ซงความตรสร ทปราชญ สรรเสรญดวย ดดวย. [ โพธศพทหมายความถง ๔ นย ] ตนไมกด มรรคกด สพพญ ตญาณกด นพพานกด ทาน เรยกวา " โพธ. " จรงอย ทานเรยกตนไมวา โพธ ในอาคตสถานทงหลายวา " ตรสรครงแรก ทโคนโพธพฤกษ " และวา " ในระหวางแหงตนโพธ ในระหวางแหงแมนาคยา. มรรค ทานเรยกวา โพธ ในอาคตสถานวา " ความรโพธ- ปกขยธรรม ๓๗ ประการ ในมรรคทง ๔. " สพพญ ตญาณ ทานเรยกวา โพธ ในอาคตสถานวา " พระ สทธตถโพธสตว มพระปญญาประเสรฐดจแผนปฐพ ทรงบรรล พระโพธญาณ. " พระนพพาน ทานเรยกวา โพธ ในอาคตสถานวา " พระ


สทธตถโพธสตว ทรงบรรลโพธ อนเปนอมตะเปนอสงขตะ. " แตในบทวา " สมมาสมโพธ " น ทานประสงคเอาอรหต- มรรคญาณ ของพระผมพระภาคเจา. อาจารยบางพวกกลาววา " ประสงคเอาสพพญ ตญาณ " บาง. ถามวา " พระอรหตมรรค ของคนเหลาอน จดเปนโพธ ( ความตรสร ) อยางยอดเยยมหรอไม ? " แกวา " ไมเปน. " ถามวา " เพราะเหตไร จงไมเปน ? " แกวา " เพราะพระอรหตมรรคของคนเหลาอนนน อานวยคณ ใหไมไดทกอยาง. " จรงอย พระอรหตมรรคของบรรดาคนเหลานน บางคน ใหเฉพาะพระอรหตผลเทานน. ของบางคน ใหเฉพาะวชชา ๓. ของ บางคน ใหเฉพาะอภญญา ๖. ของบางคน ใหเฉพาะปฏสมภทา ๔. ของบางคน ใหเฉพาะสาวกบารมญาณ. ถงของพระปจเจกพทธเจา ทงหลาย กใหเฉพาะปจเจกโพธญาณเทานน. สวนพระอรหตมรรค ของพระพทธเจาทงหลาย ยอมใหคณสมบตทกอยาง ดจการอภเษก ของพระราชาใหความเปนใหญในโลกทงหมด. ฉะนน. เพราะฉะนน พระอรหตมรรค แมของคนอนบางคน จงไมจดเปนโพธ ( ความตรสร ) อยางยอดเยยม ดวยประการฉะน. บทวา อภสมพทโธ ความวา เราไดรยงแลว คอไดแทง ตลอดแลว, อธบายวา " เราไดบรรลแลว คอไดถงทบแลว. "


[ ขอเปรยบเทยบการทรงบาเพญอนปสสนาเหมอนการฟกไข ] บดน บณฑตควรเทยบเคยงคาอปมาอปไมย ทพระผพระ ภาคเจาตรสไวโดยนยเปนตนวา " เอวเมว โข อห พราหมณ " แลวพงทราบโดยใจความ โดยนยดงทจะกลาวตอไปน :- เหมอนอยางวา ขอทแมไกนน ทากรยาทง ๓ มนอนกกอย บนฟองไขทงหลายเปนตนของตน ฉนใด, ขอทพระผมพระภาคเจา ผยงเปนพระโพธสตว ประทบนงบนโพธบลลงก แลวทรงบาเพญ อนปสสนาทง ๓ คอ " ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา " ในจต- สนดานของพระองค กฉนนน. ความไมเสยงไปแหงวปสสนาญาณ กเพราะพระผมพระภาคเจา ผยงเปนพระโพธสตว ทรงบาเพญอนปสสนาทง ๓ ใหถงพรอม เปรยบเหมอนฟองไขทงหลายไมเนา กเพราะแมไกทากรยาทง ๓ ใหถง พรอมฉะนน. ความสนไปแหงความสเนหา คอความตดใจไปตามไตรภพ กเพราะพระผมพระภาคเจา ผยงเปนพระโพธสตว ทรงบาเพญ อนปสสนาทง ๓ ใหถงพรอม เปรยบเหมอนความสนไปแหงยางเมอก แหงฟองไขทงหลาย กเพราะแมไกทากรยาทง ๓ ฉะนน. ความทกระเปาะฟองคออวชชา เปนธรรมชาตบาง กเพราะ พระผมพระภาคเจา ผยงเปนพระโพธสตว ทรงบาเพญอนปสสนา ทง ๓ ใหถงพรอม เปรยบเหมอนภาวะทกระเปาะฟองไขเปนของบาง กเพราะแมไกทากรยาทง ๓ ฉะนน.


ความทวปสสนาญาณเปนคณชาตกลาแขง ผองใสและองอาจ ก เพราะพระผมพระภาคเจา ผยงเปนพระโพธสตว ทรงบาเพญอนปสสนา ทง ๓ ใหถงพรอม เปรยบเหมอนภาวะทเลบเทา และจะงอยปากของ ลกไกเปนของหยาบและแขง กเพราะแมไกทากรยาทง ๓ ฉะนน. ควรทราบเวลาทวปสสนาญาณแกเตมท เวลาเจรญ ( และ ) เวลาถอเอาหอง กเพราะพระผมพระภาคเจา ผยงเปนพระโพธสตว ทรงบาเพญอนปสสนาทง ๓ ใหถงพรอม เปรยบเหมอนเวลาทลกไก แกเตมท กเพราะแมไกทากรยาทง ๓ ฉะนน. เพราะเหตนน ควรทราบเวลาทพระผมพระภาคเจา ทรง ใหวปสสนาญาณถอเอาหอง แลวทาลายกระเปาะฟองคอวชชาดวย พระอรหตมรรค ทพระองคไดทรงบรรลโดยลาดบ แลวทรงปรบปก คออภญญา จงทรงทาใหแจงซงพระพทธคณทงหมด โดยความสวสด กเพราะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงบาเพญอนปสสนาทง ๓ ใหถงพรอม เปรยบเหมอนเวลาทลกไกเอาปลายเลบเทา และจะงอย ปากกะเทาะกระเปาะฟองไข แลวปรบปกออกมาได โดยความสวสด กเพราะแมไกทากรยาทง ๓ ฉะนน. หลายบทวา สวาห พราหมณ เชฏโ เสฏโ โลกสส ความวา " ดกอนพราหมณ ! บรรดาหมสตว ผตกอยในอวชชา เรานนไดทาลายกระเปาะฟอง คอ อวชชานน แลวถงความนบวา ' เปนผทเจรญทสด คอเจรญอยางสงสด ' เพราะเปนผเกดแลวโดย อรยชาตกอนกวาเขา เปรยบเหมอนบรรดาลกไกเหลานน ลกไกตว


ทกะเทาะกระเปาะฟองไข ออกมาไดกอนกวาเขา ยอมเปนไกตวพ ฉะนน, สวนพระผมพระภาคเจา ชอวาถงความนบวา " เปนผ ประเสรฐทสด " เพราะไมมใครทดเทยมไดดวยพระคณทงปวง. " [ พระผมพระภาคเปนผประเสรฐเพราะบาเพญเพยร ] พระผมพระภาคเจา ครนทรงประกาศความทพระองค เปน ผเจรญทสดและประเสรฐทสด อยางยอดเยยมแกพราหมณอยางนนแลว บดน เพอจะทรงแสดงปฏปทา ทเปนเหตใหพระองคทรงบรรลความ เปนผเจรญทสดเปนตน จาเดมแตสวนเบองตน จงตรสวา " อารทธ โข ปน เม พราหมณ " เปนตน. อกอยางหนง เพราะไดสดบขอทพระผมพระภาคเจา เปนผเจรญ ทสดและประเสรฐทสด อยางยอดเยยมนแลว พราหมณจงเกดความ คดอยางนวา " พระผมพระภาคเจา ไดทรงบรรลความเปนผเจรญ ทสดและประเสรฐทสดดวยปฏปทา อะไรหนอแล ? " ดงน; พระผม พระภาคเจา ทรงทราบความคดของพราหมณนนแลว เมอจะทรงแสดง วา " เราไดบรรลความเปนผเจรญทสดและประเสรฐทสด อยางยอด เยยมน ดวยปฏปทาน " จงไดตรสอยางนน. บรรดาบทเหลานน หลายบทวา อารทธ โข ปน เม พราหมณ วรย อโหส ความวา " ดกอนพราหมณ ! ขอทเราเปนผเจรญทสด และประเสรฐทสด อยางยอดเยยมน เราหาไดบรรลดวยความ เกยจคราน ดวยความหลงลมสต ดวยความมกายกระสบกระสาย ( และ ) ดวยความเปนผมจตฟงซานไม. อกอยางหนงแล เพราะเราได


ปรารภความเพยรแลวแล เพอบรรลความเปนผเจรญทสดและประเสรฐ ทสดนน คอเรานงอยแลว ณ โพธมณฑ ไดปรารภความเพยรประกอบ ดวยองค ๔. " มคาอธบายวา " ไดประคอง คอใหเปนไปไมยอหยอน. " กแลความเพยรนน ไดชอวาเปนคณชาตไมยอหยอนเพราะเราไดปรารภ แลวอยางแทจรง. ทงมใชแตความเพยรอยางเดยวเทานน แมสตเรากได เขาไปตงไวเฉพาะแลว โดยความเปนคณธรรมบายหนาตรงตออารมณ และชอวาเปนความไมหลงลม เพราะปรากฏอยเฉพาะหนาทเดยว. สองบทวา ปสสทโธ กาโย ความวา " แมกายของเรากเปน ของสงบแลว ดวยอานาจแหงความสงบกายและจต. เพราะเมอ นามกาย สงบแลว แมรปกาย กเปนอนสงบแลวเหมอนกน, ฉะนน ในพระบาลนน พระผมพระภาคเจาไมตรสใหพเศษเลยวา ' นามกาย รปกาย ' ตรสเพยงวา ' กายสงบ ' เทานน. " บทวา อสารทโธ ความวา " กกายนน ชอวาหาความ กระสบกระสายมได เพราะเปนกายอนสงบแลวนนแล, " มคาอธบายวา " เปนกายทปราศจากความกระวนกระวายแลว. " หลายบทวา สมาหต จตต เอกคค ความวา " ถงจตของเรา กตงอยแลวโดยชอบ คอดารงมนดแลว ไดเปนราวกะวาแนนแฟนแลว, และจตของเรานน ชอวามอารมณเปนหนง, คอไมหวนไหว ไดแกไมม ความดนรน เพราะเปนจตตงมนดนนแล. " ขอปฏบตเปนสวนเบองตน แหงฌาน เปนอนพระผมพระภาคเจาตรสแลว ดวยลาดบเพยงเทาน.


กถาวาดวยปฐมฌาน บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงคณวเศษ ตงตน แตปฐมฌาน มวชชา ๓ เปนทสด ทพระองคไดบรรลแลวดวย ปฏปทาน จงตรสวา " โส โข อห " ดงนเปนตน. ในบรรดาบทเหลานน ใจความแหงบทเปนตนวา " ววจเจว กาเมห ววจจ อกสเลห ธมเมห " พระผมพระภาคเจา ตรสไว แลวในวภงคนนแล โดยนยเปนตนวา " บรรดากามและอกศลธรรม เหลานน กามเปนไฉน ? คอ ความพอใจ ชอวา กาม, ความกาหนดดวย ชอวา กาม, ความกาหนดดวยอานาจความพอใจ ชอวา กาม, ความ ดาร ชอวา กาม, ความกาหนด ชอวา กาม, ความกาหนดดวย อานาจความดาร ชอวา กาม, เหลาน เราเรยกวา กาม, บรรดา กามและอกศลธรรมเหลานน อกศลธรรมเปนไฉน ? คอ ความพอใจ ดวยอานาจแหงความใคร ความพยาบาท ความหดหและเคลบเคลม ความฟงซานและราคาญ ความลงเลสงสย, เหลานเราเรยกวา อกศลธรรม, พระโยคาวจร เปนผสงดแลว คอเงยบแลวจากกาม เหลาน และจากอกศลธรรมเหลาน ดงกลาวมาฉะน, เพราะเหตนน พระโยคาวจรนนเราเรยกวา สงดแลวเทยวจากกามทงหลาย สงบแลว จากอกศลธรรมทงหลาย๑ " ดงน แมกจรง, ถงกระนน ใจความ ( แหงบทเหลานน ) เวนอรรถกถานยเสย จะปรากฏดวยดไมได ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๖. บาลเดมไมม ปววตโต.


ขาพเจาจกประกาศใจความนน ตามอรรถกถานยนนแล ตอไป :- ขอนอยางไรเลา ? อยางนคอ สองบทวา ววจเจว กาเมห แปลวา สงดแลว คอหลกเวนออกจากกามทงหลาย. [ อธบาย เอว อกษร ] ก เอว อกษรน ในบทวา " ววจเจว " น พงทราบวา " ม ความกาหนดเปนอรรถ. " กเพราะ เอว อกษร มความกาหนดเปน อรรถนน, ฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงความทกาม ทงหลาย แมไมมอยในเวลาเขาปฐาฌานนน กเปนขาศกแกปฐมฌาน นน และการและบรรลปฐมฌานนนได กดวยการสละกามนนแล. ถามวา " ขอนน คออยางไร ? " แกวา " คอ สงดแลวเทยว จากกามทงหลาย " อธบายวา " จรงอย เมอทาความนยมไวอยางนน คาน ยอมปรากฏชดวา กามทงหลาย ยอมเปนขาศกตอฌานน อยางแนนอน, เมอกาม เหลาใดยงมอย ปฐมฌานน ยอมเปนไปไมได ดจเมอมมด แสง ประทปกไมมฉะนน และการบรรลปฐมฌานนน จะมไดกดวยการ สละกามเหลานนเสยได เปรยบเหมอนการไปถงฝงโนนได กดวยการ ละฝงนฉะนน, เพราะฉะนน ทานจงทาความกาหนดไว. " ในคาวา ววจเจว กาเมห นน พงมคาถามวา " กเพราะ เหตไร ? พระผมพระภาคเจา จงตรส เอว อกษรนน ไวเฉพาะ บทตนเทานน ไมตรสไวในบทหลงเลา, พระโยคาวจรแมไมสงดจาก อกศลธรรมทงหลาย กพงไดบรรลฌานอยหรอ ? "


แกวา " กแล เอว อกษร ทเปนอวธารณะนน บณฑตไม ควรเหนอยางนน. เพราะวา เอว อกษรนน พระผมพระภาคเจา ตรสไวในบทตน กเพราะฌานเปนเครองสลดเสยซงกามนน. แทจรง ฌานนชอวาสลดเสยซงกามทงหลายทเดยว เพราะกาวลวงกามธาต เสยได และเพราะเปนขาศกตอกามราคะ. เหมอนดงทพระสารบตร กลาวไววา " ฌาน คอนกขมมะนนน สลดเสยซงกามทงหลาย๑ " ดงน. อน เอว อกษรนน บณฑตควรกลาวไวแมในบทหลง เหมอน อยาง เอว อกษร ทพระผมพระภาคเจาทรงนามาตรสไวในคานวา " ดกอนภกษทงหลาย สมณะท ๑ มอยในศาสนานทเดยว, สมณะท ๒ มอยในศาสนา๒น " ดงนเปนตน ฉะนน. จรงอย ใคร ๆ ไมสงด แลวจากอกศลธรรมทงหลาย กลาวคอนวรณ แมอนจากกามฉนทน ไมอาจจะบรรลฌานอยไดเลย, เพราะฉะนน บณฑตพงเหนความ นยมน แมในบททงสองอยางนวา " พระโยคาวจร สงดแลวเทยว จากกามทงหลาย สงดแลวเทยวจากอกศลธรรมทงหลาย " ดงน. อนง วเวกแมทงหมด มตทงควเวก และกายวเวกเปนตน ยอมถงความสงเคราะหเขาแมในบททงสอง ดวยคาทเปนสาธารณะน วา " ววจจ " แมกจรง, ถงกระนน ในอธการน กควรเหนวเวกเพยง ๓ เทานน คอ กายวเวก จตตวเวก วมขมภนวเวก. กพวกวตถกาม ทพระสารบตรเถระ กลาวไวในนเทศ โดยนย เปนตนวา " วตถกามเปนไฉน ? คอรปอนเปนทชอบใจ๓ " และพวก ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๖๓๙. ๒. อง. จตกก. ๒๑/๓๒๓. ๓. ข. มหา. ๙๑/๑.


กเลสกาม ทพระผมพระภาคเจา ตรสไวในวภงคในนเทศนนนนแล โดยนยเปนตนวา " ความพอใจ ชอวา กาม๑ " แมทงหมดเหลานน บณฑตพงเหนวา ทานสงเคราะหเขาดวยบทวา " กาเมห " นแล. กเมอเปนเชนนน สองบทวา " วจเจว กาเมห " ความหมายวา " สงดแลวเทยว แมจากวตถกามทงหลาย " ดงน กใชได. กายวเวก ยอมเปนอนทานกลาวแลว ดวยความสงดจากวตถกามนน. หลายบทวา ววจจ อกสเลห ธมเมห ความหมายวา " สงด แลวจากกเลสกามทงหลาย หรอจากอกศลธรรมทงปวง " ดงน กใชได. จตตวเวก ยอมเปนอนทานกลาวแลว ดวยความสงดจากกเลสกาม หรอจากอกศลธรรมทงปวงนน. กบรรดากายวเวกและจตตวเวก ๒ อยางน ความสละกามสข เปนอนทานประกาศแลว ดวยกายวเวกขอตน เพราะกลาวถงความ สงดจากวตถกามทงหลายนนเอง, ความประคองเนกขมมสข เปนอน ทานประกาศแลว ดวยจตตวเวกขอท ๒ เพราะกลาวถงความสงด จากกเลสกามทงหลาย. อนง บรรดาบททง ๒ ตามทกลาวแลวนน การละสงกเลสวตถ พงรวา ทานประกาศแลว ดวยบทแรก, การละสงกเลส พงรวา ทานประกาศแลว ดวยบทท ๒. การละเหตแหงความอยาก พงรวา ทานประกาศแลว ดวยบทแรก, การละเหตแหงความโงเขลา พงรวา ทานประกาศแลว ดวยบทท ๒, ความบรสทธแหงการประกอบ ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๖.


ความเพยร พงรวา ทานประกาศแลว ดวยบทแรก, และความกลอม เกลาอธยาศย พงรวา ทานประกาศแลว ดวยบทท ๒ เพราะ กลาวถงความสงดจากวตถกามและกเลสกามนนแล ดงพรรณนามา ฉะน. บรรดากามตามทกลาวในบทวา กาเมห น ในฝายวตถกาม มนยเทานกอน. สวนในฝายกเลส กามฉนทนนเอง ซงมประเภท มากมาย ทานประสงควา " กาม " โดยนยมอาทอยางนวา " ฉนทะ ชอวา กาม " และวา " ราคะ ชอวา กาม. " กกามฉนทนนถง เปนของนบเนองในอกศลกตาม พระผมพระภาคเจา กตรสไวใน คมภรวภงคแผนกหนง เพราะเปนขาศกตอฌาน โดยนยเปนตนวา " บรรดากามและอกศลธรรมเหลานน ความพอใจดวยอานาจแหงความ ใคร เปนไฉน ? คอ กาม๑ " ดงน. อกอยางหนง กามฉนทนน พระผมพระภาคตรสไวในบทตน เพราะเปนกเลสกาม. ตรสไวในบทท ๒ เพราะเปนกามนบเนองใน อกศล. อนง ไมไดตรสวา " กามโต " แตตรสวา " กาเมห " เพราะกามฉนทนนมประเภทมากมาย. กเมอความทธรรมทงหลาย แมเหลาอนซงเปนอกศล ยงมอย. นวรณทงหลายเทานน พระผม- พระภาคเจา ตรสไวในคมภรวภงค เพราะทรงแสดงความทนวรณเปน ขาศกโดยตรงตอองคฌานชนสงขนไป โดยนยเปนตนวา " บรรดากาม และอกศลธรรมเหลานน อกศลธรรม เปนไฉน ? คอความพอใจดวย ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๖.


อานาจแหงความใคร๑ " ดงน. จรงอย นวรณทงหลาย ยอมเปนขาศก โดยตรงตอองคฌาน. มคาอธบายวา " องคฌานทงหลายเทานนเปน ปฏปกษ คอเปนเครองกาจดนวรณเหลานน. " จรงอยางนน พระมหา- กจจายนเถระ กไดกลาวไวในเปฏกปกรณวา " สมาธ เปนปฏปกษตอ กามฉนท ปต เปนปฏปกษตอพยาบาท วตก เปนปฏปกษตอถนมทธะ สข เปนปฏปกษตออทธจจกกกจจะ วจาร เปนปฏปกษตอวจกจฉา. " บรรดาบททง ๒ น ความสงดดวยอานาจการขมกามฉนทไว ยอม เปนอนพระผมพระภาคเจาตรสแลว ดวยบทนวา " ววจเจว กาเมห. " ความสงดดวยอานาจการขมนวรณแมทง ๕ ไว เปนอนพระองคตรส ดวยบทนวา " ววจจ อกสเลห ธมเมห " โดยนยดงกลาวมาฉะน. อนง ความสงดดวยอานาจการขมกามฉนทไว ยอมเปนอน พระผมพระภาคเจาตรสไวดวยบทแรก ดวยศพทททานมไดถอเอา, ความสงดดวยอานาจการขมนวรณทเหลอไว เปนอนตรสดวยบทท ๒. อนง บรรดาอกศลมลทง ๓ ความสงดดวยอานาจการขมโลภะอนม ความตางแหงปญจามคณเปนอารมณ เปนอนตรสไวดวยบทแรก, ความสงดดวยอานาจการขมโทสะและโมหะ อนมชนดแหงอาฆาต- วตถเปนตนเปนอารมณ เปนอนตรสไวดวยบทท ๒. อกอยางหนง บรรดาธรรมทงหลาย มโอฆะเปนตน ความสงด ดวยอานาจการขมสงโยชน คอกามโอฆะ กามโยคะ กามาสวะ กามปาทาน อภชฌากายคณฐะ และกามราคะไว เปนอนพระผม- ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๖.


พระภาคเจาตรสดวยบทแรก, ความสงดดวยอานาจการขมสงโยชน คอ โอฆะ โยคะ อาสวะ อปาทาน และคณฐะทเหลอไว ยอม เปนอนพระองคตรส ดวยบทท ๒. อนง ความสงดดวยอานาจการ ขมตณหา และกเลสทสมปยตดยตณหานนไว เปนอนพระองค ตรสดวยบทแรก, ความสงดดวยอานาจการขมอวชชา และะกเลสท สมปยตดวยอวชชานนไว เปนอนพระองคตรส ดวยบทท ๒. อกอยางหนง ความสงดดวยอานาจการขมจตตปบาท ๘ ดวง ทสมปยตดวยโลภะไว พงทราบวา เปนอนพระองคตรสดวยบทแรก, ความสงดดวยอานาจการขมอกศลจตตปบาท ๔ ดวงทเหลอไว พง ทราบวา เปนอนพระองคตรสดวยบทท ๒. การประกาศเนอความ ในคาวา " ววจเจว กาเมห ววจจ อกสเลห ธมเมห " น ม เพยงเทานกอน. [ อรรถาธบายองค ๕ แหงปฐมฌาน ] กพระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงองคสาหรบละแหงปฐมฌาน ดวยคามประมาณเพยงเทานแลว คราวน เมอจะทรงแสดงองคประกอบ จงตรสคามอาทวา " เปนไปกบดวยวตก เปนไปกบดวยวจาร. " ในพากยวา " เปนไปกบดวยวตก " เปนตนนน มวนจฉยดงน :- ความตรก ชอวา วตก, ทานอธบายวา " ความดาร. " วตกนนน มความกดเฉพาะซงจตในอารมณเปนลกษณะ มการจดและจดโดยรอบ เปนรส. จรงอยางนน พระโยคาวจร ทานเรยกวา " ทาอารมณให เปนธรรมชาตอนวตกจดแลวและจดโดยรอบแลวดวยวตกนน. " วตกนน


มอนนามาซงจตในอารมณเปนปจจปฏฐาน. ความตรอง ชอวา วจาร, ทานอธบายวา " การทจตทองเทยวเรอยไป. " วจารนนน มการเคลา อารมณเปนลกษณะ มอนประกอบเนอง ๆ ซงสหชาตธรรมในอารมณ นนเปนรส มการตามผกพนแหงจตเปนปจจปฏฐาน. กเมอความไมพรากจากกนแหงวตกวจารเหลานนในจตตปบาทลาง ขณะ แมมอย วตก กคอการตกไปเฉพาะอารมณครงแรกของใจ ดจเสยงเคาะระฆง เพราะหมายความวาเปนสภาพทหยาบ และ เพราะความหมายวาเปนสภาพเรมกอน. วจาร กคอการทจตตามผก พนตดตอ ดจเสยงครวญของระฆง เพราะหมายความวาเปนสภาพท ละเอยด. กในวตกวจารเหลาน วตก มการแผไป ( หรอสนสะเทอน ) เปนความไหวตวของจต ( ในเวลาทเกดความคดขนครงแรก ) ดจการ กระพอปกของนก ซงตองการจะบนขนไปในอากาศ และดจการ โผลงตรงดอกบวหลวงของแมลงผง ซงมใจจดจออยทกลน, วจาร มความเปนไปสงบ มใชความไหวตวอยางแรงของจต ดจการกางปก ของนกซงบนไปแลวในอากาศ และดจการบนรอนอยในสวนเบองบน ดอกบวหลวงของแมลงผง ซงโผลงบายหนาสดอกบวหลวงฉะนน. สวนความแปลกกนแหงวตกวจารเหลานน จะปรากฏในปฐมฌานและ ทตยฌาน. ฌานน ยอมเปนไปกบดวยวตกน และดวยวจารน ดจ ตนไม ยอมเปนไปดวยดอกและผลฉะนน ดวยประการฉะน เพราะ ฉะนน ฌานน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " เปนไปกบดวยวตก


เปนไปกบดวยวจาร. " แตในคมภรวภงค พระองคทรงทาเทศนาเปน บคคลาธษฐาน โดยนยเปนตนวา " ภกษเปนผเขาถงแลว เขาถง พรอมแลว ดวยวตกน และดวยวจารน.๑ " ถงเนอความแมในคมภร วภงคนน กพงเหนเหมอนอยางนแหละ. ในบทวา " วเวกช " น มวนจฉยดงน :- ความสงด ชอวา วเวก. อธบายวา " ความปราศจากนวรณ. " อกอยางหนง ธรรมท สงดจากนวรณ ชอวา วเวก เพราะอรรถวา สงดแลว, อธบายวา " กองแหงธรรมอนสมปยตดวยฌาน. " ปต และสข เกดจากวเวกนน หรอเกดในวเวกนน เพราะเหตนน จงชอวา วเวกชง. [ อรรถาธบายองคฌาน คอ ปต และสข ] ในบทวา " ปตสข " มวนจฉยดงน :- ธรรมชาตทชอวา ปต เพราะอรรถวา ทาใหเอบอม. ปตนน มความปลาบปลมเปน ลกษณะ มความอมกายและจตเปนรส, อกอยางหนง มความแผไป เปนรส มความเบกบานใจเปนปจจปฏฐาน. ความสบาย ชอวา ความสข. อกอยางหนง ธรรมชาตทชอวา ความสข เพราะอรรถวา ยอมเคยวกน และขดเสยดวยด ซงอาพาธทางกายและจต. ความสขนน มความสาราญเปนลกษณะ มอนเขาไปพอกพนซงธรรมทสมปยต ดวยความสขนนเปนรส มความอนเคราะหเปนเครองปรากฏ. กเมอความไมพรากจากกนแหงปตและสขเหลานนในจตตปบาท ลางขณะ แมมอย ปต คอ ความยนดดวยการไดอฏฐารมณ, สข ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๗.


คอความเสวยรสแหงอารมณทตนไดแลว. ปต มอยในจตตปบาทใด สข กมอยในจตตปบาทนน. สข มอยในจตตปบาทใด, ในจตตป- บาทนน โดยความนยม ไมมปต. ปต ทานสงเคราะหเขาเปน สงขารขนธ, สข ทานสงเคราะหเขาเปนเวทนาขนธ, ปต เปรยบ เหมอนความอมใจ ของบคคลผเหนดเหนอยในทางกนดาร เพราะได เหนและไดฟงวามปาไมและมนา, สข เปรยบเหมอนความสบายใจ ของบคคลผเหนดเหนอยในทางกนดาร เพราะไดเขาไปสรมเงาแหง ปาไม และไดบรโภคนา ฉะนน. บณฑตพงทราบสนนษฐานวา " กคาทพระอาจารยทงหลายกลาวไววา ปต คอ ความยนดดวยการ ไดอฏฐารมณเปนตนนน กเพราะมปตปรากฏอย ในสมยนน ๆ. " ปตนดวย สขนดวย มอยแกฌานนน หรอมอยในฌานนน เพราะ เหตนน ฌานน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " ปตสข. " อกอยางหนง ปตดวย สขดวย ชอวา ปตและสข เหมอน ธรรมและวนยเปนตนฉะนน. ปตและสข เกดแตวเวก มอยแกฌานนน หรอมอยในฌานนน เพราะเหตนน จงชอวาปตและสข เกดแต วเวก แมดงพรรณนามาฉะน. เหมอนอยางวา ฌานเกดแตวเวกฉนใด, กในฌานน ปตและสข ยอมเปนของเกดแตวเวกเหมอนกนฉนนน. อนง ปตและสขนน มอยแกฌานนน เพราะเหต๑ดงนนน จะกลาว รวมดวยบทเดยวกนเลยวา " วเวกชปตสข " ดงนบาง กใชได. แตในคมภรวภงค พระผมพระภาคเจา ตรสปตสขนนไว โดยนย เปนตนวา " สขน สหรคตดวยปตน๒ " ดงน. กเนอความแมใน ๑. วสทธมรรค. ๑/๑๘๕. ไมม อต. ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๔๙.


คมภรวภงคนน พงเหนเหมอนอยางนแล. [ ฌานยอมเผาผลาญธรรมทเปนขาศก ] บทวา ปม คอเปนทแรก เพราะเปนลาดบแหงการคานวณ. ฌานน ขอวา ทแรก เพราะอรรถวา พระโยคาวจรบรรลเปน ครงแรก. คณธรรม ชอวา ฌานเพราะอรรถวา เผาธรรมทเปน ขาศก ( มนวรณเปนตน ). พระโยคทงหลาย ยอมเผา ( ธรรมทเปน ขาศกมนวรณเปนตนนน ) ดวยฌานน แมเพราะเหตนน จงชอวา ฌาน. อธบายวา " พระโยคทงหลาย ยอมเผาธรรมทเปนขาศก หรอยอมคดถงโคจร ( คออารมณสาหรบหนวงมกสณเปนตน ). " อก อยางหนง ชอวา ฌาน เพราะอรรถวา เพง คอเขาไปเพงอารมณ นนเสยเอง. เพราะเหตนนนนแล ฌานนน ทานจงเรยกวา " มอน เขาไปเพงเปนลกษณะ. " [ ฌานม ๒ นย ] ฌานนนน มอย ๒ อยางคอ อารมมณปนชฌาน ( เขาไปเพง อารมณ ) ลกขณปนชฌาน ( เขาไปเพงลกษณะ ). บรรดา ฌานทง ๒ นน สมาบต ๘ พรอมดวยอปจาร ทานเรยกวา " อารมมณปนชฌาน. " ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะเขาไปเพงอารมณคอกสณ. " วปสสนามรรคและผล ทานเรยกวา " ลกขณปนชฌาน. " ถามวา " เพราะเหตไร ? "


แกวา " เพราะเขาไปเพงลกษณะ. " จรงอย บรรดาวปสสนามรรคและผลเหลาน วปสสนา ยอม เขาไปเพงไตรลกษณ มอนจจลกษณะเปนตน. กกจคอการเขาไป เพง ดวยวปสสนา ยอมสาเรจดวยมรรค เพราะเหตนน มรรค ทานเรยกวา " ลกขณปนชฌาน. " สวนผล ทานกเรยกวา " ลกขณป- นชฌาน " เพราะอรรถวา เขาไปเพงลกษณะทแทจรงแหงนโรธ. แตในอรรถน ทานประสงคเอาอารมมณปนชฌานเทานนวา " ฌาน. " ในอธการวาดวยฌานน พระอาจารยผโจทกทวงวา " ชอวาฌาน ทควรจะพงอางถงอยางนวา เปนไปกบดวยวตก เปนไปกบดวยวจาร ฯ ล ฯ มปตและสข ดงน นนเปนไฉนเลา ? ขาพเจา จะกลาวเฉลยตอไป :- " เปรยบเหมอนบรษคนอน เวนทรพยและปรชนเสย ยอมเปนผไมสมควรภาวะทพงอางถงใน ประโยคมอาทวา " ผมทรพย ผมปรชน " ฉนใด, ฌานอน เวน ธรรมมวตกเปนตนเสย ควรจะพงอางถง ยอมไมม ฉนนน. เหมอน อยางวา การสมมตวาเสนา ในองคเสนาทงหลาย ทชาวโลกกลาววา " เสนา มพลรถ มพลเดนเทา " ดงนนนแล บณฑตควรทราบฉนใด, ในอธการน กควรทราบ การสมมตวาฌาน ในองค ๕ นนแล ฉนนน. ควรทราบในองค ๕ เหลาไหน ? ในองค ๕ เหลาน คอ วตก ความตรก วจาร ความตรอง ปต ความอมใจ สข ความ สบายใจ จตเตกคคตา ความทจตมอารมณเดยว. จรงอย องค ๕ เหลานแหละ พระผมพระภาคเจาตรสไวโดยความเปนองคแหงฌานนน


โดยนยมอาทวา " เปนไปกบดวยวตก เปนไปกบดวยวจาร. " ถาหากพระอาจารยผโจทกพงทวงวา " เอกคคตา ( ความทจต มอารมณเดยว ) จดเปนองค ( แหงฌาน ) ไมได เพราะพระผม- พระภาคมไดตรสไว ( ในบาลแหงฌาน ) มใชหรอ ? แกวา " กคาททานกลาวนน ยอมไมถก. " ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะจตเตกคคตาแมนน พระผมพระภาคเจาตรสไว ในบาลแหงฌานนนเอง. " จรงอย จตเตกคคตาแมนน พระผมพระภาคเจาตรสไวแนนอน ในคมภรวภงคอยางนวา " วตก วจาร ปต สข จตเตกคคตา ชอวา ฌาน๑. " เพราะฉะนน คาททานกลาวไววา " เปนไปกบดวยวตก เปนไปกบดวยวจาร " ดงน ฉนใด, แมเมอพระผมพระภาคเจามได ตรสไวในอธการนวา " สจตเตกคคตา " แมจตเตกคคตา กควร ทราบวา " เปนองค ( แหงฌาน ) ทเดยว " ตามพระบาลในคมภร วภงคน ฉนนน. จรงอย อเทศ พระผมพระภาคเจาทรงทาไวแลว ดวยพระประสงคใด, อเทศนนนนเอง กเปนอนพระองคทรงประกาศไว แลว แมในคมภรวภงค ดวยพระประสงคนนแล. [ ความหมายแหง อปสมปชชศพท ] บทวา อปสมปชช แปลวา เขาไปใกลแลว. ทานอธบายวา " บรรลแลว. " อกอยางหนง ทานอธบายวา " ใหเขาถงพรอมแลว ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๗.


คอใหสาเรจแลว. " แตในคมภรวภงค พระผมพระภาคเจาตรสไววา " บทวา อปสมปชช คอ ความได ความกลบได ความถง ความถง พรอม ความถกตอง ความทาใหแจง ความบรรล ซงปฐมฌาน๑. " เนอความแหงคาแมนน กพงทราบเหมอนอยางนนแล. บทวา วหาส ความวา เรา เปนผพรอมเพรยงดวยฌานม ประการดงกลาวแลวอยางน จงยงการสบเนองกน การประพฤตเปนไป การรกษา การเปนไป การใหเปนไป การเทยวไป การพกอยแหง อตภาพใหสาเรจ ดวยอรยาบถวหาร กลาวคอการนงอย ณ โพธ- มณฑ. ขอน สมจรงดงทพระองคตรสไวในคมภรวภงควา " บทวา วหรต ความวา สบเนองกนอย ประพฤตเปนไปอย รกษาอย เปน ไปอย ใหเปนไปอย เทยวไปอย พกอย. ดวยเหตนน ทานจงเรยก วา พกอย.๒ " ถามวา " กพระผมพระภาคเจา ทรงทาอะไร จงทรงเขาฌาน นอย ? แกวา " ทรงเจรญกมมฏฐาน. " ถามวา " ทรงเจรญกมมฏฐานอะไร ? " แกวา " ทรงเจรญอานาปานสสตกมมฏฐาน. " ถามวา " คนอน ผมความตองการอานาปานสสตกมมฏฐานนน ควรทาอยางไร ? " แกวา " แมคนอน กควรเจรญกมมฏฐานนน หรอบรรดา ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๗. ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๔๐.


กรรมฐานทงหลายมปฐวกสณเปนตน อยางใดอยางหนง. " นยแหงการเจรญอานาปานสสตกรรมฐานเปนตนเหลานน พงทราบ โดยนยทกลาวไวแลวในวสทธมรรคนนแล. กเมอขาพเจาจะกลาวนย แหงการเจรญไวในอธการน นทานแหงพระวนยกจะเปนภาระหนกยง. เพราะฉะนน ขาพเจา จะทาเพยงการประกาศเนอความแหงพระบาล เทานน ดวยประการฉะน. กถาวาดวยปฐมฌาน จบ.


กถาวาดวยทตยฌาน สองบทวา วตกกวจาราน วปสมา ความวา เพราะเขาไปสงบ คอเพราะกาวลวงองคทง ๒ เหลาน คอ วตกและวจาร. มอธบายวา " เพราะวตกวจารไมปรากฏในขณะแหงทตยฌาน. " พงทราบสนนษฐานวา " ในบรรดาฌานทง ๒ นน ธรรมใน ปฐมฌานแมทงหมด ไมมอยในทตยฌาน, ดวยวา ธรรมทงหลาย มผสสะเปนตน มอยในปฐมฌานเปนอยางหนง ในทตยฌานน ก เปนอกอยางหนง แมกจรง, ถงกระนน พระผมพระภาคเจากตรส อยางนวา เพราะเขาไปสงบวตกวจาร เพอจะทรงแสดงวา การบรรล ฌานอนจากปฐมฌานมทตยาฌานเปนตน จะมได เพราะกาวลวงองค ทหยาบ ๆ ได. [ อรรถาธบายอชฌตตศพท ] ในอธการน บณฑตประสงคเอา นยกชฌตตง ชอวา อชฌตตง. แตในคมภรวภงค พระผมพระภาคเจาตรสไวเพยงเทานวา " อชฌตตง- ปจจตตง๑ " เทานน. กเพราะบณฑตประสงคเอานยกชฌตตง ชอวา อชฌตตง ฉะนน ในบทวา " อชฌตต " น บณฑตพงเหนเนอ ความดงนวา " เกดแลวในตน คอเกดแลวในสนดานของตน. " [ อรรถาธบาย สมปสาทนศพท ] ศรทธา ( ความเชอ ) พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา สมป- ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๒๕-๓๔๘.


สาทนะ ในบทวา " สมปสาทน " น แมฌาน กตรสเรยกวา สมปสาทนะ เพราะประกอบดวยความผองใส เหมอนผาสเขยว เพราะประกอบดวยสเขยวฉะนน, อกอยางหนง เพราะฌานนน ยอม ยงใจใหเลอมใสดวยด เพราะประกอบดวยศรทธาทเปนเครองยงใจให ผองใส ( และ ) เพราะสงบระงบความกาเรบแหงวตกและวจารเสยได เพราะเหตแมนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " สมปสาทน. " กในอรรถวกปน พงทราบสมพนธเฉพาะบทอยางนวา " สมปสาทน เจตโส " ( เปนความผองใสแหงใจ ). แตในอรรถวกปตน พงประกอบ บทวา " เจตโส " นน เขากบ เอโกทภาวะ. [ อรรถาธบาย เอโกทภาวศพท ] ในบทวา " เอโกทภาว " นน มอรรถโยชนาดงตอไปน :- สมาธ ชอวา เอโกท เพราะอรรถวา เปนธรรมเอกผดขน. อธบายวา " ชอวาเปนธรรมทเลศ คอธรรมประเสรฐทสด ผดขน เพราะวตกวจารไมผดขน. จรงอย แมคนทประเสรฐทสด เขากเรยก วา " เปนเอก ในโลก. " อกอยางหนง จะกลาววาสมาธทเวนจาก วตกและวจาร ชอวาเปนธรรมเอก คอไมมสหาย ดงนบาง กควร. อกบรรยายหนง สมาธ ชอวา อท เพราะอรรถวา ยอมยงสมป- ยตธรรมใหผดขน, อธบายวา " ใหตงขน. " สมาธนน เปนเอก เพราะอรรถวา ประเสรฐและผดขน เพราะเหตนน จงชอวา เอโกท. คาวา " เอโกท " นน เปนชอของสมาธ. ทตยฌาน ยอมยงสมาธ ทชอวา เอโกท น ดงกลาวนใหเกด คอใหเจรญ. เหตนน ทตย-


ฌานน จงชอวา เอโกทภาพ. กเพราะสมาธทชอวา เอโกท นนน ยอมมแกใจ หามแกสตว แกชวะไม ฉะนน ทตยฌานนน พระผ มพระภาคเจาจงตรสวา " เจตโส เอโกทภาว " ( เปนเอโกทภาพ แหงใจ ). มคาถามวา " กศรทธาน และสมาธทมชอวาเอโกทนมอยใน ปฐมฌาน มใชหรอ ? เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร ทตยฌานน เทานน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา เปนเครองยงใจใหผองใส และวา เปนเอโกทภาพเลา ? " ขาพเจาจะกลาวเฉลยตอไป :- ดวยวา ปฐมฌานโนน ชอวา ยงไมผองใสด เพราะวตกและวจารยงกาเรบได ดจนาทขนเพราะคลน และระลอกฉะนน, เพราะเหตนน แมเมอศรทธามอย กพงทราบวา ปฐมฌานนน พระผมพระภาคเจามไดตรสวา เปนเครองยงใจให ผองใส. อนง เพราะความทปฐมฌานยงไมผองใสดวยดนนแล แม สมาธในปฐมฌานน กยงหาเปนธรรมปรากฏดวยดไม, เพราะ- ฉะนน พงทราบวา ปฐมฌานนน พระผมพระภาคเจามไดตรสวา เปนเอโกทภาพบาง. สวนศรทธามกาลงไดโอกาสแลว เพราะใน ฌานนไมมเหตเครองกงวลคอวตกวจาร, แมสมาธกปรากฏ เพราะ- กลบไดสหายคอศรทธามกาลง, เพราะฉะนน พงทราบวา ทตยฌานน เทานน พระผมพระภาคเจา จงตรสไวอยางน. แตในคมภรวภงค พระผมพระภาคเจา ตรสไวเพยงเทานนนแลวา ทชอวา สมปสาทนะ นน ไดแกศรทธา ความเชอถอ ความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง,


ทชอวา เจตโส เอโกทภาวะ นน ไดแกความตงอยแหงจต ฯ ล ฯ ความตงในมนชอบ๑ ดงน. กอรรถวรรณนานรวมกบปาฐะในคมภร- วภงคนน ทพระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนน ยอมไมผด ยอม เทยบเคยง และเสมอกนไดโดยแท ฉนใด, บณฑต พงทราบอรรถ- วรรณนาน ฉนนน. [ อรรถาธบายทตยฌานไมมวตกและวจารเพราะสงบไปแลว ] ในคาวา " อวตกก อวจาร " น มวนจฉยดงน :- ทตยฌาน ชอวาไมมวตก เพราะอรรถวา วตกไมมในทตยฌานน หรอแก ทตยฌานน เพราะละวตกไดดวยภาวนา. ทตยฌาน ชอวาไมมวจาร กโดยนยนแล. แมในคมภรวภงค พระผมพระภาคเจากตรสไวแลว วา " วตกนและวจารน สงบ ระงบ เขาไประงบ ดบไป ดบไปอยาง ราบคาบ ถกทาใหพนาศไป ถกทาใหพนาศไปดวยด ถกทาใหเหอดแหง ถกทาใหเหอดแหงไปดวยด ถกทาใหมทสดปราศไปแลว ดวยเหตนน จงเรยกวา ไมมวตก ไมมวจาร ดวยประการฉะน๒. " ในอธการน พระอาจารยผโจทกทวงวา " กเนอความน สาเรจ แลวแมดวยบทวา " เพราะสงบระงบวตกและวจาร " ดงนมใชหรอ ? เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจา จงตรสไวอกวา ไมมตก ไมวจาร ดงนเลา ? " ขาพเจาจะกลาวเฉลยตอไป :- เนอความนสาเรจแลวอยางนน จรงทเดยว แตคาวา เพราะสงบระงบวตกและวจารน แสดงอรรถ ๑-๒. อภ. ว. ๓๔/๓๔๘.


กลาวคอความไมมวตกวจารนน. ขาพเจาไดกลาวแลวมใชหรอวา " ถงกระนน พระผมพระภาคเจา กตรสไวอยางนวา ' เพราะสงบ ระงบวตกและวจาร ' เพอจะทรงแสดงวา การบรรลฌานเปนตนอนจาก ปฐมฌาน ยอมมได เพราะกาวลวงองคทหยาบ ๆ ได, " อกอยางหนง ทตยฌานน ชอวา สมปสาทนะ เพราะสงบวตกและวจารเสยได หาใช เพราะเขาไปสงบความฟงขนแหงโทษกลาวคอกเลสไม, และทตยฌานน ชอวา เอโกทภาพ เพราะสงบวตกและวจาร และทตยฌานน ชอวา เอโกทภาพ เพราะละนวรณเสยได ไมเหมอนอปจารฌาน, และทตย- ฌานน ชอวา เอโกทภาพ เพราะมองคปรากฏไมเหมอนปฐมฌาน. เพราะเหตนน คาวา เพราะสงบวตกวจาร น ยอมเปนคาแสดงถง เหตแหงความททตยฌานเปนเครองยงใจใหผองใส และเปนธรรมเอก ยงสมาธใหผดขน ดงกลาวมาแลวน. อนง ทตยฌานน ชอวาไมมวตก ไมมวจาร เพราะสงบวตกและวจารเสยได, ทตยฌานนชออวตกกาวจาร เพราะไมมทงวตกและวจาร หาเหมอนตตยฌานจตตถฌาน และเหมอน วญญาณมจกษวญญาณเปนตนฉะนนไม เพราะเหตนน คาวา เพราะ สงบวตกวจารน ยอมเปนคาแสดงถงเหตแหงความททตยฌานไมมทงวตก ไมมทงวจาร และหาใชเปนคาแสดงเพยงสกวา ความไมมแหงวตกและ วจารไม ดงกลาวมาฉะน. แตคาวา ไมมวตก ไมมวจาร น กเปนคา แสดงเพยงสกวา ความไมมแหงวตกและวจารเทานน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา แมตรสคาตนแลว กควรตรสคาหลงอก. บทวา สมาธช วามวา เกดจากปฐมฌานสมาธ หรอจาก


สมาธทสมปยตกน. ในพระบาลนน พระผมพระภาคตรสทตยฌานน เทานนวา " เกดจากสมาธ " เพอสรรเสรญทตยฌานน เพราะถง แมปฐมฌาน จะเกดจากสมาธทสมปยต แมกจรง, ถงกระนน สมาธ นเทานน ควรเรยกไดวา " สมาธ " เพราะเปนสมาธทไมหวนไหว และผองใสอยางยง เหตเวนจากความกระเพอมแหงวตกวจาร. คาวา " ปตสข " น มนยดงกลาวมาแลวนนเอง. บทวา " ทตย " คอเปนท ๒ โดยลาดบแหงการคานวณ. ฌานน ชอวา ท ๒ เพราะอรรถวา พระโยคาวจรบรรลเปนครงท ๒ ดงนบาง. [ ปฐมฌานมองค ๕ ทตยฌานมองค ๓ ] กในคาวา " ฌาน " น พงทราบวา " ปฐมฌานมองค ๕ เพราะองคทงหลายมวตกเปนตน ฉนใด, ทตยฌานน กมองค ๔ เพราะองคทงหลายมสมปสาทะเปนตน ฉนนน. เหมอนอยางทพระผม พระภาคเจาตรสไววา " สมปสาทะ ( ความผองใน ) ปต ( ความอมใจ ) สข ( ความสบายใจ ) เอกคคตาแหงจต ชอวาา ฌาน๑ " อนนน เปนนยทางออมเทานน. แตโดยนยทางตรง ทตยฌานนน เวนองคคอ สมปสาทะเสยแลว มเพยงองค ๓ เทานน. เหมอนอยางทพระผม พระภาคเจาตรสไววา " ฌาน มองค ๓ คอปต สข เอกคคตาแหงจต มอยในสมยนน เปนไฉน๒ ? " คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. กถาวาดวยทตยฌาน จบ. ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๔๙. ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๕๖.


กถาวาดวยตตยฌาน ปตในคาวา " ปตยา จ วราคา " น มเนอความดงกลาวแลวนนแล. ความเกลยดชง หรอความกาวลวงปตนน ชอวา วราคะ (ความ สารอก ). จ ศพท ในระหวางบททง ๒ มการประมวลมาเปนอรรถ. จ ศพท ประมวลมาซงความสงบ หรอความเขาไปสงบวตกวจาร. พงทราบโยชนาอยางนวา ในการประมวลทงสองอยางนน ในกาลใด ประมวลความสงบมาอยางเดยว ในเวลานน เพราะสารอกปต และ เพราะสงบไดเพมเตมอกเลกนอย. กในโยชนาน วราคะ ศพท มความ เกลยดชงเปนอรรถ เพราะฉะนน พงเหนใจความดงนวา " เพราะ เกลยดชง และเพราะระงบปต. " พงทราบโยชนาอยางนวา กในเวลาใด ประมวลความสงบระงบ วตกวจารมา ในเวลานน เพราะสารอกปต และเพราะเขาไปสงบ วตกวจารเพมขนอกเลกนอย. และในโยชนาน วราคะ ศพท มความ กาวลวงเปนอรรถ เพราะฉะนน พงเหนใจความดงนวา " เพราะกาว ลวงปต และเพราะสงบระงบวตกวจาร. " อนง วตกและวจารเหลาน สงบแลวในทตยฌานทเดยว กจรง ถงกระนน, คาวา " เพราะเขาไปสงบวตกวจาร " น พระผมพระภาคเจา ตรสไวแลว กเพอจะทรงแสดงอบายเครองบรรลฌานน และเพอ กลาวสรรเสรญ ( ฌานน ).


ถามวา " จรงอย เมอพระองคตรสวา และเพราะความสงบระงบ วตกวจาร คาน ยอมปรากฏวา ' ความสงบระงบวตกวจารกเปนอบาย เครองบรรลฌานน ' มใชหรอ ? " แกวา " เหมอนอยางวาในอรยมรรคท ๓ ทานกลาวการละไว อยางนวา ' เพราะละโอรมภาคยสงโยชนทง ๒ มสกกายทฏฐเปนตน แมทยงละไมได ' ยอมเปนการกลาวสรรเสรญ ( อรยมรรคท ๓ ) เพอ จะใหเกดความอตสาหะ แกเหลาชนผมความขวนขวาย เพอบรรลอรย- มรรคท ๓ นน ฉนใด, ในตตยฌานน ทานกลาวความสงบระงบวตก วจาร แมทยงไมสงบราบคาบไว เปนการกลาวสรรเสรญ ( ฌานน ) ฉนนนเหมอนกน. " เพราะเหตนน ทานจงกลาวใจความนไววา "เพราะ กาวลวงปต และเพราะความสงบระงบวตกวจาร " ดงน. ในคาวา " อเปกขโก จ วหาส " น มวนจฉยดงน :- ธรรม- ชาตทชอวา อเบกขา เพราะอรรถวา เพงโดยอปบต. อธบายวา " ยอมเหนเสมอ คอยอมเหนไมตกไปเปนฝกเปนฝาย. " บคคลผพรอม เพรยงดวยตตยฌาน ทานเรยกวา " ผมอเบกขา. " เพราะความเปน ผประกอบดวยอเบกขานน อนสละสลวย ไพบล มกาลง. [ อเบกขา ๑๐ อยาง ] กอเบกขา มอย ๑๐ อยาง คอ ๑. ฉฬงคเปกขา อเบกขาในองค ( คออารมณ ) ๖. ๒. พรหมวหารเปกขา อเบกขาในพรหมวหาร. ๓. โพชฌงคเปกขา อเบกขาในโพชฌงค.


๔. วรยเปกขา อเบกขาในวรยะ. ๕. สงขารเปกขา อเบกขาในสงขาร. ๖. เวทนเปกขา อเบกขาในเวทนา. ๗. วปสสนเปกขา อเบกขาในวปสสนา. ๘. ตตรมชฌตตเปกขา อเบกขาในความวางตนเปน กลางในธรรมนน ๆ. ๙. ฌานเปกขา อเบกขาในฌาน. ๑๐. ปารสทธเปกขา อเบกขาในความบรสทธ. อเบกขาแมทง ๑๐ อยาง ดงกลาวมาน พงทราบตามนยท ทานกลาวไวแลว ในวรรณนาแหงภยเภรสตร ในอรรถกถามชฌม- นกาย ชอปปญจสทน หรอในอรรถกถาธรรมสงคะ ชออตถ- สาลน โดยนยอนมาแลวในทนน ๆ และดวยสามารถแหงเขปคอภม บคคล จต อารมณ ขนธสงคหะ เอกขณจน และกสลตกะ. ก อเบกขา เมอขาพเจาจะกลาวไวในอธการน ยอมทานทานแหงพระวนย ใหเปนภาระหนกยง, เพราะเหตนน ขาพเจาจงไมกลาว. [ อรรถาธบายลกษณะแหงอเบกขา ] สวนอเบกขาทประสงคเอาในอธการน โดยลกษณะเปนตน พง ทราบวา " มความมธยสถ ( ความเปนกลาง ) เปนลกษณะ ม ความไมคานงเปนรส มความไมขวนขวายเปนปจจปฏฐาน มความ สารอกปตเปนปทฏฐาน. " ในอธการวาดวยตตยฌานน พระอาจารยผโจทกทวงวา " ก


ฌานเบกขาน โดยอรรถกคอ ตตรมชฌตตเบกขานนเอง และฌาน- เบกขานน กมอยแมในปฐมฌานและทตยฌาน เพราะฉะนน ฌานนเบกขา น พระผมพระภาคเจา กควรจะตรสไวแมในปฐมฌานและทตยฌานนน อยางนวา " อเปกขโก จ วหาส " ดงน มใชหรอ ? เพราะเหตไร จงไมตรสฌานเบกขานนไวเลา ? " เฉลยวา " เพราะมกจยงไมปรากฏชด. " จรงอย กจแหง ฌานเบกขานน ในปฐมฌานและทตยฌานนน ชอวายงไมปรากฏชด เพราะถกปฏปกขธรรม มวตกเปนตนครอบงา. สวนในตตยฌานน ฌานเบกขาน เกดมกจปรากฏชดเปนดจยกศรษะขนไดแลว เพราะ วตกวจารและปตครอบงาไมได, เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสฌานเบกขานนไวแล. การพรรณนาอรรถ โดยประการทงปวงแหงบทวา " อเปกขโก จ วหารส " น จบแลว. [ อธบายลกษณะแหงสตและสมปชญญะ ] บดนจะวนจฉยในบาลนวา สโต จ สมปชาโน. ชอวาสโต เพราะอรรถวา ระลกได. ชอวาสมปชาโน เพราะอรรถวา รชดโดย ชอบ สตและสมปชญญะตรสโดยบคคล. ในสตและสมปชญญะนน สต มความระลกไดเปนเครองกาหนด มความไมหลงลมเปนกจ ม การควบคมเปนเหตเครองปรากฏ. สมปชญญะ มความไมหลงเปน เครองกาหนด มความพจารณาเปนกจ มความสอดสองเปนเครอง ปรากฏ. กสตและสมปชญญะน พงทราบโดยพสดาร ตามนยท


ขาพเจากลาวไวแลว ในวรรณนาแหงสตปฏฐานสตร ในอรรถกถา- มชฌมนกายนนแล. บรรดาธรรมในตตยฌานนน สตและสมปชญญะนมอยแมใน ฌานกอน ๆ โดยแท เพราะวา แมคณชาตเพยงอปจาร ยอมไม สาเรจแกพระโยคาวจรผมสตหลง ไมมสมปชญญะ, จะกลาวไปไย ถงอปปนา. ถงกระนน เพราะความทฌานเหลานนหยาบ การดาเนน ไปของจตจงมความสะดวก เหมอนการดาเนนไปบนภาคพนของ บรษฉะนน กจแหงสตและสมปชญญะในฌานเหลานน จงยงไม ปรากฏชด. กเพราะความทฌานนละเอยด เพราะละองคทหยาบ ได การดาเนนไปของจต อนกจแหงสตและสมปชญญะกากบแลว ทเดยว จาปรารถนา เหมอนการเดนใกลคมมดโกนของบรษฉะนน เพราะเหตน จงตรสไวในตตยฌานนทเดยว. ยงมขอทจะพงกลาวเพม เตมอกสกเลกนอย. นกปราชญพงทราบสนนษฐานวา คานวา สโต จ สมปชาโน ทพระผมพระภาคตรสไวในตตยฌานนเทานน กเพอแสดง เนอความพเศษแมนวา " ลกโคทยงตดแมโค ถกพรากจากแมโค เมอไมคอยควบคมไว ยอมเขาหาแมโคอกนนเองฉนใด ความสขใน ตตยฌานนกฉนนน ถกพรากจากปตแลว ความสขนนเมอไมคอยควบ คมดวยเครองควบคมคอสตและสมปชญญะ พงเขาหาปตอกทเดยว พงเปนสขทสมปยตดวยปตนนเอง. ถงแมวาสตวทงหลายยอมกาหนด นกในความสข และความสขนกเปนสขหวานยงนก เพราะไมมสขยง ไปกวานน แตความไมกาหนดนกในความสข ยอมมในตตยฌาน


น ดวยอานภาพแหงสตและสมปชญญะ มใชมดวยประการอนดงน. " บดน พงทราบวนจฉยในคาวา " สข จ กาเยน ปฏสเวเทส " นตอไป :- พระโยคผพรงพรอมดวยตตยฌาน ไมมความราพงในการเสวย ความสข แมกจรง ถงเมอเปนเชนนน พระโยคนน แมออก จากฌานแลว กพงเสวยสขได เพราเหตทรปกายของทาน อนรปท ประณตยง ซงมความสขทสมปยตดวยนามกายของทาน หรอความสข ทประกอบนามกายนนเปนสมฏฐาน ถกตอง ซมซาบแลว. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงเนอความนน จงตรสวา สข จ กาเยน ปฏสเวเทส ดงน. บดน จะวนจฉยในคาวา " ยนต อรยา อาจกขนต อเปกขโก สตมา สขวหาร " นตอไป :- พระอรยเจาทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน ยอมบอก คอยอม แสดง ยอมบญญต ยอมแตงตง ยอมเปดเผย ยอมจาแนก ยอม กระทาใหตน, อธบายวา ยอมประกาศ คอยอมสรรเสรญ ซงบคคลผม ความพรอมเพรยงดวยตตยฌานนน เพราะเหตแหงฌานใด คอเพราะ ฌานใดเปนเหต. ยอมสรรเสรญวา " อยางไร ? " ยอมสรรเสรญวา " เปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข " ดงน. เราเขาถงตตยฌานนน อยแลว, โยชนาในคาวา " ยนต อรยา " เปนตนน พงทราบ ดงพรรณนามาอยางน ดวยประการฉะน.


ถามวา " กเพราะเหตใด พระอรยเจาเหลานน จงสรรเสรญ บคคลผมความพรอมเพรยงดวยตตยฌานนนไวอยางนน ? " แกวา " เพราะเปนผทควรสรรเสรญ. " จรงอย เพราะพระโยคน เปนผมความวางเฉยในตตยฌาน ซงมความสขอนหวานใจยงนก ทถงฝงแหงความสขแลวกตาม หาถก ความใครในสขคราไปในตตยฌานนนไดไม และชอวาเปนผสตเพราะ เปนผมสตตงมน โดยอาการทปตจะเกดขนไมได, และเพราะทานได เสวยความสขอนไมเศราหมอง ทเปนอรยกนต และอนอรยชนสองเสพ แลวนนเอง ดวยนามกาย. ฉะนน จงเปนผทควรสรรเสรญ. พงทราบสนนษฐานวา " เพราะเปนผทควรสรรเสรญ พระอรย- เจาทงหลาย เมอจะประกาศคณทเปนเหตอนสมควรสรรเสรญเหลานน จงสรรเสรญบคคลผมความพรอมเพรยงดวยตตยฌานนน อยางนวา เปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข ." ดงพรรณนามาฉะน. บทวา ตตย คอเปนท ๓ ตามลาดบแหงการคานวณ. ฌานน ชอวาท ๓ เพราะอรรถวา พระโยคาวจรบรรลครงท ๓ ดงนบาง. [ ทตยฌานมองค ๔ ตตยฌานมองค ๕ ] ในคาวา " ฌาน " น พงทราบวนจฉยวา ทตยฌานมองค ๔ ดวยองคทงหลายมสมปสาทะเปนตน ฉนใด, ตตยฌานนกมองค ๕ ดวยองคทงหลายมอเบกขาเปนตน ฉนนน. เหมอนอยางทพระผมพระ ภาคเจาตรสไววา " อเบกขา ( ความวางเฉย ) สต ( ความระลกได ) สมปชญญะ ( ความรตว ) สข ( ความสบายใจ ) เอกคคตาแหงจต


( ความทจตมอารมณเดยว ) ชอวา ฌาน๑ " ดงน. อนนน เปนนยทาง ออมเทานน. แตโดยนยทางตรง ตตยฌานนน เวนองค คอ อเบกขา สต และสมปชญญะเสย ยอมประกอบดวยองค ๒ เทานน. เหมอน อยางพระผมพระภาคเจาตรสไววา " ฌานมองค ๒ คอสข และเอกคคตา แหงจต มอยในสมยนน เปนไฉน ? " คาทเหลอ มนยดงกลาวมา แลวนนแล. กถาวาดวยตตยฌาน จบ. ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๕๑.


กถาวาดวยจตตถฌาน * คาวา " เพราะละสขและเพราะละทกขเสยได " ดงนน คอ เพราะละสขทางกายและทกขทางกาย. คาวา " ในกอนเทยว " ความ วา กการละสขและทกขนนแล ไดมแลวในกอนแท มใชมในขณะ จตตถฌาน. คาวา " เพราะถงความตงอยไมไดแหงโสมนสและ โทมนส " ดงนนน ความวา เพราะถงความตงอยไมได มคาอธบายวา เพราะละไดนนแล ซงธรรม ๒ ประการเหลาน คอสขทางใจและทกข ทางใจ ในกอนเทยว. ถามวา กจะละสขและทกขโสมนสและโทมนสเหลานนได เมอไร ? แกวา ในขณะแหงอปจารแหงฌานทง ๔. จรงอย โสมนสอนพระโยคาวจรละไดในขณะแหงอปจารแหง ฌานท ๔ นนแล. ทกขโทมนสและสขละไดในขณะแหงอปจารแหง ฌานท ๑ ท ๒ และท ๓. ดวยประการดงกลาวมาน พงทราบการละสข ทกขโสมนสและโทมนสเหลาน ทพระผมพระภาคมไดตรสไวโดย ลาดบแหงการละทเดยว, แตกไดตรสไวแมในทนโดยลาดบอเทศแหง อนทรยทงหลาย ในอนทรยวภงคนนแล. มคาถามวา กถาสขทกขเปนตนเหลาน พระโยคาวจรละไดใน * องคการศกษาแผนกบาลแปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๔. *


ขณะแหงอปจารแหงฌานนน ๆ ไซร, เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร จงตรสการดบ ( สขทกขเปนตน ) ไวในฌานทงหลายนนแลอยางนวา " กทกขนทรย เกดขนแลว ดบหาเศษมไดในฌานไรเลา ? ดกอนภกษ ทงหลาย ! ภกษในพระธรรมวนยน สงดแลวจากกามทงหลาย ฯ ล ฯ เขาถงปฐมฌานอย, ทกขนทรยเกดขนแลว ดบหาเศษมไดในฌานน, กโทมนสสนทรย---สขนทรย---โสมนสสนทรย---เกดขนแลว ดบหา เศษมไดในฌานไรเลา ? ดกอนภกษทงหลาย ! ภกษในธรรมวนยน เพราะละสขเสยได ฯ ล ฯ เขาถงจตตถฌานอย โสมนสสนทรย เกดขน แลว ดบหาเศษมไดในฌาน๑น ดงนเลา. " มคาแกวา เพราะเปนความดบอยางประเสรฐ. จรงอย ความ ดบทกขเปนตนเหลานน ในฌานทงหลายมปฐมฌานเปนตน เปน ความดบอยางประเสรฐ. แตความดบในขณะแหงอปจารเทานน หาเปน ความดบอยางประเสรฐไม. จรงอยางนน ทกอนทรย แมดบแลวใน อปจารแหงปฐมฌาน ซงมอาวชชนะตาง ๆ กน แตพงเกดขนไดอก เพราะสมผสมเหลอบและยงเปนตน หรอเพราะความเดอดรอนอนเกด จากการนงไมสมาเสมอ, แตจะเกดในภายในอปปนาไมไดเลย. อกอยาง หนง ทกขนทรยนน แมดบแลวในอปจาร ยงดบไมสนทด เพราะธรรม ทเปนขาศกยงกาจดไมได. สวนภายในอปปนา กายทงสนหยงลงส ความสข เพราะมปตซาบซาน. และทกขนทรยของพระโยคาวจรผม กายหยงลงสความสข จดวาดบไปแลวดวยด เพราะธรรมทเปนขาศก ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๕๗.


ถกกาจดเสยได. กโทมนสสนทรยทพระโยคาวจรละไดแลว ในอปจารแหงทตย- ฌานซงมอาวชชนะตาง ๆ กนนนแล แตพงเกดขนไดอก เพราะโทมนส- สนทรยนน เมอมความลาบากกายและความคบแคนใจแมทมวตกวจาร เปนปจจยอย ยอมบงเกดขนได แตจะเกดไมไดเลยในเพราะไมมวตก วจาร, แตโทมนสสนทรยจะเกดในจตตปบาทใด เพราะมวตกวจาร จงเกดขนในจตตปบาทนน, วตกวจารในอปจารแหงทตยฌานทานยง ละไมไดเลย เพราะฉะนน โทมนสสนทรยนน พงเกดไดในอปจาร แหงทตยฌานนน เพราะมปจจยทยงละไมได. แตในทตยฌานจะเกด ขนไมไดเลย เพราะมปจจยอนละไดแลว. อนง สขนทรย แมทละไดแลวในอปจารแหงตตยฌาน กพง บงเกดขนแกพระโยคาวจรผมกายอนรปทประณต ซงมปตเปนสมฏฐาน ถกตองแลว แตในตตยฌานเกดขนไมไดเลย จรงอย ปตอนเปน ปจจยแหงความสขในตตยฌาน ดบไปแลวโดยประการทงปวงแล. อนง โสมนสสนทรย แมทละไดแลวในอปจารแหงจตตถฌาน กพง เกดขนอกได เพราะใกลตอปต และเพราะยงไมผานไปดวยด เพราะ ยงไมมอเบกขาทถงอปปนา, แตในจตตถฌานจะเกดขนไมไดเลย. เพราะเหตดงทกลาวมานนนแล พระผมพระภาคจงทรงทาอปรเสสศพท ไวในทนน ๆ วา " ทกขนทรยเกดขนแลว ดบหาเศษมไดในฌานน " ดงนแล. ในอธการแหงจตตถฌานน พระอาจารยผโจทกทวงวา " ถา


เมอเปนอยางนน เวทนาเหลานน แมทละไดแลวในอปจารแหงฌาน นน ๆ เพราะเหตไร ในจตตถฌานน พระผมพระภาคเจา จงทรง ประมวลมาไวอกเลา ? " แกวา " เพอใหถอเอาสะดวก " ( เพอเขาใจงาย ). จรงอย อทกขมสขเวทนา ทพระผมพระภาคเจา ตรสไวใน องคฌานนวา " อทกขมสข " ( ไมใชทกขไมใชสข ) น เปนของ ละเอยด รไดโดยยาก ไมสามารถจะถอเอาไดโดยสะดวก, เพราะ- ฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงประมวลเวทนาเหลานนมาไว ทงหมด เพอใหถอเอาสะดวก เปรยบเหมอนเพอจะจบโคด ซงใคร ๆ ไมสามารถจะเขาไปจบใกล ๆ ได โดยประการใดประการหนง คน เลยงโคจงตอนโคทกตวมาไวในคอกเดยวกน ภายหลงจงปลอยออกมาท ละตว ๆ ใหจบเอาโคแมตวนน ซงผานออกมาตามลาดบ โดยสงวา " น คอโคตวนน พวกทานจงจบมน " ฉะนน. จรงอย พระผมพระภาค ครนทรงแสดงเวทนาเหลานน ทพระองคประมวลมาแลวอยางนน ยอมทรงสามารถ เพออนใหถอเอาเวทนานวา " ธรรมชาตทมใชสข มใชทกข มใชโสมนส มใชโทมนส น คอ อทกขมสขเวทนา, " อนง เวทนาเหลานน บณฑตพงทราบวา พระองคตรสไว กเพอจะ ทรงแสดงปจจยแหงอทกขมสขเจโตวมต. จรงอย ธรรมทงหลายม การละสขเปนตน๑ เปนปจจยแหงเจโตวมตนน. เหมอนดงทพระธรรม- ๑. วสทธมรรค. ๑/๒๑๓ เปนตน ทกขปปหานาทโย. ฎกาสารตถทปน ๑/๕๙๐ กเหมอนกน.


ทนนาเถร กลาวไววา " ดกอนผมอาย ! ปจจยแหงสมาบตทเปน อทกขมสขเจโตวมตม ๔ อยางแล, ดกอนผมอาย ! ภกษใน ธรรมวนยน ยอมเขาถงจตตถฌาน อนเปนอทกขมสข มสตเปน ธรรมชาตบรสทธอนอเบกขาใหเกดแลว เพราะละสขและทกขเสยได เพราะถงความตงอยไมไดแหงโสมนสและโทมนสในกาลกอนเทยว, ดกอนผมอาย ! ปจจยแหงสมาบตทเปนเจโตวมต อนเปนอทกขมสข ม ๔ อยางเหลานแล.๑ " อกอยางหนง สงโยชนทงหลายมสกกายทฏฐเปนตน แมทละ ไดแลว ในมรรคอนมโสดาปตตมรรคเปนตน พระองคตรสวา ละได แลวในมรรคท ๓ นน เพอตรสสรรเสรญมรรคท ๓ ฉนใด เวทนามสข เปนตนเหลานน ควรทราบวา พระองคตรสไวในจตตถฌานน แม เพอตรสสรรเสรญฌานนน ฉนนน. อกนยหนง เวทนามสขเปนตนเหลานน พงทราบวา พระองค ตรสไวในจตตถฌานน แมเพอจะทรงแสดงขอทราคะและโทสะ เปน ธรรมชาตทอยไกลยง เพราะสงหารปจจยเสยได. จรงอย บรรดา เวทนามสขเปนตนเหลานน สข เปนปจจยแหงโสมนส, โสมนส เปน ปจจยแหงราคะ, ทกข เปนปจจยแหงโทมนส, โทมนส เปนปจจย แหงโทสะ, และราคะโทสะพรอมทงปจจย เปนอนจตตถฌานนนกาจด แลว เพราะสงหารความสขเปนตนเสยได. เพราะเหตนน ราคะและ โทสะ จงมอยในทไกลยง ฉะนแล. ๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๓.


[ อรรถาธบายอเบกขาในจตตถฌาน ] บทวา อทกขมสข ความวา ขอวา อทกข เพราะไมมทกข ชอวา อสข เพราะไมมสข. ในคาวา " อทกขมสข " น พระผม พระภาคเจา ทรงแสดงเวทนาท ๓ อนเปนปฏปกษตอทกขและสข ดวยพระดารสน หาทรงแสดงเพยงสกวาความไมมแหงทกขและสขไม. อทกขและอสข ชอวาเวทนาท ๓ ทานเรยกวา " อเบกขา " บาง. อเบกขานน บณฑตพงทราบวา " มการเสวยอารมณทผดแปลกจาก อารมณทนาปรารถนาและไมนาปรารถนาเปนลกษณะ มความเปนกลาง เปนรส มอารมณไมแจมแจงเปนเครองปรากฏ มความดบสขเปน ปทฏฐาน. " บทวา อเปกขาสตปารสทธ ความวา มสตเปนธรรมชาต บรสทธอนอเบกขาใหเกดแลว. จรงอย ในฌานน สตเปนธรรมชาต บรสทธดวยด และความบรสทธแหงสตนน อนอเบกขาทาแลว หาใช ธรรมอยางอนทาไม, เพราะเหตนน ฌานนน พระผมพระภาคเจา จงตรสเรยกวา " มสตบรสทธอนอเบกขาใหเกดแลว " ดงน. แมใน คมภรวภงค พระองคกไดตรสไววา " สตน ยอมเปนธรรมชาต เปดเผย บรสทธ ผองแผว เพราะอเบกขาน ดวยเหตนน จงเรยกวา มสตบรสทธเพราะอเบกขา.๑ กความบรสทธแหงสตในจตตถฌานน ยอม มเพราะอเบกขาใด, อเบกขานน โดยอรรถพงทราบวา " มความ เปนกลางในธรรมนน ๆ " อนง ในจตตถฌานน สตเทานน เปน ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๕๒.


ธรรมชาตบรสทธ เพราะอเบกขานนอยางเดยวกหามได, อกอยางหนงแล แมสมปยตตธรรมทงหมด กบรสทธเพราะอเบกขานน ( เหมอนกน ). แตเทศนา พระองคตรสไวโดยยกสตขนเปนประธาน. บรรดาธรรมในจตตถฌานนน อเบกขาน มอยในฌานทง ๓ แมในหนหลง กจรง, ถงกระนน จนทเลขา กลาวคอ ตตรมชฌตต- เปกขาแมน ถงแมมอยในความตางแหงฌานมปฐมฌานเปนตน ยอม ชอวาเปนธรรมชาตไมบรสทธ เพราะถกเดชแหงธรรมทเปนขาศกม วตกเปนตนครอบงาไว และเพราะไมไดราตรกลาวคออเบกขาเวทนา ท เปนสภาคกน เปรยบเหมอนจนทเลขา ( ดวงจนทร ) ถงแมมอยใน กลางวน กชอวาเปนของไมบรสทธ ไมผองใส เพราะถกรศมพระ อาทตยครอบงาในกลางวน หรอเพราะไมไดกลางคนทเปนสภาคกน โดยความเปนของทมอปการะแกตน โดยความเปนของสวยงามฉะนน. กเมอตตรมชฌตตเปกขานนไมบรสทธ ธรรมทงหลายมสตเปนตน แม ทเกดรวมกน กเปนธรรมชาตไมบรสทธแท เหมอนรศมแหงดวงจนทร ทไมบรสทธในกลางวนฉะนน. เพราะเหตนน ฌานแมอยางหนง ในบรรดาปฐมฌานเปนตนเหลานน พระผมพระภาคเจากไมตรสวา " มสตบรสทธเพราะอเบกขา " สวนในจตตถฌานน ดวงจนทรกลาว คอตตรมชฌตตเปกขาน เปนธรรมชาตบรสทธอยางยง เพราะไมถก เดชแหงธรรมทเปนขาศกมวตกเปนตนครอบงา และเพราะไดกลางคน คออเบกขาเวทนาทเปนสภาคกน. เพราะความทตตรมชฌตตเปกขานน เปนธรรมชาตบรสทธ ธรรมทงหลายมสตเปนตน แมทเกดรวมกน


กเปนธรรมชาตบรสทธ ผองแผว ดจรศมแหงดวงจนทรทบรสทธฉะนน. เพราะเหตนน จตตถฌานนเทานน บณฑตพงทราบวา " พระผม พระภาคเจาตรสไววา ' มสตบรสทธเพราะอเบกขา. " บทวา จตตถ คอเปนท ๔ ตามลาดบแหงการคานวณ. ฌานน ชอวาท ๔ เพราะอรรถวา พระโยคาวจรบรรลเปนครงท ๔. [ ตตยฌานมองค ๕ จตตถฌานมองค ๓ ] ในคาวา " ฌาน " น มวนจฉยดงนคอ :- ตตยฌานมองค ๕ ดวยองคทงหลายมอเบกขาเปนตนฉนใด, จตตถฌานน กมองค ๓ ดวย องคทงหลายมอเบกขาเปนตนฉนนน. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " อเบกขา ( ความวางเฉย ) สต ( ความระลกได ) เอกคคตา แหงจต ( ความทจตมอารมณเดยว ) ชอวา ฌาน๑ " ดงน. อนนน เปนนยทางออมเทานน. แตโดยนยทางตรง จตตถฌานน เวนองคคอ สตเสย เพราะถอเอาองคคออเบกขาเวทนานนแล จงประกอบดวย องค ๒. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ฌานประกอบ ดวยองค ๒ คอ อเบกขา และเอกคคตาแหงจต มอยในสมยนน เปน ไฉน๒ ? " คาทเหลอมนยดงทกลาวมาแลวนนแล. กถาวาดวยจตตถฌาน จบ. ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๕๒. ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๕๗.


[ อรรถาธบายฌาน ๔ ของบคคล ๕ ประเภท ] ฌาน ๔ อยางเหลาน ดงพรรณนามาน ของบคคลบางพวก มความทจตมอารมณเปนหนงเปนประโยชน, ของคนบางพวกเปนบาท แหงวปสสนา. ของคนบางพวก เปนบาทแหงอภญญา, ของคนบาง พวก เปนบาทแหงนโรธ, ของคนบางพวก มการกาวลงสภพเปน ประโยชน. บรรดาบคคล ๕ ประเภทเหลานน ฌานทง ๔ ของพระขณาสพ ทงหลาย มความทจตมอารมณเปนหนงเปนประโยชน. จรงอย พระขณาสพเหลานนตงใจไวอยางนวา " เราเขาฌานแลว มจตมอารมณ เปนหนง จกอยเปนสขตลอดวน " ดงน แลวทาบรกรรมในกสณ ใหสมาบตทง ๘ เกดขน. ฌานทงหลายของเหลาพระเสขะและปถชนผออกจากสมาบตแลว ตงใจไววา " เรามจตตงมนแลว จกเหนแจง " แลวใหเกดขน จด วาเปนบาทแหงวปสสนา. สวนบคคลเหลาใด ใหสมาบตทง ๘ เกดขนแลว จงเขาฌาน ทมอภญญาเปนบาท แลวออกจากสมาบต ปรารถนาอภญญา มนย ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา " แมเปนคน ๆ เดยว กลบเปน มากคนกได๑ " ดงน จงใหเกดขน, ฌานทงหลายของบคคลเหลานน ยอมเปนบาทแหงอภญญา. สวนบคคลเหลาใด ใหสมาบตทง ๘ เกดขน จงเขานโรธ ๑. อง. ตก. ๒๐/๒๑๗.


สมาบต แลวตงใจไววา " เราจกเปนผไมมจตบรรลนโรธนพพาน อยเปนสขในทฏฐธรรมเทยว ตลอดเจดวน " แลวใหฌานเกดขน, ฌานทงหลายของบคคลเหลานน ยอมเปนบาทแหงนโรธ. สวนบคคลเหลาใด ใหสมาบตทง ๘ เกดขนแลว ตงใจไววา " เราเปนผมฌานไมเสอม จกเกดขนในพรหมโลก " แลวใหฌาน เกดขน, ฌานทงหลายของบคคลเหลานน มการกาวลงสภพเปน ประโยชน. กจตตถฌานน พระผมพระภาคเจาทรงใหเกดขนแลว ณ โคน ตนโพธพฤกษ, จตตถฌานนน ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ไดเปนบาทแหงวปสสนาดวย เปนบาทแหงอภญญาดวย เปนบาทแหง นโรธดวย บนดาลกจทงปวงใหสาเรจดวย, บณฑตพงทราบวา " อานวยใหคณทงทเปนโลกยะทงทเปนโลกตตระทกอยาง. "


กถาวาดวยปพเพนวาสญาณ กพระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงเอกเทศแหงคณทงหลาย ทจตตถฌานเปนเหตอานวยใหเหลานน จงตรสวา " เอว สมาหเต จตเต " ดงนเปนตน. ในคาวา " โส เอว " เปนตนเหลานน มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โส คอ โส อห แปลวา เรานน. บทวา เอว นน เปนบทแสดงลาดบแหงจตตถฌาน. มอธบายวา " เราไดเฉพาะ จตตถฌาน ดวยลาดบน. " บทวา สมาหเต ความวา ( เมอจตของเรา ) ตงมนแลว ดวยสมาธในจตตถฌานน. สวนในคาวา ปรสทเธ เปนตน มวนจฉยดงตอไปน :- ชอวา บรสทธ เพราะมสตเปนธรรมชาตบรสทธ อนอเบกขา ใหเกดแลว. มคาอธบายไววา " ชอวา ผดผอง คอใสสวาง เพราะ ความเปนธรรมชาตบรสทธนนเอง. ชอวา ไมมกเลสเพยงดงเนน เพราะความทกเลสเพยงดงเนน มราคะเปนตน อนมรรคกาจดแลว เพราะฆาซงปจจยมสขเปนตน เสยได. ชอวา มอปกเลสปราศไปแลว เพราะความไมมกเลสเพยง ดงเนนนนเอง. จรงอย จตยอมเศราหมอง เพราะกเลสเพยงดงเนน. ชอวา เปนธรรมชาตออน เพราะอบรมดแลว, มคาอธบายวา


" ถงความชานาญ. " แทจรง จตทเปนไปอยในอานาจ ทานเรยกวา " มท " ( ออน ). อนง ชอวาควรแกการงาน เพราะความเปนจต ออนนนเอง, มคาอธบายวา " เหมาะแกการงาน คอควรประกอบใน การงาน. " จรงอย จตทออน ยอมเปนของควรแกการงาน ดจทองคา ทไลมลทนออกดแลว ฉะนน. กจตแมทง ๒ ( คอจตออนและจตท ควรแกการงาน ) นนจะมได กเพราะเปนจตทไดรบอบรมดแลวนนแล. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ดกอนภกษทงหลาย ! เรายงไมเลงเหนแทธรรมอยางหนงอน ทอบรมแลว ทาใหมากแลว ยอมเปนของออนและควรแกการงานเหมอนจตนเลย นะภกษทงหลาย๑ ! " ชอวา ตงมนแลว เพราะตงอยในธรรมทงหลายมความบรสทธ เปนตนเหลานน ชอวาถงความไมหวนไหว เพราะความเปนจตตงมน นนเอง, มอธบายวา " เปนจตไมหวนไหว คอหมดความหวนไหว. " อานาจของตน โดยความเปนจตออนและควรแกการงาน. ชอวา ถง ความไมหวนไหว เพราะความเปนจตอนธรรมทงหลายมศรทธาเปนตน ประคองไวแลว. [ จตประกอบดวยธรรม ๖ อยาง เปนจตไมหวนไหว ] จรงอย จตอนศรทธาประคองไวแลว ยอมไมหวนไหว เพราะ อสทธยะ ( ความไมมศรทธา ), อนวรยะประคองไวแลว ยอมไม ๑. อง. เอก. ๒๐/๑๑.


หวนไหว เพราะโกสชชะ ( ความเกยจคราน ). อนสตประคอง ไวแลว ยอมไมหวนไหว เพราะความประมาท ( ความเลนเลอ ), อนสมาธประคองไวแลว ยอมไมหวนไหว เพราะอทธจจะ ( ความ ฟงซาน ), อนปญญาประคองไวแลว ยอมไมหวนไหว เพราะอวชชา ( ความไมร ), ทถงความสวาง ยอมไมหวนไหว เพราะความมด คอกเลส๑, จตอนธรรม ๖ อยางเหลานประคองไวแลว เปนจตถง ความไมหวนไหว. จตทประกอบดวยองค ๘ ประการ ดงพรรณนามา แลวน ยอมเปนของควรแกอภนหาร เพอการทาใหแจงดวยอภญญา ซงธรรมทงหลายทควรทาใหแจงดวยอภญญา. แมอกนยหนง. เมอจตตงมนแลวดวยสมาธในจตตถฌาน ชอ วาเปนจตบรสทธ เพราะเปนจตไกลจากนวรณ, ชอวาผดผอง เพราะกาวลวงองคฌานมวตกเปนตน, ชอวาไมมกเลสเพยงดงเนน เพราะไมมความประพฤตตา ดวยความปรารถนาอนลามก ซงเปน ขาศกตอการกลบไดฌาน๒, อธบายวา " ชอวาไมมกเลสเพยงดงเนน เพราะไมมความประพฤตตา ดวยความปรารถนา คอเพราะไมม ปจจยแหงกามราคะมประการตาง ๆ อนหยงลงแลว คอเปนไปแลว ดวยอานาจความปรารถนา. " ชอวา มอปกเลสปราศไปแลว เพราะ ความปราศไปแหงความเศราหมองของจต มอภชฌาเปนตน. กแม ๑. วสทธมรรค. ๒/๒๑๕ เปน โอภาสคต จตต อวชชนธกาเรน น อ ชต แปลวา จตทถงความสวาง ยอมไมหวนไหว เพราะความมดคออวชชา. ๒. วสทธมรรค. ๒/๒๐๓ เปน ฌานปฏลาภปจจนกาน เหนวาถก จงแปลตามนน.


ธรรมทง ๒ ( คอความไมมกเลสเพยงดงเนน และมกเลสปราศไป ) นน บณฑตพงทราบ ตามแนวแหงอนงคณสตรและวตถสตร๑. ชอวา เปนจตออน เพราะถงความชานาญ. ชอวา ควรแก การงาน เพราะเขาถงความเปนบาทแหงฤทธ, ชอวา ตงมน ถง ความไมหวนไหว เพราะเขาถงความเปนธรรมชาตประณต ดวยความ เตมบรบรณแหงภาวนา, อธบายวา จตยอมถงความไมหวนไหว ฉนใด, ตงมนแลว ฉนนน. " จตทประกอบดวยองค ๘ ประการ แม ดงพรรณนามาแลวน ยอมเปนของควรแกอภนหาร เปนบาท เปน ปทฏฐาน แหงการทาใหแจงดวยอภญญา ซงธรรมทงหลายทควรทาให แจงดวยอภญญา ดวยประการฉะน. บทวา ปพเพนวาสานสสต าณาย ความวา เมอจตนน อนเปนบาทแหงอภญญา เกดแลวอยางนน, ( เราไดนอมจตไป ) เพอ ประโยชนแกปพเพนวาสานสสตญาณนน. [ อรรถาธบายวเคราะห ปพเพนวาสศพท ] ในบรรดาบทวา " ปพเพนวาสา " เปนตนน พงทราบวเคราะห ศพทดงน :- ขนธทตนเคยอยแลวในกาลกอน คอในอดตชาต ชอวา ปพเพ- นวาส ( ขนธทตนเคยอยแลวในกาลกอน ). ขนธทตนเคยอยทบแลว คอทตนตามเสวยแลว ไดแก ทเกดขน ในสนดานของตนแลวดบไป หรอธรรมทตนเคยอยแลว ชอวา นวฏา ๑. ม. ม. ๑๒/๔๒-๖๔.


( ขนธหรอธรรมทตนเคยอยทบแลว ). ธรรมทงหลายทตนเคยอย ดวยการอยโดยความเปนโคจร คอท ตนรแจง ไดแกทตนกาหนดแลว ดวยวญญาณของตน หรอแมทตน รแจงแลวดวยวญญาณของผอน ในญาณทงหลายมการตามระลกถง สงสารวฏทตนตดไดขาดแลว ชอวา นวฏฐา. พระโยคาวจรยอมตามระลกไดถงขนธ ทตนเคยอยในกาลกอน ดวยสตใด, สต๑นนชอวา ปพเพนวาสานสสต ในคาวา " ปพเพ- นวาสานสสต " น. ญาณทสมปยตดวยสตนน ชอวา ญาณ. เพอประโยชนแก บพเพนวาสานสสนญาณน, มคาอธบายวา " ( เราไดนอมจตไป ) เพอ บพเพนวาสานสสตญาณ คอเพอบรรล ไดแกเพอถงญาณนน " ดวย ประการฉะน. บทวา อภนนนาเมส แปลวา เราไดนอมไปเฉพาะแลว. บทวา " โส " คอ โส อห แปลวา เรานน. บทวา อเนกวหต แปลวา มใชชาตเดยว, อกอยางหนง อธบายวา " อนเราใหเปน ไปแลว คอพรรณนาไวแลว โดยอเนกประการ. " บทวา ปพเพนวาส ไดแกสนดานอนเราเคยอยประจาในภพนน ๆ ตงตนแต ภพทลวงแลวเปนลาดบไป. ดวยบทวา " อนสสราม " น พระ ผมพระภาคเจา ยอมทรงแสดงวา " เราไดตามระลกไป ๆ ถงลาดบ แหงชาตไดอยางน คอ ชาตหนงบาง สองชาตบาง สามชาตบาง ๑. วทธมรรค. ๒/๒๑.


เปนตน, อกอยางหนง เราระลกตามไดจรง ๆ คอเมอจตสกวาเราได นอมไปเฉพาะแลวเทานน เรากระลกได. " จรงอย พระมหาบรษ ทงหลายผมบารมเตมเปยมแลว ไมมการทาบรกรรม. เพราะเหตนน มหาบรษเหลานน พอนอมจตมงตรงไปเทานน กยอมระลก ( ชาต ) ได. สวนกลบตรผเปนอาทกรรมกทงหลาย ตองทาบรกรรมจงระลก ( ชาต ) ได. เพราะเหตนน การบรกรรมดวยสามารถแหงกลบตร เหลานน จงควรกลาวไวดวย. แตเมอขาพเจาจะกลาวการบรกรรมนน จะทานทานแหงพระวนยใหเปนภาระหนกยง. เพราะฉะนน ขาพเจา จะไมกลาวการบรกรรมนนไว. แตนกศกษาผมความตองการควรถอเอา บรกรรมนนตามนยทขาพเจากลาวไวแลว ในปกรณวเศษขอวสทธมรรค๑. กในนทานแหงพระวนยน ขาพเจาจกพรรณนาไวเฉพาะบาลเทานน. บทวา เสยยถท เปนนบาต ลงในอรรถแหงการแสดงประการ ทพระองคทรงเรมไวแลว. เพราะเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงประการทตางกนแหงบพเพนวาส ทพระองคทรงเรม ไวแลวนน จงตรสคามอาทวา " เอกมป ชาต " เปนตน. ในคาวา " เอกมป ชาต " เปนตนนน มวนจฉยดงน :- สองบทวา เอกมป ชาต ความวา ชาตหนงบาง ไดแก ขนธ- สนดานอนนบเนองในภพหนง ซงมปฏสนธเปนมล มจตเปนทสด. บทวา " เทวป ชาตโย " เปนตน กนยน. ๑. วสทธมรรค. ๒/๒๕๑-๒๕๓.


[ อรรถาธบายเรองกป ] อนง ในบทวา " อเนเกป สวฏฏกปเป " เปนตน พงทราบ วา " กปทกาลงเสอมลง ชอวาสงวฏฏกป, กปทกาลงเจรญขน ชอ ววฏฏกป. " บรรดาสงวฏฏกปและววฏฏกปทง ๒ นน สงวฏฏฐายกป ชอวาเปนอนทานถอเอาแลวดวยสงวฏฏกป เพราะสงวฏฏกปเปนมลเดม แหงสงวฏฏฐายกปนน. และววฏฏฐายกป กเปนอนทานถอเอาแลวดวย ววฏฏกป. จรงอย เมอถอเอาเชนนน กปทงหลาย ทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ดกอนภกษทงหลาย ! อสงไขยกป ๔ อยางเหลาน, ๔ อยางเปนไฉน ? คอสงวฏฏกป ๑ สงวฏฏฐายกป ๑ ววฏฏกป ๑ ววฏฏฐายกป๑ ๑. " ทงหมด ยอมเปนอนทานถอเอาแลว. บรรดากปเหลานน สงวฏฏกปม ๓ คอ เตโชสงวฏฏกป ( คอ กปทพนาศไปเพราะไฟ ) ๑ อาโปสงวฏฏกป ( คอกปทพนาศไปเพราะ นา ) ๑ วาโยสงวฏฏกป ( คอกปทพนาศไปเพราะลม ) ๑. เขตแดนแหงสงวฏฏกปม ๓ คอ ชนอาภสสระ ๑ ชนสภกณหะ ๑ ชนเวหปผละ ๑. ในกาลใด กปยอมพนาศไปเพราะไฟ, ในกาลนน โลกยอมถกไฟเผา ภายใตตงแตชนอาภสสระลงมา. ในกาลใด กป ยอมพนาศไปเพราะนา, ในกาลนน โลกยอมถกนาทาลายใหแหลก เหลวไป ภายใตตงแตชนสภกณหะลงมา. ในกาลใด กปยอมพนาศ ไปเพราะลม, ในกาลนน โลกยอมถกลมพดใหกระจดกระจายไป ภาย ๑. อง. จตกก. ๒๑/๑๙๐.


ไดตงแตชนเวหปผละลงมา. กโดยสวนมาก๑ พทธเขตอยางหนง ( คอ เขตของพระพทธเจา ) ยอมพนาศไป แมในกาลทกเมอ. [ พทธเขต ๓ พรอมทงอรรถาธบาย ] ขนชอวา พทธเขต ( คอเขตของพระพทธเจา ) ม ๓ คอ ชาต- เขต ( คอเขตทประสต ) ๑ อาณาเขต ( คอเขตแหงอานาจ ) ๑ วสยเขต ( คอเขตแหงอารมณ หรอความหวง ) ๑. ในพทธเขต ๓ อยางนน สถานเปนทหวนไหวแลว เพราะเหต ทงหลายมการถอปฏสนธเปนตน ของพระตถาคต ชอ ชาตเขต ซง มหมนจกรวาลเปนทสด. สถานทอานภาพแหงพระปรตรเหลาน คอ รตนปรตร เมตตา- ปรตร ขนธปรตร ธชคคปรตร อาฏานาฏยปรตร โมรปรตร เปนไป ชอวา อาณาเขต ซงมแสนโกฏจกรวาลเปนทสด. เขตเปนทพงซงพระองคทรงระลกจานงหวง ทพระองคทรงหมาย ถงตรสไววา " กหรอวา ตถาคตพงหวงโลกธาตมประมาณเพยงใด " ดงนเปนตน ชอวา วสยเขต ซงมประมาณหาทสดมได. บรรดาพทธเขตทง ๓ เหลานน อาณาเขตอยางหนง ยอม พนาศไป ดงพรรณนามาฉะน. กเมออาณาเขตนนพนาศอย ชาตเขต กยอมเปนอนพนาศไปดวยเหมอนกน. และชาตเขตเมอพนาศไป ก ยอมพนาศโดยรวมกนไปทเดยว. แมเมอดารงอย กยอมดารงอยโดย รวมกน. ความพนาศไป และความดารงอยแหงเขตนน ขาพเจากลาว ๑. วตถารโตต ปถกโต. โยชนา ๑/๑๖๖.


ไวแลวในปกรณวเสสชอวสทธมรรค.๑ นกศกษาทงหลายผมความตอง การ พงถอเอา จากปกรณวเสสชอวสทธมรรคนน. กบรรดาสงวฏฏกปและววฏฏกป ทพระผมพระภาคเจา ตรส ไวแลวอยางนน พระผมพระภาคเจา ประทบนงอย ณ โพธมณฑ เพอตองการตรสรยงซงพระสมมาสมโพธญาณ ทรงระลก ( บพเพนวาส ได ) ตลอดสงวฏฏกปเปนอนมากบาง ตลอดววฏฏกปเปนอนมากบาง ตลอดสงวฏฏกปและววฏฏกปเปนอนมากบาง. " ทรงระลกได โดยนยอยางไร ? " " คอทรงระลกไดโดยนยวา ' อมตตราส ' ดงนเปนตน. " บรรดาบทเหลานน บทวา อมตตราส ความวา ในสงวฏฏ- กปชอโนน เราไดมแลว คอในภพกด ในกาเนดกด ในคตกด ใน วญญาณฐตกด ในสตตาวาสกด ในสตตนกายกด ชอโนน เราได มแลว. บทวา เอวนนาโม ความวา ( ในภพเปนตนชอโนน ) เรามชอวา เวสสนดร หรอมชอวา โชตบาล. บทวา เอวโคตโต ความวา เราเปนภควโคตรหรอโคตมโคตร. บทวา เอววณโณ ความวา เราเปนผมผวขาว หรอดาคลา. บทวา เอวมาหาโร ความวา เรามอาหารคอขาวสกแหงขาว สาลทปรงดวยเนอ หรอมผลไมทหลนลงเองเปนของบรโภค. บทวา เอวสขทกขปฏสเวท ความวา เราไดเสวยสขและทกข ๑. วสทธมรรค ๒/๒๒๕-๒๖๕.


ตางโดยประเภทมสามสสขและนรามสสขเปนตน ทเปนไปทางกายและ ทางจต โดยอเนกประการบาง. บทวา เอวมายปรยนโต ความวา ( ในภพเปนตนชอโนน ) เรามทสดแหงอายมกาหนดไดรอยป หรอมทสดแหงอายมกาหนดได แปดหมนสพนกป อยางนน. หลายบทวา โส ตโต จโต อมตร อทปาท ความวา เรา นน จตจากภพ กาเนด คต วญญาณฐต สตตาวาส หรอสตตนกาย นนแลว จงไดเกดขนในภพ กาเนด คต วญญาณฐต สตตาวาส หรอในสตตนกาย ชอโนนอก. บทวา ตตราปาส ความวา ภายหลง เราไดมแลว ในภพ กาเนด คต วญญาณฐต สตตาวาส หรอในสตตนกายแมนน ซาอก. คาวา " เอวนาโม " เปนตน มนยดงกลาวแลวนนแล. อกอยางหนง เพราะการระลกนวา " อมตราส " เปนการทรง ระลกตามทตองการของพระผมพระภาคเจา ผทรงระลกขนไปตามลาดบ, การระลกนวา " โส ตโต จโต " เปนการพจารณาของพระผม พระภาค ผทรงระลกถอยหลงกลบ, เพราะฉะนน พงทราบใจความ วา " พระผมพระภาคเจา ทางหมายเอาภพดสต จงตรสคานวา " อมตร อทปาท " ในลาดบแหงการทรงอบตขนในภพน ๆ วา " อธปปนโน. " หลายบทวา ตตราปาส เอวนนาโม ความวา เราไดเปนเทวบตร มนามวา เสตเกต ในดสตพภพแมนน. บทวา เอวโคตโต ความวา เรามโคตรอยางเดยวกนกบเทวดา


เหลานน. บทวา เอววณโณ ความวา เรามผวพรรณดจทอง. บทวา เอวมาหาโร ความวา เรามอาหารขาวสะอาดเปนทพย. บทวา เอวสขทกขปฏสเวท ความวา เราไดเสวยสขอนเปน ทพยอยางน. สวนทกข เปนเพยงทกขประจาสงขารเทานน. บทวา เอวมายปรยนโต ความวา เรามทสดแหงอายหาสบเจด โกฏกบหกสบแสนป อยางน. หลายบทวา โส ตโต จโต ความวา เรานน จตจากดสต- พภพนนแลว. ชมนมบทวา อธปปนโน ความวา เราเกดแลวในพระครรภ ของพระนางมหามายาเทวในภพน. บทวา อต แปลวา ดวยประการฉะน. สองบทวา สาการ สอทเทส คอพรอมดวยอเทศ ดวยอานาจ ชอและโคตร, พรอมดวยอาการ ดวยอานาจผวพรรณเปนตน. จรงอย สตว คน อนชาวโลกยอมแสดงขน ดวยชอและโคตร วา " ตสสะ โคตมะ " ดงน. สตว ยอมปรากฏโดยความเปนตาง ๆ กน ดวยผวพรรณเปนอาทวา " ขาว ดาคลา " ดงนเปนตน. เพราะเหต นน ชอและโคตร ชอวาอเทศ, ผวพรรณเปนตนนอกน ชอวาอาการ. [ พวกเดยรถยระลกชาตได ๔๐ กป ] ถามวา " กพระพทธเจาทงหลาย ยอมทรงระลกบพเพนวาสได พวกเดยวเทานนหรอ ? " ขาพเจาจะเฉลยตอไป :- พระพทธเจาทงหลาย


ยอมทรงระลกไดพวกเดยว กหาไม, ถงแมพระปจเจกพทธ พระสาวก และเดยรถย กระลกได, แตวาระลกไดโดยไมวเศษเลย๑. จรงอย พวก เดยรถย ยอมระลกไดเพยง ๔๐ กปเทานน เลยจากนนไป ระลกไมได. ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะมปญญาหยอนกาลง. " แทจรง ปญญาของเดยรถยเหลานน จดวาหยอนกาลง เพราะ เวนจากการกาหนดนามและรป. [ พระอสตมหาสาวกระลกชาตไดแสนกป ] กบรรดาพระสาวกทงหลาย พระมหาสาวก ๘๐ รป ระลกได แสนกป. พระอครสาวกทง ๒ องค ระลกไดหนงอสงไขยและแสนกป. พระปจเจกพทธทงหลาย ระลกไดสองอสงไขยและแสนกป. จรงอย อภนหารของพระมหาสาวก พระอครสาวกและพระปจเจกพทธเหลานน มประมาณเทาน. สวนของพระพทธเจาทงหลาย ไมมกาหนด, พระ พทธเจาทงหลาย ยอมระลกไดตราบเทาททรงปรารถนา. แตพวก เดยรถย ยอมระลกไดตามลาดบขนธเทานน พนลาดบ ( ขนธ ) ไป ยอมไมสามารถจะระลกได ดวยอานาจจตและปฏสนธ. เพราะวาการ กาวลงสประเทศ ( แหงญาณ ) ทตนปรารถนา ยอมไมมแกเดยรถย เหลานน ผเปนเหมอนคนบอด. พระสาวกทงหลาย ยอมระลกไดแม โดยประการทง ๒. พระปจเจกพทธทงหลาย กเหมอนอยางนน. สวน พระพทธเจาทงหลาย ยอมทรงระลกไดตลอดสถานท ๆ ทรงมงหวง ๑. สารตถทปน ๑/๖๑๓ เปน..... อวเสเสน.


นน ๆ ทงหมดทเดยว ในเบองตาหรอเบองบน ในโกฏกปเปนอนมาก ดวยลาดบขนธบาง ดวยอานาจจตและปฏสนธบาง ดวยอานาจการกาว ไปดจราชสหบาง. ในคาวา " อย โข เม พราหมณ " เปนตน มวนจฉยดงน :- บทวา เม คอ มยา แปลวา อนเรา. ความรแจง ทานเรยก วา วชชา เพราะอรรถวา ทาใหรแจง. ถามวา " ยอมทาใหรแจงอะไร ? " แกวา " ยอมทาใหรแจง ซงบพเพนวาส. " โมหะทปกปดวชชานน ทานเรยกวา อวชชา เพราะอรรถวา เปนเหตทาไมใหรแจงซงบพเพนวาสนนนนแล. โมหะนนนนเอง ทาน เรยกวา ตมะ ( ความมด ) ในบทวา ตโม เพราะอรรถวาปกปด. วชชานนนนเอง ทานเรยกวา อาโลกะ ในบทวา " อาโลโก " เพราะ อรรถวาทาแสงสวาง. กบรรดาบทเหลาน ในบทวา " วชชา อธคตา " น มอธบายเทาน. คาทเหลอ เปนคากลาวสรรเสรญ. สวนในบททง ๒ วา " วชชา อธคตา อวชชา วหตา " นม โยชนาวา " วชชานแล เราไดบรรลแลว อวชชา อนเราผไดบรรล วชชานน กาจดไดแลว, อธบายวา " ใหพนาศแลว. " ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะเหตทวชชาเกดขนแลว. " ในบททง ๒ ( คอ ตโม วหโต อาโลโก อปปนโน ) แมนอก น กมนยน.


ศพทวา " ยถา " ในคาวา ยถาต น เปนนบาต ลงในความ อปมา. ศพทวา " ต " เปนนบาต. ( วชชาเปนตนเกดขนแลว ) แกบคคลผชอวาไมประมาท เพราะ ความไมอยปราศจากสต, ผชอวามความเพยรเผากเลส เพราะยงกเลส ใหเรารอนดวยความเพยร, ผชอวามตนสงไปแลว อธบายวา " ผสงจต ไปแลว " เพราะเปนผไมมความเยอใยในกายและชวต. พระผมพระภาคเจา ตรสคาอธบายไววา " อวชชา เรากาจด ไดแลว, วชชา เกดขนแลว ( แกเรา ), ความมด เรากาจดไดแลว, แสงสวางเกดขนแลว ( แกเรา ), ผลอนสมควรแกการประกอบความ เพยรเนอง ๆ นน เราไดแลว เหมอนอยางอวชชา อนพระโยคาวจรพง กาจด, วชชาพงเกดขน, ความมด พงถกกาจด, แสงสวาง พงเกด ขน แกพระโยคาวจรผไมประมาท ผมความเพยรเผากเลส ผมตน สงไปแลวอย ฉนนนเหมอนกน. " หลายบทวา อย โข เม พราหมณ ปมา อภนพพทา อโหส กกกฏจฉาปกสเสว อณฑโกสมหา ความวา พราหมณ ! ความชาแรกออกครงทหนง คอความออกไปครงทหนง ไดแกความ เกดเปนอรยะครงทหนงนแล ไดมแลวแกเรา เพราะทาลายกระเปาะฟอง คออวชชา อนปกปดขนธทเราอยอาศยในภพกอน ดวยจะงอยปาก คอบพเพนวาสานสสตญาณ ดจความชาแรกออก คอความออกไป ไดแกความเกดในภายหลง ในหมไก จากกระเปาะฟองไขนน แหงลก


ไก เพราะทาลายกระเปาะฟองไข ดวยจะงอยปาก หรอดวยปลาย เลบเทาฉะนน ดวยประการฉะน. กถาวาดวยปพเพนวาส จบ.


กถาวาดวยทพยจกษ หลายบทวา โส เอว ฯ เป ฯ จตปปาต าณาย ความวา ( เราไดนอมจตไปแลว ) เพอญาณ ( ความร ) ในจตและอปบต ( ของ สตวทงหลาย ). มคาอธบายวา " ( เราไดนอมจตไปแลว ) เพอญาณ ทเปนเครองรความเคลอนและความบงเกด ของสตวทงหลาย. " สองบทวา " จตต อภนนนาเมส " ความวา เราไดนอม บรกรรมจตไป. สวนในคาวา " โส ทพเพน ฯ เป ฯ ปสสาม " น มวนจฉย ดงน :- พระมหาสตวทงหลาย ผมบารมเตมเปยมแลว ยอมไมมการ ทาบรกรรม, จรงอย พระมหาสตวเหลานน พอเมอนอมจตไปเทานน ยอมเหนสตวทงหลาย ผกาลงจต กาลงอปบต เลว ประณต มผว พรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย. กลบตรผเปนอาทกรรมกทงหลาย ตองทาบรกรรม จงเหนได. เพราะเหตนน การบรกรรม ดวยสามารถแหงกลบตร เหลานน จงควรกลาวไวดวย. แตเมอขาพเจา จะกลาวการ บรกรรมนนดวย จะทานทานแหงพระวนย ใหเปนภาระหนกยง, เพราะฉะนน ขาพเจาจะไมกลาวการบรกรรมนนไว. สวนนกศกษา ทงหลาย ผมความตองการ ควรถอเอาการบรกรรมนน ตามนย ทขาพเจากลาวไวแลวในปกรณวเสสชอ วสทธมรรค.๑ แตในนทาน ๑. วสทธมรรค ๒/๒๕๑-๒๕๓.


แหงพระวนยน ขาพเจาจกพรรณนาไวเฉพาะบาลเทานน. [ อรรถาธบายคาวาทพยจกษเปนตน ] บทวา โส คอ โส อห แปลวา เรานน. ในคาวา " ทพเพน " เปนตน มวนจฉยดงน :- จกษประสาท ชอวาทพย เพราะ เปนเชนกบดวยจกษทพย. จรงอย จกษประสาทของเทวดาทงหลาย ทเกดเพราะสจรตกรรม อนนาด เสลด และเลอด เปนตนมได พวพน ซงสามารถรบอารมณแมในทไกลได เพราะเปนธรรมชาต ทพนจากอปกเลสเครองเศราหมอง ชอวาเปนทพย. กอกอยางหนง ญาณจกษน ทเกดเพราะกาลงแหงวรยภาวนา กเปนเชนจกษประสาท นนเหมอนกน; เพราะเหตนน ญาณจกษนน จงชอวาเปนทพย เพราะเปนเชนกบดวยจกษทพย. ญาณจกษนน ชอวาเปนทพย เพราะเปนจกษอนพระองคไดแลวดวยอานาจทพพวหาร และเพราะ แมตนกอาศยทพพวหาร. ชอวาเปนทพย แมเพราะมความรงเรอง มาก ดวยการกาหนดแสงสวาง. ชอวาเปนทพย แมเพราะมคต ( ทางไป ) มาก ดวยการเหนรปทอยภายนอกฝาเรอนเปนตน. หมวด ๕ แหงอรรถทงหมดนน บณฑตพงทราบ ตามแนวแหงคมภรศพทศาสตร. ชอวาจกษ เพราะอรรถวาเหน เปนเหมอนจกษ เพราะทา กจแหงจกษ แมเพราะเหตนน จงชอวาจกษ. ชอวาบรสทธ เพราะ ความเปนเหตแหงทฏฐวสทธ ดวยการเหนความจตและความอปบต ( แหงสตวทงหลาย ). จรงอย ผใด ยอมเหนเพยงความจตเทานน ไมเหนความอปบต ( แหงสตวทงหลาย ) ผนนยอมยดเอาอจเฉททฏฐ


( ความเหนวาขาดสญ ). ผใดยอมเหนเพยงความอปบตเทานน ไมเหน ความจต ( แหงสตวทงหลาย ) ผนน ยอมยดเอาทฏฐคอความปรากฏ ขนแหงสตวใหม ๆ. สวนผใดยอมเหนทงสองอยางนน ผนนยอม ลวงเลยทฏฐทงสองอยางนนไป เพราะเหตนน ทสสนะนน ของผนน จงชอวาเปนเหตแหงทฏฐวสทธ. สวนพระผมพระภาคเจา ไดทอด พระเนตรเหนทงสองอยางนนแลว. เพราะเหตนน ขาพเจาจงไดกลาว คานวา " ชอวาบรสทธ เพราะความเปนเหตแหงทฏฐวสทธ ดวยการ เหนความจตและความอปบต ( แหงสตวทงหลาย ) " ดงน. [ ทพยจกษของพระผมพระภาคเจาปราศจากอปกเลส ๑๑ อยาง ] อกอยางหนง ชอวาบรสทธ เพราะเวนจากอปกเลส ( เครอง เศราหมองจต ) ๑๑ อยาง. จรงอย ทพยจกษของพระผมพระภาคเจา เวนแลวจากอปกเลส ๑๑ อยาง. เหมอนอยางทพระองคตรสไวอยาง นวา " ดกอนอนรทธะนนทยะและกมพละทงหลาย๑ ! เรานนแล รแลว วา วจกจฉา เปนเครองเศราหมองจต จงละวจกจฉา เครอง เศราหมองจตเสยได. รแลววา อมนสการ เปนเครองเศราหมองจต จงละอมนสการ เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ถนมทธะ เปนเครองเศราหมองจต จงละถนมทธะ ๑. ในอปกเลสสตร มพระอนรทธะ พระนนทยะ และพระกมพละ ๓ ทานเขาไปเฝา, แต พระผมพระภาคเจาตรสออกชอทานอนรทธะรปเดยวทเปนหวหนา ในพหวจนะ เชน สารปตตา เปนตน.


เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ความหวาดเสยว เปนเครองเศราหมองจต จงละ ความหวาดเสยว เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ความตนเตน เปนเครองเศราหมองจต จงละ ความตนเตน เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ความชวหยาบ เปนเครองเศราหมองจต จงละความ ชวหยาบ เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ความเพยรทปรารภเกนไป เปนเครองเศราหมองจต จงละความเพยรทปรารภเกนไป เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ความเพยรทหยอนเกนไป เปนเครองเศราหมองจต จงละความเพยรทหยอนเกนไป เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา ตณหาทคอยกระซบ เปนเครองเศราหมองจต จง ละตณหาทคอยกระซบ เครองเศราหมองจตเสยได. รแลววา นานตตสญญา ( คอความสาคญสภาวะเปนตาง ๆ กน ) เปนเครองเศราหมองจต จงละนานตตสญญา เครองเศราหมองจต เสยได. รแลววา กรยาทเพงดรปเกนไป เปนเครองเศราหมองจต จง ละกรยาทเพงรปเกนไป เครองเศราหมองจตเสยได. ดกอนอนรทธะนนทยะและกมพละทงหลาย ! เรานนแล เปนผ ไมประมาท มความเพยรเผากเลส มตนสงไปแลวอย ยอมรสก แสงสวางอยางเดยวเทยวแล แตไมเหนรปทงหลาย เหนแตรปอยาง


เดยวเทยวแล แตไมรสกแสงสวาง๑ " ดงนเปนตน. ญาณจกษนน ( ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ) ชอวาบรสทธ เพราะเวนจากอปกเลส ( เครองเศราหมองจต ) ๑๑ อยาง ดงพรรณนา มาฉะน. ชอวา ลวงจกษของมนษย เพราะเหนรปลวงเลยอปจารแหง มนษยไป. อกอยางหนง พงทราบวา ชอวาอตกกนตมานสกะ เพราะ ลวงเลยมงสจกษของมนษยไป. ดวยทพยจกษนนอนบรสทธลวงเลยเสย ซงจกษของมนษย. สองบทวา สตเต ปสสาม ความวา เรายอมด คอยอมเหน ไดแกตรวจดสตวทงหลาย ( ดวยทพยจกษ ) เหมอนมนษย ดดวย มงสจกษฉะนน ในคาวา " จวมาเน อปปชชมาเน " เปนตนน มวนจฉยดงน :- ใคร ๆ ไมสามารถเพอจะเหนสตวทงหลายได ดวยทพยจกษใน ขณะจตหรอในขณะอปบต, แตสตวเหลาใด ผใกลตอจตอยวา " จกจต เดยวน, " สตวเหลานน ทานประสงควา " กาลงจะจต " และสตว เหลาใด ผถอปฏสนธแลว หรอผเกดแลวบดเดยวน, สตวเหลานน ทานกประสงควา " กาลงจะอปบต. " พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา " เรายอมเลงเหนสตวเหลานน คอเหนปานนน ผกาลงจตและผกาลง อปบต " ดงน. ๑. ม. อปร. ๑๔/๓๐๖-๓๐๗.


บทวา หเน ความวา ผถกเขาตเตยน คอดหมน เหยยดหยาม ดวยอานาจชาตตระกลและโภคะเปนตน ทชอวาเลวทรามเพราะความ เปนผประกอบดวยผลวบากแหงโมหะ. บทวา ปณเต ความวา ผตรงกนขามจากบคคลเลวนน เพราะ ความเปนผประกอบดวยผลวบากแหงอโมหะ. บทวา สวณเณ ความวา ผประกอบดวยผวพรรณ ทนา ปรารถนา นาใคร และนาชอบใจ เพราะความเปนผประกอบดวย ผลวบากแหงอโทสะ. บทวา ทพพณเณ ความวา ผประกอบดวยผวพรรณทไมนา ปรารถนา ไมนาใคร และไมนาชอบใจ เพราะความเปนผประกอบ ดวยผลวบากแหงโทสะ. อธบายวา " ผมรปแปลกประหลาดจากผท มรปสวย " ดงนบาง. บทวา สคเต ไมแก ผไปสสคต. อกอยางหนง ไดแกผมงคง คอมทรพยมาก เพราะความเปนผประกอบดวยผลวบากแหงอโลภะ. บทวา ทคคเต ไดแก ไปสทคต. อกอยางหนง ไดแกผยากจน คอมขาวและนานอย เพราะความเปนผประกอบดวยผลวบากแหงโลภะ. บทวา ยถากมมปเค ไดแก ผเขาถงตามกรรมทตนเขาไปสงสม ไวแลว. บรรดาบทเหลานน พระผมพระภาคตรสกจแหงทพยจกษดวย บทตน ๆ วา " จวมาเน " เปนอาท. อนง กจแหงยถากมมปคญาณ ( ญาณเครองสตวผเขาถงตามกรรม ) กเปนอนตรสแลวดวยบทน.


[ ลาดบความเกดขนแหงยถากมมปคญาณ ] กลาดบความเกดขนแหงญาณนน มดงตอไปน :- ( ภกษในพระศาสนา๑น ) เจรญอาโลกกสณ มงหนาตอนรกเบอง ตาแลว ยอมเหนสตวนรกทงหลาย ผตามเสวยทกขอยางใหญอย. การเหนนน จดเปนกจแหงทพยจกษโดยแท. เธอนนใฝใจอยอยาง นวา " สตวเหลาน ทากรรมอะไรหนอแล จงไดตามเสวยทกข อยอยางน ? " ลาดบนน ญาณอนมกรรมนนเปนอารมณ กเกด ขนแกเธอนนวา " เพราะทากรรมชอน. " อนง เธอนน เจรญอาโลก- กสณ มงหนาตอเทวโลกเบองบนแลว ยอมเหนสตวทงหลายในสวน นนทวน มสสกวน และปารสกวนเปนตน ผเสวยสมบตอยาง ใหญอย. การเหนแมนนจดเปนกจแหงทพยจกษโดยแท. เธอนน ใฝใจอยอยางนวา " สตวเหลานทากรรมอะไรหนอแล จงไดเสวย สมบตอยางน ? " ลาดบนน ญาณอนมกรรมนนเปนอารมณกเกด ขนแกเธอนนวา " เพราะทากรรมชอน. " นชอวา ยถากมมปคญาณ ( ญาณเครองรสตวผเขาถงตามกรรม ). ชอวาการบรกรรมแผนกหนง แมแหงยถากมมปคญาณนกไมม. ยถากมมปคญาณน ไมมการบรกรรม ไวแผนกหนงแมฉนใด แมอนาคตงสญาณกไมมฉนนน. จรงอย ญาณเหลา๒น ทเปนบาทแหงทพจกษนนแล ยอมสาเรจพรอมกบ ทพยจกษนนเอง. ในคาวา " กายทจจรเตน " เปนตน มวนจฉยดงน :- ๑. ฎกาปรมตถมญชสา ๒/๓๓๐ อมาน ศพทนเปน อมนา ในวสทธมรรคกเปน อมนา. ๒. วสทธมรรค /๒๖๙ มศพทวา " อธ ภกข " จงไดแปลไวตามนน เพราะความชดด.


ความประพฤตชว หรอความประพฤตเสยหาย เพราะมกเลสเปน ความเสยหาย เพราะเหตนน จงชอวา ทจรต. ความประพฤตชว ทางกาย หรอความประพฤตชวทเกดจากกาย เพราะเหตนน จงชอวา กายทจรต. แมวจทจรต และมโนทจรต กควรทราบดงอธบายมาน. บทวา " สมนนาคตา " แปลวา เปนผพรอมเพรยง. [ การดาพระอรยเจาหามสวรรคและหามมรรค ] สองบทวา " อรยาน อปวาทกา " ความวา สตวทงหลาย ผม ความเหนผด เปนผใครซงความฉบหายมใชประโยชน กลาวใสราย มคาอธบายวา ดาทอ ตเตยนพระอรยเจาทงหลาย คอพระพทธเจา พระ ปจเจกพทธเจา และพระสาวกของพระพทธเจา โดยทสด แมคฤหสถ ผเปนพระโสดาบน ดวยอนตมวตถ หรอดวยการกาจดเสยซงคณ. ในการกลาวใสราย ๒ อยางนน บคคลผกลาวอยวา " สมณ- ธรรมของทานเหลานน ไมม, ทานเหลานน ไมใชสมณะ " ดงน พงทราบวา " ชอวากลาวใสรายดวยอนตมวตถ. บคคลผกลาวอยวา " ฌานกด วโมกขกด มรรคกด ผลกด ของทานเหลานน ไมม " ดงน พงทราบวา " ชอวากลาวใสราย ดวยการกาจดเสยซงคณ. กผ นนพงกลาวใสรายทงทรตวอย หรอไมรกตาม ยอมชอวา เปนผกลาว ใสรายพระอรยเจาแท แมโดยประการทงสอง. กรรม ( คอการกลาว ใสรายพระอรยเจา ) เปนกรรมหนก เปนทงสคคาวรณ ( หามสวรรค ) ทงมคคาวรณ ( หามมรรค ).


[ เรองภกษหนมกลาวใสรายพระอรยเจาชนสง ] กเพอประกาศขอทการดาเปนกรรมทหนกนน พระโบราณาจารย ทงหลาย จงนาเรองนมาเปนอทาหรณ ดงตอไปน :- ไดยนวา พระเถระรปหนง และภกษหนมรปหนง เทยวไป บณฑบาตในบานแหงใดแหงหนง. ทานทง ๒ นน ไดขาวยาครอน ประมาณกระบวยหนง ในเรอนหลงแรกนนเอง. แตพระเถระเกดลม เสยดทองขน. ทานคดวา " ขาวยาคน เปนของสบายแกเรา เราจะ ดมขาวยาคนนกอนทมนจะเยนเสย " ทานจงไดนงดมขาวยาคนนบน ขอนไม ซงพวกมนษยเขนมาไว เพอตองการทาธรณประต. ภกษ หนมนอกน ไดรงเกยจพระเถระนน ดวยคดวา " พระเถระแกรปน หวจดหนอ กระทาใหเราไดรบความอบอาย. " พระเถระเทยวไปใน บานแลวกลบไปยงวหาร ไดพดกะภกษหนมวา " อาวโส ทพงในพระ ศาสนาน ของคณมอยหรอ ? " ภกษหนม เรยนวา " มอย ขอรบ ! กระผมเปนพระโสดาบน. " พระเถระ พดเตอนวา " อาวโส ! ถากระนน คณไมไดทาความ พยายาม เพอตองการมรรคเบองสงขนไปหรอ ?๑ เพราะพระ ขณาสพ คณไดกลาวใสรายแลว. " ภกษหนมรปนน ไดใหพระเถระ ๑. ในวสทธมรรค ภาค ๒/๒๗๐ มดงนคอ เตนหาวโส อปรมคคตถาย วายาม มา อกาสต. กสมา ภนเตต. ขณาสโว ตยา อปวทโตต. แปลวา " พระเถระ พดเตอนวา "อาวโส ถากระนน คณไมไดทาความพยายาม เพอตองการมรรคเบองสงขนไปหรอ ? " ภกษหนมเรยนวา " เพราะเหตไร ขอรบ ! " พระเถระพดวา " เพราะพระขณาสพ คณไดกลาวใสรายแลว " กสมา ภนเตต ในสามนตน นาจะตกไป.


นนอดโทษแลว เพราะเหตนน กรรมนนของภกษหนมรปนน กได กลบเปนปกตเดมแลว. [ วธขอขมาเพอใหอดโทษใหในการดาใสราย ] เพราะฉะนน ผใดแมอน กลาวใสรายพระอรยเจา ผนนไปแลว ถาทานแกกวาตนไซร, กพงใหทานอดโทษให ดวยเรยนทานวา " กระผมไดกลาวคานและคานกะพระคณเจาแลว ขอพระคณเจาไดอด โทษนนใหกระผมดวยเถด. " ถาทานออนกวาตนไซร ไหวทานแลว นงกระโหยงประคองอญชล พงขอใหทานอดโทษให ดวยเรยนทานวา " ขาแตทานผเจรญ ! กระผมไดกลาวคานและคานกะทานแลว ขอทาน จงอดโทษนนใหแกขาพเจาดวยเถด. " ถาทานไมยอมอดโทษให หรอ ทานหลกไปยงทศ ( อน ) เสย พงไปยงสานกของภกษทงหลายผอย ในวหารนน, ถาทานแกกวาตนไซร พงยนขอขมาโทษทเดยว ถาทาน ออนกวาตนไซร กพงนงกระโหยงประคองอญชล ใหทานชวยอดโทษ ให. พงกราบเรยนใหทานอดโทษอยางนวา " ขาแตทานผเจรญ ! กระผมไดกลาวคาน และคานกะทานผมอายชอโนนแลว ขอทานผม อายรปนน จงอดโทษใหแกกระผมดวยเถด. " ถาพระอรยเจารปนน ปรนพพานแลวไซร, ควรไป ยงสถานทตงเตยงททานปรนพพาน แมไปจนถงปาชาแลว พงใหอดโทษให. เมอตนไดกระทาแลวอยางน กรรมคอการใสรายนน กไมเปนทงสคคาวรณ มคคาวรณ ( ไมหามทง สวรรคทงมรรค ) ยอมกลบเปนปกตเดมทเดยว.


[ การกลาวใสรายพระอรยเจามโทษเชนกบอนนตรยกรรม ] บทวา มจฉาทฏ กา แปลวา " มความเหนวปรต. " บทวา มจฉาทฏ กมมสมาทานา ความวา " กคนเหลาใด ให ชนแมเหลาอนสมาทาน บรรดากรรมมกายกรรมเปนตน ซงมมจฉา- ทฏฐเปนมล, คนเหลานน ชอวามกรรมนานาชนดอนตนสมาทาน ถอเอาแลว ดวยอานาจมจฉาทฏฐ. " กบรรดาอรยปวาทและมจฉาทฏฐ เหลานน แมเมอทานสงเคราะหอรยปวาทเขาดวยวจทจรตศพทนนเอง และมจฉาทฏฐเขาดวยมโนทจรตศพทเชนกนแลว การกลาวถงกรรมทง ๒ เหลานซาอก พงทราบวา มการแสดงถงขอทกรรมทง ๒ นนมโทษ มากเปนประโยชน. จรงอย อรยปวาท มโทษมากเชนกบอนนตรยกรรม. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา " ดกอนสารบตร ! เปรยบ เหมอนภกษผถงพรอมดวยศล ถงพรอมดวยสมาธ ถงพรอมดวยปญญา พงไดลมอรหตผล ในภพปจจบนนแล แมฉนใด, ดกอนสารบตร ! เรากลาวขออปไมยน ฉนนน บคคลนน ไมละวาจานนเสย ไมละความ คดนนเสย ไมสละคนทฏฐนนเสยแลว ตองถกโยนลงในนรก ( เพราะ อรยปวาท ) เหมอนถกนายนรยบาลนามาโยนลงในนรกฉะนน๑. " ก กรรมอยางอน ชอวามโทษมากกวามจฉาทฏฐยอมไมม. เหมอนอยางท พระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ดกอนภกษทงหลาย ! เรายงไมเลงเหน แมธรรมอยางหนงอน ซงมโทษมากกวาเหมอนอยางมจฉาทฏฐนเลย ภกษทงหลาย ! โทษทงหลายมมจฉาทฏฐเปนอยางยง๒ " ดงน. ๑. ม. ม. ๑๒/๑๔๕. ๒. อง. ตก. ๒๐/๔๔.


สองบทวา กายสส เภทา ความวา " เพราะสละอปาทนนกขนธ เสย ( ขนธทยงมกเลสเขาไปยดครองอย ). " บทวา ปรมมรณา ความวา " แตการถอเอาขนธทเกดขนใน ลาดบแหงการสละนน. " อกอยางหนง สองบทวา กายสส เภทา คอ เพราะความขาดสญแหงชวตนทรย. บทวา ปรมมรณา คอ ตอจาก จตจต. [ อรรถาธบายคาวานรกไดชอวาอบายเปนตน ] คาทงหมดมอาทอยางนวา " อปาย " เปนไวพจนแหงคาวา นรยะ. จรงอย นรยะ ชอวา อบาย เพราะไปปราศจากความเจรญ ทสมมตวาเปนบญ อนเปนเหตแหงสวรรคและนพพาน หรอเพราะไมม ความเจรญขนแหงความสข. ทชอวา ทคต เพราะอรรถวา มคตแหงทกขเปนทพง. อก อยางหนง ชอวา ทคต เพราะอรรถวา มคตทเกดเพราะกรรมท ชวรายเพราะมโทษมาก. ทชอวา วนบาต เพราะอรรถวา เปนสถานทพวกสตวผชอบ ทาชวตกไปไรอานาจ. อกอยางหนง ชอวา วนบาต เพราะอรรถวา เปนสถานททพวกสตวผกาลงพนาศ มอวยวะใหญนอยแตกกระจาย ตกไปอย. ทชอวา นรยะ เพราะอรรถวา เปนสถานทไมมความเจรญทร กนวาความยนด อกอยางหนง พระผมพระภาค ทรงแสดงกาเนด สตวดรจฉาน ดวยอบายศพท. จรงอย กาเนดสตวดรจฉานจดเปนอบาย


เพราะปราศจากสคต แตไมจดเปนทคต เพราะเปนสถานทเกดแหง สตวทงหลายมพญานาคเปนตน ผมศกดามาก. พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงเปตวสย ดวยทคตศพท. จรงอย เปตวสยนนจดเปนอบาย ดวย เปนทคตดวย เพราะปราศไปจากสคต และเพราะเปนคตแหง ทกข, แตไมเปนวนบาต เพราะไมมความตกไป เชนกบพวกอสร. แทจรง แมวมานทงหลาย ยอมเกดขนแกพวกเปรตผมฤทธมาก. พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงอสรกาย ดวยวนปาตศพท. ความจรง อสรกายนน ทานเรยกวา " เปนอบายดวย เปนทคตดวย เพราะ อรรถตามทกลาวมาแลว และวาเปนวนบาต เพราะเปนผมความตกไป จากความเกดขนแหงสมบตทงปวง. " พระผมพระภาคเจา ทรงแสดง นรยะนนแล ซงมอเนกประการมอเวจเปนตน ดวยนรยศพท. บทวา อปปนนา แปลวา เขาถงแลว อธบายวา " เกดขน แลวในนรกนน. " ศกลปกษ ( ฝายขาว ) พงทราบโดยบรรยายทแปลก กนจากทกลาวแลว. สวนความแปลกกนมดงตอไปน :- แมคตแหง มนษย ทานกสงเคราะหเอาดวยสคตศพท ในศกลปกษน. เทวคต เทานนทานสงเคราะหเขาดวยสคคศพท. ใน ๓ บทวา " สคต สคค โลก " นน มใจความเฉพาะ คาดงนคอ :- ชอวา สคต เพราะอรรถวาเปนคตด. ชอวา สคคะ เพราะอรรถวา เลศดวยด ดวยอารมณทงหลายมรปเปนตน. สคตและ สวรรคทงหมดนน ชอวา โลก เพราะอรรถวา พนาศและแตกสลายไป. วชชาคอทพยจกษญาณ ชอวา วชชา. อวชชา อนเปนเครอง


ปกปดจตและปฏสนธ ของสตวทงหลาย ชอวา อวชชา. คาทเหลอ มนยดงกลาวแลวนนแหละ ดวยประการฉะน. กถาวาดวยทพยจกษ จบ.


กถาวาดวยอาสวกขยญาณ จรงอย ในกถาวาดวยทพยจกษญาณน มความแปลกกนดงตอ ไปนแล. ในกถาวาดวยปพเพนวาส ขาพเจากลาวไวแลววา " เพราะ ทาลายกระเปาะฟองคออวชชา อนปกปดขนธทตนเคยอยแลวในกาลกอน ดวยจะงอยปากคอปพเพนวาสานสสตญาณ " ดงน ฉนใด ในกถาวา ดวยทพยจกษญาณน กควรกลาววา " เพราะทาลายกระเปาะฟองคอ อวชชาอนปกปดความจตและอปบต ( ของสตวทงหลาย ) ดวยจะงอย ปากคอจตปปาตญาณ " ดงน ฉนนน. ในคาวา " โส เอว สมาหเต จตเต " น ควรทราบจตใน จตตถฌาน อนเปนบาทแหงวปสสนา ( ตอไป ). สองบทวา อาสวาน ขย าณาย ความวา " เพอประโยชนแก อรหตตมรรคญาณ. " จรงอย อรหตตมรรค ทานเรยกวา " ธรรมเปน ทสนไปแหงอาสวะทงหลาย " เพราะทาอาสวะใหพนาศไป. กญาณ น ในอรหตตมรรคนน ทานเรยกวา " ธรรมเปนทสนไปแหงอาสวะ ทงหลาย " เพราะความทญาณนนเปนธรรมนบเนองแลว ในมรรคนน ดวยประการฉะน. สองบทวา จตต อภนนนาเมส ความวา " เราไดนอมวปสสนา จตไปเฉพาะแลว. " ในคามอาทอยางนวา " โส อท ทกข " พงทราบใจความ อยางนวา " เราไดร คอทราบ ไดแกแทงตลอดแลว ซงทกขสจแม ทงหมด ตามความเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะตามทเปนจรง


วา ' ทกขมประมาณเทาน ไมมทกขยงขนไปกวาน ' และเราไดร คอ ทราบ ไดแกแทงตลอดแลว ซงตณหา อนยงทกขนนใหเกด ตาม ความเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะตามทเปนจรงวา ' น ทกข- สมทย ' แมทกขและตณหาทง ๒ นน ไปถงสถานทใดยอมดบไป เรากไดร คอไดทราบ ไดแกแทงตลอดแลว ซงสถานทนน คอพระ นพพาน อนเปนไปไมไดแหงทกขและตณหานน ตามความเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะตามทเปนจรงวา ' นทกขนโรธ ' และเรา กไดร คอไดทราบ ไดแกแทงตลอดแลว ซงอรยมรรค อนเปนเหต ใหบรรลทกขนโรธนน ตามเปนจรง ดวยการแทงตลอดลกษณะตามท เปนจรงวา " นทกขนโรธคามนปฏปทา " ดงน. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงสจจะทงหลาย โดยสรปอยาง นแลว บดน เมอจะทรงแสดงดวยอานาจกเลสโดยบรรยาย จงตรสคา มอาทวา " อเม อาสวา " ดงน. หลายบทวา ตสส เม เอว ชานโต เอว ปสสโต ความวา เมอเรานนรอยอยางน เหนอยอยางน. พระผมพระภาคเจา ไดตรส มรรค อนถงทสดพรอมกบวปสสนาไว ( ในบทเหลานน ). บทวา กามาสวา แปลวา จากกามาสวะ. พระองคทรงแสดง ขณะแหงผลไวดวยคาวา " หลดพนแลว " น. แทจรง จตยอมหลด พน ในขณะแหงมรรค ในขณะแหงผลจดวาหลดพนแลว. ทรงแสดง ปจจเวกขณญาณไวดวยคานวา " เมอจตหลดพนแลว กไดมญาณร วา หลดพนแลว " ดงน. ทรงแสดงภมแหงปจจเวกขณญาณนนไว


ดวยคาเปนตนวา " ชาตสนแลว. " จรงอย พระผมพระภาคเจา เมอทรงพจารณาอยดวยพระญาณนน กไดทรงรแลวซงทกขสจเปนตน วา " ชาตสนแลว. " ถามวา " กชาตไหนของพระผมพระภาคเจา ชอวา สนแลว และพระองคทรงรชาตนนไดอยางไร ? " ขาพเจาจะกลาวเฉลยตอไป :- ชาตทเปนอดต ของพระองค ชอวายงไมสนไปกอน ( ดวยมรรคภาวนา ) เพราะชาตนนสนไปแลว ในกาลกอน, ชาตทเปนอนาคต ของพระองค ชอวายงไมสนไป เพราะ ไมมความพยายาม ในอนาคต, ชาตทเปนปจจบน ของพระองค ก ชอวายงไมสนไป เพราะชาตยงมอย. สวนชาตใด อนตางโดยประเภท คอขนธ ๑ ขนธ ๒ และขนธ ๕ ทจะพงเกดขนในเอกโวการภพ จตโวการภพและปญจโวการภพ เพราะยงมไดอบรมมรรค ชาตนน จดวาสนไปแลวเพราะถงความไมเกดขนเปนธรรมดา เหตมมรรคอน ไดอบรมแลว, พระผมพระภาคพระองคนน ครนทรงพจารณาถงกเลส ทพระองคทรงละดวยมรรคภาวนาแลว ทรงทราบวา " เมอไมมกเลส กรรมแมยงมอย กไมมปฏสนธตอไป " จงชอวาไดทรงรชาตนนแลว. บทวา วสต ความวา ( พรหมจรรย ) อนเราอยแลว คออย จบแลว, อธบายวา " อนเรากระทา ประพฤต ใหเสรจสนแลว. " บทวา พรหมจรย ไดแกมรรคพรหมจรรย. จรงอย พระเสข- บคคล ๗ จาพวก รวมกบกลยาณปถชน ทชอวา ยอมอยอบรม พรหมจรรย. พระขณาสพมการอยพรหมจรรยจบแลว. เพราะฉะนน


พระผมพระภาคเจา เมอทรงพจารณาถงพรหมจรยวาส ของพระองค กไดทรงรแลววา " พรหมจรรย อนเราอยจบแลว. " สองบทวา กต กรณย ความวา กจแม ๑๖ อยาง เราให จงลงแลวดวยอานาจแหงการกาหนดร การละ การกระทาใหแจง และ การอบรมใหเจรญ ดวยมรรค ๔ ในสจจะทง ๔. จรงอย พระเสข- บคคล ๗ จาพวก มกลยาณปถชนเปนตน ยงทากจนนอย. พระขณาสพ มกจทควรทา อนตนทาสาเรจแลว. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงพจารณาถงกจทควรทาของพระองค กไดทรงรวา " กจทควร ทาเรากทาเสรจแลว. " หลายบทวา นาปร อตถตตาย ความวา " พระผมพระภาคเจา ไดทรงรแลววา ' บดน กจคอการอบรมดวยมรรค เพอความเปน อยางนอก คอเพอความเจรญแหงโสฬสกจ หรอเพอความสนไปแหง กเลสอยางน ' ของเรายอมไมม. " บดน พระองคเมอจะทรงแสดงการบรรลญาณ อนเปนเหตสนไป แหงอาสวะทงหลายนน อนปจจเวกขณญาณประคองแลวอยางนน แกพรหมณ จงตรสพระดารสวา " อย โข เม พราหมณ " ดงน เปนตน. ในบทเหลานน ความรอนสมปยตดวยอรหตตมรรคญาณ ชอวา วชชา. ความไมรอนปกปดสจจะ ๔ ชอวา อวชชา คาทเหลอมนย ดงกลาวแลวนนแล.


[ พระผมพระภาคเจาทรงเกดกอนใครทงหมดดวยคณธรรม ] สวนความแปลกกน มดงตอไปน :- ในคาวา " อย โข เม พราหมณ ตตยา อภนพพทา อโหส " น มอธบายวา " ดกอนพราหมณ ! ความชาแรกครงท ๓ คอ ความ ออกครงท ๓ ไดแกความเกดเปนอรยะครงท ๓ นแล ไดมแลว แกเรา เพราะไดทาลายกระเปาะฟองคออวชชา อนปกปดสจจะ ๔ ดวยจะงอยปากคออาสวกขยญาณ ดจความชาแรกออก คอความออก ไป ไดแกความเกดในภายหลงในหมไก จากกระเปาะฟองไขนน แหงลกไก เพราะไดทาลายกระเปาะฟองไข ดวยจะงอยปาก หรอดวย ปลายเลบเทาฉะนน. " ถามวา " พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงพระประสงคอะไรไว ดวยพระดารสมประมาณเทาน ! " แกวา " ทรงแสดงพระประสงคนไวอยางนวา " ดกอนพราหมณ ! กลกไกตวนน ไดทาลายกระเปาะฟองไขแลว ออกไปจากกระเปาะฟอง ไขนน ยอมชอวาเกดครงเดยวเทานน สวนเราไดทาลายกระเปาะฟอง คออวชชา อนปกปดขนธทเราเคยอาศยอยในกาลกอนแลว ชอวา เกด แลวครงแรกทเดยว เพราะวชชาคอบพเพนวาสานสสตญาณ ตอจาก นนไดทาลายกระเปาะฟองคออวชชา อนปกปดจตและปฏสนธ ของ สตวทงหลาย ชอวาเกดแลวครงท ๒ เพราะอวชชา คอทพยจกษญาณ ตอมาอก ไดทาลายกระเปาะฟองคออวชชา อนปกปดสจจะ ๔ ชอวา เกดแลวครงท ๓ เพราะวชชาคออาสวกขยญาณ เราเปนผชอวาเกด


แลว ๓ ครง เพราะวชชาทง ๓ ดงพรรณนามาฉะน และชาตของ เรานนจงเปน อรยะ คอดงาม บรสทธ. " อนง พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงอยางน ทรงประกาศ อตตงสญาณ ดวยบพเพนวาสญาณ ปจจปนนงสญาณ และอนาคตงสญาณ ดวยทพยจกษ พระคณทเปนโลกยะและโลกตตระทงสน ดวยอาสวกขย- ญาณ ครงทรงประกาศคณคอพระสพพญ แมทงหมดดวยวชชา ๓ ดงทกลาวมาแลว จงไดทรงแสดงขอทพระองคเปนผเจรญและประเสรฐ ทสดดวยอรยชาต แกพราหมณ ดวยประการฉะน. ( กถาวาดวยอาวกขยญาณ จบ๑ ) ๑. ไดแปลเพมเตมไวอยางในฎกาสารตถทปน ๑/๖๔๑.


เวรญชพราหมณไดสตรสกตว ในคาวา " เอว วตเต เวร โช พราหมโร " น มอธบายวา " เมอพระผมพระภาคเจา ผทรงอนเคราะหแกโลก จะทรงอนเคราะห พราหมณ ไดตรสความทพระองคเปนผเจรญและประเสรฐทสด ดวย อรยชาต แมทควรปกปด ดวยธรรมเทศนาอนประกาศวชชา ๓ โดย นยดงกลาวมาอยางน " เวรญชพราหมณ มกายและจตเตมเปยมไป ดวยความแผซานไปแหงปต รความทพระผมพระภาคเจา เปนผ เจรญและประเสรฐทสด ดวยอรยชาตนน จงตาหนตนเองวา " เรา ไดกลาวกะพระสพพญ ผประเสรฐกวาโลกทงหมด ทรงประกอบดวย พระคณทงปวง ชอเชนนวา ' ไมทรงทากรรมมการกราบไหวเปนตน แกชนเหลาอน ' เฮย ! นาตเตยนความไมรอะไรเสยจรง ๆ หนอ " ดงน จงตกลงใจวา " บดน พระผมพระภาคเจาพระองคน ชอวาเปน ผเจรญทสดในโลก เพราะอรรถวาเปนผเกดกอน ดวยอรยชาต ชอวา เปนผประเสรฐทสด เพราะอรรถวา ไมมผเสมอดวยพระคณทงปวง " แลวไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา " ทานพระโคดม เปน ผเจรญทสด ทานพระโคดม เปนผประเสรฐทสด. " กแลครนกราบทล อยางนนแลว เมอจะชมเชยพระธรรมเทศนา ของพระผมพระภาคเจา นนอก จงไดกราบทลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ! พระดารสของ พระองค นาชมเชยยงนก " ดงนเปนตน. [ อรรถาธบายอภกกนตศพทลงในอรรถ ๔ และ ๙ อยาง ] ในคาวา " อภกกนต " เปนตนนน มวนจฉยดงน :-


อภกกนตศพทน ยอมปรากฏในอรรถ คอ ขยะ ( ความสนไป ) สนทระ ( ความด ) อภรปะ ( รปงาม ) และอพภนโมทนะ ( ความ ชมเชย ). จรงอย อภกกนตศพท ปรากฏในความสนไป ในประโยค ทงหลายเปนตนวา " พระเจาขา ! ราตรลวงไปแลว ปฐมยามผาน ไปแลว ภกษสงฆนงรอนานแลว.๑ " อภกกนตศพท ปรากฏในความด ในประโยคทงหลายเปนตน วา " คนน ดกวา และประณตกวา ๔ คนเหลาน.๒ " อภกกนตศพท ปรากฏในรปงาน ในประโยคทงหลายเปนตนวา " ใคร ชางรงเรองดวยฤทธ ดวยยศ มพรรณ งดงามยงนก ยงทศทงปวงใหสวางอย กาลง ไหวเทาของเรา๓ ? " อภกกนตศพท ปรากฏในความชมเชย ในประโยคทงหลาย เปนตนวา " พระเจาขา ! ภาษตของพระองค นาชมเชยยงนก.๔ " แมในอธการน อภกกนตศพท กปรากฏในความชมเชยทเดยว. พงทราบสนนษฐานวา " กเพราะอภกกนตศพท ปรากฏในความชมเชย ฉะนน เวรญชพราหมณ จงกลาวอธบายไววา ดละ ๆ ทานพระโคดม ผเจรญ ! " กในอธการน อภกกนตศพทน พงทราบวา ทานกลาวไว ๒ ครง ๑. ว. จลล. ๗/๒๘๓. ๒. อง. จตกก. ๒๑/๙๓๓. ๓. ข. วมาน. ๒๖/๘๙. ๔. ท. ส. ๙/๑๑๒.


ดวยอานาจแหงความเลอมใสและดวยอานาจแหงความสรรเสรญ ดวย ลกษณะน คอ :- " บณฑตผร พงทาการกลาวซา ๆ ไว ( ใน อรรถ ๙ อยางเหลาน ) คอ ในภยะ ( ความ กลว ) ในโกธะ ( ความโกรธ ) ในปสงสา ( ความสรรเสรญ ) ในตรตะ ( ความรบดวน ) ในโกตหละ ( ความตนเตน ) ในอจฉระ ( ความอศจรรย ) ในหาสะ ( ความราเรง ) ใน โสกะ ( ความโศก ) และในปสาทะ ( ความ เลอมใส ). " อกอยางหนง บทวา อภกกนต แปลวา นาใครยงนก นา ปรารถนายงนก นาชอบใจยงนก มคาอธบายไววา " ดยงนก. " บรรดาอภกกนตศพท ๒ อยางนน เวรญชพราหมณ ยอมชม เชยเทศนา ดวยอภกกนตศพทอยางหนง ยอมชมเชยความเลอมใส ของตน ดวยอภกกนตศพทอยางหนง. จรงอย ในความชมเชยน ม อธบายดงนวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ! พระธรรมเทศนาของทาน พระโคดมผเจรญน นาชมเชยยงนก ความเลอมใสของขาพระองค อาศยพระธรรมเทศนาของทานพระโคดมผเจรญ ดยงนก. " เวรญช- พราหมณ ชมเชยปาพจนของพระผมพระภาคเจานนแล มงใจความเปน สองอยาง ๆ.


[ ปาพจนมความด ๑๘ อยาง ] บณฑต พงประกอบปาพจน ดวยเหตทงหลายมอาทอยางน คอ :- พระดารสของพระโคดมผเจรญ ชอวาดยงนก เพราะยงโทสะ ใหพนาศ ๑ ชอวาดยงนก เพราะใหบรรลคณ ๑ อนง เพราะใหเกด ศรทธา ๑ เพราะใหเกดปญญา ๑ เพราะเปนไปกบดวยอรรถ ๑ เพราะเปนไปกบดวยพยญชนะ ๑ เพราะมบทอนตน ๑ เพราะมเนอ ความลกซง ๑ เพราะไพเราะโสต ๑ เพราะเขาถงหทย ๑ เพราะไม ยกตนขนอวดอาง ๑ เพราะไมขมผอน ๑ เพราะเยนดวยพระกรณา ๑ เพราะทรงตรสดวยพระปญญา ๑ เพราะเปนทรนรมยแหงคลอง ๑ เพราะทนตอความยายไดอยางวเศษ ๑ เพราะฟงอยกเปนสข ๑ เพราะ ใครครวญอยกมประโยชน ๑ ดงน. [ เวรญชพราหมณชมเชยพระธรรมเทศนาดวยอปมา ๔ อยาง ] แมเบองหนาแตนนไป เวรญชพราหมณ ยอมชมเชยเทศนา นนแล ดวยอปมา ๔ ขอ. บรรดาบทเหลานน บทวา นกกชชต คอ ภาชนะทเขาวางควา ปากไว หรอมทปากอยภายใต. บทวา อกกชเชยย คอ พงหงายปากขน. บทวา ปฏจฉนน คอ ทเขาปดไวดวยวตถมหญาและใบไม เปนตน. บทวา ววเรยย คอ พงเปดขน. บทวา มฬหสส คอ คนหลงทศ.


สองบทวา มคค อาจกเขยย ความวา พงจบทมอแลวบอกวา ,,นทาง. " บทวา อนธกาเร ความวา ในความมดมองค ๔ ( คอ ) เพราะวนแรม ๑๔ คาในกาฬปกษ ๑ กลางคน ๑ ไพรสณฑทหนา ทบ ( ดงทบ ) ๑ กลบเมฆ ๑. ความหมายแหงบททยงไมกระจาง มเทานกอน. สวนการประกอบความอธบาย มดงตอไปน :- ( เวรญชพราหมณ ชมเชยพระผมพระภาคเจาวา ) " ทาน พระโคดมผเจรญ ทรงยงเราผเบอนหนาหนจากพระสทธรรม ตกไป ในอสทธรรมแลว ใหออกจากอสทธรม เหมอนใคร ๆ พงหงาย ภาชนะทควาขนไวฉะนน ทรงเปดเผยพระศาสนาทถกรกชฏคอ มจฉาทฏฐปกปดไว ตงตนแตพระศาสนาของพระกสสปผมพระภาคเจา อนตรธานไป เหมอนใคร ๆ พงเปดของทปดไวออกฉะนน ทรงตรส บอกทางสวรรคและนพพานใหแกเรา ผดาเนนไปสทางชวและทางผด เหมอนใคร ๆ พงบอกทางใหแกคนหลงทางฉะนน ทรงสองแสงสวาง คอเทศนา อนเปนเครองกาจดความมด คอโมหะอนปกปดรป คอ พระรตนตรยมพระพทธเจาเปนตนนน แกเรา ผจมอยในความมด คอโมหะ ซงไมเหนรป คอพระรตนตรยมพระพทธเจาเปนตน เหมอน ใคร ๆ พงสองประทปนามนในทมดใหฉะนน ไดทรงประกาศพระธรรม แกเรา โดยอเนกปรยาย เพราะทรงประกาศ ดวยบรรยายทงหลาย เหลาน.


[ เวรญชพราหมณแสดงตนถงพระรตนตรยเปนทพง ] เวรญชพราหมณ ครนชมเชยพระธรรมเทศนาอยางนนแลว มจตเลอมใสในพระรตนตรย เพราะพระธรรมเทศนาน เมอจะทา อาการอนผมความเลอมใสพงกระทา จงไดกราบทลวา " เอสาห " ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา เอสาห ตดเปน เอโส อห แปลวา ขาพเจาน. หลายบทวา ภวนต โคตม สรณ คจฉาม ความวา ขาพเจา ขอถงพระโคดมผเจรญวาเปนทพง คอขาพเจาขอถง ขอคบ ขอสอง เสพ ไดแกขอเขาไปนงใกลพระโคดมผเจรญ ดวยความประสงคนวา " พระโคดมผเจรญ ทรงเปนทพงแกขาพเจา คอทรงเปนทไปในเบอง หนา ทรงเปนผปองกนความทกข และทรงทาประโยชนเกอกล ( แก ขาพเจา ) " ขาพเจายอมทราบ คอยอมรสก ดงกราบทลมาแลว นนแล. จรงอย คต ( ความถง ) เปนความหมายแหงธาตเหลาใด แม พทธ ( ความร ) กเปนความหมายแหงธาตเหลานน. เพราะฉะนน บทวา " คจฉาม " น ทานกกลาวความหมายแมนไวดงนวา " ชานาม พชฌาม " ( แปลวา ยอมทราบ คอยอมรสก ). [ อรรถาธบายคาวาพระธรรม ] กในคาวา " ธมม จ ภกขสงฆ จ " น มวนจฉยดงน :- สภาพทชอวา ธรรม เพราะอรรถวา ทรงไวซงบคคล ผได


บรรลมรรค ผทาใหแจงนโรธแลว และผปฏบตอยตามคาพราสอน มไดตกไปในอบาย. ธรรมนน โดยอรรถ ไดแกอรยมรรคและนพพาน. สมจรงดงพระดารสทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ดกอนภกษ ทงหลาย ! ธรรมทงหลายทปจจยปรงแตงไดกด ทปจจยปรงแตงไมได กด มประมาณเพยงไร อรยมรรคมองค ๘ เราเรยกวา ประเสรฐ กวาธรรมเหลานน.๑ " ควรกลาวใหพสดาร. ธรรมนน ไดแกอรยมรรค และนพพานอยางเดยว กหามได ถงแมปรยตธรรม รวมกบอรยผล กชอวาธรรม. * สมจรงตามทพระผมพระภาคเจาตรสไวในฉตตมาณวกวมาน วา " ทานจงเขาถงพระธรรม อนเปนธรรมคลาย ความกาหนด เปนธรรมไมหวนไหว ไมม ความเศราโศก อนปจจยปรงแตงไมได ไม ปฏกล เปนธรรมไพเราะคลองแคลว อนเรา จาแนกดแลว เพอเปนทพงเถด๒ ดงน. แทจรง ในพระคาถาน พระผมพระภาคเจา ตรสมรรควา เปนธรรม คลายความกาหนด. ตรสผลวา เปนธรรมไมหวนไหวไมมความเศราโศก. ตรสพระนพพานวา เปนธรรมอนปจจยปรงแตงไมได. ตรส ๑. ข. อตวตกต. ๒๕/๒๙. * องคการศกษาแผนกบาลแปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๓ ๒. ข. วมาน. ๒๖/๙๔.


ธรรมขนธทงหมดททรงจาแนกโดยปฎก ๓ วา ไมปฏกล เปนธรรม ไพเราะ คลองแคลว เปนธรรมอนเราจาแนกดแลว. [ อรรถาธบายคาวา พระสงฆ ] ชอวา พระสงฆ เพราะอรรถวา รวมกนดวยธรรมททดเทยม กน คอ ทฐและศล. พระสงฆนนโดยอรรถ ไดแกประชมพระอรย- บคคล ๘. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวในวมานวตถนนเหมอน กน๑วา " บณฑตทงหลายกลาว ทาน อนบคคลใหแลว ในพระอรยสงฆ ผสะอาด เปนคแหงบรษ ๔ เปนบรษบคคล ๘ ผเหนธรรมวา ' มผลมาก ' ทานจงเขาถง พระสงฆน เพอเปนทพงเถด ดงน. หมภกษทงหลาย ชอวา ภกษสงฆ. กพราหมณประกาศสรณคมน ๓ ดวยคาเพยงเทาน.* บดน เพอความเปนผฉลาด ในไตรสรณคมนเหลานนนนแหละ ควรทราบวธน ดงนคอ :- สรณะ สรณคมน ผถงสรณะ ประเภท แหงสรณคมน ผลแหงสรณคมน สงกเลส ( ความเศราหมอง ) เภทะ ( ความแตก ) ( แหงสรณคมน ) กวธนน เมอขาพเจาจะกลาวไว ในอธการน กยอมทานทานแหงพระวนย ใหเปนภาระหนกเกนไป เพราะฉะนน ขาพเจาจงไมกลาว. สวนนกศกษาทงหลาย ผมความ ๑. ข. วมาน. ๒๖/๙๔.


ตองการ พงถอเอาวธนน จากวรรณนาแหงภยเภรวสตร ในอรรถกถา แหงมชฌมนกาย ชอวาปปญจสทน จากวรรณนาสรณะ ในอรรถกถา ขททกนกาย ชอปรมตถโชตกา หรอในอรรถกถาทฆนกาย ชอสมงคล- วลาสน ฉะนแล. ขอวา อปาสก ม ภว โคตโม ธาเรต อธบายวา " ทาน พระโคดมผเจรญ จงทรงจาขาพเจาไวอยางนวา ' ขาพเจานเปน อบาสก ' ดงนเถด. " กในอธการน เพอความเปนผฉลาดในวธแสดง ตนเปนอบาสก ควรทราบปกณณกะนดงนวา " ใคร ทานเรยกวา อบาสก เพราะเหตไรจงเรยกวาอบาสก อบาสกนน มศลอยางไร มอาชพ อยางไร มอะไรเปนวบต มอะไรเปนสมบต " ขาพเจาไมไดจาแนก ปกณณกะนน ไวในอธการวาดวยนทานน เพราะจะทาใหเปนภาระ หนกเกนไป. แตนกศกษาทงหลาย ผมความตองการ พงทราบ โดยนยทขาพเจากลาวไวแลว ในอรรถกถามชฌมนกายชอปปญจสทน นนแล. [ อธบายอคคะศพททลงในอรรถ ๔ อยาง ] อคคะศพทน ในบทวา " อชชตคเค " น ยอมปรากฏใน อรรถคอ อาท ( เบองตน ) โกฏ ( เบองปลาย ) โกฏฐาสะ ( สวน ) และ เสฏฐะ ( ประเสรฐ ). จรงอย อคคะศพท ยอมปรากฏในอรรถคอเบองตน ในประโยค ทงหลายมอาทวา " ดกอนนายประตเพอนรก ! ตงแตวนนเปนตนไป


เราปดประตแกพวกนครนถ แกพวกนางนครนถ.๑ " อคคะศพท ยอมปรากฏในอรรถคอเบองปลาย ในประโยคทงหลาย มอาทวา " พงแตะตองปลายแหงนวมอนน ดวยปลายแหงนวมอนน นนเอง พงแตะตองยอดออย ยอดไผ. " ยอมปรากฏในอรรถคอสวน ในประโยคทงหลาย มอาทวา " ดกอนภกษทงหลาย ! เราอนญาตเพอใหแจกสวนของทมรสเปรยว สวนของทมรสหวาน หรอสวนของทมรสขม ดวยสวนแหงวหาร หรอสวนแหงบรเวณ. " ยอมปรากฏในอรรถคอประเสรฐ ในประโยคทงหลาย มอาทวา " ดกอนภกษทงหลาย ! สตวทงหลาย มประมาณเพยงไร ไมม เทากด ม ๒ เทากด ฯ ล ฯ พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา เราเรยกวา ประเสรฐกวาสตวทงหลายเหลานน๒. " แตอคคะศพทน ในอธการน พงเหนวาลงในอรรถคอเบองตน. เพราะฉะนน ในบทวา " อชชตคเค " น พงทราบใจความอยางนวา " ตงตนแตวนนเปนตนไป. " ทานกลาวคาอธบายไววา " บทวา อชชคค กคอ อชชภาว แปลวา มในวนน " อกอยางหนง ปาฐะวา " อชชทคเค " ดงนกม. ท อกษร ทาการตอบท. มคาอธบายวา " ตงตนแตวนน. " [ เวรญชพราหมณไมกลาวลวงเกนพระรตนตรยจนตลอดชวต ] บทวา ปาณเปต ความวา ผเขาถง ( พระรตนตรย ) ดวย ๑. ม. ม. ๑๓/๖๘. ๒. ข. อตวตตก. ๒๕/๑๙๘.


ปราณ ( คอชวต ). เวรญชพราหมณ กราบทลวา " ชวตของขาพเจา ยงเปนไปอยเพยงใด, ทานพระโคดมผเจรญ จงทรงจาคอทรงทราบ ขาพเจาวา ( เปนอบาสก ) ผเขาถง ผถงสรณะอนไมมศาสดาอน ดวยไตรสรณคมน เพยงนน ขาพเจาแล แมหากวาใคร ๆ จะพงเอา มดทคมกรบตดศรษะของขาพเจาไซร, กจะไมพงทราบถงพระพทธวา ไมใชพระพทธ พระธรรมวา ไมใชพระธรรม หรอพระสงฆวา ไมใช พระสงฆ ดงนเลย. " สวนในอธการน พงทราบอธบายวา " พราหมณ เมอกลาว ถงสรณคมนซาอกวา ' ผถงสรณะจนตลอดชวต ' ชอวา ประกาศมอบ ถวายตน ( แกพระรตนตรย ). " [ พราหมณทลขอใหพระผมพระภาคจาพรรษา ณ เมองเวรญชา ] เวรญชพราหมณ ครงมอบถวายตนอยางนนแลว มความ ประสงคจะอปฏฐากพระผมพระภาคเจา พรอมทงบรษท จงกราบทล วา " และขอทานพระโคดมผเจรญ พรอมดวยภกษสงฆ จงทรงรบ การอยจาพรรษาทเมองเวรญชา ของขาพเจาเถด. " พราหมณ กราบทลความประสงคไวอยางไร. กราบทลไว อยางนวา " ขอทานพระโคดมผเจรญ จงทรงจาขาพเจาวา เปน อบาสก และขอจงทรงรบการอยจาพรรษาทเมองเวรญชา ของขาพเจา เถด คอขอใหทรงรบการอาศยเมองเวรญชาอยจาพรรษาตลอดไตรมาส เพออนเคราะหขาพระองคเถด. "


[ พระผมพระภาคเจาทรงรบการอยจาพรรษาเมองเวรญชา ] หลายบทวา อธวาเสส ภควา ตณหภาเวน ความวา ครงนน พระผมพระภาคเจา ทรงสดบคาของพราหมณนนแลว กไมทรงยง องคคอกาย หรอองคคอวาจาใหไหวเลย ทรงไวซงพระขนตในภายใน นนแล ทรงรบ ( คาอาราธนา ) โดยพระดษณภาพ. ทานอธบายไววา " พระผมพระภาคเจา ทรงรบดวยพระหฤทยทเดยว เพอทรงอนเคราะห พราหมณ. " หลายบทวา อถโข เวร โช พราหมโณ ภควโต อธวาสน วทตวา ความวา " ครงนนแล เวรญชพราหมณ คดวา ' ถาทาน พระสมณโคดม ไมพงทรงรบ ( คาอาราธนา ) ของเรา จะพงทราบ คดคานดวยกายหรอดวยวาจา, แตเพราะพระองคไมทรงคดคาน ทรง พระขนตไวในภายใน, ฉะนน พระองคกทรงรบ ( คาอาราธนา ) ของ เรา ดวยพระหฤทยนนเอง ' ดงน ครนทราบการทรงรบคาอาราธนา ของพระผมพระภาคเจา เพราะความทตนเปนผฉลาดในการกาหนดร อาการดงพรรณนามาแลวนน จงลกจากอาสนะทตนนง ถวายบงคม พระผมพระภาคเจาในทศทง ๔ ดวยความเคารพ แลวทาประทกษณ ๓ รอบ แมไดตเตยนจาเดมแตเวลาทตนมาวา ' พระสมณโคดม ไมทรงทาสามจกรรมมการกราบไหวเปนตน แกพวกพราหมณผแกกวา โดยชาต ' เปนตน บดน ไดรพระพทธคณอยางซาบซงแลว ถงไหว อยดวยกายวาจาและใจ หลายครงหลายหน กยงเปนผไมอมนนเอง จงไดประครองกระพมมอ อนรงเรองดวยความประชมพรอมแหงนวทง


๑๐ แลวยกชขนไวบนเศยร เดนถอยหลงหนหนาไปทาง ( พระผม พระภาคเจา ) จนพนทสสนวสย ไดถวายบงคมในทพนทสสนวสยแลว หลกไป. "


เมองเวรญชาเกดทพภกขภย หลายบทวา เตน โข ปน สมเยน เวร ชา ทพภกขา โหต ความวา " โดยสมยทเวรญชพราหมณทลขอใหพระผมพระภาคเจาทรง อาศยเมองเวรญชาจาพรรษานน เมองเวรญชา เปนเมองมภกษาหาได ยาก. " บทวา ทพภกขา แปลวา มภกษาหาไดโดยยาก. กความม ภกษาหาไดยากนน ยอมมในถนทพวกมนษยไมมศรทธา ไมมความ เลอมใส ในเวลาทขาวกลาสมบรณดกตาม ในเวลาปพพณณะและ อปรณณะมราคาถกกตาม ( มราคาตกตา ). แตในเมองเวรญชา หาได เปนอยางนนไม โดยทแท ไดม เพราะโทษคอความอดอยาก เหต ทมขาวกลาเสยหาย. เพราะฉะนน ทานพระอบาลเถระ เมอจะแสดง ความขอนน จงกลาววา " ทวหตกา " ดงนเปนตน. ในคาวา " ทวหตกา " เปนตนนน มวนจฉยดงน :- บทวา " ทวหตกา " ไดแก ความพยายามทเปนไปแลว ๒ อยาง. ความเคลอนไหว ชอวา อหตะ ( ความพยายาม ). ความพยายามน เปนไปแลว ๒ อยางคอ จตตอรยา ( ความเคลอนไหวแหงจต ) ๑ จตตอหา ( ความพากเพยรแหงจต ) ๑. ในบทวา " ทวหตกา " น มอธบายดงนวา " ความเคลอนไหว แหงจตทเปนไปแลว ๒ อยางน คอ พวกเราขอวตถอะไร ๆ อยในทน จกไดหรอจกไมไดหนอแล, อกอยางหนง พวกเราจกอาจเพอเปนอย


หรอจกไมอาจหนอแล. " อกอยางหนง บทวา ทวหตกา แปลวา เปนผอยอยางฝดเคอง. จรงอย บททงหลายเปนตนคอ อหต ( ความพยายาม ) อหา ( ความ พากเพยร ) อรยน ( ความเคลอนไหว ) ปวตตน ( ความเปนไป ) ชวต ( ความเปนอย ) มใจความอยางเดยวกน. เพราะฉะนน ในบท วา " ทวหตกา " น จงมใจความเฉพาะบทดงน คอ ความพยายาม ดวยความเปนทกข ยอมเปนไปในเมองเวรญชาน เพราะเหตนน เมองเวรญชาน จงชอวา ทวหตกา. บทวา เสตฏ กา ความวา " เมองเวรญชา ชอวามกระดกคน ตายขาวเกลอน เพราะอรรถวเคราะหวา ทเมองเวรญชานมกระดก ขาวเกลอน. " มอธบายวา " ซากศพของพวกมนษยกาพรา ผขอแม ตลอดวนกไมไดอะไร ๆ ตายแลว มกระดกสเหมอนเหดหวงเกลอน กลาดอยในทนน ๆ." ปาฐะวา " เสตฏฏกา " ดงนบาง. ความหมาย แหงปาฐะนนวา " โรคตายขาว มอยในเมองเวรญชาน เหตนน เมองเวรญชาน จงชอวา มโรคตายขาว. " ความอาดร คอความ เสยดแทงเพราะความเจบไข ชอวา อฏฏ. กในเมองเวรญชานน ในเวลาทขาวกลามทองมาน รวงขาวสาลกด รวงขาวเหนยวและขาว ละมานกด มสขาว ๆ ถกโรคตายขาวนนเองทาใหเสย กขาดนานม ไมมเมลดขาวสารงอกออกมา ( คอตกเปนรวงออกมา ) เพราะฉะนน เมองเวรญชานน ทานจงเรยกวา " เสตฏฏกา " ( เมองมโรคขาวกลา ตายขาว ).


[ เมองเวรญชามปนสวนซออาหารเลยงชพ ] ในเวลาหวาน ขาวกลาทประชาชนแมผสมพนธหวานไวดแลว ยอมสาเรจเปนสลากเทานน ในเมองเวรญชานน เพราะเหตนน เมอง เวรญชานน จงชอวา มขาวกลาทหวานแลวสาเรจเปนสลาก. อก อยางหนง ประชาชนทงหลาย ยอมใหชวตเปนไปในเมองเวรญชานน ดวยสลาก ( คอการแจกบตร ) เพราะฉะนน เมองเวรญชานน จง ชอวา มชวตเปนไปไดดวยสลาก. มคากลาวอธบายไวอยางไร ? มคากลาวอธบายไวอยางน คอ ดงไดสดบมา ในเมองเวรญชานน เมอประชาชนทงหลายผซอ ไป ยงสานกของพวกพอคาผขายขาวเปลอก พวกมนษยมกาลง ( ทรพย ) กดขพวกมนษยผไมมกาลง ( ทรพย ) แลวซอเอาขาวเปลอกไป ( หมด ). พวกมนษยผไมมกาลง ( ทรพย ) เมอไมได ( ขาวเปลอก ) ยอมสงเสยงดง. พวกพอคาผขายขาวเปลอก ปรกษากนวา " พวกเรา จกทาการสงเคราะหประชาชนทงหมด " จงสงใหชางผตวงขาวเปลอก นงในสานกงานท ๆ ตวงขาวเปลอก แลวใหผชานาญการดกหาปณะ นงอยทสวนขางหนง. พวกมนษยผมความตองการขาวเปลอก กไปยง สานกของผชานาญการดกหาปณะ. ผชานาญการดกหาปณะนายนน ถอเอามลคา โดยลาดบแหงชนผมาแลว จงเขยนสลาก ( คอบตร ) ใหไปวา " ควรใหแกชนอนน มประมาณเทาน. " พวกมนษยผม ความตองการขาวเปลอกเหลานน รบเอาสลากนนแลว ไปยงสานก ของชางผตวงขาวเปลอก แลวรบเอาขาวเปลอก โดยลาดบทเขาตวง


ให. ประชาชนทงหลาย ยอมใหชวตเปนไป ในเมองเวรญชานน ดวยสลาก เพราะเหตนน เมองเวรญชานน จงชอวา มชวตเปนไป ไดดวยสลาก ดงพรรณนามาฉะน. หลายบทวา น สกรา อ เฉน ปคคเหน ยาเปต ความวา " ภกษสงฆจะยงอตภาพใหเปนไป ดวยการถอบาตรแสวงหา กทา ไมไดงาย. " มคาอธบายวา " ใคร ๆ ถอบาตรแลว จะยงอตภาพให เปนไปดวยการแสวงหาทอยางทพวกพระอรยเจาทาการแสวงหา คอเทยว ภกขาจารนน กทาไมไดงาย ๆ เลย. " ไดยนวา คราวนน ในเมอง เวรญชานนพวกภกษเทยวไปบณฑบาต ตลอด ๗-๘ หมบาน กไมได อาหารพอสกวายงอตภาพใหเปนไป แมในวนหนง. [ พอคามาถวายขาวทะนานหนงแกภกษรปหนง ] ขอวา " เตน โข ปน สมเยน อตตราปถกา อสสวาณชา ฯ เป ฯ อสโสส โข ภควา อทกขลสทท " พงทราบวนจฉย ดงตอไปน :- บทวา เตน ความวา " โดยสมยทพระผมพระภาคเจา ทรง อาศยเมองเวรญชาจาพรรษานน พวกพอคามา ผอยในอตตราปถ- ชนบท หรอผไดชออยางนน เพราะมาจากอตตราปถชนบท รบ ( ซอ ) เอามา ๕๐๐ ตว ในสถานทเปนถนเกดของมาทงหลายในอตตราปถชนบท แลว เมอปรารถนารายได ( ผลกาไร ) ๒-๓ เทา กไปยงตางประเทศ แลวเขาพกฤดฝนอยในเมองเวรญชา พรอมดวยฝงมามประมาณ ๕๐๐ ซงเปนสนคาทตนจะตองขายเหลานน. "


ถามวา " เพราะเหตไร จงตองพกอยเชนนน ? " แกวา " เพราะวาในประเทศนน ใคร ๆ ไมอาจเดนทางไกล ตลอด ๔ เดอนในฤดฝนได... " กพวกพอคามาเลานน เมอจะเขาพก ฤดฝน จงไดสงใหนายชางสรางเรอนพกสาหรบตน และโรงมาสาหรบ พวกมาไวในสถานทนาจะทวมไมได ในภายนอกพระนครแลว กนรว ไว. สถานทพกของพวกพอคาเหลานน ๆ ปรากฏวา " อสสมณฑลกา " ( คอกมา ). เพราะเหตนน ทานพระอบาลเถระ จงกลาวไววา " พวก พอคามาเหลานน ไดตกแตงขาวแดงแลงหนง ๆ สาหรบภกษทงหลาย ไวทคอกมา " ดงน. บทวา ปตถปตถปลก ไดแก ขาวแดงมประมาณแลงหนง ๆ สาหรบภกษรปหนง ๆ. ชอวาแลงหนง มประมาณเทาทะนานหนง เพยงพอเพอเลยงอตภาพใหเปนไป สาหรบคนคนหนง. สมจรงตาม ทพระผมพระภาคตรสไววา " ขาวสกแลงหนงน ไมเพยงพอเพอเลยง อตภาพใหเปนไปสาหรบคน ๒ คน๑. " ขาวสารเหนยว ทบคคลทาใหหมดแกลบแลวนงใหสกจงถอเอา เขาเรยกชอวา ขาวแดง. จรงอย ถาขาวสารเหนยวนน. ยงมแกลบอย สตวจาพวกตวแมลง ยอมเจาะไชได ยอมไมควรเกบไวนาน, เพราะ ฉะนน พวกพอคาเหลานน ไดทาใหเปนของควรเกบไวไดนาน แลว ถอเอาขาวสารเหนยว จงเดนทางไกล ดวยคดวา " ในสถานทใด หญาอนเปนอาหารทพวกมากน จกเปนของหาไดยาก ในสถานทนน ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๓๓. ชาตกฏกถา. ๘/๒๙๑.


นนแล ขาวสารเหนยวนน จกเปนอาหารของมา. " ถามวา " กเพราะเหตไร พวกพอคาเหลานน จงไดตกแตง ขาวสารเหนยวนนไวสาหรบภกษทงหลาย ? " ขาพเจาจะกลาวเฉลยตอไป :- จรงอย พวกมนษยชาวอตตราปถ- ชนบทเหลานน จะเปนผไมมศรทธา ไมมความเลอมใส เหมอนอยาง พวกมนษยชาวทกขณาปถชนบทหามได. ความจรง พวกมนษยชาว อตตราปถชนบทเหลานน เปนผมศรทธา มความเลอมใส เปน พทธมามกะ ธรรมมามกะ สงฆมามกะ. พวกพอคาเหลานน ในเวลาเชา เมอเขาไปยงเมองดวยกรณยกจบางอยางนนเอง ไดพบภกษ ๗-๘ รป ผนงหมเรยบรอย สมบรณดวยอรยาบถ เทยวไปบณฑบาตแมทวเมอง กไมไดวตถอะไร ๆ ตง ๒-๓ วน. ครนเหนแลว พวกพอคาเหลานน ไดมความคดดงนวา " พระผเปนเจาทงหลาย อาศยเมองนอยจาพรรษา, ฉาตกภยกกาลงเปนไป, และทานเหลานกไมไดวตถอะไร ๆ ยอมลาบาก เปนอยางยง, ทงพวกเรากเปนอาคนตกะ ยอมไมอาจตระเตรยมขาวตม และขาวสวยถวายพระผเปนเจาเหลานน ทกวน ๆ ได, แตมาทงหลาย ของพวกเราไดอาหารสองมอ คอในเวลาเยนและเวลาเชา, ไฉนหนอ พวกเราพงแบงถวายขาวแดงแลงหนง ๆ แกภกษรปหนง ๆ จากอาหาร มอเชาของมาตวหนง ๆ, เมอเปนเชนน พระผเปนเจาทงหลาย จกไม ลาบาก ทงมากจกพอยงชวตใหเปนไปได. " พวกพอคาเหลานน จงไปยงสานกของภกษทงหลาย เรยนบอก ขอความนนใหทราบ แลวเรยนขอวา " ขาแตพระคณเจาผเจรญ ขอ


พระคณเจาทงหลาย จงไดรบขาวแดงแลงหนง ๆ แลวทาใหเปน อาหารอยางใดอยางหนงฉนเถด " ดงนแลว จงไดตกแตงขาวแดงแลง หนง ๆ ไวทกวน ๆ. เพราะเหตนน ทานพระอบาลเถระ จงกลาวไววา " พวกพอคามาเหลานน ไดตกแตงขาวแดงแลงหนง ๆ สาหรบภกษ ทงหลายไวทคอกมา. " บทวา ป ตต แปลวา ไดตงไวแลว โดยสงเขปอยางนตยภต. [ อรรถาธบาย ปพพณหสมยศพท ] บดน ควรทราบวนจฉยใหคาวา " ภกข ปพพณหสมย นวาเสตวา " เปนตนตอไป :- บทวา ปพพณหสมย แปลวา สมยอนเปนสวนเบองตนแหงวน อธบายวา " ในปพพณหสมย. " อกอยางหนง สมยในตอนเชา ชอวา ปพพณหสมย, ทานกลาวคาอธบายไววา " ขณะหนงในเวลาเชา. " เมออธบายอยางน ทตยาวภตต ยอมไดในอรรถแหงอจจนตสงโยค. บทวา นวาเสตวา แปลวา นงหมแลว. บทวา นวาเสตวา นน พงทราบ ดวยสามารถแหงการผลดเปลยนการนงหมในวหาร. ในกาล กอนแตเวลาเทยวบณฑบาตนน ภกษเหลานน จะไมไดนงหม กหา มไดเลย. บทวา ปตตจวรมาทาย ความวา เอามอทง ๒ อมบาตร เอา จวรคลองกาย อธบายวา " รบไว คอพาดไว. " จรงอย พวกภกษ เมอถอเอา ( บาตรและจวร ) ดวยประการใด ๆ กตาม ทานกเรยกวา


" ถอเอา " เหมอนกน. เหมอนในประโยควา " พอถอเอาไดเทานน กหลกไป " ดงน. สองบทวา ปณฑ อลภมานา ความวา " เทยวไปทวทงเมอง เวรญชา อยาวาแตกอนขาวเลย ไมไดโดยทสดแมเพยงคาวานมนต โปรดสตวขางหนาเถด. " [ พวกภกษไดขาวแดงแลงหนง ๆ นาไปจดการฉนเอง ] หลายบทวา ปตถปตถปลก อาราม หรตวา ความวา " ถอเอา ขาวแดงแลงหนง ๆ ทตนไดในททไปแลว ๆ นาไปยงอาราม. " หลายบทวา อทกขเล โกฏเฏตวา ปรภ ชนต ความวา " ใคร ๆ ผทจะเปนกปปยการกรบเอาขาวแดงแลงหนง ๆ นน ไปหงตม เปนขาวตมหรอขาวสวย ถวายแกพระเถระเหลานน ยอมไมม. " การ หงตมแมเอง ยอมไมเปนสมณสารป ทงไมสมควร. ภกษเหลานน รวมเปนพวก ๆ พวกละ ๘ รปบาง พวกละ ๑๐ รปบาง ปรกษากนวา " ความเปนผมความประพฤตเบา และเปลองจากการหงตมใหสกเอง จกมแกพวกเรา ดวยวธอยางน " ดงน จงโขลกตาในครกแลวเอา นาชบสวนของตน ๆ ใหชมแลวกฉน. ครนเธอเหลานนฉนแลวกเปนผ มขวนขวายนอย บาเพญสมณธรรมอย ดวยประการฉะน. [ พอคามาถวายขาวแดงแดพระผมพระภาคเจา ] สวนพวกพอคามาเหลานน กถวายขาวแดงแลงหนง และเนยใส นาผงและนาตาลกรวดทควรแกขาวแดงนน แดพระผมพระภาคเจา.


ทานพระอานนท นาเอาขาวแดงนนมาบดทศลา. ขาวแดงนนอนบรษ บณฑตผมบญทาแลว ยอมเปนทชอบใจทเดยว. คราวนน ทานพระ อานนท ครนบดขาวแดงนน กปรงดวยเครองปรงมเนยใสเปนตน นอมเจาไปถวายแดพระผมพระภาคเจา. ขณะนน พวกเทวดา ไดแทรกทพโอชาลงในขาวแดงทปรงน. พระผมพระภาคเจา กเสวยพระกระยาหารทบดถวายนน. ครนเสวยแลว กทรงยงกาลใหผานไปดวยผลสมาบต. จาเนยรกาลตงแตนนมากไมเสดจ เทยวทรงบาตร. [ พระผมพระภาคเจาตรสรแลว ๒๐ ป ไมมผอปฏฐากประจา ] ถามวา " กคราวนน พระอานนทเถระ ยงไมไดเปนผอปฏฐาก ของพระผมพระภาคเจาหรอ ? " แกวา " ยงไมไดเปน ทงทานกไมไดรบตาแหนงผอปฏฐากเลย. ความจรง ในครงปฐมโพธกาล ชอวาภกษผอปฏฐากประจา ของ พระผมพระภาคเจา ในภายใน ๒๐ พรรษา ยอมไมม. บางคราว พระนาคสมาลเถระ อปฏฐากพระผมพระภาคเจา, บางคราว พระ นาคตเถระ, บางคราว พระเมฆยเถระ, บางคราว พระอปวาณเถระ, บางคราว พระสาคตเถระ, บางคราว พระเถระผเปนโอรสของเจา- ลจฉว ชอสนกขตตะ อปฏฐากพระผมพระภาคเจา. พระเถระเหลานน อปฏฐากตามความพอใจของตนแลว กหลกไป ในเวลาทตนปรารถนา ( จะหลกไป ). พระอานนทเถระ เมอทานเหลานนอปฏฐากอย กเปนผม


ความขวนขวายนอย เมอทานเหลานนหลกไปแลว กทาวตตปฏบต เสยเอง ถงพระผมพระภาคเจา กทรงใฝพระทยอยวา " พระญาต ผใหญของเรา ไมไดรบตาแหนงเปนผอปฏฐากกอน แมกจรง ถงกระนน พระอานนทนแหละ เปนผสมควรในฐานะทงหลายเหน ปานน " ดงน จงทรงนงเงยบไว. เพราะเหตนน ทานพระอบาลเถระ จงกลาวไววา " ทานพระอานนท บดขาวแดงแลงหนง ๆ ทศลาแลว นอมเขาไปถวายแดพระผมพระภาคเจา, พระผมพระภาคเจา กเสวย พระกระยาหารทบดถวายนน. " [ พราหมณและชาวเมองไมไดถวายภตแดพระผมพระภาคเจา ] ถามวา " กในเวลาขาวยากหมากแพง มนษยทงหลายเกดความ อตสาหะทาบญกนอยางเหลอเกน ถงตนเองกไมบรโภค ยอมสาคญของ ทตนควรถวายแกพวกภกษมใชหรอ ? เพราะเหตไร ในคราวนน พวก มนษยเหลานน จงไมไดถวายแมภกษาสกทพพเลา, และเวรญช- พราหมณน กไดทลขอพระผมพระภาคเจาใหอยจาพรรษา ดวยความ อตสาหะเปนอยางมาก, เพราะเหตไร พราหมณนน จงไมรแมความ ทพระผมพระภาคเจามอย ? " ตอบวา เพราะถกมารดลใจ. จรงอย มารไดดลใจ คอทา เวรญชพราหมณ ผพอสกวาหลกไปจากสานกพระผมพระภาคเจาเทานน และชาวนครทงสนใหลมหลงทงหมด ตลอดสถานทมประมาณโยชน หนงโดยรอบ ( เมองเวรญชา ) อนเปนสถานทพวกภกษอาจ


เทยวไปบณฑบาต ในเวลากอนฉนแลวกลบมาได ทาใหพวกมนษย ทงหมดกาหนดไมไดแลวกหลกไป เพราะฉะนน ใคร ๆ จงไมไดใฝใจ ถงกจทตนควรทา โดยทสดแมสามจกรรม. ถามวา " กแมพระผมพระภาคไมทราบมารจะดลใจหรอ ? จง ทรงเขาจาพรรษาในเมองเวรญชานน. " แกวา " ไมทรงทราบ กหามได. " ถามวา " เมอทรงทราบเชนนน เพราะเหตไร จงไมทรงเขา จาพรรษา ในบรรดาพระนครแหงใดแหงหนง มนครจมปา สาวตถ และราชคฤหเปนตน ? " แกวา " พระนครทงหลาย มนครจมปา สาวตถ และราชคฤห เปนตน จงยกไว, แมถาวาพระผมพระภาคเจา ถงเสดจไปยงอตรกรทวป หรอไตรทศบร แลวเขาจาพรรษาในปนนไซร, มารกพงดลใจชาวอตร- กรทวปหรอไตรทศบรแมนนได. ไดยนวา มารนน ไดเปนผมจต ถกความอาฆาตเขากลมรมอยางยง ตลอดศกนน, สวนในเมอง เวรญชาน พระผมพระภาคเจา กไดทอดพระเนตรเหนเหตการณน ไดเปนอยางดวา ' พวกพอคามา จกทาการสงเคราะหภกษทงหลาย ' เพราะฉะนน จงทรงเขาพรรษาในเมองเวรญชานนแล. " [ มารไมสามารถทาอนตรายแกปจจย ๔ ได ] ถามวา " กมาร ไมสามารถจะดลใจพวกพอคาไดหรอ ? " แกวา " จะไมสามารถ กหามได แตเพราะพอคาเหลานน ไดมาในเมอประชาชนถกมารดลใจ เสรจสนลงแลว. "


ถามวา " เพราะเหตไร มารจงไมกลบมาดลใจอกเลา ? " แกวา " เพราะไมเปนวสย จงไมกลบมา. " จรงอย มารนน ยอมไมอาจเพอทาอนตราย แกภกษาทบคคล นาไปเฉพาะพระตถาคต แกนพทธทาน แกวตถทานทบคคลกาหนดถวาย ไวแลว. ความจรง ใคร ๆ ไมสามารถจะทาอนตรายแกปจจย ๔ ได. แกปจจย ๔ เหลาไหน ? ใคร ๆ ไมสามารถจะทาอนตรายแกปจจย ๔ เหลาน คอ :- ใคร ๆ ไมสามารถจะทาอนตรายแกนพทธทาน โดยสงเขปวา ภกษาทบคคลนาไปเฉพาะพระตถาคต หรอแกปจจย ๔ ทบคคลบรจาค แลวแดพระตถาคตโดยสงเขปวาวตถทานทบคคลกาหนดถวายไวแลว ๑, ใคร ๆ ไมสามารถจะทาอนตรายแกพระชนมชพ ของพระพทธเจา ทงหลายได ๑, ใคร ๆ ไมสามารถจะทาอนตรายแกพระอนพยญชนะ ๘๐ หรอ แกพระรศม ทซานออกขางละวาได. จรงอย รศมแมแหงพระจนทร พระอาทตย เทวดาและพรหม พอไปถงประเทศแหงพระอนพยญชนะ และพระรศมทซานออกขางละวา ของพระตถาคตแลว กหมด อานภาพไป ๑, ใคร ๆ ไมสามารถจะทาอนตรายแกพระสพพญ ตญาณ ของ พระพทธเจาทงหลายได ๑ ( รวมเปน ๔ อยาง ดวยประการฉะน ). เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา " พระผมพระภาคเจาพรอมทง พระสงฆสาวกเสวยและฉนภกษา ทมารทาอนตรายไมไดในคราวนน. "


[ พระผมพระภาคเจาตรสถามสงทเปนประโยชน ] กพระผมพระภาคเจา เมอทรงเสวยอยอยางนน วนหนง ( ได ทรงสดบเสยงครกแล ). หลายบทวา อสโสส โข ภควา อทกขลสทท ความวา พระ ผมพระภาคเจา ไดทรงสดบเสยงครก ทเกดเพราะสากกระทบ ( ครก ) ของพวกภกษผโขลกตาขาวแดงแลงหนง ๆ อย. พระธรรมสงคาห- กาจารยทงหลาย กลาวคาเปนตน ซงมตอจากคานนไปอยางนวา " พระตถาคตทงหลาย แมทรงทราบอย " ดงน กเพอแสดงการเฉลย พระดารส ทพระผมพระภาคเจา ตรสถามขางหนาวา " ดกอนอานนท ! นนเสยงครกหรอหนอแล ? " ในคาเหลานน มการพรรณนาโดยสงเขปดงตอไปน :- ธรรมดาวา พระตถาคตทงหลาย แมเมอทรงทราบอย ถาเหต แหงการถามเชนนน มอยไซร จงตรสถาม, แตถาเหตแหงการถาม เชนนน ไมมไซร, ถงทรงทราบอย กไมตรสถาม. กเพราะขนชอวา สงทพระพทธเจาทงหลายไมทรงทราบ ไมม; เพราะฉะนน ทานจง ไมกลาวคาวา " แมเมอไมร. " หลายบทวา กาล วทตวา ปจฉนต ความวา ถาเวลาแหง การตรสถามนน ๆ มอยไซร, ทรงทราบกาลนนอยางนนแลว จงตรส ถาม ถาเวลาแหงการตรสถามนน ไมมไซร, ทรงทราบกาลแมอยางนน แลว กไมตรสถาม. อนง พระตถาคตทงหลาย แมเมอจะตรสถาม อยางนน ยอมตรสถามแตคาทประกอบดวยประโยชน คอ ยอมตรส


ถามเฉพาะแตคาทองอาศยประโยชน องอาศยเหตเทานน หาตรสถาม คาทไมประกอบดวยประโยชนไม. เพราเหตไร ? เพราะพระตถาคต ทงหลาย ทรงขจดคาทไมประกอบดวยประโยชนเสยไดดวยมรรคชอวา เสต. มรรคทานเรยกวา เสต. มคาอธบายไววา " การขจด คอ การ ตดขาดดวยด ซงคาเชนนนดวยมรรคนนเอง. " บดน ทานพระอบาลเถระ เมอจะแสดงถงพระดารส ทองอาศย ประโยชนซงพระตถาคตทงหลายตรสถามนน ในบทวา " อตถส หต " น จงกลาวคามอาทวา " ทวห อากาเรห " ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อากาเรห คอ ดวยเหตทงหลาย. สองบทวา ธมม วา เทเสสสาม ความวา เราจกแสดงพระ สตรทประกอบดวยอตถปปตตเหต ( คอเรองทเกดขนเฉพาะหนา ) หรอ ชาดกทประกอบดวยเหตหแหงบรพจรต ( คอความประพฤตในชาตกอน ). หลายบทวา สาวกาน วา สกขาปท ป าเปสสาม ความวา หรอเราจกทาโทษทลวงเกนใหปรากฏ ดวยการถามนน แลวจกบญญต สกขาบท คอตงขอบงคบหนกหรอเบาไวแกสาวกทงหลาย. ในคาวา " อถโข ภควา ฯ เป ฯ เอตมตถ อาโรเจส " น หาม คาอะไร ๆ ทควรกลาวไวไม. เพราะวา ทานพระอานนทเมอทลบอกการ ไดขาวแดงแลงหนง ๆ ความเปนผมความประพฤตเบา และเปลอง จากการหงตมใหสกเอง ของพวกภกษ ทขาพเจากลาวแลวในตอนตน นนแล เรยกวา " ไดทลบอกขอความนนแลว. "


[ พวกภกษจาพรรษาเมองเวรญชาชนะความอดอยากได ] สวนพระผมพระภาคเจา เมอจะทรงทาใหทานพระอานนทรนเรง จงไดตรสพระดารสนวา " ดละ ดละ อานนท ! " กแลครนทรงประทาน สาธการแลว เมอจะทรงแสดงธรรมยอมรบเอาอาการอยางหนง ใน บรรดาอาการทง ๒ จงไดตรสวา " ดกอนอานนท ! พวกเธอเปน สตบรษ ชนะวเศษแลว, พวกเพอนสพรหมจารชนหลง จกดหมน ขาวสาลและขาวสกทระคนดวยเนอ. " ในคาวา " ตมเหห " เปนตนนน มอธบายดงตอไปน :- ( พระผมพระภาคเจาตรสวา ) " ดกอนอานนท ! ในคราวทพภกขภย คอ ในคราทมกอนขาวอนหาไดยากอยางน พวกทานเปนสตบรษชนะวเศษ แลว ดวยความเปนผประพฤตเบาน และดวยธรรมอนเปนเครอง ขดเกลาน. " ถามวา " พวกเธอชนะอะไร ? " แกวา " ชนะทพภกขภยได ชนะความโลภได ชนะความ ประพฤตดวยอานาจแหงความปรารถนาได. " ถามวา " ชนะอยางไร ? " แกวา " แมภกษรปหนง ยอมไมมความคด หรอความคบ แคนใจวา ' เมองเวรญชาน มภกษาหาไดยาก แตบานและนคม ในระหวางโดยรอบ ( แหงเมองเวรญชาน ) มขาวกลาโนมลงดวย ความหนกคอผล คอวามภกษาด มกอนขาวหาไดโดยงาย เอาเถด พวกเราไปทบานและนคมนนแลว จงจกฉน, แมเมอเปนเชนนน


พระผมพระภาคเจา กจะทรงรบเอาพวกเราอยในเมองนทเดยว ' ดงน, ทพภกขภยอนภกษเหลานนชนะไดแลว คอครอบงาไดแลว ไดแก ใหเปนไปในอานาจของตนแลว ดวยอาการอยางนกอน. " ถามวา " ชนะความโลภไดอยางไร ? " แกวา " แมภกษรปหนง ไมไดทาใหราตรขาดดวยอานาจ แหงความโลภวา ' เมองเวรญชาน มภกษาหาไดยาก, สวนบาน และนคมในระหวางโดยรอบ ( แหงเมองเวรญชาน ) มขาวกลาโนม ลงดวยความหนก คอผล ไดแกมภกษาด มกอนขาวหาไดโดยงาย, เอาเถด พวกเรา จกพากนไปฉนทบานและนคมนน หรอไมไดทาให พรรษาขาด ดวยคดวา ' พวกเราจะเขาพรรษา ในบานและนคมนน ในพรรษาหลง ' ดงน, ความโลภอนภกษเหลานนชนะไดแลวดวย อาการอยางน. " ถามวา " ชนะความประพฤต ดวยอานาจแหงความปรารถนา ไดอยางไร ? " แกวา " แมภกษรปหนง ไมไดใหความปรารถนาเหนปานน เกดขนเลยวา ' เมองเวรญชาน ภกษหาไดยาก และมนษย ทงหลายน ยอมไมสาคญพวกเรา แมผพกอยตง ๒-๓ เดอน ใน คณอะไรเลย ไฉนหนอ ! พวกเรา ทาการคาคณธรรม ( อวด อตรมนสธรรม ) คอ ประกาศ ซงกนและกน แกมนษยทงหลาย อยางนวา ' ภกษรปโนน ไดปฐมฌาน ฯ ล ฯ รปโนนไดอภญญา ๖ ' ดงน แลวปรนปรอทองภายหลง จงคอยอธษฐานศล ' ดงนวา, ความประพฤต


ดวยอานาจแหงความปรารถนา อนภกษเหลานนชนะไดแลว คอ ครอบงาไดแลว เปนไปในอานาจของตนแลว ดวยอาการอยางน. " สวนในอนาคต เพอนพรหมจารชนหลง นงอยในวหารแลว แม ได ( ภตตาหาร ) โดยความยากลาบากเพยงเลกนอย กจะดหมนขาวสาล และขาวสกทระคนดวยเนอ คอ จกทาใหเปนของดหมน นาตเตยน โดยนยเปนตนวา " ขาวสกนอะไรกน ? เปนทองเลน แฉะไป ไมเคม เคมจด ไมเปรยว เปรยวจด จะประโยชนอะไรดวยขาวสกน ? " ดงน. อกอยางหนง ( พระผมพระภาคเจา ตรสอธบายไววา ) ขนชอ วาชนบทจะมภกษาหาไดยากตลอดกาล กหามได คอ บางคราว กม ภกษาหาไดยาก บางคราว กมภกษาหาไดงาย ในกาลใด ชนบทน นน จกมภกษาหาไดงาย ในกาลนน มนษยทงหลายเลอมในตอ ขอปฏบตน ของพวกทานผเปนสตบรษแลว จกสาคญขาวสาลวกต และขาวสกทระคนดวยเนอ อนมประการหลายอยาง โดยประเภท มขาวตมและของขบฉนเปนตน ทตนพงถวายแกภกษทงหลาย, ปจฉม- ชนตาชน กลาวคอ เพอนสพรหมจาร ของพวกทาน นงอยในระหวาง พวกทานแลว เสวยอยซงสกการะ ทอาศยพวกทานเกดขนแลวนนแล จกดหมน และจะทาความดถก อนมการเสวยสกการะนนเปนปจจย. " ถามวา " จกทาความดถกอยางไร ? " แกวา " จดทาความดถกอยางนวา เพราะเหตไร พวกทานจง


หงตมภตมประมาณเทานเลา ? ภาชนะของพวกทาน ซงเปนททพวก ทานจะพงใสของ ๆ ตนเกบไว ไมมหรอ ? "


มหาโมคคลลานสหนาทกถา ในบททงหลายเปนตนวา " อถโข อายสมา มหาโมคคลลาโน " มวนจฉยดงน :- บทวา " อายสมา " น เปนคากลาวดวยความรก, บทน เปนชอแหงความเคารพ และความยาเกรงโดยฐานคร. บทวา มหาโมคคลลาโน ความวา พระเถระนนชอวา มหา โดยความเปนผมคณใหญ และชอวา โมคคลลานะ โดยโคตร เพราะเหตนน พระเถระนน จงชอวา มหาโมคคลลานะ. บทวา เอตทโวจ ความวา ทานพระมหาโมคคลลานะ ได กราบทลคาน ( กะพระผมพระภาคเจา ) คอแสดงคาเปนตน ทตนควร กราบทลในบดนวา " ขาแตพระองคผเจรญ ! บดน ( เมองเวรญชา มภกษาหาไดยาก " ) ดงน. [ ทานพระมหาโมคคลลานะทลขออนญาตพลกแผนดน ] ถามวา " ทานมหาโมคคลลานะ ไดกราบทล ( คาน ) เพราะ เหตไร ? " แกวา " เพราะไดยนวา พระเถระบวชแลว ในวนท ๗ จงได ถงทสดแหงสาวกบารมญาณ ทงพระศาสดา กทรงตงทานไวใน ตาแหนงเอตทคคะ เพราะความททานเปนผมฤทธมาก. พระเถระนน อาศยความทตนเปนผมฤทธมากนน จงดารวา ' เมองเวรญชาน ม ภกษาหาไดยาก และภกษทงหลาย กยอมลาบาก, ถาไฉนหนอ เรา


จะพลกแผนดน แลวใหภกษทงหลายฉนงวนดน. ' คราวนนทานไดม ความราพงดงนวา ' กถาวา เมอเราอยในสานกของพระผมพระภาคเจา จะไมทลขอกะพระผมพระภาคเจา แลวพงทาอยางนนไซร. ขอนน จะไมพงเหมาะแกเรา จะพงเปนเหมอนการแขงด ทเราทากบพระผ- มพระภาคเจา; เพราะฉะนน พระเถระมความประสงคจะทลขอ จงมา กราบทลกลาวคานนกะพระผมพระภาคเจา. [ ภายใตแผนดน มงวนดนทมรสโอชา ] สองบทวา เหฏ มตล สมปนน ความวา ไดยนวา พระเถระ กลาวหมายเอาฟองดน โvชาดน งวนดน ซงมอยในพนเบองลางแหง แผนดน. บรรดาบทเหลานน บทวา สมปนน แปลวา มรสหวาน อธบายวา " มรสด. " เหมอนอยางในประโยคนวา " ตนไมมผล สมบรณ และมผลเกดแลว พงมในสถานทนน " ดงน พงทราบความ หมายวา มผลอรอยฉนใดแล แมในอธการน กฉนนน บณฑต พงทราบความหมายแหงบทวา " สมปนน " นวา มรสหวาน คอรสด. " สวนคาวา " เสยยถาป ขททกมธ อนลก " น พระเถระกลาว แลว กเพอแสดงขออปมา เพราะพนเบองลางแหงแผนดนนน เปน ธรรมชาตมรสหวาน. นาหวาน ทตวแมลงผงเลก ๆ ทาไวแลว ชอวา ขททกมธ ( นาผงหว ). บทวา อนลก แปลวา ไมมตว คอไมมตวออน ไดแกนาผง


ทบรสทธ. ไดยนวา นาผงนนเปนของเลศ ประเสรฐ มรสด และ มโอชากวานาหวานทงหมด. เพราะเหตนน พระเถระจงไดกลาววา " เสยยถาป ขททกมธ อนลก เอวมสสาท " แปลวา ( " เปนท ชอบใจ เหมอนนาผงหว ทไมมตวฉะนน " ) ดงนเปนตน. ประชมหลายบทวา สาธาห ภนเต ตดบทวา สาธ อห ภนเต แปลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขาพระ พทธเจา ( จะพงพลกแผนดน ). กบทวา " สาธ " นน ซงมอยในบทวา " สาธาห " น เปน คากราบทลขอ. จรงอย พระเถระ เมอจะทราบทลขออนญาตการพลก แผนดน จงไดกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางนน. บทวา ปรวตเตยย ความวา พงหงายขน คอพงทาพนขางลาง ใหกลบขนขางบน. ถามวา " เพราะเหตไร พระเถระจงตองทาอยางนน ? " แกวา " เพราะวา เมอพระเถระทาอยางนนแลว ภกษทงหลาย จกไดฉนงวนดน คอฟองดน โดยสะดวก. " คราวนน พระผมพระภาคเจา แมมพระประสงคจะไมทรง อนญาตกตาม แตเพอใหพระเถระบนลอสหนาท จงตรสถามวา ' โมคคลลานะ ! กเธอจกทาเหลาสตวผอาศยแผนดนไวอยางไรเลา ? ' ตรสอธบายไววา " สตวทงหลายในบานและนคมเปนตนเหลาใดผอาศย แผนดนอย เมอเธอพลกแผนดน เธอจกทาสตวเหลานนผไมสามารถ จะดารงอยในอากาศไดอยางไร ? คอจกพกไวในสถานทไหนเลา. "


คราวนน พระเถระ เมอจะประกาศอทธานภาพของตนอนสมควร แกความทตน อนพระผมพระภาคเจาทรงตงไวในตาแหนงเอตทคคะ จงไดกราบทลวา " เอกาห ภนเต " เปนตน. ใจความแหงคาวา เอกาห ภนเต เปนตนนนวา " ขาแต พระองคผเจรญ ! ขาพระพทธเจา จกนรมตมอขางหนง เหมอน แผนดนใหญน คอจกทาใหเปนเชนกบแผนดน, ครงขาพระพทธเจา ทาอยางนนแลว จกทาเหลาสตวผอาศยแผนดนใหกาวไปบนมอนน เหมอน ทาใหสตวผดารงอยแลวบนพนฝามอขางหนงนน กาวไปบนพนฝามอ ขางทสองฉะนน. " [ พระผมพระภาคเจาไมทรงอนญาตใหพลกแผนดน ] ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงคดคานการทลขอของ พระเถระนน จงตรสคาเปนตนวา " อยาเลย โมคคลลานะ ! " บรรดาบทเหลานน บทวา อล เปนพระดารสทตรสคดคาน. หลายบทวา วปลลาสมป สตตา ปฏลเภยย ความวา สตว ทงหลายพงเขาถงแมการถอคลาดเคลอนไป. ถามวา " พงถงการถอคลาดเคลอนอยางไร ? " แกวา " อยางนคอ นเปนแผนดน หรอนมใชแผนดนหนอ. อกอยางหนง พงถงการถอคลาดเคลอนทตรงกนขามอยางนคอ " นเปน บานของพวกเรา หรอเปนบานของคนเหลาอนหนอ. " ในนคม ชนบท นาและสวนเปนตน กมนยดงกลาวมาแลวนน. อกอยางหนง นนมใชวปลลาส. แตอจนไตย เปนอทธวสย


ของทานผมฤทธ. สวนมนษยทงหลาย พงไดรบความเขาใจผด อยาง นวา " ขนชอวา ทพภกขภยน หาใชจะมในบดนเทานนไม, แม ในอนาคต กจกม, ในกาลนน ภกษทงหลาย จกไดเพอนพรหมจาร ผมฤทธเชนนนแตมไหนเลา ? ทานเหลานน เปนพระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม พระสทขวปสสก ทานผไดฌาน และผ บรรลปฏสมภทา แมเปนพระขณาสพกม จกเขาไปบณฑบาตยง ตระกลอน เพราะไมมอทธพล ความวตกอยางน ของมนษยทงหลาย จกมขนในภกษเหลานนวา ' ในครงพทธกาล ภกษทงหลายไดเปนผ บาเพญใหบรบรณ ในสกขาทงหลายแลว, ทานเหลานนไดใหคณทงหลาย เกดขนแลว ทงในคราวมทพภกขภย กไดพลกแผนดน แลวฉนงวนดน, แตบดน ทานผบาเพญใหบรบรณในสกขายอมไมม, ถาจะพงมไซร กพงจะทาเหมอนอยางนนทเดยว ดวยคดวา ' มนษยทงหลาย ไมพง ถวายบณฑบาตทสกหรอดบอยางใดอยางหนง แกพวกเรา เพอขบฉน ' ดงน, เพราะความวตกอยางวามาน มนษยเหลานนพงไดวปลลาส ( ความเขาใจเคลอนคลาด ) น ในพระอรยบคคลทงหลาย ซงมตวอย นนแหละวา ' พระอรยบคคลทงหลาย ไมม; กแลมนษยทงหลาย ผตเตยนวารายอยซงพระอรยบคคลดวยอานาจวปลลาส ( ความเขาใจผด ) จะพงเปนผเขาถงอบาย เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ' การพลกแผนดน เธออยาชอบใจเลย " ดงน. ลาดบนน พระเถระเมอทลขอเรองนไมได จะทลขอเรองอน ( ตอไป ) จงไดกราบทลคามอาทวา " ดละ พระเจาขา ! "


พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงคดคานคาทลขอแมนน ของ พระเถระนน จงตรสพระดารส มอาทวา " อยาเลย โมคคลลานะ !. " คาวา " สตวทงหลาย พงไดรบแมซงวปลลาส " ดงน พระ ผมพระภาคเจาไมไดตรสไวในคาวา " อยาเลย โมคคลลานะ ! " ดงน เปนตน แมกจรง, ถงกระนน บณฑตกควรถอเอา โดยนยดงทกลาว มาแลวในตอนตนนนแหละ. อนง แมใจความแหงคานน กควรทราบ เชนกบทกลาวมาแลวนนเอง. ถามวา " กถาพระผมพระภาคเจา พงทรงอนญาตไซร, พระ เถระจะพงทาอยางไร ? " แกวา " พระเถระพงอธษฐานมหาสมทรใหขนาดเทาเหมองทจะพง ขามดวยยางเทากาวเดยว แลวชกหนทางจากตนสะเดาทนเฬรยกษสงอย มงหนาตรงไปยงอตรกรทวป แลวแสดงอตรกรทวปไวในทอนสมบรณ ดวยการไปและการมา ใหภกษทงหลายเขาไปบณฑบาตแลวออกไปได ตามสบาย เหมอนเขาไปสโคจรคามฉะนน. สหนาทกถา ของพระมหาโมคคลลานะ จบ.


เรองปญหาของพระสารบตร บดน ทานพระอบาล เมอจะแสดงการทพระสารบตรเถระเกด ความราพง ทปฏสงยตดวยสกขาบท เพอแสดงนทานตงตนแตเคาเดม แหงการทรงบญญตพระวนย จงไดกลาวคามอาท " อถ โข อายสมโต สารปตตสส " ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา รโหคตสส แปลวา " ไปแลวในท สงด. " บทวา ปฏสลลนสส แปลวา " หลกเรนอย คอถงความเปนผ โดดเดยว. " บทวา กตเมสาน ความวา " บรรดาพระพทธเจาทงหลาย ม พระวปสสเปนตน ทลวงไปแลว ของพระพทธเจาพระองคไหน ? " พรหมจรรยชอวาดารงอยนาน เพราะอรรถวา พรหมจรรยนนดารง อยตลอดกาลนาน หรอมการดารงอยนาน. คาทยงเหลอในบทวา " อถ โข อายสาโต " เปนตนน มใจความเฉพาะบทตนทงนน. ถามวา " กพระเถระ ไมสามารถจะวนจฉยความปรวตกของตนน ดวยตนเองหรอ ? " ขาพเจาจะกลาวเฉลยตอไป :- พระเถระ ทงสามารถ ทงไม สามารถ. จรงอย พระสารบตรเถระน ยอมสามารถวนจฉยเหตม ประมาณเทานได คอ " ธรรมดาศาสนาของพระพทธเจาเหลานดารงอย ไมไดนาน, ของพระพทธเจาเหลาน ดารงอยไดนาน " แตทาน ไมสามารถจะวนจฉยเหตนวา " ศาสนาดารงอยไมไดนาน เพราะเหตน


ดารงอยไดนาน เพราะเหตน " ดงน. สวนพระมหาปทมเถระ กลาวไววา " เหตการณแมนน กเปน ของไมหนกแกพระอครสาวก ผไดบรรลทสดยอดแหงปญญา ๑๖ อยาง เลย, สวนการทพระอครสาวก ผอยในสถานทเดยวกนกบพระสมมา- สมพทธเจา ทาการวนจฉยเสยเอง กเปนเชนกนการทงตราชงแลว กลบชงดวยมอ; เพราะเหตนน พระเถระจงเขาไปเฝาทลถามพระผม พระภาคเจาเสยทเดยว. ถดจากนน พระผมพระภาคเจา เมอจะ ทรงวสชนาคาทลถามของพระเถระนน จงตรสพระดารสมอาทวา " ภควโต จ สารปตต วปสสสส " ดงน. คานนมเนอความตนทงนน. พระเถระ เมอจะทลถามถงเหตการณตอไปอก จงไดกราบทลคา มอาทวา " โก น โข ภนเต เหต " ( ทแปลวา " อะไรหนอแล เปนเหต พระเจาขา ! " ). บรรดาบทเหลานน บทวา " โก น โข ภนเต " เปนคาทลถาม ถงเหตการณ. ใจความแหงบทนนวา " เหตเปนไฉนหนอแล พระเจา ขา ! " คาทงสองนคอ " เหต ปจจโย " เปนชอแหงการณ. จรงอย การณ ทานเรยกวา " เหต " เพราะเปนเครองไหลออก คอเปนไป แหงผล ของการณนน. เพราะผลอาศยการณนนแลวจงดาเนน คอจง เปนไปได ฉะนน ทานจงเรยกวา " ปจจย. " บทแมทงสองนในท นน ๆ แมเปนอนเดยวกนโดยใจความ พระเถระกกลาวไว ดวย อานาจแหงโวหาร และดวยความสละสลวยแหงถอยคา ดงทกลาวมา


แลวนน. คาทเหลอ ในคาวา " โก น โข " เปนตนน กม เนอความตนทงนน. [ พระพทธเจาทรงแสดงธรรมเพราะบรษทมมากหรอนอยกหาไม ] กเพอจะแสดงเหตและปจจยนน ในบดน พระผมพระภาคเจา จงตรสพระดารสมอาทวา " สารปตต วปสส. " บรรดาบทเหลานน บทวา " กลาสโน อเหส " ความวา พระพทธเจาทงหลาย มพระวปสสเปนตน ไดทรงทอพระทยเพราะ ความเกยจคราน กหามได. จรงอย ความเกยจครานกด ความ มพระวรยภาพยอหยอนกด ของพระพทธเจาทงหลาย หามไม. เพราะวา พระพทธเจาทงหลาย เมอจะทรงแสดงธรรมแกจกรวาล หนงกด สองจกรวาลกด จกรวาลทงสนกด ยอมทรงแสดง ดวยพระ อตสาหะเสมอกนทเดยว ครนทอดพระเนตรเหนบรษทมจานวนนอย แลว ทรงลดพระวรยภาพลงกหาไม ทงทอดพระเนตรเหนบรษทม จานวนมากแลว ทรงมพระวรยภาพมากขนกหาไม. เหมอนอยางวา พญาสหมฤคราช ลวงไป ๗ วน จงออกไปเพอหากน ครนพบเหน สตวเลกหรอใหญกตาม ยอมวงไปโดยเชาวอนเรว เชนเดยวกนเสมอ, ขอนน เพราะเหตแหงอะไร ? เพราะเหตแหงความใฝใจวา " ความ เรวของเราอยาไดเสอมไป " ดงน ฉนใด พระพทธเจาทงหลาย ก ฉนนน ยอมทรงแสดงธรรมแกบรษท จะมจานวนนอยหรอมากกตาม กดวยพระอตสาหะเสมอกนทงนน, ขอนน เพราะเหตไร ? เพราะ


เหตแหงความใฝพระทยอยวา " เหลาชนผหนกในธรรมของเรา อยา ไดเสอมไป " ดงน. จรงอย พระพทธเจาทงหลาย ทรงหนกในธรรม ทรงเคารพพระธรรมและ. เหมอนอยางวา พระผมพระภาคเจาของเรา ทงหลาย ไดทรงแสดงธรรมโดยพสดาร ดจ ( วลาหกเทวดา ) ยง มหาสมทรสาครใหเตมเปยมอย ฉนใด พระพทธเจาทงหลาย ม พระวปสสเปนตนเหลานน หาไดแสดงธรรมฉนนนไม. ถามวา " เพราเหตไร ? " แกวา " เพราะความทสตวทงหลาย มธล คอกเลสในปญญาจกษ นอยเบาบาง. " ดงไดสดบมาวา ในกาลแหงพระพทธเจาเหลานน สตวทงหลาย มอายยนนาน ไดเปนผมธลคอกเลสในปญญาจกษนอยเบาบาง. สตว เหลานน พอไดสดบแมพระคาถาเดยว ทประกอบดวยสจจะ ๔ ยอม บรรลธรรมได; เพราะเหตนน พระพทธเจาเหลานน จงไมทรงแสดง ธรรมโดยพสดาร. กเพราะเหตนนนนแหละ นวงคสตถศาสนของ พระพทธเจาเหลานน คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ จงไดมนอย. ความท อวงคสตถศาสนมสตตะเปนตน ทพระผมพระภาคเจาตรสไวในคาวา " อปปก จ " เปนตนนน เปนตาง ๆ กน ขาพเจาไดกลาวไวแลว ในวรรณนาปฐมสงคตนนแล. [ พระวปสสเปนตนหาไดทรงบญญตสกขาบทเปนตนไม ] หลายบทวา อปป ตต สาวกาน สกขาปท ความวา


" สกขาบทคอขอบงคบดวยอานาจอาบต ๗ กอง ทควรทรงบญญต โดย สมควรแกโทษ อนพระพทธเจามพระวปสสเปนตนเหลานน ไมได ทรงบญญตไว แกพระสาวกทงหลาย เพราะเปนผไมมโทษ. " สองบทวา อนททฏ ปาฏโมกข ความวา " พระปาฏโมกข คอขอบงคบ กมไดทรงแสดงทกกงเดอน. " พระพทธเจาเหลานน ได ทรงแสดงเฉพาะโอวาทปาฏโมกขเทานน. และแมโอวาทปาฏโมกขนน กมไดแสดงทกกงเดอน. * จรงอยางนน พระผมพระภาควปสส ทรง แสดงโอวาทปาฏโมกข ๖ เดอนตอครง ๆ. กแลโอวาทปาฏโมกขนน ทรงแสดงดวยพระองคเองทงนน. สวนพวกสาวกของพระองคมไดแสดง ในทอยของตน ๆ. ภกษสงฆแมทงหมดในสกลชมพทวป กระทา อโบสถ ในทแหงเดยวเทานน คอในอทยานเขมมฤคทายวนใกลราช- ธาน ชอพนธมด อนเปนทเสดจประทบของพระผมพระภาควปสส. กแล อโบสถนน ไดกระทาเปนสงฆอโบสถอยางเดยว หาไดกระทา เปนคณะอโบสถ บคคลอโบสถ ปารสทธอโบสถ อธษฐานอโบสถไม. ไดทราบวาในเวลานน ในชมพทวป มวหารแปดหมนสพนตาบล. ในวหารแตละตาบลมภกษอยเกลอนไป วหารละหมนรปบาง สองหมน รปบาง สามหมนรปบาง เกนไปบาง. [ พวกเทวดาบอกวนทาอโบสถแกพวกภกษ ] พวกเทวดาผบอกวนอโบสถ เทยวไปบอกในทนน ๆ วา * พระธรรมบณฑต ( มานต ถาวโร ป. ธ. ๙ ) วดสมพนธวงศ แปล.


" ทานผมนรทกขทงหลาย ! ลวงไปแลวปหนง ลวงไปแลว ๒ ป ๓ ป ๔ ป ๕ ป, นปทหก เมอดถเดอนเพญมาถง พวกทานควรไป เพอเฝาพระพทธเจาและเพอทาอโบสถ กาลประชมของพวกทานมาถง แลว. " ในเวลานน พวกภกษผมอานภาพกไปดวยอานภาพของตน. พวกนอกนไปดวยอานภาพของเทวดา. ถามวา พวกนอกนไปดวยอานภาพของเทวดาไดอยางไร ? ตอบวา ไดทราบวา ภกษเหลานนผอยใกลสมทรทางทศปราจน หรอใกลสมทรทางทศปจฉม อดร และทกษณ บาเพญคมยวตร แลวถอเอาบาตรและวจร ยงความคดใหเกดขนวา " จะไป. " พรอม ดวยจตตปบาท พวกเธอกเปนผไปสโรงอโบสถทเดยว. พวกเธอ ถวายอภวาทพระวปสสสมมาสมพทธเจาแลวนงอย. [ โอวาทปาฏโมกขคาถา ] แมพระผพระภาคเจา กทรงแสดงโอวาทปาฏโมกขน ใน บรษทผนงประชมกนแลววา ความอดทน คอความอดกลน เปนธรรมเผา บาปอยางยง ทานผรทงหลาย ยอมกลาวพระ นพพานวาเปนเยยม ผทารายผอน ไมชอวา เปนบรรพชตเลย ผเบยดเบยนผอนอย ไม ชอวาเปนสมณะ. ความไมทาบาปทงสน ความยงกศลใหถงพรอม


ความทาจตของตนใหผองใส นเปนคาสอน ของพระพทธเจาทงหลาย. ความไมกลาวราย ๑ ความไมทาราย ๑ ความ สารวมในพระปาฏโมกข ๑ ความเปนผร ประมาณในภตตาหาร ๑ ทนอนทนงอนสงด ๑ ความประกอบโดยเออเฟอในอธจต ๑ นเปน คาสอนของพระพทธทงหลาย๑. พงทราบปาฏโมกขทเทสของพระพทธเจาทงหลาย แมนอกน โดยอบายนนนแล. จรงอย พระพทธเจาทกพระองค มพระโอวาท- ปาฏโมกขาคาถาเพยง ๓ คาถานเทานน. คาถาเหลานน ยอมมาสอเทศ จนถงทสดแหงพระศาสนาของพระพทธเจา ผมพระชนมายยนยาวนาน ทงหลาย. แตสาหรบพระพทธเจาผมพระชนมายนอยทงหลาย คาถา เหลานนมาสอเทศเฉพาะในปฐมโพธกาลเทานน. ดวยวา จาเดม ตงแตเวลาทรงบญญตสกขาบทมา กแสดงเฉพาะอาณาปาฏโมกข เทานน. กแลอาณาปาฏโมกขนน พวกภกษเทานนแสดง พระพทธ- เจาทงหลายหาทรงแสดงไม. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา แม ของพวกเรา กทรงแสดงโอวาทปาฏโมกขนตลอดเวลาเพยง ๒๐ พรรษา ในปฐมโพธกาลเทานน. [ เหตทพระพทธเจาไมทรงทาอโบสถและปาฏโมกข ] ตอมาวนหนง พระผมพระภาคเจา ประทบนงอยทปราสาทของ ๑. ท. มหา. ๑๐/๕๗.


มคารมารดา ในบพพาราม ไดตรสเรยกภกษทงหลายมาวา " ภกษ ทงหลาย ! ตงแตบดนไป เราจกไมทาอโบสถ จกไมแสดงปาฏโมกข, ภกษทงหลาย ! ตอแตนไปพวกเธอเทานน พงทาอโบสถ พงแสดง ปาฏโมกข, ภกษทงหลาย ! มใชฐานะมใชโอกาสทพระตถาคต จะพงทาอโบสถ พงแสดงปาฏโมกข ในบรษท ผไมบรสทธ๑. ตงแตนนมา พวกภกษกแสดงอาณาปาฏโมกข. อาณาปาฏโมกข นเปนของอนพระพทธเจา ๓ พระองค มพระวปสสเปนตน ไมทรง ยกขนแสดงแกภกษเหลานน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคจง ตรสคาวา " อนททฏ ปาฏโมกข. " [ เหตใหพระศาสนาดารงอยไมนานและนาน ] คาวา " เตส พทธาน " ความวา แหงพระพทธเจาทง ๓ พระองค มพระวปสสเปนตนเหลานน. บทวา อนตรธาเนน คอ เพราะขนธอนตรธานไป, มอธบายวา เพราะปรนพพาน. บทวา " พทธานพทธาน " ความวา และเพราะความอนตรธานไปแหงขนธ ของเหลาพระสาวกผไดตรสรตามพระพทธเจาเหลานน คอพระสาวก ผยงทนเหนพระศาสดา, คาวา " เย เต ปจฉมา สาวกา " ความวา เหลาปจฉมสาวก ผบวชในสานก ของพวกสาวกผทนเหนพระศาสดา. บทวา " นานานามา " ความวา มชอตาง ๆ กน ดวยอานาจชอม อาทวา " พทธรกขต ธรรมรกขต สงฆรกขต. " บทวา " นานา- ๑. ว. จลล. ๗/๒๙๒.


โคตตา " ความวา มโคตรตาง ๆ กน ดวยอานาจโคตรมอาทวา " โคตมะ โมคคลลานะ. " บทวา " นานาชจจา " คอ มชาตตาง ๆ กน ดวยอานาจชาตมอาทวา " กษตรย พราหมณ. " สองบทวา " นานากลา ปพพชตา " ความวา ออกบวชจากตระกลตาง ๆ กน ดวยอานาจตระกลกษตรยเปนตน หรอดวยอานาจตระกลมตระกลสง ตระกลตา ตระกลมโภคะโอฬาร และไมโอฬารเปนตน. คาวา " เต ต พรหมจรย " ความวา เพราะปจฉมสาวกเหลานน ทาในใจ วา " พวกเรามชอเดยวกน มโคตรเดยวกน มชาตเดยวกน บวชจาก ตระกลเดยวกน, ศาสนาเปนแบบแผนประเพณของพวกเรา " จงชวย กนรกษาพรหมจรรยทาใหเปนภาระของตน บรหารพระปรยตธรรม ไวใหนาน, แตปจฉมสาวกเหลาน ไมเปนเชนนน, เพราะฉะนน พวกเธอจงเบยดเบยนกน ถอความเหนขดแยงกน ทายอหยอน ดวยถอเสยวา " พระเถระโนนจกร พระเถระโนนจกทราบ " พงยง พรหมจรรยนนใหอนตรธานไปพลนทเดยว คอไมยกขนสการสงคายนา รกษาไว. คาวา " เสยยถาป " เปนการแสดงไขเนอความนนโดย ขออปมา. บทวา " วกรต " แปลวา ยอมพดกระจาย. บทวา " วธมต " แปลวา ยอมพดไปสทอน. บทวา " วทธเสต " แปลวา ยอมพด ออกไปจากททตงอย. คาวา " ยถาต สตเตน อสงคหตตตา " ความวา ลมยอมพดกระจากไปเหมอนพดดอกไมเรยราย เพราะไมได รอย เพราะไมไดผกดวยดายฉะนน. มคาอธบายวา " ( ดอกไมทงหลาย ) ทมไดควบคมดวยดาย ยอมถกลมพดกระจดกระจายไปฉนใด ยอมเรย


รายไปฉนนน. " คาวา " เอวเมว โข " เปนการยงขออปไมย ใหถงพรอม. บทวา " อนตรธาเปตส " ความวา ( พวกสาวกภาย- หลง ) เมอไมสงเคราะห ( คอสงคายนาเปนหมวดหม ) ดวยวคคสงคหะ และปณณาสสงคหะเปนตน ถอเอาแตพรหมจรรยกลาวคอปรยตธรรม ทตนชอบใจเทานน สวนทเหลอกปลอยใหพนาศไป คอนาไปสความ ไมปรากฏ. ขอวา " อกลาสโน จ เต ภควนโต อเหส สาวกาน เจตสา เจโต ปรจจ โอวทต " มความวา ดกอนสารบตร ! อกอยางหนง พระพทธเจาเหลานน ทรงทอพระหฤทย เพอจะทรง กะ คอกาหนดใจของพวกสาวกดวยพระหฤทยของพระองค แลวทรง สงสอน คอทรงทราบจตของผอนแลว ทรงแสดงการแนะนาพราสอน โดยไมเปนภาระหนก โดยไมชกชา. พระผมพระภาคเจาตรสพระดารส เปนตนวา " ภตปพพ สารปตต " ดงน เพอประกาศความท พระพทธเจาเหลานนทรงทอพระหฤทย. บทวา " ภสนเก " คอ นาพงกลว ไดแก ใหเกดความนาสยดสยอง. คาวา " เอว วตกเกถ " ความวา พวกเธอจงตรกกศลวตก ๓ มเนกขมมวตกเปนตน. คาวา " มา เอว วตกกยตถ " ความวา พวกเธออยาไดตรกอกศลวตก ๓ มกามวตกเปนตน. คาวา " เอว มนส กโรถ " ความวา พวกเธอ จงกระทาไวในใจวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมสวยไมงาม. ขอวา " มา เอว มนสากตถ " ความวา พวกเธออยากระทาในใจ วา " เทยง เปนสข เปนอตตา สวยงาม. " คาวา " อท ปชหถ "


คอจงละอกศล. คาวา " อท อปสมปชช วหรถ " ความวา พวกเธอ จงเขาถง กลบได คอใหกศลสาเรจอยเถด. ขอวา " อนปาทาย อาสเวห จตตาน วมจจส " คอหลดพนแลว เพราะไมถอมน. จรงอย จตของพระสาวกเหลานน หลดพนจากอาสวะเหลาใด จต เหลานนหลดพนแลว เพราะไมถอมนอาสวะเหลานน.๑ กอาสวะ ทงหลายดบไปอยดวยความดบ คอความไมเกดขน ชอวาหลดพนแลว เพราะไมถอมน.๒ เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " อนปาทาย อาสเวห จตตาน วมจจส. " ภกษเหลานนแมทงหมด ไดบรรลพระอรหนตแลว เปนผมจต เบกบาน เหมอนปทมวนอนตองแสงพระอาทตยฉะนน. ในขอวา " ตตร สท สารปตต ภสนกสส วนสณฑสส ภสนกตสม โหต " น คาวา " ตตร " เปนคากลาวเพงถงคาตน. คาวา " สท " เปนนบาตลงในอรรถเพยงทาบทใหเตม. บทวา " สารปตต " เปนอาลปนะ. กในคาวา " ตตร สท " เปนตนน มอรรถโยชนาดงตอไปน :- บทวา " ตตร " ความวาแหงไพรสณฑ ๑. สารตถทปน. ๑/๖๙๗. แนะใหแปลวา จรงอย จตทงหลายของพระสาวกเหลานน อนอาสวะเหลาใดหลดพนไปแลว อาสวะเหลานนชอวาหลดพนไปแลว เพราะไมยดถอ จตเหลานนดวยสามารถแหงอารมณ. ๒. โยชนาปาฐ ๑/๑๙๖ เปน อนปปาทนโรเธน ปน อนปปาทสงขาตนโรธวเสน นรชฌามาเน อาสเว อคคเหตวาว จตตาน วมจจส. แปลวา กจตทงหลายหลดพนแลว เพราะไมยดถออาสวะทงหลายทดบไปอยดวยความดบ กลาวคอ ความไมเกดขนอก.


อนนาพงกลว ทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา " ภสนกะ " ในพระดารสทพระองคตรสไววา " อ ตรสม ภสนเก วนสณเฑ. " อธบายวา ภาวะอนนาพงกลว ชอวา ความนาสยดสยองมในภาวะนา สยดสยอง คอในการทาใหหวาดกลว. ถามวา เปนอยางไร ? ตอบวา เปนอยางนคอ ผใดผหนงซงยงไมปราศจากราคะ เขาไปสไพรสณฑนน โดยมาก โลมชาตยอมชชน. อกอยางหนง คาวา " ตตร " เปนสตตม- วภตตลงในอรรถแหงฉฏฐวภตต. ศพทวา ส เปนนบาต ดจในประโยค ทงหลายมอาทวา " กส นาม เต โภนโต สมณพราหมณา " แปลวา สมณพราหมณผเจรญเหลานน ชออยางไรซ. บทวา " อท " บณฑตพงเหนวา เปนคาแสดงความหมายตามทประสงคดจทาให เหนไดชด. คาวา " ส อท " สนธเขาเปน " สท. " พงทราบวา ลบออกษรดวยอานาจแหงสนธ เหมอนในประโยคทงหลายมอาทวา " จกขนทรย อตถนทรย อน ต สสามตนทรย กสธ วตต " แปลวาอนทรย คอจกษ อนทรย คอหญง อนทรย คอความตงใจวา จกรพระอรหนตทไมร อะไรซ เปนทรพยเครองปลมใจในโลกน. กในคานมอรรถโยชนาดงตอไปน :- ดกอนสารบตร ! ในเพราะความท ไพรสณฑอนนาพงกลวนนเปนถนนาสยดสยอง จงมคาพดกนดงนแล. บท วา " ภสนกตสม " ความวา ในเพราะไพรสณฑเปนถนทนากลว. พง เหนวาลบตะอกษรไปตวหนง. อนง พระบาลวา " ภสนกตตสม. " ดงนกม อนง ในเมอควรจะกลาวเปนอตถลงควา " ภสนกตาย " ทานกทาใหเปนลงควปลลาส. กในคาวา " ภสนกตสม " นเปน


สตตมวภตต ลงในอรรถแหงนมต. เพราะฉะนน พงเหนสมพนธ อยางนวา คานแลยอมมในเพราะความทไพรสณฑนาพงกลว เปนถนท มความสยดสยองเปนนมต คอมคาพดนแล เพราะมความสยดสยองเปน เหต เพราะมความสยดสยองเปนปจจย ขอวา ผใดผหนงซงยงไมปราศจาก ราคะเขาไปสไพรสณฑนน โดยมาก โลมชาตยอมชชน ความวา ขนเปนอนมากกวามาก ยอมชชน คอตงปลายขนเปนเชนกบเขมและ เปนเชนกบหนาม, จานวนนอยไมชชน, อนง โลมชาตของสตวจานวน มากกวามากยอมชชน. แตของคนผกลาหาญยงนอยคน ยอมไมชชน. บดน คามวา " อย โข สารปตต เหต " เปนตน เปนคา กลาวยา. สวนคาทขาพเจามไดกลาวไวในระหวาง ๆ ในพระ บาลน มอรรถตนทงนน, เพราะฉะนน ผศกษาพงทราบตามลาดบ แหงพระบาลนนแล. แตพระดารส ทพระผมพระภาคตรสไววา " ไมดารงอยนาน " บณฑตพงทราบวา พระองคตรสดวยอานาจ แหงยคของคน. [ ความตางกนแหงอายกาลของพระวปสสพทธเจาเปนตน ] จรงอย พระผมพระภาควปสสโดยการนบป มพระชนมาย แปดหมนป, แมพวกสาวกทพรอมหนาของพระองค กอายประมาณ เทานนปเหมอนกน. พรหมจรรย ( ศาสนา ) สบตอความสาวก ของพระผมพระภาคเจานน ซงเปนองคสดทายเขาทงหมด ตงอย ไดตลอดแสนหกหมนป ดวยประการอยางน. แตโดยอานาจแหงยคคน พรหมจรรยไดตงอยตอมา ดวยความสบตอกนแหงยค ตลอดยค


คน ๒ ยคเทานน. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " ไมดารง อยนาน. " กพระผมพระภาคเจาพระนามวาสข มพระชนมายเจดหมน ป, แมพวกสาวกพรอมหนาของพระองค กมอายประมาณเทานน เหมอนกน. พระผมพระภาคเจาพระนามวา เวสภ มพระชนมาย หกหมนป, แมพวกสาวกผพรอมหนาของพระองค กมอายประมาณ เทานนปเหมอนกน. พรหมจรรย ( ศาสนา ) สบตอดวยสาวกองค สดทายเขาทงหมด แหงพระผมพระภาคพระนามวาสขและเวสภแมนน ตงอยตอมาไดประมาณแสนสหมนป และประมาณแสนสองหมนป. แตวาโดยอานาจแหงยคคน พรหมจรรยตงอยตอมาไดดวยการสบตอ แหงยค ตลอดยคคน ๒ ยคเทากน ๆ. เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจา จงตรสวา " ดารงอยไมนาน " ทานพระสารบตร ฟงเหตแหงการดารงอยไมนานแหงพรหม- จรรยของพระพทธเจา ๓ พระองคอยางนแลว มความประสงคจะฟง เหตแหงการดารงอยไดนาน แหงพรหมจรรยของพระพทธเจา ๓ พระองคนอกน จงไดทลถามพระผมพระภาคเจาอก โดยนย มอาทวา " ก อะไรเปนเหต พระเจาขา !. " แมพระผมพระภาคเจากไดทรง พยากรณแกทาน. คาพยากรณนนแมทงหมด พงทราบดวยอานาจ นยทตรงกนขามจากทกลาวแลว. และแมในความดารงอยนาน ในคา พยากรณนน บณฑตพงทราบความดารงอยนาน โดยเหตทงสอง คอโดยประมาณแหงพระชนมายของพระพทธเจาเหลานนบาง โดยยค แหงคนบาง. ความพสดารวา พระผมพระภาคทรงพระนามวากกสนธะ


มพระชนมายสหมนป, พระผมพระภาคทรงพระนามวาโกนาคมน มพระชนมายสามหมนป. พระผมพระภาคทรงพระนามวา กสสป มพระชนมายสองหมนป, แมพระสาวกพรอมหนาทงหลายของพระ พทธเจาเหลานน กมอายเทานนปเหมอนกน. และยคแหงสาวก เปนอนมากของพระพทธเจาเหลานน ยงพรหมจรรยใหเปนไป โดย ความสบตอกนมา. พรหมจรรยดารงอยนานโดยเหตทงสอง คอโดย ประมาณแหงพระชนมาย ของพระพทธเจาเหลานนบาง โดยยคแหง สาวกบาง ดวยประการฉะน. [ เหตทพระพทธเจาของเราเกดในกาลแหงคนมอายนอย ] กพระผมพระภาคเจาของพวกเรา ควรจะเสดจอบตขนในกาล แหงคนมอายหมนป ซงเทากบอายกงหนง แหงพระชนมายของพระผ มพระภาคทรงพระนามวา กสสป, ไมถงกาลคนมอายหมนปนน กควร จะเสดจอบตขน ในกาลแหงคนมอายหาพนป หรอในกาลแหงคน มอายหนงพนป, หรอแมในกาลแหงคนมอายหารอยป, แตเพราะเมอ พระองคทรงเสาะหา คอแสวงหาธรรม อนกระทาความเปนพระพทธ- เจา ทรงยงญาณใหแกกลา ใหตงครรภ ( เพอคลอดคณพเศษ ) ญาณไดถงความแกกลา ในกาลแหงคนมอายรอยป เพราะฉะนน พระองคจงเสดจอบตขน ในกาลแหงคนมอายนอยเหลอเกน, เพราะ ฉะนน ควรกลาวไดวา " พรหมจรรยแมดารงอยไดนาน ดวยอานาจความ สบตอกนแหงพระสาวกของพระองค แตกดารงอยไดไมนานโดยการ นบป ดวยอานาจปรมาณแหงอายเหมอนกน. "


[ พระสารบตรทลใหทรงบญญตสกขาบท ] ถามวา ในคาวา " อถโข อายสมา สารปตโต " มอะไรเปน อนสนธ. ตอบวา คอ ทานพระสารบตร ครนไดฟงเหตการณดารงอย นานแหงพรหมจรรยของพระพทธเจา ๓ พระองคอยางนแลว ถงความ ตกลงใจวา " การบญญตสกขาบทเทานน เปนเหตแหงความดารง อยไดนาน " เมอปรารถนาความดารงอยนาน แหงพรหมจรรย แมของพระผมพระภาคเจา จงทลวงวอนขอการบญญตสกขาบท กะพระผมพระภาค. พระอบาลเถระกลาว คาวา " อถโข อายสมา สารปตโต อฏายาสนา ฯ เป ฯ จรฏ ตก " น เพอแสดงวธ ทลวงวอนขอการบญญตสกขาบทนน. บรรดาบทเหลานน บทวา " อทธนย " คอ ควรแกกาลนาน มคาอธบายวา " มกาลยาวนาน. " คาทเหลอมอรรถตนทงนน. [ พระผมพระภาคเจาตรสหามทานพระสารบตร ] ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงประกาศแกพระสาร- บตรนนวา " เวลาน ยงไมเปนกาลแหงอนบญญตสกขาบทกอน " จงตรสวา " อาคเมห ตว สารปตต " ดงนเปนตน. บรรดาบท เหลานน คาวา " อาคเมห ตว " ความวา เธอจงรอกอน, มคาอธบาย วา " เธอจงยบยงกอน. " กคาน พระผมพระภาคเจาตรสซาสองครง ดวยอานาจความเออเฟอ. ดวยคาวา " อาคเมห " เปนตนน พระผม พระภาคเจาทรงหามความทการบญญตสกขาบท เปนวสยของพระสาวก เมอจะทรงทาใหแจงวา " การบญญตสกขาบทเปนพทธวสย " จงตรสคาวา


" ตถาคโตว " เปนตน. กในคาวา " ตถาคโตว " น คาวา " ตตถ " เปนสตตมวภตต เพงถงการออนวอน ขอใหทรงบญญตสกขาบท. ในคาวา " ตถาคโตว " นน มโยชนาดงตอไปน :- ในคาทเธอกลาววา " พระผมพระภาคพงบญญตสกขาบท " นน พระตถาคตเทานนจกรกาล แหงอนบญญตสกขาบทนน. พระผมพระภาคเจาครนตรสอยางนแลว เพอจะแสดงสมยมใชกาลกอน จงตรสคามอาทวา " น ตาว สารปตต " ดงน. ในคาวา " น ตาว สารปตต " เปนตนนน มวนจฉยวา อาสวะทงหลายยอมตงอยในธรรมเหลาน เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา เปนทตงแหงอาสวะ, อกอยางหนง ธรรม ทงหลายอนอาสวะพงตงอย คอไมพงผานเลยไป เพราะเหตนน ธรรม เหลานนจงชอวา เปนทตงแหงอาสวะ. อธบายวา " อาสวะคอทกข และอาสวะคอกเลส อนเปนไปในทฏฐธรรมและในสมปรายภพ อาสวะ มการคอนขอดของคนอน ความวปฏสาร การฆาและการจองจา เปนตน และอาสวะอนเปนทกขพเศษในอบาย ยอมตงอยนนเทยว ในวตกกมธรรมเหลาใด เพราะวตกกมธรรมเหลานน เปนเหต แหงอาสวะมอาสวะอนเปนไปในทฏฐธรรมเปนตนเหลานน. " * วาจาสาหรบประกอบในคาวา น ตาว เปนตนน ดงนวา " วตกกมธรรมทงหลาย ซงเปนทตงแหงอาสวะเหลานน ยงไมมปรากฏ ในสงฆเพยงใด พระศาสดาจะไมทรงบญญตสกขาบทแกสาวกทงหลาย เพยงนน. " กถาพงบญญตไซร ไมพงพนจากความคอนขอดของผอน * องคการศกษาแผนกบาล แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๘๐ *


จากความคดคานของผอน จากโทษคอความตเตยน. [ ขอทจะถกตาหนในการบญญตสกขาบท ] ถามวา ไมพงพนอยางไร ? ตอบวา จรงอย สกขาบททงปวง มอาทวา " โย ปน ภกข เมถน ธมม ปฏเสเวยย " ดงน พงเปนสกขาบทอนพระศาสดาผจะบญญต. ฝายชนเหลาอน ไมเหนวตกกมโทษ แตรพระบญญตน จะพงยงความคอนขอด ความ คดคานและความตเตยนใหเปนไปอยางนวา ' นอยางไรกน พระ สมณโคดมจกผกมดดวยสกขาบททงหลาย จกบญญตปาราชก ดวยเหต เพยงเทานวา ' ภกษสงฆยอมตามเรา ทาตามคาของเรา ' กลบตร เหลานละกองโภคะใหญละเครอญาตใหญ และละแมซงราชสมบต อนอยในเงอมมอบวช เปนผสนโดษดวยความเปนผมอาหารและเครอง นงหมเปนอยางยง มความเครารพจดในสกขา ไมหวงใยในรางกายล และชวตอย มใชหรอ ในกลบตรเหลานน ใครเลา จดเสพเมถน ซงเปนโลกามสหรอจกลกของ ๆ ผอน หรอจกเขาไปตดชวตของผอน ซงเปนของปรารถนารกใคร หวานยงนก หรอจกสาเรจการเลยงชวต ดวยอวดคณทไมม, เมอปาราชกแมไมทรงบญญตไว สกขาบทนน เปนอนพระองคทรงทาใหปรากฏแลว โดยสงเขป ในบรรพชานนเอง มใชหรอ ? " ชนทงหลายไมทราบเรยวแรง และกาลงแมแหงพระ คถาคต, สกขาบทแมททรงบญญตไว จะพงกาเรบ คอไมคงอยใน สถานเดม.


[ เปรยบดวยแพทยผไมฉลาดทาการผาตด ] แพทยผไมฉลาด เรยกบรษบางคน ซงหวฝยงไมเกดขนมาแลว บอกวา " มานแนะ พอมหาจาเรญ ! หวฝใหญจกเกดขนในสรระ- ประเทศตรงนของทาน, จกยงความเสอมฉบหายใหมาถงทาน, ทาน จงรบใหหมอเยยวยามนเสยเถด " ดงน ผอนบรษนนกลาววา " ดละ ทานอาจารย ! ทานนนแหละจงเยยวยามนเถด " จงผาสรรประเทศ ซงหาโรคมไดของบรษนน คดเลอดออกแลว ทาสรระประเทศตรงนน ใหกลบมผวดดวยยาทาและพอก และการชะลางเปนตนแลว จงกลาว กะบรษนนวา " โรคใหญของทาน เราไดเยยวยาแลว ทานจงให บาเหนจแกเรา. " บรษนน พงคอนขอด พงคดคาน และพงตเตยน นายแพทยอยางนวา " หมอโงนพดอะไร ไดยนวาโรคชนดไหน ของเรา ซงหมอโงนไดเยยวยาแลว, หมอโงนทาทกขใหเกดแกเรา และทาใหเราตองเสยเลอดไปมใชหรอ " ดงน และไมพงรคณของ หมอนน ขอน ชอแมฉนใด, ถาเมอวตกกมโทษยงไมเกดขน พระศาสดา พงบญญตสกขาบทแกพระสาวกไซร พระองคไมพงพน จากอนฏฐผล มความคอนขอดของผอนเปนตน และชนทงหลายจะไม พงรกาลงพระปรชาสามารถของพระองค ฉนนนนนแล และสกขาบท ททรงบญญตแลว จะพงกาเรบ คอไมตงอยในสถานเดม. เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา " น ตาว สารปตต สตถา สาวกาน ฯ เป ฯ ปาตภวนต. " พระผมพระภาค ครงทรงแสดงกาลอนไมควรอยางนแลว จงตรสคาวา " ยโต จ โข สารปตต " เปนอาท เพอแสดงกาล อก. บรรดาบทเหลานน บทวา " ยโต " คอเมอใด มคาอธบายวา


" ในกาลใด. " คาทเหลอ พงทราบโดยทานองทกลาวแลวนนแล. * อกนยหนง ในคาวา ยโต เปนตนน มความสงเขปดงตอไปน :- วตกกมโทษอนถงซงนบวา " ธรรมเปนทตงแหงอาสวะ " ยอมม ปรากฏในสงฆ ในกาลชอใด, ในกาลนน พระศาสดา ยอมทรง บญญตสกขาบทแกพวกสาวก ยอมทรงแสดงปาฏโมกข, เพราะ เหตไร ? เพราะเพอกาจดวตกกมโทษเหลานนนนแล อนถงซงการนบ วา " ธรรมเปนทตงแหงอาสวะ. " พระผมพระภาค เมอทรง บญญตอยางนน ยอมเปนผไมควรคอนขอดเปนตน และเปนผม อานภาพปรากฏ ในสพพญ วสยของพระองค ยอมถงสกการะ และ สกขาบทของพระองคนนยอมไมกาเรบ คอตงอยสถานเดม, เปรยบ เหมอนนายแพทยผฉลาดเยยวยาหวฝทเกดขนแลวดวยการผาตดพอก ยาพนแผลและชะลางเปนตน ทาใหสบายมผวด เปนผไมควรคอนขอด เปนตนเลย และเปนผมอานภาพปรากฏในเพราะกรรมแหงอาจารย ของตน ยอมประสบสกการะฉะนน. พระผมพระภาค ครนตรสความไมเกดขน และความเกดขน แหงธรรมเปนทตงอาสวะ อกาลและกาลแหงอนบญญตสกขาบท อยางน ดวยประการฉะนแลว บดน เพอแสดงกาลยงไมเกดขนแหง ธรรมเหลานนแล จงตรสคาวา " น ตาว สารปตต อเธกจเจ " เปนตน. ในคาวา " ตาว " เปนตนนน บททงหลายทมอรรถตน พง ทราบดวยอานาจพระบาลนนแล. สวนการพรรณนาบททไมตนดงตอ ไปน :-


[ อธบายเหตทใหทรงบญญตสกขาบท ] ภกษทงหลาย ชอวา รตตญ เพราะอรรถวา รราตรนาน. คอรราตรเปนอนมากตงแตวนทตนบวชมา, มอธบายวา " บวชมา นาน. " ความเปนหมดวยพวกภกษผรราตรนาน ชอวา รตตญ - มหตตะ. อธบายวา " ความเปนหมใหญดวยพวกภกษผบวชมานาน. " * บณฑตพงทราบวา " สกขาบททพระผมพระภาคทรงปรารภ พระอปเสนวงคนตบตรบญญต เพราะสงฆถงความเปนหมใหญดวย ภกษผรราตรนาน " ในบรรดาความเปนหมใหญเหลานน. จรงอย ทานผมอายนน ไดเหนภกษทงหลาย ผมพรรษาหยอนสบให อปสมบทอย ตนมพรรษาเดยว จงใหสทธวหารกอปสมบทบาง. ครงนนแล พระผมพระภาคทรงบญญตสกขาบทวา " ภกษทงหลาย ! กลบตรอนภกษผมพรรษาหยอนสบ ไมพงใหอปสมบท, ภกษใด พงใหอปสมบท ปรบอาบตทกกฏแกภกษนน.๑ เมอสกขาบทอนพระผ มพระภาคทรงบญญตแลวอยางนน ภกษทงหลายผโงเขลา ไมฉลาด คดวา " เราไดสบพรรษา เรามพรรษาครบสบ " จงใหอปสมบทอก. ลาดบนน พระผมพระภาค จงทรงบญญตสกขาบทแมซาอกครงหนงวา " ภกษทงหลาย ! กลบตรอนภกษผมพรรษาครบสบ แตเปนผโง ไมฉลาด ไมพงใหอปสมบท, ภกษใดพงใหอปสมบท ปรบอาบต ทกกฏ แกภกษนน, ภกษทงหลาย ! เราอนญาตใหภกษผฉลาด * องคการศกษาแผนกบาลแปลออกสอบสนามหลวง พ.ศ. ๑๔๘๒-๘๕ * ๑. ว. มหา. ๔/๑๐๙.


สามารถ มพรรษาสบหรอเกนกวาสบ ใหอปสมบทได.๑ " ในกาล ทสงฆถงความเปนหมใหญดวยภกษผรราตรนาน ไดทรงบญญตสอง สกขาบท. บทวา " เวปลลมหตต " มความวา ความเปนหมใหญ ดวยความเปนหมแพรหลาย. จรงอย สงฆยงไมถงความเปนหมใหญ ดวยความเปนหมแพรหลาย ดวยอานาจภกษทงหลายผเปนพระเถระ ผใหมและผปานกลางเพยงใด เสนาสนะยอมเพยงพอกน, อาสวฏฐา- นยธรรมบางเหลา กยงไมเกดขนในศาสนาเพยงนน, แตเมอสงฆถง ความเปนผใหญ ดวยความเปนหมแพรหลายแลว อาสวฏฐานย- ธรรมเหลานนยอมเกดขน. ทนน พระศาสดายอมทรงบญญตสกขาบท. สกขาบทททรงบญญตในเพราะสงฆถงความเปนหมใหญ ดวยความ เปนหมแพรหลาย ในบรรดาความเปนหมใหญเหลานน บณฑตพง ทราบตามนยนวา " อนง ภกษใด พงสาเรจการนอนรวมกนกบ อนปสมบนเกนสองสามคน ภกษนนตองปาจตตย. อนง ภกษณใด พงใหนางสกขมานาอปสมบทตามป นางภกษณนน ตองปาจตตย. อนง นางภกษณใด พงใหนางสกขมานาอปาสมบทปละ ๒ รป นาง ภกษณนน ตองปาจตตย. บทวา " ลาภคคมหตต " มความวา ความเปนใหญเปน ยอดแหงลาภ อธบายวา " ความเปนใหญใด เปนยอด ถอสงสด แหงลาภ สงฆเปนผถงความเปนใหญนน. " อกอยางหนง ถงความ ๑. ว. มหา. ๔/๑๑๐.


เปนหมใหญ เลศดวยลาภกได, อธบายวา " ถงความเปนหม ประเสรฐ และความเปนหมใหญดวยลาภ. " จรงอย สงฆยงไมถง ความเปนหมใหญเลศดวยลาภเพยงใด อาสวฏฐานยธรรมอาศยลาภ กยงไมเกดขนเพยงนน. แตเมอถงแลว ยอมเกดขน. ทนน พระ ศาสดา ยอมทรงบญญตสกขาบทวา " อนง ภกษใด พงใหของ ควรเคยว หรอของควรบรโภค ดวยมอของตนแกอเจลกกด แก ปรพาชกกด แกปรพาชกากด ภกษนนตองปาจตตย. " จรงอย สกขาบทน พระผมพระภาค ทรงบญญต เพราะสงฆถงความเปน หมใหญเลศดวยลาภ. บทวา " พาหสจจมหตต " มความวา ความทพาหสจจะเปน คณใหญ. จรงอย สงฆยงไมถงความทพาหสจจะเปนคณใหญเพยงใด อาสวฏฐานยธรรม กยงไมเกดขนเพยงนน. แตเมอถงความทพาห- สจจะเปนคณใหญแลวยอมเกดขน เพราะเหตวา บคคลทงหลายเรยน พทธวจนะนกายหนงบาง สองนกายบาง ฯ ล ฯ หานกายบางแลว เมอใครครวญโดยไมแยบคาย เทยงเคยงรสดวยรสแลว ยอมแสดง สตถศาสนานอกธรรมนอกวนย. ทนน พระศาสดา ยอมทรงบญญต สกขาบท โดยนยเปนตนวา " อนง ภกษใด พงกลาวอยางนวา ขาพเจารทวถงธรรมทพระผมพระภาคทรงแสดงแลวอยางนน ฯ ล ฯ ถาแมนสมณทเทศพงกลาวอยางนไซร. " พระผมพระภาค ครนทรง แสดงกาลไมเกดและกาลเกดขนแหงธรรมทงหลาย อนเปนทตงแหง อาสวะอยางนแลว เมอจะทรงแสดงความไมมแหงอาสวฏฐานยธรรม


เหลานน แมโดยประการทงปวง ในสมยนน จงตรสคามวา " นรพพโท ห สารปตต " เปนตน. [ อรรถาธบาย คาวา นรพพโท เปนตน ] บรรดาบทเหลานน บทวา นรพพโท คอเวนจากเสนยด. พวกโจรทานเรยกวา " เสนยด. " อธบายวา " หมดโจร. " กในอรรถน พวกภกษผทศล ทานประสงคเอาวา " เปนโจร. " จรงอย ภกษผ ทศลเหลานน ยอมลกปจจยของคนเหลาอน เพราะเปนผมใชสมณะ แตมความสาคญวาเปนสมณะ เพราะเหตนน ภกษสงฆไมมเสนยด ไมมโจร มอธบายวา " ไมมคนทศล. " บทวา นราทนโว ไดแก ไมมอปทวะ คอไมมอปสรรค. มคาอธบายวา " เวนจากโทษของผทศล ทเดยว. " ผทศลแล ทานเรยกวา คนดา ในคาวา " อปคตกาฬโก " น. จรงอย ผทศลเหลานน แมเปนผมวรรณะดจทองคา พงทราบวา " เปนคนดาทเดยว เพราะประกอบดวยธรรมดา. " เพราะไมมคนม ธรรมดาเหลานน จงชอวา อปคตกาฬก. ปาฐะวา " อปหตกาฬก " กม. บทวา " สทโธ " คอ ชอวาบรสทธ เพราะมคนดาปราศไปแลว นนเอง. บทวา " ปรโยทาโต " คอผดผอง. คณคอศล สมาธ ปญญา วมต และวมตญาณทสสนะ ทานเรยกวา สาระ ในคาวา " สาเร ปตฏ โต " น. เพราะตงอยแลวในสาระนน จงชอวา ตงอย ในสารคณ. พระผมพระภาค ครงตรสความทภกษสงฆตงอยใน สารคณอยางนแลว เมอจะทรงแสดงอกวา " กความทภกษสงฆนน ตงอยในสารคณนน พงทราบอยางน " จงตรสคามอาทวา " อเมส


ห สารปตต. " ในคานน มการพรรณนาโดยสงเขปดงตอไปน :- บรรดาภกษ ๕๐๐ รปน ผเขาพรรษา ณ เมองเวรญชา ภกษ ทตาตอยดวยอานาจคณ คอมคณตากวาภกษทกรป กเปนพระโสดาบน คาวา โสตาปนโน คอ ผตกถงกระแส. กคาวา " โสโต " น เปน ชอของมรรค. คาวา " โสตาปนโน " เปนชอของบคคลผประกอบ ดวยมรรคนน. เหมอนอยางทตรสไววา ( พระผมพระภาคตรสถามวา ) สารบตร ! ทเรยกวา โสตะ โสตะ น โสตะ เปนไฉนหนอแล สารบตร ? ( พระสารบตรกราบทลวา ) ขาแตพระองคผเจรญ ! ก อรยมรรคมองคแปดนแล คอ สมมาทฏฐ ฯ ล ฯ สมมาสมาธ ชอวา โสตะ. ( พระผมพระภาคตรสวา ) สารบตร ! ทเรยกวาโสดาบน โสดาบน น โสดาบนเปนไฉนหนอแล สารบตร ? ( พระสารบตร กราบทลวา ) ขาแตพระองคผเจรญ ! กบคคลผซงประกอบดวยอรย- มรรคมองคแปดน เรยกวา ' โสดาบน ' ทานผมอายนนน มชอ อยางน มโคตรอยางน.๑ กในบทนพงทราบวา มรรคใหชอแกผล เพราะฉะนน บคคลผตงอยในผล ชอวา โสดาบน. บทวา " อวน- ปาตธมโม " มวเคราะหวา ธรรมทชอวาวนบาต เพราะอรรถวา ใหตกไป. พระโสดาบนชอวา อวนปาตธรรม เพราะอรรถวา ทาน ไมมวนปาตธรรม. มคาอธบายวา " ทานไมมการยงตนใหตกไปใน อบายเปนสภาพ. " เพราะเหตไร ? เพราะความสนไปแหงธรรมเปนเหต ๑. ส. มหา. ๑๙/๔๓๔-๕๓๔.


นาไปสอบาย. อกอยางหนง การตกไป ชอวาวนบาต. พระโสดาบน ชอวา อวนปาตธรรม เพราะอรรถวา ทานไมมธรรมทตกไป. มคา อธบายวา " ความตกไปในอบายเปนสภาพ ไมมแกทาน." * ชอวา เปนผเทยง เพราะเปนผแนนอนดวยมรรค ทกาหนด ดวยความเปนธรรมถก. ชอวา เปนผทจะตรสรในเบองหนา เพราะ อรรถวา พระโสดาบนนนมความตรสรไปในเบองหนา คอเปน คตขางหนา. อธบายวา " พระโสดาบนนน จะทาตนใหไดบรรลถง มรรค ๓ เบองบนแนนอน. " เพราะเหตไร ? เพราะทานไดปฐมมรรค แลวแล. ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ครงทรงยงพระธรรมเสนาบด ใหยนยอมอยางนนแลว ทรงยบยงอยตลอดพรรษานนในเมองเวรญชา เสดจออกพรรษาปวารณาในวนมหาปวารณาแลว จงตรสเรยกทาน พระอานนทมา. บทวา อามนเตส ความวา " ไดทรงเรยก คอไดทรงตรสเรยก ไดแก ทรงเตอนใหร. " ถามวา " ทรงเตอนใหรวาอยางไร ? " แกวา " ทรงเตอนใหรเรองมอาทอยางนวา ' อาจณณ โข ปเนต. " บทวา อาจณณ คอเปนความประพฤต เปนธรรมเนยม ไดแก เปนธรรมดา.


[ อาจณณะ ความเคยประพฤตมาม ๒ อยาง ] กความเคยประพฤตมานนนนแล ม ๒ อยาง คอ พทธาจณณะ ( ความเคยประพฤตมาของพระพทธเจา ) ๑ สาวกาจณณะ ( ความ เคยประพฤตมาของพระสาวก ) ๑. พทธาจณณะ ( ความเคยประพฤตมาของพระพทธเจา ) เปน ไฉน ? ขอวา " พระตถาคตทงหลายยงมไดบอกลา คอยงมไดอาลา ผทนมนตใหอยจาพรรษาแลว จะไมหลกไปสทจารกในชนบท " ดงน, นเปนพทธาจณณะ ( ความเคยประพฤตมาของพระพทธเจา ) ขอหนง กอน. สวนพระสาวกทงหลาย จะบอกลาหรอไมบอกลากตามยอมหลก ไปไดตามสบาย. ยงมพทธาจณณะแมอนอก คอ :- พระพทธเจาทงหลายเสดจ อยจาพรรษาปวารณาแลว ยอมเสดจไปสทจารกในชนบททเดยว เพอ ทรงสงเคราะหประชาชน. [ พระพทธเจาเสดจเทยวจารกไปเฉพาะ ๓ มณฑล ] กพระพทธเจาทงหลาย เมอจะเสดจเทยวจารกไปในชนบท ยอมเสดจเทยวไปในมณฑลใดมณฑลหนงบรรดามณฑลทง ๓ เหลาน คอ :- มหามณฑล ( มณฑลใหญ ) ๑ มชฌมมณฑล ( มณฑล ปานกลาง ) ๑ อนตมมณฑล ( มณฑลเลก ) ๑. บรรดามณฑลทง ๓ นน มหามณฑล ประมาณเการอยโยชน, มชฌมมณฑล ประมาณหกรอยโยชน, อนตมมณฑล ประมาณ สามรอยโยชน.


ในกาลใด พระพทธเจาทงหลาย มพระประสงคจะเสดจเทยว จารกไปในมหามณฑล ในกาลนน ทรงปวารณาในวนมหาปวารณา แลว มภกษสงฆหมใหญเปนบรวาร เสดจออกในวนปาฏบท เมอ จะทรงอนเคราะหมหาชนในบานและนคมเปนตน ดวยการทรงรบอามส และเมอจะทรงเพมพนกศล อนอาศยววฏฏคามน แกมหาชนนน ดวยธรรมทาน ทรงยงการเสดจเทยวจารกไปในชนบท ใหเสรจสนลง โดย ๙ เดอน. กถาภายในพรรษา สมถะและวปสสนาของภกษทงหลาย ยง ออนอย. พระพทธเจาทงหลายไมทรงปวารณาในวนมหาปวารณา ทรงประทานปวารณาสงเคราะห ไปปวารณาในวนเพญเดอนกตตกา ( กลางเดอน ๑๒ ) เสรจแลว มภกษสงฆหมใหญเปนบรวาร เสดจ ออกไปในวนตนแหงเดอนมคสระ ( เดอนอาย ) แลวยงการเสดจเทยว จารกไปในมชฌมมณฑล ใหเสรจสนลงโดย ๘ เดอน ตามนยดงกลาว มาแลวนนเอง. กถาเวไนยสตวทงหลาย ของพทธเจาผเสดจออกพรรษาแลว เหลานน ยงมอนทรยไมแกกลา. พระพทธเจาทงหลาย กทรงรอคอย ใหเวไนยสตวเหลานนมอนทรยแกกลา เสดจพกอยในสถานทนนนนเอง แมตลอดเดอนมคสระแลว มภกษสงฆหมใหญเปนบรวารเสดจออกไป ในวนตนแหงเดอนปสสะ ( เดอนย ) แลว ทรงยงการเสดจเทยวจารก ไปในอนตมมณฑล ใหเสรจสนลงโดย ๗ เดอน ตามนยดงกลาวมา แลวนนเอง.


อนง พระพทธเจาทงหลาย แมเมอเสดจเทยวไปในบรรดา มณฑลเหลานนแหงใดแหงหนง ทรงปลดเปลองสตวเหลานน ๆ ใหพน จากกเลสทงหลาย ทรงประกอบสตวเหลานน ๆ ไว ดวยอรยผลม โสดาปตตผลเปนตน เสดจเทยวไปอยดวยอานาจแหงเวไนยสตวเทานน ดจทรงเกบดอกไมเบญจพรรณนานาชนดอยฉะนน. ยงมพทธาจณณะแมอนอก คอ :- ในเวลาจวนรงสวางทก ๆ วน การทาพระนพพานอนเปนสขสงบใหเปนอารมณ เสดจเขาผลสมาบต ออกจากผลสมาบตแลว ทรงเขาสมาบตอนประกอบดวยพระมหา- กรณา ภายหลงจากนน กทรงตรวจดเวไนยสตวผพอจะแนะนาให ตรสรไดในหมนจกรวาล. ยงมพทธาจณณะแมอนอก คอ ;- การทรงทาปฏสนถารกบ พวกอาคนตกะเสยกอน ทรงแสดงธรรม ดวยอานาจเรองทเกดขน. ครนโทษเกดขน ทรงบญญตสกขาบท, นเปนพทธาจณณะ ( ความเคย ประพฤตมาของพระพทธเจา ) ดงพรรณนามาฉะนแล. [ สาวกาจณณะ ความเคยประพฤตมาของพระสาวก ] สาวกาจณณะ ( ความเคยประพฤตมาของพระสาวก ) เปนไฉน ? คอในกาลแหงพระผมพระภาคเจา ( ยงทรงพระชนมอย ) มการ ประชม ( พระสาวก ) ๒ ครง คอ เวลากอนเขาพรรษาและวนเขาพรรษา เพอเรยนเอากรรมฐาน ๑ เพอบอกคณทตนไดบรรลแกภกษผออก พรรษามาแลว ๑ เพอเรยนเอากรรมฐานทสง ๆ ขนไป ๑ นเปนสาวกา- จณณะ ( ความเคยประพฤตมาของพระสาวก ).


สวนในอธการน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงถงพทธา- จณณะ ( ความเคยประพฤตมาของพระพทธเจา ) จงตรสพระดารส เปนตนวา " อาจณณ โข ปเนต อานนท ตถาคตาน " ดงน. บทวา อายาม แปลวา เรามาไปกนเถด. บทวา อปโลเกสสาม แปลวา เราจกบอกลา ( เวรญช- พราหมณ ) เพอตองการเทยวไปสทจารก. ศพทวา " เอว " เปนนบาต ลงในอรรถวา ยอมรบ. คาวา " ภนเต " นน เปนชอเรยกดวยความเคารพ. จะพดวา " ถวายคาทลตอบแดพระศาสดา " ดงนบาง กใชได. สองบทวา ภควโต ปจจสโสส ความวา ทานพระอานนท ทลรบฟง คอตงหนาฟง ไดทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจา ดวยด. มคาอธบายวา " ทลรบดวยคาวา เอว น. " ในคาวา " อถโข ภควา นวาเสตวา " น ทานพระอบาล มไดกลาวไววา " เปนเวลาเชา " หรอ " เปนเวลาเยน. " แมเมอ เปนเชนนน พระผมพระภาคเจา ทรงทาภตกจเสรจแลว ทรงยบยง อยตลอดเวลาเทยงวน ใหทานพระอานนทเปนปจฉาสมณะ ทรงให ถนนในพระนคร ตงตนแตประตพระนครไป รงเรองไปดวยพระพทธ- รศม ซงมชอดจสายทอง เสดจเขาไปโดยทางทนเวศนของเวรญช- พราหมณนนตงอย. สวนปรชนเหนพระผมพระภาคผพอประทบยนอย ทประตเรอนของเวรญชพราหมณเทานน กไดแจงขาวแกพราหมณ. พราหมณหวนระลกได แลวกเกดความสงเวช จงรบลกขนสงใหจด


ปอาสนะทควรแกคามาก ออกไปตอนรบพระผมพระภาคเจา กราบทล วา " ขอพระผมพระภาคเจา จงเสดจเขามาทางนเถด. " พระผมพระ ภาคเจา ไดเสดจเขาไปประทบนงบนอาสนะทเขาจดปไวแลว. ลาดบ นนแล เวรญชพราหมณมความประสงคจะเขาไปนงใกลพระผมพระ ภาคเจา จงไดเขาไปเฝาโดยทางทพระผมพระภาคเจาประทบอย จาก ท ๆ ตนยนอย. คาเบองหนาแตนไป มใจความกระจางแลวทงนน. [ เวรญชพราหมณทลเรองทมไดถวายทานตลอดไตรมาส ] กในคาทพราหมณกราบทลวา " อนง ไทยธรรมทควรจะถวาย ขาพเจามไดถวาย " มคาอธบายดงตอไปน :- ขาพเจายงไมไดถวายไทยธรรมทควรจะถวาย มอาทอยางนคอ " ทก ๆ วน ตลอดไตรมาส เวลาเชาควรถวายยาคและของควรเคยว เวลาเทยงควรถวายขาทนยะโภชนยะ เวลาเยนควรถวายบชาสกการะ ดวยวตถมนาปานะทปรงชนดตาง ๆ มากมาย ของหอมและดอกไม เปนตน " แกพระองคผซงขาพเจานมนตใหอยจาพรรษาแลว. กใน คาวา " ต จ โข โน อสนต " น พงทราบวาเปนลงควปสลาส. กในคานมใจความดงนวา " กแล ไทยธรรมนน ไมมอยแก ขาพเจากหามได. " อกอยางหนง พงเหนใจความในคานอยางนวา " ขาพเจาพงถวายของใด ๆ แกพระองค กแล ของนนมใชจะไมม. " คาวา " โน ป อทาตกมยตา " ความวา แมความไมอยากถวายของ ขาพเจา เหมอนของเหลาชนผมความตระหนซงมอปกรณแกทรพย เครองปลมใจมากมาย ไมอยากถวายฉะนน กไมม. ภายในไตรมาส


น พระองคจะพงไดไทยธรรมนนจากไหน เพราะฆราวาสมกจมาก ม กรณยะมาก. ในคาวา " ต กเตตถ ลพภา พหกจจา ฆราวาสา " นน มการประกอบความดงตอไปน :- พราหมณ เมอจะตาหนการอยครอง เรอน จงไดกราบทลวา " เพราะการอยครองเรอนมกจมาก; ฉะนน ภายในไตรมาสน เมอไทยธรรม และความประสงคจะถวายแมมอย, พระองคพงไดไทยธรรมทขาพเจา จะพงถวายแกพระองคแตทไหน คอพระองคอาจไดไทยธรรมนน จากทไหน. " ไดยนวา เวรญช- พราหมณนน ยอมไมรความทตนถกมารดลใจ จงไดสาคญวา " เรา เกดเปนผมสตหลงลม เพราะกงวลอย ดวยการครองเรอน. " เพราะ ฉะนน พราหมณจงไดกราบทลอยางนน. อกอยางหนง, ในคาวา " ต กเตตถ ลพภา " น พงทราบ การประกอบความอยางนวา " ภายในไตรมาสน ขาพเจาจะพงถวาย ไทยธรรมอนใด แดพระองค, ไทยธรรมอนนน ขาพเจาจะพงได จากไหน ? เพราะวา การอยครองเรอนมกจมาก. " [ เวรญชพราหมณทลอาราธนาพระพทธเจาเพอเสวยภตตาหาร ] ครงนน พราหมณดารวา " ไฉนหนอ ไทยธรรมอนใด เปน ของอนเราจะพงถวาย โดย ๓ เดอน. เราควรถวายไทยธรรมอนนน ทงหมด โดยวนเดยวเทานน " แลว จงไดกราบทลคาเปนตนวา " ขอพระโคดมผเจรญ ทรงพระกรณาโปรดรบภตตาหารของขาพเจา เถด " ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา สวาตนาย ความวา เพอประโยชน แกบญกศล และปตปราโมทยซงจะมในวนพรงน ในเมอขาพเจาได กระทาสกการะในพระองค. [ พระผมพระภาคเจาทรงรบคาอาราธนาของพราหมณ ] ลาดบนน พระผมพระภาคผตถาคต ทรงพระราพงวา " ถาเรา จะไมรบคาอราธนาไซร. พราหมณและชาวเมองเวรญชา จะพง ตเตยน อยางนวา ' พระสรณะองคน ไมไดอะไร ๆ ตลอดไตรมาส ชะรอยจะพงโกรธกระมง ? เพราะเหตนน เราออนวอนอย กไมทรง รบแมภตตาหารครงหนง, ในพระสมณะองคน ไมมอธวาสนาขนต พระสมณะองคน ไมใชสพพญ ' กจะพงประสบสงทมใชบญเปน อนมาก, การประสบสงทมใชบญนน อยาไดมแกชนเหลานนเลย " ดงนแลว จงทรงรบคาอาราธนา เพออนเคราะหแกชนเหลานน โดย ดษณภาพ. กครงนนแล พระผมพระภาคเจา ครนทรงรบอาราธนาแลว ไดทรงเตอนเวรญชพราหมณ ใหสานกตววา " ไมควรคดถงความ กงวลดวยการอยครอบครองเรอนเลย " แลวทรงชแจงใหเวรญช- พราหมณ เหนประโยชนปจจบนและประโยชนภายภาคหนา ให สมาทาน คอใหรบเอากศลธรรม และใหเวรญชพราหมณนนอาจหาญ คอทาใหมความอตสาหะในกศลธรรมตามทตนสมาทานแลวนน และ ทรงปลอบใหราเรง ดวยความเปนผมอตสาหะนน และดวยคณธรรม ทมอยอยางอน ดวยธรรมกถา อนสมควรแกขณะนน ไดทรงยงฝน


คอพระธรรมรตนะใหตกลงแลว กเสดจลกจากอาสนะกลบไป. [ เวรญชพราหมณสงใหเตรยมภตตาหารถวายพรงน ] กแล เมอพระผมพระภาคเจา เสดจกลบไปแลว เวรญชพราหมณ ไดเรยกบตรและภรรยามาสงวา " แนะพนาย เราไดนมนตพระผม พระภาคเจา ( ใหอยจาพรรษา ) ตลอดไตรมาสแลวในวนหนง กมได ถวายภตตาหารสกกอนเดยวเลย. เอาเถด บดน พวกทานจงตระเตรยม ทาน ใหเปนเหมอนไทยธรรมแมทควรถวายตลอดไตรมาส เปนของ อาจถวายในวนพรงนได โดยวนเดยวเทานน. " ตอจากนน เวรญชพราหมณ สงใหตระเตรยมทานทประณต ตลอดวนทตนนมนตพระผมพระภาคเจาไว โดยลวงไปแหงราตรนน กไดสงใหประดบทตงอาสนะ ใหปอาสนะทงหลาย ทควรคามากไว จดแจงการบชาอยางใหญ อนวจตรดวยของหอม ธป เครองอบ และ ดอกโกสมเสรจแลว จงสงใหเจาพนกงานไปกราบทลเผดยงกาลแดพระ ผมพระภาคเจา. เพราะเหตนน ทานพระอบาลเถระ จงไดกลาววา " อถโข เวร โช พราหมโณ ตสสา รตตยา อจจเยน ฯ เป ฯ นฏ ต ภตต.๑ " [ พระผมพระภาคเจาเสดจไปยงนเวศนของเวรญชพราหมณ ] พระผมพระภาคเจา มภกษสงฆแวดลอมแลว ไดเสดจไปท นเวศนของพราหมณนน, เพราะเหตนน ทานพระอบาลเถระ จงได กลาววา " อถโข ภควา ฯ เป ฯ นสท สทธ ภกขสงเฆน.๒ " ๑-๒. ว. มหา. ๑/๑๘.


บทวา พทธปปมข ในคาวา " อถโข เวร โช พราหมโณ พทธปปมข ภกขสงฆ " น แปลวา มพระพทธเจาเปนปรณายก มคาอธบายวา " ผนงใหพระพทธเจาเปนพระสงฆเถระ. " บทวา ปณเตน แปลวา อนดเยยม. บทวา สหตถา แปลวา ดวยมอตนเอง. บทวา สนตปเปตวา ความวา ใหอมหนาดวยด คอใหบรบรณ ไดแก เกอกลดวยดจนพอแกความตองการ. บทวา สมปวาเรตวา ความวา ใหทรงหามเสยดวยด คอให ทรงคดคาน ดวยหตถสญญา มขสญญา และวจเภทวา " พอละ พอละ. " บทวา ภตตาว แปลวา ผเสวยเสรจแลว. บทวา โอนตปตตปาณ แปลวา ทรงนาพระหตถออกจากบาตร, มคาอธบายวา " ทรงชกพระหตถออกแลว " ( ทรงลางพระหตถแลว ). [ พราหมณถวายไตรจวรแกพระผมพระภาคและพระภกษสงฆ ] สองบทวา ตจวเรน อจฉาเทส ความวา ( พราหมณ ) ได ถวายไตรจวรแดพระผมพระภาคเจา. กคาวา " ตจวเรน อจฉาเทส " น เปนเพยงโวหารพจน กในไตรจวรนนผาสาฎกแตละผน มราคา ผนละพนหนง. พราหมณไดถวายไตรจวรชนดเยยม เชนกบผาแควน กาส มราคาถงสามพนแดพระผมพระภาคเจา ดวยประการฉะน. หลายบทวา เอกเมก จ ภกข เอกเมเกน ทสสยเคน ความวา พราหมณไดใหภกษรปหนง ๆ ครองดวยผาคหนง ๆ. บรรดาผา


เหลานนผาสาฎกผนหนง ๆ มราคาหารอย. พราหมณไดถวายผาม ราคาหาแสน แกภกษ ๕๐๐ รป ดวยประการฉะน. พราหมณถวาย แลวถงเทานยงไมพอแกใจ ไดแบงผากาพลแดง และผาปตตณณะ และผาหมมากมายมราคาเจดแปดพน ถวายเพอประโยชนแกบรขาร มผารดเขาผาสไบเฉยง ประคดเอวและผากรองนาเปนตนอก. และ ไดตวงนามนยาซงหงตมรอยครงพนครง ใหเตมทะนาน ถวายนามน มราคาพนหนง เพอประโยชนแกการทาแกภกษรปหนง ๆ. จะม ประโยชนอะไร ดวยการกลาวมากในปจจยส. บรขารอะไร ๆ ซงเปน เครองใชของสมณะ ชอวาพราหมณมไดถวายแลวมไดม. แตใน พระบาลกลาวแตเพยงจวรเทานน. ครงนนแล พระผมพระภาคเจา จะทรงยงฝนคออมตธรรมใหตก ทาเวรญชพราหมณผเสอมสนจากการบรโภครสแหงอมตะ คอการฟง ธรรม ดวยถกมารดลใจใหเคลบเคลมเสยสามเดอน ผทาการบชา ใหญอยางนนแลว พรอมดวยบตรและภรรยาถวายบงคมแลวนง ให เปนผมความดารเตมท โดยวนเดยวเทานน จงยงพราหมณใหเลงเหน สมาทานอาจหาญใหรนเรงดวยธรรมกถา แลวเสดจลกจากอาสนะ หลกไป. ฝายพราหมณ พรอมทงบตรและภรรยา ถวายบงคมพระผมพระ ภาคเจาและภกษสงฆแลวตามไปสงเสดจ พลางกลาวคามอาทอยางน วา " พระเจาขา ! พระองค พงทาความอนเคราะหแกขาพระองค ทงหลายแมอก " แลวปลอยใหนาตาไหลกลบมา.


[ พระผมพระภาคเจาเสดจจากเมองเวรญชาไปประทบทเมองไพศาล ] หลายบทวา อถโข ภควา เวร ชาย ยถาภรนต วหรตวา มความวา พระผมพระภาคเสดจอยตามพระอธยาศย คอตามความ พอพระทยแลว ออกจากเมองเวรญชา มพระประสงคจะทรงละพทธ- วถ ทจะพงเสดจไป ในกาลเปนทเสดจเทยวจารกในมณฆลใหญ จะทรงพาภกษสงฆผลาบากดวยทพภกขโทษ เสดจไปโดยทางตรง จง ไมทรงแวะเมองทงหลาย มเมองโสเรยยะเปนตน เสดจไปยงเมอง ปยาคประดษฐาน ขามแมนาคงคาทเมองนน แลวเสดจไปโดย ทสาภาคทางเมองพาราณส. พระผมพระภาคไดเสดจไปโดยทสาภาคนน เพราะฉะนน จงชอวา ตทวสร. พระองคประทบอยตามพระอธยาศย แมในเมองพาราณสนนแลว ไดเสดจไปยงเมองไพศาล. เพราะเหตนน พระธรรมสงคาหกาจารย จงกลาววา " ไมทรงแวะเมองโสเรยยะ เมอง สงกสสะ เมองกณณกชชะ เสดจไปทางเมองปยาคประดษฐาน แลวเสดจขามแมนาคงคาทเมองปยาคประดษฐาน ไปโดยทสาภาคทาง เมองพาราณส. ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาประทบแรมในเมอง พาราณสตามพอพระทย แลวทรงหลกจารกไป ทางเมองไพศาล เมอ เสดจจารกไปโดยลาดบ ไดทรงแวะเมองไพศาล. ไดยนวา พระผมพระ ภาคเจาประทบอยทกฏาคารศาลาในปามหาวน ใกลเมองไพศาลนน.๑ " จบ เวรญชกณฑวรรณนา ในอรรถกถาวนย ชอสมนตปาสาทกา. ๑. ว. มหา. ๑/๑๘.


ในขอทอรรถกถาชอสมนตปาสาทกาในวนยนน ชวนใหเกดความเลอมในโดยรอบดาน มคา อธบายดงจะกลาวตอไปดงนวา " เมอวญ ชนทงหลายสอดสองอย โดยลาดบ แหงอาจารย โดยการแสดงประเภทแหงนทาน และวตถ โดยความเวนลทธอน โดยความ หมดจดแหงลทธของตน โดยการชาระ พยญชนะใหเรยบรอย โดยใจความเฉพาะบท โดยลาดบแหงบาลและโยชนาแหงบาล โดย การวนจฉยสกขาบท และโดยการชแจงความ ตางแหงนยในวภงค คานอยหนงซงไมชวนให เกดความเลอมใส ยอมไมปรากฏในสมนต- ปาสาทกาน, เพราะเหตนน สงวรรณนาแหง วนยทพระโลกนาถผทรงอนเคราะหโลก ฉลาด ในการฝกเวไนย ไดตรสไวน จงเปนไปโดย ชอวา ' สมนตปาสาทกา ' แล. "

บาลี 59 80

Documents