บาลี 41 80

คานา มงคลตถทปน เปนหนงสอททานผรรบรองแลววา อยใน ชนหนงสอทแตงดเยยมเรองหนง เพราะประกอบดวยคณลกษณะ หลายประการ เชนวางโครงเรองด ใชถอยคาพรอมทงอรรถทง พยญชนะ วธแตงกเหมาะเจาะเปนตน เพราะฉะนน ทานจงจดให เปนหลกสตรของ ป. ธ. ๔ และเปนบพพประโยค ป.ธ. ๗ นอนจากน ยงมประโยชน คอ เปนเนตตของนกประพนธ นกเทศก และนกปฏบต เปนอนมาก. มปญหาทนาคานงอยขอหนง คอมงคลตถทปนจดเปนหนงสอ ชนอรรถกถา ฎกา อนฎกา หรอเกจอาจารย เพราะมงคลตถทปน บรรจไวทงอรรถกถา ทงฎกา ทงอนฎกา ทงคาเกจอาจารย. ทาน พระสรมงคลาจารยเปนผแตง แตงมงแกความในมงคลสตร โดย ยกบาลในมงคลสตรเปนอเทส แตในการแตงแกนน ทไหนทาน วจารณแสดงมต ทานกอางอรรถกถาบาง ฎกาบาง อนฎกาบาง คาเกจอาจารยบาง ประกอบกบคาของทานเพอใหเปนหลกฐาน ท ไหนทานไมแกเองโดยตรง ทานกยกปกรณนน ๆ ขนเปนคาแก. โดย ลกษณะเชนน มงคลตถทปน จงไมอยในฐานะทจะจดเปนหนงสอ ชนใดชนหนงโดยเฉพาะได แตตองนบวาเปนหนงสอชนปกรณพเศษ ทดเยยม เปนเกยรตอนงาม สาหรบภกษไทย. มงคลตถทปน ทเปนพากยมคธ แมจะไดชาระกนมาหลายคราว กยงคงมคาผดพลาดทคนชนหลงมองเหนอยบาง แตความผดพลาด นนแกไขได ไมควรยกขนเปนขอตาหน. มงคลตถทปน เปนหนงสอ ทละเอยด มขอเลก ๆ นอย ๆ ทควรพจารณาอยแทบทงคมภร จงเปนเรองทวตกหนกใจของผจดทาในพากยไทยอยไมนอย ขอยาก ลาบากทงหลาย ในการถายจากพากยมคธ มาเปนพากยไทย มหลาย ประการ เชน

๑. การแปล ถอหลกวาตองคานงถงผศกษาเปนสาคญ ผแปล ไดพยายามแปลไมโลดโผนนก มงอรรถทางมคธใหตรงกบไทยให สานวนเรยบรอยกะทดรด ไมรมราม แตการแปลทจะใหถกตองตาม ลกษณะทนยมนน กเปนเรองยากอยมากเหมอนกน เพราะครอาจารย ในสานกหนง ๆ นยมตางกนบาง บางแหงอาจแปลไดหลายนยบาง เพราะฉะนน จงขอใหเขาใจวา ทแปลในหนงสอชดนเปนมตของ ครอาจารยในสานกหนง และโดยลกษณะหนงเทานน. ๒. การตรวจ ถอหลกความถกตองโดยอรรถพยญชนะและ ความเปนระเบยบเรยบรอยเปนประมาณ. อนง การแปล ไดขอให พระเปรยญในกองตาราบาง ในตางวดบาง ชวยแปล เมอแปลกน หลายรป ถอยคาสานวนกตองแตกตางกนตามความพอใจของผแปล เมอเปนเชนน การตรวจ กตองพยายามอยางยงทจะปรบถอยคาสานวน และอน ๆ ใหลงระเบยบเดยวกน ไมใหลกลน แมเชนนน กอาจม ทลกลนอยบาง แตกจะไดแกไขใหเปนระเบยบในกาลตอไป. การลงเชงอรรถ ถอหลกวา ลงแตขอความทผศกษาชนนควร ทราบเทานน. ขอความทลงเชงอรรถนน แบงเปนสวนขอความร อยางหนง บอกชอคมภรทมาอยางหนง, ขอความรนน ทเปนศพท ทางไวยากรณ กแสดงโดยอรรถพยญชนะ ทเปนศพทเกยวกบธรรม หรอลทธศาสนา กชแจงไวเทาทสามารถ. คมภรทมานน พงทราบวา คมภรใดไดพมพเปนอกษรไทยเรยบรอยแลว จงอางคมภรนนบอกเลม เลขหนาไวเสรจ ถาคมภรใด ยงไมไดพมพ กไมไดอาง. หลงวาหนงสอน จกเปนเครองมอสนบสนนใหนกศกษาไดรบ ความสะดวกตามสมควร. กองตาราขอแสดงความขอบใจทานผแปล แลวมอบลขสทธ ใหแกมหามกฏราชวทยาลย และทานผมสวนชวยใหหนงสอนสาเรจ ทก ๆ ทานไวในทนดวย.

กองตารา มหามกฏราชวทยาลย ๑๕ ตลาคม ๑๔๘๑

ประโยค๔ - มงคลตถทปนแปล เลม ๑ - หนาท 1

มงคลตถทปน แปล เลม ๑ ปณามคาถา*

[๑] พระพทธเจาพระองคพระองคใด อนโลกเลองลอวา "เปนมงคล ของทวยเทพและมนษยผมความตองการ ดวยมงคล" เปนผแสดงอรรถแหงมงคล, ขาพเจา ขอนอบนอมพระพทธเจาพระองคนน ผเปนมงคล. พระธรรมใด อนโลกเลองลอวา "เปนมงคล ของ ทวยเทพและมนษยผมความตองการดวยมงคล" สอง อรรถแหงมงคล, ขาพเจาขอนอบนอมพระธรรมนน อนเปนมงคล. พระสงฆใด อนโลกเลองลอวา "เปน มงคล ของทวยเทพและมนษยผมความตองการดวย นอบนอมพระสงฆนน ผเปนมงคล, ขาพเจาขอ ประฌาม (คอ ความนอบนอม) ดแลว แดพระรตน- ตรยอนเปนมงคลอยางน ดวยประการฉะน. ดวย อานภาพแหงประฌามนน ขาพเจาเปนผยงอนตรายให * พระมหาทองคา จนทปโม ป. ๗ (ภายหลงเปน พระธรรมดลก) วดบรมนวาส แปล


พนาศไดแลว, จกเลอกสรรถอเอาอรรถอนเปนสาระ ในคมภรตาง ๆ นนแลว แสดงอรรถแหงพระสตร ทแสดงมงคล อนพระพทธเจาผเปนมงคล ทรงแสดง ไวดแลว ปรากฏโดยนามวา มงคลสตร มอาชญายง นก, และพระสตรทใคร ๆ กลาวไวแลว เพอเปนมงคล แกสตวทงหลายในโลกน ซงมอาชญาแผไปในแสน โกฏจกรวาล; ขอทานทงหลายจงตงในฟงอรรถแหง มงคลสตรนน เทอญ. กถาวาดวยเหตเกดขน [๒] ดาเนนความวา พระอาจารยผเมอจะสงวรรณนาอรรถ แหงพระสตร กลาวเหตเกดแหงพระสตร และการกาหนด [พระ สตร ] กอนแลว จงสงวรรณนาอรรถ [ แหงพระสตรนน] ในภาย หลง, เพราะฉะนน ขาพเจาจะกลาวเหตเกดแหงพระสตรเปนตน. แทจรง พระสตรทงหมด มเหตเกด ๔ อยาง คอ เกดเพราะอธยาศย ของตนเอง ๑ เกดเพราะอธยาอาศยของผอน ๑ เกดเพราะเกดเรองขน ๑ เกดเพราะอานาจแหงคาถาม ๑ ในเหตเกด ๔ อยางนน สตรทง หลายมทวยตานปสสนาสตรเปนตน เกดเพราะอธยาศยของตนเอง, เมตตสตรเปนตน เกดเพราะอธยาศยของผอน, อรคคสตรเปนตน เกดเพราะเกดเรองขน, วมมกสตรเปนตน เกดเพราะอานาจคาถาม. ในเหตเกดเหลานน เหตเกดเพราะอานาจคาถาม ทานประสงคใน มงคลสตรน. แมมงคลสตรกเกดขนเพราะอานาจคาทลถามแท.


[๓] ในขอนน มคากลาวโดยลาดบ ดงตอไปน :- ดงไดสดบมา มหาชนในชมพทวปประชมกนในทนน ๆ มประต- เมองศาลาวา๑ราชการและทประชมเปนตน ถงใหเงนและทองยงกนและ กนใหเลาเรองของพวกพาเหยร๒มประการตาง ๆ มเรองนานางสดา๓มา เปนตน. เรองหนง ๆ โดยลวงไป ๔ เดอนจงจบ. วนหนงเรองมงคล เกดขนในทประชมนนวา "อะไรหนอ ? เปนมงคล อารมณททราบ แลวหรอ ? เปนมงคล ใครรจกมงคล ? " [ทฏฐมงคล] ทนน ชายผหนงนามวา ทฏฐมงคลกะ [ผถอวารปทเหนแลว เปนมงคล] เอยขนวา "ขาพเจารจกมงคล, รปทเหนแลวเปนมงคล ในโลก; รปทสมมตวาเปนมงคลยง ชอวารปทเหนแลว, คอ คน บางคนในโลกน ลกขนแตเชาตร เหนนกแอนลมบาง มะตมออนบาง หญงมครรภบาง แมโคบาง โคแดงบาง ; หรอเหนรปเชนนนอยางใด อยางหนง แมอน ซงสมมตวาเปนมงคลยง, น เรยกวารปทเหนแลว เปนมงคล." ๑. สมงคลวลาสน ๑/๓-๗ สณาคารนต รชช อนสาสนสาลา. ๒. คนนอกพระพทธศาสนา มพราหมณ เดยรถย นครนถเปนตน. ๓. มในรามายณะ คมภรพวกบราณะในศาสนาพวก พราหมณ.


[สตมงคล] ชายผหนงนามวา สตมงคลกะ [ผถอวาเสยงทไดยนแลวเปน มงคล] ไดฟงดงนน จงกลาววา " ผเจรญ ชอวาจกษน ยอมเหน รปสะอาดบาง ไมสะอาดบาง ดบาง ไมดบาง นาชอบใจบาง ไมนา ชอบใจบาง. ผวารปทจกษนนเปนเหนแลวจะพงเปนมงคลไซร, กจะพง เปนมงคลไปแมทงหมด, เพราะฉะนน รปทเหนแลวจงไมเปนมงคล; เสยงทฟงแลวตางหากเปนมงคล ; เสยงทสมมตวาเปนมงคลยง ชอวา เสยงทฟงแลว, คอ คนบางคนในโลกน ลกขนแตเชาตร ไดยนวา "เจรญแลว" บาง วา "กาลงเจรญ" บาง วา "เตมแลว" บาง วา "ขาว" บาง วา "ใจด" บาง วา "สร" บาง วา "สรเจรญ" บาง วา อยางหนง ซงสมมตวาเปนมงคลยง ; น เรยกวาเสยงทฟงแลวเปน มงคล." [มตมงคล] ชายผหนงนามวา มตมงคลกะ [ผถออารมณทไดทราบแลว เปนมงคล] ไดฟงดงนน กกลาววา "ผเจรญ ชอวาโสตนน ยอม ไดยนเสยงดบาง ไมดบาง นาชอบใจบาง ไมนาชอบใจบาง, ผวา เสยงทโสตนนฟงแลว จะพงเปนมงคลไซร, กพงเปนมงคลไป แมทงหมด, เพราะฉะนน เสยงทฟงแลวจงไมเปนมงคล ; อารมณ ททราบแลวตางหากเปนมงคล ; กลนรสโผฏฐพพะทสมมตวาเปน มงคลยง ชอวาอารมณททราบแลว, คอ คนบางคนในโลกน ลกขน


แตเชาตร ดมกลนดอกไม มกลนดอกปทมเปนตน หรอเคยวไม ชาระฟนอนขาว หรอจบตองปฐมพ จบตองขาวกลาอนเขยวสด โคมย สด เตา เกวยนบรรทกงา ดอกไมหรอผลไม หรอลบไลดวยดนสอพอง โดยถกตอง (ตามวธ) หรอนงผาขาว หรอโพกผาโพกขาว ; หรอ ดมกลน ลมรส ถกตองโผฏฐพพะเชนนนอยางใดอยางหนงแมอน ซง สมมตวาเปนมงคลยง. น เรยกวาอารมณททราบแลวเปนมงคล." [เถยงเรองมงคลไมตกลงกน] ชายนน ๓ นายนนไมอาจยงกนและกนใหยนยอม (ตามถอยคา ของตน) ได. ฝายบรรดามนษยนอกจาก ๓ นายนน บางพวกเชอคา ของชายเหลานน, บางพวกไมเชอ, พวกทไมเชอ กเถยงกบพวกท เชอเหลานน. พวกทเชอคาของนายทฏฐมงคลกะ กถงความปลงใจ [เชอถอ] วา " รปทเหนแลวเทานน เปนมงคล ; " พวกทเชอคา ของอก ๒ นาย กลงสนนษฐานวา " เสยงทฟงแลวนนแหละเปน มงคล, อารมณททราบแลวนนแหละ เปนมงคล." เรองมงคลน ปรากฏไปทวชมพทวป ดวยประการฉะน. [การคดมงคลกระจายไปจนถงชนอกนฏฐภพ] [๔] ครงนน พวกมนษยในชมพทวปทงสน พากนคดมงคล เปนพวก ๆ วา "อะไรหนอ ? เปนมงคล." แมพวกเทวดาผรกษา มนษยเหลานน ฟงคานนจากมนษยแลว กพากนคดมงคลอยางนน เหมอนกน. โดยอบายนนนนแล พวกภมมเทวดา (เทวดาประจา ภมภาค) มตรของพวกเทวดาผรกษามนษยทงหลาย พวกอากาสฏฐก-


เทวดา (เทวดาประจาอากาศ) มตรของกมมเทวดาเหลานน พวก เทวดาชนจาตมมหาราชก มตรของอากาสฏฐกเทวดาเหลานน ฯลฯ พวกอกนฏฐเทวดา (พรหมชนอกนฏฐ) มตรของพวกสทสสเทวดา สรปวา พวกเทวดาและพรหม ฟงคานนจากมตรของตนนน ๆ แลว กพากนคดมงคลเปนพวก ๆ การคดมงคลเกดขนแลวในททกสถาน จน กระทงในหมนจกรวาล ดวยประการฉะน. [เทวดาทลถามมงคลกะพระศาสดา] กการคดมงคลซงเกดขนแลวนน ยงไมไดตดสนเดดขาดวา "น เปนมงคล" ไดตงอยตลอด ๑๒ ป. ครงนน เทวดาและมนษยทงสน เวนพวกอรยสาวกเสย แตกกนเปน ๓ พวก ดวยอานาจทฏฐมงคล สตมงคล และมตมงคล. แมบคคลผหนง ซงตกลงใจตามความ เปนจรงวา "นเทานน เปนมงคล" มไดมเลย. ตอมา พวกเทวดา ชนสทธาวาส รจตของพวกมนษย จงเทยวบอกไปในถนมนษยวา "โดยลวง ๑๒ ป พระสมมาสมพทธเจาจกตรสมงคล." ครนโดย ลวงไป ๑๒ ป พวกเทวดาชนดาวดงส มาประชมพรอมกนแลวเขา ไปเฝาทาวสกกะผเปนจอมเทวดา ทลวา "ขอเดชะ พระองคผนรทกข ปญหาปรารภถงมงคลเกดขนแลว, พวกหนงวา " รปทเหนแลว เปน มงคล," พวกหนงวา "เสยงทฟงแลว," พวกหนงวา "อารมณททราบ แลว," ในปญหานน ทงพวกขาพเจา ทงพวกอนยงตกลงกนไมได; ขอประทานพระวโรกาส ขอพระองคโปรดพยากรณแกพวกขาพเจาตาม เปนจรงเถด."


ทาวสกกะตรสถามวา "เรองมงคลน ทแรกเกดขนทไหน" พวกเทวดา. ในมนษยโลก. ทาวสกกะ. พระผมพระภาค ประทบอย ณ ทไหน ? พวกเทวดา. ในมนษยโลก. ทาวสกกะตรสวา "ถากระนน มาเถด พวกทานนรทกข เรา จะทลถามมงคลปญหานนกะพระผมพระภาค " แลวทรงบญชาเทพบตร องคหนงวา " ทานจงทลถามพระผมพระภาค" ทรงพาหมเทวดา มาสพระเชตวน. จงเทพบตรนน ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ยน ณ สวนขางหนงแลว ทลถามมงคลปญหา. พระผมพระภาค เมอ จะทรงวสชนาปญหาของเทพบตรนน จงไดตรสพระสตรน ฉะนนแล. กถาวาดวยเหตเกดขนในมงคลสตรน เทานกอน.


การกาหนดพระสตร [๕] ในมงคลสตรนน คาเรมตนวา "เอวมเม สต" (ขาพเจา ฟงแลว อยางน) เปนตน พระอานนทเถระอนพระมหากสสปเถระ ผเมอจะสงคายนาพระธรรม ถามแลว กลาวแกพระอรหนต ๕๐๐ รป ในคราวสงคายนาใหญครงแรก. คาถาหนงวา "พห เทวา มนสสา จ" เปนตน เทวดากลาว. ๑๑ คาถา ม " อเสวนา จ พาลาน " เปนตน พระผมพระภาคตรส. แมคาลงทายวา " อทมโวจ ภควา, อตตมนา สา เทวตา ภควโต ภาสต อภนนทตวา ภควานต อภวาเทตวา ตตเถวนตรธาย " พระอานนทเถระกลาว. ประมวล คานน ๆ แมทงหมด เรยกวา "มงคลสตร." ถาจะถามวา "คาเรม ตนและคาลงทาย มประโยชนอยางไร ? " พงแกวา " มประโยชน เพอยงความงาม ๓ ประการแหงพระสตรใหบรบรณ." จรงอย แม มงคลสตร ชอวางามในเบองตน เพราะคาเรมตน ชอวางามในทสด เพราะคาลงทายทง ๒. การกาหนดพรสตรในมงคลสตรน เพยงเทาน.


พรรณนาความแหงคาเรมตนและคาถาทลถาม [แก เอวมเม สต] [๖] บดน ผศกษาพงทราบความแหงคาเรมตน ทพระ อานนทเถระ ผเมอจะชแจงเหตเกดแหงมงคลสตร โดยอานาจแหง คาถาม กลาวไวแลว. ในคาเรมตนนน คาวา "เอวมเม สต" น เม ศพท ม มยา ศพทเปนอรรถ, สต ศพท มวญญาณอาศยโสตทวารเปนอรรถ เอว ศพท มอาการะ นทสสนะ และอวธารณะ เปนอรรถ. [เอว ศพท มอาการะเปนอรรถ] จรงอย ดวย เอว ศพท ซงมอาการะเปนอรรถน พระเถระ ยอมแสดงวา พระดารสของพระศาสดาเตมไปดวยนยหลายหลากลก โดยธรรม อรรถ เทศนา และปฏเวธ เปนสภาพทสรรพสตวจะ พงเขาไปกาหนดตามเหมาะแกภาษาของตน ๆ ได, ใครจะสามารถร แจงพระดารสนนโดยประการนนปวงได. ทแทแมขาพเจากฟงมาแลว โดยอาการอยางหนง คอทรงจาไวไดดวยวถแหงโสตวญญาณ ซงม โสตวญญาณเปนหวหนา." [เอว ศพท มนทสสนะเปนอรรถ] ดวย เอว ศพท อนมนทสสนะเปนอรรถ พระเถระยอมชแจง พระสตรทงสนทจะพงกลาวในบดน. จรงอย พระเถระนนเมอจะ เปลองตววา "ขาพเจามใชสยมภ, พระสตรน ขาพเจากมไดกระทา


ใหแจง" จงกลาววา "ขาพเจาฟงแลวอยางน." อธบายวา "พระ สตรอยางน คอ น ไดแกทกลาวอย ขาพเจาฟงแลว." [เอว ศพท มอวธารณะเปนอรรถ] ดวย เอว ศพท อนมอวธารณะเปนอรรถ พระเถระยอม แสดงวา " พระสตรนน ไมหยอนไมยง โดยอรรถหรอโดยพยญชนะ อยางน คอไมพงเหนโดยประการอน." จรงอย พระเถระนนเมอจะ แสดงกาลงแหงความทรงจาของตน จะยงความเปนผใครฟงใหเกดแก สตวทงหลาย จงกลาววา "ขาพเจาฟงแลวอยางน." อธบายวา "พระสตรนน ขาพเจาฟงแลวอยางน คอเชนนแล." [ขอความเบดเตลด] [๗] สองบทวา เอก สมย คอกาลหนง, หรอในกาลหนง. บทวา สาวตถย คอใกลเมองอนไดนามวา "สารวตถ" เพราะ เปนสถานทอยอาศยของฤาษชอสวตถะมากอน. กสตตมวภตในบทวา "สาวตถย" น ลงในอรรถแหงสมปะ (แปลวาใกล). บทวา วหรต คอทรงบาบดความลาบากแหงอรยาบถอยางหนง ดวยอรยาบถอกอยางหนง ทรงนา คอทรงยงอตภาพใหเปนไป มให ทรดโทรม. บทวา เชตวเน คอทไดนามวา "เชตวน" เพราะเปนสวน ของเจาเชต เพราะสวนนนอนพระราชกมารทรงนามวาเชต ทรงปลก และบารงใหเจรญแลว.


บทวา อนาถปณฑกสส คอของคฤหบดอนไดนามวา "อนาถ- ปณฑกะ" เพราะมกอนขาว เพอคนอนาถา. บทวา อาราเม คอมหาวหารอนอนาถบณฑกะนนสรางแลว ดวยบรจาคเงน ๕๔ โกฏ. [๘] ศพท อถ เปนนบาต ใชในอรรถวา ไมขาดสาย ศพทวา โข เปนนบาต ใชในอรรถวาแสดงวาเรองอน. ดวยศพททง ๒ นน พระเถระยอมชแจงวา เรองอนเกดขนแลวในวหารของพระผม พระภาคนน มไดขาดเลย." เพอจะแกคาถามวา " เรองอนนน คอ อะไร" พระเถระจงกลาววา "เทวดาองคหนง" เปนตน บรรดาบทเหลานน บทวา อ ตรา คอองคหนง มไดปรากฏ โดยนามและโคตร. อนทจรง คาวา เทวดา นน เปนชอทวไปทงสตร ทงบรษ. แตในทน บรษเทานน พระเถระเรยกวา "เทวดา" ความ กวา "เทพบตร". สองบทวา อภกกนตาย รตตยา คอเมอราตรกลาวคอปฐม- ยามสนสดแลว. จรงอย ในคาวา อภกกนตาย รตตยา น อภกกนต ศพท ใชในอรรถวาสนไป, รตต ศพท ใชในอรรถวาปฐมยาม ดจในประโยคทงหลายเปนตนวา "พระเจาขา ราตรลวงไปแลวปฐมยาม ผานไปแลว.*" บทวา อภกกนตวณณา คอมผวพรรณงดงาม. จรงอย * ว. จลล. ๒/๗๘๓.


อภกกนต ศพท ในคาวา "อภกกกนตวณณา" น ใชในอรรถวา งดงาม ดจในประโยคทงหลายวา "[ใคร] มพรรณงดงาม ยงทศทงปวง ใหสวางอย๑ เปนตน, วณณ ศพท ในคาวาผว ดจในประโยค ทงหลายวา "พระผมพระภาค มพระฉวดงทอง๒" เปนตน. บทวา เกวลกปป คอไมมสวนเหลอ โดยรอบ. จรงอย ความไมมสวนเหลอ เปนอรรถแหง เกวล ศพท ในคาวา เกวล- กปป น ดจในประโยคทงหลายวา "พระผมพระภาค ทรงประกาศ พรหมจรรยบรสทธบรบรณสนเชง๓" เปนตน, ความเปนโดยรอบ เปนอรรถแหง กปป ศพท ดจในประโยคทงหลายวา "...ยงพระ เวฬวนใหสวางทวถง๔" เปนตน. บทวา โอภาเสตวา คอฉายารศมไป, อธบายวา ทาใหสวางเปน อนเดยวกน ดจพระจนทรและพระอาทตย. หลายบทวา เยน ภควา เตนปสงม คอพระผมพระภาค ประทบอยในทใด, กไปในทนน. จรงอย สองบทวา เยน เตน น เปนตตยาวภตใชในอรรถแหงสตตม. อกอยางหนง อธบายวา พระผมพระภาค อนเทวดาและมนษยทงหลาย พงเขาไปเฝาดวยเหต กลาวคอประสงคคณวเศษมประการตาง ๆ อนใด, เทวดากเขาไป เฝาแลวดวยเหตอนนน. [๙] คาวา อปสงกมตวา เปนเครองแสดงอวสานแหงการ ๑. ว. ข. ๒๖/๘๙ ๒. ข. ส. ๒๕/๓๖๐. ม.ม. ๓/๕๓๖ เปน สวณณวณโณส ภควา ๓. ข. ส. ๒๕/๓๕๖ ๔. ส. ส. ๒๕/๖๙


เฝา. อกอยางหนง อธบายวา เทวดาไปแลวอยางน, คอไปสสถาน อนนบวาใกลพระศาสดา ซงชดกวานน. บทวา อภวาเทตวา ไดแกถวายบงคม. บทวา เอกมนต คอโอกาสแหงหนง ไดแก ขางหนง. บทวา เอกมนต น เปนนปสกลงค แสดงภาวะ. อกอยางหนงเปนทตยา- วภต ใชในอรรถแหงสตตม, ความวา ในโอกาสหนง. บทวา อฏาส ไดแก สาเรจการยน, ความวา ไดเปนผ ยนแลว. กเทวดาผยนเวนโทษแหงการยน ๖ คอยนขางหลงนก ๑ ยนขางหนานก ๑ ยนในทใกลนก ๑ ยนในทไกลนก ๑ ยนในท เหนอลม ๑ ยนในประเทศสง ๑ ชอวายน ณ สวนขางหนง. ถามวา กเพราะเหตไร ? เทวดาจงไมนง. แกวา เพราะตองการจะรบกลบ. ความจรง เทวดาทงหลายอาศยเหตบางประการเทานน จงมาสมนษยโลก ซงเปนดจทเวจอนเตมไปดวยของไมสะอาด, กแลโดยปกต มนษยโลก ยอมเปนสถานทปฏกลแกเทวดาเหลานน จาเดมแต ๑๐๐ โยชน เพราะ มกลนเหมน, พวกเทวดายอมไมอภรมในมนษยโลกนน; เพราะฉะนน เทวดาจงไมนง เพราะตองการจะทากจของผมาแลวรบกลบไป.*

[เทวดาทลถามปญหา] [๑๐] เทพบตรนน ยน ณ สวนขางหนงอยางนนแลว เหน เทวดาและพรหมทงหลายในหมนจกรวาล ผประชมกนในจกรวาลน * เมอเปนเชนนน ไฉนพวกภกษเหนพระผมพระภาคเสดจมา จงยนรบ. แมภกษณไปสานกพระ ผมพระภาค กไดยน ณ สวนขางหนง.


นรมตอตภาพอนละเอยด ๑๐ บาง ๒๐ บาง ๓๐ บาง ๔๐ บาง ๕๐ บาง ๖๐ บาง ๗๐ บาง ๘๐ บาง มประมาณเทาโอกาสแหงทสด ปลายขนทรายเสนหนง ยนแวดลอมพระผมพระภาค ผเปลงปลงลวง เทวดาและพรหมเหลานนทงหมด ประทบนงบนบวรพทธอาสนทปลาด ไวแลว เพราะตางมงจะฟงมงคลปญหา ทราบความปรวตกแหงใจของ พวกมนษยชาวชมพทวปทงสน แมมไดมาในสมยนน ดวยใจเพอจะ ถอนลกศรคอความสงสยของเทวดาและมนษยทกจาพวก จงทลถาม พระผมพระภาค. ดวยเหตนน ทานอานนทเถระจงกลาววา "เอกมนต ตา โข สา" เปนตน. [ฉนทลกษณะ] [๑๑] วนจฉยในคาวา เอกมนต ตา โข สา เปนตนนน ใน อรรถกถา๑ทานแกวา บทวา คาถาย ความวา ดวยคาพดทกลาวนยม อกขรบท. ในคาวา อกขรปท นน ความวา อกษรในบทกลาวคอบาท ชอวาอกขรบท ดงน จงจะถก. จรงอยางนน ในปกรณฉนทวตตปทป๒

ทานกลาวไววา "การนยม แมอกษรในบาทหนง ชอวาฉนทลกษณะ, สวนการนยมครและลหใน ๔ บาท ชอวาพฤทธลกษณะ." อกนยหนง (ในคาวาอกขรบท) ความวา " บทคออกขระชอวา ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๓๖. แตในอรรถกถานวา ภควนต คาถาย อชฌภาสต ภควนต อกขรปทนยมมตกถเตน วจเนน อภาสต อตโถ ๒. นเปนชอหนงสอสททาวเสส คมภรหนงวาดวยพฤทธและฉนท พระญาณมงคลเถระเปนผแตง.


อกขรบท" ดงน กใชได เพราะทานกลาวไวในคมภรสนธ๑พาลาตาร วา "การนยมอกษร พงชอวาฉนท, การนยมครและลหพงชอวา พฤทธ" และเพราะทานกลาวไวในฎกาแหงสนธพาลาตาร๑ นนวา "การนยม คอวธวเศษอนทานกาหนดดวยอกษรเหลาน คอ ย, ร, ต, ภ, ช, ส, ม, น,๒ กลาวคอ ยชมาน (ผบชายญ) รว (พระอาทตย) โตย (นา) ภม (แผนดน) ชลน (ไฟ) โสม (พระจนทร) มารต (ลม) นภ (ฟา) พงชอวาฉนท เพราะอรรถวเคราะหวา "ปดเสยงซงโทษ" การกาหนดดวยครและลหทงหลาย พงชอวาพฤทธ เพราะอรรถวเคราะหวา "เปนเครองกลาว (คาถา). กคณะ ๘ ยอม ไดชอวา ย คณะเปนตน ดวยสามารถแหงอกษร ๘ เหลาใด อกขระ ๘ ม ย อกษรเปนตนเหลานนแล ทานถอเอาแลวดวยศพทวาอกษร ในบทวา อกขรปท น. ในการนยม ๒ อยางนน การนยมอกษร ไดในวรรณพฤทธ; และในวรรณพฤทธ นน ม คณะมคร ๓ น คณะ มลห ๓. สวนการนยมครและลห ไดในมาตราพฤทธ, และในมาตรา พฤทธนน ม คณะมคร ๒ น คณะมลห ๔. สวนคณะทเหลอในพฤทธ ทง ๒ เปนเชนเดยวกนแล. [ขอความเบดเตลด] [๑๒] บทวา อชฌภาส แปลวา ไดกลาวแลว, ความวา ทลถาม. สวนศพทวา อธ นน เปนเพยงอปสค. ๑. ปกรณแรก เปนบาล ปกรณหลง เปนฎกา เปนคมภรในจาพวกสททาวเสส ๒. เปนชอคณะฉนท ยอมมาจากศพทแสดงเบญจธาตกบตะวน เดอน พราหมณบชายญ ๘ ดวยกน รวมเรยก อษฏมรต คอ ๘ รปกายของพระอศวร


บทวา พหคอมใชผเดยว. เทวดาโดยอปบต มเทวดาชนจาตมหาราชเปนตน ชอวาเทวดา. ชนชาวชมพทวป ชอวา มนษย. บทวา มงคลามความวา ซงเหตถงความเจรญดวยสมบตทก ประเภท ดวยเหตนน ในอรรถกถา๑ทานจงกลาววา สตวทงหลาย ยอมถง อธบายวา ยอมบรรลซงความสาเรจ และความเจรญดวยเหต เหลาน เหตนน เหตเหลาน จงชอวา มงคล." แมในสททนตปกรณ๒

ทานกกลาวอรรถแหงธาตวา "ในบทวา มงคล น มค ธาต เปนไป ในความถง." แลวกลาวบทกรยาวา "มงคต" (ยอมถง); ก มค ธาต เปนอการนต, เพราะเหตนน ในนปผนรป๓ จงลงนคคหตอาคม. บท อจนตย แปลวา คดกนแลว. บทวา อากงขมานา ไดแก จานงอย คอปรารถนาอย บท โสตถาน แปลวา ซงสวสดภาพ. ความวา ซงความ ทธรรมอนเปนไปในภพนและในภพหนาอนงามทกอยางมอย. [๑๓] บทวา พรห แปลวา โปรดตรส คอโปรดแสดง. บทวา อตตม ความวา วเศษ คอ ประเสรฐ ไดแก นามาซง ประโยชนสขแกโลกทงหมด. กในคาถาทลถามน บณฑตพงเหนสนนษฐานวา "ความ ตางกนแหงวจนะ เทพดากระทาดวยสามารถเพงประเภทวา มงคลาน๔

๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๓๕. ๒. นเปนชอคมภรไวยากรณ ในจาพวกสททา- วเสส แยกเปนมหาสททนตคมภรหนง จลกสททนตคมภรหนง ทานอครวงศาจารยบณฑตเปนผแตง ๓. รปสาเรจ ๔. มงคลาน เปนพห. เพราะเพงประเภท คอกลาวแยกเปนอยาง ๆ ไป.


และดวยสามารถเพงชาต (คอกาเนด) วา มงคล๑ เหมอนความตาง กนแหงวจนะ อนทาวสกกะทรงกระทาแลวดวยสามารถเพงประเภท และชาตในกงคาถานวา :- "ขาแตพระฤษเจา ขอพระองคจงทรงเลอก พรเถด, หมอนฉนจะถวายพร ๘ ประการแก พระองค.๒" สวนในอรรถกถา๓ทานกลาววา "พระผมพระภาค แมอนเทพ- บตรเชอเชญเพอใหตรสมงคลอยางหนง ดวยคาวา "ขอพระองค โปรดตรสมงคลอนสงสด," ดงน แตตรสคาถาหนง ๓ มงคล ดจ บรษผมอธยาศยกวางขวาง เขาขอนอย กใหมาก ฉะนน. [๑๔] คาถาน ชอวา ปฐยาวตร, สมดงททานกลาวไวใน คมภรวตโตทย๔ วา :- "ปฐยาวตร ทานกลาวไวแลว ดวย ช คณะ แตหนา ๔ อกษร ๕ ในบาทคทงหลาย." ๑. มงคล เปนเอก. เพราะเพงชาต คอกลาวรวมทก ๆ อยาง มงคลาน = วเร, มงคล = วร. ๒. มหาชาต กณฑสกกบรรพ. ๓. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๔๕. ๔. คมภรน ทานสงฆรกขตเปนผแตง. ๕. ศพทวา สนธ โดยปกตแปลวาแมนา หรอ แมนาสนธ แตในตาราฉนทพากยมคธหรอสสกฤต ทานใชเปนศพทแทนสงขยา ในปกรณวชรสาร เรยกวา โลกสญญงกตสงขยา ในคณตศาสตรสสกฤตเรยกวาสงขยาสญญา ทานอธบายไววา โดยธรรมดามหาสมทรมสายเดยว แตโลกสงเกตกาหนดเอาเหลยมเขาสเมร ๔ ดาน เหนเปน ๔ สาย เพราะฉะนน ศพททแปลวา แมนา เชน สมทท อณเณว เปนตน ในตาราฉนท จง แปลวา ๔ อกษร. แมสงขยาอน ๆ กมนามศพทอยางอน ๆ ใชแทนเชนเดยวกน;


บรรดาบทเหลานน บทวา สเมส ไดแก ในบาทคทงหลาย กลาวคอบาทบทท ๒ และบาทท ๔. บทวา สนธโต คอถดแต ๔ อกษรขนไป. คาวา แต ๔ อกษร ขนไปนน เปนเพยงตวอยาง เพราะในบาทแหงคาถาวา "มงคลาน อจนตย" น แสดง ช คณะแมแตตวอกษรตวตน. บทวา เชน แปลวา ดวย ช คณะ. บทวา ปกตตต คอ กลาวแลว. คาถานน ชอปฐยา เพราะเปนวาจาทจะตองกลาว และชอวา วตร เพราะจะตองรายโดยจตราวตร* เพราะฉะนน จงชอวา ปฐยาวตร. สวนในบาทขอนกลาวคอบาทท ๑ และบาทท ๓ ส คณะ และ น คณะ ถดอกษรตวตนขนไป ยอมไมม (คอใชไมได). คณะ เหลาอน ทานไมหาม. พรรณนาความแหงคาถาทลถาม จบ * ปรวตตพพโต แปลวา ราย อยางรายมนต , โบราณแปลโดยพยญชนะ เหตอาจารยพงกลาว รอบคอบ. จตราวตเตน แปลวา โดยเวยนมาแตหนา ๔ อกษร ; หมายความวา เวยนมาแหง ย คณะ แตหนา ๔ อกษร ในบาท ๑. ๓; และเวยนมาแหง ช คณะ แตหนา ๔ อกษรในบาท ๒, ๔. คาวา ๔ อกษร ไดแกอกษรตน ๔ อกษรของทก ๆ บท ทเรยกวาสนธบาง อรรณพบาง ดงได กลาวไวแลว. จตราวตรน จะลงคณะใดกได ไมหาม แตในบาทท ๑-๓ ทานหามไมใหลง ส คณะ และ ฯ คณะ. ส คณะ เชน สคโต-(โส) น คณะ เชน สมน (โน)


พรรณนาความแหงคาถาท ๑ [๑๕] พระผมพระภาค อนเทพบตรนนทลถามอยางนนแลว เมอจะทรงวสชนาปญหานน ไดตรสพระคาถา ๑๐ คาถา ซงแสดง มงคล ๓๘ ประการมวา "อเสวนา จ พาลาน" เปนตน. บรรดา คาถาเหลานน ขาพเจาจะกลาวความแหงคาถาท ๑ กอน. [๑๖] การไมคบ ชอวา อเสวนา. บทวา พาลาน ไดแก คนพาล. ฉฏฐวภตใชในกรรม. แมในบาทท ๒ กนยนเหมอนกน. การบชา ชอวา ปชา. บทวา ปชเนยยาน ไดแก วตถท ควรบชา. จตตถวภตใชในสมปทาน. อาจารยบางพวกกลาววา "ฉฏฐวภตใชในกรรม" กม. บทวา เอต เปนตน ความวา การไมเสพคนพาล ๑ การ เสพบณฑต ๑ การบชาวตถทควรบชา ๑ กรรม ๓ อยางมการไม เสพเปนตน เปนมงคลอนสงสด. มคาอนพระผมพระภาคตรสไววา "เทพดา ปญหากรรมใด อนทานถามวา "ขอพระองคโปรดตรสมงคลอนสงสด," ในปญหา กรรมนน ทานจะถอเอากรรม ๓ อยางนนวา เปนมงคลอนสงสด กอน," ความสงเขปในคาถาท ๑ น เทาน.


กถาวาดวยเสพและไมเสพพาลและบณฑต [แกพาลศพท] [๑๗] สวนความพสดารในคาถาท ๑ น ดงตอไปน :- การไมคบ ความไมมคนพาลนนเปนเพอน ความไมเขาพวกดวย คนพาลนน ชอวาการไมเสพ. สตวเหลาใดเหลาหนงผประกอบดวย อกศลกรรมบถ ๑๐ มปาณาตบาตเปนตน ชอวา คนพาล. อกประการ หนง ครทง ๖ น คอปรณ กสสป, มกขล โคสาล, นครนถ นาฏบตร สญชย เวลฏฐบตร, ปกทธ กจจายนะ, อชต เกสกมพล, และปาป- บคคลเหลาอนจากครทง ๖ นน มพระเทวทตและโกกาลกภกษเปนตน พงทราบวา "คนพาล." จรงอย คนเหลานน แมทงหมด ทานเรยกวา คนพาล เพราะไมเปนอยดวยความเปนอยดวยปญญา เปนอย ดวยอาการสกวาหายใจ. ดวนเหตนน ในอรรถกถา*ทานจงกลาววา "ชนเหลาใด เปนอย อธบายวา ดารงชพอย ดวยอาการสกวาลม หายใจเขาออก หาใชเปนอยดวยปญญาอนประเสรฐไม เหตนน ชน เหลานน จงชอวา พาล." แมในสททนตปกรณ ทานกกลาวไววา "พล ธาต เปนไปในอรรถวาปราณ. ปราณ กคอความเปนอยและ การหายใจ; ผใด ยอมเปนอย คอยงหายในเขาและหายใจเขาออกอย มคาททานกลาวไววา ดารงชพอย ดวยอาการสกวาหายใจเขาออก หาเปนอยดวยปญญาอนประเสรฐไม เหตนน จงชอวา พาล" * ปรมตถโชตกา ขททกปกฐวณณนา ๑๓๗.


[ลกษณะคนพาล] สวนลกษณะคนพาล พงทราบดวยอานาจทจรตมความคด เรองทคดชวเปนตน. จรงอย คนพาล แมเมอคด ยอมคดแตเรอง ทคดชว ดวยอานาจอภชฌา พยาบาล และมจฉาทฏฐ ถายเดยว, แมเมอพด กพดจาเพาะแตคาทพดชว ตางโดยวจทจรตมมสวาท เปนตน, แมเมอทา กทาจาเพาะแตกรรมททาชว ดวยสามารถกายทจรต มปาณาตบาตเปนตน. ดวยเหตนน ทจรตทงหลายมความคดเรองท คดชวเปนตนของเขา ทานจงเรยกวา พาลลกษณะ เพราะคนพาลเปน เหตอนบคคลกาหนด คอรกนได, เรยกวาพาลนมต เพราะเปนเหต แหงการหมายรคนพาล, และเรยกวาพาลาปทาน เพราะคนพาลประพฤต ไมขาด. ดวยเหตนน ในพาลบณฑตสตร* ในอปรปณณาสก พระผมพระภาคจงตรสวา "ภกษทงหลาย พาลลกษณะ พาลนมต พาลาปทานของคนพาล ๓ ประการเหลาน. ๓ ประการอะไรบาง ? ภกษทงหลาย คนพาลในโลกน ยอมเปนผคดแตเรองทคดชว พดแต คาทพดชว ทาแตกรรมททาชว." [แกบณฑตศพท] [๑๘] สตวผประกอบดวยกศลกรรมบถ ๑๐ มเวนจากฆาสตว เปนตนเหลาใดเหลาหนง ชอวา บณฑต. อกประการหนง พระ พทธะ พระปจเจกพทธะ พระมหาสาวก ๘๐ และพระสาวกของพระ ตถาคตเหลาอน ครสเนตต และอกตตดาบสเปนตน ในอดตกาล * ม. ย. ๑๔/๓๑๑.


พงทราบวา "บณฑต." ทานเหลานนแมทงหมด เรยกวาบณฑต เพราะดาเนนในประโยชนทงหลายดวยปญญาคต. ดวยเหตนน ใน อรรถกถา๑ทานจงกลาววา "เหลาชนทชอวาบณฑต เพราะดาเนน อธบายวา ไปในประโยชนอนเปนไปในภพนและภพหนา ดวยญาณ- คต. แมในสททนตปกรณ ทานกกลาวไววา "ปฑ ธาต เปนไปใน ความไป. ปญญาใด ยอมดาเนน คอไปในประโยชนทงหลายแม อนสขม คอทราบอาการแมเปนตนวาความบบคนแหงอรนสจมทกข เปนตน เหตนน ปญญานน จงชอวา ปณฑา, ผไป คอดาเนนไป ไดแกเปนไป ดวยปญญาทชอวาปณฑา, เหตนน จงชอวา บณฑต,๒

อกอยางหนง ปญญา ชอวา ปณฑา ของผน เกดพรอมแลว เหต นน ผน จงชอวา บณฑต๓ ผชอวา บณฑต เพราะดาเนน คอไป ดวยญาณคต." [ลกษณะบณฑต] สวนลกษณะบณฑต พงทราบดวยสามารถแหงสจรตมความ คดเรองทคดดเปนตน ทตรสไวในพาลบณฑตสตร๔อยางนวา "ภกษ ทงหลาย บณฑตลกษณะ บณฑตนมต บณฑตาปทาน ของ บณฑต ๓ ประการเหลาน. ๓ ประการอะไรบาง ? ภกษทงหลาย บณฑตในโลกน ยอมเปนผคดแตเรองทคดด พดแตคาพดทด และ ทาแตกรรมททาด." กคาวา สจนตตจนต เปนตน บณฑตพง ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๔๐. ๒. แปลวา ผดาเนนไปดวยปญญา ชอวา ปณฑา ๓. แปลวา มปญญา ผชอวา ปณฑา. ๔. ม. อ. ๑๔/๓๒๑.


ประกอบดวยสามารถแหงสจรตมมโนสจรตเปนตน ฉะนนแล. [๑๙] อกนยหนง ชนเหลาใด ยอมไดรบประโยชนทง ๒ คอ ปฏบตเพอไดรบประโยชนนน, ชนเหลานน ชอวาบณฑต เพราะ พระผมพระภาคตรสไวในอโภอตถสตร* ในโกสลสงยตอยางนวา "ธรชนทานเรยกวา 'บณฑต' เพราะยดไวได ซงประโยชน (ทง ๒) คอประโยชนในทฏฐธรรม และประโยชนในสมปรายภพ." [แกพาลศพทอกนยหนง] ชนจาพวกใด ตดเสยซงประโยชนทง ๒ ถอเอาแตสงอนมใช ประโยชนทง ๒, ชนจาพวกนน ชอวาพาล. ความจรง ทานเรยกชน จาพวกนนวาพาล กเพราะถอเอาสงอนมใชประโยชนทง ๒ และเรยก วาพาล กเพราะตดเสยซงประโยชนทง ๒. กรยาศพทวา " ลนต" นน จดเขาในหมวดธาตมภธาตเปนตน โดยขอบงคบวา ลา ธาต ม ทว ศพทเปนบทเคยง เปนไปในความถอ. กรยาศพทวา ลนนต นน จดเขาในหมวดธาตมกธาตเปนตน โดยขอบงคบวา ลธาต (ม ทว ศพทเปนบทเคยง) เปนไปในความตด. [คนทควรเสพและไมควรเสพ] [๒๐] ในคนพาลและบณฑตทง ๒ พวกนน พวกบณฑตเทานน ควรเสพ, พวกคนพาล หาควรเสพไม; เพราะพวกคนพาลเปนเชน * ส. ส. ๑๕/๑๓๐ เรยกวา ทตยอปมาทสตร.


กบปลาเนา, ผเสพคนพาลนน กเชนกบใบไมหอปลาเนา ถงความ เปนผอนวญชนทงหลายควรทงและเกลยดชง. (ฝาย) บณฑต เปน เชนกบของหอมมกฤษณาและมาลาเปนตน ถงความเปนผควร กบใบไมทพนของหอมมกฤษณาและมาลาเปนตน ถงความเปนผควร สรรเสรญและฟใจของวญชนทงหลาย. กผใดคบคนใด, ผนนกมคนนนเปนคตเทยว. แตเพอจะแสดง ความขอน จงควรกลาวเรองลกนกแขกเตาเปนตนไว (ดงตอไปน) :- [เรองลกนกแขกเตา] [๒๑] ดงไดสดบมา ในอดตกาล มลกนกแขกเตา ๒ ตวพนอง ในปางวใกลสานบรรพต.๑ และในดานเหนอลมแหงภเขา มบานทอย อาศยของโจร ๕๐๐, ในดานใตลม มอาศรมทอยอาศยของฤษ ๕๐๐. ในเวลาทขนปกลกนกแขกเตายงไมออก เกดลมหวดวน๒ขนแลว. ลก นกทง ๒ นน ถกลมนนพดไปตกตวละแหง. ใน ๒ ตวนน ตวหนง ตกในระหวางอาวธ ในบางโจร เพราะเหตทตกในทนน พวกโจร จงขนานนามวา สตตคมพะ๓ เจรญขนในระหวางโจรเหลานน. ตวหนงตกในระหวางดอกไม ทหาดทรายใกลอาศรม เพราะเหตท ตกในทนน พวกฤษจงขนานนามวา "ปปผกะ"๔ เจรญขนในระหวาง ฤษเหลานน. ๑. สาน ในอภธานปปทปกา ขอ ๖๐๗ แปลวา ภเขามพนเสมอ. สจ หนา ๘๗๖. ๒. วาตมณฑลกา. ๓. พมหอก. ๔. ดอกไม.


คราวนน พระราชา ทรงพระนามวา ปญจาละ ในพระนครชอ อตตรปญจาละ ทรงประดบเครองอลงการพรอมสรรพ เสดจทรง รถไปปา เพอลาเนอ มพระราชโองการดารสสงวา " เนอหนไป ทางดานของผใด, ผนนแล ตองถกปรบ" ดงนแลว ไดเสดจลงจาก รถ ทรงถอธนประทบยนอย ณ ทกาบง. ขณะนน เนอทรายตวหนง เมอพวกมนษยฟาดพมแหงละเมาะ ไมอย กลกขนตรวจดทางจะไป เหนวาสถานทพระราชาประทบยนอย เทานนวาง จงบายหนาทางนน วงหนไปแลว. มนษยทงหลายก ทาการเยาะเยยกบพระราชา, ทาวเธอทรงตงพระราชาหฤทยวา "จกจบ ใหไดในบดน" จงเสดจขนรถ ทรงตดตามเนอไปโดยเรว. พวก บรษไมอาจตดตามพระองคได. พระราชา มนายสารถเปนท ๒ ไม พบเนอแลวเสดจกลบ ทรงสนานและเสวยนา ณ ลาธารอนนารนรมย แลวบรรทมใตรมไมในทใกลบานโจร. คราวนน โจรทงหมดเขาปากนหมด, ภายในบานเหลออยแต นกสตตคมพะกบคนทาครวคนหนง. นกสตตคมพะออกจากบาน พบ พระราชาบรรทมแลวอยางนน จง (กลบ) เขาบาน พดกบคนทาครว ดวยภาษามนษยวา "พวกเราชวยกนปลงพระชนมพระราชา เอาผา และอาภรณของพระองค จบพระองคทพระบาทแลวลากมา เอากงไม ปดซอนเสย ณ สวนขางหนง." พระราชาตนบรรทม ทรงไดยนถอยคา นน ทรงทราบวา "ทนมภยเฉพาะหนา" ตกพระหฤทย เสดจขน รถทรงหนจากทนน ไปถงอาศรมแหงพวกฤษ.


คราวนน พวกฤษไปเพอตองการผลไมนอยใหญ. ในอาศรม คงอยแตนกปปผกะตวเดยว. นกนนเหนพระราชาแลว ไดทาปฏสนถาวร โดยนยเปนตนวา [๒๒] "ขอเดชะพระมหาราชเจา พระองคเสดจมา ดแลว, พระองคมไดเสดจมาราย." พระราชาทรงเสอมใสในปฏสนถารของนกนน ทรงสรรเสรญนก ปปผกะ ทรงตาหนนกสตตคมพะนอกน ดวยพระดารสวา "นกนดหนอ เปนชาตนก (แต) ทรงธรรม อยางเยยม สวนนกแขกเตาอกตวหนงนน พดแตคามกได." นกปปผกะไดฟงคานน จงทลวา "ขอเดชะมหาราชเจา ขาพระองครวมมารดาเดยวกนกบนกนน, แตเขาเตบโตในสานกคน ไมด คนพวกนนแนะนาแลวดวยโจรธรรม, ขาพระองคเตบโตแลว ในสานกของพวกคนด คนเหลานนแนะนาแลวดวยฤษธรรม, เหตนน ขาพระองคทง ๒ จงเปนผตางกนโดยธรรม" เมอจะแสดงธรรม แดพระราชาไดกลาวคาถาเหลานวา [๒๓] "ขาแตพระราชา กคนคบชนดใด ๆ เปนคนสงบหรอไมสงบ มศลหรอไรศลกตาม เขายอม (ตก) ไปสอานาจของคนชนดนนแล. บคคลทาคนเชนใดใหเปนมตร และเสพสนท กบคนเชนใด, เขากเปนคนเชนนนแล; เพราะ


การอยรวมกน ยอมเปนเชนนน. คนชว ใคร คบเขา กเปอนคนคบ ใครแตะตองเขา กเปอน ผอน ซงเปนผแตะตองซงมไดเปอน (มาแต เดม) ดจลกศรอนราย (ซงกาซาบดวยยาพษ) กพลอยตดแลงไปดวย. เพราะกลวจะพลอย เปอน ธรชนจงไมควรมคนชวเปนสหายเสย เลย. คนหอปลาเนาดวยในหญาคา แมในหญาคา ก (พลอย) เหมนฟงไปดวย ฉนใด, การคบกบ คบพลอยกฉนนน. เหตนน บณฑตรความ แมใบก (พลอย) หอมฟงไปดวยฉนใด, การ อบรมของตน (วา) เหมอนใบไมสาหรบหอแลว ไมพงคบอสตบรษ ยอมนาไปสนรก, พวกสตบรษ พวกอสตบรษ ยอมนาไปสนรก, พวกสตบรษ ยอมใหถงสคต." [แกอรรถ] [๒๔] บรรดาบทเหลานน บทวา สนต ไดแก สตบรษ. บทวา อส ไดแก อสตบรษ. บทวา เสวมาโน ไดแก อาจารย. บทวา เสวมาน ไดแก อนเตวาสก. บทวา สมผฏโ ไดแก อาจารยอนอนเตวาสกแตะตอง.


สองบทวา สมผส ปร ไดแก ผอน คอ อนเตวาสกผแตะ ตองอาจารยอย. บทวา อลตต ความวา อาจารยนน ยอมเปอนอนเตวาสก นน ผอนบาปธรรมมไดเปอน (มาแตเดม) ดจลกศรอนราย คอ อนกาซาบดวยยาพษ พลอยตดแลงศรอนมไดเปอน (มาแตเดม) ฉะนน. จรงอย ผคบคนพาล ถงไมทากรรมชว กยอมไดรบตฉน นนทาวา "ผคบคนพาล," เพราะฉะนน นกแขกเตา จงกลาววา "เอว พาลปเสวนา." (สวน) ผคบปราชญ แมไมสามารถจะเปน บณฑตได กยงไดเกยรตคณวา "ผคบเพอนดงาม," เพราะฉะนน นกนน จงกลาววา "เอว ธรปเสวนา." บทวา ปตตปฏสเสว คอวา ดจใบไมสาหรบหอคนธชาตม กฤษณาเปนตนนนแล. บทวา สมปากคอ ทราบวาตนอบรมแลว ดวยอานาจคลกคล กบเพอนดงาม. บทวา สนโต ความวา พวกสมมาทฏฐ ยอมยงพวกสตว อาศยตน ใหถงสวรรคอยางเดยว. พระราชา ทรงเสอมใสในธรรมกถาของนกนน ทางไหวฤษ ทงหลายผมาถงแลว ตรสวา "ทานผเจรญ เมอทานทงหลายจะ อนเคราะหขาพเจา กจงอยในพระนครของขาพเจาเถด" ดงนแลว เสดจไปยงพระนคร พระราชทานอภยแกนกแขกเตาทงหลาย โปรด ใหคณะฤษผมาในพระนครนนอยในพระอทยาน ทรงบารงจนตลอด


พระชนมชพ ทรงบาเพญทางสวรรคเตมทแลว. สวนนกปปผกะ อย ในปา ไป (ตาม) ยถากรรมแลว. เรองนกแขกเตาในอรรถกถาแหงสตตคมพชาดก๑ ในวสตนบาต จบ [เรองชางมหฬามข] [๒๕] ในครงดกดาบรรพ ยงมชางมงคลชอมหฬามข ของ พระเจาพรหมทต ในกรงพาราณส มศล สมบรณดวยมารยาท; ไมเบยดเบยนใคร ๆ. ครนในวนหนง ในตอนกลางคอ พวกโจรมานงปรกษากนใน ทใกลโรงชางของพระราชวา "ตองทาลายอโมงคอยางน, ตอง ทาการตดชองอยางน, ทาลายอโมงคและทาการตดชองแลวลกของ จง จะควร, เมอจะลก ตองฆาและต (เจาของ) แลวจงลก, เมอได อยางน จงจะไมมใครสามารถจะตอส,๒ และขนชอวาโจร ไมตอง มสลาจารวตร, ตองเปนคนกระดาง หยาบคาย รายกาจ." โจร เหลานนปรกษากนอยางน นดแนะกนและกนแลวกไป. พวกโจรมา ปรกษากนในทนนโดยอบายนแล ตงหลายวน. ชางไดยนถอยคาของโจรเหลานน สาคญวา "พวกนสอน ใหเราสาเหนยก" จงคดวา "คราวน เราควรจะเปนสตวกระดาง หยาบคาย รายกาจ" ไดเปนเหมอนอยางนน. ชางนน เอางวงจบ คนเลยงชางทมาถงแลว ๆ แตเชาตร ฟาดลง ณ ภาคพนใหตายแลว. ๑. ข. ชา. ๒๗/๔๓๕, ตทฏกถา ๗/๗๗. ๒. อฏาต.


พวกมนษยจงกราบทลแดพระราชา. พระราชา ทรงสงอามาตยคน หนงไป ดวยตรสสงวา "บณฑต ทานจงไป (ดให) รวา 'เพราะ เหตไร ?' ชางนนจงกลายเปนสตวดรายไปได." อามาตยนนไปแลว ไมเหนโรคในตวของชาง คดวา "เจาน ดรายเพราะอะไร ?" เมอ ใครครวญไป กแนใจวา "มนคงไดยนคาดรายของคนบางพวก ใน ทไมไกลเปนแน จงไดกลายเปนสตวดราย" จงถามพวกเลยงชาง วา ใคร ๆ เคยพดอะไรกนในเวลากลางคน ในทใกลโรงชาง ม บางไหม ?" พวกเลยงชาง. "มขอรบ, นายพวกโจรมาปรกษา." อามาตยนน จงไปกราบทลวา "ขอเดชะ ในตวของชาง ไมมอาการแปลกอยางอน, มนฟงถอยคาของพวกโจร จงกลายเปน สตวดราย ; บดน ควรทจะนมนตสมณพราหมณผมศลทงหลาย ให นงใกลโรงชาง แลวกลาวเรองเกยวดวยศลและมรรยาท." พระราชา รบสงใหทาดงนนแลว. สมณพราหมณเหลานน กลาวเรองศลวา "ไม ควรจบตองใคร ๆ ไมควรฆาใคร ๆ ควรจะเปนผสมบรณดวยศล และมรรยาท ประกอบดวยขนต เมตตาและความเอนด." ชางไดฟง ดงนน สาคญวา "พวกน ใหเราสาเหนยก." จงคดวา "ตงแตนตอไป เราพงเปนผมศล" ได (กลบ) เปนผมศลแลว. เรองชางมหฬามข ในอรรถกถาแหงมหฬามขชาดก* ใน เอกนบาต จบ. * ข. ชา. ๒๗/๙. ตทฏกถา. ๑/๒๗๙.


[เรองมาปณฑวะ] [๒๖] ในอดตกาล ไดมพระราชา (พระองคหนง) ในกรง พาราณส ทรงพระนามวา สามะ พระโพธสตวเปนอามาตยผอนศาสก อรรถธรรมของทาวเธอ. และทาวเธอมมามงคลอย (ตวหนง) ชอ ปณฑวะ. คนเลยงมาของพระองค ชอนายครทต เปนคนขาเขยก. มาเหนเขาจบบงเหยนเดนนาหนา สาคญวา "เจาน ใหเราศกษา" จงสาเหนยกตามอาการของเขา ไดเปนมาขาเขยกไป. พระราชาวา "พวกขาพระองคไมพบโรคของมานน." พระราชาทรงสงพระโพธ- สตวไป ดวยรบสงวา "ทานจงไป (ดให) รเหตในเรองน." พระ โพธสตวนนไปแลว ทราบวามานนเดนกะเผลก เพราะเกยวของ๑กบ คนเลยงมาขาเขยก จงกราบทลวา "ขอเดชะ เหตทเปนเชนน เพราะโทษทเกยวของกน" ดงนแลว กราบทลวา "มานน ไดคน เลยงทดแลว จกดเหมอนอยางเดม." พระราชารบสงใหทาอยาง นน. มาไดตงอยในปกตภาพแลว. เรองมาปณฑวะ ในอรรถกถาแหงครทตตชาดก๒ในทกนบาต จบ. ๑. การเกยวของ ๕ อยาง คอ เกยวของดวยการฟง ๑ เกยวของดวยการเหน ๑ เกยวของ ดวยการสนทนาปราศรย ๑ เกยวของดวยการกนรวม ๑ เกยวของดวยกาย ๑ แต ในทนหมายเอาการเกยวของดวยการเหน. ปปจสทน ๒/๑๙๒. ๒. ข. ชา. ๒๗/๖๕ ตทฏกถา. ๓/๑๒๙.


[เรองผลมะมวง] [๒๗] ในอดตกาล ในเมองพาราณส ไดมพระราชาทรงพระ นามวาทธวาหนะ. พระโพธสตวเปนอมาตยผอนศาสกอรรถธรรมของ พระองค. ตอมาวนหนง พระราชารบสงใหขงขาย ณ ดานเหนอและ ดานใต ในมหานทแลว ทรงเลานา. มะมวงสกผลหนง เปนของ บรโภคสาหรบเทวดา ลอยมาจากสระกณณมณฑ (สระมมมน) ตดอยท ขายแลว. พวกเจาพนกงานยกขายขน เหนผลมะมวงนน ไดทลเกลา ถวายแดพระราชาแลว. พระราชาตรสถามพวกพรานวา "นผลไม อะไร" ทรงสดบแลว "ผลมะมวง" จงเสวยแลวรบสงใหเพาะเมลด ไวในพระอทยานของพระองค ใหรดดวยนาผะผสมกบนานม. ตนงอก แลวไดเผลดผลในปท ๓. ตนมะมวงไดมสกการะเปนอนมาก. ทวย- นครยอมรดดวยนาผะผสมนานม, ใหเจม ๕ แหงดวยของหอม, สวมพวกมาลย, ตามประทปดวยนามนหอม. และไดมการวงตน มะมวงนนดวยมานผา. ผลทงหลายไดมรสอรอย มสดจทองคา พระราชาเมอจะทางสงผลมะมวงไปถวายพระราชาอนๆ รบสงให เอาเงยงกระเบนแทงทหนองอกแลว จงสงไป. เมลดทพระราชา เหลานนเสวยมะมวงแลว โปรดใหเพาะไว กไมสาเรจ, ตอมา พระราชาองคหนง ทรงทราบเหต จงพระราชทานทรพยพนหนง แลวทางสงคนเฝาพระอทยานคนหนง ไป ดวยรบสงวา " ทานจงไป จงยงรสแหงผลมะมวงของพระเจาทธวาหนะใหเสยหาย แลวทาให เปนของขมขน." เขาทลรบวา "ดละ" แลว เขาไปเฝาพระเจา


ทธวาหนะ กราบทลความทตนเปนคนเฝาพระอทยาน แลวพรรณนา อานภาพของตน. พระราชารบสงใหเขาอยในสานกของคนเฝาพระ อทยานของพระองค. จาเดมแตนนมา ชนทงสองก (ชวยกน) บารงพระอทยาน. คนเฝาพระอทยานผมาใหม ทาดอกไมอนมใช ฤดกาลใหบาน ทาผลใหอนมใชฤดกาลใหเผลดผล ไดทาพระอทยาน ใหเปนรมณยสถานแลว. พระราชากโปรดปราน จงปลดคนเฝาพระ อทยานคนเกาออกแลว ไดพระราชาทานพระอทาน (ใหเปนหนาท) แกเขาผเดยว. เขาจงปลกสะเดาและเถาบอระเพดลอมตนมะมวง สะเดา และเถาบอระเพด กงอกงามขนโดยลาดบ. รากและกงของมะมวง เกยวพนกบรากและกง (ของสะเดาและเถาบอระเพด) เพราะการระคน ดวยของมรสไมอรอยนน มะมวงซงเปนผลไมมรสอรอยถงเพยงนน จงกลายเปนขม มสรคลายในสะเดา. คนเฝาพระอทยาน ทราบวา ผลมะมวงขมแลว กหนไป. พระราชาเสดจไปสพระอทยาน เสวย ผลมะมวง ไมอาจจะทรงกลนเยอมะมวง ซงเปนดจการสะเดาได ทรงขากถมเสยแลว ตรสถามพระโพธสตววา "บณฑต ตนไมน ไมมความเสอมจากการบรหารเดม, แมเมอเปนเชนนน ผลของมน กยงกลบขมไปได, เหตอะไรหนอ ?" พระโพธสตวเมอจะทลเหต แหงการเปนดงนน จงทลวา [๒๘] "ขาแตพระเจาทธวาหนะ มะมวงของ พระองค มตนสะเดาแวดลอม, รากเกยวพน ราก กงเกยวพนกง, เพราะเหตทอยรวมกน


ของไมอรอยนน มะมวงจงมผลขม." ตนสะเดาชอวา ปจมนทะ ในคาถานน. กง ไดแกกงของตน สะเดา. สองบทวา สาข นเสวเร คอ ยอมเกยวพนกงของมะมวง. บาทพระคาถาวา อสาตสนนวาเสน คอ เพราะอยรวมกบตน สะเดา ซงมรสไมอรอย. บทวา เตน แปลวา เพราะเหตนน. บทวา กฏกปผโล คอ กลบเปนผลไมมรสขม. พระราชาทรงสดบคานนแลว รบสงใหตดสะเดาและบอระเพด เสยทงหมด แลวใหถอนราก ใหขนดนปยทมรสไมอรอยโดยรอบ ออกเสย แลวใหใสดนปยทมรสอรอย ใหรดมะมวงดวยนาผสมกบ นานม นาผสมนาตาลกรวดและนาหอมอก แลวทรงมอบพระ อทยานใหคนเฝาพระอทยานคนเกานนแลอก เพราะระคนกบของม รสอรอย มะมวงจงมรสอรอยอก. เรองมะมวง ในอรรถกถาแหงทธวาหนชาดก๑ในทกนบาต จบ. [ของไรชวตยงตดกนได*] [๒๙] แมของอนไรชวต ยงกลายเปนของไมนาปรารถนา เพราะประกอบรวมกบของอนไมนาปรารถนา กลายเปนของนา ปรารถนา เพราะประกอบรวมกบของอนนาปรารถนา ดงพรรณนา มาฉะนน จะปวยกลาวไปไยในของซงมชวตเลา. ดวยเหตนน ใน ๑. ข. ชา. ๒๗/๖๗. ตทฏกถา. ๓/๑๓๔. *พระมหาฉาย สวฑฒโน ป. ๘ วดบวร- นเวศวหาร แปล.


อตถปปตต (เหตเกด) แหงทธวาหนชาดก พระผมพระภาคจง ตรสวา "ภกษทงหลาย ขนชอวาการอยรวมกบคนไมด เปนการ เลว กอแตสงอนไมมประโยชน, จะพงกลาวอะไรในการอยรวมกบ คนไมดนนเลา เพราะการอยรวมกบคนชวทาความพนาศใหแกชนผ เปนมนษย, แมแตตนมะมวง ซงไมมเจตนามรสหวานเปรยบปาน รสทพย อาศยการอยรวมกบตนสะเดาอนมรสขมหารสหวานมได ยงกลายเปนตนไมไมมรสหวาน มรสขมไปในกาลกอน. [คนพาลเปนดงอมตร บณฑตเปนดงญาต] [๓๐] อกนยหนง คนพาลทงหลายเปรยบเหมอนอมตรผมดาบ ในมอ, บณฑตทงหลายเปรยบเหมอนญาตทรก. จรงอยางนน พระ ผมพระภาคเจา เมอประทบ ทาหมบานเวฬวคาม อนตงอยในทไม ไกลเบองทศทกษณแหงเมองไพศาล เปนโคจรคาม ไดเกดประชวร ลงพระโลหต. ทาวสกกเทวราช ทรงทราบเหตนนแลว เสดจมา ทรงอปฏฐากพระศาสดาอย มใหผอนแตะตองภาชนะสาหรบรอง พระบงคนหนกของพระศาสดาแมดวยมอเลย วางไวเหนอพระเศยร ทเดยวนาออกไปเหมอนคนนาภาชนะของหอมไป. ทาวเธอทรง อปฏฐากอยอยางน ในเวลาพระศาสดาทรงผาสก จงเสดจไปส เทวโลก. ภกษทงหลายพดกนวา "นาอศจรรย ทาวสกกเทวราช ม ความรกใครในพระศาสดา, พระองคทรงสละทพยสมบตมาอปฏฐาก แลว." พระศาสดาตรสวา "ภกษทงหลาย ทาวสกกเทวราช ทรง พจารณาเหนวา 'การเหนพระอรยเจาทงหลายกด ภาวะคอกรยา ม


การนงเปนตนในทแหงเดยวกนกบทานกด ภาวะคอการไดทาวตรและ ปฏวตรแกทานกด ยอมยงประโยชนใหสาเรจ' ดงนแลว จงเสดจมา อปฏฐากเรา" เมอจะทรงแสดง (ความ) ไดตรสพระคาถาทงหลาย ในสกกเทวนทวตถ ๑ ในสขวรรคแหงพระธรรมบทวา [๓๑] "แทจรง บคคลผมปกตเทยวสสมคบคน พาล ยอมเศราโศกสนกาลนาน, เพราะการ อยรวมกบเหลาคนพาล เปนเหตนาทกขมาให ในกาลทกเมอ เหมอนการอยรวมกบศตร สวนบณฑตมการอยรวมเปนสข เหมอน สมาคมแหงหมญาต เพราะเหตนนแล นรชน พงคบบณฑต ผมปญญา เปนพหสต เอาการ งาน มศล มวตร ไกลจากกเลส และเปน สตบรษ มปญญาด เปรยบดงพระจนทรคบ อาการอนเปนทางโคจรแหงดวงดาว๒ฉะนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา พาลสงคตจาร ห ความ วา แทจรง คอ ความจรง บคคลผมปกตเทยวรวมกบคนพาล. บทวา ทฆมทธาน ความวา บคคลผมปกตเทยวรวมกบคนพาล กระทากรรมชว มตดทตอเปนตน ไดประสบทกข มถกตดมอ เปนตน ชอวา เศราโศกสนกาลนาน. การอยโดยความเปนพวก ๑. ข. ธ. ๒๕/๔๒ ๒. นกษตร Star.


เดยวกน ชอวาการอยรวม. บทวา อมตเตเนว ความวา เหมอน การอยรวมกบศตรผมดาบในมอ หรอสตวราย มอสรพษเปนตน. บทวา สพพทา คอ การอยรวมกบหมคนพาลเปนทกขราไป. การอยรวมดวยบณฑตนนเปนสข เพราะฉะนน บณฑตจงชอวา มการอยรวมเปนสข อธบายวา การอยในสถานทเดยวกนกบ บณฑต เปนเหตนาสขมา. เหมอนอะไร ? เหมอนสมาคมแหงหม ญาต. อธบายวา ประหนง ประชมแหงหมญาตผเปนทรก เปน ความสข. บทวา ตสมา ห ความวา เพราะเหตทการอย รวมกบคนพาลเปนทกข, การอยรวมกบบณฑตเปนสข. บทวา ธร คอ ผถงพรอมดวยปญญาเครองทรงจา. บทวา ป ไดแก ผถงพรอมดวยปญญา ทงทเปนโลกยะ ทงทเปนโลกตตระ. บทวา พหสสต คอ เปนพหสต ดวยปรยต* ปฏบตและปฏเวธ. บทวา โธรยหสลพพตวนต ไดแก ชอวามปกตเอาการงาน เพราะ นาไปซงธระ กลาวคอยงตนใหบรรลพระอรหตตผล มศลและม ธดงค. บทวา อรย แปลวา อยหางไกลจากกเลส. บทวา สเมธ ไดแก มปญญางาม. บทวา นกขตตปถวความวา เปรยบดง พระจนทร คอวมานของพระจนทร เสพอากาศอนเปนทางแหง นกษตรทงหลาย. * อาคม โดยพยญชนะ แปลวา นกายเปนทมา เปนเหต, เปนแดนมา, แหงประโยชนตนและ ประโยชนผอนเปนตน โดยอรรถ หมายถงปรยต. อธคม โดยพยญชนะ แปลวา มรรคผลเปนท บรรล โดยอรรถ หมายถงปฏบตและปฏเวธ. ถาเปนผบรรล เปนอธคต ทหมายถงพระอรยะ หรอ Holy man.


[พระดาบสสอนบตร] [๓๒] แมพระโพธสตวเปนดาบสอยในหมวนตประเทศ เมอ จะสอนดาบสกมารของตน ซงเบอหนายใครจะออกจากปาไป อยในถนมนษย ไดกลาวคาถาเหลาน ในหลททราคชาดก๑ ในนวก- นบาต วา "ผใด ไมมกรรมชวทางกาย ทางวาจา และ ทางใจ, เจาไปจากทนแลว จงตงตนไว เหมอนบตรทเกดแตอก คบหาผนน; อนง ผใดประพฤตโดยธรรม แมประพฤต อยไมเยอหยง, เจาไปจากทนแลว จงคบหา ผนน ซงมปกตทากรรมอนบรสทธ มปญญา; ลกเอย๒ หากวาพนชมพทวปทงสนน แมจะ พงไรมนษยไซร; เจากอยาคบหาคนผมจต ดจลง (ตลบแตลง) เปนดงผาทยอมดวยขมน ผรกงายหนายเรวเชนนนเลย, เจาจงหลกเลยง มนเสยใหหางไกลเหมอนหนงคนขลาด หลก อสรพษตวดรายแตไกล เหมอนคนเกลยดคถ หลกหนทางใหญอนเปอนคถ เหมอนคนขบ ยาน เลยงหนทางทขรขระเสยฉะนน; พอ ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๖๔. ตทฏกถา. ๕/๓๙๔ ๒. คาน เปนพวกกตปยศพท เปนอาลปนะ ใชเรยกไดทงบดาทงบตร ในทน เปนคาบดาเรยกบตร เหนควรแปลใหตรงภาษาไทยทใชอย.


ความฉบหายทงหลาย ยอมเจรญแกบคคลผ สองเสพคบพาลเกนไป, เจาอยาสมาคมกบ คนพาลนะ, เพราะการอยรวมกบคนพาล เปน เหตนาทกขมาให ดจการอยรวมกบศตรในกาล ทกเมอ, พอ เพราะเหตนน พอจงขอรองเจา ไว, เจาจงทาตามคาของพอ, เจาอยารสมาคม กบคนพาล เปนอนขาด, เพราะการสมาคม กบพวกคนพาล เปนเหตนาทกขมาให." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อรสว ความวา จงดารง คอตง (ตน) ไวใหเหมอนบตรผเกดแตอกของมารดา ฉะนน. อธบายวา เจาดารง (ตน) ไวอยางนนแลว พงสาคญดจมารดาของตน คบหา บคคลนน. บทวา ธมเมนไดแก โดยธรรมคอสจรต ๓ อยางนนเอง. บทวา น มต ความวา อนง แมประพฤตอยอยางนน กไมทาความจองหองวา "เราประพฤตธรรม." บทวา วสทธการ ไดแก ผทากรรมอนบรสทธ คอ กศล- กรรมบถ ๑๐ ประการ. บทวา หลททราค คอ ชอวา ผเชนกบผา ทยอมดวยขมน เพราะความเปนผมจตไมมนคง. บทวา กปจตต ไดแก มจตวอกแวก คอมจตกลบกลอก. บทวา ปรส ไดแก บคคล. บทวา ราควราคน คอมกรก


ใครและมกจดจาง (เรว). อธบายวา มสภาวะคอรกแลวจดจางไป ในขณะนนนนเอง. บาทคาถาวา นมมนสสป เจ สยา ความวา แมถาฟนแหง ชมพทวปทงสน จะเปนทหามนษยมไดไซร, บคคลนนคงเปนมนษย อยคนเดยวเทานน ; แมถงกระนน กอยาคบบคคลเชนนน. บาทคาถาวา มฬหลตต มหาปถ คอ เหมอนกบหนทางใหญ อนเปรอะเปอนดวนคถ. บทวา ยานว ความวา เหมอนคนผไป ดวยยาน. บทวา วสม คอขรขระโดยความเปนทลมทดอน และ ดวยวตถมตอและกอนหนเปนตน. บาทคาถาวา พาล อจจปเสวโต ไดแก ผคบจนสนทซงคนผม ปญญานอย. บทวา สพพทา ความวา ขนชอวาการอยรวมกบคน พาล ปานดงอยรวมกบศตร เปนเหตนาทกขมาใหตลอดกาลเนองนตย ทเดยว. บทวา ตนตาห ความวา เพราะเหตนน พอจงขอรองเจา. [ภยอปทวะ และอปสคเกดขนเพราะคนพาล] [๓๓] อกโสดหนง ภยอปทวะและอปสคเหลาใดเหลาหนง มอย, ภยอปทวะและอปสคเหลานนทงหมด เกดขนเพราะอาศย คนพาลทงนน. จรงอย คนพาล เมอปรารถนาความเปนเพราะราชา หรอความเปนอปราช กหรอวา ตาแหนงอนใหญอน ชกชวนพวก นกเลงโตทเหมอนกบตนได ๒-๓ คนแลว พดวา "เชญพวกทานมา ดวยกนเถด, เราจกทาพวกทานใหเปนใหญ" ดงนแลว จงพากน อาศยสถานทลบ ๆ มชฏภเขาเปนตน ปลนสะดมหมบานทตงอยปลาย


แดน ปลนนคมบาง ชนบทบาง โดยลาดบไป. คนทงหลาย ทงเรอนแลวปรารถนาทอนปลอดภย ยอม (พากน) อพยพไป. ภกษกด ภกษณกด ผอาศยคนเหลานนอย กพลอยทง ทของตน ๆ หลกไป. ภกษากด เสนาสนะกด ในททภกษเปนตน เหลานนไปแลว ๆ ยอมหาไดโดยยาก. แมในบรรพชต ภกษพาล ๒ รป กอการววาทกนและกน เรมฟองรองกนขน. เพราะเหตน ความทะเลาะใหญยอมเกดขนแก บรรพชตเหลานน เหมอนทเกดขนแกพวกภกษชาวเมองโกสมพ ฉะนน. เหตแหงทกขมภยเปนอาท มาถงแกบรษททง ๔ เพราะอาศย คนพาล ดวยประการฉะน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสไวในลกขณสตร* กอน พระสตรทงปวง ในตกนบาตองคตตรนกายวา "ภกษทงหลาย เพลงอนลกลามมาจากเรอนไมออหรอเรอนหญา ยอมไหมแมเรอน ยอดทงหลายทเขาโบกทงภายในภายนอก ลมพดเขาไมได มบาน ประตอนมดชด มหนาตางอนปดแลว แมฉนใด; ภกษทงหลาย ภยเหลาใดเหลานนจะเกดขน, ภยเหลานนทงหมด ยอมเกดขนแต คนพาล, หาเกดขนแตบณฑตไม; อปทวะเหลาใดเหลาหนง จะ เกดขน, อปทวะเหลานนทงหมด ยอมเกดขนแตคนพาล, หาเกด ขนแตบณฑตไม; อปสคเหลาใดเหลาหนง จะเกดขน, อปสค เหลานนทงหมด ยอมเกดขนแตคนพาล, หาเกดขนแตบณฑตไม * อง. ตก. ๒๐/๑๒๖.


เหมอนกนฉนนนแล. ภกษทงหลาย คนพาลมภยจาเพาะหนา, บณฑตหาภยจาเพาะหนามได; คนพาลมอปทวะ, บณฑตหา อปทวะมได; คนพาลมอปสค, บณฑตหาอปสคมได; ดวย ประการดงนแล. ภกษทงหลาย ภยไมมแตบณฑต, อปทวะไมม แตบณฑต, อปสคไมมแตบณฑต." [แกอรรถ] [๓๔] อรรถกถาแหงลกขณสตร*นนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา นฬาคารา วา คอ จาเรอนทมงบงดวยไมออทงหลาย; แต เครองประกอบทเหลอในเรอนน สาเรจดวยไมจรง; แมในเรอนหญา กนยนเหมอนกน. บทวา กฏาคาราน ไดแก เรอนทสงเคราะหดวยยอด. บท วา อลลตตาวลตตาน คอ ทเขาฉาบทาทงภายในภายนอก. บทวา นวาตาน คอกนชองลมเขาได. บทวา ผสตคคฬาน คอ ชอวา มบานประตทกรอบเชดหนาอนสนทด เพราะเปนของอนนายชางผ ฉลาดทงหลายทาไว. บทวา ปหตวาตปานาน ไดแก ทตดหนาตางไว. ดวย ๒ บท น พระผมพระภาคมไดตรสความทบานประตและหนาตางเปนของอน บคคลปดไวเปนนตย (แต) ตรสความสมบรณ (แหงเรอน) เทานน. กบานประตและหนาตางเหลานน อนบคคลยอมจะปดและเปด ไดทก ๆ ขณะทปรารถนา. * มโนรถปรณ ๒/๘๖.


สองบทวา พาลโต อปปชชนต คอ เกดขนเพราะอาศยคน พาลทงนน. ความสะดงแหงจต ชอวาภย. อาการคอความทจต พลกพลาน ชอวา อปทวะ. อาการคอความทจตขดของ ไดแก อาการคอความทจตตดขดในอารมณนน ๆ ชอวา อปสค." [๓๕] ฎกาแหงลกขณสตรนนวา "คาวา ฉนนปรจฉนนา คอ ขางบนเขามงดวยไมออทงหลาย โดยทาทางอยางมงดวยหญา โดยรอบบงดวยไมออเหลานนเหมอนกน โดยทานองฝาไม. ความสะดงแหงใจของบคคลผกลว ชอวาภย เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ความสะดงแหงจต.' อนตราย ชอวา อปทวะ. กพระอรรถกถาจารยกลาววา 'อาการคอความทจตพลพลาน' เพราะอนตรายนนเปนเหตแหง ความฟงซาน. ความขดของ คอความประสบความคบแคนเพราะทา ตอบแทนไมได ดวยเหตมถกเทพดาเบยดเบยนเปนตน ชอวา อปสค กความประสบความคบแคนนน เปนเหตทอแทแหงบคคลผเดอดรอน อย ไมสามารถจะทาอะไร ๆ เพราะแกแคนไมได; เพราะเหตนน ทานจงกลาววา 'อาการคอความทจตตดขดในอารมณนน ๆ.' [พาลกอภย บณฑตกาจดภย] [๓๖] เพราะเหตนน คนพาลทงหลาย อนผมปรชา พงทราบ วา เปนเหมอนเรอนทถกไฟไหม. ดวยวา คนพาลเหลานน เปนผ สามารถในการนาทกขมภยเปนตนทกชนดมาให แกบคคลทงหลาย ผทาตามคาของตน. พงทราบบณฑตทงหลายเปนดจการคมครองใน


ทอนมภย ดงประทปในทมด และเหมอนการไดขาวและนาเปนตน ใน เวลาถกทกขมความหวและความกระหายเปนอาทครอบงา ฉะนน. เพราะบณฑตเหลานน เปนผสามารถในการกาจดทกขมภยเปน ตนทกชนดของหมชนผทาตามคาของตนได. บคคลทราบความท เหลาคนพาลเปนเชนเดยวกบของโสโครกมปลาเนาเปนตน และเหลา บณฑตเปนเหมอนเครองสาอางมของหอมเปนตน ทงการคบคนพาล เปนทกข คบบณฑตเปนสข ดวยประการฉะนแลว พงคบแตเหลา บณฑตเทานน ไมพงคบเหลาคนพาล. แมพระผมพระภาค เมอจะตรสสอนพระฉนนเถระ กไดตรส พระคาถานไวในบณฑตวรรคแหงพระธรรมบทวา [๓๗] "บคคลผมปญญา ไมพงคบพวกบาปมตร, ไมพงคบพวกบรษผตาทราม, พงคบกลยาณมตร, พงคบบรษผสงสด*." [แกอรรถ] เหลานน บทวา ภเช ความวา บณฑต (ไม) พง คบ คอ เขาไปนงใกล. บทวา ปรสาธเม ไดแก บรษผเลวทราม คอ บคคลผตาชา. บทวา ภเชถ แปลวา พงคบหา. กในชน ๒ พวกน ชนเหลาใด ยนดยงในกายทจรตเปนตน, ชนเหลานน ชอวา ปาปมตร. สวน ชนเหลาใด ประกอบในอฏฐานะมการตดทตอเปนตน หรอตางดวย * ข. ธ. ๒๕/๒๕


กรรมมอเนสนา ๒๑ ๑ประการเปนตน, ชนเหลานน บรษผตา ทราม. อกนยหนง ชนแมทง ๒ พวกนน เปนทงปาปมตร เปนทง บรษผตาทราม. ชนทตรงกนขามจากชน ๒ พวกนน ชอวา เปนทง กลยาณมตร เปนทงบรษผสงสด ดงนแล. [มหาสตโสมชาดก] [๓๘] กการเสพบณฑตแมวาระเดยว กชอวายอมเปนการ รกษาตนได, การเสพคนพาลแมสนกาลชานาน กไมชอวารกษาตน ไดเลย. จรงดงนน นนทพราหมณไปสกรงอนทปตถ ในหาหนทางไกล ถง ๑๒๐ โยชนจากกรงตกกสลา เมอจะแสดงธรรมแดพระเจามหา- สตโสม ไดกลาวคาถานในมหาสตโสมชาดกวา๒

"ขอเดชะ พระองคผทรงนามวาสตโสม การ คบกบสตบรษทงหลาย เพยงครงเดยวเทานน, การคบนน ยอมคมครองบรษนนได, การคบ อสตบรษทงหลายมากครง กคมครองบคคลนน ไมไดเลย." ๑. เวฬทาน ใหไมไผ ๑. ปตตทาน ใหใบไม ๑. ปปผทาน ใหดอกไม ๑. ผลทาน ใหผลไม ๑. ทนตกฏทาน ใหไมชาระฟน สงเคราะหหมากพลเขาดวย ๑. มโขทกทาน ใหนาบวนปาก หรอนาลางหนา ๑. สนานาทาน ใหเครองสนานเครองสาอาง ๑. จณณทาน ใหจรณสาหรบทา ๑. มตตการทาน ใหดน ๑. ปรตกมมตา พดสอพลอเพอใหรก ๑. มคคสปปตา พดเทจปนจรง จรงปนเทจ ๑. ปารภฏยตา ประจบอมลกหลานชาวบาน ๑. มคคสปปตา พดเทจปนจรง เวชชกมม เปนหมอรกษาโรค ๑. ทตกมม เปนคนสอสาสน ๑. ปหนคมน ไปในททเขาใชไป (รบใช) ๑. ปณฑปฏปณฑ ใหอาหารแลกอาหาร ๑. ทานานปปาทาน ใหของใชแลกของใช ๑. วตถวชชา เปนหมอดลกษณะทตงบานเรอน ๑. นกขตตวชชา เปนหมอดดาวนกษตรฤกษ ๑. องควชชา เปนหมอดลกษณะทตงบานเรอน ๑. นกขตตวชชา เปนหมอดดาวนกษตรฤกษ ๒. ข. ชา. ๒๘/๑๓๖ ตทฏกถา. ๘/๔๐๕


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สกเทว แปลวา วาระเดยวเทานน. บทวา สพภ แปลวา ดวยสตบรษทงหลาย. หลายบทวา สา น สงคต ความวา การสมาคมดวยสตบรษ นน แมเปนไปคราวเดยว ยอมคมครองคอรกษาบคคลนนได. บาทคาถาวา นาสพภ พห สงคโม ความวา สวนการคบ คอการอยอาศยในทแหงเดยวกบอสตบรษทงหลาย บคคลทาแลว แมตลอดกาลนาน ยอมคมครองไมไดเลย, อธบายวา ไมเปนการ ถาวร. [ไมควรเสพคนพาล ควรเสพแตบณฑต] [๓๙] เพราะเหตนน บคคลควรเสพแตบณฑตอยางเดยว ไม ควรเสพคนพาล. ไมใชไมควรเสพคนพาล ควรเสพแตบณฑตอยาง เดยวเทานน, ทแท จะทาบญอะไร ๆ กควรทาความปรารถนาแมวา "ดวยบญน ขอขาพเจาพงพบแตบณฑตเทานน ไมพงพบคนพาล เลย" ดงน เหมอนอยางอกตตบณฑต ฉะนน. [อกตตบณฑตไมขอพบคนพาล] ดงไดสดบมา อกตตบณฑตนน เปนบตรของพราหมณมหา- ศาลผมสมบต ๘๐ โกฏ ในกรงพาราณาส เมอมารดาบดาตายแลว, ไดละสมบตทงปวงบวชเปนฤษ มาถงกปฬรฐโดยลาดบ อยในสวน ใกลกปฬรฐ ยงฌานและอภญญาใหบงเกดแลว เหาะมาทางอากาศ


ลงทเกาะไมหมากเมา ใกลเกาะไมกากะทง อาศยตนหมากเมาใหญ แลวสรางบรรณศาลาอยทเกาะนน. ทานมไดไปในทไหนเลย เพราะเปน ผมกนอย ในฤดตนไมนนมผล กฉนผล ในฤดมแตใบ กฉนในทนง ดวยนา, อาสนของทาวสกกเทวราช ไดรอนเพราะเดชศลของทาน. ทาวสกกะ ทรงทราบเหตนนแลว ทรงแปลงเพศเปนพราหมณ ได เสดจไปยนทาเปนเหมอนขออยในทนน. พระดาบสนงในหมากเมา ปลงลง (จากเตา) แลวนงอยทประตบรรณศาลา ดวยตงใจวา "จะฉนใบหมากเมาทเยนแลว" เหนพราหมณนนกโสมนส ใสใบ หมากเมาลงในภาชนะภกษาของพราหมณนน ไมเหลอไวสาหรบ ตนเลย ไมนงใหม ยงอตภาพใหเปนไปดวยสขอนเกดแตปตเทา นน. แมทาวสกกะทรงรบในหมากเมานนแลว เสดจไปหนอยหนง กหายไป. ทาวสกกะเสดจไปโดยอบายนนนนแล สน ๓ วน. แม พระดาบสกไดใหอาหารทงหมดแกทาวเธอ สนทง ๓ วน ตนเองได อดอาหารแลว. ตอมาในวนท ๓ ทาวสกกะทรงเสอมใสไดประทาน พรแกทาน. ทานเมอจะรบพร จงกลาวคาถาน ในอกตตชาดก ในเตรสนบาต* วา [๔๐] "ขอขาพเจา อยาพงไดเหน อยาพง ไดยนคนพาล และอยางพงอยรวมกบคนพาล อยาพงทา และอยาพงพอใจการสนทนาปราศรย กบคนพาล." * ข. ชา. ๒๗/๑๕๔. ตทฏกถา. ๖/๑๙๕.


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา น สเณ ความวา อยาพงไดยน ดวยหเหลาน แมวา "คนพาลอยทโนน." ทาวสกกะทรงสดบคานนแลว เมอจะตรสถามถงเหตในเพราะ ไมขอพบคนพาลกะทาน จงตรสคาถานวา "ทานกสสปะ คนพาลไดทาอะไรทาอะไรใหแกทาน ? ขอทานจงบอกเหต, ทานกสสปะ เพราะอะไร ? ทานจงไมอยากพบคนพาล." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน หลายบทวา ก น เต อกร ความวา มารดาหรอบดาของทานถกคนพาลฆา, กหรอวาคนพาลไดทาความ เสยหายอะไรอนแกทาน ? ทานเมอจะทลเหตแกทาวสกกะนน จงกลาววา "คนพาลมปญญาโฉด ยอมแนะนาสงทไม ควรแนะนา, ประกอบในสงทไมใชธระ การ แนะนาชว เปนความดของคนพาล, คนพาล แมผอนพดดกกลบโกรธ, เขาไมรจกอบาย สาหรบแนะนา (เพราะฉะนน) การไมพบ พาลนนเสยได ดนก"


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา อนย นยต ความวา คนพาล ถอสงทมใชเหตวา "เปนเหต" คดแตกรรมอนไรประโยชนเหนปาน นวา "เราจกทากรรม มปาณาตบาตเปนตนเลยงชวต." บทวา อธราย คอ ไมประกอบในสทธาธระ สลธระ และ ปญญาธระ (กลบ) ประกอบในสงทไมควรประกอบ. บทวา ทนนธย ความวา การแนะนาชวเทานน เปนความด ของคนพาลนน คอคนพาลนนถออยางนวา "การสมาทานทศล กรรมทง ๕ ประพฤตนนและเปนความด." อกนยหนง คนพาลนน บณฑต แนะนาไดยาก คอใคร ๆ ไมอาจเพอแนะนาในขอปฏบต ทเปนประโยชนได. บทวา สมมา คอ แมผอนวากลาวแลวโดยเหต คอโดย การณ. บทวา วนย ความวา ไมรจกระเบยบ คอมรรยาท เปนตนวา พงกาวไปขางหนาอยางน และไมยอมรบโอวาทเลย. บทวา สาธ ตสส ความวา ดวยเหตเหลาน การไมพบเหน คนพาลเสยไดเลย เปนความด. พระดาบส เมอจะรบพรขออนอก จงกลาววา "ขอขาพเจา พงพบแตบณฑต พงไดยนบณฑต และพงไดอยรวมกบบณฑต พงทาและพอใจ การเจรจาปราศรยกบบณฑต."


ทาวสกกะ ตรสถามวา "ทานกสสปะ บณฑตไดทาอะไรใหแกทานเลา ? ขอทานจงบอกเหต ทานกสสปะ เพราะเหตไร ? ทานจงอยากพบแตบณฑต." พระดาบส ตอบวา "บณฑตยอมไมแนะนาสงทมควรแนะนา, ไม ประกอบในสงทมใชธระ, การแนะนาด เปน ความดของบณฑต, บณฑตนนอนผอนวากลาว โดยดยอมไมโกรธ, ทานรทวถงอบายสาหรบ แนะนา; การสมาคมกบบณฑตนน จงเปน ความด." [พบบณฑตเปนสข พบคนพาลเปนทกข] [๔๑] แทจรง แมการพบบณฑตเปนสข, สวนการพบคน พาลเปนทกข; ดวยเหตนน ในสกกเทวนทวตถ พระผมพระภาค จงตรสวา "การพบพระอรยเจาทงหลาย เปนความด การอยรวม เปนสข ทกเมอ, บคคลพงมความ สข เปนนตยไดแทจรง กเพราะไมพบคนพาล ทงหลาย."


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อรยาน ความวา ภกษทงหลาย การพบสตบรษ คอบณฑต มพระพทธเจาเปนตน ยงประโยชน ใหสาเรจ คอเปนความด ไดแกเปนความงาม; อธบายวา เปน ความสข. มใชแตพบพระอรยาเจาเหลานน อยางเดยวเทานน (เปนความด) ทแท แมภาวะมการนงเปนตน ในทแหงเดยวกบพระ อรยเจาเหลานน กเปนความดเหมอนกน. เพราะเหตนน พระผม- พระภาคจงตรสวา "การอยรวม" เปนตน. บทวา อทสสเนน คอ เพราะเหตแหงการไมพบ. บทวา สข คอ บคคลผถงความสข. ปาฐะวา "สข" กม. [คบคนพาล ๆ พาไปหาผด คบบณฑต ๆ พาไปหาผล] [๔๒] แทจรง บคคลผมปกตพบคนพาล ทาตามคาของคน พาล ยอมประสบทกข, สวนบคคลผมปกตพบบณฑต ทาตามคา ของบณฑต ยอมประสบสข. กในขอน มวพภนตกภกษ เปน อทาหรณ. [เรองวพภนตกภกษ] ดงไดสดบมา ภกษนนเปนสทธวหารกของพระมหากสสปเถระ เปนผไดจตตถฌาน เหนรปารมณอนเปนขาศก ในเรอนแหงลงของ ตนแลว กมจตผกพนในอารมณนน สกแลว ถกไลจากเรอน เพราะเปนคนเกยจคราน เชอคาของพวกปาปมตร เทยวเลยงชวต อยดวยโจรกรรม. วนหนง เขาถกพวกเจาพนกงานจบได มดแขน


ไพลหลงไวมน แลวจงเอาหวายเฆยนคราวละ ๔ๆ นาไปสตะแลง- แกงทางประตดานทกษณ แหงกรงราชคฤห. วนนน พระมหา- กสสปเขาไปสพระนครเพอบณฑบาต เหนเขาแลว ขอใหพวก เจาพนกงานคลายเชอกมดใหหยอน แลวกลาววา "เจาจงคาเถระแลว กมมฏฐาน ทเจาอบรมไวในกาลกอนอก." เขารบคาเถระแลว ยงจตตถฌานใหบงเกดอก ถกพวกเจาพนกงานเหลานนนาไปสตะเลง แกงแลว ใหนอนหงายบนหลาวกด ถกขดวยอาวธทงหลายกด ก ไมกลว. พวกเจาพนกงานเหนเขาไมกลว จงทลแดพระเจาพมพสาร. พระราชารบสงวา "พวกทานจงปลอยมนไป" แลวเสดจไปสพระ เวฬวน ทลแดพระศาสดา. พระศาสดาประทบนงอยในเวฬวน ทรงแผพระรศมไปแสดงธรรมแกเขา. เขาไดฟงเทศนา นงอยบน ปลายหลาวนนแล พจารณาสงขารยกขนไตรลกษณ ไดเปนพระ โสดาบนแลว ไปสสานกพระศาสดาทางเวหาส บวชแลวบรรลพระ อรหต ในทานกลางบรษท พรอมทงพระราชานนเอง ดงนแล. เรองวพภนตกภกษ ในตณหาวรรคพระธรรมบท* จบ. [คนพาลทาตนและคนผทาตามใหพนาศ] [๔๓] อกนยหนง คนพาลทงหลายยอมยงตนและหมชนผทา ตามคาของตนใหพนาศ ดวยสงทตนถอเอาชว เหมอนปาปชน ทงหลาย มพระเทวทตเปนตน ฉะนน. * ธมมปทฏฐกถา ๘/๔๗๗.


[เรองพระเทวทต] ดงไดสดบมา พระเทวทต ผนวชตามเสดจพระศาสดา เปน ผไดฤทธอยางปถชน ตอมาภายหลง ไดเปนผมลาภสกการะอน พระเจาอชาตศตรทางทา (ถวาย). เธอถกลาภสกการะครอบงา ยงจตอนเปนบาปใหเกดขนวา "เราจกปกครองภกษสงฆ" ดงน แลว กเสอมจากฤทธ พรอมกบจตตปบาน, วนหนง ไดไปสพระ เวฬวน ถวายบงคมพระศาสดา ทลวา "พระเจาขา" บดนพระผม- มพระภาค ทรงพระชราแกเฒาหงอมแลว ขอจบทรงขวนขวายนอย ตามประกอบทฏฐธรรมสขวหารเถด, ขาพระองคจกปกครองภกษ สงฆเอง, ขอพระองคจงทรงมอบภกษสงฆใหแกขาพเจาเถด" ถกพระศาสดาทางรกรานดวยพระวาจาวา เทวทตกลนกนปจจย ๔ เหมอนกลนกนเขฬะแลวทรงหามเสย จงเปนผไมพอใจผกอาฆาตใน พระศาสดาแลวหลกไป. ในกาลตอมา เธอคบคดกบพระเจาอชาต- ศตร สงพวกนายขมงธน (นกแมนธน) ไป เพอจะปลงพระชนม พระศาสดาเสย, เมอนายขมงธนเหลานนบรรลปฐมผลแลวพากน กลบมา, จงขนภเขาคชฌกฏดวยตนเอง กลงศลาทาโลกตป- บาทกรรม ใหปลอยชางนาฬาคร เพอปลงพระชนมพระศาสดาใหได อก กไมอาจจะใหพระศาสดาสนพระชนมได. เธอมลาภสกการะ เสอมตงแตนนมา ประสงคจะเลยงชวตดวยความหลอกหลง จง เขาไปเฝาพระศาสดาทลขอวตถ ๕ ประการวา "ดละ พระเจาขา ภกษทงหลายพงเปนผอยปาเปนวตถ, เทยวบณฑบาตเปนวตร, ใช


ผาบงสกลเปนวตร, อยโคนไมเปนวตร, ไมพงฉนปลาเนอตลอด ชวต." พระศาสดาไมทรงอานวยตาม. เธอกลาววา "ใครตอง การจะพนจากทกขจงมากบเรา" ดงนแลว พาพวกภกษผทเชอ คาของเธอ ยงชนผเสอมใสในวตถอนปอนใหยนยอมดวยวตถ ๕ ประการ ใหออกปากขอ (ปจจย) ในตระกลทงหลายบรโภค พาก เพยงเพอทาลายสงฆ นงรวมกบบรษทของตนในอโบสถ แลว กลาววา "วตถทง ๕ น ควรแกทานรปใด, ทานรปนนจงจบสลาก" เมอภกษ ๕๐๐ รป ผซงไมฉลาดในธรรมวนย พากนจบสลากแลว ทาลายสงฆไปสกรงสาวตถ ถงขอสระโบกขรณอนตงอยภายนอก พระเชตวน กเขาไปสแผนดนในทนนนงเอง บงเกดในอเวจมหานรก พระเชตวน กเขาไปสแผนดนในทนนเอง บงเกดในอเวจมหานรก แลว. เรองพระเทวทต จบ [เรองพระเจาอชาตศตร] [๔๔] ฝายพระเจาอชาตศตร อาศยพระเทวทต ตดอปนสย มรรคและผลเบองตนอนตนควรจะไดในปจจบนเสย ประสบมหา- นนาศ เพราะทาปตฆาตกรรม. ไดยนวา พระเจาอชาตศตรนน ในเวลาททรงเปนพระอปราช ทรงเสอมใสในอทธปาฏหารยของพระเทวทต ไดเสดจไปสทบารง ของพระเทวทตนนเชาเยนทกๆ วน.


ตอมาวนหนง พระเทวทตเขาไปเฝาพระองคแลวถวายพระพร วา "พระกมาร ครงกอนแล มนษยทงหลายมอายยน บดน มนษย ทงหลายมอายนอย, ถากระนน พระองคจงปลงพระชนมพระราช- บดาแลวเปนพระเจาแผนดนเสยเอง; อาตมภาพกจกปลงพระชนม พระผมพระภาคแลวเปนพระพทธเจาเสยเอง." พระองคทรงเชอคา ของเทวทตนนแลว ในเวลาตะวนเทยง เหนบพระแสงกรช เสดจเขาไปยงพระราชมนเทยร. พวกอมาตยจบพระองคไว ซกถาม แลว ทลความนนแดพระราชา. พระราชา ตรสถามวา "ลก เจาตองการจะฆาพอเพอประโยชน อะไร ?" พระเจาอชาตศตร. เดชะ หมอมฉนมความตองการดวย ราชสมบต. พระราชา ไดพระราชาทานราชสมบตใหแกเธอ. เธอจงแจงแกพระ เทวทตวา "มโนรถ (ความปรารถนา) ของขาพเจาสาเรจแลว." พระเทวทต. พระองคเปนเหมอนบรษขงสนขจงจอกไวขาง ใน (กลอง) แลวหมกลองไว สาคญพระหฤทยวา 'เปนผทากจด,' พระราชบดาของพระองคทรงนกถงการดหมนทพระองคทาแลว กจก กลบเปนพระเจาแผนดนเสยเอง โดย ๒-๓ วนแนนอน. พระเจาอชาตศตร ขาพเจาจะทาอยางไรเลา ? เจาขา พระเทวทต. จงปลงพระชนมพระองคเสย.


พระเจาอชาตศตร. ทานเจาขา พระราชบดาของขาพเจา เปน ผไมควรจะปลงพระชนมดวยศสตรามใชหรอ ? พระเทวทต. จงใหพระองคสนพระชนม ดวยการตดพระ กระยาหารส. [พระเจาพมพสารถกทรมาน] ทาวเธอจงดารสสงใหจาขงพระราชบดาไว ในเรอนอนรอนรม กลาวคอเรอนทกลบกลมดวยควนไฟซงสรางไวเพอลงโทษ แลว ตรสสงวา "ยกแตพระราชามารดาของเราเสย ทานทงหลายจงอยา ยอมใหผอนเยยมเลย." พระราชเทว ใสพระกระยาหารในขนทองคา ทรงพกไปดวย ชายพระภษาเขาไปถวายแดพระราชา. ทาวเธอทรงยงพระวรกาย ใหเปนไปอยดวยพระกระยาหารนน. พระเจาอชาตศตร ตรสถามวา "พระราชบดาของเรายงพระ วรกายใหเปนไปอยาง ?" ไดสดบเรองนนแลว ตรสวา "ทาน ทงหลายจงอยางยอมใหพระราชมารดาของเราซอนพระกระยาหารไว ทชายพระภษาเขาไป." พระราชเทว ใสพระกระยาหารในพระโมลเขาไป (ถวาย) พระจาอชาตศตร สดบเรองแมนนแลว ตรสสงวา "ทานทงหลาย จงอยางยอมใหพระราชมารดาของเราเกลาพระโมลเขาไป."


พระราชเทว ใสพระกระยาหารไวในฉลองพระบาททอง ปด ไวแลว ทรงฉลองพระบาทเขาไป. พระราชา ไดสดบเรองแมนน ก ตรสสงวา "ทานทงหลายจงอยายอมใหพระองคทรงฉลองพระบาท เขาไป." พระราชเทว ทรงสนานดวยนาหอม ทาพระกายดวย มธรส* ๔ ประการ แลวทรงหมพระภษาเสดจเขาไป. พระราชาทรง เลยพระกายของพระนาง ยงพระวรกายใหเปนไป. พงถามวา "ตายดวยความพยายามแหงตน (ฆาตวตาย) ไม ควรหรอ ?" พงแกวา "พระอรยสาวกทงหลาย ยอมไมยงตนใหตกฉบหาย ไป (ฆาตวตาย)." พระเจาอชาตศตร ตรสถามอก ไดทรงสดบเรองนนแลว ตรส สงวา "ตงแตบดนไป ทานทงหลายจงหามพระราชมารดาของเรา เสดจเขาไปเสย." พระราชาเทว ประทบยนใกลพระทวารแลว ทลวา "ขาแตพระ เจาพมพสารพระราชสวาม น เปนการเยยมพระองคเปนครงสดทาย ตงแตบดนไป หมอนฉนจะมไดเยยมพระองคเลย; ถาโทษของหมอม ฉนม, กขอไดทรงพระกรณาโปรดอดโทษดวยเถด" ดงนแลว กทรง พระกนแสงเสดจกลบไป. จาเดมแตนนมา พระราชา ทรงอดพระกระยาหาร ยงพระ * คอ เนยใส เนยขน นาผง นาออย.


วรกายใหเปนไปดวยการเสดจจงกรม อนประกอบดวยสขอนเกดแต มรรคและผล. กพระวรกายแมของพระองครงเรองยงนก. พระเจาอชาตศตร ตรสถามวา "พระราชาบดาของเรา ยง พระวรกายใหเปนไปอยไดอยางไร ? " ไดสดบวา "ดวยกายเสดจ จงกรม" ดงนแลว ทรงสงพวกชางกลบกไปดวยพระราชโองการวา "พวกทานจงเอามดโกนฝานพระบาทพระราชาบดาของเสย แลว ทาดวยนามนผสมเกลอแลวรมดวยถานไมตะเคยน." ชางกลบกเหลานน ไปทลพระราชโองการแดพระราชา ทาวเธอ ตรสวา "ทานทงหลายจงทา (ตาม) พระราชหฤหยแหงพระราชา ของพวกทานเถด" จงทลวา "ขอเดชะ ขอพระองคโปรดประทบ นงเถด, พวกขาพระบาทจะกระทา (ตาม) พระบญชาของพระราชา. ขอพระองคอยาทรงกรวตอพวกขาพระบาทเลย; กรรมนหาควรแก พระราชาผทรงธรรมแชนพระองคไม" ดงนแลว ทาตามพระราชดารส สงนน. [บรพกรรมของพระเจาพมพสาร] นยวา ในกาลกอน พระราชาทางสวมฉลองพระบาทในลาน พระเจดย อนเปนสถานทบชาดวยสกการะมของหอมและดอกไมเปน ตน. อาจารยบางพวกกลาววา "พระองคเอาพระบาทซงมไดชาระ เหยยบเสอลาแพนทเขาปไวเพอตองการเปนทนงของภกษสงฆ, นเปน ผลแหงกรรมนน" ดงน กม.


พระราชา เกดเวทนาอนสาหส ทรงพระอนสรณอยอยาง เดยววา "อศจรรยจรง พระพทธเจา อศจรรยจรง พระธรรมเจา อศจรรยจรง พระสงฆเจา" เสดจจตไปบงเกดเปนยกษชอวา ชนวสภะ เปนผบารงทาวเวสสวรรณในเทวโลก ชนจาตมมหาราช ดวยอานาจความรกใครอนพระองคทรงอบรมมานาน เพราะพระองค เคยบงเกดในเทวโลกชนนนมาก. พระเจาอชาตศตร ทรงปลงพระชนมพระราชบดา ดวยอาการ ดงพรรณนามาฉะนแลว ภายหลงบงเกดความสเนหาในพระราชบดา ทรงกนแสงคราครวญ ไดถวายพระเพลงพระศพของพระเจาพมพสาร นนแลว. [พระเจาอชาตศตรทรงรสานกความผด] เบองหนาแตนน พระเทวทต คบคดกบพระเจาอชาตศตรนน กระทาความชว ตงแตสงนายขมงธนไปเพอปลงพระชนมพระศาสดา เปนตน กระทงถงทาลายสงฆ เขาไปสแผนดน (ถกแผนดนสบ) โดยนยทกลาวมาแลว. พระราช ไดสดบขาวนน ทงหวาดกลวทงสะดงพระราชหฤทย ดวยทรงราพงวา "แผนดนจะพงสบแมเราดวยหรอหนอ ?" จงมได ความสาราญในราชสมบต, มไดรบความโปรงพระราชหฤทยใน การบรรทมเลย. หวาดหวนเทยวไปเหมอนเปรตทถกแทงดวยเครอง กรรมกรณ. กแลทาวเธอทรงพจารณาเหนพระองคราวกะถก


แผนดนสบ ราวกะออกจากเปลวไฟในอเวจมหานรก ราวกะถก นายเพชฌฆาตใหนอนหงายเหนอแผนดน แลวตอกดวยหลาวเหลก. ดวยเหตนน เมอทาวเธอทรงหวาดหวนดจไกถกประหารอย จงมได มความสงบพระราชหฤทยเพยงครเดยว. แมพระองคมความประสงค จะเฝาพระศาสดา และทลถามปญหาใหทรงอดโทษให กไมอาจจะ เสดจเขาไปเฝาพระศาสดาได เพราะพระองคทรงมความผดมหนต. ใน วนเพญวนหนง ทาวเธอตรสถามหมอชวกโกมารภจวา "เดยวน พระผมพระภาคประทบอยทไหน ?" หมอชวก. ในสวนมะมวงของขาพระบาท. [ประวตสวนมะมวงของชวก] นยวา ในกาลกอน หมอชวก ไดทาทพกกลางคนและทพก กลางวน ทเรน กฎและมณฑปเปนตนใหสาเรจ และใหนายชางสราง พระคนธกฎเพอพระศาสดา ในสวนมะมวงนน ทาสวนมะมวงซงพระ เจาพมพสารพระราชทานแกตนนนใหเปนวหาร มอบถวายไว, คานน หมอชวกกลาวหมายเอาสวนนน. ครงนน พระราชา ทรงทาหมอชวกใหเปนคนนาทาง เสดจ ไปสชวกมพวนารามในตอนกลางคนวนนนนนเอง ถวายบงคมพระ ศาสดา และทรงทาอญชลแกภกษสงฆแลว ประทบนง ณ สวนขาง หนง จงทลถามปญหา โดยนยทพระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไว ในสามญญผลสตร*นนแล. * ท. ส. ๙/๖๑.


ครงนน พระผมพระภาค ทรงดารวา "พระราชาน ตงแตเวลา ทใหปลงพระชนมพระราชบดาแลว ไมไดบรรทมหลบตลอดกลางคน และกลางวนเลย, ดวยทาวเธอเปนเหมอนถกแทงดวยหอกตง ๑๐๐ เลม ในเมอพอหลบพระเนตรลง ดวยทรงหวงวา 'จกงบ' เทานน กกลบผวาตนขนคราครวญอย; ในวนน พระราชาน เสดจมาหาเรา แลว จกเขาถงความหลบ จาเดมแตกาลทไดฟงเทศนาน และจกทา สกการะแดพระรตนตรย ชอวา บคคลผสมบรณดวยศรทธาอยาง ปถชนเชนพระราชาน จกไมมเลย, อนง ในเวลาจบเทศนา พระองค จกประดษฐานอยในสรณะทง ๓; พระราชานจกบงเกดในโลหกมภ ตกลงไปภายใตถงพนหมอโดยกาลประมาณไดสามหมนป ผดขนมา เบองบนอก ถงปากหมอโดยกาลประมาณไดสามหมนปแลวกจกพน เปรยบเหมอนบคคลบางคนทาการฆาบรษ พงพนจากอาชญาดวย วตถสกวาดอกไมกามอหนงฉะนน เพราะศาสนาของเราเปนศาสนา ใหญ เพราะเหตทพระราชานไดถงสรณะ ๓. อนง พระองคจกเปน พระปจเจกพทธเจาพระนามวา ชวตวเสส ปรนพาน ในอนาคต- กาล" ดงนแลว ทรงทราบอานสงสใหญอนทาวเธอควรจะไดเพราะ ทรงสดบธรรมน เมอจะทรงแกปญหาของพระองค จงทรงแสดง สามญญผลสตร ในสลขนธวรรค. ในกาลจบเทศนา พระราชา เสอมจากโสดาปตตผล เพราะ เปนผมอปนสยแหงมรรคอนตดเสยแลว จงไดแตถงสรณะ ๓ ดวย ทรงมอบพระองค. กถาพระราชบดาจกไมถกพระองคปลงพระชนม


แลวไซร, พระองคกจกไดเปนโสดาบนในท ๆ นงนน แนแท; แต อนตรายแหงมรรคเกดมแกพระองคเพราะทรงคลกคลดวยปาปมตร. พระราชา ทรงถงสรณะอยางน จงทรงประกาศความ ผดทพระองคทรงทา เฉพาะพระพกตรพระศาสดา ใหพระศาสดา ทรงอดโทษใหแลว เสดจลกจากอาสนะ ทรงทาประทกษณ ๓ รอบ ทรงตงอญชลไวเหนอพระเศยร ผนพระพกตรตรงตอพระศาสดา ทรงดาเนนถอยหลงออกมา ตราบเทาแดนททอดพระเนตรเหน ได ถวายบงคมดวยเบญจประดษฐ เหนอภาคพนในสถานทละการทอด พระเนตรเหนแลวเสดจหลกไป. เรองพระเจาอชาตศตรในอรรถกถาสามญญผลสตร๑ จบ. [การถอชว ทาใหตกนรก] [๔๕] ในอดตกาล แมพชายของนครนถชอวา ทฆวถะ ม อตภาพประมาณ ๖๐ โยชน เปนผหงายตกไปไหมอยในมหานรก สน ๔ พทธนดร เพราะกรรมทตนถอชว. ตระกล ๕๐๐ ตระกลซง ชอบใจทฏฐของเขา เขาถงความเปนสหายของเขา กไหมอยในมหา นรก (เหมอนกน). เรองนมาในอรรถกถา. [คนพาลยอมทาตนใหหมดสร๒] [๔๖] แมครทง ๖ มปรณกสสปะเปนตน ปฏญญาวา "พวกเราเปนผตรสรเฉพาะอนตตรสมมาสมโพธญาณ ยงตนให ๑. สมงคลวลาสน ๑/๑๖๙ ๒. ส.จ. ๑/๑๘๐.


พนาศเพราะกรรมทตนถอชว. คนอนธพาลเปนอนมากแมผชอบใจ ทฏฐของครทง ๖ นน กถงความพนาศ. จรงอย คนเหลานนแมทงหมด มทคตเปนเบองหนาทงนน. ปจฉาวา "กครทง ๖ นน ไดนามวาปรณะเปนตน เพราะ เหตไร ?" ขาพเจาจะวสชนาดงตอไปน:- [ประวตปรณ กสสป] ดงไดสดบมา ตระกลหนง มทาส ๙๙ คน ทาสคนหนงเกดมา กพอครบ (๑๐๐ คนพอด). ดวยเหตนน พวกนายจงตงชอทาสคน นนวา "ปรณะ." และพวกนายจะพดวา "การงานอนปรณะนนทาด ทาชว" หรอ "ยงไมทา ทาแลว" ยอมไมม เพราะเขาเปนทาสผ เปนมงคล เขาคดวา "เราจะมประโยชนอะไรดวยการอยในทน" จงหลบหนไป. ครงนน พวกโจรไดชงผาของเขาไป. เขาเมอไมรจะปกปด ดวยหญาและใบไม กเปนผเปลอยกายเขาไปสบานตาบาลหนง. พวกมนษยเหนเขาเขา สาคญวา "บรษนเปนสมณะ เปนพระอรหนต มความมกนอย, บคคลอนเชนบรษน ไมม" จงได ใหขนมและขาวเปนตน. เขาคดวา "ขนมและขาวเปนตนน เกดขนเพราะความทเราไม นงผา" ตงแตนน แมไดผาแลวกไมนง, เขาไดถอเอาเพศเปลอยนน นนเอง ทาใหเปนบรรพชา. พวกมนษย ๕๐๐ คนพากนบวชในสานก ของเขา. ปรณะนนแล ไดนามดวยอานาจโคตรวา "กสสป."


[ประวตมกขล โคศาล] สวนบรษคนหนง เปนทาสของนายผหนง แบกหมอนามนเดน ไปบนแผนดนอนมเปอกตม นายกาชบวา "อยาลนนะพอ" กลน ลงดวยความเผลอ เพราะความทกลวนาย จงเรมจะหนไป. นาย วงไปฉดชายผาไว. เขาทงผาเสยแลว เปนผไมมผาหนไป. คาทเหลอ เชนปรณะนนเอง. มกขลนนแล เรยกกนวา "โคสาละ" กม เพราะเกดในโรงโค. [ประวตนครนถ นาฏบตร] สวนบรษผหนง ไดนามวา "นครนถ" เพราะเปนผมปกต กลาวอยางนวา "เราไมมกเลสเครองรอยรด, เราเปนผเวนขาดจาก กเลสเครองรอยรด" และเรยกกนวา "นาฏบตร" เพราะเขาเปน บตรของนกฟอน. กกเลสเครองพวพน ชอวา กเลสเครองรอยรดในคาน, กเลส มราคะเปนตนของเขา มความพวพนในเรอนเปนกจ มนา สวน บตร และภรรยาเปนอาทเปนอารมณ. [ประวตสญชน เวลฏฐบตร๑] ฝายบรษผหนง เขาเรยกกนวา "สญชย" ดวยอานาจนาม และเรยกกนวา "เวลฏฐบตร" เพราะเปนบตรของชางสาน. ๑. ไดแกทานชนวรรธมาน หรอมหาวระ ศาสดาของลทธศาสนาเชน เกดในตระกลชญาตฤกษตรย (บาลใชศพทวานาฏบตร อรรถกถาเลยอธบายเชนน).


[ประวตปกทธ กจจายนะ] สวนบรษผหนง เขาเรยกกนวา "ปกทธะ" ดวยอานาจนาม, และเรยกกนวา "กจจายนะ" ดวยอานาจโคตร. บรษผนหามนา เยน. จรงอย เขาถายอจจาระกด กนขาวกด ของไมสะอาดอะไร ๆ เปอนกด กไมทากจคอชาระดวยนา (เยน). ไดนารอนหรอนาขาว แลวจงทา; ขามแมนาหรอนาในทาง กเขาใจวา "ศลของเราขาด แลว" ดงน ตะลอมทรายทาเปนจอมดวยอานาจวตร อธษฐานศล แลวจงไป. บรษผนถอลทธหาสรมไดเหนปานน. [ประวตอชต เกสกมพล] สวนบรษผหนง เขาเรยกกนวา "อชตะ" ดวยอานาจนาม, และ เรยกกนวา "เกสกมพล" เพราะอรรถวา ทรงไวซงผากมพลททา ดวยผมมนษย ดงนแล. เรองครทง ๖ มาในอรรถกถาสามญญผลสตร.๑

คนพาลทงหลาย ยอมยงตนและหมชนผทาตามคาของตนให ฉบหาย เพราะกรรมทตนถอชว โดยอาการอยางนแล. [บณฑตทาตนและผทาตามใหเจรญ] [๔๗] สวนบณฑตทงหลาย ยอมไมยงตนและหมชนผทาตาม คาของตนใหฉบหาย ใหถง (แต) ความเจรญ เพราะกรรมทตน ถอเอาด ดจพระพทธเจาเปนอาท. แทจรง พระพทธเจาทรงบรรล พระสพพญตญาณอนประดบดวยพระคณทงมวล เพราะกรรมท ๑. สมงคลวลาสน ๑/๑๘๐.


พระองคทรงถอเอาด, พระเถระทงหลายมพระสารบตรเปนตน ก เหมอนกน บรรลคณชาตมสาวกบารมญาณเปนตน. กแลทวยเทพและ มนษยนบไมถวน อาศยพระพทธเจา บรรลอาสวกขยญาณและเขาถง พรหมโลก ตระกลแปดหมนยงจตใหเสอมใสในพระสารบตรเถระ บารงพระเถระดวยปจจย ๔ ไดเกดในสวรรค, อนง ตระกลแปดหมน ยงจตใหเสอมใสในพระมหาสาวกทงปวง มพระมหาโมคคลลานะและ พระมหากสสปเปนตน กอยางนน. [เรองสเนตตคณะศาสดา] [๔๘] ในอดตกาล พระโพธสตวนามวาสเนตต เปนศาสดาของ คณะทาลทธดงทาเปนทหยงลงสคต ไดเปนผปราศจากความกาหนด ในกามทงหลาย ดวยอานาจแหงวขมภนปหาน ซงพระศาสดาตรส ประสงคเอาในสตตสรยสตร๑ในสตตกนบาตองคตตรนกายวา "ภกษ ทงหลาย ครงนนแล ครสเนตตอบรมเมตตาจตตลอด ๗ ป, ครน อบรมเมตตาจตตลอด ๗ ปแลว ไมมาสโลกนอกสน ๗ สงวฏฏววฏฏ- กปป; ภกษทงหลาย ไดยนวา เมอโลกประลยอย ครสเนตตนน เปนผเขาถงอาภสสรพรหมโลก, เมอโลกเจรญอย เขาถงพรหม- วมานอนวาง. [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา เมตตจตต ภาเวตวา คอ ครน ๑. อง. สตตก. ๒๓/๑๐๖. พระสตรน นาจะเพมขนภายหลง เพราะมคตศาสนาพราหมณ แทรกแซงอยมากง


อบรมจตประกอบดวยเมตตา อนสหรคตดวยตกฌานและจตกก- ฌาน ทาใหประณตแลว. กในบททงสองน พระผมพระภาคตรสสมาธ ดวยศพทคอจตเปนใหญ เพราะฉะนนจงมความวา ครนยงเมตตา- สมาธคอเมตตาพรหมวหารใหเกดขนแลวและใหเจรญแลว. สองบทวา สตต สวฏฏววฏฏกปเป คอ ตลอด ๗ มหากปป. แมกปปอนตงอยในฝายเสอมและกปปอนตงอยในฝายเจรญ พระผม พระภาคกทรงถอเอาดวยสงวฏฏววฏฏศพทนนแล. สองบทวา อม โลก คอ สกามโลก. บทวา สวฏฏมาเน สท ความวา เมอโลกประลย คอถก ไฟเผาผลาญ ไดแก วอดวายอย. สวนคาวา สท เปนเพยงนบาต. บทวา โลเก ไดแก เมอกปป. บทวา อาภสสรปโค คอ ครสเนตตเขาถงพรหมโลกชน อาภสสร ดวยอานาจการถอปฏสนธในพรหมโลกชนอาภสสรนน. กปปทวอดดวยไฟ พระองคกทรงแสดงดวยคานน. บทวา ววฏฏมาเน คอดารงอย ไดแก เกดอย. บทวา ส คอ ชอวาวาง เหตไมมสตวอะไร ๆ เกดในโลก นน. อธบายวา ทานสเนตตอปบต คอวาเขาถงวมานพรหม กลาวคอ ภมแหงปฐมฌาน อนเกดแลวแตเบองตน ดวยอานาจการถอปฏสนธ.

[พระโพธสตวบาเพญอตตประโยชนและปรประโยชน] ไดยนวา ในครงนน พระโพธสตว แมมปกตไดสมาบต ๘ ถงอยาง นน กยงตรวจดประโยชนเกอกลแกสตวและการบาเพญบารมของ


ตนเอง ยงความรกใครใหเกดขนในภมแหงฌานทง ๒ เหลานนแล ทองเทยวไปมา ดวยอานาจเมตตาพรหมวหาร. กครสเนตตไดม สาวกหลายรอย. สาวกทงหมดนน ฟงเทศนาของพระโพธสตวตง อยในโอวาทของทานไดเปนผมสคตเปนเบองหนา. กในสาวกเหลานน บางพวกไดเขาถงพรหมโลก, บางพวก ไดเขาถงฉกามาพจรสวรรค, บางพวกไดเขาถงความเปนขตตยมหา- ศาล พราหมณมหาศาล และคฤหบดมหาศาล แล. เรองครสเนตต พงตรวจดในปญญาภายนสตร ในสตตกนบาต องคตตรนกาย. [เรองพาณช ๗๐๐ คน] [๔๙] ในอดตกาล พาณช ๗๐๐ คน แลนสาเภาไปสสมทร. ในวนท ๗ สาเภาไดอปปางลงในทามกลางมหาสมทร. นาพลงขน แลว. พวกพาณชประสพภย ตางระบชอเทพดาของตนๆ ทากรรม ตาง ๆ มการออนวอนเปนตน. กในทามกลางพาณชเหลานน มบรษผหนง คานงถงทานทตน ถวายแกภกษสงฆกบสรณะและศลทตนรบในวนทตนลงสสาเภา นง ไมหวาดกลวเลย. พวกพาณชบอกน เหนบรษนนไมหวาดกลว จง พากนถามถงเหตแหงความไมหวาดกลว. เขาบอกเหตนนแกพาณช เหลานน. พวกพาณช. กศลยอมควรแกชนเหลาอน ? นาย. บรษ. เออ ควร.


พวกพาณช. ถาเชนนน ขอทานไดโปรดใหแกพวกขาพเจา บาง. เขาไดจดคนเหลานนพวกละรอย ๆ แบงออกเปน ๗ พวกแลว ใหศล ๕. บรรดาชนทง ๗๐๐ คนนน ชน ๑๐๐ คนท ๑ ยนอยในนาประมาณ แคขอเทาไดรบศล, ท ๒ ประมาณแคเขา, ท ๓ ประมาณแคสะเอว, ท ๔ ประมาณแคสะดอ, ท ๕ ประมาณแคนม, ท ๖ ประมาณแคคอ, ท ๗ ไดรบในเมอนาเคมกาลงไหลเขาปาก. เขาใหศลแกคนเหลา นนแลว ประกาศวา "ทพงอยางอนของพวกทานไมม, พวกทานจง ระลกถงศลไวอยางเดยวเถด" ดงนแลว ตายไปบงเกดในภพดาว- ดงส แมคนเหลานน กเกดในภพดาวดงสนนเหมอนกน เพราะ อาศยศลทรบในเวลาใกลตาย. เทพบตรเหลานนทงหมด ทานเรยกวา "สตลลปกายกา (ผตง อยในคณะยกยองความด) " เพราะเปนผยกยองธรรมของสตบรษ ดวยอานาจสมาทาน แลวบงเกดในหมชาวสวรรค. วมานของเทพ- บตรเหลานน บงเกดดวยสามารถเปนลดหลนกนทเดยว อยางนคอ บรรดาเทพบตรเหลานน วมานทองของเทพบตรผเปนอาจารย ประมาณ ได ๑๐๐ โยชน บงเกดในทามกลางวมานทงหมด, วมานทงหลาย ของพวกเทพบตรอนเตวาสก บงเกดแวดลอมวมานของเทพบตรผ เปนอาจารย, วมานชนตาทงหมดของเทพบตรเหลานนประมาณได ๑๒ โยชน.


เทพบตรเหลานน ระลกถงกรรมในขณะทบงเกดนนเอง ทราบ วาไดสมบตเพราะอาศยอาจารย ประสงคจะกลาวสรรเสรญคณของ อาจารยในสานกพระศาสดา จงพากนมาสพระเชตวน ในลาดบ มชฌมยาม ถวายบงคมพระศาสดาแลวยน ณ สวนขาหนง. บรรดา เทพดาเหลานน เทพดา ๖ องคปรารถนาจะกลาวคาถาองคละคาถา ตามลาดบ ไดกลาว ๖ คาถา ทาบาทท ๔ ใหแปลกกน และ ๓ บาท นอกนใหเสมอเปนอยางเดยวกนวา [๑] "บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พงทาความสนทสนมกบสตบรษ เพราะรชด สทธรรมของสตบรษทงหลาย ยอมมแตความ ด ไมมความชวเลย. [๒] บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พง ทาความสนมสนมกบสตบรษ; เพราะรชด สทธรรมของสตบรษทงหลาย บคคลยอมได ปญญา จะไดจากบคคลอนหามไดเลย. [๓] บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พงทาความสนทสนมกบสตบรษ; เพราะรชด สทธรรมของสตบรษทงหลาย บคคลยอมไม เศราโศก ในทามกลางแหงผเศราโศก. [๔] บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พงทาความสนทสนมกบสตบรษ; เพราะรชด


สทธรรมของสตบรษทงหลาย บคคลยอมรงเรอง ในทามกลางญาต. [๕] บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พงทาความสนทสนมกบสตบรษ; เพราะรชด สทธรรมของสตบรษทงหลาย สตวทงหลาย ยอมไปสสคต. [๖] บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พงทาความสนทสนมกบสตบรษ; เพราะรชด สทธรรมของสตบรษทงหลาย สตวทงหลาย ยอมตงอยชวกาลนาน." ขณะนน เทพดาอกองคหนง ทลถามวา "ขาแตพระผมพระภาค คาแมของใครเลา ? เปนสภาษต." พระผมพระภาค ตรสวา "คาของทานทงหมดเปนสภาษตโดย ปรยาย, ของพวกทานจงฟงคาของเราบาง" ดงนแลว ตรสพระคาถา นวา "บคคลพงนงรวมกบสตบรษอยางเดยว, พง ทาความสนทสนมกบสตบรษ; เพราะรทวถง สทธรรมของสตบรษทงหลาย บคคลยอมหลด พนจากทกขทงปวง." [แกอรรถ] [๕๐] บรรดาบทเหลานน บทวา สพภเรว แปลวา กบบณฑต


คอ สตบรษอยางเดยว. อกษร ร ทาการเชอมบท. บทวา สมาเสถ แปลวา พงนงรวม. กคานนเปนหวขอ เทศนาเทานน. ความวา พงสาเรจอรยาบถทงปวงรวมกบสตบรษ ทงหลายเทานน. บทวา กพเพถ แปลวา พงทา. บทวา สนถว ไดแกความ สนทสนมโดยฐานมตร. แทจรง ความสนมสนมโดยฐานมตร บคคล พงทากบพระพทธ พระปจเจกพทธเจา และพระสาวก, สวนความ สนทสนมดวยอานาจตณหา ไมควรทากบใคร ๆ. บทวา สต คอ ของสตบรษทงหลายมพระพทธเจาเปนตน. บทวา สทธมม ไดแก สทธรรมอนตางโดยศล ๕ ศล ๑๐ และ สตปฏฐาน ๔ เปนอาท. แตในทน เทพบตรทงหลายหมายเอาศล ๕. บทวา อาย คอ เพราะร คอเพราะเหตแหงความร. บทวา เสยโย คอ ความเจรญ. บทวา น ปาปโย ความ วา ความเลวทราม ไมมสกอยางหนงเลย. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๒:- บทวา นาโต ความวา ยอมไมไดปญญาจากบคคลอน คอ จากคนอนธพาล. จรงอยางนน ธรรมดาปญญาอนใคร ๆ ยอมไมได จากคนอนธพาล ดจใคร ๆ ไมไดวตถเปนตนวานามนจากทรายเปนตน, บคคลรธรรมของสตบรษ คบบณฑตเทานนจงได เหมอนบคคล ไดวตถเปนตนวานนมนจากงาเปนตนแล. [๕๑] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๓ :-


บทวา โสกมชเฌ ความวา อยในทามกลางสตวทงหลาย ผเปนทตงแหงความโศก หรอผไปตามความโศก กไมเศราโศก, เหมอนอบาสกาของทานพนธลเสนาบด และเหมอนสงกจจสามเณร ในทามกลางพวกโจร ๕๐๐ คน. [เรองนางมลลกา] ดงไดสดบมา ในกรงกสนารา มโอรสของเจามลละนามวา พนธละ ไดเปนผเลาเรยนศลปะในสานกอาจารยเดยวกนกบพระเจา ปเสนท. ทานพนธละนนพาเทวนามวามลลกา เสดจไปสกรงสาวตถ จากกรงกสนารา ไดเปนเสนาบดของพระเจาปเสนท. นางมลลกา อาศยทานพนธละนน คลอดบตรฝาแฝดถง ๑๖ ครง. บตรแม ทงหมดนนกลาหาญ สมบรณดวยเรยวแรง ไดถงความสาเรจ ศลปศาสตรทกชนด. ในบตรเหลานนแล คนหนง ๆ มบรษพนหนง เปนบรวาร. ตอมาวนหนง พวกมนษยผพายเพราะคดโกง เหนทาน พนธละมา กพากนรองเรยกถงเหตคดโกงแหงพวกอามาตยผพพากษา แดทานพนธละนน. ทานไดไปยงทวนจฉยแลวพจารณาคดนน ทาเจา ของนนแหละใหเปนเจาของ. มหาชนไดใหสาธการแลว. พระราชา ไดสดบเสยงนน จงตรสถาม ทราบความนนแลว รบสงใหถอดพวกอามาตยผพพากษาออกเสย แลวทรงมอบการ พพากษาใหแกทานพนธละนนแหละ. ตงแตนนมา ทานกพพากษา ความโดยชอบ.


ในครงนน พวกอามาตยผพพากษาเกาไมไดสนบท มลาภนอย จงพากนทลยยงพระราชาวา "ทานพนธละปรารถนาราชสมบต." พระราชา ทรงเชอคาของอามาตยเหลานน จงรบสงใหพวกบรษท ทรงแตงใหปลนปจจนตชนบท แลวสงทานพนธละไป ดวยพระราช- บญชาวา "ขาววา ปจจนตชนบทจลาจล (กาเรบ) ทานจงไปพรอม กบบตรทงหลายของทาน จบกมพวกโจรมาใหจงได" ดงนแลว สงพวกนายทหารผใหญซงสามารถเหลาอนไป ดวยทรงกาชบวา "ทานทงหลายจงตดศรษะพนธละ พรอมกบบตร ๓๒ คนในทนนเสย. ทหารเหลานน ไดทาอยางนน. วนนน นางมลลกา นมนตพระอครสาวกทง ๒ พรอมกบ ภกษ ๕๐๐ รป. ขณะนน ชนทงหลายไดสงจดหมายแกนางในเวลา เชาวา "ทหารทงหลาย (ของพระเจาปเสนท) ตดศรษะสามของ ทานพรอมกบบตรทงหลาย." นางไดทราบขาวนนแลว ไมบอก อะไร ๆ แกใคร ๆ เลย เหนบจดหมายไวทชายพก องคาสภกษสงฆ เรอยไป. ขณะนน นางปรจารกาของนาง นาภาชนะเนยใสมา ทาภาชนะ แตกขางหนาพระเถระทงหลาย. พระธรรมเสนาบด กลาววา "ของ มอนแตกเปนธรรมดา กแตกไปแลว, ทานไมควรคานงถง." นาง จงนาเอาจดหมายออกมาจากชายพกแลวเรยนวา "ดฉนแมไดยน เรองนแลว ยงมคานงถง เมอภาชนะเนยใสแตกไปแลว ดฉนจก คานกถงทาไมเลา ? เจาขา." พระเถระไดแสดงธรรมแกนางเสรจแลว


ไปสวหาร. นางใหหาสณสาทง ๓๒ คนมาแลว สอนวา "สามของลกทง หลายไมมความผด ไดรบผลกรรมเกาของตน, ลกทงหลายอยาได เศราโศก, และอยางทาความขงโกรธตอพระราชาเลย" ดงน กมได เศราโศกในทามกลางสณสาผประสบความโศกเหลานน. นยนทานกลาวไวในอรรถกถาภททสาลชาดก๑เปนตน. [เรองสงกจจสามเณร] [๕๓] สวนสงกจจสามเณร เปนบตรของพราหมณมหาศาล ในกรงสาวตถ ในเวลามอายได ๗ ขวบ กบรรพชาในสานก พระสาระบตรเถระ ไดบรรลพระอรหตผลพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย ในขณะปลงผมเสรจนนเอง. ในคราวเปนสามเณร เธออยในปากบ ภกษ ๓๐ รป ถกพวกโจร ๕๐๐ คนจบกมไว ณ สวนขางหนง ดวย หารอกนวา "พวกเราจกฆาผน ทาพลกรรมแกเทพดา" ดงน นง เขาฌานอยในทนนนงเอง. นายโจร สงลกสมนใหทากจมกอไฟเปนตนเสรจแลว เอาดาบ ฟนคอสามเณร. ดาบพบมา คมตอคมกระทบกน. นายโจรจงดด ดาบนนใหตรงแลวฟนใหม, ดาบมวนมาถงโคนดามเหมอนใบตาล. โจรทงหมดนน เหนความอศจรรยนน และไดฟงเทศนาของเธอ ก เลอมใส บวชในสานกเธอแลว พากนไปสพระเชตวนพรอมกบ ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๒๔ ตทฏกถา. ๖/๗๕.


สามเณร ไดฟงเทศนาของพระศาสดากบรรลพระอรหนตผลพรอมกบ ปฏสมภทาทงหลาย. นยนทานกลาวไวในอรรถกถาธรรมบทเปนตน. [๕๓] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๔ :- บาทคาถาวา าตมชเฌ วโรต ความวา ยอมสงาใสทาน กลางแหงหมญาต ดจอธมตตกสามเณร. [เรองอธมตตกสามเณร] ไดยนวา อธมตตกสามเณรนน เปนหลานของพระสงกจจ- เถระ. เธอถกเถระสงไปดวยสงวา "จงไป, ถามอายแลวกลบ มา, เราจกใหเธออปสมบท" จงถอบาตรและจวรไปยงบานพสาว ทาภตกจในบานนนเสรจแลวถามอาย. พสาวของเธอนน กลาววา "ดฉนไมรดอก, มารดาของเราสร." เธอกลาววา "โปรดคอย (กอน), ฉนจกไปยงสานก (บาน) มารดา" ดงนแลว กเขาไป สดงโจร. พวกโจรจบเธอไว, บางพวกพดวา "จงฆาผนเสย;" บางพวกพดวา "จะปลอยไป." สามเณร คดวา "เรายงเปนเสขะ มกจจะตองทาอย, เรา จกเจรจากบโจรเหลาน ทาตนใหปลอดภย" ดงนแลว กลาววา "ถา พวกทานจกฆาขาพเจาเสยไซร, เมอเปนเชนนน พวกคนเดนทางไกล รเรองนนเขา กจกไมมา, ทานทงหลายกจกเสอมจากทรพย." โจร เหลานน คดกนวา "ทานผนพดถก" ดงนแลว กลาววา "ถาทาน


พบคนอนสวนทางมา จกไมบอกกกกไซร, กจงไปเถด" เมอสามเณร รบวา "ไดจะ" จงปลอยเธอไป. เธออนโจรเหลานนปลอยแลว เดนไปพบแมญาตทงหลายม บดามารดาเปนตน กมไดบอกแมแกเขา. พวกโจรจบคนเหลานน ซงมาถง ณ ภายหลงไดกชวยกนเบยดเบยน. ทนน แมมารดาของสามเณร คราครวญอย ถกพวกโจรถาม แลว บอกวา "ดฉนเปนมารดาของสามเณรชออธมตตกะ, ผนเปน บดา, คนเหลานเปนพนองชาย." พวกโจร คดวา "สมณะผนพด คาจรง" ดงนแลว เสอมใส ปลอยพวกญาตของเธอไป แลวกพา กนบวชในสานกของเธอนนเอง. เธอพาสามเณรเหลานนไปสสานก พระสงกจจเถระ ตนเองอปสมบทกอน ภายหลงใหสามเณรเหลานน อปสมบท ทาใหเปนอนเตวาสกของตน. ภกษเหลานน ตงอยในโอวาท ของพระอธมตตกเถระ ไดบรรลพระอรหตแลว. [๕๔] พงทราบวนจฉย ในคาถาท ๖ :- บทวา สาตต ความวา ตงอยเปนสขตลอดกาลเนองนตย หรอ เปนสขสนกาลนาน. บทวา โว แปลวา ของทานทงหลาย. บทวา ปรยาเยน คอ โดยเหต. บทวา สพพทกขา ความ วา จะมคณอนประเสรฐอยางเดยวหามได, อนง บคคลมใชจะไดแต ปญญา, ไมเศราโศกในทามกลางสตวผเศราโศก, รงเรองในทาม กลางญาต, บงเกดในสคต, ตงอยเปนสขตลอดกาลนานอยางเดยว


ทแท ยอมหลดพนแมจากทกขประจาวฏฏะทงมวลดวยแล. เรองพาณชทางทะเลมาในอรรถกถาเทวตาสงยต.*

[เปรยบเทยบการคบคนพาลกบบณฑต] บณฑตทงหลายยอมไมยงตนและหมชนผทา (ตาม) คาของตน ใหฉบหาย โดยนยดงแสดงมาฉะนนแล. [๕๕] ผใดไมเสพคนพาล, ผนนชอวา เสพบณฑต; ผใดเสพ บณฑต, ผนนชอวาไมเสพคนพาล; เพราะฉะนน คาทง ๒ นน โดย ใจความกเปนคาเดยวกนนนเอง, เปนคาเดยวกนกจรง; ถงอยางนน บรรดาคาทง ๒ นน คานวา "การไมเสพคนพาล ๑ " แมในคาถาท ๑ น พงทราบวาพระผมพระภาคตรสไว เพอใหรแจงแมซงความตรง กนขามนวา "การเสพคนพาลไมเปนมงคล," คานวา "การเสพ บณฑต ๑" พงทราบวา พระองคตรสเพอจะใหรแจงแมซงความตรง กนขามนวา "การไมเสพบณฑตไมเปนมงคล." เปรยบเหมอนบรษ ผฉลาดในทาง เมอจะบอกทาง บอกทางทไมควรถอเอากอนแลว จงบอกทางทควรถอเอาภายหลง อยางนวา "ทานจงละทางซาย จงถอทางขวา." ผใดละทางซาย ผนนชอวาถอทางขวา; ผใดถอ ทางขวา ผนนชอวาละทางซาย; เพราะฉะนน แมคาทง ๒ นน โดย ใจความกเปนคาเดยวกนนนเอง, เปนคาเดยวกนกจรง ถงอยางนน บรรดาคาทง ๒ นน คานวา "จงละทางซาย" พงทราบวา บรษนน กลาวเพอใหรแจงแมซงความตรงกนขามนวา "จงอยาละทางขวา." * สา. ป. ๑/๖๗.


คานวา "จงถอทางขวา" พงทราบวา เขากลาวเพอใหรแจงแม ซงความตรงกนขามนวา "จงอยาถอทางซาย" ฉะนน, กเพราะทา อธบายดงน พระผมพระภาคจงไมตรสการเสพบณฑตกอน (แต) ตรสการไมเสพคนพาลกอน. กผวา พระองคพงตรสการเสพบณฑต กอนไซร. อรรถแหงพาลศพท เวไนยสตวกจะไมเขาใจได เพราะ ตรสถงบณฑต (กอน); เมออรรถแหงพาลศพทนน เวไนยสตวไม เขาใจแลว แมการเสพคนพาลกยอมไมเขาใจเหมอนกน. กเพราะพระผมพระภาค ทรงประสงคจะใหเวไนยสตวเขาใจ การเสพคนพาลกอน, จงตรสการไมเสพคนพาลนนและกอน. ความจรง พระองคตรสวา "การไมเสพคนพาล" ดงน กชอวาใหเวไนย- สตวเขาใจแมการเสพคนพาลดวย. เพราะพระผมพระภาคเปนเชน เดยวกบบรษผฉลาดในทาง, ฉะนน (พระองค) ทรงประกาศการ เสพคนพาล กลาวคอการไมเสพบณฑต ทไมควรถอเอา เชนเดยว กบทางซาย กอนแลว จงทรงประกาศการไมเสพคนพาล กลาวคอ การเสพบณฑต ทควรถอเอา เชนเดยวกบทางขวาในภายหลง. [การเสพคนพาลไมเปนมงคล] [๕๖] แทจรง แมการเสพคนพาล ซอวาไมเปนมงคล เพราะ เปนเหตแหงความเสอมทราม, ดวยเหตนน พระผมพระภาค จง ตรสวา :- "พวกอสตบรษยอมเปนทรกของเขา, เขาไมทา พวกสตบรษใหเปนเปนทรก, เขาพอใจธรรมของ


พวกอสตบรษ; ขอนนเปนทางของผเสอมทราม.๑" [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อสนตสส ความวา พวกอสตบรษ คอคนทไมดมครทง ๖ เปนตน ยอมเปนทรกของบคคลนน. บาทคาถาวา สนเต น กรเต ปย ความวา เขาไมทาสตบรษ ทงหลายมพระพทธเจาเปนตนใหเปนทรกของตน. กในบาทคาถาน พระผมพระภาคทรงทาความตางแหงวจนะวา "สนเต ปย" ดวย สามารถเวไนยสตว. ทฏฐ ๖๒๒ และอกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวา ธรรม ของอสตบรษ, เขาชอบใจ คอรกใคร ไดแกเสพธรรมของอสตบรษนน. บทวา ต ความวา กรรม ๓ อยาง คอ ความเปนผมอสตบรษ เปนทรก ๑ ความเปนผไมมสตบรษเปนทรก ๑ ความชอบในธรรม ของอสตบรษ ๑ พระผมพระภาคตรสวา เปนทางของบคคลผเสอม ทราม คอเปนเหตแหงความพนาศของบคคลผเสอม คอผพนาศอย, แทจรง บคคลผประกอบดวยกรรม ๓ อยางนน ยอมฉบหาย คอ เสอม ไดแก ไมถงความเจรญในโลกน ในโลกหนาทเดยว, ดวย เหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "เปนทางของบคคลผเสอมทราม" ดงนแล. กถาวาดวยเสพและไมเสพพาลและบณฑต จบ.


กถาวาดวยการบชา*

[บชา ๒ อยาง] [๕๗] ชอวาบชาม ๒ อยาง ดวยสามารถอามสบชาและ ปฏบตบชา. บรรดาบชา ๒ อยางนน การบชาดวยสกการะมดอกไมเปนตน และดวยปจจย ๔ ชอวา อามสบชา, การบชาดวยปฏบต ชอวา ปฏบตบชา. สวนในอรรถกถา๑ ทานกลาววา "การทาสกการะ เคารพ นบนอบและไหว ชอวาบชา." โดยกาหนดบคคลอยางสงสด พระ พทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระอรยสาวก ชอปชไนยบคคล. จรงอย ทานเหลานน เรยกวา ปชไนยบคคล เพราะทาภาวะแหง การบชาทบคคลทาในตนแมเลกนอย นาประโยชนมขมาใหตลอด กาลนาน เหตเปนทกษไณยบคคล. [แกปชเนยศพท] ในบทวา ปชเนยยา นน พงทราบอรรถวเคราะหดงน: อนเขา ยอมบชา ชอวา ความบชา ลง ย ปจจยในภาวสาธนะ แตหนา ปช ธาต. ชนเหลาใดยอมควรซงการบชา คอเปนผเหมาะแกการบชา เหตนน ชนเหลานน ชอวา ปชเนยยะ; อธบายวา "เปนผสมควร ซงการบชา คอเหมาะแกการบชา;" ลง เอยย ปจจย โดยสตรใน * พระมหาฉาย สวฑฒโน ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๓๗.


สททนตปกรณวา "ปจจยคอ อย และ เอยย ลงในอรรถวาควร." แตพทธศาสนกชนในบดนสวดกนวา "ปชนยาน" กม. ลง อย ปจจย โดยสตรนนเหมอนกน. อาจารยบางพวกกลาววา "ลง อนย ปจจย." แตคานนไมสม (ดวยคา) ในอรรถกถา "บทวา ปช- เนยยาน ไดแก ผควรซงการบชา" [พทธบชามผลานสงสมาก] [๕๘] กชอวา การบชาในปชไนยบคคลมพระพทธเจาเปนตน แมเลกนอย กยอมนาประโยชนสขมาใหตลอดกาลนาน. กในขอน มนายสมมมาลาการเปนตน เปนอทาหรณ. [เรองนายสมนมาลาการ] ดงไดสดบมา ในกรงราชคฤห มนายมาลาการ (ชางจดดอกไม) คนหนง ชอสมนะ. เขาบารงพระเจาพมพสารดวยดอกมล ๘ ทะนาน ในเวลาเชาทก ๆ วน ไดรบพระราชทาน ๘ กหาปณะ. วนหนง เขาถอดอกไมเดนไปสทบารงพระราชา เหนพระ ศาสดาซงหมภกษแวดลอมเปลงพระรศมมวรรณะ ๖ เสดจเขาไปส พระนครเพอบณฑบาต กมจตเสอมใส คดวา "พระราชาไมได ดอกไมเหลาน จะทรงฆาหรอจะทรงเนรเทศเราเสยจากแควน (ก ตามเถด), เพราะพระองคแมเมอจะพระราชทานแกเรา กพงพระ ราชทานทรพยพอเลยงชวตแตในปจจบนเทานน; สวนการบชาพระ ศาสดา มผลนบไมได ยอมนามาซงประโยชนสขตลอดกาลนาน, เราจก บชาพระศาสดาดวยดอกไมเหลาน" ดงนแลว สละชวตของตนโปรย


ดอกไมทง ๘ ทะนาน จดใหเปน ๘ กามอ. กดอกไม ๒ กามอทเขาโปรยไปทแรก ไดกลายเปนเพดานดอก ไมแผอยเบองบนพระศาสดา. ๒ กาทโปรยไปครงท ๒ อยดานพระ ปรศเบองขวา. ๒ กาทโปรยไปครงท ๓ อยดานพระปฤษฏางค. ๒ กา ทโปรยไปครงท ๔ อยดานพระปรศเบองซาย ตกวาดอกไม ๖ กาได เปนเครองกาบงดอกไม ๓ ดาน. เบองพระพกตรไดมเพยงชองเปนท เสดจไปเทานน. ขวดอกไมอยขางใน, กลบอยขางนอก. พระศาสดา เปนประดจถกแวดลอมดวยแผนเงน เสดจไป แลว. แมดอกไมทงหลายกไมแตกไมรวง ลอยไป (และ) หยดอย ในทประทบยนกบพระศาสดานนเอง. ทวทงพระนคร พากนแตกตน เพราะเหนอศจรรยนน. กภายในพระนครมคนประมาณได ๙ โกฏ, ในคนเหลานน แมสกคนหนงชอวาจะไมถอภกษาออกมา ไมมเลย. มหาชนทาการโหรองพนหนง ทาการสบดโบกผนผาพนหนง (แหแหน) ไปกบพระศาสดา. สวนนายมาลาการ บชาเชยชมถวายบงคมพระศาสดาอยางนน แลวถอแตกระเชาเปลากลบเรอน ถกภรรยาถามวา "ดอกไมอยไหน ?" ตอบวา "ฉนเอาดอกไมเหลานนบชาพระศาสดาเสยแลว." ภรรยา ถามวา "บดน ทานจกทาอะไรแดพระราชเลา ?" นายมาลากา กลาววา "พระราชาจะทางฆาหรอจะทรง เนรเทศฉนจากแควน (กตามเถด), ฉนสละชวตบชาพระศาสดา, การบชาดวยดอกไมเปนเชนน" ดงนแลว จงบอกเรองทงหมด.


กภรรยาของเปนหญงอนธพาล ไมพลอยทาความเลอมใส ในความอศจรรยเหนปานนน ดาเขาแลว กลาววา "ธรรมดาพระ ราชาทงหลายดราย กรวครงเดยว ยอมทาความพนาศใหแมมาก, ความพนาศจะพงมแมแกดฉน เพราะกรรมททานทาแลว" ดงนแลว พาลก ๆ ไปเฝาพระราชา ทลคาทนายมาลาการนนกลาวกบตนทก ประการ แลวทลวา "ขอเดชะ กรรมทนายมาลาการนนทาแลว จะเปน อนทาดหรอทาชว (กตาม), กรรมนนเปนของ ๆ เขาคนเดยว; ขอ พระองคทรงทราบวาขาพระองคหยาเขาแลว." พระเจาพมพสาร ทรงสดบเรองนนแลว ทรงดารวา "แหม หญงนอนธพาล ไมยงความเลอมใสใหเกดขนในคณเหนปานนเลย" ทรงทาทกรว ตรสถามวา "เขาทาการบชาดวยดอกไมสาหรบบารง เราหรอ ?" เมอนางทลวา "ถกแลว พระเจาขา" ตรสวา "การ ทเจาหยาเขาเสยได (นบวา) เจาทาด, เราจกรกรรมอนควรทเราจะ พงทาแกสามของเจาผเอาดอกไมสาหรบเราทาการบชา" แลวทรงสง หญงนนไปแลว เสดจไปสสานกพระศาสดาโดยเรว เสดจเทยวไป กบพระศาสดานนแหละ. พระศาสดา ทรงทราบความเสอมใสแหงจตของพระราชา แลว เพอจะทรงทาคณของนายมาลาการใหปรากฏ จงเสดจเทยว ไปโดยทางเภรจรณ* ในพระนคร (ซงมเนอท) ประมาณ ๓ คาวต ไม * โดยพยญชนะ แปลวา โดยทางเปนทเทยวไปแหงกลอง โดยอรรถ หมายความวา พระ ศาสดาเสดจไปตามทาง ซงมคนหรอพนกงานตกลองรองปาวไปขางหนา. วธเภรจรณนเปนคต โบราณ เมอจะปาวประกาศเรองอะไร กจดใหมคนตกลองไปตามถนนหาทางเชนน.


ประทานบาตรแกใคร ๆ เสดจไปยงพระลานหลวง แลวจงประทาน บาตรแกพระราชาผประสงคจะรบ ไมเสดจเขาไปสพระราชมนเทยร ประทบนง ณ ทนนนงเอง อนพระราชาทรงองคาสดวยพระกระยาหาร อนประณต ในเวลาเสรจภตกจ ทรงทาอนโมทนาเสดจไปยงพระ วหาร เขาสพระคนธกฎแลว. แมดอกไมทงหลาย เมอพระศาสดา เสดจดาเนนไป กลอยไป เมอประทบยน กหยดอย เมอเสดจเขา ไปสพระคนธกฎแลว กตกอยในซมพระทวาร. ฝายพระราชา ตามเสดจพระศาสดาแลวกลบมา รบสงใหหา นายมาลาการมาแลว ทรงเสอมใสในเขา ไดพระราชทานชางเปน ตนอยางละแปด ๆ ๗ อยาง คอ ชาง มา ทาส ทาส นารผประดบ ดวยอลงการลวน บานสวย กหาปณะพนหนง และเครองประดบ ชอมหาประสาธนแกเขา. พระศาสดา เสดจไปสพระวหาร อนพระอานนทเถระทลถาม วา "พระเจาขา วบากจกมแกนายมาลาการอยางไรหนอ ?" ตรส วา "อานนท นายมาลาการนสละชวตเพอเรา ทาการบชาดวย ดอกไม จกไมไปสทคตทเดยวตลอดแสนกปป ทองเทยวไปใน เทวโลกและมนษยโลก แลวจกเปนพระปจเจกพทธเจานามวา "สมนะ" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรสคาถานในพาลวรรคธรรมบท*

วา * บาลในมงคลตถทปน เปน ปตโต สวนในธมมปทฏกถา เปน ปตโต แปลวา มปต อยางเดยว.


บคคลทากรรมใดแลว ไมรอนใจในภายหลง (และ) มปตมใจด (มปตและโสมนส) เสวย วบากของกรรมใด, กรรมนนแล ทบคคลทา แลวเปนคนด. ในเวลาจบคาถา ธรรมาภสมย ไดมแกสตวแปดหมนสพนแล. เรองนายสมนมาลาการ จบ [เรองพระสธาปณฑยเถระ] [๕๙] ดงไดสดบมา กลบตรผหนง ไดบาเพญกศล (บารม) ไวในพระพทธเจาแตปางกอนทงหลาย กอสรางบญอยในภพนน ๆ. ในกาลแหงพระผมพระภาคพระนามวา สทธตถะ บงเกดในเรอนของ สกล เมอพระผมพระภาคทรงพระชนมอย ไมอาจทาบญไดตอเมอ พระผมพระภาคปรนพานแลว ไดใสปนขาวกอนหนงลงในระหวาง แผนอฐทง ๒ ในเมอมหาชนพากนทาหองสาหรบบรรจพระเจตยธาต ของพระองค. ดวยบญกรรมนน เขาไดทองเทยวไปในเทวโลกและ มนษยโลกนนเองสน ๙๔ กปป ในพทธปบาทกาลนบงเกดในเรอน แหงสกลหนง รเดยวสาแลว เสอมใสในพระศาสดา บวชไมส นานนก กไดเปนพระอรหนต. ทานปรากฏนามวา "สธาปณฑย- เถระ." ทานเมอจะประกาศความไมขาดสายแหงความประพฤตในกาล กอนของตน ไดกลาวคาถาเหลานวา


"ใคร ๆ ไมอาจนบบญของบคคลผบชาปชารห- บคคลทงหลาย คอพระพทธเจาหรอเหลาพระ สาวกผลวงธรรมเปนเหตใหเนนชา ขามโสกะ และปรเทวะไดแลว วาบญนมประมาณเทาน. อนง ใคร ๆ ไมอาจนบบญของบคคลผบชา ปชารบคคลเหลานน ผคงท ดบสนทแลว หาภยแตทไหนมไดวา 'บญนมประมาณเทาน.' อนง บคคลใดในโลกน พงครอบครองความ เปนบคคลนนนน ยอมไมถงเสยวท ๑๖* แหงการ บชานเลย. ขาพเจามใจเสอมใสไดใสกอนปน ขาวในระหวางแผนอฐ ในพระเจดยของพระ พทธเจาพระนามวาสทธตถะ ผเลศกวานรชน เพราะกรรมทขาพเจาไดทาไวในครงนนขาพ- เจาจงไมรจกทคตเลยตลอด ๙๔ กปป แตภทท- กปปนเปนผลแหงการปฏสงขรณ. ในกปปท ๓๐ แตภททกปป ขาพเจาไดเปนพระเจาจกร- พรรดนามวา ปฏสงขารผเพยบพรอมดวยรตนะ ๗ ประการถง ๑๓ ครง ธรรมเหลาน คอ * กาเนนศพทนมาจากเรองของดวงจนทร เพราะดวงจนทรถอกนวาม ๑๖ กลา (โษฑศกลา) และมชอเรยกทง ๑๖ กลา จงไมเปนวาเสยวท ๑๕ หรอเสยวท ๑๗.


ปฏสมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ ขาพ- เจาทาใหแจงแลว, คาสอนของพระพทธเจา ขาพเจากไดแลว.*" [แกอรรถ] [๖๐] โยชนาวา "บรรดาบทเหลานน บทวา ปชารเห ความ วา พระพทธเจา พระปจเจกพระพทธเจา พระสาวก อาจารย อปชฌายะ มารดาบดา และครเปนตน ชอวาปชารหบคคล, ใคร ๆ ไมอาจนบ บญของบคคลผบชาซงปชารหบคคลเหลานน ดวยดอกไม ประทป ธป ของหอม เครองประดบ และปจจย ๔ เปนอาท และดวยการ กราบไหวเปนตนได." ตอน พระเถระกลาวคาวา "พทเธ" เปนอาท กเพอจะแสดง ปชารหบคคลทงหลาย ดวยสามารถกาหนดปชารหบคคลชนสงสด. ในบทเหลานน บทวา พทเธ หมายทงพระสมมาสมพทธเจา ทงพระปจเจกพทธเจา. คาวา ยทจ แปลวา หรอวา. บทวาคาถาวา ปป จสมตกกนเต ไดแก ผมธรรมเครอง เนนชา คอตณหา ทฏฐ และมานะอนกาวลวงแลว. บาทคาถาวา ตณณโสกปรททเว ไดแก ขาม คอ ผานไดแลว ซงความโศกและความราไร. * ข. อ. ๒๓/๑๙๐


ทานกลาวคาวา "เต ตาทเส" เปนอาท เพอแสดงความวา "ใคร ๆ ไมอาจนบบญของบคคลผบชาปชารหบคคล เปนตนวาพระ พทธเจาผยงทรงพระชนมอย อยางเดยวเทานนหามได, แมในบญ ของบคคลผบชาซงพระพทธเจาเปนตน ผปรนพพานแลวกด ซงเจดย และปฏมาเปนตนของทานกด กนยนเหมอนกน." บรรดาบทเหลานน บทวา เต โยค พทธาทเก (แปลวา ปชา- รหบคคลมพระพทธเจาเปนตน). บทวา ตาทเส คอ ผประกอบดวยคณของผคงท ดวยสามารถ คณตามทกลาวแลว. บทวา นพพเต คอ ดบสนทแลว ดวยความดบแหงกเลสม ราคะเปนตน. ปชารหบคคลมพระพทธเจาเปนตนเหลานน ชอวา หา ภยแตทไหนมได เพราะไมมภยแตทไหน คอแตภพหรอแตอารมณ. บทวา อเมตต ความวา ใคร ๆ ไมอาจเพอจะนบ คอเพอจะ ทาการนบ ไดแก เพอจะคานวณ ดวยสามารถจานวนมรอยละพน เปนตนวา "บญนมประมาณเทาน." บทวา อป เกนจ คออนใคร ๆ คอบคคลแมมอานภาพมาก; อกนยหนง ความวา บรรดาการนบ ๓ อยาง ดวยสามารถการวด ชง และตวง ดวยการนบแมอยางหนง. ในการนบ ๓ อยางนน การคาดหมายวา "สงนมประมาณเทาน" ชอวาวด. การนบดวย ตราชง ชอวา ชง. การตวงใหเตมในเครองตวงมกงฟายมอ ฟายมอ หนง และทะนานหนงเปนตนแลวนบ ชอวา ตวง. บดนเพอจะแสดง


การบชานน ทานจงกลาววา "จตนนป จ ทปาน" เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ทปาน ไดแก ทวปใหญอนมทวป นอยสองพนเปนบรวาร. บทวา อสสร ความวา พงใหทาอสระ คอความเปนพระเจาจกรพรรดในหองจกรวาลทงสน รวมทวปทงหลาย ตามทกลาวแลวเขาดวยกน. บาทคาถาวา เอตสสา ปชนาเยต ความวา ทรพยทงสนม รตนะ ๗ ประการเปนตน ในสกลทวปนน ไมถงเสยวท ๑๖ แหงการ บชาในเพราะปนขวากอนหนงในหองสาหรบบรรจพระธาตในเจดย. บทวา กล ความวา ไมถงเสยวแหงสวนท ๑๖ ซงแบงถง ๑๖ ครง ๑๖ หน๑ แหงการบชาททาในเจดย. บทวา นรคคสส ความวา เมอมหาชนพากนทาการฉาบปนขาวในหองสาหรบบรรจพระธาต ใน เจดยของพระผมพระภาคพระนามวา สทธตถะ ผเลศคอประเสรฐ กวานรชนทงหลาย. บทวา อฏกนตเร คอทตรงระหวางแผนอฐทง ๒. อกอยางหนง ความวา ในระหวางแหงทอนเปนยอดแหงทเปนทรองดอกไม.๒

บทวา ทนโน แปลวา ใส. เรองสธาปณฑยเถระ มาในทสมวรรคอปทาน. แมเรองสวรรณเจดยในพทธวรรคธรรมบทกควรกลาวดวย. ๑. พระอาจารยแกปางกอน คงถอเอานยแกอรรถเชนน แปล โสฬส วา 'ท ๑๖ สวน ๑๖ หน หนท ๑๖.' ๒. ชกช ? แตคาน สมาคมวรรณคดวา เปนคาเปอรเซยมาสภาษาไทย ชก=รปบชา ช=ท (ตง).


[เรองโกสาตกเทพธดา] [๖๑] เมอพระเจาอชาตศตรเชญพระสรรธาตของพระผมพระ ภาค ซงพระองคทรงไดรบในเมอพระผมพระภาคปรนพาน ทรงทา พระสถปและการฉลองพระสถป อบาสกาชาวกรงราชคฤหคนหนง ชาระสรระแตเชาตร ถอดอกบวบขม ๔ ดอกดวยตงใจวา "จกบชา พระสถปของพระศาสดา" มใจอนกาลงศรทธาใหขะมกเขมน ไมทน พจารณาดอนตรายในทาง ไดเดนมงหนาตอพระสถป. ขณะนน แมโคลกออนวงจมาโดยเรว เอาเขาขวดนางใหถง ความสนชพไป. นางทากาละในทนใดนนเอง แลวบงเกดในหมเทวดา ชนดาวดงส ปรากฏพรอมกบรถ ในทามกลางบรวารของทาวสกก- เทวราชผกาลงเสดจไปเพอทรงกรฑาในพระอทยาน. ทาวสกกะ ทอดพระเนตรเหนนางแลว เมอจะทรงถาม ได ตรสคาถาเหลานวา "นางผเจรญ ผมภษาเหลอง ธงเหลอง ประดบ ดวยเครองอลงการเหลอง มองคลบไลดวย จนทนเหลอง ทดทรงดอกอบลเหลอง มปรา- สาทและทไสยาสนเหลอง ทนงเหลอง โภชนะ เหลอง ฉตรเหลอง มาเหลอง รถเหลอง พด เหลอง ในภพมนษยในกาลกอน เธอไดทา กรรมอะไรไว ? แมเทพธดา เธออนฉนถาม แลวจงบอก: นเปนผลแหงกรรมอะไร*" * ข. ว. ๒๖/๘๑


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา ปตจนทนลตตงเค คอ ม สรระอนลบไลดวยจนทนมสเหมอนทอง. บาทคาถาวา ปตปปาสาทสยาน คอ ประกอบดวยปราสาทอน ทาดวยทองและทนอนอนขลบดวยทอง. ดวยประการฉะน ดวยปตศพท ทงขางลางทงขางบททก ๆ บท ทาวสกกะทรงถอเอาทองทงนน. [๖๒] ลาดบนน เทพธดานน เมอจะทลทาวเธอ จงกลาวคาถา เหลานวา "ขาแตพระองคผเจรญ บวบขมชนดเถา ม รสขม ใคร ๆ ไมปรารถนามอย, หมอมฉนมใจ เลอมใสไดนาเอาดอกบวบขมนน ๔ ดอก ไป (บชา) พระสถป เจาะจงพระสรระของพระ ศาสดา, เพราะหมอมฉนกาลงมใจสงไปถง องคพระศาสดานน ไมทนตรวจดทางของแมโค นน; ทนใดนน แมโคไดขวดหมอมฉนผม ฉนทะในใจยงไมถงพระสถป; ถาหมอมฉนพงกอ สรางบญนนไซร, สมบตจะพงมยงกวานแนนอน; ขาแตทาวมฆวานจอมเทพ เทพกญชร กดวยกรรม นน หมอมฉนจงละรางมนษยมาสความเปนสหาย แหงพระ*องค. * ข. ว. ๒๑/๘๐.


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ลตตถ ตดเปน ลตา อตถ. เทพธดา เรยกทาวสกกะดวยความเคารพวา "ขาแตพระองคผเจรญ." บทวา อนภชฌตา แปลวา อนใคร ๆ ไมตองการ. บทวา สรร ไดแก พระธาตอนเปนสรระ. ศพทน เปนศพท เรยกรวม ใชหมายในสวนยอมเทานน เหมอนอทาหรณวา "ผาถกไฟ ไหม," และวา "สมทรอนเราเหนแลว." บทวา อสส โยค โครปสส* (แปลวาแหงโค). บทวา มคค คอ ทางเปนทมา. บทวา น อเวกขสส คอ ไมทนตรวจด. บาทคาถาวา ตทคคมนสา สต ความวา หมอมฉนกาลงมใจ สงไปในพระสถปของพระศาสดานนอยางเดยว. อธบายวา เพราะ หมอมฉนมใจสงไปในพระสถปของพระศาสดาเทานน มไดมใจสงไป ในแมโคนนเลย; ฉะนน หมอมฉน จงมทนไดตรวจดทางแหงแมโค นน. บาลวา "ตทงคมนสา" กม. ความวา "ใจของหมอมฉนน ไปในองคแหงพระสถปนน คอในพระสรระ ไดแก พระธาตแหง พระศาสดานน เหตนน หมอมฉนน ชอวา มใจสงไปในองคพระ ศาสดานน. * รปศพทในทนเปนจาพวกศพทสกตถ ไมมความในภาษาไทย แตลงทายศพทเพอนอมศพท นน ๆ ใหเปนไปตามลงค ซงโดยปกตศพทนน ๆ เปนไมได. จะวาเปนศพทแกความขดของทาง ศพทมคธกได. ศพทเชนนยงมอกหลายศพท เชน ก, คต, ชาต, ภต เปนตน.


บทวา ถป คอเจดย. บทวา อปตตมานส คอมอธยาศย ยงไมถงพรอม. กฉนทะมในใจ เหตนน ชอวา มานส คออธยาศย ไดแกมโนรถ. เทพธดากลาวอยางนน เพราะมโนรถอนเกดขนวา "เราจกเขาไปยงพระสถปแลวบชาดวยดอกไมทงหลาย" ยงไมสมบรณ กจตคดจะบชาดวยดอกไมในพระสถปอนเปนเหตเกดขนในเทวโลกแหง นาง สาเรจแลวแทจรง. บทวา ต ไดแก บญนน. บทวา จาห ตดเปน เจ อห. บทวา อภส เจยย ความวา หมอมฉนพงถงเฉพาะ คอเขา ถงพระสถปแลวกอสราง คอสงสมโดยชอบ ดวยการบชา ดวยดอกไม ตามทมงหมายไว คาวา ภยโย นน อโต ความวา หมอมฉนพงถงเฉพาะ คอเขา ขนไปกวาสมบตตามทหมอมฉนไดแลว. บทวา มฆวา เปนอาลปนะ (คารองเรยก). บทวา เทวกชร คอ ผเปนเชนเดยวกบพระยากญชรในทวย- เทพ โดยคณวเศษมกาลงและความบากบนทกอยางเปนตน. บทน เปนวเสสนะของบทวา มฆวา นน. บทวา สหพยต คอ สความเปนผรวมกน.*

[ทาวสกกะทรงแสดงธรรมแกทวยเทพ] [๖๓] ทาวสกกะ ทรงสดบคานนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม แกหมเทพมมาตลเทพบตรเปนประมข ไดตรสคาถาเหลานวา * สห+อย=สหาย.


"มาตล เชญทานดผลกรรมอนวจตร นา อศจรรยน ไทยทานแมนอยอนบคคลทาแลว, บญ กลบมผลมาก; เมอจตเสอมใสในพระตถาคต สมพทธเจา พระปจเจกพทธเจา หรอในพระ สาวกของพระสมพทธเจานน ทกษณา ชอวา ไมมเลย. มาเถดมาตล แมพวกเรากจะฉลอง พระธาตของพระตถาคตเจาใหยง ๆ ขนไป, เพราะ การสงสมบญทงหลายนาสขมาให; แมเมอพระ- พทธเจาทรงพระชนมอยกด นพพานแลวกด เมอ จตสมาเสมอ ผลกยอมมสมาเสมอ เหตวา สตวทงหลายผมการตงความปรารถนาแหงใจเปนเหต ยอมไปสสคต ทายกทงหลายทาสกการะ๑ในพระ- ตถาคตเหลาใด แลวไปสสวรรค พระตถาคต เหลานน ทรงอบตเพอประโยชนแกชนเปนอน มากหนอ.๒

[แกอรรถ] โยชนาวา "บรรดาบทเหลานน บทวา จตต แปลวา วจตร คอเปนอจนไตย (ไมควรคด). บทวา กมมผล ความวา ทานจงดผล แหงบญกรรม เมอแมไทยธรรมเปนของไมโอฬาร กลบโอฬารยง ๑. ศพทบาลใชวา การ. ศพทน นอกจากแปลวา สกการะ ยงแปลวา อปการะ กได เชน พหการโร มอปการะมาก. แปลวา อกษรโดยปกต. ๒. ข. ว. ๒๖/๘๒.


เพราะถงพรอมแหงเขต (ปฏคคาหก) และถงพรอมแหงจต (เจตนา)" บทวา กต คอ ประกอบแลวในเขตเปนบอเกด ดวยสามารถ สกการะทเดยว. สงของอนทายกพงให ชอวา ไทยทาน. กรรมท เปนบญ ชอวาบญ. บดน ทาวสกกะ เมอจะทรงแสดงเขตบญทบคคลทานอยม ผลมากใหปรากฏ จงตรสคาถาวา "นตถ จตเต" เปนตน บรรดาบทเหลานน บทวา สมพทเธ คอ พระสมมาสมพทธเจา. จ อกษร ประมวลพระปจเจกพทธเจาเขาดวย. บทวา อมเหป แปลวา แมเราทงหลาย. บทวา มเหม เส คอ จะฉลอง ไดแก จะบชา. บทวาคาถาวา เจโตปณธเหต ห ความวา มการตงจตของตน ไวชอบแทเปนนมต. อธบายวา เพราะการตงตนไวชอบ. ทาวสกกะ ครนทรงแสดงอยางนนแลว ทรงระงบการอตสาหะ ในการเสดจกรฑาในพระอทยาน เสดจกลบจากทนนเอง ทรงทาการ บชาทพระจฬามณเจดย สปดาหะ ๑ ตอมา ตรสบอกเรองนนแกทาน พระนารทเถระผเทยวจารกไปในเทวโลกดวยคาถาทงหลาย. ในคราวทาประถมสงคายนา พระเถระไดบอกแกพระธรรม- สงคาหกาจารยทงหลาย. พระเถระทงหลายจงยกคาถานนขนสสงคายนา อยางนนแล. เรองโกสาตกเทพธดาในอรรถกถาปตวมานวตถ* จบ. * ข. ว. ๒๖/๘๐


พทธบชายอมนามาซงประโยชนสขตลอดกาลนาน ดงพรรณนา มา ฉะนนแล. [เรองนางปญจปาปา] [๖๔] ในอดตกาล ในกรงพาราณส มธดาของคนขดสนคน หนง ขยาดนเหนยวทาฝาเรอน. ครงนน พระปจเจกพทธเจาองคหนง เขาไปสพระนคร เพอขอ ดนเหนยวเพอโบกเงอมผาของตน ไดยนอย ณ ทไมไกลนาง. นางโกรธ จองดพลางกลาววา "สมณะ ทานยงไมไดแมดนเหนยวหรอ ?" แลว วางกอนดนเหนยวกอนใหญลงในบาตรของทาน. พระปจเจกพทธเจา ไดรบดนเหนยวนนไป. นางจตจากภพนนแลว บงเกดเปนธดาของคนขดสนคนหนงใน บานอนตงอยใกลประตดานปราจนทศ๑แหงกรงพาราณส. มอ เทา ปาก นยนตา และจมกของนางขเหรผดปกต๒ เพราะนางโกรธแลว จองดพระปจเจกพทธเจา. ดวยเหตนน ชนทงหลายจงสมญานางวา "ปญจปาปา" แตสรระของนางไดถงพรอมดวยผสสะ ดวยผลถวาย กอนดนเหนยว. ครงนน ไดมพรเจากรงพาราณส พระนามวาพกะ. ในราตร วนหนง ทาวเธอปลอมเพศเสดจตรวจพระนคร เสดจไปถงประเทศ นน. ฝายนางปญจปาปา กาลงเลนอยกบพวกเดกหญงชาวบาน ไมทน รเลย. จงจบพระหตถของประราชา. พระราชาเปนดจถกผสสะทพย ๑. ทศตะวนออก ๒. วรปาน.


ตองแลว ไมอาจดารงอยโดยภาวะของพระองคได ทรงยนดดวยอานาจ กาหนดในผสสะ ตรสถามวา "เธอเปนธดาของใคร?" นางตอบวา "ของคนทอยใกลประต (พระนคร)" พระองคตรสถามถงความทนางยงไมมสามแลว ตรสวา "ฉน จกเปนสามของเธอ เธอจงไปใหบดามารดาอนญาตเสย." นางไป เรอนแลวบอกบดามารดา. มารดาบดาของนางนนกอนญาต. นาง กลบมาทลแดพระราชา. พระราชาเสดจไปสเรอน (ของนาง) พรอม กบนาง ทรงอยรวมสมรส เสดจไปสพระราชนเวศนแตเชาตร. ตงแต นนมา พระองคไมทรงปรารถนาเพอจะทอดพระเนตร (ไมโปรด) นางสนมอน ทรงปลอมเพศเสดจไปในทนนเปนนตย. ตอมาวนหนง โรคลงแดงไดเกดขนแกบดาของนาง. ขาวปายาส อนปรงดวยนมสด นาผง และนาตาลกรวดซงไมอาจจะยงขาวปายาสนน เปนตน เปนยาของบดานางนน. ชนเหลานนไมอาจจะยงขาวปายาสนน ใหเกดขนได เพราะเปนคนขดสน. ขณะนน มารดาของนางกลาววา " แม สามของเจาจกอาจเพอจะใหขาวปายาสเกดขนไดไหม ?" นาง ไดทลความนนแดพระราชาในเวลาเสดจมาแลว. พระราช ตรสวา "นางผเจรญ นเปนยาของคนใหญโต เรา จกไดแตทไหนเลา ?" มพระราชประสงคจะนานางไปภายในพระราช- นเวศนโดยอบาย วนรงขน จงเสดจไปสพระราชนเวศน แลวรบสง ใหหงขาวปายาสเชนนน แลวทาเปน ๒ หอ ใสปนมณไวหอหนง เสดจมาในราตร ตรสวา "นางผเจรญ วนนบดาของเธอจงบรโภค


ขาวปายาสหอน, พรงนจงบรโภคหอน." นางไดทาเหมอนพระดารส นน. โรคของบดานางหายแลว. วนรงขน พระราชาเสดจไปสพระราชนเวศน สรงพระพกตร แลว ตรสวา "ทานทงหลายจงนาปนมณมาใหเรา." พวกเจาพนกงาน ทลวา " ขอเดชะ พวกขาพระองคไมเหน." พระราชา ตรสวา "พวกทานจงคนในททก ๆ แหง ตงแตภายใน กรงกระทงภายนอกกรง โดยทสดแมในหอขาว." พวกเจาพนกงาน คนพบมณในเรอนของนางปญจปาปา จงมดมารดาบดาของนางแลว นาไป. ขณะนน บดาของนาง กลาววา " พวกขาพเจาไมไดเปนขโมย มณน บตรเขยนามา." พวกเจาพนกงาน ถามวา "เขาอยทไหน ?" บดานางกลาววา "ธดาของขาพเจาร" ดงนแลว ถามนาง. นางปญจปาปา ตอบวา "พอ เขามาในเวลามอ กลบไปกในเวลามด เหมอนกน; ดวยเหตนน ดฉนจงไมรจกรปรางของเขา, (แต) ดฉน อาจรจกเขาไดดวยการสมผสมอ." บดานางนนจงแจงแกพวกเจาพนกงาน. แมเจาพนกงานเหลานน กกราบทลแดพระราชา. พระราชา ทาเปนเหมอนไมทรงทราบตรสวา " ถาเชนนน พวกทานจงพกหญงนนไวภายในมานทลานหลวงแลว เจาะชองมานประมาณเทามอแลว ใหหญงจบขโมยดวยการสมผสมอ." พวกเจาพนกงานไดทาเหมอนพระดารสนน ใหชาวพระนครทงสน ประชมกน.


นางปญจปาปานน จบมอของคนทมาแลว ๆ ยนให (จบ) กลาว วา "ผนไมใชคนนน." คนทงหลาย ตดใจในผสสะของนางเปนเชน สมผสทพย ตางกคดวา "ถาหญงคนนควรแกสนไหมไซร, พวกเราจก ตองเสยสนไหมกด เขาถงความเปนทาสและกรรมกรกด กจกทาหญง นไวในเรอน " ดงนแลว ไมอาจจะจากไปได, ทนนพวกเจาพนกงาน (ถงกบ) เอาพลองตคนเหลานนใหออกไป. คนทงหมดมอปราชเปนตน เปนประหนงคนบา. ทนน พระราชา ตรสวา "ทจะเปนเราบางกระมง ?" ดงนแลว ทรงยนพระหตถไป. นางจบพระหตถเทานน กรองลนขนวา " เราจบขโมยไดแลว " พระราชา ตรสบอกตามความจรงแลวอภเษก นาง ตงใหเปนอครมเหส พระราชทางอสสรยยสแกมารดาบดาของนาง ตงแตวนนนมา ไมทรงเหลยวแลนางสนมแมเหลาอน. นางสนมเหลานน โกรธพระนาง ตางคอยหาความผด. ภายหลงวนหนง พระนางทรงเหนนมตแหงความทพระนาง จะตองเปนพระอครมเหสของพระราชา ๒ พระองคในพระสบน จง ทลแดพระราชา. ทนน นางสนมเหลานนทราบ เหตนนแลว จงไดให สนบนแกพวกทานายสบน. พวกทานายสบนเหลานนถกพระราชาตรสถาแลว กราบทลวา " ขาแตมหาราชเจา ขอทพระเทว (ทรงสบนวา) ไดประทบนง เหนอคอชางเผอกปลอด เปนบรพนมตแหงการสวรรคตแหงพระองค; และขอทพระเทว (ทรงสบนวา) เสดจอยเหนอคอชาง ทรงลบคลา


พระจนทร เปนบรพนมตแหงการนามาซงพระราชาผเปนปจจามตรตอ พระองค." เมอทางเธอตรสวา "บดน เราควรทาอะไร ?" ทลวา "ขอเดชะ จะปลงพระชนมพระเทวนเสยไมควร, (แต) ความเชญ พระนางลงในเรอแลวปลอยเสยในแมนา" พระราชา เชญพระนาง ลงในเรอ ใหปลอยไปในราตรพรอมกบพระกระยาหาร ภษาและ เครองประดบ. ครงนน พระราชาพระองคหนง พระนามวาทปาวารกะ ทรง เลนนาอยทางใต ทอดพระเนตรเหนพระนางปญจปาปานนในเรอซง ลอยมา ตรสถามวา "เจาเหมอนปศาจ ชออะไร ?" พระนางทรง ยมแลวทลความทพระนางเปนพระอครมเหสของพระเจาพกะ นยวา พระนางปรากฏทงชมพทวปวา "ปญจปาปา." ขณะนน พระราชาทรงจบพระนางแลว ทรงยนดดวยอานาจ ความกาหนดในผสสะ มไดทรงทาแมความสาคญในนางสนมเหลาอน ตงพระนางปญจปาปานนเปนอครมเหส. พระเจาพกะทรงสดบเหตนนแลว ทรงดารวา "เราจกไมให พระนางแกพระราชานน" แลวเสดจกรฑาทพยกไปตงคายอยททา พรมแดน (ตรงกนขาม) แหงพระเจาทปาวารกะนน ทรงสงพระ ราชสาสนไปวา "พระเจาทปาวารกะจะใหพระชายาหรอการยทธ." ฝายพระเจาทปาวารกะ กไดทรงตระเตรยมการยทธไวเสรจสรรพ แลว. พวกอามาตยของพระราชาทงสองปรกษากนวา "การตายเพราะ อาศยสตร ไมสมควรเลย; พระเทวน ยอมถงแกพระเจาพกะ เพราะ


พระองคทรงเปนพระราชสวามมากอน, ยอมถงแกพระเจาทปาวารกะ เพราะพระองคทรงไดพระนางในเรอ; เพราะฉะนน พระนาง จง ประทบอยในพระราชมนเทยรของพระราชาองคละสปดาห" ดงนแลว ทลพระราชาแมทง ๒ พระองคใหทรงสญญากนแลว (ยนยอมกน). พระราชาแมทง ๒ พระองคนน เปนผมพระราชหฤทยยนด จง รบสงใหสรางพระนครทงหลาย (๒) ททาพรมแดน ประทบอยแลว. พระนางปญจปาปานน ไดครองความเปนพระมเหสของพระราชาแม ทง ๒ พระองค ดวยประการฉะน. เรองปญจปาปามาในอรรถกถากณาลชาดก.๑

[เรองนางปทมวด] [๖๕] ในอดตกาล มหญงคนหนง ในหมบางตาบลหนง ใน กรงพาราณส ทางานดวยมอของเลยงชพ วนหนงไปสกระทอมนา๒

เหนดอกปทมบานแตเชาตรในสระแหงหนง ในระหวางทาง จงลงไป ยงสระนน เกบดอก (ปทม) นนและในปทม เพอตองการใสขาวตอก เดดรวงขาวสาลใกลคนนาแลวนงบนกระทอม (ควขาวตอกแลว) แบง ขาวตอกนบได ๕๐๐ เมลด ขณะนน พระปจเจกพทธเจาองคหนง ออกจากนโรธสมาบต บนภเขาคนธมาทน ไดมายนอย ณ ทไมไดไกลนาง. นางเหนทานแลว กถอเอาดอกปทมพรอมกบขาวตอกลงจากกระทอม ใสขาวตอกลง ในบาตรพระปจเจกพทธเจา แลวเอกดอกปทมปดบาตรถวาย, เมอ ๑. ข. ชา. ๒๘๑๑๐๖. ตทฏกถา. ๘/๓๗๘. ๒. Farm house.


พระปจเจกพทธเจาเดนไปไดหนอยหนง, คดวา "ธรรมดาบรรพชต ทงหลาย ไมมความตองการดอกปทม, เราจกรบเอาดอก (ปทม) มาประดบ" ดงนแลว ไปรบเอาดอก (ปทม) จากมอพระปจเจก- พทธเจา กกลบคดวา "ถาพระผเปนเจาจกไมมความตองการดอก (ปทม) ไซร, คงจกไมใหวางไวเบองบนบาตร; ทานคงจกตองการ เปนแน" จงตามไปวางไวเบองบนบาตร ใหพระปจเจกพทธเจาอด โทษแลว ไดทาความปรารถนาวา "ทานเจาขา ดวยผลแหงขาวตอก ของดฉนเหลาน ดฉนพงมบตรตามจานวนขาวตอก, ดวยผลแหง ดอกปทม ขอดอกปทมจงผดขนเพอดฉนทก ๆ กาวอยาง ในททดฉน บงเกดแลว." พระปจเจกพทธเจา เมอนางเหนอยนนเอง ไมสภเขาคนธมาทน ทางอากาศ วางดอกปทมนนไว ณ ทใกลบนไดสาหรบพระปจเจกพทธ- เจาทงหลายเหยยบ ทเงอมเขาชอนนทมลกะ ทาใหเปนเครองเชดเทา. แมนางกบงเกดในเทวโลกดวยผลแหงกรรมนนแลว. และตงแต เวลาทนางเกดแลว ดอกปทมใหญผดขนเพอนางทก ๆ กาวยาง. นาง จตจากเทวโลกนนแลว บงเกดในหอง (ทอง) ปทมในสระปทมแหงหนง ใกลเชงเขา. ดาบสองคหนง อาศยสระนนอย ไดไปสสระเพอตองการลาง หนาแตเชาตร เหนดอก (ปทม) นนแลว คดวา "ดอกนโตกวาดอก นอกนน และดอกนอกนนบานแลว, ดอกนยงอยทเดยว, ในดอก ปทมตมน นาจะมเหต (แนแท)" จงลงไปเกบดอก(ปทม) นน.


ดอกปทมดอกนนพอดาบสนนจบเทานนกบาน. ดาบสเหนเดกหญง นอนอยภายในหองปทมนน กลบไดความสเนหาดจธดา นาไปส บรรณศาลาพรอมดวยดอกปทมนนแล ใหนอนบนเตยงนอย. ทนใด นน นานมบงเกดทนวแมมอ (ของดาบส) ดวยบญญานภาพของ เดกหญงนน. เมอดอกไมนนเหยวแลว, ทานกนาดอกไมอนมาให เดกหญงนนนอน. ตอมา ดอกปทมผดขนเพอนางทก ๆ กาวยาง ตงแตเวลาทนาง สามารถเลนดวยการวงมาวงไปได. ดาบสจงตงชอวา "ปทมวด" วรรณะแหงสรระของปทมวดนน ไดเปนเหมอนวรรณะแหงกองดอก กม. นางไมถงวรรณะของเทวดา (แต) ลวงวรรณะของหมมนษย. พรานของพระเจากรงพาราณสเหนนางแลว ไปสกรงพาราณส กราบ- ทลแดพระราชา. พระราชา สดบขาวนนแลว เสดจไปทอาศรมบทนน ทรง นมสการดาบสแลว ประทบนน ณ สวนขางหนง พาธดาของดาบสมา แลว ตงนางไวเหนอกองกหปณะ ทรงทาการอภเษกในทนนนนเอง แลวเชญนางมาสพระนครของพระองค จาเดมแตเวลาทเสดจกลบ มาแลว กไมทรงเหลยวแลนางสนมนอกนน ทรงอภรมยอยกบพระ นางปทมวดนนเทานน. แลพระนางทรงครรภเพราะอาศยการอยรวม นนแหละ. กเมอพระนางมพระครรภแกเตมทแลว กไดประสตพระ- โอรส. พระมหาปทมกมารพระองคเดยวเทานนอยในพระครรภ. สวน พระโอรส ๔๙๙ พระองคนอกนน เปนสงเสทชะ (เกดในเถาไคล)


ประสตในเวลาพระมหาปทมราชกมารประสตจากพระครรภ พระมารดา บรรทมแลว. พระราชกมารเหลานนทกพระองค ในเวลาม พระชนมได ๑๖ ป พรอมกนเลนอยในสระโบกขรณมงคล ซงดาดาษ ดวยดอกปทม ในพระอทยาน เหนดอกปทมใหมอนบานและดอก ปทมเการวงหลนจากขว จงทรงดารวา "ความคราคราเหนปานน ยงมแกดอกไมนอนไมมวญญาณครองถงเพยงน. กจะปวยกลาวไปไย ถงสรระของพวกเราเลา, ดวยวา แมสรระของพวกเราน กจกมคต อยางนเหมอนกน." ดงนแลว ถอเอาเปนอารมณ (สาเรจ) เปน พระปจเจกพทธเจา ไปสเงอมเขานนทมลกะทางอากาศอยในทนน ใน กาลสนอาย กปรนพพาน. ฝายพระนางปทมวด จตจากภพนนแลว กทองเทยวไป ใน พทธปบาทกาลน ไดเปนพระอบลวรรณาเถรแลวแล. เรองนางปทมวดมาในอรรถกถาอปทานเปนตน. แมการบชาพระปจเจกพทธเจา ยอมนามาซงประโยชนสขดวย ประการฉะนแล. [เรองหญง ๔ คน] [๖๖] ในอดตกาล หญง ๔ คนในพระนครชอปณณกชะ ใน รฐชอ เอสกา ในกาลของพระพทธเจาพระนามวากสสป. บรรดาหญง ๔ คนนน คนหนงพบภกษเทยวบณฑบาตเปนวตร รปหนง มจตเสอมใส ไดถวายดอกราชพฤกษมดหนงแกภกษรปนน, คนหนงไดถวายดอกอบลเขยวกามอหนง แกภกษเหนปานนนเหมอนกน,


คนหนงไดถวายดอกบวหลวงกามอหนงแกภกษเหนปานนนแล, คน หนงไดถวายดอกมะลตมแกภกษเหนปานนนเชนกน. กาดอกราชพฤกษ ชอวา อนทวรกลาปะ. กาดอกบวหลวง ชอวา ปทมหตถกะ. ดอกมะล ตมมสดงงาชาง ชอวา สมนมกละ. หญง ๔ คนนน ครนทาบญประมาณเทานนอยางนนแลว ตอมา กทากาละแลว บงเกดในเทวดาชนดาวดงส คนหนง ๆ มนางอปสร พนหนงเปนบรวาร. เทวดาทง ๔ องคนน เสวยทพยสมบตในดาวดงส นนตราบเทาสนอาย ทองเทยวไปมาอยในดาวดงสนนนนแล ดวย เศษวบากแหงกรรมนนเอง แมในพทธปบาทกาลน บงเกดในสวรรค ชนนนอกเหมอนกน. ครงนน ทานพระมหาโมคคลลานะ เทยวจารกไปในเทวโลก ไป สภพดาวดงส พบเทพธดาเหลานนในวมานทง ๔ ทตงอยตามลาดบ กน ในภพดาวดงสนน จงถามบรพกรรมของเทพธดาเหลานน โดย นยทพระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไวในจตรตถวมานวตถ* แมเทพธดา เหลานน กไดบอกบรพกรรมของตนแกพระเถระ. ลาดบนน พระเถระ ไดกลาวอนปพพกถาแลวประกาศสจจะ ทงหลายแกเทพธดาเหลานน. ในเวลาจบสจจะ เทพธดาเหลานนแม ทกองคพรอมกบบรวารไดเปนโสดาบนแลว. พระเถระ มาจากเทวโลก ไปสพระเชตวน ทลเรองทงปวง นนแดพระผมพระภาค. พระผมพระภาค ทรงทาความนนใหเปน * ข. ว. ๒๖/๗๘.


อตถปปตต (เหตเกด) แลว ทรงแสดงธรรมแกบรษทผประชมกน ในพระเชตวนนน. เทศนานน มประโยชนแกมหาชนแล. เรองหญง ๔ คน จบ. [เรองลาชเทพธดา] [๖๗] ดงไดสดบมา หญงเฝาไรขาวสาลคนหนง ในกรงราช- คฤห เกบรวงขาวสาล ทาขาวตอกเลยงชวต. กในทใกลกรงราชคฤห มถาอยถาหนง. ถานนปรากฏชอวา ปปผลคหา เพราะไมเลยบตนหนงมอยทใกลประต. ทานพระมหา- กสสปเขานโรปสมบตสปดาห ๑ ในถานน ออกแลว ตรวจดสถานท ภกษาจารดวยทพยจกษ เหนหญงนนแลว ไดถอบาตรและจวรยน อย ณ ใกลไร. นางเหนพระเถระแลวมจตเสอมใส เกลยขาวตอก ลงในบาตรพระเถระแลวปรารถนาวา "ทานเจาขา ดฉนพงมสวน แหงธรรมททานเหนแลว," เมอทานกลาววา "ขอความปรารถนา ททานตงไวอยางนนจงสาเรจ" แลวหลกไป. ระลกถงทานของตน พลางเดนกลบมา ถกงมพษรายเลอยออกมาจากโพรงแหงหนงกดใน ทางเปนทไปบนคนนา ลมลงในทนนนนเอง ทากาละแลว ไปบงเกด ในวมานทองซงบรบรณดวยนางอปสรพนหนง ในภพดาวดงส ม อตภาพ ๓ คาวต ประดบดวยเครองอลงการพรอมสรรพ ประดจ หลบแลวตนฉะนน นงผาทพยผนหนง หมผนหนง ยาวประมาณ ๑๒ โยชน ยนอยทประตวมานอนประดบดวยขนจอกทองอนเตมดวยขาว ตอกทองหอยอย เพอประกาศบรพกรรม ตรวจดสมบตของตนแลว


ใครครวญอยดวยทพจกษวา "สมบตน เราไดดวยกรรมอะไร ?" กไดทราบวา "ดวยการถวายขาวตอกแกพระมหากสสปเถระ." นางประสงคจะทาสมบตของตนใหถาวร จงถอไมกวาดและกระเชา เทหยากเยออนทาดวยทองมากวาดบรเวณของพระเถระ จดนาฉนและ นาใชไวแตเชาตร. พระเถระ เขาใจวา "กจนจกเปนกจทภกษหนมหรอสามเณร บางรปไดทาไว" ในวนท ๓ เปดประตออกตรวจด เหนเทพธดานน แลว กลาววา "ไปเสยเถด เทพธดา ! ทานอยาทาใหเราถกพวกพระ ธรรมกถกในอนาคตกาลจบพดอนวจตรกลาววา 'ดงไดสดบมา เทพ- ธดาองคหนง ทาวตรและปฏวตร จดนาฉนและนาใช (ถวาย) แก พระมหากสสปเถระ,' ตงแตนไป ทานอยาหลกมาในทน." นางออน วอนบอย ๆ วา "ขอทานอยาใหดฉนฉบหายเสยเลย." พระเถระตบมอดวยกลาววา "ทานไมรจกประมาณ (ตว) ของ ทานเสยเลย." นางไมอาจยนอยในทนนได ไดยนรองไหอยในอากาศ เรยนวา "ทานเจาขา ขอทานอยาทาสมบตทดฉนไดแลวใหฉบหาย เสยเลย, ขอทานให (ดฉน) ทาสมบตทฉนไดแลวใหถาวรเถด." พระศาสดา ประทบอยในพระคนธกฎในพระเชตวน ไกล ถง ๔๕ โยชน ทรงไดยนเสยงเทพธดานนรองไห จงเปลงพระรศม ไปประหนงประทบนนอยเฉพาะหนาของนาง ตรสวา "เทพธดา ! การทาความสงวรนงเทยวเปนหนาทของกสสปบตรของเรา, สวนการ กาหนดหมายวา ' นเปนประโยชนของเรา' แลวทาบญนน เปน


หนาทของผมความตองการบญทงหลาย, ดวยวา การทาบญนาสข มาใหอยางเดยวในโลกทง ๒ " ดงนแลว ตรสคาถานในปาปวรรค- ธรรมบท วา "ถาบรษพงทาบญไซร, พงทาบญนนยอม ๆ พงทาความพอใจในบญนน; เพราะการสงสมบญ นาสข*มาให." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ป เจ ปรโส ความวา ถา บคคลพงทาบญคราวเดยวไซร. คาวา กยราเถน ความวา ไมพง งดเสยดวยเขาใจวา "เราทาบญไวคราวหนงแลว, พอละดวยบญ เพยงเทาน" พงทาบญนนซาอก. บทวา ตมห ความวา พงทาความพอใจ คอความชอบใจ ไดแก ความขะมกเขมน ในบญนนแมในขณะทาบญนนใหได. เพราะ เหตไร ? เพราะการสงสม คอ การพอกพนบญ ชอวา เปนสข เพราะ นาสขมาใหในโลกนและโลกหนา. ในเวลาจบคาถา เทพธดานนเปนโสดาบน ไปสเทวโลก. เรองลาชเทพธดา จบ. [๖๘] แมการบชาพระสาวก กนาประโยชนสขมาให และ พระศาสดากทรงสรรเสรญแลว ดวยประการฉะน. ในขอนน มเรอง น [เปนอทาหรณ] * ข. ธ. ๒๕/๓๐.


[เรองพราหมณลงพระสารบตร] ดงไดสดบมา พราหมณคนหนง เปนลงของพระสารบตรเถระ อาศยอยในกรงราชคฤห. พราหมณนน ไดฟง [โอวาท] จากอาจารย วา "ผใดไดทาทานดวยการการบรจาคทรพยพนหนงทก ๆ เดอน ผนน จกไปสพรหมโลก; ดวยวา นเปนทางแหงพรหมโลก" ดงนแลว ก ทาอยางนน ไดทาทานแกพวกนครนถ. พระเถระ ไปสสานกของเขา ไดยนเรองนนเขา จงกลาววา "ทงทานทงอาจารยของทาน ไมรทางแหงพรหมโลก, พระศาสดา ของพวกเราพระองคเดยวเทานนทรงทราบ; มาเถด พราหมณ; ฉน จกทลพระศาสดาใหตรสบอกทางพรหมโลกแกทาน" ดงนแลว กพา พราหมณนนมาสพระเวฬวน ทลแดพระศาสดา. ครงนน พระศาสดา ตรสกะเขาวา "พราหมณ ! การแลด สาวกของเราดวยจตเสอมใสแมเพยงครหนงกด การถวายเพยงภกษา ทพพหนงกด มผลมากกวาทานททานใหแลวอยางนนตง ๑๐๐ ป" เมอจะทรงสรรเสรญการบชาพระสาวก จงไดตรสคาถานนในสหสสวรรค ธรรมบทวา "ผใด พงบชา (โลกยมหาชน) ดวยทรพยพน หนงทก ๆ เดอนตลอด ๑๐๐ ป, สวนผใด พง บชาทานผมตนอบรมแลวผหนง แมเพยงครเดยว, การบชาของผนนนนแหละ ประเสรฐกวาของ ผบชา (โลกยมหาชน) นน, การบชาตง ๑๐๐ ป จะประเสรฐอะไร ?"


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สหสเสน คอ ดวยการบรจาคทรพย พนหนง. บทวา ยเชถ ความวา พงใหทานแกโลกยมหาชน. บทวา สต คอ ประมาณ ๑๐๐ ป. บทวา สม คอ กาลฝน หนง ไดแก ปหนง. แทจรง กาลฝน (ป) เรยกกนวา สมา เพราะวเคราะหวา ยงบคคลใหคด คอ ใหเปนไปในเนอความแหงบท. บทวา เอกจ ไดแก โดยทสดพระโสดาบนบคคลแมผเดยว. บทวา ภาวตตตาน ไดแก มตนอนเจรญแลว คอ มจตอน พอกพนแลวดวยอานาจคณ. บทวา ปชเย ความวา พงบชาดวยอานาจการใหภกษาทพพ หนง หรออาหารพอยงอตภาพใหเปนไป หรอวา ผาสาฎกเนอหยาบ. บทวา ปชเย ความวา ประเสรฐกวาการบชาทบคคลนอกน บชาตง ๑๐๐ ป, อกนยหนง ศพทวา ย เจ เปนนบาต ลงในอรรถ ปฏเสธ. อธบายวา การบชาอนบคคลนนบชาตง ๑๐๐ ป ยอมไม เปนของประเสรฐเลย. ในเวลาจบคาถา พราหมณไดเปนโสดาบน. เรองพราหมณหลายของพระเถระกด เรองพราหมณสหายของ พระเถระกด กพงประมวลมา (สาธก) อยางนนเหมอนกน. [๖๙] อามสบชายงมผลมากอยางนกอน, กจะกลาวไปไยถง ปฏบตบชาเลา; เพราะกลบตรเหลาใดบชาพระผมพระภาคดวยคณ ทงหลายของตน คอการถงสรณะ รบสกขาบท และสมาทานองค


อโบสถกด คอปารสทธศล ๔ กคอ, ใครเลาจกพรรณนาผลแหงการ บชาของกลบตรเหลานนได. อนกลบตรเหลานน ทานกลาววา "บชาตถาคตดวยบชาอยางยง." ถามวา "ใครกลาว ?" ตอบวา "พระผมพระภาค." แทจรง เมอคราวพระผมพระภาคบรรทม ณ พระแทนทมหาปร- นพพาน, เทพดาในหมนจกรวาลประชมพรอมกนในจกรวาลน บชา พระผมพระภาคดวยสกการะทงหลายมมาลาทพยเปนตนแลว. ครงนน พระผมพระภาคบรรทมแลวนนแล ทอดพระเนตรเหน มหาสกการะอนบรษทผประชมกนแตพนปฐพกระทงขอบปากจกรวาล และตงแตขอบปากจกรวาลกระทงถงพรหมโลก ทาแลวดวยอตสาหะ ใหญ ทรงแสดงสกการะนนแกพระอานนทเถระ โดยนยทตรสไวใน มหาปรนพพานสตร๑แลว เมอจะทรงแสดงความทพระองคไมเปนอน บรษทนนสกการะแลวดวยมหาสกการะแมนนแล จงตรสวา "อานนท ! ตถาคตเปนผชอวา อนบรษทสกการะ เคารพ นบถอ บชา นบนอบแลว ดวยสกการะเพยงเทานนหามไดเลย" ดงน. มคาทพระผมพระภาค ตรสไวดงนวา "อานนท ! อภนหาร๒อนเราผหมอบแทบบาทมล ของพระทปงกรพทธเจา ทาแลวเพอตองการมาลา๓ ของหอม ดนตร๔

๑. ท. มหา. ๑๐/๑๖๐. ๒. การกรรมอนเปนบารม ททรงบาเพญเพอเปนพระพทธเจา ๓. มาลา คอดอกไมททาเปนปปผวกต. ๔. ดนตร หรอ ดรยะ มองค ๕ คออาตตะ ดนตรหมหนาเดยว ๑. วตตะ ดนตรหมหนง ๒ หนา ๑. อาตตะวตตะ ดนตรหมหนง ตลอด ๑. ฆณะ ดนตรเคาะ ๑. สสระ ดนตรกลวง มปเปนตน ๑.


และสงคต๑ กหาไม, บารมทงหลายอนเราบาเพญแลวเพอตองการ มาลาเปนตนนน กหาไม; เพราะฉะนน เราจงไมเปนอนบรษทบชา แลว ดวยการนนเลย." ถามวา "กในบาลประเทศอน พระผมพระภาคทรงพรรณนา วบากของบชา ทบคคลถอสกการะแมเพยงดอกสามหาวดอกเดยว ระลกถงพระคณทงหลาย (เปนอารมณ) ทาแลว (วา) เปนวบาก แมพระพทธญาณกไมทรงกาหนดแลว เหตไฉน ในบาลประเทศน จงทรงคดคานการบชาใหญอยางนเสย ?" แกวา "เพราะทรงอนเคราะหบรษทอยางหนง เพราะพระองค ทรงมพระประสงคถงการตงอยยงยนแหงพระศาสนาอยางหนง" จรงอย ผวาพระผมพระภาคจะไมพงทรงคดคานไวอยางนน ไซร ในอนาคต ภกษทงหลายกจกเปนผไมทาศลและสมาธให บรบรณ และไมยงวปสสนาใหถอซงหอง๒ ไดแตชกชวนพวก อปฏฐากทาการบชาเทานน. กชอวา อามสบชานน ไมอาจดารงพระ ศาสนาไวไดชวกาลแมเพยงดมยาคอกหนง, ความจรง วหารพนหนง เชน มหาวหารกด เจดยพนหนง เชน มหาเจดยกด หาอาจดารงพระ ศาสนาไวไดไม; ผใดทา, อานสงสกมแกผนนเทานน. สวนสมมา- ปฏบต เปนบชาสมควรไวดวย. เพราะสมมาปฏบตนน พระ องคโปรดดวย อาจดารงพระศาสนาไวดวย. เพราะฉะนน ครงทรง ๑. สงคต มองค ๓ คอ คต เพลง ๑. วาทย ดนตร ๑. นจจ ฟองรา ๑. ๒. คอใหตงทองเหมอนขาวกลาตงทองมหวงคลอดเปนผล.


คดคานอามสบชาแลว จะทรงอนญาตบชานอกน จงตรสวา "อานนท !๑

ผใดแล เปนภกษกตาม ภกษณกตาม อบาสกกตาม อบาสกากตาม เปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบยง มปกตประพฤต ตามธรรมอย, ผนน ชอวา สกการะ เคารพ นบถอ บชาตถาคต ดวย บชาอยางยง; เพราะฉะนน อานนท ! (เธอทงหลาย) ในพระธรรมวนย น (พงศกษาวา) เราทงหลายจกเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตของยง มปกตประพฤตตามธรรมอย, อานนท ! เธอทงหลาย พงศกษาอยางนแล." [๗๐] นยอนมาในอรรถกถา๒มหาปรนพพานสตรวา พงทราบ วนจฉยในพระพทธพจนนน บรพภาคปฏปทาอนเปนธรรมสมควรแก โลกตรธรรม ๙ อยาง ชอวา ธมมานธมมปฏปทา. บรพภาคปฏปทา นน โดยความ กไดแกพระบญญตทางมารยาท คอศล และสมาทาน ธดงค ไดแก สมมาปฏบต เพยงไร แตโคตรภญาณลงมานนเอง. บรพภาคปฏปทานนแล ตรสวาชอบยง เพราะเปนขอปฏบต สมควร. ผใดปฏบตประพฤตบาเพญบรพภาคปฏปทานน ผนน ตรสวา เปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ปฏบตชอบยง มปกตประพฤต ตามธรรม. เพราะฉะนน บรรพชตผตงอยในอคารวะ ๖ ละเมด พระบญญตเลยงชวตดวยอเนสนา จงไมชอวา ผปฏบตธรรมสมควร แกธรรม. บรรพชตผไมละเมดสกขาบททพระศาสดาทรงบญญตไว แกตนทกขอนนแมเพยงเลกนอย เลยงชพโดยธรรม จงชอวา เปนผ ๑. ท. มหา. ๑๐/๑๖๐. ๒. ส. ว. ๒/๑๓๖.


ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม. ฝายคฤหสถผทาเวร ๕ อกศลกรรมบถ ๑๐ ไมชอวา ปฏบต ธรรมสมควรแกธรรม. แตผใด เปนผทาใหบรบรณในสรณะและ ศล รกษาอโบสถเดอนละ ๘ ครง ใหทาน ทาการบชาดวยของหอม และการบชาดวยมาลา บารงมารดาบดาและสมรณพราหมณผทรงธรรม ผนจงเปนผชอวา ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม. กพระผมพระภาคนน เมอตรสคาวา "ดวยบชาอยางยง" กชอวาทรงแสดงอรรถาธบาย นวา "ธรรมดาวานรามสบชา ยอมอาจดารงศาสนาของเราไวได เพราะวาบรษท ๔ น ยงจกบชาเราดวยปฏบตบชานตราบใด ศาสนา ของเรากจกรงเรอง ดงพระจนทรเพญแจมอยกลางฟาตราบนน" แมในกาลกอนแตน พระผมพระภาคเจา กทรงสรรเสรญปฏบต บชาเหมอนกน. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ):- [เรองพระตสสเถระ] [๗๑] เมอคราวพระผมพระภาคตรสวา "ภกษทงหลาย ! แตนโดยลวงไป ๔ เดอน เราจกปรนพพาน." พวกภกษทยงเปน ปถชน ไมอาจกลนนาตาไวได. ภกษเหลานน (ประชมกน) เปน พวก ๆ ปรกษากนวา "พวกเราจะทาอะไรหนอ ?" พากนอยใน สานกพระศาสดา. ครงนน พระเถระรปหนงชอ ตสสะ คดวา "ขาววา โดยลวง ไป ๔ เดอน พระศาสดาจกปรนพพาน, กเรายงเปนผมราคะยงไม


ปราศแลว, เรายดเอาพระอรหตไวเสยใหได ในเมอพระศาสดา ยงทรงพระชนมอยนนแล จงควร" ดงนแลว ไมไปสานกของภกษ เหลานน และไมทาการสนทนาปราศรยกบใคร ๆ อยคนเดยวเทานน ในอรยาบถ ๔. พวกภกษทลกรยาของทานแดพระศาสดา. พระศาสดา รบสงใหหาทานมาตรสถาม ทรงสดบความนน แลว ประทานสาธการแกทานแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ! ผใด มความรกในเรา, ผนนพงเปนเชนตสสเถระนแหละ; เพราะชน ทงหลายแมทาการบชาดวยของหอมและมาลาเปนตน หาชอวาบชาเรา แทจรงไม, สวนหมชนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรมนนแล ชอวา บชาเรา" ดงนแลว ตรสคาถานในสขวรรคธรรมบทวา* "พระขณาสพดมรสวเวกและรสแหงความสข ดมรสคอปตในธรรมอย ยอมเปนผหมดความ กระวนกระวาย ไมมบาป." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปวเวกรส คอ รสอนเกดแตความ สงดเงยบ, อธบายวา สขอนเกดแตความเปนผผเดยว. บทวา ปตวา ความวา พระขณาสพผทากจมการกาหนดร ทกขเปนตนอย ดม (รสวเวก) แลว ดวยสามารถทาใหแจงโดย อารมณ. บทวา อปสมสส ไดแก พระนพพานอนเปนทระงบกเลส. * ข. ธ. ๒๕/๔๒.


บทวา นททโร ความวา ชอวา เปนผหมดความกระวนกระวาย เพราะความไมมเครองกรวะวนกระวายคอราคะเปนตนภายใน และ ชอวาไมมบาป เพราะไมมบาปคอราคะเปนตน เหตดมรสทง ๒ นน. บทวา ธมมปตรส ไดแก รสกลาวคอความเอบอมอนเกดขน ดวยสามารถโลกตรธรรม ๙ อยาง. บทวา ปว แปลวา ดมอย. ในเวลาจบคาถา พระตสสเถระ บรรลพระอรหตแล. เรองพระตสสเถระ จบ. [เรองพระอตตทตถเถระ] [๗๒] แมพระอตตทตถเถระ กคดอยางนนเหมอนกน ไมไป สานกของภกษทงหลายเลย อยคนเดยวเทานน ปฏบตเพอพระอรหต จรง ๆ. พวกภกษกทลเรองนนแดพระศาสดา. พระศาสดา ประทานสาธการแมแกทาน แลวตรสวา "ภกษ ทงหลาย ผใด มความรกในเรา, ผนน พงเปนเหมอนอตตทตถเถระ เถด; ชนทงหลายถงบชา (เรา) อยดวยของหอมเปนตน กไม ชอวา บชา, สวนเหลาชนผบชาอยดวยการปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ชอวา บชาเรา ดงนแลว ตรสคาถานในอตตวรรคธรรมบทวา*

"บคคลไมพงพราประโยชนของตน เพราะ ประโยชนของผอนแมมาก รจกประโยชน ของตนแลว พงเปนผขวนขวายในประโยชน ของตน." * ข. ธ. ๒๕/๓๗.


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อตตทตถ คอ ประโยชนของตนแม ประมาณกากณกหนง สองบทวา ปรตเถน พหนาป คอ เพราะประโยชนของผอน แมประมาณพนหนง. บทวา น หาเปเย ความวา บคคลไมควรพราทเดยว, สาหรบ คฤหสถกอน ประโยชนของตนแมประมาณกากณกหนง กยอมทา ของควรเคยวหรอควรบรโภคใหสาเรจได, ประโยชนของผอน หาทาใหสาเรจไดไม. กคาวา ประโยชนของตนน พระผมพระภาค ไมตรสดวยทรงประสงคอยางน ตรสดวย (มง) กมมฏฐานเปนใหญ เพราะฉะนน ภกษไมควรพรากจมการซอมแซมเจดยเปนตน ซงเกด ขนแกสงฆ หรอวตรมอปชฌายวตรเปนตน ดวยคดเสยวา "เรา จะไมพราประโยชนของตน." ดวยวา ภกษผทาอภสมาจารกวตรให บรบรณเทานน จงทาใหแจงซงอรยผลเปนตนได; เพราะฉะนน แมธรรมน ชอวาประโยชนของตนแท. อนภกษผปรารภวปสสนา อยางยวดยง เทยวปรารถนาการแทงตลอดอยวา "วนน ๆ แหละ" ควรพราแมวตรมอปชฌายวตรเปนตนแลว ทากจของตนแท. บาทคาถาวา อตตทตถมภาย คอ กาหนดประโยชนของตน เชนนวา "นเปนประโยชนสาหรบตวของเรา." บาทคาถาวา สทตถปปสโต สยา ความวา ภกษพงเปนผ ขวนขวายขะมกเขมนในประโยชนอนเปนของตนนน.


ในเวลาจบคาถา แมพระอตตทตถเถระ กบรรลพระอรหตแล. เรองพระอตตทตถเถระ จบ. แมเรองพระธมมารามเถระ ในภกขวรรคธรรมบท กควร ประมวลมา (สาธก). [๗๓] ปฏบตบชาเทานน พงเหนวาเปนการบชาอนพระศาสดา ทรงสรรเสรญ และเปนบชาอนสงสด ดงพรรณนามาฉะน. เหมอนอยางวา บรรพชตผบชาดวยอามส ไมชอวา ปฏบต ธรรมสมควรแกธรรมฉนใด, คฤหสถจะเปนฉนนนหามได. ดวยวา ดวยเหตนน ในอธการแหงธมมานธมมปฏบตสาหรบคฤหสถ ใน อรรถกถา*มหาปรนพพานสตร ทานจงกลาววา "ใหทาน, ทาการ บชาดวยของหอม และบชาดวยมาลา" ดงน. กคฤหสถผบชาดวย อามส ชอวา ทา(ตาม) โอวาททพระศาสดาประทานไวแกตน และ ผทาตามโอวาท ชอวาบชา; เพราะฉะนน คฤหสถนน ชอวาบชา พระศาสดาดวยคณของตน คอการทาอามสบชาททาใหสมควรแก โอวาทของพระศาสดาแล. [บชาคนดเปนศรแกตว บชาคนชวพาตวจญไร] [๗๔] ผใด บชาสกการะสรรเสรญสตบรษมพระพทธเจา เปนตน ผสงสด เขาถงความเปนผควรบชาตามลาดบ ดวยการไมเสพ * ส. ว. ๒/๑๓๖


คนพาลและดวยการเสพบณฑต ตามทกลาวมา, ผนนยอมประสบ ประโยชนสข ดงพรรณนามาฉะน; ผใด บชาเหลาอสตบรษซงตรงกนขามกบสตบรษนน, ผนน ยอมประสบทกข. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ):- [พระเจาอชาตศตรบชาพระเทวทต] [๗๕] ดงไดสดบมา ครงหนง พระเทวทตอยในทลบ คดวา "ภกษเหลานอยางน คอ บรษทของพระสารบตร บรษทของ พระโมคคลลานะ ไดเปนผมธระคนละแผนก ๆ, แมเรากจะนาธระ ของคณะสกอยางหนง, แตเวนลาภเสยไมอาจใหบรษทเกดขนได เอาเถด เราจะรวมมอกบพระเจาอชาตศตร ยงลาภใหบงเกด" ดงน แลว ใหพระเจาอชาตศตรทรงเลอมใสดวยอทธปาฏหารย โดยนยอน มาแลวในสงฆเภทขนธกะ.*

พระเจาอชาตศตรนน กทรงเสอมใสพระเทวทตนน ทรงยก ยองเธอ ซงเปนอสตบรษ มพระประสงคจะทาสกการะแกเธอ ทรง บรจาคพระราชทรพยเปนอนมาก ใหสรางวหารทคยาสสประเทศ ไดพระราชทานสารบอาหาร ๕๐๐ สารบทก ๆ วน และไดเสดจไปสท บารงพระเทวทตทงเยนทงเชา. ทาวเธอทรงเชอคาของพระเทวทต ปลงพระชนมพระราชบดา ตดอปนสยแหงปฐมมรรคของพระองคเสย ทรงประสบทกข โดยนยทกลาวแลวในหนหลง. * ว. จล. ๗/๖๑๓.


[เรองสญชวมาณพ] [๗๖] พระเจาอชาตศตรนนแล ในอดตกาล ไดเปนมาณพ ชอวา สญชวะ (นบเขา) ภายในมาณพ ๕๐๐ คน ซงเปนอนเตวาสก ของอาจารยทสาปาโมกข ในกรงพาราณส. สญชวมาณพนน ไดเรยนมนตสาหรบปลกผาทตายใหกลบลก ขนอยางเดยว ในสานกอาจารย ไมไดเรยนมนตสาหรบแก. วนหนง เขาไปปาเพอตองการฟนพรอมกบพวกมาณพ พบ เสอโครงตาย จงพดวา "ทาน ผเจรญ ! ขาพเจาจกปลกเสอนใหลก ขน." มาณพเหลานน พดวา "ถาทานอาจ, กจงปลกมนให ลกขนเถด" แลวกพากนขนตนไมเสย. เขาจงรายมนตเอากอนกรวด ซดเสอโครงนน. เสอโครงลกขน (วง) ไปโดยเรว กดสญชวมาณพ เขาทกานคอ ใหถงความสนชวตแลว (มน) กลมลงในทนนมนเอง. แมสญชวมาณพกลมลงในทนนเหมอนกน. คนและเสอทง ๒ นอน ตายอยในทเดยวกนนนแล. มาณพ มาบอกแกอาจารย. ทานกลาววา "พอทงหลาย ! ขนชอวาผทาการยกยองอสตบรษ ทาสกการะและนบถอในฐานะอนไม ควรยอมกลบไดทกขเชนนนแหละ" เมอจะแสดงธรรมจงกลาวคาถานวา "ผใด ยกยองอสตบรษ สองเสพอสตบรษ อสตบรษกลบทาผนนนนแล ใหเปนเหยอ เหมอนเสอโครงกลบมชวต ทาสญชวมาณพ ใหเปนเหยอ ฉะนน."


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อสนต ไดแก คนทประกอบดวย ทจรต ๓ เปนผทศล มธรรมอนทราม. บทวา โย คอ บรรดาบคคล ทงหลายมกษตรยเปนตน คนใดคนหนง. บทวา ปคคณหาต ความวา ยกยอง คอ ทาสกการะและ ความนบถอบรรพชต ดวยการมอบถวายปจจยมจวรเปนตน หรอคฤหสถ ดวยการมอบตาแหนงมตาแหนงอปราชและเสนาบดเปนตน. บทวา อปเสวต ไดแก คบ. สองบทวา ตเมว ฆาส ความวา คนทศล ยอมทาผทยกยอง ตนนนนนเอง ใหเปนของเคยว. อธบายวา ยอมกน คอเคยวผนน เสย ไดแก ใหถงความพนาศ. ถามวา "เหมอนอะไร ?" แกวา "เหมอนเสอโครงทตาย อนสญชวมาณพรายมนต ยกยองดวยการมอบใหชวต คงคนชวต กลบปลดสญชวมาณพผให ชวตตนนนเองเสยจากชวต ใหถงความวอดวายไปฉะนน." แมผอนกอยางนน ผใดยกยองอสตบรษใด อสตบรษนนทศล ยอมทาผนนซงยกยองตนนนแล ใหฉบหาย; อธบายวา ชนทงหลาย ผทยกยองอสตบรษ ยอมถงความพนาศอยางนน. เรองสญชวมาณพ มาในสญชวชาดกเอกนบาต*. * ข. ชา. ๒๗/๔๘. ตทฏกถา. ๒/๔๑๐.


[เรองปรพาชกผยกยองแพะ] [๗๗] ในอดตกาล ไดมปรพาชกคนหนง ชอจมมสาฎกในกรง พราณส. นยวาหนงเทานน เปนทงผานงทงผาหมของเขา. วนหนง ปรพาชกนน เทยวไปเพอภกษาอยในกรงพาราณส ถง สถานทชนแพะ. ขณะนน แพะตวหนงเหนปรพกชกนนแลว ประสงค จะขวด จงยอตวลง. ปรพาชกไมถอยออกไป ดวยเขาใจวา "แพะ นทาความนอบนอมเรา" แลวคดวา "ในระหวางมนษยเหลานม ประมาณถงเทาน แพะนตวเดยวเทานน รคณเรา" ดงนแลว ไดยน ประณมมอ (ตอบ) แกแพะนน. พาณชผฉลาดนงอยในตลาด เหน เหตนน จงหามวา "พราหมณ ! ทานอยาไววางใจแกสตว ๔ เทา เพราะไดเหนเพยงชวขณะหนง, เพราะมนตองการจะขวดใหเหมาะจง ยอตวลง." ทนใดนนเอง แพะ (วง) มาโดยเรว ขวดเขาทอก ทาให ปรพาชกนนลมลงในทนนนนเอง. เขาประสบเวทนา นอนอย ณ ท นนนนแล คราครวญวา "ผใดสรรเสรญผทไมควรบชา, ผนนกกลบถก ผไมควรบชาฆานอนอย เหมอนเราผโฉดเขลา ถกแพะขวด จะตายในวนนฉะนน" แลวไดทากาละ. [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน หลายบทวา โส นหโต เสต ความวา ผนน


คอ ผยกยองคนทไมควรบชา ถกคนทไมควรบชานนใหตายนอนอย. บทวา อปช คอ บคคลผซงใคร ๆ ไมควรบชา. คาวา ยถาห- มชช ความวา เหมอนเราทาความยกยองอสตบรษยนอยในวนน บทวา ปหโต คอ ถกแพะขวดดวยการขวดทเหมาะ. บทวา หโต คอ ใหตาย. บทวา ทมมต ไดแกผไรปญญา. มคาทปรพาชกกลาววา "แมบคคลอนใด จกทาความยกยอง อสตบรษ บคคลแมนน กจกเสวยทกขเหมอนเรา." ปรพาชกนนแล ไดมาเปนปรพาชกผมชออยางน ในกรงสาวตถ ในพทธปบาทกาลน ปฏบตอยเชนนน ไดถกแพะขวดแลวแล. เรองปรพาชก มาในจมมสาฏกชาดกจตกกนบาต.*

กถาวาดวยการบชาผควรบชาอยางสงสด จบ. [๗๘] อกนยหนง ในบทวา ปชเนยยาน น พงทราบปชเนยย- บคคลทงหลายอยางน คอ "บรรดาบรรพชต อาจารยและอปชฌายะ เปนปชเนยยบคคลของพวกอนเตวาสกเปนตน, ภกษผแกกวาเปน ปชเนยยบคคลของภกษผใหม, บรรพชตทงหมด เปนปชเนยยบคคล ของพวกคฤหสถ. สวนบรรดาคฤหสถ พชายหญง เปนปชเนยย- บคคลของนองชายนองหญง, มารดาบดา เปนปชเนยยบคคลของบตร ทงหลาย, สามและพอผวแมผว เปนปชเนยยบคคลของบตร ในสกล." กการบชาปชาเนยยบคคลแมเหลานน จดเปนมงคลทงนน เพราะ * ข. ชา. ๒๗/๑๔๔. ตทฏกถา. ๔/๓๒๙.


เปนการสมาทานกศลธรรม และเพราะเปนเหตแหงความเจรญดวย ธรรมมอายเปนตน. ดวยเหตนน ในจกกวตตสตร* พระผมพระภาค จงตรสวา "มนษยเหลานนจกเปนผเกอกลมารดา เกอกลบดา เกอ กลสมณะ เกอกลพราหมณ มอนออนนอมตอผเปนใหญในสกลเปน ปกต, จกสมาทานประพฤตกศลธรรมน, มนษยเหลานน จกเจรญ ดวยอายบาง จกเจรญดวยวรรณะบาง เพราะเหตสมาทานธรรมอน เปนกศลทงหลาย" ดงน. [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา เต ความวา ภกษทงหลาย ! มนษย เหลาใด เปนบตรของมารดาบดาซงมอายประมาณสองหมนป จก เปนมนษยมอายสหมนป, มนษยผเกดมาเปนบตรเหลานน. บทวา มตเตยยา ไดแก เกอกลแกมารดา คอ ปฏบตชอบ ในมารดา. บทวา เปตเตยยา ไดแก เกอกลแกบดา. บทวา สาม า ไดแก เกอกลแกสมณะ. บทวา พรหม า ไดแก เกอกลแกพราหมณ. บทวา กเล เชฏาปจายโน ความวา มปกตออนนอม คอ ประพฤตถอมตนแกชนทงหลายผเปนใหญ คอ ผเจรญ มลง อา และ พชายเปนตน ในสกลของตน. บทวา กสลาน ไดแก ทมลกษณะอนหาโทษมได. * ท. ปา. ๑๑/๘๑.


บทวา สมาทานเหต คอ เพราะเหตแหงการสมาทานประพฤต. กถาวาดวยการบชาผควรบชา จบ. [สรปความแหงคาถาท ๑] [๗๙] พระผมพระภาคตรสมงคล ๓ ประการมอนไมเสพคนพาล เปนตนดวยคาถาน, มงคล ๓ ประการทงหมดนน พงทราบวาเปน มงคล เพราะเปนเหตเจรญดวยสมบตมความสรรเสรญในโลกนเปนอาท โดยนยดงพรรณนามาฉะน. สวนในอรรถกา* ทานกลาววา "การไมเสพคนพาล ชอวา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงประโยชนเกอกลในโลกทง ๒ ดวยอน ปองกนเสยซงเหตแหงทกขมภยเปนตน ทมการเสพคนพาลเปนปจจย, การเสพบณฑตและการบชาผควรบชา ชอวา เปนมงคล เพราะเปน เหตแหงพระนพพานและสคต" ดงน. แมคาเปนคาถาน กเปนปฐยาวตร แล. กถาพรรณนาความแหงคาถาท ๑ จบ. * ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๔๔.


พรรณนาความแหงคาถาท ๒*

[๘๐] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๒: การอยในประเทศอน สมควร ชอวา "ปฏรปเทสวาส." กโอกาสเปนทอยของหมสตว แหงใดแหงหนง มคาม นคร และชนบทเปนตน ชอวา "ประเทศ." บทวา ปพเพ แปลวา ในกอน อธบายวา ในชาตทลวงแลว. ความเปนผมกศลอนสงสมไวแลว ชอวา ความเปนผมบญ อนทาไวแลว. การตงความปรารถนาไว ความดารงไว การประกอบไวซง ตนโดยชอบ ชอวา อตตสมมาปณธ. บทวา เอต ความวา "เทพดา ! ทานจงถอวา การอยใน ประเทศอนสมควร ๑ ความเปนผมบญอนทาไวในกอน ๑ การตง ตนไวชอบ ๑ กรรม ๓ อยางแมน เปนมงคลอนสงสด" ความ สงเขปในคาถาท ๒ นเทาน. สวนความพสดารในคาถาท ๒ น ดงตอ ไปน:- * สมเดจพระวนรต (จบ ป. ๙) วดโสมนสวหาร แปลครงเปนเปรยญ.


กถาวาดวยการอยในประเทศอนสมควร [๘๑] บรษท ๔ ยอมเทยวไป บญกรยาวตถมทานเปนตน ยอมเปนไป คาสอนของพระศาสดามองค ๙ ยอมรงเรองในประเทศใด ประเทศนน ชอวา ประเทศอนสมควร. การอาศยอยในประเทศอน สมควรนน พระผมพระภาคตรสวา "เปนมงคล" พระเปนปจจยแหง การทาบญแหงสตวทงหลาย. ในขอนน มเรองน (เปนอทาหรณ). [เรองชาวประมง]*

[๘๒] ดงไดสดบมา ชาวประมงคนหนงชอ อรยะ อาศยอยใน กรงสาวตถ. วนหนง เขากาลงเอาเบดตกปลา เหนพระศาสดาเสดจมา เทยวบณฑบาตในบาน ใกลประตดานเหนอแหงกรงสาวตถ มภกษ สงฆแวดลอม กาลงเสดจมาจากบานนนแล จงไดวางคนเบดยนอย. พระศาสดา ประทบยนใกลเขาแลว ตรสถามนามของพระสาวก ทงหมด, ชะรอยจะตรสถามนามของเราบาง." พระศาสดา ทรง ทราบจตของเขาแลว ตรสถามวา "อบาสก ! ทานชอไร ?" ชาวประมง. ขาพระองคชอ "อรยะ พระเจาขา." * เกวฏโฏ=เก=ในนา วฏฏ=เปนไป เกวฏโฏ=ผเปนไปในนา หมายความวา ชาวประมง


ลาดบนน พระผมพระภาค ตรสกะเขาวา "อบาสก ! ผทา สตวมชวตใหตกลวงไปเชนทาน หาชอวา อรยะไม, สวนพระอรยะ ทงหลาย ตงอยในภาวะ คอ การไมเบยดเบยนสตวทงหลาย" เมอจะ ทรงแสดงธรรม จงตรสคาถาน ในธมมฏฐวรรคธรรมบท* วา "บคคล เบยดเบยนสตวทงหลาย ดวยเหตใด จะเปนผชอวาอรยะ ดวยเหตนน หามได, เรา เรยกวา อรยะ เพราะไมเบยดเบยนสตวทงปวง." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา เตน แปลวา ดวยเหตนน. บทวา หสต แปลวา เบยดเบยน. บทวา อหสา ความวา เพราะไมเบยนเบยนสตวทงปวง ดวย เครองประหารมฝามอเปนตน. บาทคาถาวา อรโยต ปวจจต ความวา บคคลผตงอยไกล จากการเบยดเบยนเทานน เรยกวา "อรยะ" เพราะเปนผตงอยใน ภาวนามเมตตาเปนตน. ในเวลาจบคาถา ชาวประมงไดเปนโสดาบน. การอยในประเทศอนสมควรของชาวประมงนน ชอวา "เปน มงคล" เพราะเปนปจจยแหงบญกรยาวตถ คอการฟง (ธมมส- สวนมย). เรองชาวประมง จบ. * ข. ธ. ๒๕/๕๐-๕๑.


[๘๓] อกอยางหนง ประเทศเปนทผองใสแหงพระปญญาเครอง ตรสรแหงพระศาสดา, ประเทศอนพระผมพระภาคยงธรรมจกรใหเปน ไป, ประเทศ คอ โคนแหงคณฑามพฤกษ ทพระผมพระภาคทรง แสดงยมกปาฏหารย ทาลายความเมาของเดยรถยทงปวง ในทาม กลางบรษทประมาณ ๑๒ โยชน, ประเทศเปนทเสดจลงจากเทวโลก กหรอประเทศเปนทประทบแหงพระพทธเจามกรงสาวตถ และกรงราช- คฤหเปนตน แมอนใด ประเทศนน ชอวา ปฏรปเทส, การอยใน ปฏรปเทสนน ชอวา เปนมงคล เพราะเปนปจจยใหไดอนตตรยะ ๖ แหงสตวทงหลาย. [๘๔] กกจมการเหนรปเปนตน อนเวนจากกจอนทยงกวา คอ ไมมกจอนยงกวา ชอวา อนตตรยะ. [อนตตรยสตร] อนตตรยะเหลานน พงทราบโดยนยทพระผมพระภาคตรสไวใน อนตตรยสตร* ฉกกนบาตองคตตรนกายอยางนวา [ทสสนานตตรยะ] "ภกษทงหลาย ! คนบางคนในโลกน ไปเพอเหนรตนะ คอ ชาง บาง ไปเพอเหนรตนะ คอ มาบาง ไปเพอเหนรตนะ คอ มณบาง ก หรอไปเพอเหนรตนะสงตา ไปเพอเหนสมณะหรอพราหมณ ผเหนผด ปฏบตผด, ภกษทงหลาย ความเหนอยนน มอย, เราไมกลาววาความเหน * อง. ฉกก. ๒๒/๓๖๒.


นนไมม, ภกษทงหลาย ! กแตความเหนนนนนแล ยงทราม เปนของ ชาวบาน เปนของปถชน ไมประเสรฐ ไมประกอบดวยประโยชน ยอม ไมเปนไปเพอนพพทา เพอวราคะ เพอนโรธ เพออปสมะ เพออภญญา เพอสมโพธะ เพอพระนพพาน. ภกษทงหลาย ! สวนชนใดแล ม ศรทธาตงมน มความรกตงมน ถง (พระรตนตรย) โดยสวนเดยว เสอมใสยงแลว ไปเพอเหนตถาคตหรอสาวกของตถาคต, ภกษ ทงหลาย ! บรรดาการเหนทงหลาย ! ขอทชนมศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ไปเพอเหนตถาคตหรอสาวกของตถาคตนน ชอวาเปน ยอดเยยม (ยอมเปนไป) เพอความบรสทธแหงสตวทงหลาย เพอ ความกาวลวงซงโสกะและปรเทวะ เพอความตงอยไมไดแหงทกขและ โทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทาใหแจงซงพระนพพาน, ภกษ ทงหลาย ! นเราเรยกวา ทสสนานตตรยะ. [สวนานตตรยะ] ภกษทงหลาย ! คนบางคนในโลกน ไปเพอฟงเสยงกลองบาง, ไปเพอฟงเสยงพณบาง, ไปเพอฟงเสยงเพลงขบบาง, กหรอไปเพอฟง เสยงสงตา, ไปเพอฟงธรรมของสมณะหรอพราหมณผเหนผด ปฏบต ผด; ภกษทงหลาย ! การฟงนนมอย, เราไมกลาววา "การฟงนน ไมม" ภกษทงหลาย ! กแตการฟงนนนนแล ยงทราม เปนของชาว บาน ฯลฯ เพอพระนพพาน. ภกษทงหลาย ! สวนชนใดแล มศรทธา ตงมน มความรกตงมน ถง (พระรตนตรย) โดยสวนเดยว เสอมใส


ยงแลว ไปเพอฟงธรรมของตถาคตหรอสาวกของตถาคต, ภกษ ทงหลาย ! บรรดาการฟงทงหลาย ขอทชนมศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ไปเพอฟงธรรมของตถาคตหรอสาวกของตถาคตนน ชอวาเปนยอดเยยม (ยอมเปนไป) เพอความบรสทธแหงสตว ทงหลาย ฯลฯ เพอทาใหแจงซงพระนพพาน. ภกษทงหลาย ! นเรา เรยกวา สวนานตตรยะ. [ลาภานตตรยะ] ภกษทงหลาย ! คนบางคนในโลกน ยอมไดลาภคอบตรบาง, ไดลาภคอภรยาบาง, ไดลาภคอทรพยบาง, กหรอไดลาภสงตา, ได ศรทธาในสมณะหรอพราหมณผเหนผด ปฏบตผด; ภกษทงหลาย ! ลาภนนมอย, เราไมกลาววา "ลาภนนไมม;" ภกษทงหลาย ! กแต ลาภนนนนแล ยงทราม เปนของชาวบาน ฯลฯ เพอพระนพพาน. ภกษทงหลาย ! สวนชนใดแล มศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ยอมไดศรทธาในตถาคตหรอสาวกของตถาคต, ภกษทงหลาย ! บรรดา ลาภทงหลายขอทชนมศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลวได ศรทธาใน ตถาคต หรอสาวกของตถาคตนน ชอวาเปนยอดเยยม (ยอมเปนไป) เพอความบรสทธแหงสตวทงหลาย ฯลฯ เพอทาใหแจงซงพระนพพาน, ภกษทงหลาย ! นเราเรยกวา ลาภานตตรยะ. [สกขานตตรยะ] ภกษทงหลาย ! คนบางคนในโลกน ยอมศกษาในเพราะ (เรอง)


ชางบาง, ศกษาในเพราะ (เรอง) มาบาง, ศกษาในเพราะ (เรอง) รถบาง, ศกษาในเพราะ (เรอง) อาวธบาง, กหรอศกษาศลปะสง ตา, ศกษาตอสมณะหรอพราหมณ ผเหนผด ปฏบตผด; ภกษ ทงหลาย ! การศกษานนมอย, เราไมกลาววา "การศกษานนไมม," ภกษทงหลาย ! กแตการศกษานนนนแล ยงทราม เปนของชาวบาน ฯลฯ เพอพระนพพาน. ภกษทงหลาย ! สวนชนใดแล มศรทธา ตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ยอมศกษาอธสลสกขาบาง ศกษา อธจตตสกขาบาง ศกษาอธปญญาสกขาบาง ในธรรมวนยอนตถาคต ประกาศแลว, ภกษทงหลาย ! บรรดาการศกษาทงหลาย ขอทชนม ศรทธาตงนน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ศกษาอธสลสกขาบาง ฯลฯ ในธรรมวนยอนตถาคตประกาศแลวนน ชอวาเปนยอดเยยม (ยอม เปนไป) เพอความบรสทธแหงสตวทงหลาย ฯลฯ เพอทาใหแจง ซงพระนพพาน, ภกษทงหลาย ! นเราเรยกวา สกขานตตรยะ. [ปารจรยานตตรยะ] ภกษทงหลาย ! คนบางคนในโลกน ยอมปรนนบตกษตรยบาง, ปรนนบตพราหมณบาง, ปรนนบตคฤหบดบาง, กหรอปรนนบตชน สงตา, ปรนนบตสมณะหรอพราหมณ ผเหนผด ปฏบตผด; ภกษ ทงหลาย ! การปรนนบตนนอย เราไมกลาววา "การปรนนบตนน ไมม," ภกษทงหลาย ! กแตการปรนนบตนนนนแล ยงทราม เปน ของชาวบาน ฯลฯ เพอพระนพพาน. ภกษทงหลาย ! สวนชนใดแล


มศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ยอมปรนนบตตถาคตหรอ สาวกของตถาคต, ภกษทงหลาย ! บรรดาการปรนนบตทงหลาย ขอ ทชนมศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ปรนนบตตถาคตหรอ สาวกของตถาคตนน ชอวาเปนยอดเยยม (ยอมเปนไป) เพอความ บรสทธแหงสตวทงหลาย ฯลฯ เพอทาใหแจงซงพระนพพาน, ภกษ ทงหลาย ! นเราเรยกวา ปารจรยานตตรยะ. [อนสสตานตตรยะ] ภกษทงหลาย! คนบางคนในโลกน ยอมระลกถง๑บตรบาง, ระลกถงภรยาบาง, ระลกถงทรพยบาง, กหรอระลกถง๒ทรพยสงตา, ระลกถงสมณะหรอพราหมณ ผเหนผด ปฏบตผด; ภกษทงหลาย ! ความระลกนนมอย, เราไมกลาววา "ความระลกนนไมม" กแต ความระลกนนนนแล ยงทราม เปนของชาวบาน ฯลฯ เพอพระนพพาน ภกษทงหลาย สวนชนใดแล มศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยง แลว ระลกถงตถาคตหรอสาวกของตถาคต. ภกษทงหลาย ! บรรดา ความระลกทงหลาย ขอทชนมศรทธาตงมน ฯลฯ เสอมใสยงแลว ระลกถงตถาคตหรอสาวกของตถาคตนน ชอวาเปนยอดเยยม (ยอม เปนไป) เพอความบรสทธแหงสตวทงหลาย ฯลฯ เพอทาใหแจง ซงพระนพพาน, ภกษทงหลาย นเราเรยกวา อนสสตานตตรยะ" ดงน ๑. ในบาล. อง. ฉกก. วาระลกลาภคอบตรบาง. ลาภคอภรยาบาง. ลาภคอทรพยบาง. ๒. บาลในพระสตร ไมม


[๘๕] นยอนมาในอรรถกถา*อนตตรยสตรนนวา "บรรดาบท เหลานน บทวา อจจาวจ ไดแก รปอยางใดอยางหนง ใหญเลก หรอสงตา. บทวา หน คอทราม. บทวา คมม คอ เปนของมอยแหงชาวบาน. บทวา โปถชชนก คอ เปนของมอยแหงปถชน. บทวา อนรย คอ ไมประเสรฐ ไมสงสด ไมบรสทธ. บทวา อนตถส หต คอ ไมประกอบดวยประโยชน. บทวา นพพทาย ไดแก เพอเบอหนายในวฏฏะ. บทวา วราคาย ไดแก เพอคลายแหงกเลสมราคะเปนตน. บทวา นโรธาย ไดแก เพอดบโดยไมเปนไปแหงกเลสเหลานน. บทวา อปสมาย ไดแก เพอระงบแหงกเลสเหลานน. บทวา อภาย คอ เพอรยง. บทวา สมโพธาย ไดแก เพอแทงตลอดซงมรรคญาณ ๔ กลาวคอปญญาเครองตรสร. บทวา นพพานาย คอ เพอทาใหแจงซงพระนพพาน. บทวา นวฏสสทโธ คอ มศรทธาตงลงแลว. แมในบทท ๒ กนยนน. บทวา เอกนตคโต ไดแก ถงแลวโดยสวนเดยว. อธบาย วา มศรทธาไมหวนไหว. บทวา อภปปสนโน ไดแก เสอมใสยง. บทวา เอตทานตตรย ตดบทเปน เอต อนตตรย. บทวา วสทธยา ไดแก เพอถงความบรสทธ. * มโน. ป. ๓/๑๒๗.


บทวา โสกปรเทวาน ไดแก ซงโสกะและปรเทวะ. บทวา อตถงคมาย ไดแก เพอถงความไมตงอย. บทวา ายสส ไดแก เพอมรรคทประกอบดวยวปสสนา. บทวา นพพานสส ไดแก นพพานทไมปจจย (หรออน กองกเลสและกองทกขไมกอ). บทวา ปตตลาภ ไดแก ลาภกลาวคอบตร. บทวา หตถสม ความวา ยอมศกษาศลปะมชางเปนนมต ทควรศกษา ชอวา ศกษาในเพราะ (เรอง) ชาง. ในบททงปวงก นยนน. กอาวธทกอยาง ชอวา ถร ในบทวา ถรสม น. บทวา อจจาวจ ไดแก ศลปะใหญนอย. บรรดาการเหนรปทงหลาย การเหนยอดเยยม ชอวา ทสสนา- นตตรยะ ในอนตตรยะ ๖ เหลานน. ในบททงปวง กนยนน. แทจรง การเหนพระศาสดา ภกษสงฆ หรอนมตมอสภ- นมตเปนตน อยางใดอยางหนง แหงผมศรทธาตงมนแลว ชอวา ทสสนานตตรยะ, การเหนรตนะมรตนะคอชางเปนตน ไมชอวา ทสสนานตตรยะ. การฟงกถาพรรณนาคณพระรตนตรย และพทธวจนะคอพระ ไตรปฎก ชอวา สวนานตตรยะ, การฟงกถาพรรณนาคณของ กษตรยเปนตน ไมชอวา สวนานตตรยะ. การไดอรยทรพย ๗ อยางเทานน ชอวา ลาภานตตรยะ, การ ไดรตนะคอมณเปนตน ไมชอวา ลาภานตตรยะ.


การบาเพญไตรสกขาเทานน ชอวา สกขานตตรยะ, การ ศกษาศลปะในเพราะ (เรอง) ชางเปนตน ไมชอวา สกขานตตรยะ. การปรนนบตพระรตนตรยเทานน ชอวา ปารจรยานตตรยะ, การปรนนบตกษตรยเปนตน ไมชอวา ปารจรยานตตรยะ. ความระลกถงคณของพระรตนตรยเทานน ชอวา อนสสตา- นตตรยะ, ความระลกถงคณของกษตรยเปนตน ไมชอวา อนสสตา- นตตรยะ." [อรรถกถา] [๘๖] นยอนมาในอรรถกถา*เอกนบาตองคตตรนกาย พรอม ทงฎกาวา "พระอานนทเถระ ไดเพอเหนพระศาสดาดวยจกข- วญญาณในเวลาเยนเชา นชอวา ทสสนานตตรยะ. ทานไดเพอสดบ พระดารสของพระศาสดาเนอง ๆ นชอวา สวนานตตรยะ ทานได ศรทธาในพระศาสดาวา "พระผมพระภาคตรสรเองโดยชอบ" เปน ตน นชอวา ลาภานตตรยะ. ทานศกษาไตรสกขาในศาสนาของพระ ศาสดา นชอวา สกขานตตรยะ. ทานปรนนบต คอทาอปฏฐาก พระศาสดาเนอง ๆ นชอวา ปารจรยานตตรยะ. ทานระลกถงพระ คณทเปนโลกยะและโลกตตระของพระศาสดา นชอวา อนสสตา- นตตรยะ. พระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคาม แมเหลาอน * มโน. ป. ๑/๑๒๔


กเหมอนพระอานนทเถระ ไดการเหนพระศาสดา และการฟงพระ ดารวของพระศาสดา, ไดศรทธาในพระศาสดา ศกษาไตรสกขาใน ศาสนาของพระศาสดา ปรนนบตพระศาสดา ระลกถงพระคณของ พระศาสดา แมนกชอวา ทสสนานตตรยะ. ฯลฯ ชอวา อนสสตา- นตตรยะ. สวนกลยาณปถชน กเหมอนพระอานนทเถระ ไดการเหน พระศาสดา และการฟงพระดารสของพระศาสดา ไดศรทธาในพระ ศาสดา ศกษาไตรสกขาในศาสนาของพระศาสดา ปรนนบตพระ ศาสดา ระลกถงพระคณของพระศาสดา เจรญวปสสนามการเหน การฟง การได ไตรสกขา การปรนนบต และความระลกถงนน ๆ (เปนอารมณ) แลวทาตนใหถงโสดาปตตมรรค นชอวา ทสสนะ, สวนะ, ลาภะ, สกขา, ปารจรยา, อนสสต แทจรง. สวนทสสนะ อนเปนเดม ชอวา ทสสนานตตรยะ. การฟง, การได, การศกษา, การปรนนบต, และความระลกถงทเปนเดม กอยางนน (คอ ชอวา สวนานตตรยะ ฯลฯ อนสสตานตตรยะ). (ฎกา) [๘๗] นยอนมาในอรรถกถา เอกนบาต องคตตรนกาย พรอม ทงฎกาวา กในพระสตรน พระผมพระภาค ไมทรงประสงคเพยงการ เหนพระรปของพระศาสดาผยอดเยยม วาเปนทสสนานตตรยะ, ทแท ทรงประสงคการเหนหยงลงในพระพทธคณ ดวยความเลอมใสอนหนก


แนน มการเหนพระรปของพระองคเปนประมข (วาทสสนานตตรยะ). ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาเปนตนวา "อานนทต- เถโร" ดงน. รปกายของพระศาสดา ชอวา ทสสนะ ในบทวา ทสสนานตตรย นน เพราะเปนพระรปทบคคลพงเหน. แมในบทวา ทสสนานตตรย นน อายตนะคอรป กชอวา ทสสนะ โดยไม แปลกกน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา "จกขว า- เณน ทฏ " ดงน. ทสสนะอนเยยมกวาน ไมม เหตนน ทสสนะน ชอวา อนตตระ. อนตตระนนแล ชอวา อนตตรยะ. ทสสนะ นนดวย ไมมทสนะอนเยยมกวาดวย เหตนน ชอวา ทสสนานตตรยะ แมในอนตตรยะทเหลอ กนยนเหมอนกน, สวนความแปลกกนดงน: - ทชอวา สวนะ เพราะอรรถวา อนเขาฟง คอพระดารสของ พระศาสดา. ทชอวา ลาภะ เพราะอรรถวา อนเขาได คอศรทธาใน พระศาสดา. ทชอวา สกขา เพราะอรรถวา อนเขาศกษา คอศล สมาธ และ ปญญา. การปรนนบต ชอวาปารยา คอ การบารง. ความระลกถง ชอ อนสสต ไดแก ระลกถงคณของพระศาสดา. คาวา อทมป น พระอรรถกถาจารยกลาวไว เพราะไมแปลก จากคาททานกลาวไวกอน. สองบทวา สตถ ทสสน ความวา เหมอนพระอานนทเถระ ไดการเหนพระศาสดา อนมความเสอมใส ความภกดและความสนท สนมเปนเบองตน. บทวา สกขาตตย ความวา ศกษาไตรสกขาอนเปนบรพภาค.


สองบทวา ต ทสสน ความวา เจรญวปสสนาอนเปนไปโดย มขคอทสสนะ. แทจรง กลยาณปถชน เจรญวาระแหงวปสสนา กระทง อนโลมญาณ โดยมขคอทสสนะ กาวลงสภมแหงอรยะท ๘ ในลาดบ อนโลมญาณนน ไดทสสนะแลว ชอวา ทาตนใหถงมรรค. ทสสนะทเปนไปเบองหนาแตน ชอวา ทสสนะแทจรง. ทสสนะ อนเปนเดม ชอวา ทสสนานตตรยะ เพราะเปนเหตแมแหงการเหน สจจะ, แมในอนตตรยะทเหลอ กนยนน. กลยาณปถชน ทาญาณอนมอนสสตเปนอารมณใหเกดขนดวย สามารถระลกถงพระพทธคณ โดยนยเปนตนวา "อตป โส ภควา" ดงนแลว ทาญาณนนใหเปนปทฏฐาน เจรญวปสสนาอย พระ อรรถกถาจารย กกลาววา "เจรญวปสสนามความระลกถง (เปน อารมณ) ดงน. [เรองวกกลพราหมณ] [๘๘] ดงไดสดบมา พราหมณคนหนงชอ วกกล อาศยอย ในกรงสาวตถ. วนหนง เขาเหนพระศาสดาเสดจเทยวไปเพอบณฑบาต ในกรงสาวตถ ไมอมดวยการดพระรปของพระศาสดา ไปพระเชตวน กบพระศาสดานนแล สดบเทศนาของพระศาสดา ไดศรทธาแลว บรรพชาในสานกพระศาสดา ดวยหมายใจวา "จกไดเหนพระศาสดา เปนนตย ดวยอบายอยางน" ในเวลาอนจากเวลาฉนอาหาร ยนอย


ในท ๆ ยนอยแลวจะเหนพระศาสดาได ทอดทงกจมการสาธยายและ มนสการกมมฏฐานเปนตนเสย (เฝา) ดพระศาสดาอยแลว. พระศาสดา ทรงรอความแกกลาแหงญาณของเธออย ไมไดตรสอะไรเปนเวลาชา นาน เมอเธอมญาณแกกลาแลว ตรสวา "วกกล ประโยชนอะไร ของเธอดวยกายอนเนา ทเธอเหนอยน, วกกล ผใดและ เหนธรรม ผนนยอมเหนเรา, ผใดเหนเรา ผนนยอมเหนธรรม. วกกล กผเหน ธรรม ชอวา เหนเรา, ผเหนเรา ชอวา เหนธรรม" ดงนแลว เมอใกลวนเขาพรรษา เสดจไปกรงราชคฤห ในวนเขาพรรษา จงทรง ประฌามเธอวา "วกกล จงหลกไปเสย." [พระวกกลเสยใจจะฆาตวตาย] เธอไมอาจดารงอย คดวา "จะมประโยชนอะไรดวยชวตของ เราผไมไดเหนพระศาสดา" จงขนภเขาคชฌกฏ เพอจะทาตนใหตก จากภเขา. พระศาสดา ทรงทราบเรองนนแลว ทรงดารวา "วกกลน เมอไมไดความปลอบโยนจากสานกเรา จะพงอปนสยแหงมรรคผล ใหฉบหายเสย" ดงนแลว ประทบนงในพระเวฬวนนนเอง ทรง เปลงพระโอภาสแสดงพระองค ทาปตมกาลงใหเกดขนแกเธอ ตรส คาถานในภกขวรรคธรรมบทวา "ภกษเสอมใสในพทธศาสนา มากดวยความ ปราโมทย พงบรรลบทอนสงบ เปนทระงบ สงขาร เปนสข."


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปาโมชชพหโล ความวา ผมาก ดวยปราโมทยแมโดยปกต. บทวา ปสนโน ไดแก ผปลกความเสอมใส. บาทคาถาวา อธคจเฉ ปท สนต ความวา พงบรรลสวน อนสงบ กลาวคอพระนพพาน. บาทคาถาวา สงขารปสม สข ความวา เปนธรรมทสงบ แหงสงขารทงหมด เปนสขอยางยง. [พระวกกลบรรลพระอรหต] กแลครนพระศาสดาตรสฉะนแลว จงทรงเหยยดพระหตถออก ตรสวา "มาเถด วกกล อยากลวเลย." เธอคดวา "เราเหนพระ ศาสดาแลว แมพระดารสวา 'มาเถด' เรากไดแลว" ทาปตมกาลง ใหเกดขนแลว ไมทนรสกถงตน (ลอย) ไปวา "จะไปขางไหน" เพาะไปในอากาศเฉพาะพระพกตรพระศาสดา ยนอยบนภเขาดวยเทา แรก ระลกถงคาถาทพระศาสดาตรสแลว ขมปตไวไดในอากาศ นนแล บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย ถวายบงคม พระศาสดาอย ลงมาแลว. เรองพระวกกลเถระ มาในอรรถกถาธรรมบทเปนตน. [๘๙] การอยในประเทศเปนทประทบของพระพทธเจา ของ พระวกกลนน ยอมเปนปจจยแหงการไดอนตตรยะ ๖ คอการเหน


พระรปของพระศาสดา เปนทสสนานตตรยะ การฟงเทศนาของพระ ศาสดา เปนสวนานตตรยะ การไดศรทธาในพระศาสดา เปนลาภา- นตตรย การบาเพญไตรสกขา เปนสกขานตตรยะ การปรนนบต พระศาสดา เปนปารจรยานตตรยะ ความระลกถงพระคณของพระ ศาสดา เปนอนสสตานตตรยะ ดงพรรณนามาฉะน. [มชฌมประเทศเปนปฏรปเทส] [๙๐] อกอยางหนง ชนบททมชอวา มชฌมประเทศ ททาน กาหนดไวในจมมขนธกะ๑อยางน ในทศบรพา มนคนชอกชงคละ ตอจากนน มนครชอมหาศาล ตอจากมหาสาลนครนนไปเปนปจจนตชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท. ในทศอาคเนย มแมนาชอสลลวด ตอจากแมนาสลลวดนนไป เปนปจจนตชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท. ในทศทกษณ มนคมชอเสตกณณกะ ตอจากเสตกณณกนคม นนไป เปนปจจนตชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท. ในทศปศจม มบานพราหมณชอ ถนะ ตอจากบานพราหมณ นนไป เปนปจจนตชนบท รวมพราหมณชนบท. ในทศอดร มภเขาชออสรธชะ ตอจากภเขานนไป เปนปจจนต- ชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท ชอวา ปฏรปเทส. แมในอรรถกถาเอกนบาต๒องคตตรนกาย ทานครงแสดงบาล ๑. มหาวคค. ว. ทตย. ๕/๓๕ ๒. มโน. ป. ๑/๕๓๒.


ในธนธกะอยางนนเหมอนกนแลว กลาววา กชนบทน มสณฐาน ดงคะโพน (วด) โดยตรง บางแหงได ๘๐ โยชน (๘๐๐ ไมล) บางแหงได ๑๐๐ โยชน (๑,๐๐๐ ไมล) บางแหงได ๒๐๐ โยชน (๒,๐๐๐ ไมล) แตศนย ๓๐๐ โยชน (๓,๐๐๐ ไมล) (วด) โดยรอบได ๙๐๐ โยชน (๙,๐๐๐ ไมล) [คนดเกดในปฏรปเทส] พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระมหาสาวกมพระสารบตร พระโมคคลลลานะเปนตน พทธอปฏฐาก พระพทธมารดา พระพทธบดา และพระเจาจกรพรรด ยอมเกดขนไปมชฌมประเทศนน. บรรดาสตบรษมพระพทธเจาเปนตนนน สตวทงหลายรบโอวาท ของพระเจาจกรพรรด ตงอยในศล ๕ ยอมมสวรรคเปนเบองอยในโอวาท ของพระพทธเจาและพระสาวกของพทธเจากอยางนน. แตเมอตงอยในโอวาท ของพระพทธเจาและพระสาวกของพระพทธเจา ยอมมพระนพพาน และสคตเปนเบองหนา. เพราะฉะนน การอยในปฏรปเทสนน จงตรส วา "เปนมงคล" เพราะเปนปจจยแหงสมบตเหลาน. [ปฏรปเทสอกนยหนง] [๙๑] สวนในอรรถกถา*เอกนบาตองคตตรนกาย ทานกลาว วา "อกนยหนง แมเพราะเทยบเคยง กไดมชฌมประเทศ (อก) แทจรง ชมพทวปทงสน ชอวา มชฌมประเทศ ทวปนอกนน เปน ปจจนตชนบท. อนราธบร ในตมพปณณทวป (สหล=ลงกาทวป= * มโน. ป. ๑/๕๓๒.


Cylon) ชอวา มชฌมประเทศ นอกนนเปนปจจนตประเทศ ดงน. แมคานนกถก. [ลาดบวงศกษตรยในอนราธบร] ดวยวา ในอนราธบร พระราชโอรสองคองคท ๒ ของพระเจา มฏสวะ พระนามวา เทวานมปยตสสะ ทรงตงอยในโอวาทของพระ มหาหนทเถระ ทรงทาบญมากหลาย ครองราชยอยได ๔๐ ปแลว สวรรคต บงเกดในดาวดงสเทวโลก. แตนน พระราชโอรสองคท ๔ ของพระเจามฏสวะพระนามวา อตตยะ ครองราชยอย ๑๐ ป. พระ ราชโอรสองคท ๕ พระนามวา มหาสวะ พระราชโอรสองคท ๗ พระนามวา สรตสสะ ของพระเจามฏสวะนนเอง กอยางนน (คอ ครองราชยอยองคละ ๑๐ ป). ครงนน ราชบตรของพระราชาทมฬ ๒ องค คอ เสนะ ๑ คตตะ ๑ ถอดพระเจาสรตสละเสย แลวครองราชยในอนราธบรได ๑๒ ป. ครงนน พระราชโอรสองคท ๙ ของพระเจามฏสวะ พระนาม วา อเสละ ถอดพระเจาเสนะและคตตะเสย ครองราชยอยได ๑๐ ป. ครงนน พะราชทมฬ พระนามวา เอฬาระ ถอดพระเจา อเสละเสย แลวครองราชย ๔๔ ป. ครงนน พระราชโอรสของพระเจากากวณณตสสะ พระราช- นดดาของพระเจาเทวานมปยตสสะ พระนามวา ทฏฐคามณอภย ปลง


พระราชชนมพระเจาเอฬาระเสยแลว ไดเปนเอกราธบร ใน ลงกาทวป. พระเจาทฏฐคามณอภยนน ไดครองราชยอยในทสด ๙๖ ป หลงจากปสวรรคตของพระเจาเทวานมปยตสสะ ดวยประการฉะน. ครงนน เทวานมปยตสสเทพบตร เหนความทสงขารทงหลาย เปนของไมเทยง จตจากภพดาวดงสดวยอธมตตกาลกรยา* บงเกด ในสกลเศรษฐ ในลงกาทวป ในเวลาอายได ๗ ขวบ บรรพชาแลว ไดเปนพระอรหนต. แมชนเหลาอน ผอยในลงกาทวปนน บรรลมรรค ผล เหลอทจะนบแล. กถาวาดวยการอยในประเทศอนสมควร จบ. * โดยพยญชนะ แปลวา การทากาละดวยนอมใจไป (ดวยอธยาศย) โดยอรรถ หมายวา กลนใจจต.


กถาวาดวยความเปนผมบญอนทาไวในกอน [๙๒] ผมกศลอนสงสม คอ มอธการอนทาไวปรารภพระ พทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระขณาพส ในชาตทลวงมาแลว ชอวา ผมบญอนทาไวในกอน. แทจรง บคคลเหนปานน มกศลมล อนหนาขนแลว สดบเทศนาของพระเจา หรอพระสาวกของพระ พทธเจา ยอมบรรลพระอรหตดวยกศลมลนนนนแล เหมอนพระ เจามหากปปนะเปนตน. เพราะฉะนน ความทบคคลเหนปานนมบญ อนทาไวในกอน จงตรสวา "เปนมงคล." ในขอนน มเรองน (เปน อทาหรณ): - [เรองพระมหากปปนเถระ] [๙๓] ในอดตกาล ไดมชางทอหกประมาณพนคน อยอาศย ในบานตาบลหนงใกลกรงพาราณส. ครงนน พระปจเจกพทธเจา ประมาณพนองค อยในหมวนตประเทศ ๘ เดอน มประสงคจะอยใน ชนบท ๔ เดอนฤดฝน ลงทใกลพระนครแลว สงพระปจเจกพทธเจา ๘ องคไปขอหตถกรรมเพอทาเสนาสนะ. ครงนน ภรยาของหวหนาชางทอหก เดนไปพระนครดวยกจ บางอยาง พบพระปจเจกพทธเจาเหลานน ถามแลว ฟงเรองนน กลาววา "ทานเจาขา พวกดฉนอยในบานตาบลนประมาณพนคน ในพวกดฉน คนหนง ๆ จกถวายภกษาไดองคหนง ๆ, พรงน ของทาน ทงหลายโปรดรบภกษาของพวกดฉน พวกดฉนจกทาแมเสนาสนะแก


ทานทงหลาย" ดงนแลว เขาไปบาน บอกแกมนษยทงหลาย. วนรงขน แมพระปจเจกพทธเจาทงหลาย เขาไปยงบานตาบล นน. มนษยทงหลาย มฉนทะเปนอนเดยวกน ถวายภกษาแกพระ ปจเจกพทธเจาเหลานน ในทสดภตกจ ได (ชวยกน) ทาบรรณ- ศาลาพนกลงถวายแกทาน. พวกเขาบารงพระปจเจกพทธเจาทงหลาย ผจาพรรษา ในบรรณศาลาของตนโดยเคารพแลว ไดถวายจวรแก พระปจเจกพทธเจาเหลานนผออกพรรษาแลว. พระปจเจกพทธเจา ทงหลายอนโมทนาแลวหลกไป. ชางทอหกเหลานน จตจากภพนนแลว (บงเกด) ชอวา คณ- เทพบตร ในหมเทพดาชนดาวดงส เสวยทพยสมบตในทนน จตจาก ภพนนแลว บงเกดในสกลกฎมพ กรงพาราณส ในกาลแหงพระพทธ- เจาพระนามวา กสสป. บรรดาชางทอหกเหลานน หวหนาชางทอหก เปนบตรของหวหนากฎมพ. แมภรยาของเขา กเปนธดาของหวหนา กฎมพเหมอนกน. ชางทอหกนอกจากนน เปนบตรธดาของกฎมพ นอกจากนน. คนเหลานนแมทงหมด เจรญวยแลว เปนภรยาสามกนและกน รวบรวมทรพยไดแลว ให (ชวยกน) ทาบรเวณ ประดบดวยหอง พนหอง เมอทาการฉลองบรเวณ ถวายมหาทานสปดาห ๑ แกภกษ สองหมนรปมพระพทธเจาเปนประมข วนสดทาย ไดถวายจวร. ฝายภรยาของหวหนากฎมพ ตองการจะทาใหอดเรก (มโห- ฬาร) บชาพระศาสดาดวยผาสาฎกสดอกองกาบ มคาพนหนง และ


ดวยดอกองกาบทงหลาย ปรารถนาวา "พระเจาขา ขอขาพระองค จงมนามวา อโนชา (องกาบ) มสรระ มวรรณะดงสดอกองกาบ ในสถานทขาพระองคบงเกดแลว ๆ." พระศาสดา ทรงอนโมทนาวา "ขอความปรารถนาอยางนน จงสาเรจ" ดงน. คนเหลานนแมทงหมด ทองเทยวไปในเทพดาและ มนษยพทธนดร๑ จตจากเทวโลก กอนหนาพระศาสดาของเรา บงเกด. บรรดาเหลานน หวหนากฎมพ บงเกดในราชสกล ในกรง กกกฏวด ไดเปนพระราชาพระนามวา มหากปปนะ. แมบรษนอกจาก นน บงเกดในสกลอมาตย ในกรงกกกฏวดนนนเอง. สวนภรยาของ หวหนากฎมพ เปนพระราชธดาในกรงสาคละ แควนมททะ ไดม พระนามวา อโนชา เพราะมพระสรระ มวรรณะดงสดอกองกาบ แมสตรนอกจากนน เปนธดาอมาตยกรงสาคละนนเหมอนกน. คน เหลานนแมทงหมด เจรญวย (บรรลนตภาวะ) แลวไดเปนภรรยาสาม กนและกน. เมอคนเหลานน อยรวมกนดวยความสมครอยางนน พระศาสดาของเราบงเกดในโลก ประทบอยในกรงสาวตถ. ภายหลงวนหนง พระเจามหากปปนะ ทรงสดบจากสานกพาณช ผมาจากกรงสาวตถวา "พระพทธเจาเกดขนแลว พระธรรมเกดขน แลว พระสงฆเกดขนแลว" ทรงเกดปตและโสมนส ทรงบชาคาของ พาณชเหลานนดวยทรพยสามแสน ตรสวา "พอทงหลาย พวกทานจง ไปสานกของพระราชเทว รบทรพยสามแสน" ทรงพรอมดวยอมาตย


พนหนง เสดจออก (อภเนษกรมณ) ดวยยานเทยมมา อทศพระ- ศาสดา. วนนน แมพระศาสดา ทรงตรวจดโลกในเวลาใกลรง ทรง เหนอปนสยแหงพระอรหตของพระราชาพรอมทงราชบรพาร เมอจะ เสดจไปตอนรบทาวเธอ ทรงถอบาตรและจวรเองทเดยว เสดจไป จากกรงสาวตถ ๑๒๐ โยชน ประทบนง ทรงเปลาพระฉตรพณณรงส ณ ควงตนนโครธ ใกลฝงแมนาจนทรภาคา. กในทางทพระราชาเสดจไป ไดมแมนา ๓ สาย คอ แมนาสาย ท ๑ ชอคงคา, สายท ๒ ชอนลพาหา เปนมหาทานทสายหนง ซงกวาง ถงครงโยชน, สายท ๓ ชอจนทรภาคา. พระราชาทานพรอมทงราชบรพาร เสดจถงฝงแมนาเหลานนโดยลาดบ ตรสวา "ชอวา พระคณของ พระศาสดาพระองคน แผไปภายใตแตเวจ เบองบนกระทงภวคค- พรหม ถาพระศาสดาพระองคนเปนพระสมมาสมพทธเจาไซร ขอ หลงกบมาเหลาน จงอยาเปยก" ทรงทาสจจกรยาแลว ทรงขบมาไป บนหลงนา. เพยงหลงกบแมของมาตวหนงกไมเปยก. พระราชาพรอม ทงรบรพาร ทรงขามแมนาสายท ๓ ดวยอาการอยางนน ทอด พระเนตรเหนพระฉพพณณรงส เสดจลงจากหลงมา นอมพระองค เสดจเขาไปยงสานกพระศาสดา ถวายบงคมแลวประทบนง ทรงสดบ อนบพพกถา เปนพระโสดาบน ทรงผนวชโดยความเปนเอหภกข ได เปนดงพระเถระมพรรษา ๑๐๐ ทรงบรขาร ๘. แมพระนางอโนชาราชเทว ทรงสดบการอบตแหงพระพทธเจา


เปนตน ทรงบชาคาของพาณชดวยทรพยเกาแสน ทรงสงพาณชเหลา นนไปดวยพระราชเสาวนยวา "ไปเถด พอทงหลาย" อนเหลาภรยา ของพวกอามาตยผโดยเสดจกบพระราชาแวดลอมแลว เสดจออก (อภเนษกรมณ) ดวยยานคอรถ อทศพระศาสดา เสดจขามแมนา เหลานนโดยนยกอนนนแล. พระศาสดา ทรงดารวา "เมอสตรเหลานเหนสามของตน ความ กาหนดดวยอานาจความพอใจ จะพงเกดขนทาอนตรายแหงมรรค, ฉนทราคะนนจกไมอาจทาไดอยางน" ไดทรงทาโดยประการทชนเหลา นนจะไมเหนกนและกนได. สตรเหลานนแมทงหมด ขามแมนาสายท ๓ แลว ไปสานก พระศาสดา ถวายบงคมแลวนงสดบอนบพพกถา เปนพระโสดาบน. ภกษแมเหลานน สดบธรรมททรงแสดงแกสตรเหลานน บรรลพระ อรหตพรอมดวยปฏสมภทา. พระศาสดา ทรงคลายฤทธาภสงขาร. ลาดบนน สตรเหลานน เหนสามเหลานนบวชแลว ทลขอบรรพชากะพระศาสดา. พระศาสดา ทรงดารวา "อบลวรรณาจงมา." พระเถร มา ใหสตรเหลานนบรรพชาแลว พาไปทพานกภกษณในกรงสาวตถ. สตรแมเหลานนทงหมด บรรลพระอรหตแลว. แมพระศาสดากได ทรงพาภกษพนรปเสดจไปพระเชตวนทางอากาศแล. เรองพระมหากปปนเถระมาในอรรถกถา*เอกนบาตองคตตรนกาย *มโน. ป. ๑/๓๔๔


เปนตน. [สรยอมอยกบผมบญ] [๙๔] อกอยางหนง แมเพราะเหตทผมบญอนแมไดทาไว เมอ ไดพสดทถงพรอมดวยอานภาพ ยอมประสบทกข, (สวน) ผมบญอน ไดทาไว (ไดพสดเชนนน) ยอมประสบสข. อนง เพราะเหตทผม บญอนมไดทาไว ยอมไมอาจรบสรทคนเหลาอนแมใหไวได สรนน ยอมเขาหาผมบญเทานน จงควรเหนวา ความเปนผมบญอนไดทา ไวในกอนเปนมงคล. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ):- [เรองบรษผมวาสนา] [๙๕] ในอดตกาล พราหมณพนอง ๔ คน ในกรงพาราณส บวชเปนฤษ สรางบรรณศาลาตามลาดบกน อยในหมวนตประเทศ บรรดาดาบสพนองเหลานน ดาบสพชายใหญ ทากาละแลว บงเกดเปนทาวสกกะ. ทาวเธอทรงทราบเหตนนแลว วนหนง เสดจ เขาไปหาดาบสหวหนา ทรงไหวแลวตรสถามวา "ทานผเจรญ ทาน ตองการอะไร ?" กดาบสนน เปนโรคผอมเหลอง เพราะฉะนน จงกลาววา "อาตมภาพตองการไฟ." ทาวสกกะ ตรสวา "ทานผเจรญ ผวาทานตองการไฟ, ขอ ทานพงเอามอเคาะพราโตเลมน แลวกลาววา ' เจาจงนาฟนมากอไฟ,' พราโตเลมน จกทาอยางนน" ไดประทานพราโตแกดาบสนนแลว.


มดกด ขวานกด ชอวา วาสผรสกะ ดวยสามารถสอดเขาไปในดาม. ทาวสกกะ เสดจเขาไปหาดาบสรปท ๒ ตรสถามอยางนนเหมอน กน. ทางชางมอยใกลบรรณศาลาของดาบสนน. ดาบสนนถกชางทง หลายรบกวน จงกลาววา "ทกขเกดขนแกอาตมภาพดวยอานาจแหง ชางทงหลาย, ขอจงโปรดทาชางเหลานนใหหนไป." ทาวสกกะ จงตรสวา "ทานผเจรญ เมอทานตกลองหนาน เหลาปจจามตรของทานจกหนไป, เมอตกลองหนาน เสนามองค ๔*

จก (กลบ) มจตเมตตาแลวหอมลอม (รกษา)" ประทานกลอง ลกหนงแกดาบสนนแลว เสดจเขาไปหาแมดาบสรปท ๓ ตรสถาม อยางนนเหมอนกน. แมดาบสนน กเปนโรคผอมเหลอง เพราะฉะนน จงกลาว "อาตมภาพตองการนมสม." ทาวสกกะ ประทานหมอนมสมหมอหนงแกดาบสนนแลว ตรส วา "ถาทานปรารถนา พงคราหมอนมสมนลง, นมสมจกกลายเปน แมนาใหญ ทาหวงนาใหญใหหลากไปแลว อาจยดเอาราชสมบต ใหแกทานได" แลวเสดจหลกไป. ตงแตนน พราโตกกอไฟแกดาบสหวหนา. เมอดาบสรปท ๒ ๑. หตถานก หมวดชาง ๑. อสสานก หมวดมา ๑. รถานก หมวดรถ ๑. ปตตานก หมวด ราบ ๑. กาหนดอยางตา; ชาง ๓ เชอก คน ๑๒ คน เรยก หตถานก. มา ๓ ตว คน ๓ คน เรยก อสสานก. รถ ๓ คน มคนคนละ ๔ คน เรยก รถานก. คน ๔ คน, มศสตราวธครบ เรยกปตตานก. กาหนดอยางสง: หตถานกหนงมชาง ๓ เชอก คน ๓๖ คน, อสสานกหนง มมา ๓ ตว คน ๙ คน, รถานกนง มรถ ๓ คน คน ๑๒ คน.


ตหนากลอง ชางทงหลายกหนไป. ดาบสรปท ๓ กฉนนมสม. ครงนน สกรตวหนง เทยวไปในทบานเกา เหนดวงมณอนถง พรอมดวยอานภาพ จงเอาปากคาบ แลวเหาะขนสอากาศดวย อานภาพของดวงมณนน พบเกาะแหงหนงในทามกลางสมทรจงลงอย ภายใตตนมะเดอตนหนง. วนหนง สกรหนง วางดวงมณไวขางหนา แลวมอยหลบไปท โคนตนไม. ทนน บรษชาวแควนกาสคนหนง ถกมารดาบดาขบออก จากเรอน เปนกรรมการ (กลาส) ของนายเรอทงหลายขนสเรอแลว เมอเรออบปางในทานกลางสมทร นอนบนแผนกระดาน (ลอยไป) ถงเกาะนนแสวงหาผลาผลอย เหลอบเหนสกรนนกาลงหลบ จง คอย ๆ เดนไปฉวยไดดวงมณ เหาะขนสอากาศดวยอานภาพแหงดวง มณนน นงบนกงมะเดอ คดวา "สกรตวน ชะรอยจะเทยวไปส อากาศดวยอานภาพแหงดวงมณ จงอยทน, เราฆาสกรตวน กน เนอแลวจงไป นาจะเหมาะ" จงหกไมทอนหนงโยนลงบนศรษะสกร นน. สกรผวาตน ไมเหนดวงมณ จงอยทน, เราฆาสกรตวน กน บรษนนหวเราะ สกรแหงนหนาดขางบน เหนบรษนน จงเอาศรษะชน ตนไมนนตายในทนนนนเอง. บรษนน ลง (จากตนไม) กอไปปงเนอสกานนกนแลว เหาะ ขนสอากาศ ไปทางทสดหมวนตประเทศ เหนอารมบท (พก) อย ในอาศรมของฤษหวหนา ๒-๓ วน เหนอานภาพแหงพราโต จงบอก อานภาพแหงดวงมณของตน แลวกลาววา "ทานผเจรญ ขอทาน


จงรบดวงมณนแลวใหพราโตแกขาพเจาเถด." ฤษปรารถนาจะเทยวไปในอากาศ จงรบดวงมณแลว ไดให พราโตนอกนแกเขา. เขาถอเอาพราโตนน ไปไดหนอยหนง เคาะ พราโตแลวกลาววา "เจาจงตดศรษะของฤษน แลวนาดวงมณมา." พราโตไดทาอยางนน. เขาซอนพราโตไวในทกาบง เขาไปหาฤษรป ท ๒ (พก) อยชววนเลกนอย เหนอานภาพแหงกลอง จงใหดวง มณแลวถอเอากลอง ใหพราโตตดศรษะแมของดาบสรปท ๒ นนโดย นยกอนนนแล เขาไปหาดาบสรปท ๓ เหนอานภาพแหงหมอนมสม จงใหดวงมณแลวถอเอาหมอนมสม ใหพราโตตดศรษะแมของดาบส รปท ๓ นนอยางนนเหมอนกน แลวถอเอาสงทงหมด เหาะขนส อากาศ ลงในทไมไกลกรงพาราณส สงหนงสอไปในมอของบรษ ผหนงถงพระเจากรงพาราณสวา "พระเจากรงพาราณสจะรบหรอให ราชสมบตแกเรา." พระราชา ทรงสดบสาสน เสดจออกดวยหมายพระราชหฤทย วา "จบจกโจร" บรษนนตกลองแลว เสนามองค ๔ แวดลอมบรษ นนแลว. เขาทราบวาพระราชายกพลมา จงเทหมอนมสม. แมนา ใหญไหลหลากไปแลว. มหาชน จมลงในนมสม ไมอาจจะขามขนได. เขาเคาะพราโตพลางกลาววา "เจาจงนาพระเศยรของพระราชามา." พราโตนนไปนาเอาพระเศยรมาวางไวทแทบเทาแลว. แมคน ๆ หนง กไมอาจยกอาวธนขนได. บรษนน อนพลหมใหญหอมลอม เขาไปสพระนคร ใหทาการ


อภเษก ไดเปนพระราชาพระนามวา ทธวาหนะ แลวแล. เรองสกรไดมณ มาในทธวาหนชาดก* ทกนบาต. [เรองพราหมณผลกสร] [๙๖] ดงไดสดบมา พราหมณ (ผร) ลกขณะสรคนหนง อาศย อยในกรงสาวตถ. วนหนง เขาคดวา "อนาถบณฑกเศรษฐนเปน ทคตะ แลวกลบเปนอสระแลวอก, ทาไฉน เราจะพงลกสรของเศรษฐ นนมาได" ไดไปเรอนของอนาถบณฑกเศรษฐ. กเศรษฐมไกขาวปลอดเปรยบดวยสงขขด ขงไวในกรงทอง, สรนนตงอยทหงอนของมน. พราหมณไปในเรอนของเศรษฐนน อน เศรษฐทาสกการะและสมมานะแลว ถามวา "ทานมาเพอประสงค อะไร ?" ตรวจดวา "สรตงอยทไหนหนอ ?" ทราบวา "ทหงอน ไก" จงกลาววา "ทานมหาเศรษฐ ขาพเจาบอกมนตกะมาณพ ๕๐๐ คน, มาณพและขาพเจาอาศยไกตวหนง ซงขนไมเปนเวลา ก ลาบาก ทราบวา ไกตวนขนเปนเวลา, ขาพเจามาเพอตองการไก ตวน; ขอโปรดใหไกตวนแลวขาพเจาเถด." เศรษฐ กลาววา "จงจบเอาไปเถด พราหมณ ขาพเจาใหไก แกทาน." ในขณะทเศรษฐกลาววา "ให" เทานน สรหายไปจากหงอน ไกนน ตงอยทมณอนเศรษฐวางไวเหนอศรษะ. พราหมณรเรองนน จงขอแมซงมณ. ในขณะทเศรษฐกลาววา "ใหมณ" เทานน สร *ชาตกฏกถา. ๓/๑๓๔.


หายไปจากมณนน ตงอยทไมตระเหวด อนเศรษฐวางไวเหนอศรษะ. พราหมณนนรเรองนน จงขอไมตระเหวดนน ตงอยทศรษะ วา "ให" เทานน สรหายไปจากไมตระเหวดนน ตงอยทศรษะ แหงอครมเหสของเศรษฐ นามวา บญลกษณเทว. พราหมณรเรองนน คดวา "ภณฑะนน (คอภรยา) เศรษฐ ไมยอมสละ, เราไมอาจแมจะขอได" จงบอกแกเศรษฐตามความ เปนจรง กลาววา "ขาพเจาไมอาจจะลกสรของทานได, ของ ๆ ทาน จงเปนของทานผเดยวเถด" แลวหลกไป. ความเปนอสระ ทพระผมพระภาคตรสหมายเอาในเทวตา- สงยตวา๑ "สร เปนทนอนแหงโภคะทงหลาย" ดงนวา สร. ในอรรถกถา๒เทวตาสงยตนน ทานกลาววา "ความเปน อสระ ชอวา สร. บทวา อาสโย ไดแกเปนสถานทอย. แทจรง เมอ ความเปนอสระมอยตรงหนา โภคะทงหลาย ยอมมาทางบกบาง ทางนาบางทเดยว. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสคานน. เพราะฉะนน สรนน ยอมสาเรจไดดวยอานภาพแหงบญ. สรแมนน โดยความ กคอ สมบตแหงบญ กาลงแหงบญนนเอง; เพราะฉะนน ผมบญนอย จงไมอาจรบเอาสรแมทคนเหลาอนใหแลวไดเลยแล. เรองพราหมณผลกสร จบ. [๙๓]๓ กเมอพราหมณนนหลกไปแลว เศรษฐไปยงพระเชตวน ๑. ส. ส. ๒๕/๖๑. ๒. สา. ป. ๑/๑๒๑. ๓. พระมหาฉาย สวฑฒโน ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


กราบทลเรองทงหมดแดศาสดา. พระศาสดา ตรสวา "คฤหบด สรของชนเหลาอน ยอม ไปในทอนในบดนเทานน กหาไม แมในกาลกอน สรทพวกคนม บญนอยทาใหเกดขนแลว กไปแทบเทาของเหลาชนผมบญเทานน." อนเศรษฐนนทลออนวอนแลว ทรงนาอดตนทานมา :- [เรองบรษหาฟน] ในอดตกาล ไดมบรษหาฟนคนหนง ในกรงพาราณส. วนหนง เขาขนฟนมาจากปา ไมอาจ (จะไปให) ทนประตเมองในเวลาได (ไปไมทนเวลาปดประตเมอง) จงนอนทศาลเทพารกษแหงหนงใน เวลาเยน. ฝงไกเปนอนมากแมทถกปลอยไวใกลศาลเทพรกษ (เทว- สถาน ?) นอนอยบนตนไมตนหนง ไมไกลศาลเทพารกษนน. บรรดาไกเหลานน ไกตวทนอนอยขางบนตวหนง เวลาใกลรง ถายอจจาระรดลงบนตวไกตวทนอนอยขางใต เมอไกตวใต กลาววา "ใครถายอจจาระรดลงบนตวเรา ?" กลาววา "เราไม ทนพจารณา ถายลงไป" ดงนแลวกลบถายซาลงไปอก. ทนน ไกทง ๒ ตวนน ไดทาการทะเลาะกนวา "อะไร เปน กาลงของเจา ๆ ?" ทนน ไกตวใตพด (อวด) วา "ใครฆาเราแลว ปงทถานไฟ กนเนอทสกแลว จะไดทรพยพนกหาปณะแตเชาตร." สวนไกตวบน กพด (อวดบาง) วา "พอคณ ! เจาคยโวดวยกาลงม ประมาณเทาน ใครกนเนอลาของเรานน กจะเปนพระราชา; คน กนเนอขางนอก, ถาเปนบรษ กจะไดตาแหนงเสนาบด, ถาเปนสตร


จะไดตาแหนงอครเมหส; สวนคนกนเนอตดกระดก, ถาเปนคฤหสถ จะไดตาแหนงขนคลง, ถาเปนบรรพชต จะไดเปนราชกลปกะ (ผเจา ถงราชสกล)." บรษหาฟน ไดยนคาของไกนน ๒ ตวนนแลว คอยยองขนไป จบเอาไกตวบนฆาเสย หมายใจวา "จกเปนพระราชา" จงไปเรอน ไดใหแกภรรยา ดวยสงวา "เธอจงปรงเนอไกนใหได." นางทาตาม คาสงนนแลว กลาววา "นาย เชญบรโภคเถด" ดงนแลวนอม เขาไป. เขากลาววา "นางผเจรญ เนอนมอานภาพมาก, ฉนกนมน แลว จดไดเปนพระราชา, เธอกจกเปนอครเมส, เธอจงถอเอา ขาวและเนอมา, เราจกอาบนาในแมนาคงคา แลวจงบรโภค ดวยกน." ภรยาและสามทง ๒ นน พากนไปแลว วางภาชนะใสขาวไว ใกลฝงแมนาคงคา ลงไป (ยงทานา) เพออาบนา. ขณะนน นาถกลมใหปนปวน ไดพดเอาภาชนะใสขาวไป แลว. ทนน มหาอมาตยควาญชางผหนง ใหชางอาบนาอยในแมนา ดานใต เหนภาชนะใสขาวนนถกกระแสนาพดมา จงใหคนยกขน เหนอาหารนนทงหมด สงใหปดภาชนะใสขาวนนแลวสงไปแกภรยา. ฝายบรษหาฟนนนแล มทองอดขนเพราะนาปนทรายไหลเขาไปในปาก หนไปแลว. ทนน ดาบสจกษทพยกลปกะของมหาอมาตยความชางรปหนง


(พก) อยในพระราชอทยาน พจารณาดวยจกษทพยวา "อปฏฐาก ของเราไมสละตาแหนงควาญชาง, เมอไรหนอ จงจกถงสมบต ?" ทราบเหตนนแลว จงไปนงอยบนเรอนของครวญชางกอน. แมควาญ ชาง กมาแลว สงใหคนนาภาชนะใสขาวนนมา ไดถวายแกดาบส. ดาบสใหแบงเนอลาเปนตน ออกเปนสวนหนง ๆ ใหใหเนอลาแกควาญ ชาง เนอขางนอกแกภรยาของเขา ตนเองฉนเนอตดกระดกแลว กลาว วา "ในวนน ๓ แตวนนไป ทานจกเปนพระราชา, จงเปนผไมประ- มาท" ดงนแลว หลกไป. กในวนท ๓ พระเจาสามนตองคหนง เสดจมาลอมกรงพาราณส. ทนน พระราชา ใหมหาอมาตยควาญชางถอเพศ เสดจตรวจ กองทพ ถกลกศรอนรวดเรวลกหนงแทง (ยง) สวรรคตในทนน นนเอง. คราญชาง ทราบความทพระราชานนสวรรคตแลว จงใหนา กหาปณะเปนอนมากออก ใหคนตกลอง*เทยว (ปาวประกาศ) วา "ชนทงหลายผตองการทรพย จงรบ." พลนกาย (ชวยกน) ทา พระราชาขาศกใหถงชพตกษยโดยครเดยวเทานน. พวกอมาตย ทาการถวายพระเพลงพระศพพระราชาของตนแลว ปรกษากนวา "พระราชา เมอยงทรงพระชนมอย ไดพระราชทานเพศ * คาเชนน ทานเรยกวา สหวจรนย, ถาเปนทรงเดนเรยกวา เภจจรณ มคคเภร หมายความ เทยวตกลอง, ใชเปนสานวนของภาษาเชนนเอง, ในเวลาแปลโดยพยญชนะ ใส อต าปนเหตก หรอ อต าปกเหตก.


ของพระองคแกควาญชางน, ควาญชางนแท ๆ ทาการบชารบกราชสมบต ไวได, พวกเราจกใหราชสมบตแกควาญชางนแหละ" ดงนแลว จง อภเษกควาญชางไวในราชสมบต และไดแตงตงภรยาของเขาใหเปน อครมเหส, ฝายพระดาบส กไดเปนราชกลปกะ. เรองบรษหาฟน จบ. [๙๘] พระศาสดา ครงทรงนาอดตนทานนมาแลว เมอจะ ทรงแสดงธรรมแกอนาถบณฑตเศรษฐนน ไดตรสคาถาเหลานใน สรโจรชาดก* ตกนบาตวา "คนไมมบญ มศลปะกตาม ไมมศลปะกตาม มความขวนขวาย รวบรวมทรพยใดไวเปนอน มาก, คนมบญเทานน ยอมบรโภคทรพยเหลา นน: โภคะเปนอนมาก ลวงสตวเหลาอนเสย เกดขนแกคนผทาบญไว ในททกสถานทเดยว. อนง โภคะเปนอนมาก ยอมเกดขนในทแมมใช บอเกดทงหลาย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ย แปลวา ทรพยใด. ปาฐะวา เย กม. ความวา บรษเหลาใด. บทวา อสสกกา ความวา ผถงความขวนขวาย คอ เกด ความพอใจในอนรวบรวมทรพย. คนไมมบญ ชอวา อลกขกา. ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๑๖๘.


คนไมมบญเหลานน มศลปะกตาม ไมมศลปะกตาม ดวยความสามารถ ศลปะมศลปะในเพราะชางเปนตน โดยทสดทาแมการงานดวยคาจาง รวบรวม คอประมวลทรพยเปนอนมากไวโดยลาบาก. บทวา ลกขว ความวา บรษอนผมบญเทานน แมไมทาการงาน อะไร ๆ กยอมบรโภคทรพยเหลานน คอ ทพระผมพระภาคตรสวา "ทรพยเปนอนมาก" ดวยผลบญของตน. บทวา อตจจ แปลวา กาวลวงแลว. เอว ศพท ในคาวา อเว พงประกอบเขาดวยบทวา "สพพตถ" นยวา "โภคะเปนอนมาก กาวลวงสตวเหลาอนผมไดทาบญไวเสย ยอมเกดขนแกคนผไดทา บญไวแลวในททกสถานเทานน." บาทคาถาวา อป นายเตเนสป ความวา อนง โภคะเปนอน มาก ทงทไมมวญญาณ ทงทมวญญาณ ยอมเกดขนแมในทมใช บอเกด คอรตนะทงหลาย ยอมเกดขนในทมใชบอเกดรตนะ, ทอง เปนตน ยอมเกดขนในทมใชบอเกดทองเปนตน, สตวทงหลายมชาง เปนตน ยอมเกดขนในทมใชบอเกดชางเปนตน. บรรดาโภคะทไมม วญญาณ และวญญาณเหลานน ในการเกดในทมใชบอเกด แหงโภคะทไมมวญญาณมมกดาและมณเปนตน พงกลาวเรองพระ เจาทฏฐคามณอภย. [เรองพระเจาทฏฐคามณอภย] [๙๙] ดงไดสดบมา ไดมพระราชบตรของพระราชาพระนาม วา กากวรรณตสสะ ผครองราชยในมหาคามในโรหณชนบท พระ


นามวา ทฏฐคามณอภย. โดยการทพระราชาบดาเสดจลวงลบไป พระองคครองราชยในมหาคามนนแล เสดจมาจากมหาคามนนแลว ทรงปลงพระชนมพระเจาทมฬพระนามวา เอฬาระ และไดเปนเอกราช ในกรงอนราธบร ในลงกาทวป. ในปท ๗๒ นบแตปพระศาสดาปรนพานได ๓๐๐ ป รตนะ ทงหลายมแรทองเปนตน เกดขนรอยอนราธบร ดวยบญญานภาพ ของพระองค. เปนความจรง แรทองมากมายประมาณคบหนงบาง ประมาณนวหนงบาง งอกขนเหนอพนดนประมาณถง ๑๖ กรส* ใน อาวรววฏคาม ไกลออกไป ๓ โยชนในทศอสานแตกรง. ในทศปราจน แตกรงนนไกลออกไป ๗ โยชน แรทองแดง งอกขนในชนบทอนชอวา ตมพปฏฐ ณ ฝงนอกแหงแมนาคงคา. อนง ในทศอาคเนย แตกรงนนไกลออกไป ๔ โยชน มณ ทงหลายผดขนในวาปคาม. ในทศทกษณ แตกรงนนไกลออกไป ๘ โยชน เงนเกดขนใน ถาแหงหนงในอมพฏฐโกลชนบท. ในทศปศจม แตกรงนนไกลออกไป ๕ โยชน มกดาทงหลาย โดยสณฐานประมาณเทาผลมะขามปอมขนาดใหญ บรรทกเกวยน ได ๖๐ เลม พรอมกบแกวประพาฬทงหลายขนสบกททาชออรเวล. ในทศอดร แตกรงนนไกลออกไป ๗ โยชน มณ ๔ ชนด อยาง * เปนมาตรา: ๑ กรส = ๒ เสน หรอ = ๒๔ ศอก หรอ = ๔ อมพณะ คอ ๔๔ ทะนาน โดย เทยบเครองตวง ทใชทวไป เปนชอของอจจาระ เพราะอรรถวา บคคลพงเกลยด.


ดเยยมมสเสมอดวยสดอกสามหาว โดยยาวประมาณ ๑ คบ ๔ นว โดยกลมประมาณเทาลกหนบด ผดขนบนหลงหาดทราย ใกลลาธาร อนไหลไปสบงแหงเปฬวาปกคาม. มนษยทงหลาย พบแรทองเปนตนเหลานนแลว กราบทบแด พระราชา. พระราชา ใหขนแรทงหมดนนมาแลว. เรองพระเจาทฏฐคามณอภย มาในปรเฉทท ๒๘ ในคมภรมหาวงศ [นธกณฑสตตคาถา] [๑๐๐] กพระศาสดา ครนตรส ๒ คาถานแลว ตรสวา "คฤห- บด ชอวาบอเกดอนเชนกบบญของสตวเหลาน ไมม, ดวยวา รตนะ ทงหลาย ยอมเกดขนแมในทมใชบอเกดแกคนมบญเทานน" ดงน แลว เมอทรงแสดงธรรมโดยนยทตรสไวในนธกณฑ* จงตรสคาถา เหลานวา "(บญ) นธนนใหสมบตนาใครทกอยางแกทวย เทพและมนษย: ทวยเทพและมนษยปรารถนา ผลใด ๆ, ผลนน ๆ ทงปวง ยอมไดดวยบญ- นธนน. ความเปนผมวรรณะงาม ความเปนผมเสยง ไพเราะ ความมทรวดทรงสมสวน ความเปนผ มรปสวย ความเปนใหญยง ความมบรวาร, ผลทงปวง ยอมไดดวยบญนธนน. * ข. ธ. ๒๕/๑๑.


ความเปนพระราชาในประเทศ ความม อสระ ความสขแหงพระเจาจกรพรรดทรก ความเปนพระราชาในเทพดา ทงความเปน เทพดาผพระราชาในหมทพย, ผลทงปวง ยอมได ดวยบญนธนน. สมบตของมนษย สขสมบตเปนเหตยนด ในเทวโลก และสมบตคอพระนพพาน, ผลทง ปวง ยอมไดดวยบญนธนน. ความเปนผอาศยมตตสมปทา หากประกอบ อยโดยปญญา เปนผชานาญในวชชาและวมตต, ผลทงปวง ยอมไดดวยบญนธนน. ปฏสมภทา วโมกข สาวกบารม ปจเจก- โพธ และพทธภม, ผลทงปวง ยอมไดดวยบญ- นธนน. บญสมปทามประโยชนมากอยางน, เพราะ ฉะนน บณฑตทงหลายผมปญญา จงสรรเสรญ ความเปนผมบญอนทาไวแลว." [แกอรรถ] นยอนมาในอรรถกถา*นธกณฑวา "ในคาถานน ขมทรพย คอ บญ ชอวา นธ. ทจรง บญนนเอง ชอวา นธ เพราะอรรถวา ควร * ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๒๕๑.


ฝงไว. พระผมพระภาค ครนทรงแสดงผลทบญนธนน ใหแกทวยเทพ และมนษยเหลานนโดยสงเขปวา "(บญ) นธนน ใหสมบตนาใคร ทกอยางแกทวยและมนษย" ดวยประการฉะนแลว บดน เมอ จะทรงแสดงความปรารถนานนวา เปนเหตในความทบญนธนนให สมบตนาใครทกอยาง เพราะบญนธนนจะใหสมบตทนาใครทกอยางได กดวยความปรารถนา เวนความปรารถนาเสย หาใหไดไม จงตรส กงคาถาวา "ย ย" เปนอาท. พงทราบวนจฉนในกงคาถาวา ย ย เปนตนนน: คาวา ย ย แปลวา ผลใด ๆ. คาวา เทวา หมายทงเทพดาทงมนษย. (ผลนน ทงปวง ยอมได) ดวยบญนธนน. บดน เมอจะทรงแสดงผลทกอยาง ทไดดวยบญนธนนโดย เฉพาะอยาง ๆ จงไดตรส ๕ คาถาวา "สวณณตา สสรตา" เปน อาท. [๑๐๑] ใน ๕ คาถานน พงทราบวนจฉยในคาถาท ๑ (กอน) ความเปนผมผวพรรณงดงาม ความเปนผมหนงเปลาปลงดงทอง ชอวา ความเปนผมวรรณะงาม. ความเปนผมเสยงดงเสยงพรหม ความเปนผมปกตเจรจาดงนกการะเวก ชอวา ความเปนผมเสยง ไพเราะ. ความเปนผมอวยวะตงอยดวยด, มคาททานกลาวไววา ' ความตงอยพรอมแหงอวยวะนอยใหญ ในททควรเสมอ เตม และกลม โดยความเปนอวยวะเสมอ เตม และกลม ' ชอวา ความ มทรวดทรงสมสวน. ความทรปกลาวคอสรระทงสนงาม, มคาท


ทานกลาวไววา 'ความเปนผไมสงนก ไมตานก ไมผอมนก ไมอวน นก ไมดานก และไมขาวนก ' ชอวา ความเปนผมรปสวย. ความ เปนอธบด, อธบายวา ' ความเปนใหญโดยเปนขตตยมหาศาลเปน ตน' ชอวา ความเปนใหญยง. ความเปนผมบรวาร ชอวา ความม บรวาร. บทวา สพพ คอผล ๖ หมวดมความเปนผมวรรณะงามเปนตน ทพระผมพระภาคตรสไวโดยเจาะจง ชอวา ผลทงปวง. [๑๐๒] พระผมพระภาค ครนทรงแสดงสมบตในเทพดาและ มนษยอนตากวารชสมบตอนจะพงไดดวยบญญานภาพ ดวยคาถาน ดงพรรณนามาฉะนแลว บดน เมอจะทรงแสดงรชสมบตทง ๒ นน จงตรสคาถาท ๒. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๒ นน: ความเปนพระราชาในประเทศหนง ๆ แหงแผนดน ไมถงแม ทวปหนงทงสน ชอวา ความเปนพระราชาในประเทศ. ความเปนใหญ ชอวา ความมอสระ. พระผมพระภาคทรงแสดงความเปนพระเจา จกรพรรดเฉพาะทวปดวยบทน. สขของพระเจาจกรพรรด ชอวา จกกวตตสข. บทวา ปย ไดแก นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ. ทรง แสดงความเปนพระเจาจกรพรรดผเปนอสระในปฐพ มสมทรสาคร ทง ๔ เปนทสด ดวยบทน. ความเปนพระราชาในเทพดาทงหลาย ชอวา เทวรชชะ. ทรงแสดงความเปนพระราชาในเทพดาแมของ


มนษยทงหลายมพระเจามนธาต* เปนตน ดวยบทน. คาวา อป ทพเพส ไดแก ความเปนเทพดาผพระราชาแม ในหมทพย. ดวยบทน ทรงแสดงความเปนเทพดาผพระราชาแมแหง เทพทงหลายผเกดขนในหมทเรยกวา "ทพย" เพราะมในโลกทพย. ผลเปนตนวาความเปนพระราชาในประเทศ ทพระผมพระภาคตรสไว โดยเจาะจง ชอวา ผลทงปวง. [๑๐๓] ครนทรงแสดงรชสมบตในเทพดาและมนษยอนจะพง ไดดวยบญญานภาพดวยคาถาน ดงพรรณนามาฉะนแลว บดน เมอ จะทรงรวบรวมสมบตทตรสไวดวย ๒ คาถาแตโดยยอ แสดงสมบต คอพระนพพาน จงตรสคาถาท ๓. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๓ นน: สมบตน ของมนษยทงหลาย เหตนน ชอวา มานส, มานส นนแหละ ชอวามานสกา. ความถงพรอม ชอวา สมบต. ทวยเทพ และมนษยยอมยนดสมบตนน ทเกดขนภายในกตาม ทเปน อปกรณในภายนอกกตาม เหตนน สมบตนน ชอวา รต (เปนเครอง ยนดแหงทวนเทพและมนษย) ไดแก ความสขและสงซงเปนทตงแหง ความสข. พระนพพานนนแล ชอวา นพพานสมบต. ผลเปนตนวา สมบตของมนษย ทตรสไวโดยเจาะจง ชอวา ผลทงปวง. [๑๐๔] ครนทรงแสดงแมนพพานสมบตทพงบรรลดวยสามารถ * ม+ธาต=มนธาต ผทรงไวซงสร.


ความเปนพระอรยบคคลผสทธานสาร๑เปนตน ซงพงไดดวยบญญา- นภาพ ดวยคาถาน ดงพรรณนามาฉะนแลว บดน เมอจะทรงแสดง พระนพพานนนนนแล อนจะพงบรรลแมดวยความเปนพระอรยบคคล ผเตวชชะและอภโตภาควมตต๒ และอบายแหงพระนพพานนน จง ตรสคาถาท ๔. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๕ นน; บคคลยอมถงพรอม คอบรรลความเจรญแหงคณดวยสมบตนน เหตนน สมบตนน ชอวา สมปทา. สมปทาคอมตร ชอวา มตต- สมปทา. ซงสมปทาคอมตรนน. บทวา อาคมม ความวา อาศยพระศาสดาหรอสพรหมจาร ผควรซงฐานะควรเคารพรปใดรปหนง รบโอวาทานสาสนจากพระ ศาสดาหรอสพรหมจารผควรซงฐานะควรเคารพนน. บทวา โยนโส คอ โดยอบาย. ปยชโต คอ ทาความหมนเปนเหตพยายาม. ความเปนผชอวาเชยวชาญ เพราะ อรรถวา ไมชกชาดวยประการนน ๆ ในวชชา ๓ มปพเพนวาสญาณ เปนตน และในวมตตอนตางโดยสมาบต ๘ และพระนพพาน ชอวา ความเปนผชานาญในวชชาและวมตต. ความเปนผชานาญทพระผม- พระภาคตรสไวโดยเจาะจง ชอวา ผลทงปวง. ๑. มาใน อง. สตตก ๒๓/๑๐ โดยพยญชนะ แปลวา แลนไปสศรทธา. มโน. ป. อธบายวา โดยอรรถ หมายถงทานผตงอยในโสดาปตตมรรค. ๒. มาใน อง. สตตก. ๒๓/๑๐ โดยพยญชนะ แปลวา ผพนจากสวนทง ๒ ดวยสวนทง ๒ มโน. ป. อธบายวา พนจากรปกาย ดวยอรปสมาบต พนจากนามกาย ดวยมรรค. โดยมรรค หมายถงพระอนาคาม ๕.


[๑๐๕] ครนทรงแสดงนพพานสมบตทพงบรรลแมดวยสามารถ ความเปนพระอรยบคคลผเตวชชะเปนตน อนจะพงไดดวยบญญา- นภาพอนเปนสวนแหงความเปนผชานาญในวชชาและวมตตททาไวใน กอน ดวยคาถาน ดงพรรณนามาฉะนแลว เพราะเหตใด พระ อรยบคคลทงหมด ผบรรลความเปนผชานาญในวชชาและวมตตนน แมเปนพระอรยบคคลผเตวชชะและอภโตภาควมตต ยอมไดความ เจรญแหงคณมปฏสมภทาเปนตน, และไดแมความเจรญแหงคณม ปฏสมภทาเปนตนนน ดวยบญสมปทาน ทตนทาไวโดยประการ นน ๆ ดวยสามารถเปนปทฏฐานแหงความเจรญนน; เพราะเหตนน บดนเมอจะทรงแสดงแมความเจรญแหงคณนน จงตรสคาถาท ๕. พงทราบวนจฉยในคาถาท ๕ นน: ปญญาทถงความแตกฉานในธรรม อรรถ นรกต และปฏ- ภาณ ชอวา ปฏสมภทา. วโมกขอนเปนโลกยะ ๘ ประการ ชอวา วโมกข. บารมทยงสาวกสมบตใหสาเรจ ชอวา สาวกบารม. บารม ทยงความเปนพระสยมภใหสาเรจ ชอวา ปจเจกโพธ. บารม ความเปนผสงสดแหงสตวทงปวงใหสาเรจ ชอวา พทธภม. ผลม ปฏสมภทาเปนตน ทพระผมพระภาคตรสไวโดยเจาะจง ชอวา ผล ทงปวง. พระผมพระภาค ครนทรงแสดงผลทพระองคตรสไวในกงคาถา วา "ทวยเทพและมนษยปรารถนาผลใด ๆ ผลนน ๆ ทงปวง ยอม ไดดวยบญนธนน" โดยเฉพาะเจาะจงดวย ๕ คาถาน ดงพรรณนา


มาฉะนนแลว บดน เมอจะทรงสรรเสรญบญสมปทาทเขาใจกนวา ใหสมบตนาใครทกอยางนนนนแล จงตรสคาถาทสด. พงทราบวนจฉยในคาถาทสดนน: คาวา เอว เปนคาชแจงความทลวงมาแลว. ประโยชนมาก มอยแกบญสมปทานน เหตนน บญสมปทานน ชอวา มประโยชน มาก. อธบายวา ' เปนไปเพอประโยชนใหญ.' ปาฐะวา มหทธยา (มฤทธมาก) กม. คาวา เอสา นน เปนคาอเทส, พระองคทรง ยกบญสมปทาทตรสขนไวดวยบทนน. ศพทวา ยทท เปนนบาต ลงในอรรถวา ทาใหตรงกน. ดวย บทวา ยทท นน พระองคทรงทาใหตรงกนวา ยา เอสา ดงน เพอจะทรงชแจงบทททรงยกขนวา เอสา. ความถงพรอมแหงบญ ทงหลาย ชอวา บญสมปทา. บทวา ปสสนต ความวา ยอมสรรเสรญ ดวยพระดารสท ตรสไวในนธกณฑวา "ขมทรพยไมทวไปแกชนเหลาอน๑ โจรลกไป ไมได, ผเปนปญญาควรทาบญคอขมทรพยทม ปกตตดตาม (ตน) ไปได" และดวยพระดารสทตรสไว ในสตตกนบาต ๒ องคตตรนกายเปนตนวา "ภกษทงหลาย พวกทานอยากลวบญเลย; คาวาบญ ๆ นนเปนชอวาของ ความสข." ๑. เวลาแปล ตดบทเปน อสาธารโณ- อเส. เอา โอ เปน อ. ลง ม อาคม จงเปนอสาธารณ- มเส. ๒. อง สตตก. ๒๓/๙๐.


บทวา กตปต แปลวา ความเปนผมบญอนทาไวแลวใน ปางกอน ดงน. กเพราะคาถาทง ๗ น พระธรรมสงคาหกาจารยยกขนสบาล ในนธกณฑสตร ขททปาฐะ; ฉะนน จงไมยกขนสบาลในสรโจร- ชาดก ยกขนสปาฐะในอรรถกถาอยางเดยวแล. กถาวาดวยความเปนผมบญอนทาไวในกอน จบ.


กถาวาดวยการตงตนไวชอบ* [๑๐๖] จต๑ ชอวา ตน, อกนยภาพทงหมด ชอวา ตน. จรงอย จตและอตภาพทง ๒ นน เรยกวา ตน เพราะอรรถ วาไป ไดแก แลนไปสภพนอยภพใหญ ถง คอประสบทกขในสงสาร ตางโดยชาตและชราเปนตนตดตอกน. อตต ธาต เปนไปในความ ไปโดยความตดตอ, ความไปไมขาดระยะ ชอวา ความไปโดยความ ตดตอ. อนง ดวยสามารถความอน จตและอตภาพทง ๒ นน เรยก วาตน เพราะอรรถวา มานะวา เรา ตงลงแลวในอตภาพน และ เพราะอรรถวา กน ไดแก เสวยสขและทกข. จะกลาวชอความตงตนไวชอบ. บคคลบางคนในโลกน ยงตน ผทศลใหตงอยในศล ยงตนผไมมศรทธาใหตงอยในความถงพรอม ดวยศรทธา ยงตนผตระหนใหตงอยในความถงพรอมดวยการบรจาค นเรยกวา การตงตนไวชอบ. [๑๐๗] บรรดาคาเหลานน ในคาวา "ยงคนผทศลใหตงอยใน ศล" น จะกลาวเรอง (ดงตอไปน):- [เรองโจร ๕๐๐ คน] ในอดตกาล ในกาลของพระพทธเจาพระนามวากสสป โจร * พระมหาทอง จารวโส ป. ๖ วดบปผาราม แปล. ๑. นคานบาลในกายจตตสตรและอาทตตปรยายสตรเปนตน ผมงวจารณธรรม ยอมเชอและเหน ชอบดวยบาลทมเหตผลและเปนหลกฐานมากกวาอธบายอนใด.


มจานวน ๕๐๐ คน ทากรรมมการฆาชาวบานเปนตน เลยงชพดวย โจรกรรม. วนหนง โจรเหลานน ถกพวกชาวบานตดตาม หนเขาไปปา พบภกษผถออยปาเปนวตรรปหนง ณ ทนน ไหวแลว กลาววา "ขอ ทานจงเปนทพงของพวกกระผมเถด ขอรบ." ทานกลาววา "ชอวา ทพงเชนกบศลไมม, แมพวกทานทกคน จงสมาทานเบญจศล," แลวใหศลแกโจรเหลานน กลาวสอนโจรเหลานนวา "บดน พวกทาน เปนผมศล, ไมควรลวงศลแมเพราะเหตมชวตเลย, ไมควรทาความ ประทษรายใจ." โจรเหลานน รบพรอมกนวา "ดละ" ทนน พวกชาวบาน ถงสถานทนนแลว ฆาโจรเหลานนทงหมด. โจรเหลานน มศลไมขาด ทากาละแลว บงเกดในเทวโลก. บรรดาโจรเหลานน หวหนาโจร ไดเปนหวหนาเทพบตรแลว. เทพบตรเหลานน ทองเทยวไปในเทวโลกนนแลว บงเกดในบาน ชาวประมง ซงมอย ๕๐๐ สกล ใกลประตกรงสาวตถ. บรรดาเทพ- บตรเหลานน หวหนาเทพบตร บงเกดในสกลของหวหนาชาวประมง ไดเปนกลบตรนามวา ยโสชะ เปนบรษเลศกวาบรษเหลานน. พวก กลบตรนอกน บงเกดในสกลนอกจากน. วนหนง กลบตรเหลานน ทอดแหในแมนาอจรวด จาเพาะได ปลาตวหนง มสเหมอนทอง จงปรกษากนวา "ปลาตวนมสเหมอน


ทอง, พวกเราจะแสดงปลานนแดพระราช" ใสปลานนลงในเรอ ยกเรอไปแสดงแดพระเจาโกศล. พระราชา ใหกลบตรเหลานนนนเองนาปลาตวนน เสดจไปส พระเชตวน ทรงแสดงแดพระศาสดา. พระศาสดา เมอทรงแสดงธรรมอนเหมาะแกขณะนน ทรง ทาปลานนใหเปนอปตตเหต (เหตเกด) ทรงแสดงกปลสตร๑ในสตต- นบาตแลว ไดตรสคาถา ๔ คาถาในตณหาวรรคธรรม๒บทอกวา "มนชสส ปมตตจารโน" เปนตน. ในเวลาจบคาถา ชาวประมงเหลานน ถงความสลดใจ บวช ในสานกพระศาสดา ภายหลง บรรลพระอรหต ตามนยทตรสไวใน ยโสชสตร๓วรรคท ๓ แหงอทาน ไดเปนผมการบรโภคเปนอนเดยวกน กบพระศาสดา ดวยการบรโภคธรรมคอสมาบต เปนธรรมเครองอย ไมหวนไหว. เรองโจร ๕๐๐ คน ในอรรถกถา๔กปลสตรเปนตน จบ. พงกลาวแมเรองโจรใน (เรอง) สงกจจสามเณรและอธมตตก- สามเณร ในอรรถกถาแหงคาถาเปนตนวา "โย จ วสสสต ชเว ทสสโล" ในสหสสวรรค.๕

[๑๐๘] สวนในคาวา "ยงตนผไมมศรทธาใหตงในความ ถงพรอมดวยศรทธา" น จะกลาวเรอง (ดงตอไปน):- ๑. ข. ส. ๒๕/๓๗๕. ๒. ข. ธ. ๒๕/๖๐. ๓. ข. อ. ๒๕/๑๐๗ ๔. ปรมตถโชตกา สตตนปาตวณณนา ๒/๑๓๓. ๕. ข. ธ. ๒๕/๑๙.


[เรองพระภารทวาชเถระ] พราหมณชอวาภารทวาชโคตร เปนมจฉาทฏฐก อาศยอยใน กรงราชคฤห. เขาเปนคนไมมศรทธา ไมเสอมใส ใครกลาววา พทโธ ธมโม สงโฆ ดงน ยอมปดหเสย แขงกระดางเชนกบตอตะเคยน แตพราหมณชอ ธนญชาน (ภรยา) ของเขา เปนโสดาบน มศรทธา เสอมใส. ตามปกต นางยนอยกด นงอยกด ไอกด จามกด ยอมทา นมสการวา นโม ตสส เปนตน. ภายหลงวนหนง พราหมณปรารถนาจะใหขาวปายาสมนานอย แกพราหมณ ๕๐๐ คน จงเชญพวกพราหมณเพอบรโภคอาหารใน วนพรง กลาวกาชบพราหมณวา "นางผเจรญ พรงนพราหมณ ประมาณ ๕๐๐ คน จกบรโภคในเรองของเรา; พรงน เธออยาได ทานมสการทเธอทาแกสมณะ (ศรษะ) โลนนน ชวเวลาวน ๑ ดวยวา พวกพราหมณไดยนคานน จะไมพอใจ, เธออยาทาลายฉนเสยจาก พราหมณ." พราหมณ. "ทานจะแตกจากพราหมณหรอเปลาเทพดา กชาง, ดฉนระลกถงพระศาสดานน เมอไมนมสการ ไมอาจจะดารง อยได." พราหมณฉวยพระขรรค (ดาบ) ได กลาววา "นางผเจรญ พรงน ถาเธอนมสการสมณะ (ศรษะ) โลนนน ในเมอพวกพราหมณ นงแลว ฉนจกฟนเธอดวยพระขรรคเลมน. ธรรมดาพระอรยสาวก อนใคร ๆ ใหหวนไหวไดยากดจแผนดน


และอนใคร ๆ ใหหนกลบไดยากดจภเขาสเนร เพราะฉะนนนางจง กลาวอยางนวา "พราหมณ ถาทานจะฟนดฉนเสยใหเปนทอน เลกทอนนอยจรง ๆ ไซร, ดฉนกจะไมเวนจาก คาสอนของพระพทธเจาผประเสรฐสดเลย." พราหมณนน เมอไมอาจจะแตะตองหรอประหารนางได จง กลาววา "เธอจงทาสงทเธอชอบใจเถด" แลวทงพระขรรคไวบน ทนอน. วนรงขน พราหมณไดตระเตรยมขาวปายาสเพอพวกพราหมณ ใหบอกเวลา (บรโภค) แลว. พราหมณเหลานนมานงแลว. แม พราหมณกนงในแถวเดยวกนกบพราหมณเหลานน. ทนน พราหมณ ถอทพพทอง เลยงพวกพราหมณอยในโรงภต กาลงนาภตมาเพอพราหมณ (สาม) นน ลนลงทแผนกระดานทเขา ปไวไมด. ทกขเวทนาเกดขนแลว. ในทนใดนนเอง นางกระลก ถงพระศาสดา ทาอญชลไวเหนอเศยร ประฌมอญชลไปโดยทศาภาค พระเวฬวนตงอย อทานขน ๓ ครงวา นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส ดงน. กขณะนน บรรดาพราหมณเหลานน บางพวกบรโภคแลว บาง พวกกาลงบรโภค บางพวกพอเรมลงมอ บางพวกเขาวางโภชนะ ไวขางหนา. พราหมณเหลานน พอไดยนเสยงนน เปนดจถกคอนขนาด เทาภเขาสเนรกระหนาลงบนศรษะ เปนดจถกหลาวแทงทหทง ๒ ถง


ความไมสบายกายและเสยใจ โกรธวา "พวกเราถกคนทนบถอลทธ อนน ใหเขามาสเรอนแลว" ทงกอนขาวในมอ ถอกอนขาวทอมไว ดาพราหมณพลางหลกไป. แมพราหมณ กดาพราหมณโดยประการตาง ๆ เมอไมอาจจะทา อะไรได จงกลาววา "กอยางนนเลา อถอยคนน จงสรรเสรญคณของ สมณะ (ศรษะ) โลนนนในททกแหง, อถอย กจกยกวาทะศาสดา ของมงนนในบดเดยวน" เดอดดาลงนงานใจไปพระเวฬวนไมถวายบงคม พระศาสดาเลยนง ณ สวนขางหนงแลว ทลถามปญหาวา "บคคลฆาอะไรส ? จงนอนเปนสข. บคคลฆา อะไรส ? จงไมเศราโศก. พระโคดม ทาน ชอบใจการฆาธรรมเอกอะไร ?." ทนน พระศาสดา เมอจะทรงพยากรณปญหาแกพราหมณนนจง ตรสวา "บคคลฆาความโกรธไดยอมนอนเปนสข, ฆา ความโกรธได ยอมไมเศราโศก, พราหมณ พระอรยะทงหลาย สรรเสรญการฆาความโกรธ ซงมรากเปนพษ มยอดหวาน เพราะวา บคคล ฆาความโกรธนนไดแลว ยอมไมเศราโศก." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ฆตวา แปลวา ฆาแลว. แมใน สททนตปกรณ ทานกกลาวนยไววา หน ธาต เปนไปในความเบยด


เบยน รปสาเรจวา ฆตวา แปลวา ฆาแลว. สองบทวา สข เสต ความวา บคคลชอวา นอนเปนสข เพราะ เปนผอนความเรารอนคอความโกรธเผาไมได, ชอวา ยอมไมเศราโศก เพราะเปนผมความโทมนสอนสญไปแลว เพราะความสญไปแหง ความโกรธ. บทวา วสมลสส ไดแก มทกขเปนผล. บทวา มธรคคสส ไดแก มสขเปนเบองปลาย. จรงอย ความสข ยอมเกดขนเพราะดาตอบคนผดาแลว และเพราะประหาร ตอบคนผประหารแลว; เพราะฉะนน คาวา มธร พระผมพระภาค ตรสหมายเอาความสขนน. ก อคค ศพท ในคาวา มธรคคสส น เปนศพทกลาวทสด. บณฑตทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ชอวา พระอรยะ. พราหมณฟงเทศนาของพระศาสดา กลบไดศรทธาไดบรรพชา อปสมบทในสานกของพระศาสดา ไดเปนพระอรหนตตอกาลไมนาน นกแล. เรองพระภารทวาชเถระ มาในอรรถกถา๑พราหมณสงยต. ควรกลาวแมเรองกาฬกเศรษฐ ในอรรถกถากาฬการามสตร๒

ในจตกกนบาต องคตตรนกาย. [๑๐๙] กในคาวา "ยงตนผตระหนใหตงอยในความถงพรอม ดวยการบรจาค" น จะกลาวเรอง (ดงตอไปน):- ๑. สา. ป. ๑/๒๖๓. ๒. มโน. ป. ๒/๓๕๓.


[เรองโกสยเศรษฐผตระหน] ในกรงพาราณส เศรษฐคนหนง มทรพย ๘๐ โกฏ ใหทา โรงทาน ๖ แหง คอ ทประตเมอง ๔ แหง ทกลางพระนคร ๑ แหง ทประตนเวศน (ทอย) ๑ แหง ไดสละทรพย ๖ แสน ใหมหาทาน ทก ๆ วน. เขาใหทาน พราสอนบตรวา "เจาอยาเขาไปตดวงศทาน นของพอเสย" ดงน จนตลอดชวต ในทสดแหงชวต บงเกดเปนทาว สกกะ. แมบตรของเขา กใหทานอยางนนเหมอนกน บงเกดเปน พระจนทร บตรของพระจนทรนน บงเกดเปนพระอาทตย. บตร ของพระอาทตยนน บงเกดเปนพระมาตล. บตรของพระมาตลนน บงเกดเปนปญจสขเทพบตร. บตรของปญจสขเทพบตรนน ไดเปน เศรษฐนามวา โกสยะ มทรพย ๘๐ โกฏเหมอนกน. โกสยเศรษฐนน คดวา "บดาและปของเราโง ทงทรพยท เกดมไดโดยความลาบากเสย: เราจกรกษาทรพยนนไว, จกไมให ทรพยอะไร ๆ แกใคร ๆ" ดงนแลวจงใหรอโรงทาน เอาไฟเผา เปน ผทงกระดางทงตระหน เกบแตทรพยอยางเดยว ไมบรโภคดวยตน (ทง) ไมใหแกชนทควรใหมบตรและภรยาเปนตน. กเศรษฐนน บรโภคขาวกบรามนาขาวเปนท ๒, นงผาเนอ หยาบ, กนรมททาดวยใบไมบนศรษะ ไปดวยรถเกาซงเทยมดวย โคแก. ทรพยมจานวนเทานนของเศรษฐผอสตบรษนน กลายเปน ดงผลมะพราว (ทงเปลอก) ซงสนขได ดวยประการดงน. วนหนง เศรษฐนน เมอจะไปสราชสานก จงคดวา "เราจก


พาอนเศรษฐไปดวย" บดน ไดไปเรอนของเศรษฐนนแลว. ในขณะนน อนเศรษฐ กาลงบรโภคขาวปายาสซงปรงดวย เนยขน เนยใส นาผงสก และนาตาลกรวดผง เหนเศรษฐนนเดนมา ลกขนจากทนง กลาววา "ทานมหาเศรษฐ เชญทานมานง ณ ทน เราจกบรโภคขาวปายาส (รวมกน)" ดงน. เศรษฐนน เหนขาวปายาส เทานน กเกดมนาลายสอในปาก อยากจะบรโภคแทจรง ถงอยางนน เขาคดวา "ถาเราจกบรโภค, ในเวลาทอนเศรษฐนมาเรอนของเรา กจกตองทาสกการะตอบแทน, เมอเปนเชนน ทรพยของเรากจกหมด เปลองไป" จงเพยงแตนงเทานน ถงถกอนเศรษฐรบเราบอย ๆ ก กลาววา "เราบรโภคมาเดยวน อมเสยแลว" ดงน หาบรโภคไม. ใน เวลาทอนเศรษฐบรโภคเสรจแลว มหาเศรษฐนนจงพาอนเศรษฐนน ไปสราชสานกแลว กลบมายงเรอนของตนอก แมถกความยาก ขาวปายาสบบคน กไมบอกแกใคร ๆ เลย เพราะกลวเสยทรพย อด กลนความยากไว ไดเกดเปนคนเหลอขน ๆ โดยลาดบ, แมเมอ เปนเชนนน เขากไมบอก เพราะกลวเสยทรพย ตอมา เปนคนอดโรย นอนกกทนอนแซว ถกภรยาถามรบเราบอยเขา จงบอกเหตนน. นางฟงคานนแลว จงกลาววา "ทานเปนคนยากจนหรอ ? ดฉนจะ หงขาวปายาสใหพอชาวกรงพาราณสทงหมด." เศรษฐนน โกรธเหมอนถกเขาเอาไมฟาดทศรษะ กลาววา "ฉนรดอกวาหลอนมทรพยมาก, ถาทรพยทหลอนนามาจากเรอน ของสกลม, หลอนกจงหงขาวปายาสใหแกชาวพระนครเถด."


ภรยา. "ถาอยางนน ดฉนจกหงขาวปายาสใหพอแกคนทอยใน ถนนเดยวกน." มหาเศรษฐ. "ประโยชนอะไร ดวยชนเหลานน." ภรยา. "ถาอยางนน ดฉนจกหงใหพอแกคนทอยในเรอนฟากละ ๗ ครอบครวทงขางนและขางนน, ถาอยางนน จกหงใหพอแกคนใกลชด ในเรอนน, ถาอยางนน จกหงใหพอแกคนทเปนพวกพองเทานน." มหาเศรษฐ. "ประโยชนอะไร ดวยชนเหลานนเลา ?" ภรยา. "ถาอยางนน ดฉนจกหงใหแกทานและดฉน." มหาเศรษฐ. "หลอนเปนอะไร ? ขาวปายาสยอมไมควรแก หลอน- ภรยา. "ถาอยางนน ดฉนจกหงใชพอแกทานเทานน.', มหาเศรษฐ. "เออ ! ถงเมอหลอนจะหงใหแกฉน กอยาหงใน ทน, คนเปนอนมาก คอยปองตอบแทนอย, หลอนจงใหขาวสาร แลง ๑ นมสด ๔ สวน นาตาลกรวดประมาณฟายมอ ๑ เนยใสเตม ขวด ๑ นาผงประมาณเทานน และภาชนะสาหรบหง ๑ ใบ, ฉน จกเขาไปปาแลว หงบรโภคในทนน." นางไดทาอยางนนแลว. มหา- เศรษฐนน ใหคนใชถอสงของทงหมดนนไปปา ใหกอเตาทโคนกอไม แหงหนงรมฝงแมนา ใหขนฟนและนามาแลว สงคนใชนนไปดวย กาชบวา "เจาจงไปยนอยททางแหงหนง พบใคร ๆ เขา จงให สญญาแกขา, ในเวลาทขารองเรยก จงคอยมา" ดงน กอไฟหงขาว ปายาสอยคนเดยว.


ในขณะนน ทาวสกกเทวราชทรงใครครวญถงวงศทานของ พระองค ทรงทราบเหตนนทงหมด ทรงดารวา "มหาเศรษฐน เปนคนตระหน ตดวงศของเราเสย จกบงเกดในนรก, เราจกให โอวาทแกเขา ทาใหเปนคนควรทจกบงเกดในทน." จงตรสเรยกพระ จนทรเปนตนมา ทรงเลาเรองทงหมด แลวตรสวา "เราจกไปกอน, ในเวลาทเราขอขาวปายาสนงแลว พวกทานพงทะยอยกนมา ดงน ทรงจาแลงเพศเปนพราหมณเสดจเขาไปหามาเศรษฐนน ตรสถาม วา "ผเจรญ ทางไปกรงพาราณสทางไหน." เศรษฐ กลาววา "เจาเปนบาหรอ ? ไมรจกกระทงทางจะไป กรงพาราณส; อยางทางน, จงไปทางโนน." ทาวสกกะ ทาทเหมอนไมทรงไดยน (แสรง) เสดจเขาไป หาเขา ถามวา "พดวาอะไร ?" เศรษฐนน รองวา เฮย ! เจาพราหมณหนวก มาขางน ทาไม ? จงไปขางโนน." ทาวสกกะ ตรสถามวา "ผเจรญ เหตไฉนทานจงรอง ? ควน และไฟยงปรากฏอย, ทานกาลงหงขาวปายาส, ทจะเปนสถานทเชอ เชญพราหมณ, ในเวลาพวกพราหมณบรโภค ถงเรากจกไดหนอย หนง." มหาเศรษฐ. "ทนไมมการเชอเชญพราหมณ, จงไปทางอน." ทาวสกกะ. "ถาอยางนน ในเวลาททานบรโภค เราจกได หนอยหนง."


มหาเศรษฐ. "แมเมดหนงเรากจกไมใหทาน, ขาวนนดหนอย พอยงอตภาพของเรา (คนเดยว) ใหเปนไปได." ทาวสกกะ ทรงสดบคานนแลว ไดตรสวา "บคคลพงใหของนอยแตของนอย* พงใหของ ทามกลางแตสวนทามกลางอนนอย พงใหของ มากแตของมาก, การไมใหไมควร. โกสยะ เหตนน เราจะบอกทาน ทานจงใหทาน จง บรโภค และจงขนสทางของพระอรยะ. ผกน คนเดยว ยอมไมไดสข." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา อนมชฌโต มชฌก ความ วา พงแบงแมของนอยในทามกลาง ทาเปน ๒ สวน ใหเสยสวน ๑ จงแบงในทามกลางแมจากกงหลง ทเหลอจากสวนหนงนนอก แลว ใหสวนหนงทเดยว. บาทคาถาวา อทาน นปปชชต ความวา จะใหของนอย หรอมากกตามเถด, ชอวา การไมใหไมชอบ; ทานแมนนเทานน ม ผลมากโดยแท. บทวา ต ความวา เหตนน เราจะพดกะทาน คอผเจรญ. บทวา ภช จ ความวา ทานจงใหทานดวย ตนเองกบรโภค * บคคลพงใหนดหนอยแตของนอย พงแบงแตกงหลงใหกงหนง แตของมากกพง (แบง) ใหมาก.


ดวย. บทวา อรยมคค ความวา ทานจงยานขนสทางของพระอรยะ ทงหลาย ไดแกสตบรษมพระพทธเจาเปนคน ผยนดยงในทาน. บทวา เอกาส ความวา ผบรโภคแตคนเดยว. บทวา ลภเต แปลวา ยอมได. เศรษฐฟงคานนแลว กลาววา "พราหมณ ทานพดถกใจ จกไดหนอยหนง, เชญทานนงลงเถด ดงน. ทาวสกกะประทบนงแลว. ตอจากนน พระจนทรกมาโดยนยนนเหมอนกน ไดกลาวคาถาวา "ผใด เมอแขกนงแลว บรโภคโภชนะคน เดยว การบชาของผนนยอมไรผล ทงความ เพยรทตงไวกไรผล. โกสยะ เหตนน เราจะ บอกทาน ฯลฯ ผกนคนเดยว ยอมไมไดสข." [แกอรรถ] การทาพลกรรมในชลาลยและแมนาเปนตน เพอใหเกด ทรพย ชอวาการบชา ในคาถานน. ความเพยรทตงไวดวยสามารถ ใหเกดทรพย ชอวาความเพยรทตงไว. มหาเศรษฐ กลาววา "ถาอยางนน เชญนงเถด, จกไดหนอย หนง ดงน. แมพระจนทรนนกนงแลว. ตอจากนน พระอาทตยกมาโดยนยนนเหมอนกน ไดกลาว คาถาวา "ผใด เมอแขกนงแลว ไมบรโภคโภชนะคน


เดยว การบชาของผนนยอมมผลจรง ทงความ เพยงทเขาตงไวกมผลจรง. โกสยะ เหตนน เราจะบอกทาน ฯลฯ ผกนคนเดยว ยอมไม ไดสข." คาทเหลอ เหมอนกบคากอน. ตอจากนน พระมาตลมา กลาววา "ผใด เขาไปใกลสระทกแหงยอมบชาในทม นามากและทมนาพอประมาณ ในทาชอโทณะ ในทาชอตมพร และหวงนาใหญ ซงมกระแส เชยว ถาการบชาในชลาลยนนของผนนมผล และความเพยรทผนนตงไวในชลาลยนน ม ผลไซร, ผใด เมอแขกนงแลว ไมบรโภค โภชนะคนเดยว คา (หรอผล) ทจะพงกลาว ในผนนแล ยอมไมม; โกสยะ เหตนน เรา จะบอกทาน ฯลฯ ผกนคนเดยว ยอมไมได สข." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา สร สพพ ความวา บรษผใด เมอทาพลกรรมแกอมนษยมนาคและยกษเปนตน เขาไปในชลาลย มสมทร สะพง และสระโบกขรณเปนตน สระแหงใดแหงหนง แลว บชา คอทาพลกรรมในทนน.


บทวา พหกาย ไดแก ในแมนา. บทวา คยาย ไดแก ในสระโบกขรณ. บทวา โทเณ คอ ในทาชอวาโทณะ. บทวา ตมพรตตถสม ความวา และในทาชอตมพร. บทวา มหาวเห ความวา ในหวงแมนาใหญ ซงมกระแส เชยว. บทวา อตเร ความวา ในชลาลยทงหลายมสระเปนตนเหลา นน. ศพทวา เจ แปลวา ถาวา. บทวา อสส ความวา การบชาและความเพยรทตงไวของ บรษนน ยอมม คอ ยอมมผล มสขเปนกาไร ยอมสาเรจ. คาทจะ พงกลาวในบรษผไมบรโภคโภชนะคนเดยว ในเมอแขกคออาคนตกะ นงแลว ยอมไมม. คาทเหลอ กเหมอนกบคากอน. ตอจากนนปญจสขเทพบตร มา กลาววา "ผใด เมอแขกนงแลว บรโภคโภชนะคน เดยว ผนน ชอวา กลนกนเบด ทมสายยาว ม ทเกยว. โกสยะ เหตนน เราจะบอกทาน ฯลฯ ผกนคนเดยว ยอมไมไดสข." เศรษฐ ฟงคานนแลว ถอนใจอยดวยความประจวบดวยทกข กลาววา "ถาอยางนน เชญนง, จกไดหนอยหนง" ดงน. แม ปญจสขเทพบตรนนกนงแลว. เมอพราหมณทง ๕ นนนงลงแลวอยาง


น เศรษฐกหงขาวปายาสเสรจ. เศรษฐปลงจากเตาแลว กลาววา "พวกทานจงนาใบไมมา." พราหมณเหลานน นงอย ณ ทนนนนเอง เหยยดมอนาเอาใบ ยางทรายจากหมวนตประเทศมา. เศรษฐ กลาววา "ขาวปายาสทเราพงใสบนใบไมเหลานน ไมม จงนาใบตะเคยนมาเถด." พราหมณเหลานนนาใบตะเคยน เหลานนมาแลว. ในใบตะเคยนเหลานน ใบหนง ๆ ไดมขนาดเทาโลห ของทหารแลว. เศรษฐนนไดเอาทพพตกขาวปายาสใหแกพราหมณ ทกคน. ในเวลาทใหแกพราหมณคนสดทาย ความพรองในหมอไม ปรากฏเลย. เศรษฐนน ครนใหขาวปายาสแกพราหมณเหลานนแลว กนงถอหมอแลว. ขณะนน ปญจสกขเทพบตร จาแลงเปนสนข เดนถายปสสาวะ ไปขางหนาของพราหมณเหลานน. พราหมณทงหลายเอามอปดขาว ปายาสของตน. แมเศรษฐกปดอยางนน. กหยดปสสาวะตกลงบน หลงมอของเศรษฐนน. เศรษฐนนตองการจะลางมอ กลาววา "พวกทานจงดหมอขาวของเราดวยนะ" จงลงไปยงแมนา. ขณะ นนนนเอง สนขไดถายปสสาวะลงในหมอขาว. เศรษฐนนเหนสนข กาลงถายปสสาวะ ฉวยไดไมทอนใหญ ตวาดพลางแลว. สนข กลายเปนสตวขนาดเทามาอาชาไนย ไลตามเศรษฐซงวงไปในทนน ๆ. เศรษฐนนกลวแตมรณภย จงเขาไปหาพวกพราหมณ. พราหมณ เหลานนไดพากนเหาะขนไปลอยอยบนอากาศ. เศรษฐนน เหนฤทธ


ของพราหมณเหลานน ถามวา "พวกทานเปนใคร ?" ลาดบนน ทาวสกกะ ตรสวา "ผนเปนพระจนทร ผนเปน พระอาทตย ผนเปนพระมาตล เราคอทาวสกกะ สนขตวนเปน ปญจสขเทพบตร ดงน จงตรส (อก) วา "พวกเราไมใชมาเพอ ตองการขาวปายาสของทาน แตทานเปนญาตของพวกเรา, บดน ทานกลายเปนคนตระหนไปเสยแลว, กธรรมดาวาคนตระหนทงหลาย ยอมบงเกดในนรก คนไมตระหนยอมบงเกดในสวรรค; เพราะฉะนน พวกเรากมาเพราะความกรณาตอทานเทานน." เศรษฐนน ฟงคานนแลว มจตยนดวา "ไดยนวา เทพเจา เหลานหวงประโยชนตอเรา ตองการจะยกเราใหขนจากนรก ใหตง อยในสวรรค ดงนแลว กลาววา "ตงแตวนนไปของแมครงหนง ๆ จากคาขาวของเรา ชอวาเราไมควรให ไมม, อนง เราไดนาแม ประมาณซองมอ ไมให (แกใคร ๆ) แลว จกไมดม (กอน) ดงน ไดรบพรในสานกของทาวสกกะ. ทาวสกกะทรงทรมานเศรษฐนนใหรผลของทาน ประทานศล ๕ แลว เสดจไปสเทวโลก พรอมดวยเทพดามพระจนทรเปนตน. แมเศรษฐนน เขาไปพระนครแลวทลขอพระบรมราชานญาต แลว เปาประกาศวา "ขอชนทงหลาย จงบรรจภาชนะทตนถอมา ๆ ใหเตมแลวเอาไปเถด ดงน ใหทรพยแกพวกยาจกแลว ออกไปขณะ นนนนเอง สรางบรรณศาลาในระหวางแมนาคงคาและสระเกดเองแหง หนง ในดานทศทกษณแตหมวนตประเทศ บวชแลวอยในทนนชานาน


ทากาละแลวเปนอปปาตกเทพบตร ขนรถไพชยนตททาวสกกะทรงสง ไป (รบ) ไดไปยงสานกทาวสกกะ พรอมกบพระมาตลสารถ. ทาวสกกะทรงเหนเทพบตรนน ทรงพอพระหฤทย ไดประทาน ธดานามวา หรเทว แกเทพบตรนน. อสรยยศอนหาประมาณมได เกดแกเทพบตรนนแลว. ในพทธปบาทกาลน เทพบตรนนเปนกลบตร ในกรงสาวตถ ฟงเทศนาของพระศาสดา บวชแลว มปกตทาให บรบรณในศล ถงพรอมดวยคณคอธดงค มอธยาศยในทาน ยนดยง ในทาน บาเพญสาราณยธรรม เมอปฏคาหกทงหลายมอย แมจะเปน ผอดอาหาร กยงใหของทตนไดแลวจนได. พระศาสดา ทรงทาความยนดยงในทานนนของเธอใหเปน อตถปปตต (เหตเกด) จงตรสวา "ภกษทงหลาย ภกษรปน ครง กอนไมให (ทาน) เปนปกต ตระหน ไมใหกระทงหยาดนามนดวย ปลายหญา เมอเชนนน เราจงทรมานเธอ พรรณนาผลทาน ให ประดษฐานอยในทานแลว; เธอทาในใจวา 'เราไดนาแมประมาณ ซองมอหนงแลว ยงไมให (แกใคร ๆ) แลวจกไมดม (กอน)' ดงน ไดรบพรในสานกของเราแลว เพราะผลแหงทานนนเธอจงเปนคน มอธยาศยในทาน ยนดยงในทาน" ดงนแลว จงตรสสธาโภชนชาดก*

ในอสตนบาต ฉะนแล. เรองมจฉรโกสยเศรษฐ มาในอรรถกถา*สธาโภชนชาดก. [๑๑๐] เรองของอลลสเศรษฐ ผดมสราทพมไมแหงหนง * ข. ชา. ๒๗/๘๘. ตทฏกถา. ๘/๒๘๔.


อนทาวสกกะจอมเทพทรงทรมานแลว มารผลทานทาบญแลว ไป บงเกดในสวรรค ในอรรถกถาอลลชาดกวา๑ "อโภ ขชา อโภ กณ" ดงนเปนตน ในวรรคท ๘ แหงเอกนบาตกด เรองเศรษฐผ ตระหน ทพระมหาโมคคลลานเถระรวา เศรษฐนน นงอย ณ ทชน บนแหงปราสาท ๗ ชน เพอจะกนขนมเบอง ไป ณ ทนนทรมานแลว ถวายขนม ภายหลงไปพระเชตวน ฟงเทศนาของพระศาสดา บรรล โสดาปตตผลแลว ในอรรถกถาแหงคาถาในบปผวรรค๒ธรรมบทวา "ยถาป ภมโร ปปผ" เปนตนกด ควรกลาว (ดวย). ชนเหลานนทงหมด ตงตนผทศล ไมมศรทธา ตระหน ไวใน คณมศลเปนตนแลว บรรลอานสงสตาง ๆ กน ดวยประการฉะน. อนง เวรใด มทศลเปนตนเปนเหต อนชนเหลานนควรไดใน ทฏฐธรรมและสมปรายภพ, เวรนน พวกเขายอมละเสยไดภายหลง แตเวลาทตนตงอยในคณมศลเปนตน; เพราะฉะนน การตงตนไวโดย ชอบ พงเหนวา "เปนมงคล." ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจง กลาววา "การตงตนไวโดยชอบแมนน เปนมงคล." เพราะเหตไร ? เพราะเปนเหตละเวร อนเปนไปในทฏฐธรรมและสมปรายภพ และ บรรลอานสงสตางๆ ดงน. [๑๑๑] แทจรง จตทบคคลตงไวชอบ อาจอานวยสมบตไดทก อยาง. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "ปยชนมมารดาเปนตน ยอมไมอาจใหสมบตใด ๆ ไดเลย จตทบคคลตงไวชอบ ซงเปนไป ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๕. ตทฏกถา. ๒/๑๖๓. ๒. ข. ธ. ๒๕/๒๑.


ณ ภายในของสตวเหลานเทานน ยอมใหสมบตนนได" ดงน จงตรส คาถานในจตตวรรค*ธรรมบทวา: "มารดาบดา กหรอญาตเหลาอน พงทาเหต นนใหไมได จตทบคคลตงไวชอบ พงทาผ นนใหประเสรฐกวาเหตนนได." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา น ต ความวา ภกษทงหลาย มารดาพงทาเหตนนไมได, บดากไมได. ญาตเหลาอนกไมได. บทวา สมมาปณหต ความวา อนบคคลตงไวในกศลธรรม- บถ ๑๐ ประการ. บาทคาถาวา เสยยโส น ตโต กเร ความวา ยอมทาบคคล ใหประเสรฐกวา คอ ใหยวดยงกวาเหตนน. จรงอย มารดาบดา เมอใหทรพยแกบตรทงหลาย ยอมอาจใหบตรไมตองทาการงาน เลยงชวตโดยสะดวกไดในอตภาพเดยวเทานน, แตชอวามารดาบดา ผสามารถใหสร คอ จกรพรรดแกบตรทงหลาย ไมมเลย, จะปวย กลาวไปไย ถงมารดาและบดาจะสามารถใหทพยสมบตหรอสมบต มปฐมฌานเปนตนไดเลา ไมจาตองกลาวในการใหโลกตรสมบตกได. สวนจตทบคคลตงไวชอบ ยอมอาจใหสมบตนนไดแมทกอยาง ดวย เหตนน พระผมพระภาคจงตรสคานนไวแล. * ข. ธ. ๒๕/๗๐.


เพราะฉะนน จตแมใคร ๆ ควรตงไวโดยชอบ จงจะอานวย สขทกอยางให. [๑๑๒] จรงอย จตทบคคลตงไวผด ยอมอานวยทกขทกอยาง ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "พวกโจร พวกคนมเวร ยอมไมอาจทาความพนาศใดใหได, จตทบคคลตงไวผด ณ ภายใน ของสตวเหลานอยางเดยว ยอมทาความพนาศนนได" ดงนแลว ตรส คาถานในจตตวรรค๑ธรรมบทนนนงเองวา "โจรเหนโจรหรอคนมเวรเหนคนมเวร พงทา ความวอดวายนนใด จตทบคคลตงไวผด พง ทาบคคลนน ใหเลวกวาความวอดวายนน." [แกอรรถ] โจร ชอวา ทโส๒ ในคาถานน. บทวา ทส แปลวา ซงโจร. พงเพมบาลทเหลอวา ทสวา (แปลวา เหน). สองบทวา ยนต กยรา ความวา พงทาความวอดวายนนใด แกโจรผทตนเหนแลวนน ดวยสามารถเบยดเบยนบตรภรรยา ยง อสงหารมทรพยมนาเปนตนใหฉบหาย และปลงเสยจากชวต. ผทผกเวรไดดวยเหตบางอยางเทานน ชอวา เวร. บทวา เวรน ความวา เหนผมเวรเหนปานนน. บทวา มจฉา- ปณหต ความวา อนบคคลตงไวในอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ๑. ข. ธ. ๒๕/๑๙. ๒. ทโส แปลกนมาวาโจร ตามอรรถกถา แตทจรง แปวา คนเกลยดกน-สตรฯ


บทวา ปาปโย แปลวา ใหลามกทสดกวา. บทวา น ไดแก บคคลผทตงจตไวผด. บทวา ตโต ความวา กวาบคคลผเปนโจรและผมเวร อนโจร และคนมเวรทงหลายเหนแลวนน, อกอยางหนง กวาความวอดวาย นน. บทวา กเร แปลวา พงทา. มคาทพระผมพระภาคตรสไวดงนวา "โจรหรอคนมเวร เมอประพฤตผดในบตร ภรยา นา สวน โค และ กระบอ เปนตน, ตนประพฤตผดตอโจรหรอผมเวรใด เหนโจรหรอ ผมเวรแมนน ผประพฤตผดตอโจรอยางนนเหมอนกน ยอมทาความ วอดวายอนใด แกโจรหรอผมเวรนน; จตทบคคลตงไวผด พงทา บคคลนน ใหลามกทสดกวาบคคลผเปนโจรและผมเวรพงทาตอกน หรอกวาคนความวอดวายนน. แทจรง โจรและคนมเวรทงหลาย จะพง ทาทกขใหเกดขน หรอพงทาความสนชวตในอตภาพนเทานน, สวน จตทบคคลตงไวผด ใหถงความวอดวายในทฏฐธรรมแลว ยงซด ไปในอบาย ๔ ไมใหเพอจะยกศรษะขนได แมตงแสนอตภาพ เพราะ ฉะนน จตแมอนใคร ๆ ไมควรตงไวผดทเดยว. [๑๑๓] กผใด ตงจตอนดาเนนไปผดในกาลกอน โดยชอบได ในภายหลง, ผนน ทานเรยกวา ผมตนอนฝกแลว, กธรรมดาผ มตนอนฝกแลว ยอมไปสทศทตนไมเคยไป, ดวยเหตนน พระผม พระภาค เมอจะทรงสอนภกษรปหนงซงเคยเปนควาญชาง จงตรส คาถานในนาควรรค*ธรรมบทวา * ข. ธ. ๒๕/๕๗.


"บคคลผฝกแลว มตนทรมานแลว ฝกฝนด แลว ยอมไปสทศทไมเคยไปได ฉนใด บคคล (สามญ) พงไปสทศทไมเคยไปดวยยานเหลานน ฉนนน ไมไดเลย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อคต ความวา ทไมเคยไปแมดวย ความฝน. บทวา ทส ไดแก พระนพพาน. บทวา อตตนา ไดแก จต. บทวา สทนเตน ความวาอนฝก แลวดวยด ดวยภาวนาอนสมปยตดวยอรยมรรค. บทวา ทนโต ความวา ผมความเสพผดออกแลว. บทวา ทนเตน ความวา ทรมานแลว ดวยการทรมานอนทรย. มคาทพระผมพระภาคตรสไวดงนวา "บคคลผมปญญาฝกฝนแลว มตน อนทรมานแลวในเบองตน ในสวนภายหลง ฝกฝนดแลว ยอมไปส ทศทไมเคยไป คอถงภมทฝกฝนแลว ฉนใด บคคลบางคนพงไปสทศ ทไมเคยไปดวยยานทงหลาย มยานอนเทยมชางเปนตนเหลานน ฉนนน ไมได; ภกษ เพราะฉะนน การฝกตนเทานนประเสรฐสาหรบเธอ. กถาวาดวยการตงตนไวชอบ จบ. [๑๑๔] มงคล ๓ ประกร คอ การอยในประเทศอนสมควร ๑ ความเปนผมบญอนทาไวในกอน ๑ การตงตนไวชอบ ๑ พระผมพระ ภาคตรสไวดวยคาถาแมน ดงพรรณนามาฉะนน . บาทท ๑ ในคาถา

บาลี 41 80

Documents