บาลี 13 80

228
คํานํา บาลีไวยากรณภาคทีคือวากยสัมพันธ เปนหลักสําคัญในการ ศึกษาภาษาบาลีสวนหนึ่ง และหนังสือที่เปนอุปกรณ ก็เปนเครื่องชวย นักศึกษาใหไดรับความสะดวก และชวยครูผูสอนใหเบาใจ. ก็หนังสือ อุปกรณวากยสัมพันธนั้น แผนกตํารามหากุฏราชวิทยาลัยไดมอบให พระโศฏนคณาภรณ (เจริญ สุวฑฺฒโน . . ) วัดบวรนิเวศวิหาร กรรมการ รวบรวมและเรียบเรียงขึ้น, ผูเรียบเรียงไดจัดแบงออกเปน เลม ในชื่อวาอธิบายวากยสัมพันธเลน -, เหตุปรารภในเรื่องนีไดกลาวในคํานําหนังสืออธิบายวากยสัมพันธเลม และในคําปรารภ ของผูเรียบเรียงในเลมนี้แลว. บัดนีผูเรียบเรียงไดรวบรวมและเรียบเรียง เลม ขึ้นเสร็จ ดังที่ปรากฏเปนหนังสืออธิบายวากยสัมพันธเลม นีและไดมอบลิขสิทธิสวนที่เรียบเรียงในหนังสือนี้ใหเปนสมบัติของมหา- มกุฏราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมถ . แผนกตํารา ขออนุโมทนาผูเรียบเรียงตลอดถึงทานผูชวยแนะนํา โดยประการอื่น กระทั่งหนังสือนี้สําเร็จ. แผนกตํารา มหามกุฏราชวิทยาลัย มกราคม ๒๔๙๓

Upload: rose-banioki

Post on 26-Jan-2017

153 views

Category:

Documents


6 download

TRANSCRIPT

Page 1: บาลี 13 80

คานา บาลไวยากรณภาคท ๓ คอวากยสมพนธ เปนหลกสาคญในการ ศกษาภาษาบาลสวนหนง และหนงสอทเปนอปกรณ กเปนเครองชวย นกศกษาใหไดรบความสะดวก และชวยครผสอนใหเบาใจ. กหนงสอ อปกรณวากยสมพนธนน แผนกตารามหากฏราชวทยาลยไดมอบให พระโศฏนคณาภรณ (เจรญ สวฑฒโน ป. ธ. ๙) วดบวรนเวศวหาร กรรมการ รวบรวมและเรยบเรยงขน, ผเรยบเรยงไดจดแบงออกเปน ๒ เลม ในชอวาอธบายวากยสมพนธเลน ๑-๒ , เหตปรารภในเรองน ไดกลาวในคานาหนงสออธบายวากยสมพนธเลม ๑ และในคาปรารภ ของผเรยบเรยงในเลมนแลว. บดน ผเรยบเรยงไดรวบรวมและเรยบเรยง เลม ๒ ขนเสรจ ดงทปรากฏเปนหนงสออธบายวากยสมพนธเลม ๒ น และไดมอบลขสทธสวนทเรยบเรยงในหนงสอนใหเปนสมบตของมหา- มกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมถ. แผนกตารา ฯ ขออนโมทนาผเรยบเรยงตลอดถงทานผชวยแนะนา โดยประการอน กระทงหนงสอนสาเรจ. แผนกตารา มหามกฏราชวทยาลย มกราคม ๒๔๙๓

Page 2: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 1

อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ พระโศภนคณาภรณ (สวฑฒโน ป. ธ.๑ ๙) วดบวรนเวศวหาร เรยบเรยง ๑. ในวากยสมพนธ ภาคท ๓ ตอนตน ทานไดแสดงแบบ สมพนธไว ซงเปนแบบทใชเปนหลกทวไป, สวนสมพนธทไมไดใช ทวไป ยงมอก จกไดแสดงไวตอไป กบทงศพทพเศษเปนตน ทเหน วาควรร, ระเบยบในการแสดงจกอาศยแบบททานวางไวเปนหลก. นกเรยนเมอรแบบสมพนธททานแสดงไวในวายกสมพนธ ภาคท ๓ ตอนตนนนแลว กควรทราบสมพนธนอกจากนนทแสดงในหนงสอน เพอการศกษาวธประกอบคาพดเขาเปนพากย จะไดสะดวกด ตาม ประสงคแหงการศกษาวากยสมพนธ. อธบาย : [ ๑ ] แบบสมพนธในวากยสมพนธ ภาคท ๓ ตอนตน เปนแบบทใชเปนหลกทวไป, ไดอธบายแลวในอธบายวากยสมพนธ ภาคท ๓ เลม ๑. ในอธบายนนไดแสดงชอสมพนธทตางจากในแบบ แตมอรรถ (ความหมายทใช) เปนอยางเดยวกนกบชอสมพนธในแบบ ไวในขอนน ๆ ทมอรรถเดยวกนดวย. ชอสมพนธเหลานน แสดงไว ในขอดงตอไปน :- ๑. เวลาน เปน สมเดจพระญาณสงวร.

Page 3: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 2

อปมาลงคตถะ ในขอ ลงคตถะ ตมตถกตตา " สยกตตา สหโยคตตยา-สหาทโยคตตยา " สหตถตตยา ตมตถสมปทาน " สมปทาน ภาวสมพนธ-กรยาสมพนธ " ภาวาทสมพนธ อาธาร-ภนนาธาร " ทายอาธารทง ๕ วเสสนลงควปสลาส " วเสสนะ (บทคณนาม) อปมาวเสสนะ " " " " สญญาวเสสน " " " " ปกตกตตา " วกตกตตา บทคณนาม) [ ๒ ] สวนสมพนธทมอรรถตางออกไปจากในแบบ จกแสดง และอธบายในเลมน กบทงศพทพเศษเปนตนทควรร, ในการแสดง จกอาศยระเบยบททานใชในแบบ: ในแบบทานแสดงบทนามนามกอน แลวจงบทคณนาม, บทสพพนาม, บทกรยา (ในพากยางค-ในพากย) และนบาตตามลาดบ, ในทน กจกอนวตระเบยบนน. แตบทนามนาม ทจะกลาวตอไป กไมไดใชฐานะเปนการก หรอในฐานะเปนนามนาม แท ใชดจคณนามในอรรถพเศษอยางหนงนนเอง จงสงเคราะหเปนบท คณนาม. [ ๓ ] แบบสมพนธ ทานวา ควรรจกกอนแตเรยนสมพนธ จง ควรจาและทาความเขาใจใหทวถง. กการเรยนสมพนธนน เปนทาง ๑ แหงการศกษาวธประกอบคาพดเขาเปนพากย อนเปนตววากยสมพนธ

Page 4: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 3

โดยตรง (ดขอ (๑๔๙) ในวากยสมพนธ ภาคท ๓ ตอนตน), เมอเขาใจทรงสมพนธนดแลว, กบทงเรยนผกคาพดใหเปนพากยเอง ใหตองตามแบบอยางไปดวย, การศกษาวธประกอบคาพดเขาเปนพากย กจกเปนไปสะดวกด.

Page 5: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 4

บทนามนาม (สงเคราะหเขาในคณนาม) ๒. บทนามนาม ใชในอรรถพเศษบางอยาง สงเคราะหเขา ในบทคณนาม เพราะแสดงลกษณะอยางหนงของนามนามอกบทหนง, แตจดไวอกขอหนงตางหาก เพราะใชนามนาม หรอคณนามในฐาน นามนาม ดงน :- วเสสลาภ (๑) นามนาม ๒ บท, บทหนงกลาวความกวาง แตไดอรรถ พเศษทกลาวกาหนดไวดวยอกบทหนง เหมอนอยางกณฏโก 'ไมม หนาม' กลาวความกวาง เพราะไมมหนามมหลายอยาง, แตในท บางแหง ไดอรรถพเศษวา เวฬ 'ไมไผ, ' เปนอนหามมใหหมายถง ไมมหนามชนดอน, บททกลาวกาหนดอรรถพเศษน ทานเรยกชอวา วเสสลาภ (คอ) เพราะทาบททกลาวความกวางใหไดอรรถพเศษ, วเสสลาภ มวภตตอนวตบททกลาวความกวาง. อ:- ทกข อรยสจจ, ทกขสมทโย อรยสจจ, ทกขนโรโธ อรยสจจ, ทกขนโรธคามน ปฏปทา อรยาสจจ. อธบาย : [ ๑ ] วเสสลาภน เปนนามบททกลาวกาหนดอรรถ คอความพเศษแหงบททแสดงอรรถกวาง เพอหามเนอความอนแหงบท ทมอรรถกวางนน คอจากดใหหมายถงเฉพาะทแสดงในบทวเสสลาภ เทานน ดจอวธารณตถนบาต, ในเวลาแปลใหคาเชอมวา ' คอ,' ดงจะผกพากยางคขนวา เวฬ กณฏโก, กณฏโก หมายถงไมมหนาม

Page 6: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 5

หลายอยาง แตไดอรรถพเศษวา เวฬ (ไมไผ) , เวฬ จงเปน วเสสลาภ แปลวา 'ไมมหนาม คอไมไผ.' วเสสลาภน มอรรถเชนเดยวกบ อวาธารณปพพบท กมมธารย- สมาส ดงเชนตวอยางวา พทโธ เอว รตน พทธรนต (รตนะคอ พระพทธเจา), ในสมาสน ประกอบดวย เอว ศพท อนเปนอวธาร- ณตถะ เพอจะหามเนอความอนเสย เพราะรตนะมมากชนด แตในทน ไดอรรถพเศษวา พระพทธเจา. พงทราบอ. ดงตอไปน :- อ. ท ๑ ทกข อรยสจจ, ทกขสมทโย อรยสจจ, ทกขนโรดธ อรยสจจ, ทกขนโรธคามน ปฏปทา อรยสจจ. "อรยสจ คอ ทกข, อรรยสจ คอ ทกขสมทย, อรยสจ คอ ทกขนโรธ, อรยสจ คอ ปฏปทา ทใหถงทกขนโรธ." ในตวอยางน มอธบายวา ทชอวาอรยสจยงกวาง แตในทน อรยสจ บทท ๑ ไดอรรถพเศษวา ทกข ฯลฯ อรยสจ บทท ๔ ไดอรรถพเศษวา ทกนโรธคามนปฏปทา, ทกข เปนตน จงเปน วเสสลาภ, ในเวลาสมพนธใชเรยกวา วเสสลาภ ของบทนามนามท เกยวเนองกน เชน ทกข วเสสลาภ ของ อรยสจจ, พงทราบอธบาย ดงนทกแหง ทกขนต ปท อรยสจจนต ปทสส วเสสลาภ. อรยสจจนต ปท ลงคตโถ. ฯ เป ฯ

Page 7: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 6

อ. ท ๒ อนภชฌา ปรพพาชกา ธมมปท. อพยาปาโท ปรพพชกา ธมมปท, สมมาสต ปรพพาชกา ธมมปท, สมมาสมาธ ปรพพา- ชกา ธมมปท. [ กณฑลเกสเถร. ๔/๑๑๑ ] " ดกอนปรพาชกและ ปรพาชกา ท. ธรรมบท คออนภชฌา, ดกอน... ธรรมบท คอ อพยาบาท, ดกอน....ธรรมบท คอ สมมาสต, ดกอน... ธรรมบท คอ สมมาสมาธ." อ. ท ๓ ปา เว สตตม ธน. [ สปปพทธกฏ . ๓/๑๓๕ ] " ทรพย ท ๗ คอปญญาแล." ขอสงเกต : มกแปลกนวา ปญญาแล เปนทรพยท ๗. [ ๒ ] บทไขของบทปลง ทราบวา โบราณทานกเรยกวา วเสสลาภ เชน วจจตต วจน อตโถ "สททชาตใดอนเขากลาว เหต นน สททชาตนน ชอ วจนะ คอ อรรถ. (อตโถ โบราณทานเรยกวา วเสสลาภ). บทไขของบทปลงน ในโยชนาเรยกวา ลงคตถะ ดงจะ กลาวตอไป, แตเรยกตามทโบราณทานเรยกดเขาทด. [ ๓ ] บทวเสสลาภ ใชนามนาม เพราะฉะนน จงตางลงคจาก บทนามนาม ทกลาวความกวางได เพราะคงตามลงคเดมของตน เชน อ. ทแสดงมาแลว. สวนวภตต ตองอนวตบทนามนามทกลาวความกวางเสมอ, และ ไมนยมคอกาหนดแนวาตองเปนวภตตนนวภตตน, เมอนามนามบทท

Page 8: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 7

กลาวความกวางเปนวภตตใด บทวเสสลาภ กตองเปนวภตตนน. [ ๔ ] บางแหง นาเปนวเสสลาภ, แตเมอพจารณาด ใชเปน วกตกตตาเหมาะกวา อ :- อ. ท ๑ โก ปน ตว สาม ? "นาย, ทานเปนใครเลา." อห เต สามโ ก มโฆ. "เราเปนมฆะผสามของเจา." [ สกก. ๒/๑๑๐ ] ประโยคถาม : โกต ปท อสต ปเท วกตกตตา. ปนสทโท ปจฉนตโถ. ประโยคคาตอบ : มโฆต ปท อมหต ปเท วกตกตตา. อ. ท ๒ สวาห กสล กรตวาน กมม ตทสาน สหพยต ปตโต. [มฏกณฑล. ๑/๓๐ ] "บตรนน เปนขาพเจา ทากศลกรรมแลว ถงความเปนสหาย แหงเทพชนไตรทศ ท." อหนต ปท หตวาต ปเท วกตกตตา. (เตมหตวา). สรปอธบาย : วเสสลาภ มอรรถวา ทานามนามบททกลาวความ กวางใหไดอรรถพเศษ. บอกสมพนธเปนของบทนามนามนน. สรป (บทกาหนดโดยวภาค) (๒) เปนบทกาหนดโดยวภาค คอจาแนกแหงนกเขปบท คอบททยกขนไวเรยกชอวา สรป (คอ), หรอเนองในนกเขปบท

Page 9: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 8

เรยกชอวา สรปวเสสน เพราะมลกษณะคลายสรปวเสสนะตามท ทานเรยก (มกลาวขางหนา), เนองในอตศพท ทเปนปฐมาวภตต เรยกชอวา ลงคตโก ตามแบบโยชนา, ทเปนวภตตอน กเรยก ตามชอนกเขปบท อนโลม ททานเรยกวาลงคตถะ และบอกสรป ควบไปดวย. เปนสรปวเสสนของนกเขปบท อ :- จตตาโร ธมมา วฑฒนต อาย วณโณ สข พล. นสโภ จ อโนโม จ เทว อคคสาวกา. เปนสรปในอตศพท อ :- จตสโส ห สมปทา นาม วตถสมปทา ปจจยสมปทา เจตนาสมปทา คณาตเรกสมปทา-ต. อธบาย : [ ๑ ] บทกาหนดโดยวภาคน คอกาหนดอรรถทยงมได กาหนด ดวยวภาคคอจาแนกอรรถนกเขปบท คอบททยกขนไว ดงเชน ยกขนพดวา ธรรม ท. ๔, กธรรม ท. ๔ คออะไร ยงไมไดกาหนด ลงไป, ในการกาหนด กจาแนกออกทละขอ จงกาหนดจาแนกวา อาย วรรณ สข พล, บททง ๔ น เรยกสนวา บทกาหนดโดยวภาค ใชคาเชอมในภาษาไทยวา 'คอ' เหมอนวเสสลาภ. ในทน จกเรยกทเนองในนกเขปบทวา สรปวเสสนะหรอสรป, จกเรยกทเนองในอตศพทวา ลงคตถะ หรอตามนกเขปบทตามนยใน โยชนา และบอกสรปในอตศพท. อ. :-

Page 10: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 9

ก. สรปของนกเขปบท อ. ท ๑ จตตาโร ธมมา วฑฒนต อาย วณโณ สข พล [ อายวฑฒนกมาร. ๔/๑๒๑ ] "ธรรม ท. ๔ คอ อาย คอ วรรณ คอ สข คอ พละ ยอมเจร." อาย วณโณ สข พลนต จตปปท จตตาโร ธมมาต ปทสส สรปวเสสน. (หรอ สรปล พงทราบเหมอนอยางนทกแหง.) อาย วณโณ สข พล ๔ บท สรปวเสสนะ ของ จตตาโร ธมมา. อ. ท ๒ นสโภ จ อโนโม จ เทว อคคสาวกา. [ สชย. ๑/๑๐๑] "พระอครสาวกทง ๒ คอ พระนสภะ ดวย พระอโนมะ ดวย." นสโภต จ อโนโมต จ ปททวย เทว อคคสาวกาต ปทสส สรปวเสสน. บทสรปในอ. ขางบทน เปนปฐมาวภตต, แตอาจเปนวภตต อนจากปฐมาวภตตได อนวตนกเขปบท ดง อ. ตอไปน :- อ. ท ๓ อสสตเสยย อาลสย จณฑกก ทฆโสตตย เอกสสทธานคมน ปรทารปเสวน เอต พราหมณ เสวสส [ อนตถปจฉกพราหมณ. ๔/๑๑๒ ] "ดกอนพราหมณ, ทานจงเสพซงกรรม ๖ อยาง (ฉพพธกมม)

Page 11: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 10

นคอ ความนอนจนตะวนโดง ความเกยจคราน ความดราย ความหลบ นาม ความไปทางไกลแหงคนผเดยว ความซองเสพภรยาผอน....." อสสรเสยย....ปรทารปเสนนต ฉปปท เอต ฉพพธกมมนต ปทสส สรปวเสสน. อ. ท ๔ ธมมจรย พรหมจรย เอตทาห วสตตม. [กปลมจฉ. ๘/๕ ] "บณฑต ท. กลาวซงความประพฤตทง ๒ (จรยาทวย หรอ ทวธาจรย) นคอ ความประพฤตธรรม ความประพฤตเพยงดงพรหม วาเปนแกวสงสด." ธมมจรย พรหมจรยนต ปททวย เอต จรยาทวยนต ปทสส สรปวเสสน............วสตตมนต ปท อาหต ปเท สมภาวน. อ. ท ๕ ก. ยทา ภควา อาส ยส กลปตต กลลจตต มทจตต วนวรณ- จตต อทคจตต ปสนนจตต; อถ ยา พทธาน สามกกงสกา ธมมเทสนา, ต ปกาเสส ทกข สมทย นโรธ มคค. [มหาวคค. ๔/๓๐] "ในกาลใด พระผมพระภาคไดทรงทราบแลว ซงกลบตรชอ ยสะ วามจตควร มจตออน มจตปราศจากนวรณ มจตเบกบาน มจต เลอมใสแลว ; ในกาลนน, ธรรมเทศนาทมการยกขนเองของพระพทธ- เจา ท. ใด, พระผมพระภาคทรงประกาศซงธรรมเทศนานน คอทกข สมทย นโรธ มรรค."

Page 12: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 11

ทกข สมทย นโรธ มคคนต จตปปท ต ธมมเทสนนต ปทสส สรปวเสสน. อ. ท ๕ ข. อธ ปน ภกขเว เอกจเจ กลปตตา ธมม ปรยาปณนต สตต เอยยนต อย ปรยตตธมโม. [ จกขปาลตเถร. ๑/๒๑ ] "ธรรมศพทน ในคาวา ' ภกษทงหลาย, อนง กลบตรบางจาพวกใน โลกน ยอมเรยน ธรรม คอ สตตะ เคยยะ' เปนตน ชอวา ปรยตธรรม." อ. ท ๕ ทง ๒ น บางอาจารยอาจเรยกเปนวเสสลาภ. ข. สรปในอตศพท อ. ท ๑ จตสโส ห สมปทา นาม วตถสมปทา ปจจยสมปทา เจตนาสมปทา คณาตเรกสมปทา-ต. [สขสามเณร. ๕/๘๘ ] " จรงอย ชอวาสมปทา ท. ๔ คอ วตถสมปทา ปจจยสมปทา เจตนาสมปทา คณาตเรกสมปทา." วตถสมปทา.........คณาตเรกสมปทาต จตปปท ลงคตโถ, อต, สทเท สรป. อตสทโท จตสโสต ปเท สรป. อ. ท ๒ หตถาชาเนยโย อสสาชาเนยโย อสภาชาเนยโย ขณา- สโว-ต อเม จตตาโร เปตวา อวเสสา ตสนตต เวทตพพา.

Page 13: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 12

[ฉพพคคยภกข. ๔/๔๗ ] " สตว ท. ทเหลอ เวนสตวและบคคล วเศษ ๔ เหลาน คอ ชางอาชาไนย มาอาชาโยน โคอาชาไนย พระขณาสพพงทราบวา ยอมสะดง." อ. ท ๓ ตสส เอโก เทว ตโย-ต เอว อนปพพชช ปพพชตวา จตสตตตสหสสมตตา ชฏลา อเหส. [ สชย ๑/๑๐๐] " ชน ท. บวชตามซงสรทดาบสนน อยางนคอ ๑ คน, ๒ คน, ๓ คน, ไดเปน ชฎล ๗๔,๐๐๐ แลว." เอโก เทว ตโยต ตปท ลงคตโถ, อตสทเท สรป. อตสทโท เอวสทเท สรป. เอโก เทว ตโย ในทนใชในฐานเปนนามนาม จะใชเปน วเสสนะกได พงบอกสมพนธเปนวเสสนะ. บทสรปใน อ. ทแสดงมานประกอบดวยปฐมาวภตต แมนกเขป- บทจะประกอบดวยวภตตอนกตาม, เพราะถอวาเปนบทในอต, อกอยาง หนง ทานประกอบวภตตอนวตนกเขปบท ดง อ. ตอไปน :- อ. ท ๔ ทวตาลมตต ตตาลมตตน-ต เอว สตตตาลมตต เวหส อพภคคนตวา โอรยห อตตโน สาวกภาว ชานาเปส. [ชมพกา- ชวก. ๓/๑๕๙ ] " เหาะขนสเวหาส ๗ ชวลาตาล อยางนคอ สเวหาส ๒ ชวลาตาล, สเวหาส ๓ ชวลาตาล เปนตน ลงแลว ยงมหาชนให ทราบความทตนเปนสาวก ( ๗ ครง)."

Page 14: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 13

ทวตาลมตต ตตาลมตตนต ปททวย สมปาปณยกมม, อต สทเท สรป. อตสทโม เอวสทเท อาทยตโถ. อ. ท ๕ ตทงควมตตยา วกขมภนวมตตยา สมจเฉทวมตตยา ปฏ- ปสสทธวมตตยา นสสรณวมตตยา-ต อมาห ปจห วมตตห วมตตาน. [ โคธกตเถรปรนพพาน. ๓/๙๓ ] "วมตแลว ดวยวมตต ๕ เหลาน คอ ดวยตทงควมตต ดวยวกขมภนวมตต ดวยสมจเฉท- วมตต ดวยปฏปสสทธวมตต ดวยนสสรณวมตต." ตทงวมตตยา...นสสรณวมตตยาต ปจปท กรณ, อตสทเท สรป, อตสทโท อมาหต ปเท สรป. [ ๒ ] สรปน ตางจากวเสสลาภ: วเสสลาภ ยงบททมอรรถกวาง ใหไดอรรถพเศษ คอมงกาหนดอรรถพเศษ, สรปเปนบทกาหนดโดย วภาค. วาถงสรป, โดยมาก นกเขปบท คอบททยกขนไวประกอบเปน พหวจนะ, บทวภาคประกอบเปนเอกวจนะ, แตนกเขปบทอาจประกอบ เปนเอกวจนะตามวธผกประโยคกได, พงเหน อ. เทยบกน :- อ. ท ๑ ทวโธ ปรฬาโห กายโก จ เจตสโก จ. [ ชวก. ๔/๕๙] "ความเรารอน ๒ อยาง คอความเรารอนเปนไปทางกาย ๑ ความ เรารอนเปนไปทางใจ ๑. กายโกต จ เจตสโกต จ ปททวย ทวโธ ปรฬาโหต ปทสส สรปวเสสน.

Page 15: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 14

กายโก และ เจตสโก ในทน เปนคณบททใชในฐานเปนนามนาม ได พงดอธบายอนวาดวยเรองนในอธบายเลม ๑. บางอาจารยบอกสมพนธวา กายโก วเสสนะ ของ ปรฬาโก (บทหนง). เจตสโก วเสสนะ ของ ปรฬาโห (บทหนง). (กายโก) ปรฬาโห (เจตสโก) ปรฬาโห วเสสลาภ ของ ทวโธ ปรฬาโห. เพราะถอหลกวา เรยกวาสรป ตอเมอนกเขปบทพหวจนะ, ถาเปน เอกวจนะ เรยกวา วเสสลาภ. อ. ท ๒ เทว สนนจยา กมมสนนจโย จ ปจจยสนนจโย จ. [ เพฬฏสสตเถร. ๔/๖๒ ] "ความสงสม ท. ๒ คอ ความสงสอนคอ กรรม ๑. ความสงสมคอปจจย ๑." กมมสนนจโยต จ ปจจยสนนจโสต จ ปททวย เทว สนนจยาต ปทสส สรปวเสสน. อ. มลกษณะเดยวกนกบ อ. ตน. [ ๓ ] บทสรปนในโยชนาเรยกวา ลงคตถะ อ. :- วตกโก จ วจาโร จ ปต จ สขจ เอกคคตา จาต อเมห สหต วตกกวจารปตสขเอกคคตาสหต. [ อภ. ว. ปมปรจ- เฉท. น. ๘๕ ] " จตทประกอบดวยธรรมเหลาน คอ วตก ๑ วจาร ๑ ปต ๑ สข ๑ เอกคคตา ๑ ชอวตกกวจารปตสขเอกคคตาสหตจต." โยชนา [ ๑/๔๐๗ ] วา วตกโก.....เอกคคตา จาต ปขปท ลงคตโถ. อตต (ปท) อเมหต ปทสส สรป. อเมหต (ปท)

Page 16: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 15

สหตนต ปเท สหโยคตตยา. สหตนต (ปท) จตตนต ปทสส วเสสน. วตกก...สหตนต (ปท) ลงคตโถ. ตวอยางน เปนปฐมาวภตต และมอตศพท, สวนทเปนวภตตอน หรอทไมมอตศพท ไดคนวาทานจกเรยกอยางไร, แตไมพบ เพราะบท ทตองการ ทานไมบอกสมพนธไว บอกแตบทอน ๆ. (เชน เตส เจว ปจปณณาสวตกกจตเตส เอกาทสส ทตยชฌานจตเตส จาต ฉสฏ จตเตส วจาโร ชายต. [ อภ. ว. ทตยปรจเฉท. น . ๑๐๘ ] "วจารยอมเกดในจต ๖๖ ดวง คอในวตกกจต ๕๕ ดวง เหลานนดวย ในทตยฌานจต ๑๑ ดวงดวย." เทวมา ภกขเว เวทนา สขา ทกขา. [ อภ. ว. ตตยปรจเฉท. น. ๑๑๗] "ภกษ ท., เวทนา ๒ เหลาน คอ สขเวทนา ทกขเวทนา.") สรปอธบาย : สรปในขอน คอบทกาหนดโดยวภาค, เปนสรป วเสสนะของนกเขปบท หรอสรปลงคคตถะเปนตนในอตศพท.

Page 17: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 16

บทนามนามอกอยางหนง ๓. บทนามนามอกอยางหนง ใชเปนวเสสนะบางอยางมชอ ดงตอไปน :- สรปวเสสนะ (๑) เปนบทวเสสนะทเปนสรป เรยกชอวา สรปวเสสน (คอ) อ. มหตา ภกขสงเฆน สทธ ปจมตเตห ภกขสเตห โบราณทานเรยก ภกขสเตห วา สรปวเสสนะ. อธบาย: [๑ ] สรปวเสสนะนคลายวเสสลาภ แตตางกน, วเสสลาภ ทาใหไดอรรถพเศษ, สรปวเสสนะ เปนบทขยายเพอทาความ ทประสงคใหชด ทานองบทไข, มลงคและวจนะตางจากบทนามนามซง เปนทเขาได, แตตองมวภตตเดยวกน อ:- มหตา ภกขสงเฆน สทธ ปจมตเตห ภกขสเตห. [ พรหมชาล. ๑/๙ ] "พรอมกบภกษสงฆหมใหญ คอภกษประมาณ ๕๐๐ รป." ภกขสเตหต ปท ภกขสงเฆนาต ปทสส สรปวเสสน. [ ๒ ] สรปวเสสนะน มตวอยางในธมมปทฏกถา เชน โส อตถโต ตโย อรปโน ขนธา. [จกขปาลตเถร. ๑/๒๑ ]" ธรรม นนโดยอรรถ คอขนธ ท. ไมมรป ๓." บอกสมพนธวา โสต ปท ลงคตโถ. อตถโตต ปท ขนธาต ปเท ตตยาวเสสน. ตโย อรปโนต ปททวย ขนธาต ปทสส วเสสน. ขนธาต ปท โสต

Page 18: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 17

ปทสส สรปวเสสน. (ขนธา ใชเปน วกตกตตา ใน โหต ทเตม เขามากได). [ ๓ ] บททมลกษณะอยางน หรอทคลาย ๆ กนน ในโยชนา ทานเรยกชอวา สรปวเสสน บาง สรป บาง ลงคตโถ บาง, พง สงเกตตาม อ. ตอไปน :- สรปวเสสนะ ธารณจ ปเนตสส อปายาทนพพตตนกเลสวทธสน. [อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๕ ] " กแล ความทรงไวแหงธรรมนน คอ ความกาจดกเลสเปนเหตใหเกดในอบายเปนตน." โยชนา [ ๑/๑๔๐ ] วา ธารณจาต (ปท) ลงคตโถ. เอตส- สาต (ปท) ธารณนต ปเท กรยาสมพนโธ. อปา... สนนต (ปท) ธารณนต ปทสส สรปวเสสน. สรป อ. ท ๑ จตตสส อาลมพตกามตามตต ฉนโท [อภ. ว. ทตยปรจ- เฉท. น. ๑๐๒] " ฉนทะ คอกรยาสกวาความทแหงจตใครเพอหนวง." โยชนา [๑/๕๘๓ ] วา จตตสสาต (ปท) กามตาต ปเท สมพนโธ. อาลมพตกามตามตตนต (ปท) ฉนโทต ปทสส สรป ฉนโทต (ปท) ลงคตโถ. อ. ท ๒ โลโภ ตตถ อภคฌน. [ อภ. ว. ทตยปรจเฉท. น. ๑๒๐ ]

Page 19: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 18

"โลภ คอความอยากไดนกในอารมณนน." โยชนา [ ๑/๕๘๓ ] วา โลโภต (ปท) ลงคตโถ ตตถาต (ปท) อภคชฌนนต ปเท อาธาโร. อภคชฌนนต (ปท) โลโภต ปทสส สรป. ลงคตถะ อ. ท ๑ รตนตตยปณาโม ห อตถโต ปณามกรยาภนปผาทกา กสลเจตนา. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๒ ] " แทจรง การประณามพระ รตนตรย โดยเนอความ คอกศลเจตนา ทยงกรยาเครองประฌาม ใหสาเรจ." โยชนา [ ๑/๕๙ ] วา รตนตตยปณาโมต (ปท) ลงคตโถ. ...กสลเจตนาต (ปท) ลงคตโถ. อ. ท ๒ รป ภตปาทายเภทภนโน รปกขนโธ [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๖ ] "รป คอ รปขนธ ตางโดยประเภทแหงภตรป และอปา- ทายรป." โยชนา [ ๑/๑๖๗ ] วา รป รปกขนโธต (ปททวย)ลงคตโถ. อ. ท ๓ อปาทา นกขนธสงขาตโลกโต อตตรต อนาสวภาเวนาต โลกตตร มคคจตต. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๙ ] " จตใด ยอมขามขนจากโลก กลาวคออปาทานขนธ โดยเปนจตไมมอาสวะ

Page 20: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 19

เพราะเหตนน จตนน ชอ โลกตระ (ขามขนจากโลก) คอ มคคจต." โยชนา [ ๑/๒๑๙ ] วา โลกตตรนต (ปท) สา. มคคจตตนต (ปท) ลงคตโถ. อ. น แสดงบทไขบทปลงแหงรปวเคราะห. บทไขบทปลงน โบราณเรยกวเสสลาภ ดงกลาวในขอนนแลว. สรปอธบาย: เปนบทวเสสนะทเปนสรป เรยกชอวา สรปวเสสนะ. สญญาวเสสนะ (คกบสญญวเสสยะ) (๒) เปนบททเปนตนชอวา เรยกชอวา สาวเสสน (ชอวา), สญญาวเสสนะน โบราณทานเรยกคกบสญญวเสสยะ คอเรยกบททเปนตวเขาของชอวา วาสญญวเสสยะ (สสกฤตวา วเศษย คอตวนามนามอนจะใหแปลกไปดวยวเศษณ หรอ วเสสนะ) เรยกบททเปนตวชอวา วาสญญาวเสสนะ อ. กมภโฆสโก นาม เสฏ กมภโฆสโก สญญาวเสสนะ, เสฏฐ สญญวเสสยะ. ชอคนเรยกสนวา สญญ-สญญา บดน มกเรยกแตสญญา- วเสสนะอยางเดยว. บทสญญวเสสยะ ตองเรยกชอตามอรรถทเกยว เนองกนในประโยคดวย เชน สยกตตา เปนตน. อธบาย : [ ๑ ] เรองสญญาวเสสนะน ไดอธบายไวแลวในเลม ๑ ในลกษณะทใชกนอยทวไปเบองตน, ในทน จกกลาวใหกวางขวาง ออกไป ตลอดถงทเรยกวา สญญ-สญญา ในโยชนา. เพราะเมอเรยก วาสญญา กตองมสญญเปนคกน (สา อสสา อตถต ส )

Page 21: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 20

ฉะนน เมอมสญญาวเสสนะ กตองมสญญวเสสยะเปนคกน, เรยก สน ๆ มสญญา กตองมสญญ, แมจะไมเรยก บททเปนตวเขาของ สญญา กเปนสญญ หรอสญญวเสสยะอยในตว. บทนามนามทเปน ตวสญญน ไมพงทงชอในอรรถทใชในประโยค เชน สยกตตา เปนตน. ดงตวอยางงาย ๆ วา กมภโฆสโก นาม เสฏ "เศรษฐ ชอวา กมภโฆสก." เรยกสมพนธวา กมภโฆสโกต ปท เสฏ ต ปทสส สาวเสสน. นามสทโท สโชตโก. เสฏ ต ปท ส วเสสย. (และสยกตตาเปนอาทในอะไร กตองออก). [ ๒ ] จะกลาวถงสญญ-สญญา ททานเรยกในโยชนา พรอมทง ตวอยาง และจะแสดงตวอยางในธมมปอฏฐกถาดวย. สญญ-สญญาน กาหนดลกษณะสน ๆ , สญญกคอบทวเคราะห ความ. (กลาวเพอเขาใจงาย กคอบททแปลขนกอน เปนตวเขาของ ' ชอวา' )สญญา กคอบทรบรองหรอปลงความ. (กลาวเพอเขาใจงาย กคอบททเปนตว 'ชอวา .' ) สญญ-สญญา โดยปกตมในอรรถกถาทแก บาลเปนตน หรอในตอนทอธบายอรรถแหงคาทกลาวไวขางตน หรอท ยกมาอธบาย และบทสญญาตองเปนบททมาในบาลเปนตน หรอใน ความทองตน ทในอรรถกถาเปนตน หรอในความทอนหลงยกมา. อกอยางหนง ในวเคราะหศพททานเรยกอญญบทของปลงวา สญญ เรยกบทปลงวาสญญา. สญญ-สญญาน รวมกนเปนพากยางค กเปนพากยางคลงคตถะ นนเอง. บทประธานในพากยางคลงคตถะทเปนสญญ, ในโยชนา เรยกชอสญญชอเดยวเปนพน, แบบนกเรยนควรเรยกคกนไป. ในตว

Page 22: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 21

อยางตอไปนเรยกตามโยชนา กพงเขาใจเอาเองอยางน. ในบททง ๒ น สญญา เปนบทสาคญ เพราะเปนบทมาในบาล เปนตน หรอในความทอนตน ทยกมาแกในอรรถกถา หรอในความ ทอนหลง อ. :- อ. ท ๑ เหตสมปทา นาม มหากรณาสมาโยโค โพธสมภารสม- ภรณจ. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๔ ] " ความประกอบพรอม ดวยพระมหากรณา และความบาเพญธรรมเครองอปถมภแกความตรสร ชอวาเหตสมปทา." โยชนา [ ๑/๑๑๒] วา เหตสมปทา นามาต (ปท) สา มหากรณาสมาโยโค โพธสมภารณจาต ปททวย ส . ขอสงเกต: ในโยชนา ทานใชบอกชออยางสงเขปพอใหรจก การเนองกน ของบทเหลานน, นบาตทเนองกน เชนนามศพท อต ศพท (สญญาโชตก หรอนามวาจก ) จ ศพท (สมจฉย) ทาน กมกแสดงรวมกนไปทเดยว สพพานามกมกไมโยค พงทราบอยางน ทกแหง. อ. ท ๒ ฌานนต วตกโก วจาโร ปต สข เอกคคตา. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๘๖] "วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ชอ ฌาน." โยชนา [ ๑/๔๒๕ ] บอกวา ฌานนตต ฌาน นาม... ฌานน- ตต เอตถ อตสทโท นามวาจโก. อ. น แสดงสมพนธอยางเดยว

Page 23: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 22

กบ อ. ท ๓ วา ฌานนต ปท สา. อตสทโท นามวาจโก. วตกโก.....เอกคคตาต ปจปท ส . อ. ท ๓ จนตนมตต จตต [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น . ๖๖ ] "สง (คอธรรมชาต) มาตรวาคด ชอวาจต." โยชนา [ ๑/๑๗๕ ] วา จนตนมตตนต (ปท) ส . จตตนต (ปท) สา. อ. ท ๔ ชวตนมตต รโส ชวต. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๗๖ ] "รส เปนนมตแหงชวต ชอวาชวต." โยชนา [ ๑/๓๑๑ ] วา ชวตนมตตนต (ปท) รโสต ปทสส วเสสน. รโสต (ปท) ส . ชวตนต (ปท) สา. อ. ท ๕ (สาเรยงไวหนา) รปปนเจตถ สตาตวโรธปจจยสมวาเย วสทสปปตตเยว. [อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๗ ] "กเมอความประชมแหงวโรธ- ปจจย มเยนเปนตน (มอย), ความเกดขนไมเหมอนกน ชอความ สลาย ในคานน." โยชนา [ ๑/๑๙๒ ] วา รปปนนต (ปท) สา. เอตถาต (ปท) รปปนนต ปเท อาธาโร. สตาทวโรธปจจยสมวาเยต (ปท) ภาวสตตม. สตต (ปท) อปปชชตต ปเท ลกขณกรยา วสทสปปตตเย- วาต (ปท) ส .

Page 24: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 23

ตวอยางเทยบ อ. ท ๑ ปจจยาน ธมเมน สเมน อปปตต ปจจยสมปทา นาม. [ สขสามเณร. ๕/๘๘ ] "ความเกดโดยธรรมโดยสมควร แหงปจจย ท. ชอวาปจจยสมปทา." อปปตตอ ลงคตถะ และสญญวเสสยะ. ปจจยสมปทา สญญา- วเสสนะ ของ อปปตต. นามศพท สญญาโชตกเขากบปจจยสมปทา. อ. ตอไป กพงทราบอยางน. อ. ท ๒ ธโรต ปณฑโต. [ อสทสทาน. ๖/๕๘ ] " บณฑตชอธระ" ธโรต ปท ปณฑโตต ปทสส สาวเสสน. อตสทโท สาโชตโก. ปณฑโตต ปท ส วเสสย. อ. ท ๓ ปราณสาโลหตาต ปพเพ เอกโต กตสมณธมมา. [ ทารจร- ยตเถร. ๔/๙๗ ] "เทพดาผทาสมณธรรม รวมกน ในกอน ชอวา ปราณสาโลหต." เรยกสน กตสมณธมมา สญญ. ปราณสาโลหตา สญญา. อ. ท ๔ โอกปณเณห จวเรหต เอตถ อทก โอก. [เมฆยตเถร. ๒/๑๒๒ ] " นาชอวาโอก ในคานวา มจวร ท. เตมดวยนา."

Page 25: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 24

เรยกสน อทก สญญ. โอก (เปนบททใชในคาถาบาทวา โอกโมกตอพภโต.) สญญา. [ ๒] อกอยางหนง บทปลงของวเคราะหศพททมอญญบท ทานเรยกอญญบทวาสญญ เรยกบทปลงวาสญญา. อ. :- อ. ท ๑ (โย ปคคโล) สมมา สามจ สพพธมเม อภสมพทโธต (โส) สมมาสมพทโธ ภควา. อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๓] "บคคลใด ตรสรยง ซงธรรมทงปวง ท. โดยชอบและเอง เพราะ- เหตนน บคคลนนชอวา สมมาสมพทธะ คอพระผมพระภาค." โยชนา [ ๑/๘๑ ] วา โยต (ปท) ปคคโลต ปทสส วเสสน." ปคคโลต (ปท) อภสมพทโธต ปเท กตตา. สมมา สามญจาต ปททวย อภสมพทโธต ปเท ตตยาวเสสน. สพพธมเมต (ปท) อภสมพทโธต ปเท กมม อภสมพทโธ. (ปท) กตตวาจก กตปท. อตต (สทโท) สมมาสมพทโธต ปเท เหต. โสต (ปท) ส . (ถาโส ปคคโล บอกวา โสต ปท ปคคโลต ปทสส วเสสน. ปคคโลต ปท ส ) . สมมาสมพทโธต (ปท) สา. ภควาต (ปท) ลงคตโถ. ขอสงเกต: บทไขบทปลง ทานเรยกลงคตถะ. แตโบราณ เราเรยกวาวเสสลาภ. อ. ท ๒ (ย จตต) อปทานกขนธสงขาตโลกโต อตตรต อนาสว-

Page 26: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 25

ภาเวนาต (ต จตต) โลกตตร มคคจตต. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๙ ] " จตใดยอมขามขนจากโลกกลาวคออปาทานขนธ โดย ความทไมมอาสวะ เพราะเหตนน จตนน ชอวา โลกตตระ คอ มคคจต." โยชนา [ ๑/๒๑๙] วา โลกตตรนต (ปท) สา. มคค- จตตนต (ปท) ลงคตโถ. อ. ท ๓ (ตวอยางเทยบ) นวาสนตเถน สมถวปสสานธมโม อาราโม อสสาต (โส) ธมมาราโม. [ ธมมารามตเถร. ๘/๖๑ ] " ธรรมคอสมถะและวปสสนา เปนทมายนด โดยอรรถวาเปนทอาศยอย แหงบคคลนน เพราะ- เหตนน บคคลนน ชอวา ธมมารามะ (มธรรมเปนทมายนด)." เรยกสน โส สญญ. ธมมาราโม สญญา. อนง ตามหลกธรรมดา มสญญากตองมสญญเปนคกน ดงกลาว ขางตน, บทปลงของวเคราะห ทมอญญบท ทานเรยกวาสญญาก เพราะมอญญบทเปนสญญ. เพราะฉะนในทไมมสญญ ทานจงไมเรยก สญญา ดงบทปลงของสมาทาน (ไมมอญญบท) ทานเรยกวา ลงคตถะ. อ. :- อ. ท ๑ ปรโม อตตโม อวปรโต อตโถ, ปรมสสา วา อตตมสส

Page 27: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 26

าณสส อตโถ โคจโรต ปรมตโถ. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๖] "อรรถอยางยง (คอ) สงสด (คอ) ไมวปรต, อกอยางหนง อรรถ (คอ) โคจร แหงญาณอยางยง (คอ) สงสด เพราะเหตนน ชอปรมตถะ." โยชนา [ ๑/๑๗๐ ] วา ปรมตโถต (ปท) ลงคตโถ. อ. ท ๒ ตสส ภาโว เอกคคตา สมาธ. [อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๘๖ ] " ภาวะแหงเอกคคจตนน ชอ เอกคคตา คอ สมาธ." โยชนา [ ๑/๔๒๒ ] วา ภาโว เอกคคตา สมาธต ปทตตย ลงคตโถ. ขอสงเกต : บทปลงทวไป แปลนาวา ชอ." คานใชเสรม ความกม ฉะนน ในทไมใชสญญา และใชคาวาชอ พงทราบวา ใชเปนคาเสรมความ. สญญ-สญญาน มลกษณะกลบกนกบสรป (สรปวเสสนะ) และ ถาเพงความกลบกน สรปกกลายเปนสญญ-สญญา, สญญ-สญญา กกลายเปนสรป. ดงตวอยางในสรปวา จตตสส อาลมพตกามตามตต ฉนโท ถาเพงความวา กรยาสกวาความทแหงจตใครเพอหนวง ชอวาฉนทะ อาลมพตกามตามตต กเปนสญญ, ฉนโท กเปนสญญา. หรอดงตวอยางในสญญ-สญญา นวา จนตนมตต จตต ถาเพงความ วา จต คอสง (คอธรรมชาต) มาตรวาคด จนตนมตต กเปน บทสรปของ จตต, จตต กเปนลงคตถะ.

Page 28: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 27

สรปอธบาย : สญญาวเสสนะ เปนบททเปนตวชอวา คกบ สญญวเสสยะ เรยกสนวา สญญ-สญญา.

Page 29: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 28

บทคณนาม ๔. บทคณนามยงใชในอรรถอนอก นอกจาก ๓ อยาง ทแสดง ไวในแบบวากยสมพนธ ภาคท ๓ ตอนตน จะนามากลาวไวในทน คอ :- สมภาวนะ หรอ อาการ (๑) เปนคณนามกด เปนนามนามแตใชดจคณนามกด ทเขา กบกรยาวาร วากลาว เปนตน โดยอาการดจม อต ทแปลวา ' วา' คนอย ประกอบดวยทตยาวภตต ในพากยทเปนกตตวาจก และ ประกอบดวยปฐมาวภตต ในพากยทเปนกมมวาจก เรยกชอวา สมภาวน บาง อากาโร บาง อ :- อตตานเจ ปย ชา. ตมห พรม พราหมณ. วราโค เตส อคคมกขายต. อมต วจจต นพพาน. อธบาย : [ ๑ ] สมภาวนะหรออาการ เพราะเหตไรในพากย กตตวาจก ประกอบดวยทตยาวภตต และในพากยกมมวาจก ประ- กอบดวยปฐมาวภตต มอธบายเชนกบทกลาวแลวในวกตกมม ใน อธบายวายกสมพนธ เลม ๑. คณนามทใชในอรรถน แปลวา ' วา' หรอ ' วาเปน' อ :-

Page 30: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 29

ในพากยกตตวาจก อ. ท ๑ อตตานเจ ปย ชา. [ โพธราชกมาร. ๖/๔ ] "ถาบคคล พงรซงตน วาเปนทรกไซร." [แปลเรยงความวา "ถาบคคลพงรวา ตนเปนทรกไซร" บาง แม อ. อนกพงทราบดจเดยวกน." ] ปยนต ปท ชาต ปเท สมภาวน. อ. ตอไปกพงทราบดจเดยวกน. อ. ท ๒ ตมห พรม พราหมณ. [ กลาโคตม. ๘/๑๒๑ ] "เราเรยกบคคล นนวาเปนพราหมณ." อ. ท ๓ ปฏาจาร ตนภตโสก ตวา. [ปฏาจารา. ๗/๘๗ ] "ทรง ทราบทางปฏาจารา วามโศกสรางแลว. [ อ. นเปนพากยางค แตกม อรรถเชนกบพากย.] ในพากยกมมวาจก อ. ท ๑ วราโค เตส อคคมกขายต. [ ปจสตภกข. ๗/๖๑ ] "บรรดา ธรรมเหลานน วราคะบณฑตกลาววาเลศ." [ อคค เปนปฐมาวภตต มใชทตยาวภตต, เทยบกบ เทยบกน ตถาคโต เตส อคคมกขายต. [ อภธมม. หนา ๖๔ ] ในโยชนาแกวา อคค ไดแก อคโค)

Page 31: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 30

อ. ท ๒ อมต วจจต นพพาน, [ สามาวต. ๒/๖๘ ] "นพพาน เรยกวา อมตะ." อ. ท ๓ มนตา วจจต ปา. [ โกกาลก. ๘/๕๙] "ปญญา เรยกวา มนตา." สมภาวนะ ลกษณะน โบราณแปลวา 'ใหชอวา' ดง อ. มนตา วจจต ปา นน แปลยกศพทวา ปา ปญญา, ภควตา อน พระผมพระภาค, มนตา ใหชอวา มนตา, วจจต ยอมตรสเรยก. [ ๒ ] ทเรยกชอวา สมภาวนะ เพราะยกขนวาดจสมภาวนบพพบท กมมธารยสมาส, โดยนยน คาวา สมภาวนะ ในทน จงมไดหมาย ความวา สรรเสรญทคตเตยน หมายความเพยงยกขนวาเชนเดยวกบ สมภาวบพพท กมมมธารยสมาสเทานน. อนง ทเรยกวาอาการ เพราะแปลวา ' วา ' ดจ อต ศพททเปนอาการ. ในโยชนาใชชอ หลงน เชน อ. ตถาคโต เตส อคคมกขานต นน ในโยชนาบอก สมพนธวา อคค อาการใน อกขายต. สรปอธบาย : สมภาวนะ เปนเครองยกขนวา หรอเปนอาการ, เขากบกรยาวาร วากลาว เปนตน. สรป (๒) เปนคณนามกด เปนนามนามแตใชดจคณนามกด ทเขา กบอตศพท เรยกชอวา สรป อ :-

Page 32: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 31

สมจรยาย สมโณ-ต วจจต อปธ วทตวา สงโค-ต โลเก. อธบาย : [ ๑ ] คณนามทใชในอรรถน เมอเพงถงความ ก เชนเดยวกบสมภาวนะ ตางแตในทนม อต ศพท จงเรยกชอสมพนธ ตางไป และเรยกเขาใจอตศพทนน อ. :- [ ในพากยกมมวาจก ] สมจรยาย สมโณ-ต วจจต. [ อตาปพพชต. ๘/๑๑๐ ] "พราหมณผลอยบาปแลว เรยกวาสมณะเพราะประพฤตสงบ. " สมโณต ปท อตสทเท สรป อตสทโท วจจตต ปเท อากาโร. ในพากยกตตวาจก อ. ท ๑ อปธ วทตวา สงโค-ต โลเก. [ มาร. ๗/๑๖๕ ] "รอปธ วาเปนเครองของใจในโลก." (อ. นเปนพากยางค). อ. ท ๒,๓ สมโณ โคตโม อตตโน สาวเก ปพพชตา-ต วทต. นาห เอตตเกน ปพพชโต-ต วทาม. [ อตรปพพชต. ๘/๑๑๐ ] "พระโคตาตรสเรยกสาวกของพระองควาเปนบรรพชต." "เรากลาว (ซงบคคล) วาเปนบรรพชตดวยเหตเทานหามได."

Page 33: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 32

ใน อ. คน อ. ทหนงแสดงรปเปนพหวจนะคอ ปพพชตา. อ. ทสองแสดงรปเปนเอกวจนะคอ ปพพชโต และไมไดเขยนกรรมแหง วทามไว ตองเขาในเอาเองคอ ปคคล. [ ๒ ] ในพากยเปนกตตวาจก บทสรปในอตศพทประกอบเปน ปฐมาวภตต ไมประกอบเปนทตยาวภตต เหมอนบทนามนามทเปน อวตตกมมในกรยา, ทงนเพราะมอตศพทคน จงถอเปนขาดตอนกน ได. เทยบดกบ สมภาวนะ จะเหนวาความเทากน, เพราะฉะนน จง ไมพนจากคณนามไปได. ตวอยางเทยบกนเชน นาห ภกขเว พห ภาสตวา ปเร วเหยมาน ปณฑโต-ต วทาม. เขมน ปน อเวร อภยเมว ปณฑต วทาม. [ ฉพพคคยา. ๗/๔๕ ] "ภกษ ท., เรา ไมกลาวบคคลผพดมากเบยดเบยนคนอนวาเปนบณฑต, แตเรากลาว บคคลผมความเกษม ไมมเวร ไมมภย เทานนวาเปนบณฑต." สรปอธบาย : สรปเปนคณนามหรอนามนามทใชดจคณนามท เนองในอตศพท. ขอสงเกตการสมพนธบทวา สรณ [ ๑ ] บทวา สรณ ในพากยวา พทธ สรณ คจฉาม หรอวา โย จ พทธ จ ธมมจ สงฆจ สรณ คโต เปนอาท มมต สงเกต :- ก. วาในมหาสททนต และตามสมนตปาสาทกา [ ๑/๑๙๒ ] เตม อต วา สรณนต คจฉาม. เมอเตม อต, สรณ จงสรปใน อต และ

Page 34: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 33

เปนปฐมาวภตต เหมอนบทสรปดงกลาวมาแลวในขอวาดวยสรป. บาง- อาจารยใหเตมประโยควา พทโธ สรณ โหต กม. ข. บางอาจารยใหเหน วกตกมม ใน กตวา ทเตมเขามา หรอ ใน คจฉาม ทเดยว. [ ๒ ] เหนวา : ทานเตม อต เพราะมงแกอรรถวาเปนสมภาวนะ ซงเหมอนมอตศพทแฝงอย ฉะนน บอกเปนสมภาวนะจะเหมาะ และ เพราะ สรณ เปนสมภาวนะ ในพากยกตตวาจก จงเปนทตยาวภตต. กรยาวเสสนะ [ ๓ ] เปนบทวเสสนะ ทเปนเครองทากรยาใหแปลกจากปกต คอเปนคณบทแหงกรยา เรยกชอวา กรยาวเสสน อ. :- ลห นปปชชสสต. อธบาย : [ ๑ ] คณนามทใชในอรรถน มอธบายเชนเดยวกบ บทนามนามทใชในอรรถเปนกรยาวเสสนะ ตามทกลาวแลวในทตยาวภตต ในอธบายเลม ๑. อ :- อ. ท ๑ ลห นปปชชสสต [วสาขา. ๓/๗๔ ] "จกสาเรจพลน." ลหนตปท นปปชชสสตต ปเท กรยาวเสสน. อ. ตอไปพงทราบดจเดยวกน. อ. ท ๒ ปมมปาห อาจรเย อปรชฌ [ ตสสตเถร. ๑/๔๐ ] " กระผม

Page 35: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 34

ผดในทานอาจารยแมกอน." อ. ท ๓ ปรมตร คนตวา . [ โลฬทายตเถร. ๕/๑๑๘ ] "ไปกอนกวา." [ ๒ ] บางบทชวนใหบอกเปนวกตกมม แตทแทเปนกรยาวเสสนะ มใชวกตกมม. อ. ต ทฬห คเหตวา [ จนทสกรก . ๑/๑๒๓ ] ' จบ เขามน.' พงสงเกตความตางกนดงน: วกตกมม แมเขากบกรยาวาทา แตกเปนคณบทแสดงภาวะของนามนาม คอ บททตยาวภตตทเปนกมม ในกรยาวาทานน เชนทาเหลกใหเปนมดเปนตน. สวนกรยาวเสสนะ เปนคณบทแสดงกรยา เชน ทฬห ใน อ. นน แสดงกรยาทจบวามน. ถาใชผดจะเสยความ เชน ทฬห ถาใชผดเปนวกตกมม ตองหมายความวา เขานงเองเปนผมน มใชกรยาทจบมน. สรปอธบาย : กรยาวเสสนะ เปนเครองทากรยาใหแปลกจากปกต, เขากบกรยา.

Page 36: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 35

บทสพพนาม ๕. บทสพพนามทใชในอรรถพเศษ คอ :- กรยาปรามาส บทวา ย ซงเปนวเสสนะในพากย โดยปกตวางไวหนาพากย ทาพากยนนทงพากยใหมความสมพนธ เปนประธานโดยเปนโยคของ ต ศพทในอกพากยหนง เรยกวา กรยาปรามสน บาง กรยาปรามโส บาง กรยาปรามาโส บาง อ :- อธ โข ต ภกขเว โสเภก, ย ตมเห เอว สวากขาเต ธมมวนเย ปพพชตา สมานา ขมา ข ภวเยยาถ โสรตา จ. บทวา ยสมา ซงมลกษณะเชนนน ทานเรยกวา กรยา- ปรามสน บทวา ยโต ทานกเรยกบาง แตมหาง ๆ. อธบาย : [ ๑] ย กรยาปรามาสนสงเกตไดงาย เพราะเรยง ไวหนาพากย และไมเปนวเสสนะของนามบทใหบทหนง แตเปนวเสสนะ ของพากยทงหมด จบตงแตตนจนกรยาในพากยทเดยว จงเรยกวา กรยาปรามาส ดวยอรรถวาลบคลาหรอจบตองถงกรยา. กรยาปรามาสน คลายกรยาวเสสนะ แตตางกน: กรยาวเสสนะ เปนวเสสะของเฉพาะ กรยา เชน สข เสต. สข แตงเฉพาะกรยาวานอนเปนสข, สวน กรยาปรามาส เปนวเสสนะของพากยทงพากย ไมเฉพาะบทกรยา, แต พากยทงปวง ยอมมกรยาในพากย จงตงชอยกกรยา (ในพากย ) เปน ทตงวา กรยาปรามาส และทาพากยนนทงพากยใหมความสมพนธ เปน

Page 37: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 36

ประธานโดยเปนโยคของ ต ศพท ในอกพากยหนงในทางไวยากรณ เพราะในภาษาบาลไมใชพากยเปนประธาร (หรอเปนวเสสน) ตรง ๆ ใชวาง ย-ต (หรอวางไวแต ย) เพอใหเลงความวาเปนอยางนน ฉะนน ในเวลาแปลยกศพท ทานจงสอนใหถอนเอาศพทในพากยกรยา- ปรามาส มาประกอบเปนโยคของ ต ศพท ใหเปนประธานในพากย ต ศพท, หรอโดยยอกใชศพทกลาง ๆทบงไปถงขอความทงหมด ในพากย กรยาปรามาสได เชน ปพพ เปนตน ประกอบใหเปนบทโยคของ ต ศพท. อ.:- อ. ท ๑ อธ โข ต ภกขเว โสเภถ, ย ตมเห เอว สวากขาเต ธมมวนเย ปพพชตา สมานา ขมา จ ภาเวยยาถ โสรตา จ. [ โกสมพก. ๑/๕๔ ] " ภกษ ท., ทานทงหลายเปนผบวชอยในธรรม- วนยทกลาวเดยวดแลวอยางน พงเปนผอดทน และเปนผเสงยมใด, ขอ (ต โยค ปพพ หรอ ตมหาก เอว สวากขาเต ธมมวนเย ปพพชตาน สมานาน ขมโสรตตต. ความทแหงทาน ท...) นน พงงามในธรรม วนยนแล." ยนต ปท ภวเยยาถาต ปเท กรยาปรามาโส. ขอวา ' เปนประธาน' นน พงเหนในเวลาแปลตด ย-ต, ดง อ. นน แปลตดวา ' ภกษ ท., ขอททาน ท. เปนผบวชอย... และเปนผ เสงยม พงงามในธรรมวนยนแล.' ประธานในประโยค คอ คาวา ' ขอท.....เสงยม' กคอประโยค ย กรยาปรามาสนนเอง.

Page 38: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 37

อ. ท ๒ าตเมต กรงคสส, ย ตว เสปณณ เสยยส. [ เทวทตต. ๑/๑๔๒ ] "ดกอนไมหมากมน (มะลนหรอมะกก), ขอทเจากลง อนกวาง รแลว." (เจายอมกลงใด ขอ [ หรอ ตว เสยยน] นนอนกวาง รแลว). อ. ท ๓ อนจฉรย โข ปเนต ภกข, ย ตว มาทส อาจารย ลภตวา อปปจโฉ อโหส. [ นคมวาสตสสตเถร. ๒/๑๑๘ ] "ภกษ, กขอท เธอไดอาจารยผเชนกบดวยเรา ไดเปนผมกนอย ไมอศจรรยเลย." [ ๒ ] ในโยชนา เรยกบทวา ยสมา ในพากย เปนกรยาปรามาส เปนพน อ. :- อ. ท ๑ .... ยสมา ปเร อฏกถา อกส. [ ส. ปา. ๑/๓ ] พระอรรถกถาจารยชาวสหล ท.... ไดทาอฏฐกถา ท. ในกอน เหตใด.' โยชนา [ ๑/๑๖ ] วา ยสมาต ปท อกสต ปเท กรยปรามสน. อ. ท ๒ ยสมา วภาควนตาน ธมมาน สภาวภาวน วภาเคน วนา

Page 39: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 38

น โหต. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท น. ๖๘ ] "การยงสภาวะแหง ธรรม ท. ทมวภาค ใหแจมแจง เวนวภาค ยอมไมมได เหตใด." โยชนา [ ๑/๒๐๓ ] วา ยสมาต (ปท) น โหตต ปเท กรยาปรามสนเหต. ขอสงเกต: ยสมา ทเปนกรยาปรามาส ทานสองใหแปลวา ' เหตใด.' สวน ตสมา ในประโยค ตสมา คงบอกเปนเหต. ททาน เรยกเปนกรยาปรามาส คงหมายใหคลมทงพากยอยาง ย. ขอวา ' ยสมา ในพากย' นน คอ ยสมา ททานเรยกวา กรยาปรามาส ตองอยในประโยคทเปนพากย [ มกรยาในพากย] ดง อ. ทแสดงมาแลว, ถาอยในพากยางค ทเปนประโยคลงคตถะ ทานไมเรยก อ. :- อ. ท ๑ .... ยสมา ปมาณ อธ ปณฑตาน. [ ส. ปา. ๑/๓] "คานน ....เปนประมาณแกบณฑต ท...ในศาสนาน เพราะ เหตใด." โยชนา [ ๑/๑๙ ] วา ยสมาต ปท ปมาณนต ปเท เหต. (ปมาณนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน) อธาต ปท ปณฑตานนต. ปเท อาธาโร. ปณฑตานนต ปท ปมาณนต ปเท สมปทาน วจนนต ปท ลงคตโถ.

Page 40: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 39

อ. ท ๒ ยสมา ปเนเต จตภมกา ธมมา อนปพพปณตา. [ อภ. ว. ปมาปรจเฉท. น. ๖๘ ] "แตธรรมอนเปนไปในภม ๔ เหลาน ประณต โดยลาดบเพราะเหตใด." โยชนา [ ๑/๒๐๗ ] วา ยสมาต (ปท) อนปพพปณตาต ปเท เหต. (ปนสทโท วเสสตโถ). เอเต จตภมกา อนปพพปณตาต ปทตตย ธมมาต ปทสส วเสสน. ธมมาต (ปท) ลงคตโถ. ตอไปน จะแสดงตวอยาง ในธมมปทฏฐกถาเทยบ :- กรยาปรามาส อ. ท ๑ ยสมา ชราพยาธมรณมสสตาย ชาต นาเมสา ปนปปน อปคนต ทกขา, น จ สา ตสมา อทฏเ นวตตต; ตสมา ต คเวสนโต สนธาวสส. [ ปมโพธ. ๕/๑๒๑ ] " ชอวาชาตนน คอ ความเขาถง (บงเกด) บอย ๆ เปนทกข เพราะเจอดวยชรา พยาธ มรณะ, และชาตนนเมอคหการะนนอนเราไมเหนแลว ยอมไมกลบ เหตใด ; เพราะเหตนน เราเมอแสวงหา คหการะ นน ทองเทยว ไปแลว." อ. ท ๓ ยสมา นาพพณ วสมนเวต (ตสมา หเรยย ปาณนา วส). [กกกฏมตต. ๕/๒๗] "ยาพษไมซมซาบฝามอทไมมแผล เหตใด. (เพราะเหตนน บคคลพงนายาพษดวยมอได)."

Page 41: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 40

เหต ยสมา สพพสตตาน ชวต มรณปรโยสานเมว. (ตสมา ภชชต ปตสนเทโห). [ อตตรตเถร. ๕/๑๐๕ ] "ชวตของสตวทงปวง มความตายเปนทสดอยางเดยว เพราะเหตใด (เพราะเหตนน กายอนเนา จะแตก)." [ ๓ ] ยโต ในพากยทานเรยกเปนกรยาปรามาส แตมหาง ๆ อ.:- ว น [ ส. ปา. ๑/๒๓๐ ] " คาไร ๆ ทไมนาความเลอมใส...ไม ปรากฏแกวญชน ท. ผตรวจดอยในวนยฏฐกถา ชอสมนปาสาทกา น." โยชนา [ ๑/๒๐๗] วา ยโตต ปท น ทสสตต ปเท กรยา- ปรามสน. สรปอธบาย : กรยาปรามสนะ หรอกรยาปรามสะ หรอกรยา ปรามาส เปนวเสสนะในพากย จบตงแตตน จนจดกรยาในพากย. บอกเขาในกรยาพากย. กรยาปรามาสนไดเฉพาะบท ย หนาพากย. ในโยชนา เรยกบท ยสมา ในพากยเปนกรยาปรามาส, เรยกบท ยโต ในพากยดวย แตมหาง ๆ.

Page 42: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 41

บทกรยา ๖. บทกรยาใชในอรรถพเศษบาง บทกรยาพเศษบาง คอ :- กรยาปธานนย [ ๑ ] บทกรยา ตวา ปจจย ทวางไวในทสดขอความเรยก ชอวา กรยาปธานนโย. กรยาปธานนยน ทานวางไวในทสด ขอความทอนหนาบาง ทานหลงบาง ในขอความหลายทอน ทกลาว รวมแลวแยก หรอแยกแลวรวม, แตในทอนทสด กมกรยาใน พากยเสมอ อ. อเมส สตตาน ชาตอาทโย นาม ทณฑหตถ- โคปาลกสทสา, ชาต ชราย สนตน เปเสตวา, ชรา พยาธโน สนตก, พยาธ มรณสส สนตก, มรณ กธารยา ฉนทนตา วย ชวต ฉนทต. อธบาย : [ ๑ ] ชอวา กรยาปธานนยน ใชเรยกบทกรยา ตวา ปจจย ทวางไวในทสดขอความ, จะกลาววาบทกรยาตนาทปจจย เชนนนกได แตพบแตกรยา ตวา ปจจย เปนพน. ประโยคทวาง บทกรยา ตวา ปจจยไวเปนทสดน จะเรยกวาพากยกไมถนด เพราะ ขดดวยกรยาในทสดเปนกรยา ตวา ปจจยซงเปนชนกรยาในพากยางค, จะจดเขาในกรยาพากยางคลงคตถะกไมถนด เพราะในพากยางค ลงคตถะแมจะมบทกรยาในทสด กเปนบทกรยาทใชเปนวเสสนะของ

Page 43: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 42

บทประธานได (กรยาอนต มาน ปจจย), และเรยกบทประธานวา ลงคตถะ. แตในทนกรยา ตวา ปจจย ทวางไวในทสด ไมเปน วเสสนะของบทประธาน เพราะโดยรปกเปนรปของพากยนนเอง แต แทนทจะวางกรยาในพากยไวในทสด กลบวางกรยา ตวา ปจจยไว, นาจะเปนเพราะเหตน จงตองตงชอบทกรยานนใหมวา กรยาปธานนย คอจดเปนกรยาทเปนประธาน คอกรยาใหญ, สวนบทประธานซง เปนกตตา เรยกชอเหมอนกตตาในกรยาในพากย และนาจดเปนชน พากยางค ชนดทเปนตอนหนงจากพากย (ไมใชตอนหนง ๆ ของ พากย) เพราะตงเปนประโยคของตนตางหาก เชนเดยวกบพากยางค ลงคตถะ. [ ๒ ] เพราะเหตไร ทานจงวางกรยา ตวา ปจจย ไวในทสด ขอความ, ปญหานตอนไดจากการสงเกตตวอยางททานใช, กลาวโดยยอ วา ทานใชในขอความทกลาวรวม ๆ แยก ๆ ซงจะตองแบงประโยค ออกเปนหลายทอน นาเปนเพราะเหตน จงวางกรยา ตวา ปจจยไว ในทสดขอความของทอนทกลาวรวม หรอกลาวแยก, ซงในทอนทสด กคงใชกรยาในพากยนนเอง. ทอนทวางกรยา ตวา ปจจยไวในทสดนน จงเปนเหมอนอนประโยค. [ ๓ ] ในขอความทกลาวรวม ๆ แยก ๆ นนวางกรยา ตวา ปจจย ไว ในตอนไหน สงเกตไดจากททานใชดงตอไปน :- ก. รวม - แยก: ในขอความหลายทอน ทอนตนกลาวรวม ทอนหลงกลาวแยก, วางกรยา ตวา ปจจยไวในทสดของทอนทกลาว

Page 44: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 43

แยก อ. :- อเมส สตตาน ชาตอาทโย นาม ทณฑหตถโตปาลกสทสา, ชาต ชราย สนตก เปเสตวา, ชรา พยาธโน สนตก (เปเสตวา), พยาธ มรณสส สนตก (เปเสตวา) ๕/๕๖] "ขนชอวาสาภาวธรรม ท. มชาตเปนตนของสตวเหลาน เชนกบคนเลยงโคมมอถอทอนไม, ชาต สงไปสสานกของชรา, ชราสงไปสสานกของพยาธ, พยาธสงไปส สานกของมรณะ, มรณะตดชวตเหมอนพวกมนษยตด (ตนไม) ดวย ขวาน." ข. รวม-แยก : ขอความหลายทอนเหมอนขอ ก. แตวาง กรยา ตวา ปจจยไวในทอนรวม (วางกลบกนกบขอ ก. ) อ. :- อ. ท ๑ เตน กถต ธมม สตวา การกปคคลา ยถานสฏ ปฏปชชตวา, เกจ ปมฌานาทน ปาปณนต, เกจ วปสสน วฑเฒตวา มคคผลาน ปาปณนต. [เทวสหายกภกข.๑ /๕๔] "การกบคคลผฟงธรรมทภกษ นนกลาวแลว ปฏบตตามทสอน, บางพวกบรรลปฐมฌานเปนตน, บางพวกเจรญวปสสนาบรรลมรรคผล." อ. ท ๒ เต เอกมคเคนาป อคนตวา. เอโก ปจฉมทวาเรน มคค คณห, เอโก ปรตถมทวาเรน (คณห). [ สกรเปต. ๗/๗๐ ]

Page 45: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 44

"พระเถระเหลานน ไมไปทางมรรคาเดยวกน, รปหนงถอมรรคทาง ประตทศตะวนตก. รปหนงถอมรรคาทางประตทศตะวนออก." อ. ท ๓ เอว ขาทนตา ปจส อตตภาวสเตส อมสส ทกข อปปาเทตวา, อวสาเน เอกา ยกขน หตวา นพพตต. เอกา สาวตถย กลธตา หตวา นพพตต. [ กกกฏณฑขาทกา. ๗/๑๐๑] "หญงทงสองนนเคยวกน ยงทกขใหเกดแกกนและกน ในอตภาพ ๕๐๐ อยางนน, ในทสดหญงผหนงเกดเปนยกษณ, หญงผหนงเกดเปนกลธดา ในกรงสาวตถ." ใน อ. น อตถโย เหตกตตา ใน อปปาเทตวา เพราะเปน เหตกตตวาจก. ค. แยก - รวม : ในขอความหลายทอน: ทอนตนกลาวแยก ทอนหลงกลาวรวม กลบกนกบขอ ก. - ข. , วางกรยา ตวา ปจจยไว ในทอนแยก อ :- เอว สตถารา เทสตาส อมาส คาถาส เอกเมกสสา คาถาย ปรโยสาเน เอกเมก ภกขสต นสนนนสนนฏาเนเยว สห ปฏ- สมภทาห อรหตต ปตวา เวหาส อพภคคนตวา, สพเพป เต ภกข อากาเสเนว วสสโยชนาสตก กนตาร อตกกมตวา คถาคนสส สวณณวณณ สรร วณเณนตา ปาเท วนทส. [ สมพหลภกข. ๘/๗๘ ] " เมอพระศาสดาทรงแสดงคาถาเหลาน อยางนน ในทสดคาถา หนง ๆ ภกษ ๑๐๐ รป ๆ บรรลพระอรหต พรอมกนปฏสมภทา

Page 46: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 45

ในททนน ๆ นนแหละ เหาะขนสเวหาส, ภกษเหลานนแมทงหมด ลวงกนดาร ๑๒๐ โยชน ทางอากาศทเดยว ชมเชยพระสรระ ม วรรณะเพยงดงวรรณะแหงทอง ของพระตถาคต ถวายบงคมพระบาท แลว." รวมความวา ในขอความหลายทกลาวรวมแลวแยก หรอ แยกแลวรวมบาง ในทอนทกลาวแยกบาง, แตในทอนทสดกวาง กรยาในพากยไวเสมอ. [ ๔ ] พงสงเกตรปประโยคแปลก ๆ ตาม อ. ตอไปน :- รปท ๑ เตป เทวโลกโต จวตวา, พนธมตย เอกสม กลเคเห เชฏโ เชฏโ ว หตวา, กนฏโ ว หตวา ปฏสนธ คณหส. [ โชตกตเถร. ๘/๑๖๔ ] " กฎมพพนองแมเหลานน เคลอนจากเทวโลก แลว, คนพถอปฏสนธเปนพเทยว, คนนองถอปฏสนธเปนนองเทยว ในเรอนสกลหนง ในพนธมดนคร." อ. น นาเหนวายอมมาจาก เตป เทวโลกโต จวตวา,...เชฏโ เชฏโ ว หตวา ปฏสนธ คณห, กนฏโ กนฏโ ว หตวา ปฏสนธ คณห. เพอมใหตองเรยง ปฏสนธ คณห ๒ ครง จงใช คณหส ทเดยว. เมอดรปเตมดงนแลว กจะเหนชดวา จวตวา เปนกรยาปธานนย จดเขาในประเภทรวม-แยก (ขอ ข.) ทกลาว มาแลว. และ เชฏโ (บทตน) และ กนฏโ (บทตน) เปน

Page 47: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 46

กตตา ใน คณหส เหมอนอยางกตตาเอกพจนตงแต ๒ บทขนไป ใช กรยารวมกนเปนพหพจน. รปท ๒ เต...เถร ขมาเปตวา, โจรเชฏเกน 'อห อยยสส สนตเก ปพพชสสามต วตเต, เสสา ' มยป ปพพชสสามาต วตวา, สพเพว เอกจฉนทา หตวา เถร ปพพชช ยาจส. [ขานโกฑตเถร. ๔/๑๓๕ ] " โจรเหลานน ยงพระเถระใหอดโทษแลว เมอโจรผหวหนา กลาววา ' ขาจกบวชในสานกของพระผเปนเจา, โจรทเหลอกลาววา ' แมขาเจา ท. กจกบวช,' โจรทงหมดเทยว เปนผมฉนทะอนเดยวกน ขอบวชกะพระเถระ." เสสา มยป ปพพชสสามาต วตวา เหมอนเปนประโยคแทรก. เรยกสมพนธวา (เสสา) โจรา สยกตตา ใน วตวา วตวา กรยา- ปธานนย. สวน ขมาเปตวา ปพพกาลกรยาใน ยาจส. ประโยคกรยาปธานนยน มความกลาวแยกแทรกเขามาในระหวาง ประโยคทกลาวรวม. รปท ๓ ก. คามวาสโก ตสสา วจเน ตวา เอเกโก เอเกก กตวา สทธ รตตฏานทวาฏาเนห ปณณสาลาสหสส กาเรตวา....อปฏหส. [ มหากปปน. ๔/๑๐] " ชาวบาน ท. ตงอยในคาของนาง . คนหนง ๆ ทาแหงหนง ๆ , (รวมเปน) ใหทาบรรณศาลาพนหนง พรอมกบทพก กลางคอและทพกกลางวน บารง...."

Page 48: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 47

อ. น เอเกโก เอเกก กตวา คลายแทรกเขามาดง อ. รปท ๒ แตตางกน เพราะ เอเกโก กลาวถง 'แตละคน' ของคนทงหมด ไมเหมอน เสสา (โจรา) และเหตฉะน กตวา จงเปนกรยาของทกคน, ไมเหมอน วตวา ทเปนกรยาของ เสสา (โจรา) เทานน ไมรวมทง หวหนาโจรดวย. บอก เอเกโก เปนวกตกตตา ใน หตวา. บอก กตวา เปนสมานกาลกรยา ใน กาเรตวา. รปท ๓ ข. ทารกา ' มย อทาน คเหต น สกขสสาม, เสว อาคนตวา คณหสสามาต เอเกโก เอเกก สาขาภงคมฏ มาทาย สตตป ชนา สตต ฉททาน ปทหตวา ปกกมส. [ ตโยชน. ๕/๔๐ ] "เดกชาย ท. คดวา ' เราจกไมอาจเพอจะจบในบดน, พรงน เราจกมาจบ,' คน หนง ๆ เอากงไมหก (เตม) กามอ, ทง ๗ คน ปดชองทง ๗ หลกไป." เอเกโก วกตกตตา ใน หตวา...อาทาย ปพพกาลกรยา ใน ปทหตวา...(ชนา วกตกตตา ใน หตวา (เตม) สตต วเสสนะ ของ ชนา). [ ๕ ] ในทสดขอความทไมตองดวยลกษณะดงกลาวแลว วางกรยา ตวา ปจจย ไวกม อ. :- อ. ท ๑ เอก กร พทธนตร อวจนรเย ปจตเว ตโต จตา สฏ -

Page 49: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 48

โยชนกาย โลหกมภยา นพพตตตวา อฏสฏ วสสสหสสาน ปจตวา, เอวป เตส ทกขา มจจนกาโล น ปายต, อหมป...นทท น ลภ. [ อตรปรส. ๓/๑๑๔ ] " ไดยนวา เปรตเหลานนไหมใน อวจนรยะสนพทธนดร ๑ เคลอนจากอวจนรยะนนแลว บงเกดใน โลหกมภ ประกอบดวย ๖๐ โยชน หมกไหมสน ๖๗,๐๐๐ ป; แม อยางนน กาลเปนทพนจากทกขของเปรตเหลานน ยงไมปรากฏ, แมเรา...ไมไดความหลบ. [ ในฉบบสหลและยโรป เปน ปจจตวา, ดกเขาท เพราะ ใชในฐานเปนกรยาของคนทถกเผา เหมอนอยาง ปจจต คอลง ย ปจจย ]. อ. ท ๒ ราชา ' กนน โข เอตนต จนเตตวา 'ภนเต อโต ตาว นกขมถาต วตวา, เถเร ตโต นกขมตวา ปมเข เต, ปน สา เถรสส ปฏ ปสสเส อฏาส. [โกณฑธานตเถร. ๕/๕๒] "พระราชา ทรงคดวา ' ขอนอยางไรหนอแล' ตรสวา ' ขาแตทานผเจรญ ขอ ทานจงออกจากทนกอน,' เมอพระเถระออกจาวหารนนยนทหนามข, หญงนนไดยนทขางหลงของพระเถระอก." ปจตวา ใน อ. ท ๑ และวตวา ใน อ. ท ๒ นาประกอบเปน กรยาในพากย วตวา ใน อ. ท ๒ ฉบบยโรปเปน อาห. [ ๖ ] กรยาปธานนยน บางทานเหนวาทานเรยงไวดวยความ เผลอ, แตเมอพจารณาด กจกเหนไดวาหาใชดวยเผลอไม ทานเรยง

Page 50: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 49

ดวยมหลกเกณฑ ดงทกลาวแลวจากสงเกต เวนไดแตในทบางแหง ดงทยกมาเปนตวอยางในขอ [ ๕ ]. อนง ใจขอความทกลาวรวม ๆ แยก ๆ อนควรวางกรยา ตวา ปจจยในทสด ทานวางกรยาอนกม อ :- ตา เคเห ฌายนเต เวทนาปรคคหกมมฏาน มนสกโรนตโย, กาจ ทตยผล, กาจ ตตยผล ปาปณส. [สามาวต. ๒/๑๐ ] " หญง เหลานน, เมอเรอนอนไฟไหมอย, กระทาไวในใจ ซงกมมฏฐาน กาหนดเวทนาเปนอารมณ; หญงบางพวกบรรลผลท ๒; บางพวกบรรล ผลท ๓." มนสกโรนตโย นาเรยกเปนกรยาปธานนย แตเมอไมกลาเรยก กตองเรยกเปนวเสสนะ. (จะเรยกเปนอพภนตรกรยากขด เพราะไมเปน กรยาภายใน คอ ในระหวาง ๆ แตเปนกรยาในทสด.) ถาจะใหเปน กรยาปธานนย กตองเตม หตวา ให กโรนตโย เปน วกตกตตา ใน หตวา ๆ เปนกรยาปธานนย. (บทกรยา อนต มาน ปจจยเปน วกตกตตา ได). แตดไมนาเตม ทานวางไวพอดแลว. สรปอธบาย: กรยาปธานนย คอกรยา ตวา ปจจยทวางไวในท สดขอความ ทกลาวรวมบาง แยกบาง บรรดาขอความหลายทอนทกลาว รวม ๆ แยก ๆ และวางไวในทอนตนบาง ทอนหลงบาง ไมแน, แต ในทอนทสด กมกรยาในพากยเสมอ, บทกตตา เรยกวา กตตา หรอ สยกตตาบาง เหตกตตาบาง ตามควรแกบทกรยา.

Page 51: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 50

กรยาตตยาวเสสน (๒) บทกรยา ตวา ปจจยทเปนทางเครองแปลก ทานเรยก ชอวา กรยาตตยาเสสน (โดย), อ. อนาคเต ปน กปปสต- สหสสาธก เอก อสงเขยย อตกกมตวา โคตโม นาม พทโธ โลเก อปปชชสสต. (สชยวตถ เรองท ๘). อตกกมตวา ทานเคยแปลวา โดยกาวลวง เปนกรยาตตยาวเสสนะ ใน อปปชชสสต. วธอยางนทานไดใชมาแลว. อธบาย : [ ๑ ] บทกรยา ตวา ปจจยทเปนกรยาตตยาวเสสนะน ทานไดใชมาแลว. อ :- อ. ท ๑ อนาคเต ปน กปปสตสหสสาธก เอก อสงเขยย อตกกมตวา โคตโม นาม พทโธ โลเก อปปชชสสต. [ สชย. ๑/๑๐๖ ] "กพระพทธเจาทรงพระนามวา โคดม จกเกดในโลก โดยลวงอสงไขย หนง ยงดวยแสนกลปในอนาคต. ทราบวา อตกกมตวา ทานเคยใชมาอยางน. อ. ท ๒ ....เยน เกนจ อากาเรน วจเภท กตวา วา สสกมปาทห วา สมปฏจฉต. [ส. ปา. ๒/๕๒ ] " ... รบ ... โดยเปลงวาจา วา ...ดวยอาการอนใดอนหนง หรอดวยกายวการมไหวศรษะเปนตน." ๑ ๑. สมเดจพระวนรต เขมจาร แปล, จากหนงสอทพมพแจก พ.ศ. ๒๔๘๕ น. ๔๓.

Page 52: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 51

อ. ท ๓ เหต หตวา ปจจโย. [ ปรมตถทปน. น. ๔๕๕๕ ] "ปจจยโดย เปนเหต." อ.น มคาอธบายในปรมตถทปน นน ตอไปน เหตภาเวน ปจจโย (เหตภาเวน ปจจโยต วตต โหต). [ ๒ ] พวก อารพภ, นสสาย, ปฏจจ ผรภาษาบาลตางประเทศ มกแปลเปน ' โดย ...' กม. ไทยเราใชเปนสมานกาลกรยาบาง กรยา วเสสนะบาง. สรปอธบาย : กรยาตตยาวเสสนะ เปนบทกรยา ตวาปจจยทเปน ทางเครองแปลก. กรยาบท (๓) นบาตหรออพยยกรยา คอ สกกา ลพภา เปนกรยาบท พเศษ. สกกา ใชในพากยกมมวาจกบาง ภาววาจกบาง. ลพภา ใชในพากยกมมวาจกเปนพน. กรยาบทเหลานทเปนกมมวาจก เรยก ชอวา กมมวาจก กรยาปท, ทเปนภาววาจก เรยกชอวา ภาววาจก กรยาปท. อ. :- สกกา: พทธา จ นาม น สกกา สเน อาราเธต. น ห สกกา อมเหส เอเกน (ชเนน) อปพพชต.

Page 53: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 52

ลพภา: ลพภา...โภคา จ ภชต. (ลพภา) ปาน จ กาต. อท (รชช) น ลพภา เอว กาต. อล เปนนบาต หรอ อพยยกรยาอยางนนบาง อ. :- นวห ภกขเว องเคห สมนนาคต กล อนปคนตวา จ นาล อปคนต, อปคนตวา จ นาล อปนสทต. แต อล นบาต ใชในอรรถวารณะคอหาม (อยาเลย) เปนตนโดยมาก. อธบาย : [ ๑ ] กรยาบทน ใชแตในพากยกมมวาจกและภาววาจก และคงรปอยเดยวเหมอนอพยยศพท จงจดเปนนบาต ใชไดทกลงค ทกวจนะ. จะกลาวทละบท :- สกกา สกกา เมอกลาวตามหลกไวยากรณ กไมควรใชเปนกรยา- กมมวาจก เพราะเปนอกมมธาต, แตตามภาษานยมในคมภรทงปวง ทานใชเปนกรยากมมวาจกดวย, แมในโยชนาสมตปาสาทกาและ อภธมมตถวภาวน กบอกเปนกมมวาจกในพากยเชนนน. ถาถอวา เปนกมมวาจกไมได เพราะ สกกา เปนอกมมธาต กควรถอวาเปน กตตวาจกได เพราะอกมมธาตยอมเปนกตตวาจกได, แตภาษานยม ทใชในททวไป ไมยอมใหถอเชนนน คอไมมใชเปนกตตวาจก ใช แตเปนกมมวาจกบาง ภาววาจกบาง ตามรปประโยค. ถามคาถามวา

Page 54: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 53

ทใชเปนภาววาจกจงยกไว, สวนทใชเปนกมมวาจก จะไดบทกมม มากลาวเปนประธานจากไหน เพราะ สกกา ไมมกรรม ? ตอบวา : ไดบทกมมของบทกรยา ต ปจจยแทน เพราะในประโยค สกกา ยอม มบทกรยา ต ปจจย ประกอบอยดวยเสมอ คอใชกมมของกรยา ต ปจจย นนนนแหละเปนประธาน, และเมอประกอบเปนพากยภาววาจก, บท กมมนน กเปนอวตตกมมบาง การตกมมบาง ในบท ต ปจจย นน อ. :- กมมวาจก พทธา จ นาม น สกกา สเน อาราเธต [ จกขปาลต- เถร. ๑/๘ ] " กธรรมดาวา พระพทธเจา ท. อนคนโออวดไมอาจเพอ ใหทรงโปรดปราน." พทธา วตตกมม ใน สกกา. สกกา กรยาบท กมมวาจก. พทธาต ปท น สกกาต ปเท วตตกมม. สกกาต ปท พทธาต ปทสส กมมวาจก กรยาปท. ภาววาจก น ห สกกา อมเหส เอเกน [ ชเนน ] อปพพชต. [ เทวทตต. ๑/๑๓๒] " เพราะวา ในเรา ท. อนคนหนงไมอาจเพอไมบวช." เอเกน วเสสนะ ของ ชเนน. ชเนน อนภหตกตตาใน น สกกา. สกกา กรยาบท ภาววาจก. สกกาต ปท ภาววาจก กรยาปท. เอเกนาต ปท น สกกาต

Page 55: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 54

ปเท อนภหตกตตา. ขอสงเกต: ก. วธเรยงประโยค สกกา สงเกตจากอาคตสถาน นน ๆ ดงน :- (ก) สกกา เรยงไวหนาหรอหลงบท ต ปจจย กบบททเนอง ดวยบท ต ปจจยนน อ. :- สกกา เรยงไวหนาบท ต ปจจย อ. ๑ พทธา จ นาม น สกกา สเน อาราเธต. อ. ๒ น ห สกกา อมเหส เอเกน อปพพชต. อ. ๓ สกกา เคห อชฌาวสนเต ปาน กาต. [ จกขปาลตเถร. ๑/๖ ] อ. ๔ คหนา หตวา สกกา ทกขา มจจต. [ อกกณ ตภกข. ๒/๑๓๔] สกกา เรยงไวหลงบท ต ปจจย อ. ๕ โส อมสส สนตเก อปปาเทต น สกกา. [ สชย. ๑/๘๕ ] อ. ๖ ตยา คนต น สกกา. [ โกสมพก. ๑/๕๖ ] อ. ๗ อโนนเตน ปวสต น สกกา. [ ปณฑตสามเณร. ๔/๓๑ ] (ข) บทอนภหตกตตา เรยงไวหลง สกกา บาง ดง อ. ๑,๒,๓. เรยงไวหนา สกกา บาง ดง อ. ๔,๖,๗. แตเรยงไวหนาบท ต ปจจย เสมอ.

Page 56: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 55

(ค) ถาเปนประโยคกมมวาจก บทวตตกมม เรยงไวหนา สกกา บาง อ ๑,๕; เรยงไวหลง สกกา บาง อ. น สกกา โส อคารมชเฌ ปเรต. [ จกขปาลตเถร. ๑/๖] (ฆ) เปนประโยคคาถาม เรยง สกกา ไวหนาประโยค อ. น สกกา มยา ต คเหต ? [ สามาวต. ๒/๓๓] ข. บางแหง แตหาง ๆ สกกา เขาในกรยาวามวาเปน (เปน วกตกตตา). กรยานน โดยปกต เรยงไวหลง สกกา อ. โน เจต ภกขเว สกกา อภวสส กสล ภาเวต. [ ปหานภาวนาสตร ] "ภกษ ท. ถากศลนน จกเปนกจอนบคคลไมอาจเพอใหมไดไซร." ค. แตถาเขากบกรยาวามวาเปนนนไมได กตองเปน กตตา ใน กรยานนบาง อ. ตตถ น อาคต คเหต สกกา ภวสสต. [ สามาวต. ๒/๓๓] "การทเราอาจเพอจะจบทาวอเทนผเสดจมาในทนน จกม." สกกา สยกตตา ใน ภวสสต. มหลกทพงสงเกตคอ เมออาจยกบท กมม ของบท ต ปจจยเปน ประธาน คอเปนกตตา ในกรยาวามวาเปนได สกกา กเปนวกตกตตา ในกรยาวามวาเปนนน ; ถาไมอาจ, สกกา กตองเปนประธาน คอ เปนกตตาเอง เชนใน อ. วา ตตถ น อาคต คเหต สกกา ภวสสต นน. (แปลโดยพยญชนะวา ' อนวาอนเราอาจเพอจะจบทาวอเทนผ เสดจมาในทนนจกม. บางทานแปล: คเหต- เพอจะจบ.' คหณตต -เพออนจบ).

Page 57: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 56

ลพภา ลพภา ใชคลาย สกกา แตพบนอยกวา. อ. :- อ. ท ๑ ลพภา....โภคา จ ภชต, [ลพภา] ปาน จ กาต. [มหาวภงค ปมภาค. ๑/๒๙ ] "โภคะ ท. อนเจาไดเพอบรโภค และบญ ท. อนเจาไดเพอทา." สมนตปาสาทกา [๑/๒๔๒] แกความ ลพภา เปน ลพภนต. อ. ท ๒ ต กเตตถ ลพภา, ย เม ปเร อนภรต วโนเทตวา อภรต อปปาเทยย. [ นกขนตสตต. ๑๕/๒๗๒ ] "ขอทคนอนพงบรรเทาความ ไมยนด ยงความยนดใหเกดแกเรา จะไดในเมอราคะนเกดขนแลวจาก ทไหน." ต กเตตถ ลพภา ใชในทหลายแหง, บางแหง ต ใชเปนเหต (ส. ว. ๒/๒/๔ วา ตนต ตสมา), บางแหงแสดงความ ลพภา เปน สกกา ลทธ บาง เปน ลทธพพ บาง [ ส. ว. ๓-๒๑๐ ]. อ. ท ๓ ลพภา ห ปมหา อท. [เวสสนตรชาตก. ๒๘/๔๑๙] "เพราะ ทกขนอนชาย (ผยงเทยวอยในภพ] พงได." ชาตกกฏฐกถา [ ๑๐/๔๓๐ ] วา ปมนาต อท ภเว วจรนเตน ปรสเน ลภตพพ. แกความ ลพภา เปน ลภตพพ.

Page 58: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 57

อ. ท ๔ อท (รชช) น ลพภา เอว กาต. [ วฑฑภ. ๓/๖] "ราชสมบต น อนเจาไมได เพอทาอยางนน." ลพภา น เปนสกมมธาต ตรงกนขามกน สกกา. ทงวธประกอบ ประโยคกไมลงรปเหมอน, คอประโยค ลพภา ทใชบท ต ปจจย และยกบทกมม ของ ต ปจจย เปนประธานในพากยกมมวาจกกม ดงในตวอยางท ๓ ยกบทกมมของบท ต ปจจย คอ โภคา และ ปาน เปนประธาน, ทไมใชบท ต ปจจยกม เพราะในบางประโยค ไมใชบท ต ปจจย ดงตวอยางท ๒ และท ๓, ตางจาก สกกา ซง ตองมบท ต ปจจยอยคดวยเสมอ. ประโยค ลพภา ทไมใชบทกมม ของ บท ต ปจจยเปนประธานกม อ. อย สมเณส สกยปตตเกส ปพพชนต, น เต ลพภา ก จ กาต, [มหาวคค. ๔/๑๕๓ ] "ชนเหลาใดบวชในพระสมณะ ท. ผสกยปตตกะ, ชนเหลานนอนใคร ๆ ไมไดเพอจะทาอะไรๆ." ถามประโยค ลพภา ทประกอบอยาง สกกา ภาววาจก กนาเปนภาววาจกไดดวย. ภาวสาธนะ ยอมสาเรจมาจากภาววาจก เพราะเปนภาวรปอยาง เดยว. กภาวสาธนะนน ใชไดในธาตทง ๒, อกมมธาตจงยกไว, กลาว เฉพาะสกมมธาต เมอตงวเคราะหกตองเปนภาววาจก. จงเหนวาสกมม- ธาตเปนภาววาจกได ในทควรเปน. อล อล ใชเปนกรยาบทได เชนเดยวกบ สกกา แตใชเปนนบาต

Page 59: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 58

ในอรรถวารณะคอหาม (อยางเลย) เปนตนโดยมาก จนมกแหนงใจใน เมอจกใชกรยาบท. อล บทน ทานแสดงวาสาเรจรปมาจากธาต เชนเดยวกบ สกกา ลพภา ดงจะกลาวในตอนทาย, เหตฉะน แมจะ ไมคอยชนหชนตา กพงทราบวาเปนกรยาบทได ในทเปนกรยาบท ไม ตองฝนของทาน. อ. :- อ. ท ๑ กมมวาจก นวห ภกขเว องเคห สมนนาคต กล อนปคนตวา จ นาล อปคนต, อปคนตวา จ นาล อปนสทต. [ วฑฑภ. ๓/๘ ] "ภกษ ท. ตระกลทประกอบดวยองค ๙ (อนภกษ) ยงไมเขาไป ไมควรเพอ เขาไป, และเขาไปแลว ไมควรเพอเขาไปนง." กลนต ปท น อลนต ปเท วตตกมม. อลนต ปท กลนต ปทสส กมาวาจก กรยาปท. อ. ท ๒ ภาววาจก อล ห โว กาลามา กงขต, อล วจกจฉต. [ ตก.อง. ๒๐/๒๔๓] " ดกอนชาวกาลาม ท. อนทาน ท. ควรแทเพอสงสย, ควรเพองงงวย." (อล=ยตต. มโน. ป. ๒/๒๓๙ ) โว อนภหตกตตา ใน อล. อล กรยาบท ภาววาจก. [ ๒ ] แมบทนามกตกบางบทใชเปนกรยา อ. :- อ. ท ๑ ลพภเมต วชานตา [ โสนนทชาตก ๒๘/๖๖ "ผล (อฏผล)

Page 60: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 59

นน อนผรแจงพงได." (ลพภ=ลภ+ณย ไมเปนนปาตบทเหมอน ลพภา. แต ลพภา ในบางแหง อาจคดวาเปนนามกตก ป. ป. พห. กได). อ. ท ๒ เต จ ภกข คารยหา. [ มหาวภงค. ๒/๔๒๔ ] "ภกษ ท. นน ถกตเตยนดวย." (คารยหา=ครห+ณย). อ. ท ๓ วฑฒเยว ภกขเว ภกขน ปาฏกงขา. [ อปรหานยธมมสตต. ๒๓/๒๑] "ภกษ ท., ความเจรญอยางเดยว อนภกษ ท. พงหวงได." (ปาฏกงขา=ปฏ+กงข+ณ เพราะอฏฐกถาแกอรรถเปน ปาฏกง- ขตพพา [ เชน ป. ส. ๑/๒๓๑ ตอนแก วตถปมสตต]. เทยบ วหตพโพต วาโห. วห+ณ). บทนามกตกทใชเปนกรยาน นกเรยนมกไมกลาใชเปนกรยา แต สงเกตดวาทานมงใหเปนกรยา เพราะฉะนน เรยกเหมอนกรยากตกใน พากย กสมควร. แมกรยากตก ทใชเปนนาม กบอกสมพนธเปนนามกนได, ไฉน นามกตก ทใชเปนกรยาจะบอกเปนกรยาไมได. [ ๓ ] ตอไปนจะแสดงศพท สกกา ลพภา และ อล ตามท ทานผหนงคนไดจากอภธารศพทบางฉบบ ประกอบสนนษฐาน:-

Page 61: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 60

สกกา ลพภา สกกา ลพภา วาเปนนบาต มาจากกรยาอาขยาตสตตมวภตต แสดงรปทางสสกฤต คอ ศก ลภ ธาต ลงสตตมวภตต สาเรจเปน ศกยาต, ลภยาต. สนนษฐายวา ศกยาต ลภยาต ในสสกฤต, เมอมาสบาล ต หายไป คงเหลอเพยง สกกา, ลพภา, เทยบ สยาต. กรยาต มาส บาลเปน สยา กยรา. ตามสนนษฐานน เดมจงเปนกตตวาจก. ฉะน สกกา ลพภา เปนอพยยศพทหรอนบาต, และมาใชเปน กมมวาจกบาง ภาววาจกบาง ศพททานองน คอเดมเปนกรยาของอาขยาต แลวมาเปนนบาต อพยยศพท มแนวเทยบ คอ :- มเ มาจาก มน+ย+เอ วตตมานาวภตต อตตโนบท. ภเณ มาจาก ภณ+อ+เอ วตตมานาวภตต อตตโนบท. อทตถ มาจาก อ+อตถ. (อส+ต ปญจมวภตต.) แต ลพภา โดยอรรถ ทานแกหลายอยางดงกลาวไวกบตวอยาง ในหนหลงแลว. อล อล วาเปนนบาต มทางมาเปน ๒ คอ :- ก. ออกจาก อล ธาต เปนไปในความสนทด อาจ และอะไร ๆ พวกน, ลงนคคหตเมอสาเรจรปศพท. อล ธาต น เปนธาตประดษฐ ขนเพอ อล ศพท.

Page 62: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 61

ข. ออกจาก ฤ ธาต ใน สสกฤต เปนไปในความรวดเรว สาเรจรปเปน อร. แลวทาใหเปนกมมการก กรยาวเสสนะ เปน อร. เกดรปใหมอกรปหนงเปน อล, มความหมายวา ควร, เหมาะ, อาจ, สามารถ. แลวกลายเปนนบาตไป. สนนษฐานวา ความหมายเดมวา เรว (อร) กบความหลาย ใหมวา ควร. เปนตน (อล) เขากนได เพราะอะไร ๆ ถารวดเรว คลองแคลว กคงมอรรถรสไปทางเหมาะ, สม, ควร, อยในตว. อนง กรยาวเสสนะนน สาเรจอยทนคคหตเปนใหญ เชน สข เสต, และศพททลงนคคหตเพอจากดใหเปนกรยาวเสสนะ (ภาว- นปสก) แลว เมอนคคหตยงคงอย กแจกไมไดอกตอไป อพยย), แมแจกกนมาแลว เมอลงนคคหตอก กเปนกรยาวเสสนะหนกแนน แนนอนขน เชน จรสส เอา ประทบลงอกครงเปน จรสส อล จง กลายเปนนบาต อพยยศพทไปฉะน. เทยบบาล : ในบาลม อร ธาตเปนไปในความไป, ในอภ- ธานปปทปกา ขอ ๔๐ แสดง อร ในหมวดศพทจาพวกทแปลวารวดเรว. การใช : อล ใชในความหมายไดหลายอยาง , ในความหมาย หาม เชน อล เม พทเธน, ในความหมายวาควร วาสามารถ เชน อล กาต อล สวธาต เปนตน. ในทางสมพนธ กมกใชเปนวกต- กตตาเปนตน เหมอนอยางนามศพท, สวนทใชเปนกรยาบทโดยแทมนอย ตางจาก สกกา ลพภา. สรปอธบาย : กรยาบท คอ สกกา ลพภา อล ทใชเปนบท กรยาในพากย กมมวาจกบาง ภาววาจกบาง.

Page 63: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 62

สมพนธซอน ๗. บททงหลายในพากยางคหรอในพากยทวไป ยอมมความ หมายเนองถงกนโดยปกต และเรยกชอวา ลงคตถะ สยกตตา เปนตน ตามทกลาวมาแลว, แตบางแหง บทหรอแมพากยางคและพากย ยงเนองถงกนดวยความหมายอกอยางหนง ดงตอไปน :- ววรยะ-ววรณะ (๑) เปนบทเดยวหรอหลายบททควรไข คอขยายเปดเผย ความใหชดดวยบทเดยวหรอหลายบทอนอก, บททควรไขอนตงอย เบองหนา เรยกชอวา ววรย, บททไขออกไปอนตงอยเบองหลง เรยกชอวา ววรณ. เหมอนในพากย อนโตอคค พห น นหร- ตพโพ ยงไมชดวา "ไฟภายใน ไมพงนาออกภายนอก" นน ภายนอกคอในทไหน จงมบทไขในตอนอธบายวา สสสสสรสามกาน อคณ ทสวา พห ตสม ตสม เคเห ตวา มา กเถส. ได ความชดวา เหนโทษมใชคณของแมผวพอผวและสามแลว อยาตง กลาวในภายนอก คอในเรอนนน ๆ . พห เปน ววรยะ, เคเห เปน ววรณะ. ววรยะ-ววรณะ น ใชในอรรถกถาทแกบาล, ในฎกาทแก อรรถกถา, ในอนฎกาทแกฎกาเปนพน, และบททมาในบาล เชน ในคาถาธมมบทเปนตน ตองเปนววรยะเสมอ. อ. ในอรรถกถา

Page 64: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 63

ลาชเทวธตาวตถ (เรองท ๙๗) ตอนแกอรรถบาทคาถา สโข ปสส อจจโย วา ปสส ห อจจโย วฑฒ อธโลกปร- โลกสขาวหนโต สโข. อธบาย : [ ๑ ] บทเชนไรเรยกวา ววรย-ววรณะ ไดกลาว ไวในหวขอขางตนแลว, แตพงกาหนดวาตองบอกชอสมพนธ ววรยะ -ววรณะดวย ชอสมพนธโดยปกตดวย ดง อ อมม ตว สสสสสร- สามกาน อคณ ทสวา พห: ตสม ตสม เคเห ตวา มา กเถส. [ วสาขา. ๓/๖๔ ] "แม, เจาเหนโทษมใชคณของแมผวพอผวและสาม ของเจาแลว อยาตงกลาวในภายนอก คอในเรอนนน ๆ" อมม อาลปนะ. ตว สยกตตา ใน กเถส. กเถส อาขยาตบท กตตวาจก. ตว สามสมพนธ ใน สสส...สามกาน สสส...สามกาน สามสมพนธ ใน อคณ. อคณ อวตตกมม ใน ทสวา. ทสวา ปพพกาลกรยา ใน กเถส. พห ววรยะ และ อาธาร ใน กเถส. ตสม ตสม ๒ บท วเสสนะ ของ เคเห. เคเห ววรณะ ของ พห และ อาธาร ใน กเถส. ตวา สมานกาลกรยา ใน กเถส. มา ศพท ปฏเสธ ใน ตวา กเถส. สมพนธเปนภาษามคธ พงดตามททานสมพนธเปนตวอยางใน แบบวายกสมพนธ ภาคท ๓ ตอนตน ตอนทาย. [ ๒ ] ววรยะ-ววรณะน ใชในอรรถกถาทแกบาลเปนตนเปนชนๆ ลงมาเปนพน, กลาวเฉพาะในอฏฐกถาธรรมบท เมอมบททมาในคาถา บททมาในคาถาตองเปน ววรยะ เสมอ อ.:-

Page 65: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 64

อ. ท ๑ ปสส ห อจจโย : วฑฒ อธโลกปรโลกสขาวหนโต สโข. [ ลาชเทวธตา. ๕/๙ ] "เพราะวา ความสงสม คอความเจรญแหงบญ ชอวาเปนสข เพราะเปนเครองนามาซงความสขในโลกนและโลกอน." อจจโย เปนบทมาในคาถาบาทท ๔ วา สโข ปสส อจจโย ไขเปน วฑฒ บอกสมพนธเฉพาะทตองการวา :- [ ไทย ] อจจโย ววรยะ และสยกตตา ใน โหต. วฑฒ ววรณะ ของ อจจโย และ สยกตตา ใน โหต. โหต อาขยาตบท กตตวาจก. [ มคธ ] อจจโยต ปท ววรย โหตต ปเท สยกตตา. วฑฒ ววรณะ ของ อจจโย และ สยกตตา ใน โหต. โหต อาขาตบท กตตวาจก. [ มคธ] อจจโยต ปท ววรย โหตต ปเท สยกตตา. วฑฒต ปท อจจโยต ปทสส ววรณ โหตต ปเท สยกตตา. โหตต ปท อจจโย วฑฒต ปททวยสส กตตวาจก อาขยาตปท. อ. ท ๒ โย อตตนา พาโล: อปณฑโต สมาโน พาโล อหนต ต อตตโน พาลย : พาลภาว มต: ชานาต. [ คณ เภทกโจร. ๓/๑๓๐ ] "บคคล ใด เปนพาลอย คอไมเปนบณฑต ดวยตน ยอม สาคญ คอร ความทตนเปนพาล คอเปนผเขลา นน วาเราเปนพาล." พาโล เปนตน มาในคาถาบาทท ๑ วา โย พาโล มาต พาลย ไขเปนดงน: พาโล: อปณฑโต พาลย: พาลภาว. มต:

Page 66: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 65

ชานาต. บอกสมพนธวา: [ไทย] ปคคโล สยกตตา ใน มต ชานาต. มต ววรยะ. ชานาต ววรณะ ของ มต. ทง ๒ บท อาขยาตบท กตตวาจก. โย วเสสนะ ของ ปตตโล. อตตนา กรณ ใน พาโล อปณฑโต, พาโล ววรยะ และ วกตกตตา ใน สมาโน อปณฑโต ววรณะ ของ พาโล และ วกตกตตา ใน สมาโน. สมาโน อพภนตร- กรยา ของ ปคคโล. อห สยกตตา ใน อมห. อต ศพท อาการ ใน มต ชานาต.ต วเสสนะ ของ พาลย พาลภาว. อตตโน ภาวาทสมพนธ ใน พาลย. และ-ภาว. พาลย ววรยะ และ อวตตกมม ใน มต ชานาต. พาลภาว ววรณะ ของ พาลย และอวตตกมม ใน มต ชานาต. [ มคธ] โยต ปท ปคคโลหต ปทสส วเสสน. ปคคโลต ปท ปต ชานาตต ปททวเย สยกตตา. อตตนาต ปท พาโล อปณฑโตต ปททวยสศ กรณ. พาโลต ปท ววรย สมาโนต ปเท วกตกตตา. อปณฑโตต ปท พาโลตปทสส ววรณ สมาโนต ปเท วกตกตตา. อปณฑโตต ปท ปคคโลต ปทสส อพภนตรกรยาปท. พาโลต ปท อมหต ปเท วกตกตตา. อนหนต ปท อมหต ปเท สยกตตา (หรอ ปกตกตตา). อมหต ปท อหนต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. อตสทโท มต ชานาตต ปททวเย อากาโร. ตนต ปท พาลย พาลภาวนต ปททวยสส วเสสน. อตตโนต ปท พาลยนต จ-ภาวนต จ ปททวเน ภาวาทสมพนโธ. พาลยนต ปท ววรย

Page 67: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 66

มต ชานาตต ปททเวย อวตตกมม. พาลภาวนต ปท พาลยนต ปทสส ววรณ มต ชานาตต ปททวเย อวตตกมม. มตต ปท ววรย ปคคโลต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปทง ชานาตต ปท มตต ปทสส ววรณ ปคคโลต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. [ ๓ ] แมหลายบทผสมกนเปนพากยางคและพากย กเปนววรยะ -ววรณะได อ. ตสมา ตมเห มา ปมาทมนยเชถ: มา ปมาเทน กาล วตนามยตถ. [ พาลนกขตต. ๒/๙๔ ] "เพราะเหตนน ทาน ทงหลาย อยาตามประกอบความประมาท คออยางยงกาลใหนอมลวงไป ดวยความประมาท." มา ปมาทมนยเชถ มาในคาถา ยกมาทงบาท เปน ววรยะ, มา ปมาเทน กาล วตนามนตถ เปน ววรณะ ของบาทคาถานน. (บอกสมพนธโดยปกตอกสวนหนง). [ ๔ ] แมมใชบทมาในคาถากม ววรณะ ได อ. มรจ ทเร ตาน รปคต วย : คยหปคา วย โหต. [ มรจกมมฏารกตเถร. ๓/๔] " พยบแดดยอมเปนเหมอนรป คอ เหมอนควรทจะถอเอาได." ความทอนน อธบายความบทวา มรจธมม ในคาถาวา เผณปม เปนอาท. บทวา รปคต เปน ววรยะ, บทวา คยหปคา เปน ววรณะ. [ ๕ ] ววรยะ กบ ววรณะ ตองเสมอกนหรอเทยบเทากน เชน เปนบทนามเสมอกน อ. อจจโย: วฑฒ, เปนกรยาชนเดยวกน อ. มต : ชานาต, แมเปนพากยกดวยกน อ. มา ปมานยเชถ:

Page 68: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 67

มา ปมาเทน กาล วตนามยตถ ตามทแสดงแลว. บางแหงเตมบทท ละไวเขามา อ. ....ทกโข (โหต) ทกขเมว อาวหต. [ เสยยสกตเถร. ๕/๖ ] " ยอมเปนทกข คอยอมนามาซงทกขนนเทยว." ทกโข เปน บทมาในบาทคาถาวา ทกโข ปาปสส อจจโย ไขเปน ทกขเมว อาวหต, ตองเตม โหต เขามาเปน ทกโข โหต. (ทกโข เปนวกตกตตา ใน โหต แตไมเขยน โหต ไว ตองเขาใจเอาเอง). [ ๖ ] คาทเปนไวพจน (ววธ) เอกสม อตเถ วจน คามรป ตาง ๆ กน แตใชในอรรถเดยวกน) ไมเปนววรยะ-ววรณะ. คาทเปน ไวพจนของกนและกนน มในสานวนบาลโดยมาก เชนในธรรมนยาม- สตรวา ต ตถาคโต อภสมพชฌต อภสเมต, ปฏเปต ววรต วภชต อตตานกโรต. "พระตถาคตยอมตรสรตลอด ยอมทรงทราบตลอด ธาตนน, ครนตรสรตลอด ครนทรงราบตลอดแลว ยอมทรงบอก ทรงแสดง ทรงบญญต ทรงกาหนด ทรงเปดเผย ทรงจาแนก ทรง ทาใหตน." อภสมพชฌต อภสเมต เปนไวพจนกน, อภสมพชฌตวส อภสเมตวา กเชนเดยวกน, และ ๗ บท ม อาจกขต เปนตน กเปน ไวพจนกน. ในธมปทฏฐกถากมบาง เชนในทายเรองมรจกมมฏฐาน- กตเถระ [ ๓ /๓] แสดงวาพระเถระบรรลพระอรหตพรอมกบปฏสมภทา ในทสดแหงคาถาแลว ' สตถ สวณณวณณ สรร โถเมนโร วณเณนโต วนทนโต อาคโต ชมเชย สรรเสรญ ไหวพระสรระ มวรรณะเพยงดง วรรณะแหงทองของพระศาสดาอยมาแลว.' โถเมนโต วณเณนโต เปน ไวพจนกน.

Page 69: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 68

สวนในอรรถกถา กมใชบทเปนไวพจน แตเพราะมงแกบทมา ในคาถา จงเรยกเปนววรยะ-ววรณะ อ. โก วเชสสต วชานสสต ปฏวชฌสสต สจฉกรสสต. [ ปวกถาปสตปจสตภกข. ๓/๒ ]"ใคร จกรแจง คอจกรชด คอจกแทงตลอด คอจกทาใหแจง.." วเชสสต เปนบทมาในคาถา บทตอไปเปนบทไขแหง วเชสสต, เรยกสมพนธ สงตอกนไปวา วเชสสต ววรยะ: วชานสสต ววรณะ ของ วเชสสต และ ววรยะ ฯลฯ. แตถาไมไดมงแก เปนคาทพดควบกน เชน มหปผลา โหต มหานสสา กไมตองไข. [ ๗ ] ในโยชนาเรยกววรณะอกอยางหนงคอ คาอธบายทอนท ๒ ทเปนขอความใน อตโถ (อธบาย) บาง ใน เอวเมตถ อตโถ ทฏพโพ บาง ทานกเรยกวา ววรณะ. อ. :- อ. ท ๑ ลาภคคมหตตนต ลาภสส อคคมหตต. ฯ เป ฯ 'ลาเภน วส อคคมหตตมป ลาเภน เสฏตตจ มหนตต จ ปตโตต อตโถ. [ส. ปา. ๑/๒๒๑ ] "บทวาลาภคคมหตต ความวา ซงความเปน หมใหญเลศแหงลาภ. ฯลฯ อกแหงหนง อธบายวา ถงความเปนหม เลศและใหญดวยลาภ คอความเปนหมประเสรฐ และความเปนหมใหญ ดวยลาภ." โยชนา [ ๑/๒๐๒ ] วา ลาเภนาต อาท ววรณ. ขอความใน อตโถ น ทานวาเปนววรณะ เพราะเปนคาอธบาย

Page 70: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 69

ทอนท ๒ ทไข คอขยายออกไปอกจากทอนท ๑ คอ ลาภสส อคคมหตต. อ. ท ๒ ต ปเนต น กสยา น วณชชาย สมภต, อปจ โข อตถกาย อตถธน. ' ย อตถกาย าตกลโต สามกล คจฉนตยา ลทธพพ นหานจณณาทน อตถาย อตถธน, ต ตาว เอตตกนต เอวมตถ อตโถ ทฏพโพ. [ ส. ปา. ๑/๒๔๒ ] "กทรพยนนน ไดมาแลว ดวยการทานา กหาไม, ดวยการคาขาย กหาไม, ทแท ทรพยนน เปน ทรพยสาหรบหญง ขอฝายหญง. พงเหนเนอความในคาวา อตถกาย อตถธน นอยางนวา ' ทรพยสาหรบฝายหญงเพอประโยชนแกจณ เปน เครองอาบเปนตน ใด ทหญง ผไปสตระกลสามจากตระกลญาต พงได ทรพยนน ประมาณเทานกอน." โยชนา [ ๑/๒๑๗ ] วา ยนต อาท ววรณ. [ ๘ ] ยงมวธไขศพทในการแปลศพทอกอยางหนง ทโบราณ เรยก ' มกวา ' (= เมาะวา, เมาะ) เชน อต ม. ตสมา ในบดน ใช คาวา ' คอวา.' วธไขศพทอยางน มใชหาง ๆ ดงเชน :- อ. ท ๑ นพพาน ห สคเตน เทสต, ตสมา ตสส มคค ภาเวห, [ สารปตตเถรสสสทธวหารก. ๗/๘๒ ] "พระนพพานอนพระสคตทรง

Page 71: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 70

แสดงแลว (ห ม. ยสมา) เพราะเหตใด, เพราะเหตนน ทานจงยงหน ทางแหงพระนพพานนนใหเจรญ." อ. น เปนอรรถกถาแหงบาทคาถาวา นพพาน สคเตน เทสต แกเปนประโยค นาคโสณฑ, ดอธบายดวยเรองนน. อ. ท ๒ เอตห ตมเห ปฏปชชถ. [ปจสตภกข. ๗/๖๐ ] " (ห ม. ตสมา ) เพราะเหตนน ทานทงหลายจงปฏบตทางนน" (ตามแกอรรถ). อ. ท ๓ วสสกา วย ปปผาน มชชวาน ปมจต เอว ราคจ โทสจ วปปมเจถ ภกขโว. [ปจสตภกข. ๗/๗๙ ] "มะลยอมปลอยดอก ท. ทเหยว (วย ม. ยถา) ฉนใด, ภกษ ท., ทาน จงปลอยราคะโทสะเสยฉนนน." การใช ' ม.' คอไขศพท ดงใน อ. ทแสดงมาน เปนการแสด ความรอรรถของศพทในเวลาแปล เชน ห ในทนน โดยอรรถวา ยสมา, ในทนน โดยอรรถวา ตสมา เปนตน. ยสมา ตสมา เปนตน ซง เปนบทววรณะโดยอรรถนน ไมมตวอย ตางจาก ววรยะ-ววรณะ ซง ตางกมตวอยดวยกน, ฉะนน ในเวลาสมพนธ ไมตองบอกวา ววรยะ- ววรณะ, บอกตรงโดยอรรถของศพทหรอบทนน ๆ ทเดยว เชน ห เหต, หรอบอกวา ห ม. ตสมา ๆ เหต ดงนกได.

Page 72: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 71

ในโยชนา ทานแสดงอรรถของศพทไวเหมอนกน เชน โน โดย อรรถวา อมเห ทานบอกวา โนต ปทสส ววรณ อมเหต. [ส. ปา. ๑/๒๔๔. โยชนา ๑/๒๑๘ ]. "อมเห เปน ววรณะ ของ บทวา โน." ฉะนน จะใชคาวา ' ววรณะ.' แทน ม. กได เพราะความ เทากน เชน ห ววรณะ ตสมา. อนง ในประโยคทวาง ตถา อนกกฑฒนตถนบาตไว เพอชก ถงความทอนตนมาพดในความทอนหลงอก ไมตองบอก ตถา และ ความท ตถา ชกถงเปน ววรยะ-ววรณะ. เรองนจกมในตอนทวาดวย นบาต. [ ๙ ] มคาถา ๒ บาท ในอภธานปปทปกา ขอ ๑๑๔๕ แสดงวา ย ต ยโต ตโต เยน เตเนต การเณ สย. " บทเหลานคอ ย ต ยโต ตโต เยน เตน พงใชในเหต." วทาม, ภทท โว. [กปลมจฉ. ๘/๖ ] " (ต) เพราะเหตนน เรา กลาวกะทาน ท., ความเจรญจงมแกทาน ท." สรปอธบาย : ววรยะ เปนบททพงไข, ววรณะ เปนบทของ ววรยะ. สญญ-สญญา (๒) เปนบทเดยวหรอหลายบท ทกลาวอธบายความกนอยาง ววรยา-ววรณะ, แตวางกลบกนเสย บทไขกกลายเปนคาวเคราะห เพราะวางไวหนาเหมอนคาวเคราะหศพท, บททพงไขกกลายเปนคา

Page 73: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 72

ทพงวเคราะห เพราะวางไวหลงเหมอนบทปลง, ทานบญญตชอเรยก คาวเคราะหวา สญญ, เรยกคาทพงวเคราะหวา สญญา (ชอวา), มความเทากบววรยะ-ววรณะ ตางกนแตวธเรยงและชอทบญญตขน เรยกเทานน. ชอน นาบญญตขนอนโลม สญญ-สญญา ทเรยกใน โยชนา, แตสญญ-สญญา ทเรยกในโยชนา กคอสญญาวเสสยะ- สญญาวเสสนะ ซงแสดงในหนหลงแลว, สวนทบญญตเรยกวา สญญ-สญญา ในขอน ในโยชนาไมไดเรยก เชนเดยวกบไมคอย ไดเรยกววรยะ-ววรณะ, เรยกตามสมพนธโดยปกตเปนพน, ทบญญต เรยกซอนลงไปอก กบสมพนธตามปกตกเปนการละเอยด. อ. ใน อรรถกถาปโลตกตเถรวตถ (เรองท ๑๑๖) วา เอวรโป ปคคโล ทลลโภ (โหต) โกจเทว โลกสม วชชต. ในตวอยางน โกจ- เทว โลกสม วชชต ยกมาจากคาถาทงบาท ความในบาทคาถานม เทากบ ทลลโภ เพราะมนอยคน (โกจเทว...วชชต). กเทากบหา ไดยาก( ทลลโภ ) หรอหาไดยากกเทากบมนอย, ในทนเรยง ทลลโภ ไวหนาความทอนทยกมาจากคาถา บญญตเรยกวา สญญ (เตม โหต เพอใหมรปเสมอกน) และเรยงความทอนทมาในคาถาวา สญญา (ชอวา). บทหรอความทอนทมาในคาถาตองเปนสญญาเสมอ. อธบาย : [ ๑ ] คาวา วเคราะห ในทางไวยากรณหมายถง วเคราะหศพท เหมอนอยาง สยมภ ตงวเคราะหวา สย ภวาตต สยมภ, สย ภวต เปนบทวเคราะห สยมภ เปนบทปลง นวเคราะหทาง ไวยากรณ, แตในทน สญญเปนคาวเคราะหทางความมใชวเคราะหศพท คอมงอธบายความของบทสญญา อ. เอวรโป ปคคโล ทลลโภ (โหต)

Page 74: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 73

โกจเทว โลกสม วชชต. [ปโลตกตเถร. ๕/๘๑ ] " บคคลเหนปาน นนหาไดยาก ชอวามนอยคนนนเทยวในโลก." (จนโต กาโก จ กสทโท อปปกตถสส วาจโก.' "ศพทวา กา โก ก ทม จ เปนทสด บอกอรรถคอนอย)." โกจเทว โลกสม วชชต เปนขอทพงวเคราะหวาความอยางไร ? ทานจงใหวเคราะหความ (รวมกน) วา ทลลโภ, เรยงดจตงวเคราะห ศพทวา ทลลโภ (โหต) โกจเทว โลกสม วชชต 'หาไดยาก ชอวา มนอยนกในโลก.' [ ไทย ] ปคคโล สยกตตา ใน โหต และ วชชต. โหต และ วชชต อาขยาตบทกตตวาจก. เอวรปโป วเสสนะ ของ ปคคโล. ทลลโภ โหต สญญ. ทลลโภ วกตกตตา ในโหต. โกจเทว โลกสม วชชต สญญา. โกจ วกตกตตา ใน หตวา. เอว ศพท อวธารณะ เขากบ โกจ. หตวา สมานกาลกรยา ใน วชชต. โลกสม อาธาร ใน วชชต. [ มคธ] เอวรโปต ปท ปคคโลต ปทสส วเสสน. ปคคโลต ปท โหตต จ วชชตต จ ปททวเย สยกตตา. ทลลโภ โหตต ปททวย ส . ทลลดภต ปท โหตต ปเท วกตกตตา. โหตต ปท ปคคโหต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. โกจเทว โลกสม วชชตต ปทาน สา. โกจต ปท หตวาต ปเท วกตกตตาซ เอวสทโท อวธาณตโถ. หตวาต ปท วชชตต ปเท สมานกาลกรยาปท. โลกสมนต ปท วชชต ปเท อาธาโร วชชตต ปท ปคคโลต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท.

Page 75: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 74

(วชชต = วท+ย (ในหมวด ทว ธาต) + ต. อกอยางหนง ทานใชเปนกมมวาจก (อน...) ยอมได, หาได). [ ๒ ] ขอทพงสงเกตกคอ :- ก. สญญ-สญญานใชในอรรถกถาเปนพน และบททมาในคาถา หรอในบาล ตองเปนสญญาเสมอ เพราะเปนบทตงพงวเคราะห หรอ อธบายความ. ข. สญญ ตองเรยนอยเบองหนา, สญญา ซงเปนบทมาในคาถา ตองเรยงอยเบองหลง, ถาเรยงกลบกน กไมใชสญญ-สญญา แตเปน ววรยะ-ววรณะ ดง อ. ทลลโภ โกจเทว... นน ถาเรยงกลบกนวา โกจเทว โลกสม วชชต ทลลโภ (โหต), โกจเทว โลกสม วชชต กกลายเปน ววรยะ, ทลลโภ โหต ววรณะ แปลวา "....มนอยคน นนเทยวในโลก คอหาไดยาก." แม อ. ในขอทดวย ววรยะ-ววรณะ ถาเรยกกลบกน เอาบทมาในคาถาไวเบองหลง กกลายเปน สญญ-สญญา. เพราะฉะนน ในทน พงกาหนดบททมาในคาถาเปนเกณฑ. ถาบทมา ในคาถา ตงอยเบองหนา กเปนววรยะ-ววรณะ ถาตงอยเบองหลง กเปนสญญ-สญญา. พงพจารณาตวอยาง ดงตอไปน :- อ. ท ๑ ยถา ปน, อคนธก ปปผ โย น ธาเรต, ตสส สรเร คนโธ น ผรต: เอว, เอตป,

Page 76: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 75

โย น สกกจจ สวนาทห น สมาจรต, สญญ ตสส สกกจจ อสมาจรนตสส, สญญา ย ตตถ กตตพพ, ต อกพพโต สตคนธ ธารณคนธ ปฏปตตคนธ จ สญญ น อาวหต สญญา อผล โหต. [ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๖ ] "เหมอนอยางวา ดอกไมไมมกลนหอม, ผใดทรงมน, กลนของ มนยอมไมแผไปในสรระของผนน ฉนใด; พระพทธวจนะ คอปฎก ๓ แมนน, กฉนนน, ยอมไมนามา ซงกลนคอการสดบ กลนคอการ ทรงจา และกลนคอปฏบต ชอวา ยอมเปนของไมมผล, ผใดยอมไม ประพฤตพระพทธวจนะนน ดวยกจมการสดบเปนตนโดยเคารพ, แกผ ไมประพฤตโดยเคารพนน ชอวา ผไมทากจทพงทาในพระพทธวจนะ นน." โย น ฯ เป ฯ สกกจจ อสมาจรนตสส สญญ. ย ฯเปฯ อกพพโต สญญา. เพราะ อกพพโต เปนบทมาในคาถา. สตคนธ ฯ เป ฯ น อาวหต สญญ. อผล โหต สญญา. เพราะ อผล โหต กคอ อผลา โหต ในคาถา. อ. ท ๒ ยถา ต ปปผ ธาเรนคสส สรเร คนโธ ผรต; เอว เตปฏกกพทธวจนสงขาตา สภาสตา วาจาป ววรยะ สกพพโต.

Page 77: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 76

ววรณะ โย สกกจจ สวนาทห ตตถ กตตพพ กโรต, อสส ปคคลสส ววรยะ สผลา โหต ววรณะ สตคนธธารณคนธปฏปตตคนธาน อาวหนโต มหปผลา โหต มหานสสา. [ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๖ ] "กลนยอมแผไปในสรระของผทรงดอกไมนน ฉนใด ; แมวาจา สภาษต กลาวคอพระพทธวจนะคอปฎก ๓ กยอมเปนของมผล คอ ยอมเปนของชอวามผลมาก มอานสงสมาก เพราะนามาซงกลนคอ การสดบ กลนคอการทรงจา และกลนคอปฏบต แกผทาดอย คอ แกบคคลผทากจทพงทาในพระพทธวจนะ ดวยกจ ท. มการสดบเปนตน โดยเคารพ ฉนนน." สกพพโต (มาในคาถา) ววรยะ โย สกกจจ ฯ เป ฯ อสส ปคคสส ววรณะ ของ สกพพโต. สผลา โหต (มาในคาถา) ววรยะ. สตคนธ- ฯ เป ฯ มหานสสา ววรณะ ของ สผลา โหต. ตวอยางทง ๒ น พงถอเปนแบบได เพราะแสดงวธเรยงเปน ๒ อยาง เทยบกนจากคาถาทมรปเดยวกน และถาจกเรยงกลบกน อ. ท ๑ กกลายเปนววรยะ-ววรณะ อ.ท ๒ กกลายเปน สญญ-สญญา. อ. ท ๓ ตสมา ห สญญ ธตสมปนน

Page 78: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 77

สญญา ธรจ สญญ โลกยโลกตตรปปาสมปนน สญญา ป จ สญญ อาคมาธคมสมปนน สญญา พหสสตจ.... ต ตถารป สปปรส โสภนปป ภเชถ ปยรปาเสถ. [ สกก. ๖/๑๓๘ ] "เพราะเหตนนแล บคคลควรคบ คอ ควรเขาไปนงใกลทาน ผถงพรอมดวยธต ชอวาธระ, และผถงพรอมดวยปญญาทงเปนโลกยะ ทงเปนโลกตระ ชอวาผมปญญา, และผถงพรอมอาคม (ปรยต) และอธคม (มรรคผล) ชอวาผมสตะมาก,...ผเปนสตบรษมปญญา งามเชนนนนน..." ธร, ป, พหสสต เปนบทมาในคาถา, และ ทงบททเปนสญญ ทงบททเปนสญญาตองบอกเปนวเสสนะอกสวนหนง. สรปอธบาย: สญญ เปนคาวเคราะหแสดงอธบายความแหงสญญา, สญญาเปนคาทพงวเคราะหแสดงอธบายดวยสญญ. สญญ-สญญาอกอยางหนง (๓) อกอยางหนง สญญ เรยกคาทแสดงอธบาย ซงเปน กรยาประกอบดวย อนต หรอ มาน ปจจยเปนพน อนวางอย เบองหนา, สญญา เรยกคาทพงแสดงอธบาย อนวางอยเบองหลง, คาทงคน ประกอบธาตเหมอนกนบาง ตางกนบาง แตตองมความ

Page 79: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 78

เทากน. การประกอบอยางน ใชในอรรถกถาเปนพน เรยกกนวา ทอดเหต. อ. กมมตปปเนน ตปปนโต ปาป เม กตนต ตปปต. ใน อ. น กมมตปปเนน ตปปนโต เปนคาแสดงอธบายวาเดอดรอน เพราะกรรม เปนสญญ, ปาป เม กตนต ตปปต มาในคาถา ยกมา เรยงไวเบองหลงใหรบกนวา ชอวา เดอดรอนวา บาปอนเราทาแลว เปนสญญา. อธบาย: [ ๑ ] สญญ-สญญาอยางน ใชเรยกกนในหลายสานก จงนามาแสดงไว. อ. :- อ. ท ๑ บาล ปาป เม กตนต ตปปต ภยโย ตปปต ทคคต คโต. อรรถกถา โส ห สญญ กมมตปปเนน ตปปนโต สญญา ปาป เม กตนต ตปปต,... สญญ วปากตปปเนน ปน ตปปนโต สญญา ภยโย ตปปต ทคคต คโต. [เทวทตต. ๑/๑๔๖/๑๔๗ ] "กผทาบาปนนเดอดรอน (โดยเดอดรอน) เพราะกรรม ชอวา ยอมเดอดรอนวา บาปอนเราทาแลว. เดอดรอนเพราะวบาก ชอวา ถง ทคต ยอมเดอดรอนยง."

Page 80: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 79

อ. ท ๒ บาล อตตฏเ นปปมชเชยย ธมม สจรต จเร ธมมจาร สข เสต อสม โลเก ปรมห จ ธมม จเร สจรต น ต ทจจรต จเร ธมมจาร สข เสต อสม โลเก ปรมห จ. อรรถกถา (คดแตเฉพาะทตองการ) สญญ ปณฑจารกวตต ห ปรหาเปตวา ปณตโภชนาน ปรเยสนโต สญญา อตตฏเ ปมชชต นาม. "กภกษยงบณฑจารกวตรใหเสอม แสวงหาโภชนะอนประณต ชอวา ยอมประมาทในกอนขาวทพงลกขนรบ." สญญ สปทาน ปณฑาย จรนโต ปน สญญา นปปมชชต นาม. "แตเทยวไปเพอบณฑะ ตามลาดบตรอก ชอวา ยอมไมประมาท." สญญ เอว กโรนโต สญญา อตตฏเ นปปมชเชยย. "ทาอยางนน ชอวาไมพงประมาทในกอนขาวทพงลกขนรบ." สญญ อเนสน ปหาย สปทาน จรนโต สญญา ตเมว ภกขาจรยธมม สจรต จเรยย. "ละอเนสนา เทยวไปตามลาดบตรอก ชอวา พงพระพฤตธรรม

Page 81: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 80

คอ ภกษาจาร นนนนเทยวเปนสจรต." สญญ ภกขาจรยธมม จรนโต สญญา ธมมจาร. "ประพฤตภกขาจรยาธรรม ชอวา ธรรมจาร." สญญ เวสยาทเภเท อโคจเร จรนโต สญญา ภกขาจรยธมม ทจจรต จรต นาม. "เทยวไปในอโคจร ตางดวยหญงแพศยาเปนตน ชอวา ประพฤตภกขาจรยธรรม เปนทจรต." [ สทโธทน. ๖/๓๓-๓๔] [ ๒ ] สญญ-สญญาในลกษณะทกลาวน บางอาจารยใหใชเรยก เฉพาะแหงทมบทมาในคาถาเปนคาทพงอธบาย และถามนามศพทวางอย ดวยแลวกไมตองใชเรยก. พเคราะหดเหนวา การทจะเรยกวาสญญ-สญญา ควรกาหนด ดวยลกษณะอนควรเรยก, แตโดยมากมในอรรถกถาทยกคาในคาถามา แสดงอธบาย, อาจารยจงยกแตทมคาในคาถามาสอน, และถามนามศพท ถงอาจารยไมบอกวานสญญา กตองแปลชอวาอยนนเอง อาจารยจงบอก แตทไมมนามศพทวานสญญา เพอใหนกเรยนสงเกตแปลใหถก. กคาทมนามศพทบาง ไมมบาง แตแปลวาชอวายงมอกมาก แต กหาเรยกวาสญญาไม เชนคามาในคาถาทแสดงอธบายดวยบทเหตอย เบองหนา อนเรยกวาหนนเหต อ... อรหตตปาปนสงขาตาย ธรวหนสลตาย โธรยหสล....ภเชถ ปยรปาเส.[สกก ๖-๑๓๘] "บคคลควรคบ คอควรเขาไปนงใกล...ผชอวามปกตนาธระไป เพราะ

Page 82: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 81

ความเปนผมอนนาธระไปเปนปกต กลาวคอการใหถงพระอรหต..." บทเหตคอ ธวหนสลตาย ไมใชลกษณะทเปนสญญ, โธรยหลล จง ไมเปนสญญา, แปลวาชอวา เพยงเสรมความเชนเดยวกบบทปลงของ สมาสนามทไมมอญญบท, เรองนไดกลาวในขอสญญวเสสยะ-สญญา- วเสสนะในหลงแลว. แททจรง ชอคดงเชน ววรยะ- ววรณะ, สญญา น ใน โยชยายงมใชอก คออปมา-อปเมยย. อ. ตสส ปรสสส นททายนกาโล วย ภวงคกาโล. [อภธมมตถ. จตตถปรจเฉท. น. ๑๓๘] "กาลแหง ภวงค ราวกะกาลแหการหลบของบรษนน." ทานเรยกวา นททายน- กาโล อปมา, ภวงคกาโล อปเมยยะ. แตเรยกตามอรรถโดยปกต กมาก เชน นรฑโฒ ห เอส จกขสทโท ทฏ กามตานทานกมมช- ภตปปสาทลกขเณ จกขปปสาเทเยว มยราทสททา วย สกณวเสสทส. [อภธมมตถ. ปมปรจเฉท. น. ๗๖ ] "แทจรง ศพทวา จกขนน ลงแลวในจกขปสาท ทมปสาทแหงภตะ เกดแกกรรมทมความเปนผใคร เพอจะเหนเปนนทานนนเทยวเปนลกษณะ เหมอนศพทวา มยระ เปนตน ลงในสกณวเสสเปนตน." ทานบอก มยราทสททา ลงคตถะ, วยศพท อปมาโชตก. [โยชนา. ๑/๓๐๕]. สรปอธบาย: - สญญ เปนคาวเคราะหแสดงอธบายความแหง สญญา, สญญาเปนคาทพงวเคราะหแสดงอธบายดวยสญญ.

Page 83: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 82

เบดเตลด ๘. มบทและศพทเบดเตลดเลกนอย คอ:- บทตง (๑) บทนามบาง บทกรยาบาง ศพทนบาตบาง เปน บทตงเนองใน อตศพท เรยกวา สรป เขากบอตศพทนน, สรปน ไมเชงเปนชอ เพราะบทตงยอมมชอตามสมพนธในประโยคทยกมา, เปนแตบอกความเนองในอตศพท อ. ตตถ ภยนต ภายตพพ. ในตวอยางน เปนอรรถกถา (มหาธนวาณชวตถ ท ๑๐๑) ยก ภย จากบาทคาถาวา วาณโชว ภย มคค มาตงแกอรรถ. ภย สรปในอตศพท. ยกมาตงหลายบทจนถงทงบาทคาถา หรอ ทงพากย หรอมากกวานนกม. อธบาย : [ ๑ ] คาวา บทนาม หมายถง บทนามทง ๓, คาวา บทกรยา หมายถง บทกรยาทกอยาง ทงในพากยางค ทงในพากย. บทเหลานน บทเดยวกตาม หลายบทกตาม แมศพททยกมาตงแกอรรถ เรยกวา สรป. บทสรปในลกษณะน นกเรยนไดทราบตงแตเรมหด แปลธมมปทฏฐกถาแลว, นามาแสดงไวดวยเพอใหบรบรณ. แทจรง บทเดยว หรอ หลายบททยกมาตงแกอรรถนน กมสมพนธเดมโดย เฉพาะของตน เชนในตวอยางนน ภย เปน วเสสนะ ของ มคค ในบาทคาถาวา วาณโชว มคค, นเปนสมพนธเดมของ ภย แต

Page 84: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 83

เมอยกมาตงแกอรรถ กมสมพนธใหมกบอตศพท จงไมตองบอกสมพนธ เดม บอกแตสมพนธใหมวาสรปในอตศพท. สวนบทแกตองบอก สมพนธ อนวตสมพนธเดมของบทตง ดงใน อ.น บอก ภายตพพ วาวเสสนะของ มคค. นเปนขอทพงทราบ. อ. :- อ. ท ๑ ตตถ ภยน-ต ภายตพพ. [ มหาธนวานช. ๕/๒๒] "บรรดาบท เหลานน บทวา ภย ไดแก ทพงกลว." ตตถาต ปท ปเทสต ปทสส วสสน. ปเทสต ปท นทธารณ. ภยนต ปท อตสทเท สรป. อตสทโท ปทสสาต ปเท สรป. ปทสสาต ปท ปเทสต ปทสส นทธารณย, อตโถต ปทสส สมพนโธ. อตโถต ปท ลงคตโถ. ภายตพพนต ปท มคคนต ปทสส วเสสน. อตสทโท อตโถต ปเท สรป. อ. ท ๒ ตโต น สขมเนวต-ต ตโต ตวธสจรตโต ต ปคคล สขมเนวต. [มฏกณฑล. ๑/๓๖] " บาทคาถาวา ตโต น สขมเนวต ความวา สขยอมไปตามบคคลนน เพราะสจรต ๓ อยางนน." ตโต น สขมเนวตต ปทาน อตสทเท สรป. อตสทโท คาถาปาทสสาต ปเท สรป. คาถาปทาสสาต ปท อตโถต ปทสส สมพนโธ. อตโถต ปท ลงคตโถ. [ ๒ ] หรอบทศพทเลกนอยทยกมาอาง เพอสาธกความ ซง

Page 85: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 84

เนองในอตศพท กสงเคราะหเขาในบทตง [ ๓ ] บททมใชบทดงกลาวในขอ [๑] - [ ๒ ] พงบอกสมพนธ ตามควรแกอรรถ. อ. กนน โข อห ' อนจจ ทกข อนตตาต ตลกขณ อาโรเปตวา โยคกเขม กาต นาสกข. [ ปาฏกาชวก. ๓/๔๒] "เรายกขนสไตรลกษณวา ' ไมเทยง ทกข อนตตา' ไมไดอาจเพอทา ความเกษมจากโยคะหรอหนอแล." อนจจ ทกข อนตตาต ตปท ลงคตโถ. (หรอ อนจจ ทกข อนตตาต ตปท ขนธปจกนต ปทสส วเสสน. ขนธ- ปจกนต ปท ลงคตโถ). สรปอธบาย :- บทตงทเนองในอตศพท บอกสรปในอตศพท. กตปยศพท (๒) ศพทเลกนอย เชน กสส กสม เปนรปวภตตอน ของ ก ศพท ใชในอรรถตามวภตตของตน, กมตถ ยทตถ ยาวทตต เปนตน เปนรปภาวนปสกลงค ใชในอรรถสมปทาน บาง กรยาวเสสนะบาง , ภตปพพ วางตนขอความ ใชเปน ลงคตกะ. อธบาย : [ ๑ ] ก ศพท คงเปนรป ก อยแตใน นป. ป. ท. เอก. เทานนเปนพน, รปอนทมใชบางคอ กสส กสม. อ. ท ๑ กสส ปน เถโร เอเกนนมกาส. [ สมนต. ๑๗/๗ ] "กพระเถระ ไดทาใหหยอนหนงเพออะไร." กสส สมปทาน.

Page 86: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 85

อ. ท ๒ กสส ปน นสสนเทน ตาเยต ปสาธน ลทธ [ วสาขา. ๓-๕๗ ] "กปาสธนะนน นางไดแลวเพราะความหลงออกแหงอะไร. (หรอแหง กรรมอะไร. กสส วเสสนะของ กมมสส). อ. ท ๓ กสม วตถสม [ว. จลลวคค. ๒/๓๘๓] "ในเพราะวตถอะไร." [ ๒ ] กมตถ ยาวทตถ เปนตน จาพวกม อตถ เปน เบองปลาย นยมประกอบเปนรปภาวนปสกลงค ไมใชบญญตวา จตตถวภตตอยาง ปรสตถ, ถาเปนจตตถวภตต ตองเปน กสส ยสส เปนตน ไมใช กมตถ, ยทตถ. บทเหลานใชเปนสมปทานเปนตน เรยกชอตามอรรถทใช. อ. ท ๑ สมปทาน ยทตถ โภคมจเฉยย ปณฑโต ฆรมาวส. [อง. จตก. ๒๑/๙๐] "บณฑตครอบครองเรอน พงปรารถนาเรอน พงปรารถนาโภคะ เพอประโยชนใด." อ. ท ๒ กรยาวเสสนะ ยาวทตถ ภช. [ สามาวต. ๒/๑๐ ] "ทานจงบรโภคเพยงพอ ตองการ." (ยาวทตถ กาหนดเพยงไรแหงความตองการ). อ. ท ๓ กมตถ อาคตาส. [ วสาขา. ๓/๗๒] กรยาวเสสนะ) "ทาน มาตองการอะไร. " (สมปทาน) "ทานมาเพอประโยชนอะไร."

Page 87: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 86

กมตถ ใน อ. น มความเทากบ กการณา ในคาวา กการณา อาคโตส. [ วสาขา. ๓/๔๘ ] . กมตถ (มอะไรเปนประโยชน, เพอ ประโยชนอะไร) ประกอบเปนรป กมตถาย กม. [ ๓ ] ภตปพพ ใชวางตนขอความทเลาเรองซงเคยมมาแลวใน อดตกาล ตดเรยกเปนลงคตถะเฉพาะบท นอกนน เรยกสมพนธไป โดยปกต. อ. ภตปพพ ภกขเว เทวาสรสงคาโม สมปพพยฬโห อโหส. [ ส. ส. ๑๕/๓๒๐] "เรองเคยมมาแลว ภกษ ท. สงครามแหงเทพ และอสร ไดเกดประชดกนแลว." แต ภตปพพ ทใชอรรถอน กเรยกตามอรรถทใช อ. สาลคพภ ผาเลตวา ทาน นาม เนว อตเต ภตปพพ. [ สชย. ๑/๙๒ ] "ชอวาการผาทองขาวสาลให ไมเคยมแลวในอดต." สรปอธบาย: กตปยศพท พงสงเกตเรยกตามอรรถทใชในทนน ๆ.

Page 88: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 87

ลกษณะความเปนตนบางอยาง ๙. มลกษณะความ , บทหรอศพทบางอยางในประโยค คอ:- นาคโสณฑ (๑) มความ ๒ ทอน, ทอนตนกลาวผลซงชวนใหถามถงเหต วาเปนอยางนน เพราะอะไร จงกลาวเหตในทอนหลง, โดยปกต ทานวาง การณโชตกนบาต (ห, จ, ปน) ในความทอนหลงนน, แตบางททานกไมไดวางไว. เมอจะแสดงอธบายความอยางแกอรรถ (หรอแปล) ใหเหนวาเปนประโยคเหต, กตองประกอบ ยสมา หรอ ห (เหต) เขา เพอใหชดวาเปนความทอนเหต. อ. ใน สารปตตตเถรสสสทธวหารกวตถ. (เรองท ๒๐๙) วา สนตมคคเมว พรหย, นพพาน สคเตน เทสต. ความทอนตนคอ 'สนตมคคเมว พรปหย' ' สจงพนทางแหง ความสงบนนแล' กลาวผล, ความทอนหลงคอ ' นพพาน สคเตน เทสต' ' นพพานอนพระสคตทรงแสดงแลว' กลาวเหต แตหาได วางการณโชตกนบาตไวไม, เพอแสดงอธบายใหชด พงประกอบ วา :- สนตมคคเมว พรปหย, นพพาน ห สคเตน เทสต.

Page 89: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 88

อกอยางหนงประกอบวา สนตมคคเมว พรหย, ยสมา นพพาน สคเตน เทสต. ประกอบ ยสมา กเทากบ ห หรอประกอบ ห กเทากบ ยสมา นนเอง เพราะตางกสองความปฏโลมวาเปนเหตของทานตน โบราณทานจงเรยกวา นาคโสณฑ เพราะเหมอนนงวงชางททอดลงมา แลวกงอกลบขนไป. กลาวสน ขอความทกลาวผลกอน กลาวเหต ภายหลง, นาคโสณฑ เปนชอของความทอนหลง เพราะสองความ ปฏโลม คอยอมกลบไปหาทอนตน. นาคโสณฑน ไมใชชอสมพนธ, ชอสมพนธเรยกตามอรรถ ทใช. อธบาย : [ ๑ ] นาคโสณฑมลกษณะอยางไร ไดแสดงไวชดเจน ในหวขอพรอมทงตวอยางแลว, จะอธบายแตทแปลกออกไป ประโยค เชนนในการแปลศพทหรอแปลโดยพยญชนะ ทานสอนกนมาใหแปล แบบงวงชาง คอแปลทอนตนทกลาวผลกอน แลวจงแปลทอนหลงท กลาวเหต,ใหแปลเตม ห (เหต) ตนขอความ, หรอใหแปลเตม ยสมา ทสดขอความ, ถาแปลเตม ยสมา กจะตองม ตสมา รบ (เวน แตจะแปลเปนสากงขคต), จงจาตองชกเอาทอนตนมาแปลอกครนหนง ใหเปนประโยค ตสมา, แตถาเตม ห แปลวา เหตวา, เพราะวา กไมตองยอนไปแปลทอนตนอก.

Page 90: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 89

[ ๒ ] นกเรยนมกเขาใจกนวา ทเรยกวา นาคโสณฑ เพราะ ตองยอนไปแปลความทอนตนอกครงหนง. ถาเชนนน ถาแปลเตม ห (เหต) ไมตองยอนไปแปลทอนตนอก จะไมเปนนาคโสณฑหรอ ทแทจรงคงเปนนาคโสณฑนนเอง เพราะแปลงทอนทกลาวผลกอน แปล ทอนทกลาวเหตภายหลง เหตกสองความปฏโลมกลบไปหาผลอยนนเอง, ถาแปลทอนเหตกอนนนแหละ จงไมเปนนาคโสณฑ เปนผดประโยค. [ ๓ ] การประกอบขอความทงปวงนน บางทกลาวเหตกอนผล ใหเหตอนโลมแกผล นเปนประโยคธรรมดา, บางทกลาวผลกอนเหต ใหเหตปฏโลมตอผล นเปนนาคโสณฑ, นาคโสณฑมในธมมบทหลาย แหง ทานแกอรรถเปน ยสมา - ตสมา หรอ ห ตสมา กม วางแต ยสมา หรอ ห กม. จะแสดงตวอยาง ๓ แบบ :- แบบท ๑ นพพาน ห สคเตน เทสต, ตสมา ตสส มคค ภาเวห. [ สารปตตตเถรสสสทธวหารก. ๗/๘๒ ] "พระนพพาน อนพระสคต ทรงแสดงแลว เพราะเหตใด (ห= ยสมา),เพราะเหตนน ทานจง ยงทางแหงพระนพพานนนใหเจรญ." อ. น เปนอรรถกถาแกอรรถ "นพพาน สคเตร เทสต." แบบท ๒ ยสมา สพพสตตาน ชวต มรณปรโยสานเมว. [ อตตรตเถร. ๔/๑๐๕ ]. นเปนอรรถกถาแกอรรถ ' มรณนต ห ชวต. ' ทกลาวเหต

Page 91: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 90

ของทอนตนคอ ' ภชชต ปต สนเทโห, ทานแตงประโยคแกอรรถ วา กการณา ? มรณนต ห ชวต. ยสมา สพพสตตาน ชวต มรณปรโยสานเมวาต วตต โหต "(กายเนาจะตองแตก) เพราะ เหตไร ? เพราะวาชวตมความตายเปนทสด, ทคาอธบายวา เพราะ เหตทชวตของสตวทงปวง ท. มความตายเปนทสดนนเทยว (ฉะนน กายเนาจะตองแตก)." ' มรณนต ห ชวต ' น ทานวางการณโชตก- นบาตไวดวย. แบบท ๓ ปสส ห อจจโย วฑฒ อธโลกปรโลกสขาวหนโต สโข. [ลาชเทวธตา. ๕/๙]. นเปนอรรถกถาแกอรรถ ' สโข ปสส อจจโย' ทกลาวเหตของทอนตน คอ ' ตมห ฉนท กยราถ.' ทาน แตงประโยคแกอรรถวา กการณา ? สโข ปสส อจจโยต ปสส ห อจจโย วฑฒ อธโลกปรโลสขาวหนโต สโขต. "(ถามวา พงทาความพอใจในบญนน) เพราะเหตไร ? (แกวา ) เพราะ ความสงสมแหงบญ ใหเกดสข, อธบายวา เพราะวา ความสงสม คอ ความเจรญแหงบญ ชอวาใหเกดสข เพราะเปนเครองนามาซงความสข ในโลกนและโลกอน." จะแปล ห เปน ยสมา และเตม ตสมา ตมห ฉนท กยราถ อกกได. [ ๔ ] ในประโยคทองเรอง บางททานแตความทอนตนซาไว ดวย เชน มหาราช (ห=ยสมา) อคคราชสส สนตเก นสนโน ปเทสราชาน ทสวา อฏหนโต สตถร อคารโว ภเวยย, ตสมา

Page 92: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 91

น อฏห. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๔] . ขอวา ' ไมยนขน เปนความ ทอนตน มในคาตรสถามของพระเจาปสเสนทโกศลวา เอว, กสมา ปรมทวเส สตถ สนตเก นสนโน ม ทสวา น อฏห. "อยางนน, เหตไรในวนกอน ทานนงอยในสานกของพระศาสดา เหนเราแลว ไมยนขนรบ." ฉตตปาณอบาสกทลตอบดวยถอยคาทยกมาเปนตวอยาง นน แปลวา "ขาแตพระมหาราช, เพราะเหตทขาพระองคนงในสานก ของพระราชาผเลศ เมอเหนเจาประเทศราชแลวยนขนรบ." ตสมา น อฏห เปนประโยคพดซาตน. โดยมากทานไมพดใหชาอก ดงเชน ในกมภโฆสกวตถ [ ๒/๗๕ ] ตอนทกลาววา พระราชาตรสถามเศรษฐ- บตรวา วเทห โภ กสมา เอว กโรส ? "ผเจรญ, จงกลาว, เจา ทาอยางนนเพราะอะไร ?" เศรษฐบตรทลตอบวา นสสโย เม นตถ เทว. "ขาแตเทวะ, (เพราะวา)ทพงของขาพระองคไมม. ในการบอกสมพนธ พงบอกอยาแปล แลวแตจะใชวธเตม ห เพราะวา , หรอ ยสมา หรอ ห เพราะเหตใด. สรปอธบาย: นาคโสณฑ เปนชอของความทอนหลงทกลาวเหต ของความทอนตน เพราะสองความยอนกลบไปเปนเหตของความทอนตน. บอกสมพนธตาม กาโกโลกนย (๒) ในพากยหรอพากยางคเดยวกน บางทตองใชบท ๆ หนงในอรรถหลายอยาง แตทานวางบทเชนนนไวครงเดยว, บท เชนนโบราณทานเรยกวา กาโกโลกนย คอมนยอยางการดของกา

Page 93: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 92

คอดแลวยงเหลยวดอก. อ. เตส เม นปโก อรย ปฏโ ปพรห มารส. ใน อ. น เม ใช เปน อนภหตกตตา ใน ปฏโ และ สมปทาน ใน ปพรห. กาโกโลกนยน ไมใชชอสมพนธ, ชอสมพนธเรยกตามอรรถ ทใช. อธบาย: ลกษณะบททเปนกาโกโลกนย ไดกลาวไวชดเจนใน หวขอขางตนนนแลว. อ:- เตส เม นปโก อรย ปฏโ ปพรห มารส. [ยมกปปาฏหารย. ๖/๙๖ ] "ดกอนผเชนกบดวยเรา, ทานผ อนเรา ถามแลว จงบอกความ เปนไปแหงบคคลเหลานน แกเรา." สรปอธบาย :- กาโกโลกนย คอวางไวบทเดยว ใชในอรรถ หลายอยาง. บอกสมพนธตามอรรถทใช. สากงขคต (๓) ย สพพนาม ทไมถอเอา ต ศพท ทานเรยกวา สากงขคต, ทานแปลวา ' ไรเลา,' โดยความ เปนสมพนธวเสสนะ ในอกประโยคหนง จงแปลงโดยอรรถดวยใชอายตนบาต เชอม ประโยคในภาษาไทยวา ผ, ท , ซง เปนตน. อ. ใน มงคลตถทปน ตอนทานกถาวา หตถทนเตน ปวตตตา ทนตมยสลาก, ยตถ ทายกาน นาม องเกนต. ย สพพนาม ทถอเอา ต ศพท ไมเปน สากงขคต.

Page 94: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 93

สากงขคตนไมใชชอสมพนธ, ชอสมพนธเรยกเปนวเสสนะ โดยปกต, แตไมเตม ต ศพทรบ ปลอยไวแต ย ตามลาพง. อธบาย: [ ๑ ] ตามอาจรยกะ (มตพระอาจารย) ย-ต ศพท ใชเนองกน ๑ ย ศพทใชแตอยางเดยว ๑ ดงคาถาวา :- ยนต สตวา ตนว ปท ตนต สตวาน ยนต จ โยเชยย ยตสททาน นจจสมพนธภาวโต. "ไดยนวา ย แลวพงประกอบบทวา ต (รบ) และไดยนวา ต แลว พงประกอบบทวา ย (รบ) เพราะ ย, ต ศพทเนองถกกน เปนนตย" ปพโพ วากโย ปาตตโถ ต ยสทโท อตตรวากเย ตสทโทปาทาน วนา สากงโข วากยสส อนตต ชเนต. "พากยตนมเนอความชดแลว ย ศพทในพากยหลงเวนการ เขาไปถอเอา ต ศพท ชอวา สากงขคต ยอมยงความทพากยพรอง (จาก ต ศพท) ใหเกด." [ ๒ ] แบบสากงขคต บดนไมคอยไดใชกน แตพระอาจารยทาน ใชมา จะแสดง อ. และคาแปลแบบ สากงขคต. อ. ท ๑ หตถทนเตน ปวตตตา ทนตมยสลากา, ยตถ ทายกาน นาม องเกนต. [มงคลตถ. ๒/๓๖ ]

Page 95: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 94

แปลโดยพยญชนะ "สลาก ท. อนบคคลใหเปนไปแลว ดวยเงาของชาง ชอวา ทนตมยสลาก (สลากอกบคคลทาแลวดวยงาของชาง), ชน ท. ยอม จดซงชอของทายก ท. ในสลาก ท. ไรเลา. แปลโดยอรรถ "สลากทเปนไปดวยงาชาง เรยกสลากงา ท เขาจดชอทายก." อ. ท ๒ ชนา มนต พาโลต เย ธมมสส อโกวทา. [ ส. ส. ๑๕/๓๒๕ ] แปลโดยพยญชนะ "ชน ท. ยอมสาคญเหนวาคนเขลา ดงน, ชน ท. ไรเลา ผไม ฉลาดในธรรม." แปลโดยอรรถ "(แต )พวกชนผเขลาในธรรม ยอมสาคญเหนวาเปนคนออนแอ ไป." [ คาแปลในมงคลวเสสกถา พ.ศ. ๒๔๕๕] สรปอธบาย: ย ศพททไมถอเอา ต ศพท เปนสากงขคต, บอก สมพนธเปนวเสสนะโดยปกต.

Page 96: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 95

นบาต หมวดนบาต ๑๐. นบาตตาง ๆ ทานจดหมวดแสดงในแบบวากยสมพนธ ตอนตนแลว, ในทนจะยอนบาตในแบบกลาวตามหมวด, และจะ แทรกนบาตทแสดงไว หรอทใชในทตาง ๆตอ, โดยมากคดจาก อภธานนปปทปกา ฉบบภาษาบาลแปลเปนไทย ของสมเดจพระสงฆ- ราชเจา กรมหลวงชนวรสรวฒน. ไดบอกขอไวในวงเลบดวย และ เกบจากทอนบาง, ไดบอกทมาไวดวย. นบาตหมวดท ๑ กาหนดดวยความ ๒ ทอน ลงในทอนหลง (๑) วตถารโชตโก, วตถาโร สองความพสดาร. ห = ความพสดารวา, ก (๒) วากยารมภโขตโก, วากยารมโภ สองความทเทาพากย กอน. ห, จ, ปน = ก, แล, กแล. วากยารมภะในทมาตาง ๆ อโถ. อถ = ก (๑๑๙๐); หนท (๑๑๙๓). ขล (วากยาลงการ อลงการ คอ วากยะ) แปลวา ก (๑๑๙๕). (๓) การณโชตโก, เหต สองความทเปนเหต.

Page 97: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 96

ห, จ, ปน= เหตวา, เพราะวา. (๔) ผลโชตโก, ผล สองความทเปนผล ห, จ, ปน= ดวยวา. (๕) วเสสโชตโก, วเสโส สองความทแปลกออกไป. ห, จ, ปน=แต, กแตวา, ถงอยางนน. วเสสนะในทมาตาง ๆ ต= แตวา (๑๑๙๗) (๖) ตปปาฏกรณโชตโก, ตปปาฏกรณ สองอรรถททาความ ขอนนใหชด. ห, จ, ปน = เหมอนอยางวา. (๗) ทฬหกรณโชตโก สองความเครองทาคากอนใหมน. ม ๒ : อาคมทฬหกรณ อางตารารบรองใหมน, ยตตพฬหกรณ กลาวอาง สมเอง. (เพราะทฬหยะ ขอทควรอางรบรองใหมนม ๒ : อาคม- ทฬหยะ ทฬหยะ คอตารา ๑ ยตตทฬหย ทฒหยะ คอคาทกลาวเอง ๑). ห, จ, = จรงอย, แทจรง. ทฬหกรณโชตกในทมาตาง ๆ ตถาห จรงอยางนน. (โยชนา อภ. ๑/๕๖ อางสททนต วา 'ห ตาถหต อจเจเต ทฬหกรณตเถ' ' นบาตเหลานคอ ห ตถาห ลงในอรรถคอ ทฬหกรณ' ). (๘) ปกขนตรโชตโก สองความอกฝายหนง. จ, ปน.= ฝายวา, สวนวา.

Page 98: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 97

(๙) อนวยโชตโก สองความอนโลม. ห, จ, ปน= อน. (๑๐) พยตเรกโชตโก สองความปฏเสธหาม แตคลอยตามกน. ห, จ, ปน= อน. (๑๑) สมภาวนโชตโก สองความสรรเสรญ. ปน= ถงอยางนน, แต, กแตวา. (๑๒) ครหโชตโก สองความต. ปน = ถงอยางนน, แต, กแตวา. นบาตหมวดท ๒ ลงในบทหรอความอนเนองถงกน (๑) สมจจยตโถ บอกอรรถคอควบพากยหรอบท. ม ๒ : วากยสมจจโย ควบพากย, ปทสมจจโย ควบบท. จ (เปนพน) = กบ, และ (ใชในระหวา), ดวย, อนง (ใช ขางทาย); วา = บาง; ป = ทง. สมจจนตถะในทมาตางๆ อป = บาง. อ. อตป อรห. (๑๑๘๓). อนง สมจจยตถะ ทานแยกเรยกเปน ๔ (๑๑๘๗) คอ : [ ๑ ] สมจจย = ดวย, หนง, (ไมใชในสมาส) อ. :- จวร ปณฑปาตจ ปจจย สยนาสน อทาส อชภเตส วปปสนเนน เจตสา.

Page 99: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 98

[ ๒ ] สมาหาร = ดวย, หนง. (ใชในทวนทวมาส) อ. จกข จ โสต จ จกขโสต. [ ๓ ] อนวาจย = หนง. (กลาวประธานเดยวกน) อ. สล รกข ทานจ เทห. [ ๔ ] อตรตร = ดวย, หนง (เหมอนทวนทวสมาส) อ. สมโณ จ ตฏต พราหมโณ จ ตฏต สมณพราหมณา ตฏนต. (๒) สมปณฑนตโถ บอกอรรถ คอ บวกความเขา. จ (เปนพน) = ดวย, (ใชทายความ). ทานแสดงตวอยาง (๑๑๘๗) วา ปพโพ จ สเย จ. (๔) วกปปตโถ บอกอรรถ คอ แยกคอเอาอยางเดยว. ม ๒ : วากยวกปโป แยกพากย, ปทวกปโป แยกบท. วา (เปนพน) = หรอ (ใชในระหวาง), บาง, กด, กตาม (ใชขางทาย) ; ยทวา, อท, อถวา = หรอวา ; ป= บาง, วาปน= กหรอ ; อปจ = อกอยางนง; กวจ= บาง. วกปปตถะในทมาตาง ๆ อโห,ก, กม, อทาห, กมต, (อท) = หรอ, หรอวา, หรอไม. (วกปปตถวาจก นบาตบอกออก คอ ความตรก. ๑๑๓๘). จ = หรอ, บาง. (๑๑๘๗ ) ทานแสดงตวอยาง คอ โท ธสม จ อาเทศ ธ เปน ท บาง.

Page 100: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 99

อถวา = อกอยางหนง. บางทานเรยก อปรนยโชตก หรอ อปรนย. (ชะรอยจะเรยกตามอรรถของศพท ดงททานแกวา ' อถวา อปโร นโย เวทตพโพ' [ โยชนา อภ. ๑/๙๐ ] , หรอ ปพพนยปรจจาโค นโยส คมยเต [ โยชนา อภ. ๑/๒๔๔]. หรอตามทมคาแสดงวา อถวา = อถ: ปพพนโย โหต, วา : อปรนโย วจจเต). อปจ อกอยางหนง บางทานกเรยก อปรนยโชตก หรอ อปรนย, (๑) ปรกปปตโถ บอกอรรถ คอ กาหนดไวยงไมแน. สเจ, เจ, ยท, อท= ถาวา, หากวา, ผวา; อปเปวนาม, ยนนน = ถาไฉน, ถาอยางไร, บาง. ปรกปปตถะในทมาตาง ๆ เจ สเจ เรยก อนยมตถ (๑๑๔๗). อปเปว, อปเปวนาม, น = ไฉนหนอ เรยก สสยตถ. (สสยตถวาจก บอกอรรถ คอ สนเทห. ๑๑๕๘). มเ = ชะรอยวา, เหนจะ, สงเคราะหเรยก ปรกปปตถ หรอ สงสยตถะ. อ. ' มม สาวก ตมหาก สนตเก วสสาส น ลภนต มเ. [ วฑฑภ. ๓/๑๒ ] " สาวา ท. ของอาตมภาพ ชะรอยวาจะ ไมไดวสาสะ ในสานกของสมเดจบรมบพตร." จรห = ถาวา. อ โภต จรห ชานาต. [ ข. สต. ปรายน- วคค. ๒๕/๕๒๕ ] "ถาทานผเจรญยอมร." อรรกถา [ ป. โช. ๒/๔๙๗] แกเปน เจ. จรห ในทน จงเปน ปรกปปตถะ.แต จรห โดยมากใช กบ ก ศพท, จกกลาวในขอทวาดวย ปจฉนตถ.

Page 101: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 100

หจ = ถาวา. พบใชในพระอภธรรม อ. หจ ปคคโล อป- ลพภต สจฉกตถปรมตเถน. [ กถาวตถ. ๓๗/๑ ] "ถาบคคล อน...] ยอมได โดยอรรถเปนแจงจรง อรรถอยางยงไซร." อรรถกถา [ ป. ท. น. ๑๕๑ ] แกเปน ยท. (๖) อนคคหตโถ บอกอรรถ คอ คลายตาม. อรจสจนตโถ บอกอรรถ คอ แสดงความไมเหนดวย. อนคคหตถะ: กจาป, ยทป.กาม หรอ กามจ = ถง (ใช หนาคาพด) , แมนอยหนง (ใชหลงคาพด). อรจสจนตถะ: ตถาป, ปน, อถโข=แต, ถงอยางนน, ทแท. (ใชหนาคาพด). อนคคหตถะในทมาตาง ๆ เจป สเจป (-อถโข) อ. :- โย เจป อตจจ ชวต, อถโข โส ชรสาป มยต. [ ชราสตต. ๒๕/๙๙๒ ] "ถงหากวาผใดจะมอายยนเกนรอยปไปได, ผนนชราเขากคงจะตาย เปนแท." คาแปลของสมเดจพระมหาสมณเจา ว.ว. จากหนงสอ ศราทธพรตเทศนา). ตาว (-ปน) ในสมพนธตวอยางเปนภาษามรรค (ในแบบ) ขอ ๑ ทานเรยกเปน อนคคหจถ. (อยยา อธาป ตาว โทโส มา โหต, อมสสา ปน ปตา...)

Page 102: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 101

ในโยชนาอภธมมตถ. เรยกอนคคหตถนบาตวา อปคมนบาต, เรยกอรจสนตถนบาตวา วเสสาภธานารมภะ. (๗) อปมาโชตโก สงความอปมา คอ ขอความทนามาเปรยบ. อปเมยยโชตโก สองความอปไมย คอขอความทควรเปรยบ. อปมาโชตก: ยถา, เสยยถาป=ฉนใด; วย, อว = ราวกะ, เพยงดง, เหมอน , เชน, ดจ, ประหนง เปนตน. อปเมยยโชตก : ตถา, เอว = ฉนนน. อปมา - อปเมยยโชตกในทมาตาง ๆ อปมา : ยเถว, ยถายนมม, ยถาป, เสยยถาปนาม, ยถรว, ยถาจ,= ฉนใด; วา= ราวกะ (เหมอน วย). อ. วา (อปมาโชตก): มธ วา ม ต พาโล. (๑๑๘๙). อปไมย: ตถาห, เอวเมว, ตเถว, เอวป, ตถรว = ฉนนน. (ปฏภาคตถาวาจก นบาตบอกอรรถ คอ ความเปรยบเทยบ. ๑๑๔๒. ๑๑๔๓). นบาตหมวดท ๓ ลงในความทอนเดยว (๑) อนสสวนตโถ บอกอรรถ คอ ความเลาหรอลอกนตอๆ มา. กร, ขล,สท = ไดยนวา. (๒) ปจฉนตโถ บอกอรรถ คอ ความถาม.

Page 103: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 102

ก, ปน, กถ, กจจ, น, นน, อทาห, อาท, เสยยถท, เปนตน. (นบาตไทยดในวจวภาค สวนอพยยศพททวาดวยนบาต). ปจฉนตถะในทมาตาง ๆ กส = อะไรส, กจจน= บางหรอหนอ . (๑๑๓๙). อป= บางหรอ. อ อป ภนเต ภกข ลภตถ. (๑๑๘๓). อป นมาน ภกขเว ปจ พชชาตาน วฑฒ วรฬห เวปลล อาปชเชยย. [ส. ขนธวาร. ๑๗/๖๗ ]. เอว = อยางนนหรอ. (๑๑๘๖). อโถ, อถ. (๑๑๙๐). จรห. โดยมากใชกบ ก ศพท อยางเปนสรอยคา ทตรงกบ คาไทยวา ' เลา ' ในคาวา ' ทาไมเลา' เปนตน นาสงเคราะหเรยกชอ วา ปจฉนตโถ. อ :- อ. ท ๑ อถ กจรห เต อย สารปตต โอฬารา อาสภวาจา ภาสตา. [สมปสาทนย. ๑๑/๑๐๙] " สารบตร, เมอเปนเชนนน ทาไมเลา เธอจงกลาวอาสภวาจาอนโอฬารน." ก = กสมา (ตามสททนตสตร และอรรถกถาพระสตรนทจะแสดงตอไป) เรยกชอสมพนธวา เหต (= กสมา) กได ปจฉนตถะ กได. ก เชนน ในวจวภาคตอนทวา ดวยนาม แสดงวาถามถงเหต แปลวา ' ทาไม.' สวน จรห เรยก ปจฉนตถะ.

Page 104: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 103

อ. ท ๒ อถ โก จรห เทวมนสสโลเก รโต มโน กสสป พรป เมต. [ มหาวคค. ๔/๖๖] "กสสปะ, กทนน ใจของทานยนดแลวในสงไรเลา ในเทวโลก หรอในมนษยโลก? ทานจงบอกขอนนแกเรา." โก ใน อ. น อรรถกถา [ สมนต. ๓/๒๙] แกเปน กห เปนอาธาร ใน รโต. กนต วากระไร. ใชรวมกนในพากยทมกรยาในพากยประกอบดวย สตตมวภตตเปนพน. อ :- อ. ท ๑ กนต ต กเรยยาส. [ อภยราชกมารสตต. ๑๓/๙๑] "พระองค พงทรงทาทารกนน ประการไร." อ. ท ๒ กนต อนาคตา จ เปสลา สพรหมจาร อาคจเฉยย. [ ภกข- อปรหานยธมมสตต] "ทาไฉน เพอนสพรหมจารผมศลเปนทรก ซง ยงไมมาพงมา." อรรถกถา [ มโน. ป. ๓/๑๘๙ ] แกเปนเหตวา เกน น ฉข การเณน. กนต ตามรปศพทเปนนบาตบอกความถาม แตในทบางแหงใช แสดงความปรารถนา ดง อ. ท ๒ น. อ. ท ๓ กนต เต อานนท สต วชช อภรหสนนปาตา สนนปาต-

Page 105: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 104

พหลา. [ สตตก. องง ๒๓/๑๘] "อานนท, เธอไดยน (คา) วา- กระไร วา เจาวชช ท. ประชมกนเนอง ๆ มาดวยการประชม กน ? " อ. น กรยาไมใชกรยาสตตมวภตต. กนต เรยกในโยชนาบางแหงวา ปสสาการปจฉา. [ โยชนาสมนต. ๑/๑๕๖]. กนต ในทนน ถามขอความวา ยนต อรยา อาจกขนต. [ สมนต. ๑/๑๑๖]. กนต ใชในทแสดงความปรารถนา นาเรยกวา ปรกปปปจฉา. ในโยชนาอกแหงหนงเรยกวา ปจฉากาโร. [ โยชนา สมนต. ๑/๒๕๗. แกสมนต. ๑/๓๐๖] ถงจะถามดวยมงอยางไร กคง เปนคาถาม ฉะนน พงเรยกตามแบบแตอยางเดยววา ปจฉนตถะ. ยถากถ = ตามอยางไร, เหมอนอยางไร. อ. ยถากถ ปน ตว ภกข มยา สงขตเตน ภาสตสส วตถาเรน อตถ อาชานาส. [ ส. ขนธาวาร. ๑๗/๔๓] "ภกษ, กทานเขาใจเนอความแหงคาทเรา กลาวโดยยอ โดยพสดาร เหมอนอยางไร." ยถากถน ใชในทถาม ใหแสดงความเขาใจเปนตน ดงมเรองแสดงวา พระภกษรปหนง กราบทลขอไหพระพทธเจาทรงแสดงธรรมแกตนโดยยอ, เมอทรงแสดง แลว กกราบทลวารแลว, พระพทธเจาจงตรสถามใหแสดงดวยประโยค ทยกมาเปนตวอยางนน. ยถา ในคาวา ยถาห. ยถา น ทานแสดงอรรถในบางแหงเทากบ ก [ ยถาห= ยถา: ก อาห. โยชนาสมนต. ๑/๒๘] อ. โส ห สงขตาสงขตเภท สกลมป ธมมชาต....พชฌ อาส. ยถาห สย อภาย กมททเสย-

Page 106: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 105

ยนต [ อธธมมตถ. ปมปรจเฉท. น. ๖๓] "จรงอย พระสมมา- สมพทธะนน ตรสร คอ ทรงรทวธรรมชาตแมทงสน ตางโดยสงขตธรรม และอสงขตธรรม. พระผมพระภาคตรสวา ' เรารยงโดยตนเองแลว พงยกใครขน (วาเปนศาสดา) อยางไรเลา ." โยชนา [ ๑/๘๙] วา ยถาต ปจฉา. ภควาต (ปท) อาหาต ปเท กตตา. สยนต (ปท) อภายาต ปเท ตตยาวเสสน. อภายาต (ปท) อททสเสยยนต ปเท ปพพกาลกรยา. กนต (ปท) อททสเสยยนต ปเท กมม. อหนต (ปท) อททสเสยยนต ปเท กตตา. อททสเสยยนต (ปท) กตตวาจก อาขยาตปท. อตต (สทโท) วจนนต ปทสส สรป. วจนนต (ปท) อาหาต ปเท กมม. ยถา ในคาวา ยถาห น แปลโดยอรรถวา เชน, อยางท. (๓) สมปฏจฉนตโถ บอกอรรถ คอ ความรบคาถาม. อาม (เปนพน), อามนตา (แตในพระอภธรรม)= ขอรบ, จะ, เออ เปนตน ตามชน. สมปฏจฉนตถะในทมาตาง ๆ สาห= ดละ; ลห = ดละ, เบาใจ : โอปายก = สมควร; ปฏรป = สมควร; สาธ= ดละ; เอว = อยางนน. (สมปฏจฉนตถวาจก นบาตบอกอรรถ คอ ความรบ. ๑๑๔๔). (๔) อยโยชนตโถ บอกอรรถ คอ ความสงออกไป (ใชใน คายอม, คาเตอน, คาชกชวน, คาใชใหทา).

Page 107: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 106

องฆ, ตคฆ, หนท, เตนห=เชญเถด, เอาเถด, ถาอยางนน (เตนห วภตตปฏรปโก มรปแมนศพททประกอบดวยวภตตนาม). อยโยชนตถะในทมาตาง ๆ องฆ, หนท เรยก โจทนตถะ (โจทนตถวาจก บอกอรรถ คอ เตอน. ๑๑๕๗). (๕) อจฉรยตโถ บอกอรรถ คอ ความหลากใจ, เบกบานใจ. สเวคตโถ บอกอรรถ คอ ความสลดใจ, กรอมใจ. อโห (ใชตนคาพด) = โอะ (หลากหรอเบกบานใจ), โอ, พโธ (สลดใจ); วต (ใชขางทาย) = หนอ. อจฉรยตถะในทมาตาง ๆ อโห, ห=โอ (วมหยตถวาจก. ๑๑๔๙) ; หา = โอ, อา. (บอกอรรถ คอ ทกข. ๑๑๕๙). อโห (บอกอรรถลาบาก, อศจรรย ๑๒๐๑). นบาตหมวดท ๔ ลงในบท (๑) อวธารณตโถ, อวธาโร บอกอรรถ คอ ความหาม นาม, คณ และกรยาอนเสย. เอว, ว (เปนพน), ห= เทานน นนเทยว, เทยว, แล เปนตน. อวธาระในทมาตางๆ เอว = เทยว. เทานน. อ. ต ก มถ กาลามา ฯ เป ฯ เอว โน เอตถ โหต. (๑๑๘๖).

Page 108: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 107

จ= แท, เทยว. อ. ฆเต จ. (๑๑๘๗). อต แสดงในขอทวาดวย อต. วา (ในอรรถวสสคค) = เทยว. (๑๑๘๙). ยาว, ตาว. (๑๑๙๓). ขล. (๑๑๙๕). ต. (๑๑๙๗). (๒) อเปกขตโถ บอกอรรถ คอ ความเพงนามอนดวย. ป, อป = แม, ถง. (๓) สมภาวนตโถ บอกอรรถ คอ ความชม. ครหตโถ บอก อรรถ คอ ความต. ป, อป = แม, ถง. สมภาวนะ - ครหะในทมาตางๆ อปนาม (๑๑๙๑. อ. อป สมภาวนะ ' อป ทพเพส กาเมส รต โส นาธคจฉต.' (๑๑๘๓). (๔) ปทปรโณ ลงพอใหอกขระในบาทแหงคาถาเตมตาม กาหนด. วจนาลงกาโร, วจนสลฏโก ลงพอใหคาไพเราะสละ สลวยขน. วจวภาคสวนอพยยศพท ทวาดวยนบาตสกวา เปนเครองทาบท ใหเตม : น หนอ, ส ส, เว เวย, โว โวย, โข แล, วต หนอ, หเว เวย เปนตน และ ห, จ,ปน ทไมมความหมายอะไร.

Page 109: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 108

ปทปรณะในทมาตาง ๆ สท, อสส, ยคเฆ, เว, หา (๑๑๕๐) : อโถ, อถ (๑๕๙๐); ต (๒๑๙๗). เหลาน หมายถงทไมมความหมายอะไร. ปทปรณะ เรยกในคาถา. วจนาลงการ วจนสลฏฐกะ เรยกใน เวยยากรณปาฐะ. (๕) สมสาโย บอกอรรถ คอ ความพรอมกนม ๒ : ทพพ- สมวาโย เขากบนาม ๑ กรยาสมวาโย เชากบกรยา ๑. สทธ, สห = พรอม. สมวายในทมาตางๆ สม, อมา ('สห, สทธ สม, อมา.' ๑๑๓๖) = กบ พรอม. (๖) ปฏเสธ บอกอรรถ คอ ความหาม. น ไม, โน ไม , มา อยา, (เปนพน). ปฏเสธในทมาตาง ๆ อ, อล, นห. (นเสตถวาจก บอกอรรถ คอ ปฏเสธ ๑๑๔๗). หมายเหต: ในวจวภาคสวนอพยยศพทจด ว, เอว, วนา เปนนบาตบอกปฏเสธ ซงหมายคามรวมถงอวธารณะดวย, แตใน วากยสมพนธตอนตน ทวาดวยนบาต แสดงแยกประเภทเปนปฏเสธ หมวด ๑ อวธารณะหมวด ๑. วนา เรยกเปนกรยาวเสสนะกได. (๗) อต ศพท ก. อากาโร อมขอความ เนองกบกรยา = วา ...... ดงน.

Page 110: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 109

ข. สรป เนองดวยบทนาม = วา ........ดงน, คอ. ค. อาทยตโถ อมความยอไวไมหมด = วา........ ดงน เปนตน. ฆ. นทสสน เปนตวอยาง = อยางน. ง. เหตวตโถ เปนเหต = เพราะเหตนน. จ. ปกาโร เปนประการ = ดวยประการฉะน. ฉ. สมาปนโน, ปรสมาปนโน มในทสดความ = ดงนแล, แล. ช. สาโชตโก บอกชอ = ชอวา. ชอตามลกษณะอน อวธารณะ = เทยว, นนเทยว. อ. อตถ อทปปจจยา ชรา- มรณนต อต ปฏเน สตา อานนท ' อตถตสส วจนย. (๑๑๘๘) "อานนท, คาททานเปนผถกถามวา ชราและมรณะ เพราะสงน ๆ เปนปจจย มอยหรอ ดงนนนเทยว พงกลาววา มอย ดงน พงม." นบาตหมวดท ๕ เปนบท. (๑) อาลปน นบาตบอกอาลปนะทงปวง. วจวภาคสวนอพยยศพท ทวาดวยนบาตบอกอาลปนะ: คมเฆ ขอเดชะ, ภนเต, ภทนเต ขาแตทานผเจรญ, ภเณ พนาย, อมโภ แนผเจรญ, อาวโส ผมอาย, เร, อเร เวย, โวย, เห เฮย, เช แม. อาลปนะในทมาตาง ๆ องฆ= เชญเถด, โภ, อมโภ = พอเฮย, ผเจรญ, หเร เฮย (๑๑๓๙). นน, วต. (๑๑๙๒).

Page 111: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 110

(๒) กาลสตตม นบาตบอกกาลทงปวง. วจวภาคสวนอพยยศพท ทวาดวยนบาตบอกกาล : อถ ครนนน, ปาโต เชา, ทวา วน, สาย เยน, สเว ในวน, หยโย วนวาน, เสว วนพรง, สมปต บดเดยวน, อายต ตอไป. ปจจยลงในกาล คอ ทา ทาน รห ธนา ทาจน ชช ชช: สพพทา ในกาลทงปวง, สทา ในกาลทกเมอ, เอตรห ในกาลน, เดยวน , กรหจ ในกาลไหนๆ , บาครง, เอกทา ในกาลหนง, บางท, ยทา ในกาลใด, เมอใด, ตทา ในกาลนน, เมอนน, กทา ในกาลไร, เมอไร, กทาจ ในกาลไหน, บางคราว, อทาน ในกาลน, เดยวน, อธนา ในกาลน, เมอก, กทาจน ในกาลไหน, อชช ในวนน สชช ในวนมอย, วนน, ปรชช ในวนอน, อปรชช ในวนอนอก. กาลสตตมในทมาตาง ๆ จรสส นาน, จร นาน, จเรน โดยกาลนาน, จรรตตาย ตอ- เพอราตรนาน (๑๑๓๖). กทาปน บางคราว, กทาจ บางคราว, ( ' อสากลเย ต ปน จ.' ' ปน, จ ใชบอกอรรถ คอ บางท. ๑๑๔๕). รตต, โทโส= ราตร, คา (๑๑๔๗). (สชช) สปท= เดยว, วนนน, (๑๑๔๙) (ปาโต) ปเค = เชา. (๑๑๕๒). (สทา) สน = ในกาลทกเมอ. (๑๑๕๓). สเว เสว = พรงน; ปรสเว หนาแตพรงน, (๑๑๕๕).

Page 112: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 111

ตทาน = ในกาลนน. (๑๑๖๑. ลง ทาน ปจจย). อโถ, (อถ) = ลาดบนน, ครงนน. (๑๙๙๐). สยา = ในกาลบางคราว. ( 'กทาจสททตเถ นปาโต' ' เปน นบาตใชในอรรถ กทาจ ศพท.' โยชนา สมนต. ๑/๒๖๖) อ. กจ สยา กรยาโต, สยา อกรยโต [ สมนต. ๑/๓๒๐] " บางสกขาบท เกดโดยการทาในบางคราว, โดยการไมทาในบางคราว." ปเร - ปจฉา. อ. ปเร วจนย ปจฉา อวจ. [ ส. ขนธวาร. ๑๗/๑๕] "ไดกลาวคาทควรกลาวกอนในภายหลง." ปาต. อ. สาย ปาต อปฏาน คจฉต. [ วสาขา. ๓/๗๗] "ไปสทบารงในเวลาเยนในเวลาเชา." สายปาต. อ. สายปาต.....อทาส. [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๗] "ไดใหทงเวลาเยนทงเวลาเชา." (๓) อาธาโร นบาตบอกททงปวง. วจวภาคสวนอพยยศพท ทวาดวยนบาตบอกท : อทธ เบองบน อปร เบองบน, อนตรา ระหวาง, อนโต ภายใน, ตโร ภายนอก, พห, พหทธา, พาหรา, ภายนอก, อโธ เบองตา เหฏา ภายใต, โอร ฝงใน, ปาร ฝงนอก, หร โลกอน, สมมขา ตอหนา, ปรมมขา ลบหลง, รโห ทลบ. อาธารในทมาตางๆ ปเร, อคคโต, ปรโต, = กอน, หนา. (อภมขตถวาจก ๑๑๔๘). เปจจ, อมตร=ภพอน , ขางหนา.( ๑๑๔๘).

Page 113: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 112

อนตเรน (อนตรา, อนโต) = ระหวาง (๑๑๕๐) พาหร = ภายนอก (๑๑๕๓). (ตโร ภายนอก) , ตรย = ขวาง (๑๑๕๙). (กตร), กตถ = ไหน; (๑๑๖๐). ปรตถา เบองหนา, ทศตะวนออก เปนตน; ปรา เนอง, ตด ตอกน เปนตน (๑๑๙๔). ตโร = ปด, ขวาง. (๑๒๐๑). อารา, ทรา, อารกา = ไกล. (๑๑๕๗). หมายถงทบอกท. (๔) กรยาวเสสน นบาตบอกเขตแดน ประการเปนตน ซง เปนคณบทของกรยา. วจภาคสวนอพยยศพท ทวาดวยนบาตบอกปรจเฉท: กว เพยงใด, ยาว เพยงใด, ตาว เพยงนน, ยาวเทว เพยงใดนนเทยว, ตามเทว เพยงนนนนเทยว, ยาวตา มประมาณเพยงใด, ตาวตา มประมาณเพยง นน, กตตาวตา มประมาณเทาใด , เอตตาวตา มประมาณเทานน, สมนตา รอบคอบ. นบาตบอกประการคอ เอว, ตถา ดวยประการนน, กถ ดวย ประการไร; (ถา, ถ, ถตตา ปจจยลงในประการ อ. อถา อถตตา ดวยประการอน , อยางอน. ๑๒๐๒). นบาตมเนอความตาง : อทตถ โดยแท, อทธา แนแท, อวสส แนแท, อารา ไกล, นจ ตา, นน แน, นานา ตาง ๆ, ปจฉา ภายหลง, ปฏาย ตงกอน, อาว แจง, อจจ สง. กวจ.

Page 114: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 113

บาง, มจฉา ผด, มธา เปลา, มสา เทจ, สก คราวเดยว. สตกขตต รอยคราว, (กขตต ปจจย ลงในสงขยา. ๑๒๐๒). ปภต จาเดม, ปน อก, ปนปปน บอย ๆ, ภยโย ยง, ภยโยโส โดยยง, สณก คอย ๆ, (สนก เรว, ๑๑๕๓) , สย สาม เอง. นบาตในทมาตางๆ (ปนปปน), อภณห, อสก, อภกขณ, มห= บอย ๆ, เนอง ๆ . (๑๑๓๗). วนา, นานา, อนตเรน, รเต ; ปถ =เวนเสย, ตาง ๆ, นอกจาก ตาง ๆ . (๑๑๓๗). พลว. สฏ, อตว, กมต (ส, อต)=ด, ยง. (๑๑๓๘). ตคฆ, สสกก, กาม, ชาต, เว, หเว=แท (เอกสตถวาจก บอกอรรถ คอ แท.๑๑๔๐). อ. ท ๑ น ห ชาต คพภเสยย ปนเรต. [เมตตสตต. ๒๕/๑๔] "ยอม ไมถงความนอน (เกด) ในครรภอก โดยแททเดยว." อ. ท ๒ น ห ชาต โส มม หเส. [องคลมาลสตต. ๑๔/๔๘๗] "เขาไมพงเบยดเบยนขาพเจาโดยแททเดยว." อรรถกถา อ. ทง ๒ น [ ป. โช. น. ๒๘๒ และ ป. ส. ๓/๓๑๖ ] แกอรรถวา เอกเสน.

Page 115: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 114

ส = เอง (๑๑๔๔). กทาจ, ชาต = ดอกกระมง. (๑๑๔๖). ชาต ๑๑๔๐ แท). สพพโต โดย- ทงปวง, สมนโต, ปรโต, (สมนตา) = โดยรอบ (๑๑๔๖). สทธ = เหมาะ, สม. (๑๑๔๗). อส, กจ, มน = นอย (๑๑๔๗). สาหสา = ไมทนตรก, ผลนผลน; สาหส = พลการ. (๑๑๔๘). ตณห = นง ; (๑๑๔๙). อาว, ปาต = ปรากฏ, แจง, ชด (บอกอรรถ คอ ปรากฏกได บอกอรรถ คอ ตอหนากได ๑๑๔๙,๑๑๕๗). ปสยห = ขม, คมเหง.( พลกการตถวาจก. ๑๑๔๙). ส, ทฏา (อานนทตวาจก. บอกอรรถ คอ ความยนด (๑๑๕๑). อตถ (อสโยปคมตถวาจก บอกอรรถ คอ เขาใกลรษยา. (๑๑๕๑). ยถตต, ยถาตถ = แท, จรง. (๑๑๕๒). ปาโน = มาก (๑๑๕๓). สนก = เรว (๑๑๕๓). อตถ (อทสสนตถวาจก บอกอรรถ คอ ไมเหน. ๑๑๕๔) อ. อฏงคต. นโม= นอบนอม; สมมา = โดยชอบ ; สฏ = ดวยด (๑๑๕๔). (อารา), ทรา, อารกา = ไกล (๑๑๕๗).

Page 116: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 115

สจฉ= แจง, ใส; ธว = เทยง; ทฏ , ก = ชว, นาเกลยด (๑๑๕๙). สวตถ สวสด, เจรญสข. (๑๑๖๐). สาม = กง, พงเกลยด. (๑๑๒๐๐) มโถ= กนและกน, ลบ, สงด. (๑๒๐๐). หรอ มถ ดงในคา มถเถทาย. [มหาปรนพพานสตต. ๑๐/๘๙]. เอชฌ อนเดยวกน, ดวยกน (ชฌปจจย. ๑๒๐๒). ปฏกจจ กอน, ใชกบเอวศพทเปนพน. อ. ปฏกจเจว ต กยรา. [ ส. ส. ๑๖/๘๑] "พงทากจนนกอนทเดยว." (ปฏกจเจวาต ปมเยว. สา. ป. ๑/๑๔๓. ใน อ. น ฉบบสหลเปน ปฏคจเจว). นบาตเหลาน ทเปนคณบทของกรยา เรยก กรยาวเสสนะ ทงหมด.

Page 117: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 116

ขอประกอบ ๑๑. นบาตตามทกลาวในขอกอนนน มขอทควรอธบายชแจง ประกอบ กบทงมขอปลกยอยบางประการเกยวดวยนบาต อนควร กลาวประกอบไว ตอไปน :- (๑) นบาตนอกแบบทสงเคราะหเขาในหมวดตามแบบนน บาง นบาตมทใชนอยมาก, บางนบาตใชมากในบางอรรถ, แตในบางอรรถ ใชนอย เชน: หนท ใชในอรรถอยโยชนะโดยมาก ใชในอรรถวากยา- รมภะนอย. ตวอยางทนาเหนวาเปนวากยารมภะ: อถ น สตถา "หนท กโต น ตว มหาราช อาคจฉส ทวา ทวสสาต ปมตร อาลป, [อตรปรส. ๓/๑๑๑ ] "ลาดบนน พระศาสดาตรสทก พระราชานนกอนกวาวา ' ดกอนมหาบพตร, กพระองคเสดจมาจาก ทไหนหนอ ในเวลายงวน ๆ." ในแบบจงแสดงไวในหมวดทใชมาก, นกเรยนใชบอกตามแบบอยางเดยวกพอ. (๒) นบาตหลายศพทรวมกน แสดงอรรถอนเดยว มใชเปน อนมาก ตรงกบคาททานเรยกวา นปาตสมทาย ' ประชมแหงนบาต' หรอ อภนนปนปาต ' นบาตทไมแยกกน' (ดงเรยก อถวา ในอรรถ อปรนย. โยชนา อภ. ๑/๙๐, ๑๙๖). นบาตพวกน พงรวมเรยกชอ เดยว เพราะถงมหลายศพทกรวมกนแสดงอรรถเดยว เชน อถวา (อถ+วา) วกปปตถะ, นห (น+ห) ปฏเสธ.

Page 118: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 117

นบาตทแสดงอรรถอนเดยวกน วางไวใกลกน เรยกรวมกน ทเดยวกได ดงเชน ก ปน ตางแสดงความถาม ทานเรยกรวมวา ก ปนาต ปจฉา. [ โยชนา อภ. ๒/๕๙๘ ]. แตทแสดงอรรถตางกน ดงททานเรยกวา ภนนนบาต [ โยชนา อภ. ๑/๒๙๐ ] ตองแยกเรยกตามอรรถ อ.น จ ปเนต วตตนต. [ อภธมมตถ. ปจมปรเฉท น. ๑๗๕] "กแต อทธจจสหคตจตนน พระผมพระภาคไมตรสแล." ทานแยกเรยกวา นศพท ปฏเสธ. จศพท วากยารมภะ. ปนศพท วเสสตถะ. [ โยชนา ๒/๖๐๖]. พงสงเกต อ. ตอไปน :- อ. ท ๑ สรส ตว ทพพ เอวรป กตตา (วาป) ยถาย ภกขน อาห. [มหาวภงค. ๑/๓๗๕ ] "ทพพะ, เธอระลกไดหรอวากระทากรรมเชน ทนางภกษนกลาวแลวแมบาง." วาป ไมมในบาล แตโยชนา [ ๑/๔๖๕ ] แกวา ปาฐะ วา กตตา วาป กม และแสดงวา วาป เปน อเปกขตถะ (วาปต อเปกขตโถ นปาตสมทาโย). อ. ท ๒ ทลลภ วาป ลภนต [ ส. ส. ๑๕/๖๖ ] "ยอมไมตฏฐ แม ทไดยาก." อ.ท ๓ โย พาโล มต พาลย ปณฑโต วาป เตน โส [ คณ เภทกโจร ๓/๑๓๐ ]

Page 119: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 118

"ผใดเปนพาล รความทเปนพาล, ผนนแมเปนบณฑต เพราะ ความรนน." อ. ท ๔ จนทน ตคร วาป อปปล อถ วสสถ เอเตส คนธชาตาน สลคนโธ อนตตโร. [ อานนทเถรปห. ๓/๘๒] "จนทรกด กฤษณากด อบลกด มะลเครอกด, กลนแหงศล เปนเยยมกวาคนธชาตเหลาน." วาป, อถ วกปปตถะ. (จะแยกเรยก อป เปนปทปรณะกได). อ. ท ๕ ต วาป ปตต โรทนต. [ สานสามเณร. ๗/๑๕๖ ] "ลก, ชน ท. รองไหถงแมบตรนน." (๓) กรยาวเสสนะนน หมายถงแตทเปนคณบทของกรยา, ถา เปนคณบทของนามหรอแมของนบาตดวยกนเรยกวเสสนะ อ. :- อ. ท ๑ ยาวตา ภกขเว.... [ อง. จตกก. ๒๑ /๔๔] "ภกษ ท., สตว ท. มประมาณเพยงใด....." ยาวตา วเสสนะ ของ สตตา. [ โย. อภ. ๑/๑๐๙ ]. อ. ท ๒ ธมมจกกปปวตตน ห อาท กตวา ยาว สภททปรพพาชก-

Page 120: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 119

วนยนา กตพทธกจเจ กสนาราย อปวตตเน มลลาน สาลวเน ยมกสาลานมตเร วสสขปณณมทวเส ปจจสสมเย อนปาทเสสาย นพพานธาตยา ปรนพพเต ภควต โลกนาเถ [ สมนต. ๑/๕] "ความพสดารวา เมอพระโลกนาถผมพระภาค ผทรงทาพทธกจแลว ตราบถงโปรด (แนะนา) สภททปรพาชก จบแตทรงยงธรรมจกร ใหเปนไปเปนตน ทรงปรนพพานแลว ดวยทงอนปาทเสสนพพานธาต ในสมยใกลรงในวนวสาขปณณม ณ ระหวางแหงไมสาละทงค ใน สาลวนของมลลกษตรย ท. อนเปนทแวะพกใกลกรงกสนารา." พง สงเกตสมพนธ ในโยชนา [ ๑/๒๔ ] ดงตอไปน:- ธมมจกกปปวตตนนต ปท กตวาต ปเท ปกตกมม. หต ปท วตถาโชตโกง อาทนต ปท กตวาต ปเท วกตกมม. กตวาต ปท ยาวาต ปเท วเสสน. ยาวาต ปท พทธกจเจต ปทสส วเสสน. สภทท...วนยนาต ปท ยาวาต ปเท อปาทาน. กตพทธกจเจ ภควตต ปททวย โลกนาเถต ปทสส วเสสนง กสนารายนต ปท ปรนพพเตต ปเท เทสวเสน สามาธาโร สมปาธาโร วา. อปวตตเนต ปท สาลวเนต ปทสส วเสสน. มลลานนต ปท สาลวเนต ปเท สมพนโธ. สาลวเนต ปท ปรนพพเตต ปเท เทสวเสน วเสสาธาโร. ยมกสาลานนต. ปท อนเรต ปเท สมพนโธ. อนตเรต ปท ปรนพพเตต ปเท วเสสาธาโร. วสาขปณณมทวเสต ปท ปรนพพเตต ปเท สามกาลสตตม. ปจจสสมเยต ปท ปรนพพเตต ปเท วเสสกาลสกตตม. อนปาทเสสายาต ปท นพพานธาตยาต ปทสส วเสสน. นพพานธาตยาต ปท ปรนพพเตต ปเท อตถมภตลกขณ.

Page 121: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 120

ปรนพพเตต ปท สนนปตตานนต ปเท ลกขณกรยา โลกนาเถต ปท ปรนพพเตต ปเท ลกขณวนต. อ. ท ๓ นกขมโต ปฏาย ยาว อรหตตมคคา กสลสส อปปาทนเจว อปปาทตสส จ ภาวนา. [ อานนทตเถรสสปห. ๖/๑๐๕] "การยง กศลใหเกด และการยงกศลทเกดแลวใหเจรญ ตราบถงอรหตมรรค จาเดมแตออกบวช." บอกสมพนธ ปฏาย ยาว เทยบ อาท กตวา ยาว วา ยาว วเสสนะของ อปปาทน และภาวนา. ปฏาย วเสสนะ ของ ยาว. (๔) นบาตยงใชในอรรถตาง ๆ เหมอนบทนาม เชน :- วกตกตตา: อ. เอกทวส ทนโนวาโทเยว หสส สตตนน สวจฉราน อล อโหส. [ อานนทตเถรสสปห. ๖/๑๐๔ ] "เพราะ วา โอวาททประทานแลวในวนหนงของพระวปสสสมมาสมพทธเจานน ไดเปนของพอแก ๗ ป." ประธาน : อ . สวตต โหต สพพทา. [ รตนตตยปปภาวา- ภยาจนคาถา] "ขอความสวสด จงมในกาลทกเมอ." สวตถ นบาตบอกอรรถ คอ ปรารถนา [ อาสสตวาจก. ๑๑๖๐ ] แปลวา สวสด, เจรญสข. (๕) นบาตจาพวกทใชลงในตตยาวภตต ทานมกเรยกเปน ตตยาวเสสนะ, บางครงเรยกเปน กรณะ กม เชน สกกจจ โดยเคราพ, ภยโยโส โดยยง, จเรน โดยกาลนาน (จเรน. ๑๑๓๖). สพพโต

Page 122: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 121

โดย...ทงปวง, สมนตโต, ปรโต, สมนตา โดยรอบ (๑๑๔๖). ยถา โดยประการใด, ตถา โดยประการนน, เอตตาวตา โดย, ดวย คามประมารเพยงน. (๖) อตศพททวางอาทศพทไดดวย เปน อตอาท ทานแสดง เปนบทสมาส ในเวลาแสดงสมพนธจงไมตองแยกศพท และใหอานขอ ความทอตอาทอมไวทงหมดดวย. อ. น ห สกกา ปรโลก คจฉนเตน ' อธวาเสถ กตปาห, ทาน ตาว เทม, ธมม ตาว สณามตอาทน วตต. [ โคฆาตกปตต. ๗/๖ ] "แทจรง บคคลเมอไปสปรโลก ไมอาจ เพอจะกลาวคามวา ขอทานโปรดใหยบยงอย ๒-๓ วน, ขาพเจาจะใหทาน กอน, ขาพเจาจะฟงธรรมกอน ดงนเปนตน." เมอแสดงสมพนธถง อตอาท ใหแสดงวา อธวาเสถ ฯ เป ฯ สณามตอาทน อวตตกมม ใน วตต. (หรอวเสสนะของ วจนาน). (๗) อตศพททวางกลาง แตอมความทงขางหนาทงขางหลง โบราณเรยกวา อตนาคพาธ เชน :- จนทสรเยห เม อตโถ เต เม เทหต ยาจโต โส มาณโว ตสส ปาวท. [มฏกณฑล. ๑/๒๘] "มาณพนน ไดกลาวแกพราหมณนนวา 'ความตองการของ ขาพเจา ดวยดวงจนทรและสรย, ทานผอนขาพเจาขอแลว, จงให ดวงจนทรและสรย ท. นนแกขาพเจา ดงน." แททจรง อต พงวางหลง ยาจโต เพราะอมความสดลงทบทใด กวางหลงบทนน แตในทนวางแทรกในระหวาง เพราะฉนทลกษณะ

Page 123: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 122

บงคบ และอมความทงขางหนาขางหลง จงเรยกวา นาคพาธ. ชอน แสดงลกษณะอตทตงอยในประโยค ไมใชชอสมพนธ. ชอสมพนธคง เรยกตามอรรถทใช เชน ใน อ. นน อต ศพท อาการ ใน ปาวท. (๘) นบาตทใชตามทวางไวเรยก านปปยตต หรอ ฐาน- สมปยต, สวนนบาตทชกไปใชในทอนจากทวางไวเรยก อฏานป- ปยตต หรอ อฏฐานสมปยต. (โยชนา อภธมมตถ. ๑/๒๘๘). อ. อธ เอกจโจ หตถรตนมป ทสสนาย คจฉต, อสสรตนมป ทสสนาย คจฉต.... [วากยสมพนธตอนตน สวนนบาต ทวาดวย วกปปตถะ] " บคคลบางพวกในโลกน ไปเพอดชางแกวบาง, ไปเพอ ดมาแกวบาง...." ป ศพท เปนวากยวกปปตถะ พงวางแลว คจฉต แตวางหลง หตถรตน เปนตน. อตนาคพาธ กสงเคราะหเขาใน อฏฐานสมปยต. อฏฐานสมปยตน โดยทแททานวางถกลกษณะวธวากยสมพนธ ดงบศพทวกปปตถะนน นยมวางทบทตางกน (หตถรตน เปนตน) ไมวางทบทซา (คจฉต). ในทางอรรถแหงสมพนธ นบาทใชเปนานสมปยต มอรรถ อยางหนง, อฏฐานสมปยต มอรรถอกอยางหนง, เรองนพงสงเกต ใหด เชน วตตป เจต, ถา อป เปนฐานสมปยต กเปน วตต อปจ เอต (อปจ อปรนย), ถาเปนอฏฐานสมปยต กเปน วตต จ เอต อป (จ ทฬหกรณะ, อป อเปกขตถะ).

Page 124: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 123

(๙) นบาตและปจจยเบดเตลด คอ :- ก. อตถ บอกอรรถ คอ ม (สตตาตถวาจก. ๑๑๕๔), นตถ (น+อตถ). ทง ๒ น ในโยชนาเรยก กตตวาจก นปาตปท. ข. กร เปนไปในอรรถ คอ ไมชอบใจ เรยกชอ อรจยตโถ หรอ อรจ (กรานสสวารจส.' ' กร เปนไปในอรรถ คอ ไดยนวา๑ ไมชอบใจ ๑.' ๑๑๙๙). ทานแสดงตวอยางไว คอ ขณวตถปรตตตตา อาปาถ น วชนต เย, เต ธมมารมมณา นาม เยส รปาทโย กร. กร ใน อ. ตอไปน กนาเหนวาแสดงอรรถไมชอบใจ: ธรตถ กร โภ ชาต นาม. [ มในขอวาดวย ธ]. ค. ก เปนไปในอรรถ คอ วาร (นา) ๑ มทธน (ยอด) ๑. ('ก ต วารมห มทธาน.' ๑๑๙๘). ฆ. ห ปจจยลงในสตตมวภตต เชน ยห (๑๒๐๒) เปนพวก เดยวกบ ตร ตถ ห ธ ธ ห ห หจน ว ททานแสดงไวแลวใน วจวภาคสวนอพยยศพท. ง. โตปจจย โดยปกตเปนเครองหมายตตยาวภตตและปญจมวภตต แตบางศพทใชในอรรถอน เชน ยโต ตโต ทแสดงกาล เรยกกาลสตตม แปลวา ในกาลใด, ในลาดบนน, ในกาลนน. (ตโต= ตทนนตร, ตทา. [ โยชนาสมนต. ๑/๓๖ ]. ยโต โขต ยทา โข. [ มงคลตถ. ๒/๑๙๑ ]. ตโต = ปจฉา ในบางแหง) (๑๐) นบาตทใชในอรรถถามโดยปกต ใชในอรรถอนกม เชน :- กถ จ บอกอรรถ คอ ยาก, เสยใจ. (กจฉตถวาจก. ๑๑๕๘).

Page 125: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 124

ก บอกอรรถ คอ เกลยด (' ก ต ปจฉาชคจฉาส.' ' ก เปน ไปในอรรถ คอ ปจฉา ชคจฉา ๑๑๙๘). นน บอกอรรถ คอ ตเตยน อ. นน อาวโส ภควตา อเนก- ปรยาเยน วราคาย ธมโม เทสโต. [ มหาวภงค ๑/๓๔ ] "ผมอาย, ธรรมอนพระผมพระภาคทรงแสดงเพอวราคะโดยอเนกปรยาย มใชหรอ." [ นนต อนมต คหรตเถ นปาโต สมนต. ๑/๒๕๐]. กถ (ห นาม ) บอกอรรถ คอ ตเตยน (นนทาตถวาจก) อ. กถ ห นาม ตว โมฆปรส เอว สวากขาเต ธมมวนเย ปพพชตวา น สกขสสส ยาวชว ปรปณณ ปรสทธ พรหมจรย จรต. [ มหาวภงค ๑/๓๕ ] "แนะโมฆบรษ, ไฉนทานมาบวชแลวในธรรมวนยอนเรากลาว ดแลวอยางน ไมอาจเพอประพฤตพรหมจรรยใหบรสทธบรบรณตลอด ชวตไดเลา." นบาตเหลาน จะถามเพออะไรกตาม กคงสรปลงใน ปจฉนตถะ เหมอนอยาง กนต. (๑๑) ห นาม นบาต มอานาจทากรยาในพากยทมกประกอบ เปนอนาคตวจนะ (ภวสสนตวภตต) ใหเปนอตตวจนะโดยความ. (ยตรหนปาตวเสน อนาคตวจน, อตโต ปเนตถ อตตวเสน เวทตพโพ. ส. ว ๒-๒๕) อกมตหนงวาใหเปนปจจบนวจนะ (วตตมานาวภตต), มตนของสททนต. [ การก น. ๑๓๐ ] อ. ในขอกอน. ห นาม นาไปเชอมทายกรยาในพากย ดง อ. นน ประกอบวา สกขสสส ห นาม. โบราณแปลวา มา.... แลว. บางแหง ทานวางแตนามศพท แตมอานาจเปลยนกาลแหงบท

Page 126: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 125

กรยาในพากยเชนเดยวกบ ห นาม. อ, ตตถ. นาม ตว โมฆปรส ย ตว อสทธมม สมาปชชสสส. [มหาวภงค ๑/๓๖ " แนะโมฆบรษ, ทานมาสมสแลวซงอสทธรรม... ไรนน ในองคชาตของมาตคามนน." (อรรถกถา [ สมนต ๑/๒๕๕] แกอรรถ ย ตว วา ย เปนหฬ- นตถนบาต [ นบาตในอรรถ เยย, หมน ], ตว เปนไวพจนของ ต ศพท, ย ตว เมาะ ย ต, พงเรยกเปนวเสสนะ. นาม ศพทนาเชอม วา สมาปชชสสส นาม). แต ห นาม ไมเปลยนกาลแหงบทกรยากม อ. กถ ห นาม มาทโส อจเจ อาสเน นสทตวา ตสส ภควโต สาสน โสตพพ มเยย.[ ส. ขนธวาร. ๑๗/๑๐๙] " บคคลผเชนกบเรา จะมาสาคญ ขาวสาสนของพระผมพระภาคเจานน วาอนคนพงนงบนอาสนะสงสดบ ฟงอยางไรได." (พงสงเกตการใชวภตตกรยาในพากย). (๑๒) คา ๆเดยว แปลซา เชน มธา เปลา ๆ โบราณ เรยกชอพเศษวา วจฉาวจนาเมณฑกนย. วจฉา สสกฤตเปน วปสา แปลวา ซา, วจฉาวจนะ กคอคาซา, เปนคาไขของ อาเมณฑก. อาเมณฑ หรอ อาเมณฑก แปลวา กลาวซา. อาเมณฑตวจนะ ใชหมายในททวไปถงคาทกลาวซา ๒ ครง เพราะความราเรง เชน สาธ สาธ เปนตน ดงคาถาวา: ภเย โกเธ ปสสาย ตรเต โกตหลจฉเร หาเส โสเก ปสาเท จ กเร อาเมฑต พโธ. [สมนต. ๑/๑๙๑ ]

Page 127: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 126

"ปราชญพงทาคากลาวซา ในเพราะความกลว, ความโกรธ, ความสรรเสรญ, ความรบดวน, ความอลหมาน, ความอศจรรย, ความ ราเรง, ความโศก, ความเลอมใส." แต วจฉาวจนาเมณฑกนย ในทน ไมใชอาเมณฑตวจนะ เพยง เอานยมาใชในคาแปลเทานน, และมธา เปลา ๆ ทเปนคณบทของกรยา กคอกรยาวเสสนะนนเอง. อนง ยถา ทใชในอรรถซาวา 'ใด ๆ ' ทานเรยกวา วจฉาวาจก เชนในคาวา ยถาธปเปต. (โยชนา อภ. [ ๑/๑๕๗ ] วา อธปปยต อจฉยตต อธปเปต, ย ย อธปเปต ยถาธปเปตล ยถาสทโท วจฉาวาจโก). (๑๓) มชอนบาตททานเคยเรยกมาแตกอน เชน ห สองความ สงเขป เรยก สงเขปโชตก, สองความวาธรรมเนยน หรอ ธรรมดา เรยกธมมตาโชตก ดงคาวา อตถสมปนนา ห (ธรรมเนยนหรอธรรมดา ผทถงพรอมแลวดวยอรรถ). กร' ขอทเถอะ' เรยก ยาจนตถะ, ตามความ กตรงกบทเปนไปในอรรถ คอ ไมชอบใจ. (๑๔) นบาตโดยมากไมไดยนตวอยในอรรถอยางเดยว จงกาหนดให แนลงไปทเดยวไดยาก ทงจะกลาวใหสนเชงกเปนกายยาก เชน ตถา ศพท บางแหงใชในอรรถ วา ศพทกม [ โยชนา อภ. ๑/๑๘๓]. นจะหา ทบอกไวในแบบไดยาก เพราะเปนการใชพเศษ. หรอเชน ปาโต ปฏาย, อชช ปฏาย เหนวาควรบอก ปาโต และ อชช เปน อปาทาน ใน ปฏาย.(บางแหงใชวา อชชโต ปฏาย กม). ฉะนน

Page 128: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 127

ตองคานงถงอรรถในทนน ๆ เปนขอสาคญ แมจะพเศษจากแบบ กตอง ถอวาเปนการใชพเศษเฉพาะแหง ๆ ไป.

Page 129: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 128

นบาตโดยเอกเทศ ๑๒. จะยกนบาตมอรรถหลายอยางบางนบาตทกลาวมาแลว ตามหมวดในขอกอน แตยงไมสนอรรถทใช มาประมวลกลาว โดยเอกเทศ กบทงนบาตทแปลออกไปอนไมอาจจดเขาหมวดไดทละ- ศพท คอ :- (๑) อถ, อถวา, อถโข ใชอรรถตามชอสมพนธ ดงตอ ไปน :- วากยารมภโชตก. อถ ก. สมจจยตถะ. อถ ดวย. วกปปตถะ. อถ หรอ, บาง; อถวา หรอวา, อกนยหนง. ปรกปปตถะ. อถ ถาวา. อรจสจนตถะ. อถโข แต, กแตวา, ถงอยางนน. ปจฉนตถะ. อถ (๑๑๙๐) ดงเราถาม คาแปลในบาล- ลปกรม). กาลสตตม. อถ ครนนน, อถโข ครงนนแล. (ถามบทนามนาม กเปนวเสสนะ เชน อถโข กาเล ในกาลนนแทจรง). อถ กาลสตตม ทคกบยทา (ยทา-อถ) = ตทา อ. :- ยทา หเว ปาตภวนต ธมมา ฯเป ฯ อถสส กงขา วปยนต สพพา. [ มหาวคค ๔/๒] "เมอใดแล ธรรม ท. ปรากฏ....เมอนน ความสงสยของ

Page 130: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 129

พราหมณนนยอมสนไป." ตตยาวเสสนะ. อถ. (เมาะ สจจโต) โดยแท. อ. ปา นาม น ปจตวา ขาทนตถาย กตา, อถโข วจารณตถาย กตา. [ กณฑลเกสเถร. ๔/๑๐๖ ] "ชอวาปญญา ทาไวเพอประโยชนตมกน หามได, ทาไวเพอประโยชนวจารณโดยแท. ลกขณวนตะ. อถ. อ. อถ กสมา น อจจนโต [ สมนต. ๑/๗ ] "เมอเปนอยางนน เพราะเหตไร พระเถระจงไมเลอกพระ อานนท." (อถาต อจจตพพภาเว สต. โยชนา ๑๒๙). หรอดง อถ กจรห, อถ โกจรห ทกลาวแลวในขอปจฉนตถะ. อถ ทกลาวความสบตอไปจากตอนตน (ปม-อถ) แปลกน วาในภายหลง ดงคาวา อถาปร เอตทโวจ สตถา, อเถกทวส. ใน บางแหงอาจแปลโดยอรรถวา แลว, ครนแลว, ดง อ. วา วนทตวา สมมาสมพทธ อาทโต อถ ธมมจ สงฆจ "ไหวพระสมมา- สมพทธะแตตน แลว (ไหว) พระธรรมและพระสงฆ." อถ จ ปน เปนนบาตหม ใชในความทอนหลงทกลาวชมหรอต นาเรยกรวมวา สมภาวนโชตกนปาตสมหะ หรอ ครหโชตกนปาตสมหะ ตามความ, ตรงกบความไทยวา กแตวา, ถงอยางนน. อ. :- อ. ท ๑ โก น โข โภ โคตม เหต โก ปจจโย; ยนตฏเตว นพพาน, ตฏต นพพานคาม, ตฏต ภว โคตโม สมาทเปตา; อถ จ ปน โภโต โคตมสส สาวกา โภตา โคตเมน เอว

Page 131: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 130

โอวทยมานา เอว อนสาสยมานา; อปเปกจเจ อจจนตนฏ นพพาน อาราเธนต, เอกจเจ นาราเธนต. [ม. อป, คณกโมคคลลาน. ๑๔/๘๕ ] "ขาแตพระโคดมผเจรญ, เหตอะไรหนอแล ปจจยอะไร, เพราะเหต ปจจยไรเลา พระนพพานกมอย, ทางใหถงพระนพพานกมอย, พระ โคดมผเจรญผชกนากมอย, ถงอยางนน พระสาวก ท. ของพระโคดม ผเจรญ ผอนพระโคดมผเจรญโอวาทอยอยางนน อนสาสนอยอยางนน, บางพวกกยงพระนพพานทสาเรจโดยสวนเดยวใหสมฤทธ, บางพวกก ไมใหสมฤทธ. " (ย เปนปฐมาวภตต ใชในอรรถเหต, เรองนจะม แสดงขางหนา). อ. ท ๒ สามเณเรน อทาเนว ภตต ภตต; อถ จ ปน สรโย นภมชฌ อตกกนโต ปายต. [สขสามเณร. ๕/๙๓] "ภตร อนสามเณรฉนเสรจเดยวนเอง. กแตวา อาทตยปรากฏเลยทามกลาง ฟาแลว." อถ จ ปน ใชวางในพากยางคทเปนตอนหนงของพากยกม อ. :- อ. ท ๑ อตตถยา ปรพพาชกา อนธ อจกขกา อชานนตา อาโรคย อปสสนตา นพพาน; อถ จ ปนม คาถ ภาสนต ... [ ม. ม. มาคณฑย. ๑๓/๒๘๒] "ปรพาชก ท. ผอญญเดยรถย ผบอด ไมม

Page 132: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 131

จกษ ไมรความไมมโรค ไมเหนนพพาน, กแตวา ยอมกลาว คาถาน..." อ. ท ๒ ภทเท ตว อโต ปพเพ อมเหห น ทฏปพพา; อถ จ ปน โน มหนต สกการ กโรส. [ โสเรยยตเถร. ๒/๑๖๐ ] "นางผเจรญ, หลอน อนเราไมเคยเหนในกอนแตน กแตวาทาสกการะใหญแกเรา." อ. ท ๓ สพเพ เนว เอกสสา มาต ปตตา, น เอกสส ปต, นาป วตราคา; อถ จ ปน อวเสสาน อตถาย ปฏปาฏยา ชวต ปรจจชส. [ สงกจจสามเณร. ๔/๑๒๙ ] " ภกษ ท. นนทงหมด ไมใช เปนบตรรวมมารดา ไมใชเปนบตรรวมบดา, ทงไมใชเปนผปราศจาก ราคะ, กแตวา บรจาคชวตเพอประโยชนแหงภกษ ท. ทเหลอโดย ลาดบ." พากยเชนน นกเรยนมกตดเปน ๒ พากย แตเหนวาไมตดกได เพราะพากยางคกเปนขอความตอนหนง ๆเหมอนกน จงเปนฐานะทจะ วางนบาตจาพวกตนขอความลงได. อถ จ ปน วางอยางกรยาวเสสนะกม. อ. เสยยถาป พราหมณ ปรโส ทฬทโท อสสโก อนาฬหโย ตสส อกามสส วส โอลคเคยย อนนเต อมโภ ปรส มส ขาทตพพ มลจ อนปปทาตพพนต, เอวเมว โข พราหมณ พราหมณา อปปฏ าย เตส สมณ-

Page 133: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 132

พราหมณาน อถ จ ปนมา จตสโส ปารจรยา ปเปนต. [ม.ม. เอสการสตต. ๑๓/๖๑๑] "พราหมณ, ชน ท. พงแขวนสวนเนอ (โค) แกบรษผขดสนจนยาก ไมปรารถนาวา ' บรษผเจรญ, ทานพงเคยว กนเนอน และพงใหมลคา' แมฉนใด; พราหมณ ท. กฉนนนเหมอน กนแล ยอมบญญตปารจรยา ๔ น กแตดวยความไมรบรองแหงสมณ- พราหมณ ท. นน." อ.นอาจเรยงแยกอนประโยคได ดงน :- ก. เอวเมว โข พราหมณ พราหมณา อมา จตสโส ปารจรยา ปาเปนต; อถ จ ปน เต สมณพราหมณา น ปจจาส. ข. เอวเมว โข พราหมณ พราหมณา, สมณพราหมณา น ปจจาส; อถ จ ปน เตส อมา จตสโส ปารจรยา ปเปนต. นปาตสมหะน บางทานกแยกเรยงตามทเหนสมแกอรรถในทนนๆ. (๒) อป ทานวาเปนอปสค, โดยมากใชเปนนบาตดงกลาว มาแลว, ใชเปนอปสคตาม อ. ททานแสดงไว คอ อปธาน (๑๑๘๓). อป ใชในอรรถทกลาวแลวในขอกอน คอ สมจจยตถะ, (และ วกปปตถะ), ปจฉนตถะ, อเปกขตถะ, สมภาวนตถะ, ครหตถะ. อนง อป โบราณทานแปลแปลก ๆหลายอยาง, ทควรกลาว คอ อนงโสด, โดยแท, เออก, อป (อนงโสด) เรยกวกปปตถะหรอ อปรนย; อป (โดยแท) เรยกวกปปตถะ, สมภาวะ หรอ ครหะ

Page 134: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 133

ตามควร; อป (เออก), อปจ (เออก) , บางทานเรยกโจทนตถะ. อ. :- อ. ท ๑ อป น หนกา สนตา. [ มหลลกตเถร. ๗/๗๗] "เออก คางของเราลาแลว." อ. ท ๒ อป อตรมานาน ผลาสาว สมชฌต. [ ข. ชา. เตมย. ๒๘/๑๕๖ ] "เออก ความหวงในผล ยอมสาเรจแกบคคลผไมดวนเหนแตได." (คาแปลนยมงคลวเสสกถา. ศก ๑๒๕). อป ในทบางแหง แสดงความปรกป ( =สเจ) กม. อปจ โข ปน อปจ ปน เปนนบาตหม สงความวกป นาเรยกวา วกปปตถนปาตสมหะ ตรงกบความไทยวา ถงอยางไรกด ถงกระนนกด. อกอยางหนง สองอปรนย นาเรยกวา อปรนยโชตก- นปาตสมหะ ตรงกบความไทยวา กอกอยางหนงแล, โบราณใชวา แมนอนหนงโสด. อ. :- อ. ท ๑ มนสสาน เอต ปสาทภ, อนาปตต ภกขเว ปสาทภเ; อปจ โข ปน พราหมณสส อรหนเตส อธมตต เปม; ตสมา

Page 135: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 134

ตมเหหป ตณหาโสต เฉตวา อรตตเมว ปตต ยตต. [ ปสาท- พหลพราหมณ. ๘/๑๐๓] "คานนเปนการกลาวดวยความเลอมใสแหง มนษย ท. , ภกษ ท., ไมเปนอาบต ในเพราะการกลาวดวยความเลอมใส; ถงกระนนกด พราหมณมความรกมประมาณยงในพระอรหนต ท., เพราะฉะนน กควรททาน ท. จะตดกระแสตณหาบรรลพระอรหต แทเทยว." อ. ท ๒ ตสมา น สต มงคล; อปจ โข ปน มต มงคล. [ มงคลตถ. ๑/๓ ] "เพราะเหตนน สตะไมใชมงคล, แมอนงโสด มตะเปนมงคล." อ. ท ๓ อโห เต ภารย กมม กต, กสมา มยห นาจกข; อปจ ปน เต เถโร ขมาปโต [ โสเรยยตเถร. ๒/๑๖๑] "โอ ! กรรม หนกอนทานทาแลว, เพราะเหตไร จงไมบอกแกฉน ; อกอยางหนงแล พระเถระอนทานใหอดโทษแลวหรอ." อ. น แยกเรยก อปจอปรนย, ปน ปจฉนตถะ (อนงเลา) กได. นปาตสมหะน บางทานแยกเรยงตามทเหนสมแหอรรถในทนน ๆ. อป นาม เรยกวกปปตถะ เหมอน อปเปว นาม (ชอแม ไฉน, ทาอยางไรเสย) อ. :- อ. ท ๑ อป นาม เอวรโปป รกขโส ธมม ชาเนยย. (รสวาหณ, อรคสตต) "ชอแมไฉน รากษสเหนปานนพงรธรรม."

Page 136: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 135

อ. ท ๒ อป นาม อชช ลเภยยาม. [ มงคลตถ. ๑/๑๒๑ ] "ทา อยางไรเสย วนน เราพงได." อปเปว นาม วามาจาก อป+เอว+นาม, เพราะ อป เมอมสระ ตามมา บางครงกลายเปน อปป จงเปน อปเปว นาม. อนง ป วาเปนรปตดของ อป เนองจากการสนธกอน,เพราะ อป เมอสนธกบศพทหนา อ ยอมกลายไปโดยวธสนธ เชน อชชาป จาป นาป หรอหายไป เชน มนสโสป วาป สพเพป, จงเกดเปน รป ป ขนใชอกศพทหนง โดยไมคานงถง อ ตนศพท เชน ทตยมป อตป ถาเปน อป ตองสนธเปน ทตยะมะป อตป หรอ อจจาป), และบทเชน มนสโสป วาป สพเพป จะเขยนวา มนสโสป (มนสโส' ป), วาป (วา' ป) , สพเพป (สพเพ' ป ) กได; วา มนสโส ป, วา ป, สพเพ ป กได. (๓) อล ทานวา (๑๑๙๐ ) ใชในอรรถ ภสนะ (พอ) อ. อล- กาโร'ทาให (งาม) พอ' บาง, วรรณะ( ปฏกเขปะ หรอปฏเสน = อยา เลย) อ. อล เม พทเธน ' อยาเลยดวยพระพทธเจาของเรา' บาง, ปรยตต (พอ, ควร, อาจ, สามารถ) อ. อลเมต สพพ ' ทงหมดน พอ' บาง แตทางสมพนธคงเรยกตามเนองอยในประโยค อ. :- อ. ท ๑ (วารณะ) อล อยย, มาตา เม ตชเชสสต. [ ปาฏกาชวก. ๓/๔๐ ] "อยาเลย ผเปนเจา, มารดาของขาพเจาจะดเอา" อล เรยกลงคตถะ

Page 137: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 136

หรอ ปฏกเขปลงคตถะ หรอ ปฏเสธลงคตถะ. อ. ท ๒ (ปรยตต) ตตถ ทกโข โหต อนลโส.... อล กาต อล สวธาต. [ อง. จตกก.๒๑/๔๖ ] "เปนผขยนไมเกยจครานในกจ ท. นน...เปน ผพอ (อาจ, สามารถ) เพอทา, เปนผพอเพอจด." อล วกตกตตา ใน โหต. (๔) เอว นบาต ใชในอรรถหลายอยาง ประมวลกลาวคอ :- นทสสนะ แปลวา อยางน. อ. :- อ. ท ๑ เอวป เต มโน, เอห ตว มาณวก เยน สมโณ อานนโท เตนปสงกมต อนกมป อปาทาย. [ ๑๑๘๖]. อ. ท ๒ ....ต เอวเมเต ตโยป วนยาทโย เยยา. [ สมนต. ๑/๒๐] "วนยเปนตน แม ๓ เหลาน บณฑตพงรอยางวาน. [อต เอว ศพท นทสสนะ ใน เยยา. โยชนา ๑/๔๒]. อนง ทานแสดง อตถ เปน นทสสนะ คกบ เอว บาง. (๑๑๕๘). อาการ แปลวา ดวยประการดงน. อ. เอว พยา โข อห ภนเต ภควตา ธมม เทสต อาชานาม. [ ๑๑๘๖]. อปเมยยโชตก แปลวา ฉนนน. อ . :- เอว ชาเตน มจเจน กตตพพ กสล พห. [ ๑๑๘๖ และ วสาขา. ๓/๗๙].

Page 138: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 137

"มจจะผเกดแลว พงทากสลใหมาก ฉนนน." สมปหงสนะ (ราเรง) แปลวา อยางนน.อ. :- อ. ท ๑ เอวเมต ภควา, เอวเมต สคต. [ ๑๑๘๖ และ อง. ตก. ๒๑/๒๔๗] "ขาแตพระผมพระภาค, ขอน อยางนน, ขาแตพระสคต, ขอน อยางนน." อ. ท ๒ เอว ภทเท, เอว ภทเท. [ อตรปรส. ๓/๑๑๙] "นาง ผเจรญ, อยางนน, นางผเจรญ, อยางนน." เอว ทแสดงความราเรงหรอเลอมใส ใชเปนอาเมณฑตวจนะ คอกลาวซา เชนเดยวกบสาธ. ปจฉนะ หรอ ปจฉนตถะ แปลวา อยางนนหรอ. อ. เอว กร มหาราช. [ อตรปรส . ๓/๑๑๑] " มหาบพตร, ไดยนวา อยางนนหรอ." วจนปฏคคาหะ คอ สมปฏจฉนตถะ แปลวา อยางนน. อ. ตอจากปจฉนะ เอว ภนเต "อยางนน พระเจาขา." เอว ทเปนคารบวาเปนจรง บางอาจารยเรยกวา สจจวาจก- ลงคตถะ. อวธารณะ แปลวา อยางน, เทยว, เทานน. อ. เอว โน เอตถ โหต. [ อง. ตก. ๒๐/๒๔๖.๑๑๘๖ ] " ความเหนของขาพระ- พทธเจา ในขอนเปนอยางน." (หามความเหนอน).

Page 139: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 138

นแสดงตามแนวอภธานนปปทปกา (๑๑๘๖), นอกจากน ทาน ยงแสดงวาใชในอรรถอปเทส (แนะนา), ครหา (ตเตยน), ในอรรถ อท ศพท และปรมาณ. สวนชอสมพนธ พงเรยกตามทใชกน และเรยกเปนกรยาวเสสนะ ตตยาวเสสนะ เปนตน ตามควร. ทเปนคารบ คาแสดงความราเรง เรยกเปนลงคตถะกม. (๕) ตาวนบาต โดยปกต กเปนพวกปรจเฉททตถวาจก. บอก อรรถ คอ ความกาหนด (๑๑๔๑) ' เพยงนน' ใชคกบยาว ' เพยงใด.' และ ยาว-ตาว น ทานยงแสดงอรรถละเอยดลงไปอก คอ สากลย (นรวเสส) 'เพยง' อ. ยาวทตถ ตาวคหต ประโยชนเพยงใด ถอเอา เพยงนน; มาณ; (ประมาณ) อวธ (กาหนด); อวธารณ. (๑๑๙๓). อกนยหนง ตาว ศพท ทานแสดงวาใชในอรรถ ๔ อยาง คอ ปม, กม, วคคพภนตราเปกขน, อนชานน. (ตาวสทโท ปมกม- วคคพภนตราเปกขนานชานนสงขาเตส จตส อตเถส วตต โยชนา อภ. ๑/๒๐๔). เพราะ ตาว ใชในอรรถหลายอยาง จงแปลไดตามอรรถหลาย อยางตามอรรถทใช เชน ตาว ทเปน ปฐมตถวาจก บอกอรรถ คอ ปม แปลวา กอน, ทเปนกมตถาวาจก บอกอรรถ คอ ลาดบ แปลวา โดยลาดบ [ = กเมน] เปนตน, แตโดยมาก ใชแปลกน เปนปรจเฉทตวาจก (เพยงนน) และปฐมตถวาจก (กอน) เรยก ชอวากรยาวเสสนะเปนพน อ. :-

Page 140: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 139

อ. ท ๑ ตฏถ ตาว ภนเต [ จกขปาลตเถร. ๑/๑๕] "หยดประเดยว ขอรบ." อ.ท ๒ ปจฉา เทว อาจกขสสาม, ทารน ตาว อาหารเปถ. [ โพธราช- กมาร. ๖/๒] "ขาแตเทวะ, ขาพระองคจกทลภายหลง, ของพระองค โปรดใหนาไม ท. มากอน." อ. ท ๓ ปสาธน ปน ตาว นฏาต. [ วสาขา. ๓/๕๕ ] "แตเครอง ประดบ ยง ไมสาเรจ." (ตาว กรยาวเสสนะ). อ. ท ๔ ภาตก ตรณาปจ ตาว. [จกขปาลตเถร. ๑/๖ ] "พ,เออก เดยวน ทานยงหนมอย." อ. ท ๕ เตนห กตป ตาว สกขรา อาหร. [ อนภรตภกข. ๑/๑๐๗]. "ถาอยางนน เธอจงนากอนกรวด ท. มาเทาจานวนกหาปณ." อ. ท๖ น ตาว สกขสสาม วตถาเรน ธมม เทเสต. [ สชย. ๑/๘๗ ] "เราจกไมอาจเพอจะแสดงธรรมโดยพสดารเดยวนได." อ. ท ๗ ธน ตาว อมหาก ธน อปทาย กากณกมตต. ทารกาย ปน อารกขมตตาย ลทธกาลโต ปฏาย ก อเน การเณน. [ วสาขา.

Page 141: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 140

๓/๕๔ ] " ทรพย เทยบทรพยของเรา กเพยงกากณก เทานน, ถง อยางนน ประโยชนอะไรดวยเหตอน จาเดมแตกาลททารกไดมาตรวา อารกขา." ตาว อนคคหตถะ, ปน อรจสจนตถะ. อ. ท ๘ ตาว มหนเต นคเร. [ วสาข. ๓/๕๔ ] "ในนครอนใหญเพยง นน." ตาว มหทธนา มหาโภคา. [ โสเรยยตเถร. ๒/๑๖๔ ] "ม ทรพยมาก มโภคะมาก เพยงนน." ตาวเทว กาลสตตม ' ในขณะนนนนเทยว, ในทนทนนเทยว.' อ. น ตาวเทว นฏ ต. [โพธราชกมาร. ๖/๒] "ไมเสรจในขณะ นนนนเทยว." ตาวเทว บางทเหลอเพยง ตาวเท. อ. รโ อาจกข ตาวเท. (๖) ธ บอกอรรถ คอ ตเตยน (นนทาตถวาจก. ๑๑๖๐) แปลวา ดงเราตเตยน, นาตเตยน, เรยก นนทาตถะ หรอ คาหตถะ อ. :- ธ พราหมณสส หนตาร ตโต ธ ยสส มจต. [ สารปตตเถร. ๘/๑๑๒] ดงเราตเตยนคนผประหารพราหมณ, คนใดปลอย (เวร) แก ผประหาร (กอน) นน, เราตเตยนคนนน กวาคนผคนประหาร (กอน) นน." ธ เรยก ครหตถะ หรอ ครหตถลงคตถะ ไมตองไขเปนครหาม. (อรรถกถาแหงคาถาน วา ครหาม กเพอแสดงความแหง ธ วา 'ดง

Page 142: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 141

เราตเตยน.' ) หนตาร อวตตกมม ใน ธ. ธ เปนวกตกตตากได. อ. ธรตถ กร โภ ชาต นาม. [ ท. มหา . ๑๐/๒๕ ] "ผเจรญ ท., ขอทเถอะ ชอวาชาต (ความเกด) พงเปนสภาพนาตเตยน." (ธตรถ= ธ+อตถ. อตถ= ภเวยย). ธ วกตกตตา ใน อตถ. กร นาเหนวาบอกอรรถ คอ ไมชอบใจ. (๗) สาธ นบาต ใชในอรรถหลายอยาง ประมวลกวา คอ :- สมปฏจฉนตถะ (๑๑๔๔) อ. :- อ. ท ๑ สาธ ภนเต. [ มหากสสปตเถร. ๔/๕๘ ] " สาธ ! พระเจาขา." อ. ท ๒ สาธ กเถสสาม. [ กณฑลเกส. ๔/๑๐๙ ] "สาธ ! ฉนจกกลาว." อายาจนตถะ อ. :- อ. ท ๑ สาธ ภนเต ภควา, อยนายสมา สารปตโต, เตนปสงกมต อกกมป อปทาย. [ อง ทก. ๒๐/๘๒ "ขาแตพระองคผเจรญ, ดงขาพระองคขอโอกาสอาราธนา! ของพระผมพระภาค จงทรงอาศย ความอนเคราะหเสดจเขาไปทางทพระสารบตรอย." (สาธต อายาจนตเถ นปาโต. มโน. ป. ๒/๕๒). อ. ท ๒ สาธาห ภนเต ปว ปรวตเตยย [ มหาวภงค. ๑/๑๑] "ขาแต พระองคผเจรญ, ดงขาพระองคขอโอกาสอนญาต ! ขาพระองค

Page 143: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 142

พงใหแผนดนพลก." สาธ เปนคา อายาจนะ. (สาธต อาจนเมต. สมนต. ๑/๒๐๖). อ. ท ๓ สาธ วตสส พรหมโลกมคค กเถถ. [ สารปตตเถรสส- มาตพราหมณ. ๔/๑๑๔] "ดงขาพระองคขอโอกาสอาราธนา ! ขอ พระองคจงตรสบอกทางแหงพรหมโลกแกพราหมณนน." สมปหงสนตถะ อ. สาธ สาธ สปปรส.[ มหาวภงค. ๑/๑๒๙] สาธ, สาธ ! (ดละ, ดละ), สตบรษ." สาธ เปนคาแสดง ความราเรง. (สาธ สาธต สมปหสนตเถ นปาโต สมนต. ๑/๔๘๒). สาธ ตนขอความอยางน เรยกวาลงคตถะกได.

Page 144: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 143

กตปยนบาต ๑๓. ยงมนบาตอกเลกนอย ใชในอรรถพเศษ คอ :- ตถา อนกกฑฒนตถะ (๑) ตถา ศพท ทวางไวเบองหนาบทหรอความทอนหลง ชกถงบทเดยวหรอหลายบทขางตน หรอในความทอนตน เรยก ชอวา อนกกฑฒน หรอ อนกกฑฒนตโถ. อ. ปหานงคาท- วเสน ปนสส วเสโส อปร อาวภวสสต. ตถา อรปาวจร- โลกตตเรสป ลพภมานกวเสโส. ในตวอยางน ความทอนตน แสดงวา ความแปลกกนแหงฌานนน ดวยสามารถแหงองคทพงละ เปนตน จกมแจงขางหนา, ในความทอนหลงวาง ตถา ศพท ชก ถงบทวา อปร อาวภวสสต เพอไมใชซากน เพราะความแปลก กนทไดอยแมในอรปาวจระและโลกตระกจกมแจงขางหนาเหมอนกน. ทานเรยก ตถา ศพทวา อนกกฑฒน เรยก ลพภมานกวเสโส วา ลงคตโถ.พงสงเกตวา ทานไมเตม อปร อาวภวสสต ในความ ทอนหลงอก, นาเปนเพราะเตมเขามา กจกซากน ปวยประโยชน ทวาง ตถา ศพทไว. อธบาย: [ ๑ ] ตถา ในอรรถน ทานเรยกชอเดยวกนกบนบาต หมวดท ๒ ขอ ๑๖๓ ในวากยสมพนธตอนตน, เพราะฉะนน อนก- กฑฒนะ หรอ อนกกฑฒนตถะ จงม ๒ คอ ใช จ ศพทเปนพน ดง

Page 145: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 144

ทานแสดงไวในแบบ ๑ ใช ตถา ศพท ดงทานเรยกในโยชนาทแสดง ในขอน ๑. [ ๒ ] เมองวางตถาอนกกฑฒนะ ไมตองเตมอนกกฑฒนยะ คอ บทเดยวหรอหลายบทท ตถา ศพทชกถง ในเวลาแปลหรอสมพนธ เพราะม ตถา ศพทแทนอยแลว. ในเวลาแปลยกศพท ทานเคยสอนให ไข ตถา ศพทไปหาบททชก กเพอใหทราบวา ตถา ชกบทไหน. อ :- อ. ท ๑ ปหานงคาทวเสน ปนสส วเสโส อปร อาวภวสสต. ตถา อรปาวจรโลกตตเรสป ลพภมานกวเสโส. [ อภธมมตถ. ปปรจเฉท. น. ๘๗ ] "แตความแปลกกนแหงฌานนน ดวยสามารถแหงองคพงละ เปนตน จกมแจงเบองหนา, ความแปลกกนทไดอยแมในอรปวาจรและ โลกตระทงหลายกเหมอนกน." ใน อ. น ตถา ศพท ชกบทวา อปร อาวภวสสต. โยชนา [ ๑/๔๓๗ ] วา ตถาต อนกกฑฒน. อรปาวจร- โลกตตเรสปต (ปท) ลพภมานาต ปเท อาธาโร. ลพภมานกวเสโสต (ปท) ลงคตโถ. อ. ท ๒ เตสห จตนนมป วตถภตาน จกขวาทน อปาทารปาเนว. ตถา อารมมณภตานป รปาทน. [ อภธมมตถ. ปมปรจเฉท. น. ๗๘ ] "จรงอย จกษเปนตนทงหลาบ อนเปนวตถแหงวญญาณแม ๔ เหลานน ชอรปอาศยนนเทยว, รปเปนตนทงหลายแมทเปนอารมณ กเหมอนกน."

Page 146: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 145

ใน อ. น ตถา ศพทชกบทวา อปาทารปาน. โยชนา [ ๑/๓๒๘ ] วา ตถาสทโท อนกกฑฒนตโถ. ... อารมมณภตานปต (ปท) รปาทนต ปทสส วเสสน. รปาทนต (ปท) ลงคตโถ. อ. ท ๓ ตห องคลห คเหตวา โถเก ตณฑเล อทาส. ตถา มคเค, ตถา มาเส. [ พฬาลปทกเสฏ . ๕/๑๗] "เศรษฐคนหนง ..ไดเอา นว ๓ นว หยบใหขาวสารหนอยหนง, ไดใหถวเขยวอยางนน ( คอ เอานว ๓ นว หยบ....หนอยหนง), ไดใหถวเขยวอยางนน (คอ เอานว ๓ นว หยบ...หนอยหนง), ไดใหถวทองอยางนน." ใน อ. น ตถา ศพททง ๒ ชกถง ตห องคลห คเหตวา โถเก. สวน อทาส ละไววางตามวธเรยงธรรมดา จงตองเตมเขามา. สมพนธประโยค ตถา มคเค เปนตวอยาง: (ตถาสทโท ตห องคลห คเหตวา โถเกต ปทาน อากฑฒต). ตถาสทโท อนกกฑฒ- นตโถ. มคเคต ปท อทาสต ปเท อวตตกมม. อทาสต ปท เสฏ ต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. อ. ท ๔ ปถชชนา อตตโนว วสเย ปห วสชเชตวา โสตาปนนสส วสเย ปห วสชเชต นาสกขส. ตถา สกาทาคามอาทน วสเย โสตาปนนาทโย. [ ยมกปาฏหารย. ๖/๙๕] "ปถชน ท. แกปญหา ในวสยของตนเทานน ไมไดอาจเพอแกปญหาในวสยของพระโสดาบน, พระโสดาบนเปนตน กเหมอนกน (คอแกปญหาในวสยของตนเทานน)

Page 147: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 146

ไมไดอาจเพอแกปญหาในวสยของพระสกทาคาม เปนตน." สมพนธประโยค ตถา ฯ เป ฯ โสตาปนนาทโย เปนตวอยาง: (ตถา ศพท ชกถง อตตโน ว วสเย ปห วสชเชตวา). ตถา ศพท อนกกฑฒนตถะ. โสตาปนนาทโย สยกตตา ใน น อสกขส. น ศพท ปฏเสธ ใน อสกขส. อสกขส อาขยาตบท กตตวาจก. สกทาคามอาทน สามสมพนธ ใน วสเย. วสเย ภนนาธาร ใน ปห. ปห อวตตกมม ใน วสชเชต. วสชเชต ตมตถสมปทาน ใน น อสกขส. อ. ท ๕ ปรโต ทวาทสโยชนกา ปรสา อโหส. ตถา ปจฉโต จ อตตรโต จ ทกขณโต จ. [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๓ ] "ไดมบรษท แผไป ๑๒ โยชนเบองหนา, ไดมบรษท (แผไป) อยางนน ทง เบองหลง ทงเบองซาย ทงเบองขวา." (ตถา ศพท ชกถง ทวาทสโยชนกา). ปรสา สยกตตา ใน อโหส. อโหส อาขยาตบท กตตวาจก. ตถา ศพท อนกกฑฒนตถะ. ปจฉโต อตตรโต และ ทกขณโต ตตยาวเสสนะ ใน อโหส. อกอยางหนง ตถา ศพท ชกถง ทวาทสโยชนกา ปรสา อโหส. พงบอกวา ตถา ศพท อนกกฑฒนตถลงคตถะ. ปจฉโต เปนตน ตตยาวเสสนะ ใน ตถา. อ. ท ๖ อคคกขนโธ ปเนตถ อทกธาราย อสมมสโส อโหส. ตถา อทธารา อคคขนเธน. [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๔] "กในยมกป-

Page 148: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 147

ปาฏหารยญาณน กองไฟไมไดเจอกบทอนา, ทอนา กอยางนน (ไม ไดเจอ) กบกองไฟ." (ตถา ศพท ชกถง อสมมสโส). ตถา ศพท อนกกฑฒนตถะ. อทกธารา ลงคตถะ. อคคกขนเธน สหตถตตยา ใน ตถา.(เชน เดยวกบ อทกธาราย สหตถตตยา ใน อสมมสโส). อ. ท ๗ มหาราช มนสสตต นาม ทลลภเมว. ตถา สทธมมสสวน, ตถา พทธปปาโท. [เอรกปตตนาคราช. ๖/๑๐๓ ] " มหาบพตร, ชอวาความเปนมนษย เปนสงทไดยากนก, การฟงสทธรรมกเหมอนกน, ความเกดขนแหงพระพทธเจากเหมอนกน." มหาราช อาลปนะ. มนสสตต สยกตตา ใน โหต. โหต อาขยาตบท กตตวาจก. นามศพท สญญาโชตก เขากบ มนสสตต. ทลลภ วกตกตตา ใน โหต. เอวศพท อวาธารณะ เขากบ ทลลภ. (ตถา ศพท [ ท ๑] ชกถง ทลลภ). ตถา ศพท อนกกฑฒ- นตถะ. สทธมมสสวน ลงคตถะ. (ตถา ศพท [ ท ๒ ] ชกถง ทลลโภ) . ตถา ศพท อนกกฑฒ- นตถะ. พทธปปาโท ลงคตถะ. สรปอธบาย : ตถาอนกกฑฒนตถะ เปนนบาตชกถงบทเดยว หรอหลายบทในความทอนตน. กมงค ปน (๒) กมงค ปน ลงตนความทอนหลง ทตรงกนขามกบความ

Page 149: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 148

ทอนตน กลาวถามความทอนหลงนนใหกลบคลอยตามความทอนตน, กมงค เรยกชอวา กรยาวเสสน (มอะไรเปนเหต), หรอ เหต (เพราะเหตอะไร). ปนเรยกชอวา ปจฉนตโถ (ก...เลา,...เลา). ในความทอนหลง ทานไมเรยงกรยาไว พงประกอบใหมธาตเดยวกบ ในทอนตน ดวย ภวสสนต วภตต, แลวถาในทองตนมปฏเสธ ก ตองไมมปฏเสธ, ถาในทองตนไมมปฏเสธ กตองมปฏเสธ. อ. ตาต มหลลกสส ห อตตโน หตถปาทานป อนสสวา โหนต น วเส วตตนต, กมงค ปน าตกา. ประกอบความทอนหลงเตมทวา กมงค ปน าตกา อสสวา ภวสสนต, วเส วตตสสนต. อธบาย : [ ๑ ] กมงค ปน โดยปกตใชคกนไป มอรรถและ รปประโยคดงทแสดงแลว อ. :- อ. ท ๑ ตาต มหลลกสส ห อตตโน หตถปาทาป อนสสวา โหนต น วเส วตตสต, กมงค ปน าตกา. [ จกขปาลตเถร. ๑/๖ ] "พอ, กมอและเทาของคนแก แตของตวเองยงวาไมฟง ไมเปนไป ในอานาจ, กญาตทงหลายจกวาฟง จกเปนไปในอานาจ มอะไรเปน เหตเลา." กมงคสทโท. ภวสสนตต จ วตตสสนตต จ ปททวยสส กรยาวเสสน. ปนสทโท ปจฉตโถ าตกาต ปท ภวสสนตต จ วตตสสนตต จ ปททวเย สยกตตา. ภวสสนตต จ วตตสสนตต จ ปททวย าตกาต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. อสสวาต

Page 150: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 149

ปท ภวสสนตต ปเท วกตกตตา. วเสต ปท วตตสสนตต ปเท อาธาโร. อ. ท ๒ อยโย ห นาม ภเวส สเลส ปรปรการ ภวสสต, กมงค ปน มย. [ อง. ปจก. ๒๒/๒๔๑] "กภเวสอบาสกผหวหนามาทาให บรบรณในศล ท. แลว, กเรา ท. จกไมทาใหบรบรณในศล ท. เพราะเหตอะไรเลา." กมงค เหต ใน น ภวสสาม. ประกอบเตมทวา กมงค ปน มย สเลส ปรปรการโน น ภวสสาม. อรรถกถา [ มโน. ป. ๓/๗๗ ] วา กมงค ปน มยนต มย ปย เกเยว การเณร ปรปรปารโน น ภวสสาม. [ ๒ ] กมงค มนยมแปลอกอยางหนงวา ' ปวยกลาวดงหรอ, กลาวไปทาอะไร, ปวยกลาวไปไย.' ดง อ. ท ๑ ทานแปลวา ' กจก กลาวไปทาอะไร ถงญาต ท.' ในอรรถกถาบางแหง กแกความแหง ศพท กมงค วา 'คาอะไรจะตองกลาว.' บางทานเรยกวา กมงค ทแปล อยางนวา ลงคตถะ [ ๓ ] กมงค ปน นมความเทา โก ปน วาโท ดงในประโยควา : ประโยคท ๑ อจฉราสงฆาตมตตป จ ภกขเว ภกข เมตตาจตต ภาเวต, อย วจจต ภกขเว ภกข อรตตชฌาโน วหรต สตถสาสานกโร โอวาทปฏกโร อโมฆ รฏปณฑ กชต, โก ปน วาโท เย

Page 151: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 150

น พหลกโรนต, [ อง. เอก. ๒๐/๑๒] "ภกษ ท., ถาภกษ ยอม เจรญจตมเมตตา แมชวลดนวมอ, ภกษ ท., ภกษนเรยกวา เปน ผไมเหนหางจากฌาน ทาศาสนา ทาโอวาท ของพระศาสดาอย ยอม บรโภคกอนขาวของชาวแควนไมเปลา, กจะกลาวไปทาอะไรถงภกษ ท. ททาจตนนใหมาก." ประโยคท ๒ อเมสมป จนทมสรยาน เอว มหทธกาน เอว มหานภาวาน เตชสา เตช ปรยาทเยยยาถ, โก ปน วาโท อตตถยาน ปรพพชกาน. [ อง. ทสก. ๒๔/๑๓๙] "ทาน ท. พงครอบงาเดช แหงดวงจนทรและดวงอาทตย ผมฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน แมเหลานดวยเดช, จะกลาวไปทาอะไรถงพวกปรพาชกอญญเดยรถย." ประโยคท ๓ จตตปปาทมป โข อห จนท กสเลส ธมเมส พหการ วทาม, โก ปน วาโท กาเยน วาจาย อนวรยนาส. [ สลเลขสตต. ๑๒/๗๘ ] "จนทะ, เรากลาว แมความเกดแหงจตในกศลธรรม ท. แล วามอปการะมาก, จะกลาวไปทาอะไรในการทาเนอง ๆ ทางกาย ทางวาจก." ผก อ. ท ๑ แบบประโยคท ๑ ตาต มหลลกสส ห อตตโน หตถปาทาป อนสสวา โหนต น วเส วตตนต, โก ปน วาโท เย าตกา. (เย าตกา เปน

Page 152: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 151

ประโยค ย สวนหนง, าตกา เปนลงคตถะ หรอ สยกตตา ใน โหนต กได, ตองเตม ต ศพทรบทประโยค โก ปน วาโท, ประกอบ เปน เตส [ าตกาน] หรออ เตส [ าตเกส] กได.) ผก อ. ท ๑ แบบประโยคท ๒ ตาต...วตตนต, โก ปน วาโท าตกาน. . ผก อ. ท ๑ แบบประโยค ท ๓ ตาต...วตตนต, โก ปน วาโท าตเกส. สรปอธบาย: กมงค เปนกรยาวเสสนะหรอเหต. ถาแปลขน กอนวา ' กลาวไปทาอะไร ' บางทานเรยกเปนลงคตถะ. ปเคว (๓) ปเคว ลงตนความทอนหลงทสนบสนนความทอนตน แต แสดงความแรงกวา เรยกชอวา กรยาวเสสน, ศพทนอรรถกถาแก อรรถวา ปมเว (กอนนนเทยว หมายความวายงกวา) โดย ชกชม, วา อตวย (เกนเปรยบ) บาง. อ.โส เจ อธมม จรต ปเคว อตรา ปชา. ความทอนตนแสดงวา ถาพระราชาประพฤต อธรรม, ความทอนหลงสงความใหแรงยงขนวา ประชาชนนอกนก ยอมประพฤตนกเทยว. อธบาย: [ ๑ ] ปเคว เปนกรยาวเสสนะ ลงในความทอนหลง เพออรรถดงแสดงแลว. อ. :-

Page 153: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 152

อ. ท ๑ โส เจ อธมม จรต ปเคว อตรา ปชา. [ อมมาทนตชาตก. ๒๘/๒๐] "ถาพระราชาทรงประพฤตอธรรม ประชาชนนอกน ยอมประพฤต แนแท." (พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระสมมตอมรพนธ ทรงแปล เรยบเรยงวา "เมอพระราชามไดประพฤตสจรตธรรม ประชาชนอนเศษ กมไดประพฤตสจรตธรรมเหมอนกน ๑"). ปเควสทโท จรตต ปทสส กรยาวเสสน. ชาตกฏฐกถา [ ๘/๕๑] วา ปเควาต ตสม อธมม จรนเต อตรา ปชา ปเคว จรต อตวย กโรตต. อตโถ. อ. ท ๒ จตส ปน ทเปส จกกวตตสร ทาต สมตถา มาตาปตโร นาม ปตตาน นตถ, ปเคว ทพพสมปตต วา ปมาชฌานาทสมปตต วา. [ โสเรยยตเถร. ๒/๑๖๔] "กชอวามารดาบดาผสามารถเพอให จกรพรรดสรในทวปทง ๔ แกบตร ท. ยอมไมม, มารดาบดาผสามารถ จะใหทพพสมบตหรอสมบตมปฐมฌานเปนตน ยอมไมมกอนแท." ปเควสทโท นตถต ปทสส กรยาวเสสน. อ. ท ๓ โก น โข โภ โคตม เหต โก ปจจโย; เยเนกทา ทฆรตต สชฌายกตาป มนตา นปปฏภนต, ปเคว อสชายกตา. [ อง. ๑. จากหนงสอนบาตชาดก เลม ๑๖ พมพเมอ พ.ศ. ๒๔๗๘ หนา ๑๙๕.

Page 154: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 153

ปจก. ๒๒/๒๕๗ ] " ขาแตพระโคตมผเจรญ, เหตอะไรหนอแล ปจจยอะไร ทเปนเหตไมแจมแจงแหงมนต ท. แมททาสาธยายไวตลอด กาลนาน, มนต. ท. ทไมไดทาสาธยายไว ยงไมแจมแจงกอนเทยว." อรรถกถา [ มโน. ป. ๓/๘๐ ] วา ปเควาต ปมเว. อ. ท ๔ ยโตห ภนเต ชาโต นาภชานาม สปนนเตนป เมถน ธมม ปฏเสวตา. ปเคว ชาคโร. [มหาวภงค ๑/๓๗๕ ] "ขาแตพระองค ผเจรญ, ตงแตขาพระองคเกดแลว ไมรจกเสพเมถนธรรมแมดวย ความฝน, ตนอย กยงไมรจกกอนทเดยว." ปเคว ชาคโร อรรถกถา [สมนต. ๑/๘๕ ] แกวา ชาครนโต ปน ปมเยว น ชานาม. [ ๒ ] รปประโยคความทอน ปเคว คลอยตามความทอนตน ไมกลบกนเหมอน กมงค พงสงเกตจาก อ. ทแสดงแลว. แต ปเคว น ทานแปลวา "ปวยกลาวดงหรอ" อยากมงค ทแปลอยางนนกม ดงเชน จะแปลวา อ. ท ๒ วา "จะกลาวไปทาอะไร ถง (จกมมารดาบดาผ สามารถจะให) ทพพสมบต หรอสมบตมปฐมฌานเปนตน." ถาแปล อยางนน กตองกลบรปประโยค ทงตงประกอบกรยาอยางประโยค กมงค. [ ๓ ] ยงมอกศพทหนงทคลายกน คอ ปเค แตแปลวา เชา (สสกฤตวา ปรเค = อตปราต). ปเคว ในทบางแหง ใชเปนกรยา- วเสสนะธรรมดา. อ. ปเควตร อาคจเฉยย. [ม. อ. อนรทธ. ๑๔/๒๘๔] "พงมาเชาสกหนอย." บางแหงใช ปพเพว มความคลาย ปเคว (ปมเว) เชน

Page 155: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 154

ยา ตถารปสส ทฏ , สาสส โหต สมมาทฏ ; ฯ เป ฯ โย ตถารปสส สมาธ, สวาสส โหต สมมาสมาธ; ปพเพว โข ปนสส กายกมม วจกมม อาชโว สปรสทโธ โหต. [ สฬายตนวภงคสตต. ๑๔/๕๒๕] "ทฏฐของบคคลผเหนปานนนใด ทฏฐของเขานน เปนสมมาทฏฐ ฯลฯ สมาธของบคคลผเหนปานนนใด สมาธของเขานน เปนสมมาสมาธ, กกายกรรม วจกรรม อาชพของเขายอมบรสทธดในกอนทเดยวแล." สรปอธบาย : ปเคว เปนกรยาวเสสนะ. ยเจ-เสยโย (๔) ยเจ - เสยโย โดยปกตใชคกนในความ ๒ ทอนท แสดงความหยอนยง ตรงกนขาม, เสยโย วางในความทอนตน ทแสดงความในทางดกวา, ยเจ วางในความทอนหลงทแสดงความ ในทางดอย หรอปฏเสธในทางดตรงกนขามกบความในทอน เสยโย. ย เจ ใชคงรปอยอยางเดยว จนสงเคราะหเปนนบาต ใชในอรรถ เปนสพพนาม ๑ เปนนบาต ๑. ยเจ ใชเปนสพพนามน ย เปนวเสสนะเปนพน , เจ ทานแสดงเปนนามมตถนบาตกม ทานแสดงกบ ย เปน ยมปน กม, พงเรยกชอวา นามวาจก หรอสญญาโชตก อยางนามศพท, อก อยางหนง นาเรยก ครหโชตก อยาง ปน ศพท ในอรรถนน, หรอปทปรณะกได. ยเจ ใชเปนนบาตนน ทานแสดงเฉพาะ ย บาง ยเจ บาง วาเปนนบาตในอรรถปฏเสธ คอปฏเสธ เสยโย ประกอบวา

Page 156: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 155

ยเจ เสยโย, มอรรถเหมอน น เสยโน, พงเรยกชอวา ปฏเสธตถะ หรอปฏเสธ เหมอนนบาตหมวดปฏเสธ. อกอยางหนง ยเจ อมความปฏเสธ เสยโย อยในศพทของตน (ไมตอง ประกอบวา ยจ เสยโย) แปลวา จะประโยชนอะไร, จะ ประเสรฐอะไร, เรยกชออยางเดยวกน, เรยกวาครหโชตกกนาได. อ. ทณโฑว กร เม เสยโย ยเจ ปตตา อนสสวา. อธบาย: [ ๑ ] ยเจ-เสยโย นมใชมาก และใชคงรปเปน อพยยะ จงวาเปนนบาต ดงททานแสดงไวในอรรถกถา. อ. :- อ. ท ๑ ทณโฑว กร เม เสยโย ยเจ ปตตา อนสสวา. [ ส.ส. ๑๕/๒๕๙] แปล ยเจ เปนสพพนาม "บตร ท. ใด ไมฟงคา, ไดยนวา ไมเทาเทยวของขาพเจา ประเสรฐกวาบตร ท. นน ." ย วเสสนะ ของ ปตตา. แปล ยเจ เปนนบาต "ไดยนวา ไมเทาเทยวของขาพเจา ประเสรฐกวา, บตร ท. ผไมฟงคา จะประเสรฐอะไร." แสดงสมพนธเฉพาะ ยเจ ปตตา อนสสวา (ยเจ เปน นบาต).

Page 157: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 156

ก. ปตตา ลงคตถะ. ยเจ ปฏเสธตถนบาต. อนสสวา วเสสนะ ของ ปตตา. ข. ปตตา สยกตตา ใน โหนต. โหนต อาขยาตบท กตตวาจก. ยเจ ปฏเสธ ใน เสยโย โหนต. อนสสวา วเสสนะ ของ ปตตา. เสยโย วกตกตตา ใน โหนต. อ. ท ๒ เสยโย อโยโฬ ภตโต ตตโต อคคสขปโม ยเจ ภเชยย ทสสโล รฏปณฑ อสโต [วคคมทาตรยภกข. ๗/๑๗ ] แปล ยเจ เปนสพพนาม "กอนเหลกทรอนเปรยบดวยเปลวแหงไฟ อนบรรพชตผทศล บรโภคแลว ยงดกวากอนขาวของชาวเมอง ทบรรพชตผทศลไมสารวม แลวพงบรโภค." แปล ยเจ เปนนบาต "กอนเหลกทรอน...ยงดกวา, บรรพชตผทศล ไมสารวมแลว พงบรโภคกอนขาวของชาวเมอง จะดอะไร." [ ๒ ] ย ในทน วาเปนนบาต จงใชเปนวเสสนะของนามนามได ทกลงคและวจนะ . ย นบาตนมใชอกมาก, ทใชเพลนไปแลวกม เชน อยนน (ย+นน) [ ๓ ] จะแสดงอรรถกถาทแก ยเจ บางแหง :- ยญเจต นปาโต. [ สา. ป. ๑/๓๐๗ แก ยเจ ปตตา อนสสวา].

Page 158: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 157

ยนต ลงควปลลาโส กโต. เจต นามตเถ นปาโต. ฯ เป ฯ อถวา ยนต ปฏเสธตเถ นปาโต, [ ชาตกฏกถา ๒/๒๒] แก ยเจ พาลานกมโก ใน โรหนชาตก]. ยเจต ปฏเสธตเถ นปาโต. เตน วสสสต หต น เสยโยต อตโถ. [มงคลตถทปน. ๑/๗๕ แก ยเจ วสสสต หต]. ยเจ สาขสม ชวตนต ยมปน... [ ชาตกฏกถา.๑/๒๓๒]. สรปอธบาย : ยเจ ใชเปนสพพนาม ย เปนวเสสนะเปนพน, เจ เรยกชอวาสญญาโชตก หรอครหโชตก หรอปทปรณะ. ย เจ ใชเปนนบาต เรยกชอปฏเสธ.

Page 159: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 158

หลกสมพนธ ๑๔. ในการแสดงสมพนธ มหลกทควรทราบตอไปน:- หลกทวไป (๑) ในวจวภาคท ๓ สวนวากยสมพนธตอนตนวาดวยวธ สมพนธขอ ๑๖๗ วา " บททงหลายในพากยางคกด ในพากยกด ยอมมความเนองถงกบสน, การเรยนใหรจกวา บทไหนเนองกบบท ไหน เรยกวาเรยนสมพนธ. การแสดงวธสมพนธนน มใจความ สาคญอย กเพยงใหรจกการเนองกนของบทเหลานนอยางเดยว จะ รจกชอสงเขปหรอพสดารไมเปนประมาณนก, แมในคมภรโยชนา พระวนยและพระอภธรรมกใชบอกชออยางสงเขป, ในทนจะดาเนน ตามอยางนนบาง." ความสน ๆ นไดแสดงหลกการเรยนสมพนธไว ทงหมด. (๒) คาพดในวากยสมพนธแบงเปน ๓ คอ บท, พากยางค, พากย. บททงหลายในพากยางคกด ในพากยกด ยอมมความเนองถง กนสน. การเรยนใหรจกวาบทไหนเนองกนบทไหน เรยกวาเรยนสมพนธ ตองอาศยเขาใจความเปนสาคญ , สวนชอเรยกตองจาใหได. (๓) ทานวา อตโถ อกขรสาโต "ความหมายรกนไดดวย อกษรคอ ภาษา " เพราะฉะนน ทางทจะเขาใจความตองการรภาษา, เหมอนอยางทคนพดรความกน กเพราะพดฟงรปภาษากน. จะสามารถร

Page 160: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 159

และแปลภาษาด กตองรวธไวยากรณและวธวากยสมพนธของภาษานนด. (วากยสมพนธทานจดเปนภาษาไวยากรณภาคท ๓ ดวย แตในทนแสดง แยก). (๔) ไวยากรณเปนเครองชบอกประเภทและเครองสาเรจรปเปน คานน ๆ เชนบทเหลาน ภกข, อาราม, อาคโต, เปนศพทอะไร สาเรจ รปมาเปนอยางนไดอยางไร, วากยสมพนธเปนเครองชบอกวธประกอบ คาเหลานเขาเปนพากย. (๕) ถงจะพดใหผอนฟงบาง กตองพดใหถกภาษา ถาพดผด ผอนกฟงไมรความ เชน ประสงคจะพดวา "ภกษมาแลวสอาราม" ถาพดวา ภกขสส อารโม อาคต หรอถาเรยงคาพดอยางภาษาไทยวา ภกข อาคโต อาราม กเปนผดไวยากรณและวธวากยสมพนธ. (๖) เมอเรยนไวยากรณอาจไดพบตวอยางตาง ๆ ททานยกมา อาง บางตวอยาง ทานตองลงเลขบอกใหแปลเปนคาท ๑,๒ เปนตนกม, นกเรยนชนตนคงรสกวนสบสน เพราะไมมเรยงไปตามลาดบเหมอนภาษา ไทย, ตอมาเมอไดเรยนอภยพากย, ไดเรยนรวธททานสองไวบาง ได หดแปลมคธเปนไทยแปลไทยเปนมคธบาง กคอยๆ คนเขา, ตอมาอก ไดแปลธรรมบท กคอยคนมากเขาโดยลาดบ จนถงอาจรวาประกอบคา อยางไรถ อยางไรผด จนถงอาจแตงเองได. คามรวธประกอบคา เขาอยางนเรยกวา ' วายกสมพนธ' คอวธประกอบคาพดเขาเปนพากย. แททจรงนกเรยกทกคนเรมรมาตงแตเรยนไวยากรณแลว, เมอเหนคา ประกอบวา ภกข อาคโต อาราม กรไดวาประกอบผด, และรวาตอง ประกอบวา ภกข อาราม อาคโต จงถก, น ไมใชรวจวภาค แตเปน

Page 161: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 160

รวากยสมพนธ. ตอมา เมอเรยนรแบบสมพนธ กเรยกชอสมพนธและ แสดงวธสมพนธไดถก. (๗) ถาเปนประโยคสน ๆ งาย ๆ อยางน กนาจะไมมใคร บอกสมพนธผด, แตเพราะมประโยคยาวๆ และซบซอน การบอก สมพนธประโยคเชนน จงเปนการยาก แตกมวธทาใหงาย คอทอน ลงเปนทอน ๆ คอตดเปนพากยางค ๆ, กาหนดใหรวา บทไหนอย ในพากยางคไหน และมการเนองกนอยางไร เชนนประโยคยาว ๆ ซบ ๆ ซอนๆ กจะกลายเปนสน ๆ งาย ๆ. กลาวสนกคอตองกาหนดใหรจก พากยกอนวาเปน กตต, กมม เปนตน, ใหรจกตดพากยางควาเปน พากยางคนาม หรอคณ หรอกรยา, ใหรจกบทวาเปนบทนาม บทกรยา ตลอดถงศพทนบาต และบทไหนเนองกนบทไหน. หลกสงเกตพากย (๘) การรจกพากยอนจาเปนตองรในเบองตนนน กลาวตามหลก ไวยากรณ กคอรจกพากยตามวาจกทง ๕ คอใหรจกวาเปนประโยค กตตวาจก ประโยคกมมวาจก ประโยคภาววาจก ประโยคเหตกตตวาจก ประโยคเหตกมมวาจก. (๙) ใหรจกความเนองกนของพากย เพระโดยปกต พากย ทงหลาย กคอความทอนหนง ๆ ทแสดงขอความในเรองใดเรองหนง จงเนองกน เชนทอนตนกลาวแตโดยยอ, ทอนหลงกลาวโดยพสดาร ; ทอนตนแสดงความยงไมหมด, ทอนหลงปรารภแสดงตอเนองกนไมขาดสาย ดงนเปนตน. ความเนองกนนอาจกาหนดรไดทางความ ทางการวางนบาต ในทอนนน ๆ และทางประกอบ ย - ต เปนตน.

Page 162: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 161

(๑๐) นบาตนน บางททานกไมไดวางไว เชน วางอนคคหตถ- นบาตไวในทอนตน, แตในทอนหลงไมวางอรจสจนตถนบาตไวกม, วางแตอปมาโชตกไว ไมวางอปเมยยโชตกกม, เรยงประโยคอปมาไว ขางหลงประโยคอปไมยกม, จงตองอาศยสงเกตทางความ ใหรจกความ เปนขอสาคญ. (๑๑) ความเนองกนของพากยทคอนขางซบซอนยงยากนน กคอ ความเนองกนขอพากย ย-ต ทเรยกวาประโยต ย-ต ประโยค ย มกปรากฏชด เพราะทานวาง ย ศพทไว, แตประโยค ต บางททานก วาง ต ศพทไว บางทกไมวางไว, ถาทานไมไดวางไว จาตองคนหาให ไดวา ไหนเปนประโยค ต และวาง ต ศพททตรงไหนบทไหน , และ ประโยค ต นน บางทกอยหลงประโยค ย, บางทกอยหนาประโยค ย, ยงกวานน ยงมประโยค ย ซอนตอไปอกกม.การใช ย= ต ใชซบซอน กนน เปนความสละสลวยของทาน แตเปนการยากของผแปล, ถงเชนนน ถาสงเกตจบประโยคใหไดแลวกไมยาก. (๑๒) ความเนองกนของประโยค ย-ต น เนองกนดวยประโยค ย เมอเปนวเสสนะของประโยค ต โดยมาก, ประโยค ย ไปเปนประธาน ของประโยค ต (ประโยคกรยาปรามาส) กม, บางทไปเปนบทโยคของ ต ศพทในวภตตอนบาง. นกลาวโดยวธตวประโยค ย-ต. นอกจากน จาตองรจกประโยคพเศษ เชน ประโยคกรยาปธานนย ประโยคนาคโสณฑเปนตน, ทงใหรจกประโยคเลขนอกเลขใน. หลกสงเกตพากยางค (๑๓) เมอรจกพากยและความเนองกนของพากยกแลว กตอง

Page 163: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 162

รจกตดพากยออกเปนสวน ๆ ตอน ๆ ทเรยกวาพากยางค. พากยางคนน กลาวตามวายกสมพนธตอนตนแบงเปน ๓ คอ นามพากยางค คณพาก- ยางค กรยาพากยางค, ใหรจกวาตอนไหนเปนพากยอะไร. เรองน ไดอธบายไวในอธบายวากยสมพนธเลม ๑ แลว จะไมกลาวซาอก. (๑๔) วธตดนน ใหยกบทประธานเปนทตง แลวหาบทแตง และขยายประธาน, ถามบทแตประธานเปนคณนาม เชน กลสส ปตโต เปนนามพากยางค ถามบทแตงประธานเปนคณนาม เชน ปโย ปตโต เปนคณพากยางค, ถามบทขยายประธาน (กรยา) เชน ปตโต ...ปฏปชชนโต เปนกรยาพากยางค, และบททเขากบบทแตและขยาย ประธานในพากยางคใด กนบเขาในพากยางคนนทงหมด. (๑๕) ในกายตด จาตองรจกคมบททงหลายเขาเปนพากยางค นน ๆ. บททเรยงคมกนเปนพากยางคหนง ๆ อยตามทของตนแลว กรงาย. แตบททเรยงแตกพากยางคของตนออกไป มพากยางคอนคนอย อยางน จาตองจดคมเขามายงทของตนใหจงได. ถามคาถามสอดเขามาวา ทาไม ทานจงเรยงใหแตกออกไปอยางนน ? ตอบวา ทานเรยงตามวธวากย- สมพนธ. (๑๖) ในพากยางคยาว ๆ ยงมพากยางคชนใน คอความตอนท พงเปนนามพากยางคเปนตนนนเอง แตไปประกอบเปนตางวภตต, บางท ไปเขาสมาสตดอยกบศพทอนตามความทเนองกน. (พงสงเกตตามตวอยาง ทยกมาตดในขอตอไป). พงสงเกตพากยางคใหรวาตอนไหนเปนชนนอก ตอนไหนเปนชนใน และเนองกนอยอยางไร, และพงรจกความเนองกน ของพากยางคทงหลาย.

Page 164: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 163

อนง ประโยคลงคตถะ ประโยคอนาทร ประโยคลกขณะ กจด เปนพากยางคหนง ๆ. (๑๐) จะยกพากยยาว ๆ ในธมมปทฏฐกถามาตดเปนตวอยาง สก ๓ พากย คอ :- พากยท ๑ อหสกา เยต อม ธมมเทสน สตถา สาเกต นสสาย อชนวเน วหรนโต ภกขห ปฏปห อารพภ กเถห. [ ภกขหปฏปห. ๖/๑๘๐ ] "พระศาสดา เมอทางอาศยเมองสาเกตประทบอยในอญชนวน ทรงปรารภปญหาทพวกภกษทลถาม จงตรสพระธรรมเทศนานวา อหสกา เย เปนอาท." กรยาพากยางค : สตถา สาเกต นสสาย อชนวเน วหรนโต. พากย: อหสกา เยต อม ธมมเทสน ภกขห ปฏปห อารพภ กเถส. พากยท ๒ ภควโต กร ภกขสงฆปรวตสส สาเกต ปณฑทาย ปวสนกาเล เอโก สาเกตวาส มหลลกพราหมโณ. นครโต นกขมนโต ฯ เป ฯ สตถาร คเหตวา อตตโน เคห อคมาส. [ ภกขหปฏปห. ๖/๑๘๐] ไดยนวา พราหมณแกชาวเมองสาเกตคนหนง ออกจากนครในกาลท พระผมพระภาคอนภกษสงฆแวดลอม เสดจเขาไปสเมองสาเกตเพอปณฑะ ฯลฯ ไดพาพระศาสดาไปสเรอนของตน." คณพากยางค: เอโก กร สาเกตวาส มหลลกพราหมโณ.

Page 165: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 164

กรยาพากยางค : ภควโต ภกขสงฆปรวตสส สาเกต ปณฑาย ปวสนกาเล นครโต นกขมนโต ฯ เป ฯ พากย : สตถาร คเหตวา อตตโน เคห อคมาส. พากยท ๓ สตถา เตน อปรปณณ กตวา วตตคาถ ปรปณณ กตวา ทสเสนโต เอวมาห. [ อตรปรส. ๓/๑๓๓ ] "พระศาสดาเมอทรง แสดงคาถาอนสตวนรกนนกลาวทาใหไมบรบรณแลวทาใหบรบรณ จงตรส อยางน." กรยาพากยางค : สตถา เตน อปรปณณ กตวา วตตคาถ ปรปณณ กตวา ทสเสนโต. (กรยาพากยางคชนใน : เตน อปรปณณ กตวา วตต-.) พากย : เอวมาห. ขอสงเกต : ก. สมานกาลกรยา, กรยาวเสสนะและอพภนตรกรยา ในกรยาททาพรอมกน ไมตดแยกเปนกรยาพากยางคตางหาก. ข. ตอนทเรยกวาพากยนน แทจรง กเปนตอนหนงของพากย (พากยางค แตเปนตอนทสดของพากย ทานใชกรยาคมพายางค จง เรยกวาพากย. หลกสงเกตบท (๑๘) ในการควบคมบททงหลายเขาเปนพากยางคนน จาตองรวาบท ไหนเนองกบบทไหนตามความ ไมเชนนนกคมเขาใหถกไมได. ทางท จะใหรวาบทไหนเนองกบบทไหนนน กลาวเพอใหเขาใจงายกคอ การ

Page 166: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 165

รจกวธแปลและแปลได, ถงจะแปลศพทไมออก กใหรทเขาของบท ตอบท. (๑๙) ขอสาคญตองคดใหรความทเนองกน, เพราะเมอรความ เนองกนแลว จะวางอยใกลหรอไกลกตาม ตองคณเขามาเปนทอนเดยว กนได, นกเรยนผยงไมรวธวากยสมพนธไมตองคานงวา บทไหนจะวาง อยทไหน ใหคานงถงความทเนองกนนแหละเปนใหญ. แตกควรสาเหนยก ควรสงเกตเทยบเคยงอยเนอง ๆ เพราะจกเปนทางใหเกดความรวากย- สมพนธโดยลาดบ, และเมอพบพากยหรอประโยคทตนรวธอย กจกทราบ วา บทไหนเนองกบบทไหน คมความเขากนไดทนท แมบทนนๆ จะวางอยทไหน ๆ กตาม. (๒๐) อกประการหนง ตองรจกอรรถกบทงทเขาของแตละชอ สมพนธ จงจาตองรแบบสมพนธใหตลอด ตองจาและทาความเขาใจวา บทไหนใชในอรรถเชนไร เรยกชออยางไร เขาอยางไร นเปนทางนา ใหรวาบทไหนเนองกนบทไหน. (๒๑) ความเนองกนของบทกบบทนน ถาเปนบทสมาส บางท เนองกนไมเตมบทหรอไมเตมศพทสมาส ทเรยกวาสมพนธเขาครงบท หรอครงศพท (สมาส) เชน :- อ. ท ๑ กหาปณการณา มยห อโปสถกภาว ปฏจฉาเทยย. [ อนาถ- ปณฑกปตตกาล. ๑/๖๐] "พงปกปดความทเราเปนผรกษาอโบสถ เพราะเหตแหงกหาปณะ." กหาปณการณา เปนเหต เขาเฉพาะ อโปสถก-

Page 167: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 166

มยห เปนภาวาวทสมพนธ เขาเฉพาะ - ภาว. อ. ท ๒ โส นคคณเห กถตกาเล อธวาเสตวาป ' ปราณ ขาทตต (วจนสส) วตตกเณเยว หตถ อปเนตวา. [วสาขา. ๓/๖๓ ] "เศรษฐนน แมอดกลนไดในกาลทนครนถ ท. กลาว ชกมอในขณะ แหงคาทนางวสาขากลาววา 'เคยวกนของเกา, นนแหละ." นคคณเห เปนอนภหตกตตาเขาเฉพาะ กถต-. วจนสส เปนสามสมพนธเขาเฉพาะ -ขเณ, (มในตวอยางสมพนธในแบบวากยสมพนธตอนตน). อ.ท ๓ เถรสส วสนฏานาภมโข อคมาส. [ โกณฑธานตเถร. ๕/๕๓] "ไดทรงบายพระพกตรเฉพาะทอยของพระเถระเสดจไปแลว." เถรสส เปนสามสมพนธเขาเฉพาะ วสนฏาน-. ตวอยางท ๓ น เขากบสมาสทเปนทองในสมาสใหญ. เพราะมสมพนธเขาครงศพทฉะน จงตองสงเกตความเปนใหญ วาบททเนองกนบทสมาสนน เนองทงหมดหรอเนองแคไหน. และตอง คนหาหลกสงเกตบท เชนบทสาธนะ มอธกรณสาธนะ เปนตน ทเขา สมาสกบอญญาบทของตน เปนวเสสนบพพบทกมมธารยสมาส ถาเนองกบ บททประกอบวภตตเขากบนาม กเขาตลอด แตถาเนองกบบททประกอบ วภตตเขากบกรยา กตดเขาเฉพาะ เชน ตสสา วหาร ปวสนสมเย. [ รปนนทตเถร. ๕/๑๐๙] "ในสมยเปนทเขาไปสวหารของนาง." วหาร เปนสมปาปณยกมม เขาเฉพาะ ปวสน-. ตสสา เปนสามสมพนธเขาใน

Page 168: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 167

ปวสนสมเย ทงหมด. และตาม อ.ท ๓ เถรสส เขาใน วสนฏาน- อยางนเปนตน. บทพหพพหสมาส กพงคดอนโลมตามน. บางแหง มปญหาทตองวนจฉยและอาจวนจฉยตาง ๆ กน เชน อห มฆสส มาตลธตา เจว ปาปรจารกา จ. [สกก ๒/๑๐๖ ]. มฆสส เปนสามสมพนธเขาเฉพาะ มาตล-และ ปาท- เพราะถอเปน สมพนธเฉพาะศพทตนเทานน. อกอยางหนง เขาตลอด เพราะถอ ความวา มาตลธตา=ลกทลกนอง, ปาทปรจารกา=ภรยา. (๒๒) การแสดงสมพนธอฏกถา ตองรจกบทตงและบทแก และวธตางๆ เชน ววรยะ-ววรณะ เปนตน ตลอดถงวธบอกชอ บอกเขา. เรองเหลานไดกลาวมาแลว จะไมกลาวซาอก. นอกจากน ตองรวธหรอลกษณะพเศษตาง ๆ ดวยอาศยการศกษา สาเหนยกจากพระอาจารยนน ๆ. หลกสงเกตศพท (๒๓) จาตองรจกนบาตทวางไวในทนน ๆ วา บอกอรรถอะไร เรยกชออยางไร, ตองรทพงวางนบาต เพอวาบางแหงทานไมไดวางไว แตตองเตมเขามา กจกเตมไดถก, นบาตททานไมไดวางไวในบางครง เชน อปเมยยโชตก, อรจสรนตถ เปนอาท. ทางทจะใหรทวางนบาต กคอรความเนองกนของพากย ดงกลาวในขอ (๙), เรองนพงสาเหนยก จากแบบวากยสมพนธตอนตน ตอนทวาดวยนบาต เพราะทานไดอธบาย ถงขอความทเนองถงกน อยางไรพงใชนบาตอยางไร, ถาสงเกตใหดแลว นอกจากจะไดความรเรองนบาต ยงจะไดความรความเนองกนของพากย

Page 169: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 168

ทงหลายในทางตางๆ กน เปนอปกรณความรวากยสมพนธเปนอยางดยง. หลกสงเกตขอความทละไว (๒๔) มขอความทละไว อนไมตองเตมเขามากม อนตองเตม เขามากม. ขอความทละไวอนไมตองเขามานน เพราะประสงคเพยง ยกมาอางเทานนบาง เพราะซากบขอความขางตนบาง และขอทละ บางทกละตรงกลาง ดวยวาง เปยยาล (ฯ เป ฯ ใชในภาษาบาล. ฯ ล ฯ ใชในภาษาไทย) เหลอไวขางหนาแลขางหลง เชน อสกสม นาม คาเม วา นคเม วา อตถ วา ปรโส วา พทธ สรณ คโต โหต ฯ เป ฯ ทานสวภาครโต. [ อานนทตเถรปห. ๓/๘๐] , บางทกละขางทาย ดวยวาง อตอาทยตถะ เชน อธ ปน ภกขเว เอกจเจ กลปตตา ธมม ปรยาปณนต สตต เคยยนต อย ปรยตตธมโม นาม. [ จกขปาลตเถร. ๑/๒๑] , ขอทละไวอยางน ไมจาตองเตม เวนไวแตทจาเปนแกการบอก สมพนธ. อกอยางหนง ละไดดวยวางคาแทน เชนวางตถาอนกกฑฒ- นตถนบาต ชกถงความทอนตนเพอไมตองพดซา, อยางนกไมตองเตม เพราะมคาแทนอยแลว.สวนขอความทละไว อนจาตองเตมเขามา คอบท นามบาง บทกรยาบาง ศพทนบาตบาง ทจาเปนตองมในประโยค แต ละไวเพราะเขาใจไวเอง เชนน จาตองเตมเขามาตามทตองการในประโยค. (๒๕) หลกเหลานกลาวรวบรดโดยสงเขป ผประสงคจะรใหด จาตองขวนขวายดอธบายในทนน ๆ ทงในทางแปล ทงในทางสมพนธ เพราะหลกเหลาน ใชไดในการแปลดวย. เมอแปลได กบอกสมพนธได หรอเมอบอกสมพนธได กแปลได. เปนนกเรยนมกจะเพงแปลใหได

Page 170: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 169

กอน แลวบอกสมพนธไปตามแปล, นหมายถงแปลโดยวธยกศพท โดยพยญชนะ ไมใชหมายถงแปลโดยอรรถ. จะบอกสมพนธตามแปล โดยอรรถไมได, เชน รชช กาเรส แปลโดยอรรถวาครองราชย จะบอก เปนประโยคกตตไมไดเลย. เปนครมกเพงสมพนธกอน, ทราบสมพนธ กอนแลว แปลถกทไมมผด เวนไวแตจะแปลศพทไมออกเทานน. แตผด ศพท ยงดกวาผดสมพนธและประโยค.

Page 171: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 170

วธสมพนธ ๑๕. วธสมพนธ มดงตอไปน :- (๑) ในวากยสมพนธตอนตน สวนทายทวาดวยวธสมพนธ ขอ ๑๖๘,๑๖๙ ทานแสดงสมพนธใหดเปนตวอยาง เปนภาษาไทยบาง ภาษามคธบาง, ทานบอกชออยางสงเขป พงสาเหนยกจากตวอยาง ททานแสดงไวนนใหตลอด. ในทนจะแสดงอธบายวธสมพนธตามแบบ ของทานนน. (๒) การบอกชอและบอกเขา ใชทว ๆ ไป ดงน :- ก. ประธานในพากยางค (ลงคตถะ) บอกแตชอ ไมตอง บอกเขา. ประธานในพากย บอกชอ และบอกเขาในกรยาในพากย เชน ปตโต สยกตตา ใน ชายต. ประธานในพากยางคทแทรกเขามา (อนาทร. ลกขณะ) บอกชอ และบอกเขาในกรยาของตน เชน มาตาปตน อนาทร ใน รทมานาน. ข. บทนามนาม และบทปรสพพนามวภตตตาง ๆ บอกชอตาม อรรถของตน และบอกเขาในบททเนองกน เชน ธมม อวตตกมม ใน สณาต, อาลปนะ บอกแตชอ. ค. บทคณนามและบทวเสสนสพพนาม บอกชอตามอรรถของตน บอกเขาเปนของนามบาง บอกเขาในกรยาทเนองกนบาง เชน ปโย วเสสนะ ของ ปตโต พหสสโต วกตกตตา ใน โหต.

Page 172: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 171

ฆ. บทกรยาในพากยางค คอบทกรยาทประกอบดวย อนต, มาน ปจจย ต ปจจย อนย, ตพพ ปจจย (ตามแบบ) ใชอยางบท คณนาม, บอกชอและบอกเขาอยางบทคณนาม. ชอทเรยกแปลกออกไป คอ อพภนตรกรยา เขากบนาม บอกเปนของนาม เขากบกรยา กบอก เขาในกรยา, เชน ในสมพนธตวอยางเปนภาษาไทย ขอ ๒ ตอนท สมพนธ วสาขา สสร วชมานา ตา... ทานบอก วชมานา อพภนตรกรยา ใน ตา. ตา อพภนตรกรยา ของ วสาขา. ง. บทอนาทร-ลกขณกรยา บอกชอและบอกเขา (สงตอไป) ในกรยาในพากยางคหรอในพากยในลาดบ. ปพพกาลกรยา เขาในกรยาสบไปทมกตตาเดยวกน แตไมนยม บอกเขาในกรยาททาไมเตมทตามลาพงตน เชนสมานกาลกรยา อ. ใน สมพนธตวอยางเปนภาษาไทย ขอ ๓ ตอนทสมพนธ โส ปน พาโล เถร ทสวา อปสสนโต วย หตวา อโธมโข ภชเตว ทานบอก ทสวา ปพพกาลกรยา ใน ภชต. ปรโยสานกาลกรยา เขาในกรยาในลาดบ ทมลกษณะเชนเดยวกบ ปพพกาลกรยา. สมานกรยา เขาในกรยา ททาพรอมกน. อปรกาลกรยา เขาในกรยาททากอน. วเสสนะบอกเขาเปนของนาม, กรยาวเสสนะ เขาในกรยา. เหต เขาในกรยาทตางกตตากน.

Page 173: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 172

อนง กรยาทประกอบดวยสมจจยตถนบาต หรอวกปปตถนบาต ดวยกน ไมบอกเขากน หรอแมไมวางนบาตเชนนนไว แตมความเหมอน เชนนน กเหมอนกน อ. :- อ. ท ๑ กสมา อม สร โอตรตวา นหาตวา จ ปวตวา จ ภสมฬาเล ขาทตวา ปปผาน ปลนธตวา น คจฉส. [ พหภณฑกภกข. ๕/๗๐ ] "เพราะเหตไรจงไมลงสสระน อาบและดมแลวเคยวกนเหงาบว ประดบ ดอกไมไป." นหาตวา และ ปวตวา ปพพกาลกรยา ใน ขาทตวา. อ. ท ๒ โภ โคตม ตมหาก ทาน อทตวา ปช อกตวา ธมม อสสตวา อโปสถวาส อวสตวา เกวล มโนปสาทมตเตเนว สคเค นพพตตา นาม โหนต. [ มฏกณฑล. ๑/๓๓] "ขาแตพระโคดมผเจรญ,ชอวา ชน ท. ผไมใหทาน ไมทาการบชาแดพระองค ไมฟงธรรมของพระองค ไมอย (รกษา) อโบสถ เกดแลวในสวรรค เพราะเหตเพยงใจเลอมใส อยางเดยว มอยหรอ." อทตวา, อตกวา, อสสตวา และ อวสตวา ปพพกาลกรยา ใน นพพตตา. อ. ท ๓ โส ภม หตเถน ปหรตวา โรทตวา กนทตวา เจตยงคณ คนตวา [ อตตโนปพพกมม. ๗/๙๘] "พราหมณนน เอามอตแผนดน รองไหคราครวญ ไปสเนนเจดย."

Page 174: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 173

อ. ท ๔ ....อกโกสตวา ปรภาสตวา ปลาเปถ. [อตตโน. ๗/๑๔๐] "...ดาบรภาษใหหนไป." ฉ. กรยาในพากยบอกชอ. ช. นบาตบอกชอ, บอกเขาบาง ไมบอกบางตามสมควร. นบาตทใชเปนบท เชน นบาตบอกอาลปนะ นบาตบอกกาล บอกอยางบท. อตศพท ทเปนสมาบนบอกแตชอ, นอกนนบอกเขาในบทท เนองกน. วธสมพนธเปนภาษาไทย (๓) บอกสมพนธไปตามลาดบดงน :- อาลปนะ, นบาตขอตน ความ, ประธาน, กรยาในพากย. ตอจากนจงบอกไปตามลาดบบท. แตบางสานก ใชบอกไปตามลาดบบท (เหมอนสมพนธเปนภาษา บาล). (๔) บททงปวง (รวมทงนบาตทใชเปนบท) ยกขนบอกชอ ทเดยว. วธบอกเขาใชคาวา 'ใน' เปนพน เชน ภกขสส สามสมพนธ ใน จวร ใชคาวา ' ของ ' แตเฉพาะวเสสนะและอพภนตรกรยาของนาม เชน ปโย วเสสนะ ของ ปตโต. บทกรยาในพากยบอกแตชอ, แตทอตศพทอมอย ซงไมควรท จะบอกเปนสรปในอตศพทนน, ถาไมมตวกตตาปรากฏอย จะบอกเปน กรยาของกตตานนทเดยวกได เชน ในสมพนธตวอยางเปนภาษาไทย

Page 175: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 174

ขอ ๕ ตอนทสมพนธ ปราณ ขาทต ทานบอกวา ขาทต อาขยาตบท กตตวาจก ของ สสโร. (๕) เวลายกนบาตมาบอก ใชคาวาศพทตอบาง เชน เอวศพท, เรยกเฉย ๆ บาง. นบาตตนขอความซงไมเนองกนบทไหนโดยเฉพาะ บอกแตชอ เชน น ศพทวตถารโชตก. ทพอจะเนองในกรยา บอกเขาในกรยาบาง กได เชน สเจ ปรกปปะใน... นบาตทเนองในบท บอกเขาในบท เชน น ศพทปฏเสธใน.... นบาตทเนองกบบท คอทวางเนองสนทอยกบบท เชน ว, เอว, ป, อป ใชบอกวา' เขากบ' เชน ทสวาป บอกวา ป ศพท อเปกขตถะ (หรอ สมภาวนะ, ครหะ) เขากบ ทสวา. นบาตจาพวกปทปรณะ ไมบอกเขาเชนเดยวกบอตศพทสมาบน. วธสมพนธเปนภาษามคธ (๖) สมพนธเปนภาษามคธ ทานบอกไปตามลาดบทบอยางใน โยชนา. วธบอกกอยางเดยวกบสมพนธเปนภาษาไทย มตางกนบางกคอ บทกรยาในพากยบอกชอและบอกเปนของประธานของตนดวย, นบาต จาพวกทบอกเขาวา 'เขากบ' ในภาษาไทยกบอกชอ. อนง บทฉฏฐวภตตทเนองดวยเปนเจาของ ทานมกเรยกสนวา 'สมพนโธ,' และบอกเขาเปน ' ของ' เชนในสมพนธตวอยางเปนภาษา มคธ ขอ ๓ วา มยหนต ปท ปตาต ปทสส สมพนโธ. (๗) วธประกอบเปนภาษาบาล ดงน :-

Page 176: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 175

ก. จะบอกบทใด ยกบทนนมาอมไวดวยอตศพท, บทเดยววา -ต ปท, สองบทวา -ต จ -ต จ ปททวย, ไมใช จ สมจจยกม เชน ตสม ตสมนต ปททวย, ตงแต ๓ บทขนไป ประกอบวา ปทาน หรอ ตปท จตปปท เปนตน ตามจานวน. นบาตยกมาตอดวย สทท- ศพทเหมอนกนหมด เชน วาสทโท วาสททา ตามจานวน (เวนแต นบาตทใชเปนบท ประกอบเหมอนบท). ข. วางบทเปนทเขาใหอมไวดวยอตศพทเชนเดยวกน, บทเดยว วา -ต ปเท หรอ ปทสส,สองบทวา -ต จ -ต จ ปททวเย หรอ ปททวยสส, สามบทขนไปวา ปเทส หรอ ปทาน, ถาเปนบาทคาถา วา คาถาปาทสส เปนตนกได. ค. วางชอประกอบตามลงคของตน, วจนะอนวตรบทประธาน เชน วาสทโท วกปปตโถ หรอ วาสททา วกปปตถา. อพภนตร- กรยา ปพพกาลกรยา เปนตน ใช ปท ตอ เชน อพภนตรกรยาปท, ปพพกาลกรยาปท. จะยกสมพนธตวอยางเปนภาษามคธขอ ๗ มาตงใหดสกตอนหนง วา เอว อมสม การเณ สา นสโทสา อโหส ทานบอกวา เอวสทโท ปการตโถ. อมสสนต ปท การเณต ปทสส วเสสน. การเณต ปท อโหสต ปเท นมตตสตตม, นสโทสาต ปเท วา ภนนาธาโร. สาต ปท อโหสต ปเท สยกตตา. นทโทสาต ปท อโหสต ปเท วกตกตตา. อโหสต ปท สาต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท.

Page 177: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 176

ภาคผนวก (คาชแจง: ในภาคน ไดรวบรวมแสดงชอสมพนธบาง วภตตบาง ศพทและประโยคบาง ทใชในสานวนชนบาลโดยมาก แตกพลดเขามาในปกรณชนหลง เชน อรรถกถาโดยประปราย, และทโบราณทานใชมา. ขอเหลานอาจเปนประโยชนเกอกลแก นกศกษาภาษาบาลทงหลาย จงจดเปนภาคผนวกขนตางหาก, และ ลาดบขอใหตอกนไป). ๑๖. มชอสมพนธและวภตตพเศษอนควรผนวก กลาวคอ : ปฐมากรยาวเสสนะ (๑) บทปฐมาวภตต ทเปนเครองทากรยาใหแปลกจากปกต คอเปนคณบทแหงกรยา โบราณเรยกชอวา ปฐมากรยาวเสสน. อ. กนตนต อาห อตรา เทวตาตยาท. อตอาท เชนน เรยกในโยชนาวา ลงคตโถ คอปฐมาวภตตทเปนกรยาวเสสนะ นนเอง. อธบาย : [ ๑ ] ปฐมากรยาวเสสนะ เปนชอทโบราณทานเรยกกนมา, โดยเฉพาะ เรยก อตอาท ทเนองใน อาห อนมใชในมงคลตถทปน เปนตน. นกเรยนเมอพบอตอาททเนองในอาหกมกสงสย บางทแก ของทานเปนอตอาท, แตเปนการแกใหผดไป เพราะทานประกอบ

Page 178: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 177

อยางนนเอง. แปลโดยพยญชนะวา ' กลาวคามวา...ดงนเปนตน.' (ไมตองใชอายตนนบาตไร ๆ ). ในอภธมมตถวภาวน มใชชมชม เรยกในโยชนาวา ลงคตโถ กคอ ลงคตถะ หรอบทนามนามปฐมา- วภตตทเปนกรยาวเสสนะ, โบราณเราทานเรยกวา ปฐมากรยาวเสสนะ จงเหมาะมาก เพราะเปนชอแสดงอรรถทเนองในกรยาดวย. อ. :- อ. ท ๑ กนตนต อาห อตรา เทวตาตยาท. [ มงคลตถ. ๑/๗] "เพอวสชนาคาถามวา ' เรองอนนนอะไร' จงกลาวคามวา อตรา เทวตา ดงนเปนตน." อตรา เทวตาตยาท (อตอาท) ปฐมส- กรยาวเสสนะ ใน อาห. อ. ท ๒ ยถาห ยาวตา ภกขเว สตตา...ตถาคโต เตส อคคมกขาย- ตตอาท. [ อภธมมตถ. ปมปรจเฉท. น. ๑๔] "ดง (ฤๅ) พระ- ผมพระภาค ตรสคามวา ' ภกษ ท., สตว ท....มประมาณเพยงใด, พระตถาคตปรากฏวา (หรออนบณฑตกลาววา) เลศกวาสตว ท. นน ' ดงนเปนตน." [ ๒ ] โยชนา [ ๑/๑๐๙] ตงวเคราะหอตอาทเปนตคคณวา ยาวตา ....มกขายต อต วจน อาท ยสส วจนสส ต ยาวจา... มกขายตตอาท และบอก อกขายต เปนกตตวาจก, บอก เตส วา ใชในอรรถปญจมวภตต อางสตรวา ทตยาปจมนจ ' (หกฉฏฐ)

Page 179: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 178

เปนทตยา, ปจม,' และตดบท อคคมกขายต เปน อคโค อกขายต เพราะเอาโอ เปน อ โดยสตรวา ' เอโอนมวณโณ' ' ทา เอ โอ เปน อ อกษร,' และลง ม โดยสตรวา ' มทา สเร.' ลง ม. ท นมตสระ (เปนหนปลาย).' เรยก ยาวตา...ตอาท เปนลงคตถะ. คคคณ คอ พหพพห ตลอดถง สพปพพบท. [สหปพพบท. เชน สกล ' ธรรมชาตทเปนไปกบดวยสวนทพงนบ' โยชนาอภ. [ ๑-๘๓] เรยกตดคณปฐมาพหพพห]. แตพหพพหทปฏเสธ เรยกอตคคณ, เชน อเจตน [ นตถ เจตนา เอเตส สขาทนนต อเจตนา] โยชนา อภ. [๑/๑๘๗ ] เรยก อตคคณจตตถ. สรปอธบาย: ปฐมากรยาวเสสนะ คอ บทปฐมาวภตตทเปน คณบทของกรยา. (ปฐมา) เหต (๒) ศพทเหลาน คอ เหต, ก, ย , ต ประกอบเปน ปฐมาวภตต ใชในอรรถแหงเหต ตามสตรในสททนตวา การณตเถ เหตกยเตห ปมา 'ลงปฐมาวภตต แตหนาเหต, ก, ย, ต ในอรรถแหงเหต.' อ. :- เหต จเช ธน องควรสส เหต. ก กนน สนตรมาโน ว กาส ขนส สารถ.

Page 180: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 179

ย โก น โข โภ โคตม เหต โก ปจจโย, ยนตฏเตว นพพาน ฯ เป ฯ เอกจเจ นาราเธนต. ต ต ตาห ตาต ยาจม. อธบาย : ศพททง ๔ มเหตเปนตนน ประกอบเปนปฐมาวภตต สาเรจรปเปน เหต, ก, ย, ต ใชในอรรถเหตได ตามสตรนน [ การก. น. ๒๓] และเรยกชอสมพนธวา เหต. อ. :- เหต จเช ธาน องควรสส เหต [ ข. ชา. อสต. ๒๘/๑๔๗] "พงสละทรพย เพราะเหตแหงอวยวะอนประเสรฐ." ก อ. ท ๑ กนน สนตรมาโน ว กาส ขาส สารถ. [ ข. ชา. เตมย. ๒๘/๑๕๓] แนะนายสารถ, ทานรบขดหลมสเหลยมเพราะเหตไร." อ. ท ๒ อถ กจรห เต อย สารปตต โอฬารา อาสภวาจา ภาสตา. [ ท. ปาฏก, สมปสาทนย. ๑๑/๑๙ ] "สาระบตร, เมอเปน

Page 181: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 180

เชนนน เพราะเหตไรเลาเธอจงกลาวอาสภวาจาอนโอฬารน." (อรรถกถา [ ส. ว. ๓/๘๔ ] แกวา อถ กจรหต อถ กสมา). อ. ท ๓ ก ปเนตถ การณ, ยถา อธ, เอว อสลวปากคมเน อเหตกคหณ น กต. [ อภธมมตถ. ปมปรจเฉท. น. ๗๙ ] "กใน กสลากสลวบาก ท. นน ทานอาจารยไมทาศพทวา อเหตก ในนคม แหงอกศลวบาก เหมอนในนคมแหงกศลวบากน เพราะเหตไร." ในโยชนา [ ๑/๓๔๒] อางสตรเดยวกนนและบอกสมพนธ การณ เปนเหตใน น กต. (ก ในโยชนาเรยก ปจฉา ตามภาวะเดม เหมอน เรยก อตอาท วา ลงคตถะ,แตใน อ. น ก เนองเปนวเสสนะใน การณ จงเรยกตามอรรถทเนองกนวาวเสสนะ. ก การณ ใชในอรรถกถาเปน ก การณา เปนพน). ก ทเปนเหตน ตรงกบททานแสดงในวจวภาค เลมนามและ อพยยศพท ตอนสพพนาม สวนทวาดวย ก ศพทวา "ก ศพท ทเปน คาถามถงเหต แปลวา ทาไม." ในทางสมพนธ ถาวาง การณ ไวดวย พงเรยกเปนวเสสนะของ การณ. ถาไมวางการณไว, มแต ก ศพท ตามลาพง เรยกเปนเหต หรอ ปจฉนตถะ กได. จะเตม การณ เขามา และเรยกเปนวเสสนะกได, และพงเรยก การณ เปนเหต. นยแมใน ย, ต กเหมอนกน.

Page 182: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 181

ย อ. ท ๑ โน น โข โภ โคตม เหต โก ปจจโย; ยนตฏเตว นพพาน, ตฏต นพพานคาม, ตฏต ภว โคตโม สมาทเปตา; อถ จ ปน โภโต โคตมสส สาวกา โภตา โคตฌมน เอว โอวทยมานา เอว อนสาสยมานา; อปเปกจเจ อจจนตนฏ นพพาน อาราเธนต, เอกจเจ นาราเธนต. [ ม. อป. คณกโมคคลลาน. ๑๔/๘๕ ] "ขาแตพระโคดมผเจรญ, เหตอะไรหนอแล ปจจยอะไร, เพราะเหต ปจจยไรเลา พระนพพานกมอย ทางใหถงพระนพพานกมอย พระ โคดมผเจรญผชกนากมอย, ถงอยางนน พระสาวก ท. ของพระโคดม ผเจรญ ผอนพระโคดมผเจรญโอวาทอยอยางนน อนสาสนอยอยางนน บางพวกกยงพระนพพานทสาเรจโดยสวนเดยวใหสมฤทธ , บางพวกก ไมใหสมฤทธ." ในรปประโยคเชนน ใช เยน กม เชน โก น โข โภ โคตม เหต โก ปจจโย; เยเนกทา ทฆรตต สชฌายกตาป มนตา นปปฏภนต., ปเคว อสชฌายกตา. [ อง. ปจก. ๒๒/๒๕๗] "ขาแต พระโคดมผเจรญ, เหตอะไรหนอแล ปจจยอะไร,ทเปนเหตไมแจม แจงแหงมนต ท. แมททาสาธยายไวตลอดกาลนาน, มนต ท. ทไมได ทาสาธยายไว ยงไมแจมแจงกอนเทยว."

Page 183: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 182

อ. ท ๒ ย โข ตว สวก สนต อชฌตต โลภ อตถ เม อชฌตต โลโภต ปชานาส; อสนต วา อชฌตต โลภ นตถ เม อชฌตต โลโภต ปชานาส; เอวมป โข สวก สนทฏ โก ธมโม โหต ฯ เป ฯ. [ อง. ฉก. ๒๒/๓๙๙ ] "สวกะ, ทานรโลกภายในทมอย วา ' โลภ ภายในของเรามอย,' ทานรโลภภายในทไมมอยวา ' โลภภายในของเรา ไมม' เพราะเหตใดแล; สวกะ, เพราะเหตแมอยางนนแล ธรรม เปนสนทฏฐกะ ฯลฯ." ย วเสสนะ ของ การณ, การณ เหต ใน ปชานาส. (ย เหต น วางเหมอนกรยาปรามาส แตในอรรถ ยสมา). ต ต ตาห ตาต ยาจาม. [ข.ชา. หลททราค. ๒๗/๒๖๕] "พอ, เพราะเหตนน ฉนขอวงวอนเจา." (ชาตกฏฐกถา [ ๕/๓๙๖ ] วา ต ตาหนต เตน การเณน ต อห). สรปอธบาย : เหต, ก, ย, ต (ปฐมาวภตต) ใชในอรรถเหต. วภตตเกา (สตตมปจจตตะ) (๓) มวภตตเกา คอ รปเหมอนสตตมวภตต ใชใน ปฐมาวภตต เรยกในภาษาไทยวา สตตมปจจตตะ. สตตมปจจตตะน มในสานวนเกาบางแหง, มเฉพาะบทประธานบาง มตลอดถงบทอน เชนบทวเสสนะ กรยาทแจกดวยวภตตนามบาง, เปนสตตมปจจตตะ ทงทอนกม.

Page 184: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 183

ตวอยางในบาลสตตนตปฎกหลายแหง เชนในสงยตตนกาย ขนธวารวคค ตอนโสตาปตตวคคท ๑ ใน ทฏ สยตต วา พาเล จ ปณฑเต จ สนธาวตวา สสรตวา ทกขสสนต กรสสนต. (อรรถกถาแกเปน พาโล จ ปณฑโต จ ) และ สฬายตนวคค ตอนโลกกามคณวคคท ๒ วา ตสมาตห ภกขเว เส อายตเน เวทตพเพ. (อรรถกถาแกเปน ต การณ ชานตพพ). ในทางสมพนธสอนใหเรยกชอบทเชนน เฉพาะทเปนบท ประธานวา สตตมปจจตตะ. อธบาย : [ ๑ ] คาวา สตตมปจจตตะ, สตตม กแปลวา สตตมวภตต, ปจจตตะ แปลวา ปฐมาวภตต, รวมกนเปนสตตม- ปจจตตะ ถอเอาความวา ปฐมาในรปสตตม หรอสตตมทใชในปฐมา. นเปนคาแสดงวธใชศพท, แตทานสอนใหใชเปนชอของบทเชนนทเปน ประธาน. ในปกรณชนบาล สตตมปจจตตะ มใชเฉพาะบทประธาน กม ใชตลอดไปถงบทวเสสนะ ถงบทกรยาทประกอบดวยวภตตนาม กม, ใชในขอความทงทอนกม, เชนน ตองเรยกตามอรรถทใชนน ๆ อ:- อ. ท ๑ พาเล จ ปณฑเต จ สนธาวตวา สสรตวา ทกขสสนต กรสสนต. [ ขนธวารวคค. ๑๗/๒๖๐] "ทงพาลทงบณฑต แลนไป ทองเทยวไป จกทาทสดแหงทกข.

Page 185: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 184

บาลนนแสดงลทธสงสารสทธภายนอกพทธศาสนา อรรถกถา [สา. ป. ๒/๔๑๗ ] แกเปน พาโล จ ปณฑโต จ. (และในหนา ๒๕๔ แสดงนตถกวาท วา พาเล จ ปณฑโต จ กายสส เภทา อจฉชชนต วนสสนต น โหนต ปรมมรณา. ขอความน มในสนทกสตร [ ม. ม. ๑๓/๒๙๑] . อรรถกถาพระสตรนน [ ป. ส. ๓/๒๕๑ ] แกวา พาโล จ ปณฑโต จาต พาลา จ ปณฑตา จ ). อ. ท ๒ โทณมเต สขทกเข, ปรยนตกเต สสาเร, นตถ หายน- วฑฒเน, นตถ อกกสาวกเส. เสยยถาป นาม สตตคเฬ ขตเต นพเพ ยมานเมว ปเลต; เอวเมว พาเล จ ปณฑเต จ นพเพ ยมานา สขทกข ปเลนต. [ ขนธวาคค. ๑๗/๒๖๐ ] "สขและทกข เหมอน นบดวยทะนาน, สงสารมทสดอนกาลทาแลว, ความเสอมและความ เจรญไมม, ความเยยงและความดอยไมม, กลมดวยทคมซดไปแลว ยอมคลนนเทยวปลว แมฉนใด, ทงพาลทงบณฑต กฉนนนเหมอนกน ยอมคลรอนไป (เอง) สสขทกข." บาลนแสดงลทธภายนอกพทธศาสนา.อรรถกถา [ สา. ป. ๒/๔๑๘] แกเปน ปฐมาวภตต, เรยงใหมดงน: โทณมต สขทกข, ปรยนตโต สสาโร, นตถ หายนวฑฒน (นายนวฑฒนาน) นตถ อกกสาวกส, เสยยถาป นาม สตตคฬ ขตต นพเพ ยมานเมว ปเลต, เอวเมว พาลา จ ปณฑตา จ นพเพ ยมานา สขทกข ปเลนต.

Page 186: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 185

อ. ท ๓ ตสมาตห ภกขเว เส อายตเน เวทตพเพ. [ สฬาตนวคค. ๑๘/๑๒๒] "ภกษ ท., เพราะเหตนนแล พงทราบอายตนะนน." อรรถกถา [ สา. ป. ๓/๔๔ แกวา ต การณ ชานตพพ. อ. ท ๔ วนปปคมเพ ยถา ผสสตคเค คมหาน มาเส ปสม คมเห (ตถปม ธมมวร อเทสย นพพานคาม ปรม หตาย). [ข. ป. รตน. ๒๕/๘] "พมไมในปา มดอกทาน (สะพรง) ในเดอนคมหะท ๑ (จตร- มาส) แหงคมหะ ท. ฉนใด, (พระสกยมน ไดทรงแสดงธรรมอน ประเสรฐอยางยงอนใหถงพระนพพาน เพอเกอกล กมอปมาฉนนน)." อรรถกถาแหงพระสตรนน [ ป. โช. หนา ๒๑๐] แกเปนปฐมา- วภตต วา วนปปคมโพ ผสสตคโค. อ. ท ๕ โย สจฉกฏโ ปรมตโถ, ตโต โส ปคคโล อปลพภต สจฉกฏปรมตเถนาต. น เหว วตตพเพ. [ กถาวตถ. ๓๗/๑] "สกวาท: อรรถทแทจรง (= ภตฏเ) อรรถอยางยงใด: บคคลนน อนบณฑตยอมเขาไปได เพราะอรรถทแทจรง อรรถอยางยงนน ? ปรวาท: บคคลนน อนทานไมพงกลาวอยางนนเลย."

Page 187: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 186

อรรถกถา [ ป. ท. หนา ๑๕๑ ] แกวา เอว น วตตพโพ. อ. ท ๖ สตมเย าณ. [ ข. ปฏ. าณ. ๓๑/๑] ' ญาณอนสาเรจดวยสตะ.' อรรถกถา [ สท. ป. หนา ๑๕ ] แกวา สตมเย เปน ปจจตตวจนะ (ปฐมาวภตต) ความวา สตมย าณ, ทานอาง น เหว วตตพเพ, วนปปคมเพ ยถา ผสสตคเค, นตถ อตตากาเร เปนอาท. อ. ท ๗ อสกคามโต อสกคามคมนฏาเน สม, วสม, กททมพหล, สกขรพหล, กาฬมตตก, ตมพมตตก. [ปวกถาปสตปยจสตภกข. ๓/๑] "ทไปสบานโนนจากบานโนน เสมอ, ทไป ...โนน ไมเสมอ, ทไป....โนน มากดวยเปอกตม, ทไป....โนน มากดวยกรวด, ทไป... โนน มดนด, ทไป...โนน มดนแดง." (ใน อ. น บางทาน ใชเตม าน หรอ ปวตล เขามาเปนประธาน). [ ๒ ] สนนษฐานความเปนมาแกงรปสตตมปจจตตะ มดงน :- ในคานาคมภรสททนตวา ภาษามคธ (มาคธ) ม ๒ อยาง: ๑. สทธมาคธ. ๒. อสทมาคธ หรอ เทสยมาคธ. สทธมาคธ วาเปนภาษาทพระพทธเจาใชเทศนาสงสอน อสทธ- มาคธ วาเปนภาษาพดจากนของขาวมคธและคร หรอเจาลทธอนใช สงสอน, และวา อสทธมาคธ หรอ เทสยมาคธ นน ไมไพเราะหรอได

Page 188: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 187

ระเบยบ เขายกคาของเขาลทธมกขลโคสาล มาตอนหนงวา เหว โทณมเต สขทกเข, ปรยนตกเต สสาเร, นตถ หายนวฑฒเน, นตถ อกกสาวกเส เปนตวอยาง คาแปลดงปรากฏแลว. สขทกเข, สสาเร, หายนวฑฒเน, อกกสาวกเส รปเหมอนสตตมไปสน แตอรรถเปนปฐมา ฉะนกระมง เราจงเรยกวา สตตมปจจตตะ. อนง ในภาษาสสกฤต ศพทมทสดเปน ส (ปฐมาวภตต ของ สสกฤต ก ส ) และ ' : ' (วสรค ซงแทน ส) มาสภาษาบาลเปน ๒ รป คอเปน อ และเปน เอ : ส = อ - มถส = มถ. สทยส = สชช. อาคส = อาค. ส, : = เอ - สวส = เสว. ปรส = ปเร. อนต : ปร = อนเตปร. (นย อภธาน ชลเดอรส) เหนจะเปนเชนนเอง คอ ส (ปฐมาวภตต) ของ สสกฤต อนอาจะมาเปนรป เอ ในบาล ซงในบาล เอ เปนเครองหมายสตตม- วภตต เราจงเรยกวาสตตมปจจตตะ. [ ๓ ] ในคาจารกหลกศลาครงพระเจาอโศกมหาราช กใชปฐมา- วภตตเอกวจนะ ลงทายเปน เอ เขากบศพท อ การนต เชน เทวาน ปเย ปยทสลาช. "พระราชาปยทส ทรกของเทวดา." ในคาจารก

Page 189: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 188

หบศลาขดไดทตาบลปปราหวะ แขวงเมองบสตแดนเนปอลกเหมอนกน เชน อย สลลนธเน. "นทฝงพระสารรกธาต." อนง ฉฏฐวภตตเอาวจนะ ลงทายเปน เอ เชนคาจารกหลก ศลา ฯ วา เทวาน ปยส ปยทสส ลาชเน. "ของพระราชาปยทส ผเปนทรกของเทวดา ท." และคาจารกหบศลา ฯ เชน พธส ภควเต. "ของพระผมพระภาคพทธเจา)." (คดจากตนฉบบลายพระหตถสมเดจพระมหาสมณเจา ว. ว.). [ ๔ ] ศพทนบาตทใชในสตตมวภตต เชน กาลสตตม เมอใช เปนประธาน บางทานกสอนใหเรยกชอวา สตตมปตตะ เชน อชช อทาน, แตนบาตในสตตมน ทานผรไมนยมใชเปนสตตมปจจตตะ เชน อชชโปสโถ ปณณรโส [ ภกขปาฏโมกข ] สมเดจพระมหาสมณเจา ว. ว. ทรงแปลงวา ' อโบสถวนนท ๑๕.' [ ๕ ] การใชวภตตหนง ในอรรถของอกวภตตหนงนนยงมอก เชน :- ปฐมาวภตตในทตยาวภตต ยสมา จ สงคหา เอเต สมเวกขนต ปณฑตา. [ สงคาล. ๑๑/๒๐๗ ] "กบณฑต ท. ยอมพจารณาสงคหะ ท. นนเหตใด." อรรถกถา [ ส. ว. ๓/๑๘๘ ] แกวา สงคหา เอเต เปนปจจตต- วจนะ ใชในอปโยควจนะ (ทตยาวภตต).

Page 190: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 189

ปฐมาวภตตในตตยาวภตต อ. ท ๑ สกกา น โข รชช กาเรต อหน อฆาตย อชน อชาปย อโสจ อโสจาปย ธมเมน. [ ส. ส. รชช. ๑๕/๑๖๘ ] "อนเรา อาจหรอหนอแล เพอเปนผไมฆาเอง ไมใหฆา ไมทาความเสอมทรพย (ของผอน) เอง ไมใหทาความเสอมทรพย (ของผอน) ไมโศกเอง ไมใหผอนโศก ใหทาความเปนพระราชาโดยธรรม. อรรถกถา [สา. ป. ๑/๒๑๒๑ ] แกวา อหน อฆาตยนต อหนนเตน อฆาเฏนเคน. อชน อชาปยต ปรสส ธนชาน อกโรนเตน อกเรนเตน. อโสจ อโสจาปยนต อโสเจนเตน อโสจยนเตน. อหน เปนตน วกตกตตา ใน หตวา. หตวา สมานกาลกรยา ใน กาเรต. อ. ท ๒ ตสมา ห อตตกาเมน มหตตมภกงขตา สทธมโม ครกาตพโพ สร พทธานสาสน. [ ส. ส. คารว. ๑๕/๒๐๖ ] "เพราะเหตนนแล พระสทธรรม อนบคคลผรกตน จานงความ เปนใหญ ระลกถงคาสงสอนของพระพทธเจา ท. พงทาความเคารพ." ๑. อรรถกถาน แก ปพพตสส ในบาทคาถา วา ปพพตสส สวณณสส วา ปพพโต ภวเยย.

Page 191: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 190

อรรถกถา [สา. ป. ๑/๓๒๘ ] แกวา สร พทธาน สาสนนต. พทธาน สาสน สรนเตน. สร วเสสนะของ ปคคเลน. ทตยาวภตต ในสตตมวภตต เอว สนตป โข เต โปฏปาท อา จ สา ภวสสต อโ อตตา. [ ท. ส. โปฏปาทง ๙/๓๒๑] "โปฏฐปาทะ, เมอ อยางนน แมมอยแล สญญา จกเปนอยางอน ตนจกเปนอยางอน แกทาน." อรรถกถา [ส. ว. ๑/๔๒๘] แกวา เอว สนตนต เอว สนเต. ภมมฏเ ห เอต อปโยควจน. อนง ยงมวธใชในการอกมาก เชน ฉฏฐกมม, ฉฏฐ (เปน) กรณะ (เขากบ) ปร ธาต) เปนตน. สรปอธบาย: สตตมปจจตตะ คอบทวภตตรปสตตมวภตต ใชเปน ปฐมาวภตต เรยกชอตามอรรถทใชนน ๆ. ฉฏฐปจจตตะ (๔) ในฉฏฐวภตต ใชในปฐมาวภตต เรยกวา ฉฏฐปจจตตะ. อ. ทชชวตมชวมหา เยส โน ย ททามหาเส. ตวอยางน เยส โน ใชในอรรถเหมอน เย มย. อธบาย : [ ๑ ] ฉฏฐปจจตตะน กเชนเดยวกบสตตมปจจตตะ ตางแตเปนฉฏฐวภตต อ. :-

Page 192: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 191

อ. ท ๑ ทชชวตมชวมหา เยส โน ม ททามหเส. [ ข. ชา. โลหกมภ. ๒๗/๑๓๗ ] "เรา ท. ใด ไมใหแลวส, เรา ท. นน ไดเปนอยชว." (ชาต- กฏฐกถา [ ๔/๒๘๕ ] แกเปน เย มย). อ. ท ๒ เอกสสป เจ ภกขโน นปปฏภาเสยย ต ภกขน อปสาเทต [ มหาวภงค ๒/๕๑๘] "ถาภกษแมรปหนง ไมกลาวออกไป เพอจะ รกรานภกษณนนไซร." (ในมหาวภงคนน ตอนแจกบทแสดงวา เอกสสป เจ ภกขโน อนปสาทเต ขาทสสาม ภชสสามต ปฏคคณหาต. ในโยชนาสมนต. [ ๒/๑๑๙] วา ปาลย ปน เอกสส เจป ภกขโน นปปฏภาเสยยาต เอโ เอต ภกขน เจป นปปฏภาเสยยาต อตโถ. ปจจตเต ห สามวจน). [ ๒ ] สตตมและฉฏฐทง ๒ น คลาย ๆ กนในบางประการ เชน เปนนทธารณะได, และอกฝายหนงเปนลกขณะ อกฝายหนงเปนอนาทร. ในคาจารกเกาทอางกลาวในขอสตตมปจจตตะแลว ฉฏฐลงทายเปน เอ ไดเหมอนสตตม. กเมอสตตมยงแปลเปนปฐมาไดแลว (แตวามใชสตตม- วภตตจรง ๆ ตามทไดสนนษฐานแลว เปนแตรปเหมอนสตตม คอ เอ เพราะยงไมเคยพบ สม เลย) , ฉฏฐกแปลเปนปฐมาได. [ ๓ ] แตมขอทตางกนอยบาง คอสตตมปจจตตะมทางสนนษฐาน

Page 193: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 192

วา เปนปฐมาวภตตในรปเกา. แตฉฏฐปจจตตะ ตามตวอยางท ไดแลว ไมมทางสนนษฐานอยางนน. ทานไมใชเปนฉฏฐปจจตตะ ในเมอมทางแปลงอยางอนไดกม. สรปอธบาย : ฉฏฐปจจตตะ คอ บทฉฏฐวภตต ใชเปนปฐมา- วภตต.

Page 194: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 193

สพพนามนบาต ๑๗. มสพพนามนบาต หรอนบาตรปสพพนาม ใชในสานวน เกาชนบาล ใชตามในชนอรรถกถาบาง ดงตอไปน :- เสยยถท (๑) เสยยถท เปนนบาต, ในบาลไวยากรณจดเขาในนบาต หมวดคาถาม, ในวากยสมพนธตอนตน ทานเรยกชอวา ปจฉนตโถ นยมตโถ. แปลวา ' อยางไรน.' ตรงกบคาไทยวา ' คอ.' อ. อรโย อฏงโก มคโค เตส อคคมกขายต, เสยยถท สมมาทฏ ... สมมาสมาธ. อธบาย : [ ๑ ] เสยยถท ทานแสดงไวในแบบวากยสมพนธแลว ในนบาตหมวดท ๓ ขอ ๑๖๕ เรยกชอวา ปจฉนตโถ. แตแสดงใน ทนอก เพอใหคกบ ยทท ซงจะกลาวตอไป. ในอรรถกถาบางแหงแกวา เสยยถทนต อนยมตนยมนกขตตอตถวภาชนฏเ นปาโต. [ ส. ว. ๒/๑๒๒ ] "เสยยถท เปนนบาต ในอรรถวากาหนดอรรถทยงมได กาหนดและจาแนกอรรถทยกขนไว." เรยกชอตามน แตตดใหสนวา วภาชนตโถ หรอ นยมตโถ. (อกอยางหนง เหนวาใชเปนลงคตถะ กนาได). แปลวาอยางไรน ตรงกบคาไทยวา ' คอ ' ในททวไปใช นาหนาจานวนบททจาแนกออก. อ :-

Page 195: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 194

อ. ท ๑ อรโย อฏงคโก มคโค เตส อคคมกขายต. เสยยถท สมมา- ทฏ ...สมมาสมาธ. [อตวตตก ๒๕/๑๙๘ ] " มรรคมองค ๘ อน ประเสรฐ บณฑตกลาววาเลศกวาธรรมเหลานน คอ สมมาทฏฐ... สมมาสมาธ. อ. ท ๒ สตถา...อนปพพกถ กเถส, เสยยถท ทานกถ สลกถ สคคกถ กามาน อาทนว โอการ สงกเลส เนกขมเม อานสส ปกาเสส. [ จกข- ปาลตเถร. ๑/๖] "พระศาสดา...ตรสอนปพพกถา คอ ทรงประกาศ ทานกถา สลกถา สคคกถา โทษ ความเลวทราม และความเศราหมอง แหงกามทงหลาย และอานสงสในเนกขมมะ. ใน อ. น บททจาแนกออก มกรยาอาขยาตซงรวมกนเขาเปน พากย จงสมพนธไปตามปกต. [ ๒ ] บททจาแนกออก ประกอบวภตตเหมอนบทตงเปนพน อ. :- อ. ท ๑ ....อรย อฏงคก มคค เทเสส ปกาเสส, เสยยถท สมมา- ทฏ ....สมมาสมาธ. [ พระราชนพนธคาบชาในพธทาวตรวนวสาข- บชา] "แสดง ประกาศซงมรรคมองค ๘ อนประเสรฐ คอ ซงสมมา- ทฏฐ...ซงสมมาสมาธ." (มคค บทตง, สมมาทฏ ...บทจาแนก). อ. ท ๒ ยถาคตมคโคต โข ภกข อรยสเสต อฏงคกสส มคคสส

Page 196: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 195

อธวจน, เสยยถท, สมมาทฏ ยา...สมมาสมาธสส. [ ส. สฬา. ๑๘/๒๔๒] "ภกษ, คานนวา ' มรรคตามทมาแลว' แล เปนชอ แหงมรรคมองค ๘ อนประเสรฐ, คอ แหงสมมาทฏฐ....แหงสมมา- สมาธ." (มคคสส บทตง, สมมาทฏ ยา...บทจาแนก). ในบางแหง แตนอย บทตงเปนวภตตอน สวนบทจาแนก ทาน ประกอบเปนปฐมาวภตต. อ. กลลนต โข ภกขเว อรยสเสต. อฏงคกสส มคคสส อธวจน, เสยสถท, สมมาทฏ ....สมมาสมาธ. [ ส. สฬา. ๑๘/๒๑๙ ] "ภกษ ท., คานนวา ' แพ (หรอทน)' แล เปนชอแหงมรรคมองค ๘ อนประเสรฐ คอ สมมาทฏฐ...สมมา- สมาธ." (มคคสส บทตง, สมมาทฏฐ...บทจาแนก). [ ๓ ] เสยยถท น ทานแกความดวย กตม ศพทกม จงควร เปนทสงเกตของนกศกษา. (เสยยถทนต เต กตเมต อตโถ. มโน. ป. ๓/๗๙). อนง นาสงเกตวา วธจาแนกบทดวยวาง เสยนถท น คลาย กนกบจาแนกดวยวาง อต ศพท ทใชมากในรนอรรถกถา. เรองนได แสดงแลวในตอนทวาดวยสรป (บทกาหนดโดยวภาค) สวนทสรปใน อตศพทขางตน. การเรยกสมพนธ กพงอนโลมบทสรปในอตศพทนน คอ ถาบทจาแนกเปนปฐมาวภตต บอกเปนลงคตถะ สรปใน เสยยถท. ถาบทจาแนกเปนวภตตอน อนวตบทตง เรยกเหมอนบทตง และบอก สรปใน เสยยถท. สรปอธบาย. เสยยถท เปนนบาต ใชในคาถาม เรยกชอวา

Page 197: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 196

ปจฉนตโถ, อกอยางหนง เรยกชอวา วภาชนตโถ, หรอ นยมตโถ เพราะใชในอรรถทยงมไดกาหนด จาแนกอรรถทยกขนไว. หรอจะใช เปนลงคตถะกนาได. ตรงกบคาไทยวา ' คอ.' ยทท (๒) ยทท ทานวาเปนนบาต, ในอรรถกถาทงปวง แกอรรถ เปนสพพนาม ในอรรถ ย ศพท (ย+อท) ใชเปนวเสสนะ (นใด, นไรเลา) บาง เปนกรยาปรามาส (นใด) บาง. นเหมอน ย สพพนามโดยปกต ตางแต ยทท เปนวเสสนะของนามนาม ได ทกลงค ทกวจนะ. อ. :- วเสสนะ : คหน เหต ภนเต; ยทท มนสสา. อตตาน เหต ภนเต; ยทท ปสโว. กรยาปรามาส: อปปายสวตตนกา เอสา มาณว ปฏปทา, ยทท ปาณาตปาต โหต ลทโท. อกอยางหนง ทานแปล ยทท วา 'คอ' (ยท+อท) เหมอนอยางถามใหกาหนดอรรถทยงมไดกาหนด เชนเดยวกบ เสยยถย จงใชเปนนบาตไดอกอยางหนง เรยกชอวา ปจฉนตโถ เหมอนเรยก เสยยถน ในแบบวากยสมพนธตอนทวาดวยนบาต หรอ นยมตโถ เหมอนเรยก เสยยถท ในอรรถกถาบางแหง (นไรเลา, คอ). อธบาย : [ ๑ ] บทวา ยทท น ในอรรถกถาแกเปนสพพนาม

Page 198: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 197

ในอรรถ ย ศพท และตดบทเปน ย+อท, ใชเปนบทวเสสนะบาง กรยา- ปรามาสบาง เหมอน ย สพพนาม. แตเพราะ ยทท คงรปอยอยางเดยว ทงใชเปนวเสสนะของบทนามทกลงคทกวจนะ. ในอรรถกถา ทาน จงยกเปนนบาต. ไมเชนนน ทานกวาเปนลงควปลลาส ดงคาวา ยทท สภาวธมโม. [ อภ. ว. ปมปรจเฉท. น. ๖๖ ] ในโยชนา [ ๑/๑๗๕-๑๗๖ ] วา ยทท เปนลงควปลลาส แสดงสมพนธเปน วเสสนะ ของ สภาวธมโม. รปประโยค ยทท ในททงปวง อาจจาแนกเปน ๓ ประเภท ดงน :- รปประโยค ยทท ประเภทท ๑ ยทท เมอใชเปนสรรนาม ในอรรถ ย ศพท กตองม ต ศพท รบ, โดยปกตทานวาง ต ศพทไวชดเจน ในอนประโยคหนา อ. :- ยทท เปนวเสสนะ อ. ท ๑ คหน เหต ภนเต, ยทท มนสสา. อตตาน เหต ภนเต, ยทท ปสโว. [ม. ม. กนทรก. ๑๓/๔ ]" ขาแตพระองคผเจรญ, แทจรง, มนษย ท. นใด, มนษยนนซบซอน (หยงยาก). ขาแต พระองคผเจรญ, แทจรง, ปส ท. นใด, ปสนนเผน (หยงงาย)." ยทท วเสสนะ ของ มนสสา. มนสสา ลงคตถะ. ยทท วเสสนะ ของ ปสโว. ปสโว ลงคตถะ. อ. ท ๒ เอตทคค ภกขเว มม สาวกาน อปาสกาน พหสสตาน.

Page 199: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 198

ยทท ขชชตตรา. [ อง. เอก. ๒๐/๓๔ ] "ภกษ ท., ขชชตตรา นใด, ขชชตตรานน เปนยอกแหงอบาสกา ท. ผสาวกาของเราผ พหสต." ตวอยางทง ๒ น มในสามาวตวตถ. แตตวอยางหลงในสามาวต- วตถ เปน ธมมกถกาน ตางจากบาล, ในทนใชตามบาล. อ. ท ๓ เอส ปจจยโย ชรามรณสส, ยทท ชาต. [ท. มหา. มหานพพาน ๑๐/๖๗ ] "ชาตนใด, ชาตนนเปนปจจยแหงชราและมรณะ. ยทท เปนกรยาปรามาส อ. ท ๑ อปปายสวตตนกา เอสา มาณว ปฏปทา, ยทท ปาณาตปาต โหต ลทโท โลหตปาณ หตปหเต นวฏโ อทยาปนโน ปาณภเตส. [ม. อ. สภ. ๑๔/๓๗๗ ] "บคคลเปนพราน ฆาสตว มมอเปอนเลอด ตงอยในการฆาการประหาร ไมถงความเอนดในสตว ท. นใด, มาณพ, (ปฏปทา) นน เปนปฏปทาทใหเปนไปเพอมอายนอย." ยททนต ปท โหตต ปเท กรยาปรามสน. อ. ท ๒ เอตทคค ภกขเว เปยยวชชาน, ยทท อตถกสส โอหตโสตสส ปนปปน ธมม เทเสต. [อง. นวก. ๒๓/๓๗๗ ] "ภกษยอมแสดง ธรรมบอยๆ แกผทาใจใหมประโยชน เงยโสตนใด, ภกษ ท.,

Page 200: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 199

(การแสดงธรรม) นน เปนยอดแหงความกลาววาจาเปนทรก ท." ขอสงเกต : วธแปลแบบของไทยอยางหนง ทานสอนใหหาบท โยคของ ยทท ทเปนนปสกลงค และใหแปลบทนานามถด ยทท วา คอ ....อยางวเสสลาภ เชน ยทท ขชชตตรา แปลยกศพทวา ยทท ขนธปจก ขนธปญจกะนใด ขชชตตรา คอขชชตตรา, บทโยค ของ ยทท น ใชเปนบทโยคของ ต ศพททเปนรปนปสกลงคดวย. วธ นไมถอ ยทท เปนนบาต หรอเปนลงควปลลาส ถอวาเปนนปสกลงค ธรรมดา จงตอนหาวธแปลเพอรกษาลงค ดขยกขยอนอย. และถา บทนามนามถด ยทย เปนนปสกลงคดวยกน เชน ยทท ธมมทาน (ซงจดแสดในขอวาดวย เอตทคค) จะแปลอยางนน หรอจกใช ยทท เปนวเสสนะ ของ ธมมทาน ทเดยว, ถาจะใชอยางหลง วธแปล กไมลงกน, ถาจะใหลงกนกดไมจาเปน.ถายก ยทท เปนนบาต หรอ เปนลงควปลลาส กหมดปญหา ไมตองแปลขยกขยอน. รปประโยค ยทท ประเภทท ๒ [ ๒ ] ประโยค ยทท ตามตวอยางในขอ [ ๑ ] วาง ต ศพท ไวในอนประโยคหนา ใช เอต ศพทเปนพน และมกประกอบเปนรป นปสกลงคเหมอน ยทท. ยงมประโยค ยทท อกรปหนง ไมวาง ต ศพท ไวในอนประโยคหนา และไมวางไวในตอนไหน, ในอรรถกถาแกฝาก ต ศพทไวแกบทนามนามถด ยทท, ตด ยทท ใหเปนประโยคลงคตถะ อกประโยคหนง โยคบทนามนามนน. อ :-

Page 201: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 200

อ. ท ๑ เอว สวฑฒา ห ตสส ภควโต ปรสา, ยทท อมวจเนน อ มวฏาปเนน. [ มหาวภงค ๑/๔๑๑] "เพราะวา บรษท ของพระผมพระภาคเจานน เจรญแลวดวยอาการอยางน. (การวากลาว ซงกนและกน การเตอนกนและกนใหออกจากอาบตนใด), ดวย การวากลาวซงกนและกน ดวยการเตอนกนและกนใหออกจากอาบต (นน)." ตงแต ยทท ประกอบเปนภาษามคธวา ยทท อมวจน อมวฏาปน, เตน อมวจเนน อ มวฏาปเนน. อ. ท ๒ หตถปท เตส อคคมกขายต ยทท มหนตตเตน. [ม. ม. มหาหตถปโทปม. ๑๒/๓๔๙] "รอยเทาชาง บณฑตกลาววาเลศกวา รอยเทาเหลานน เพราะ (ความทแหง, รอยเทาชางนใด) รอยเทาชาง (นน) เปนของใหญ. ตงแต ยทท ประกอบเปนภาษามคธวา ยทท หตถปท. ตสส หตถปทสส มหนตตเตน. อ. ท ๓ กมม สตเต วภชต หนปปณตตาย. [ ม. อ. สภ. ๑๔/๓๗๖ ] "กรรมยอมจาแนกสตว ท. เพอ (ความทแหง, สตว ท. นใด สตว ท. (นน) เปนผเลวและด.

Page 202: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 201

ตงแต ยทท ประกอบเปนภาษามคธวา ยทท สตา, เตส สตตาน หนปปณตตาย. อ. ท ๒-๓ น ฝาก ต ศพท ทบทภาวาทสมพนธ และ ประกอบบทนน ใหเปนบทโยคของ ยทท. นกอนโลม อ. ท ๑. ประโยค ยทท ประเภทท ๓ [ ๓ ] ตามตวอยางในขอ [ ๑ ] บทนามนามถด ยทท เปน ปฐมาวภตตเปนลงคตถะ วาง ต ศพทไวในอนประโยคหนา, ตาม ตวอยางในขอ [ ๒ ] บทนามนามถด ยทท เปนวภตตอนจากปฐมา- วภตต ไมม ต ศพท ตองฝาก ต ศพทแกบทนามนามนน หรอบทท เนองแกบทนามนามนน ความกพอยงได, แตยงมประโยค ยทท อกมาก ไมไดวาง ต ศพทไว และจกฝาก ต ศพทไวแกบทใดบทหนงใหรบ กนกไมถนด, ในทเชนน ทานแตกอนจงแปลวา' นไรเลา' เลยงคาวา ' ใด' เพอไมตองม ' นน ' รบ. อ. :- อ. ท ๑ ตถาคตสาวกสงโฆ เตส อคคมกขาต, ยทท จตตาร ปรสยคาน อฏ ปรสปคคลา [ อตวตตก ๒๕/๒๙๘ ] "หมสาวก ของพระตถาคต บณฑตกลาววาเลศกวาหมเหลานน, คแหงบรษ ท. ๔ บรษบคคล ท. ๘ นไรเลา." ยททนต ปท ปรสยคานต จ ปรสปคคลาต จ ปททวยสส วเสสน.

Page 203: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 202

แปลอยางน เหมอนยกประโยคหนาเปนประโยค ต หรอ ต ศพท แฝงอยในประโยคหนา. ยทท หรอ ย ศพททงปวง อาจแปลอยางน ไดตามเหมาะ. (บาลอตตปปสาทสตต ตอนนในจตกกนบาต องคตตร- นกาย [ ๒๑/๔๕ ] มตอ เอส ภควโต..ปกเขตต โลกสส, แตในอตวตตกะนไมม. ถงจะมตอ เอส กเหนวา เอส ไมใชเปนบท รบ ยทท. เพราะไมใชลกษณะอนประโยค ต ศพททใชในประโยค ยทท พงเทยบด). อกอยางหนง ทานใชอยาง เสยยถย (คอ) เชน เอว สวฑฒา... อม วฏาปเนน สมเดจพระมหาสมณเจา ว.ว. ทรงแปลวา "เพราะบรษทของพระผมพระภาคเจานน เจรญแลวดวยอาการอยางน คอ ดวยวากลาวซงกนและกน ดวยเตอนกนและกนใหออกจากอาบต." เพราะฉะนน จงใชเปนนบาตอยาง เสยยถท ไดอกอยางหนง แปลวา 'นไรเลา' (โดยพยญชนะ), 'คอ' (โดยอรรถ) เรยกชอวา ปจฉนตโถ ตามททานเรยกไวแลวในแบบวากยสมพนธ ตอนทวาดวย นบาต, หรอ นยมตโถ ตามทเรยกในอรรถกถา [ ส. ว. ๒/๑๒๒] (หรอเรยกวาลงคตถะ กนาได, ความอยางเดยวกน). พจารณาดในประโยคมาก ยทท กบ เสยยถท เทยบกนได แตมขอทตางกนคอ ยทท มงกาหนดอรรถทยงมไดกาหนดอยางเดยว เสยยถท มงกาหนดดงนน และจาแนกขอดวย อ. เทยบกน คอ :- ยทท ตถาคตสาวกสงโฆ เตส อคคมกขายต, ยทท จตตาร

Page 204: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 203

ปรสยคาน อฏ ปรสปคคลา. เสยยถท อรโย อฏงคโก มคโค เตส อคคมกขาต เสยยถท สมมาทฏ ...สมมาสมาธ. [ อตวตตก. ๑๕/๒๙๘]. อ. ท ๒ วมตตาณทสสน อนปาทาปรนพพานตถาย, เอตทตถา กถา..., ยทท อนปาทา จตตสส วโมกโข. [สมนต. ๑/๑๐๗ ]. "วมตตญาณทสสนะ เพออนปาทาปรนพพาน, กถามอนปาทาปร- นพพานนนเปนประโยชน คอ ความพนแหงจต เพราะไมยดมน." ใน อ. น เอต [ -ทตถา ] มงยอนกลบไปหาอนปาทาปรนพพาน จะใชรบ ยทท ไมได, จงแปล ยทท ไดแตอยางเดยววา ' คอ." อ. ท ๓ อหห พราหมณ พหชนหตาย ปฏปนโน พหชนสขาย พหสส ชนาตา อรเย าเย ปตฏาปตา, ยทท กลยาณธมมตา กลสธมมตา. [ อง. จตกก ๒๑/๔๗ ] "พราหมณ, เราแล ปฏบต เพอเกอกลแกชนมาก เพอสขแกชนมาก, ยงประชมชนมากใหตงอย ในายธรรมอนเปนอรยะ คอ ความเปนกลยาณธรรม ความเปน กศลธรรม." (พหสส ชนตาต พห อสส ชนตา. อทจ กรณตเถ สามวจน เวทตพพ. มโน . ป. ๒/๓๘๘). ใน อ. น บททพงกาหนด (อรเย าเย) เปนสตตมวภตต, สวนบทกาหนด (กลยาณธมมตา กสลธมมตา) เปนปฐมาวภตต,

Page 205: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 204

ทง ๒ จงตางวภตตกน. อกอยางหนงทานประกอบวภตตเสมอกน อ. พนธนา.วปปโมกโข โหต, ยทท อวชชาพนธนา [ ม. ม. เวกขณ. ๑๓/๓๗๒ ] "เปนผพนจากเครองผก คอ จากเครองผกคออวชชา." [ ๔ ] ตวอยางทยกมาแสดงตงแตตนน เพอแสดงวา ยทท ใชใน รปประโยคหลายอยาง ตงแตวาง ต ศพทไวชดเจน และเลอนไปจน ถงตองฝาก ต ศพท จนถงหาทฝากไมได กลายเปนนบาต (โดยการ ใช) ในพวก เสยยถท. ประโยคทวาง ต ศพทไว หรอทฝาก ต ศพท ลงได เวลาแปลตด ย-ต ไมปรากฏ ยทท, ถาจะใหปรากฏกตองแปล ยทท วา 'คอ' และตงรปคาแปลใหม เชน เอส ปจจโย ชรามรณสส ยทท ชาต แปลวา " นนเปนปจจยแหงชราและมรณะ คอ ชาต " แปล อยางน ใกลกบรปบาล. ผเพงภาษานยมแปลดงน. บทกาหนดดวย ยทท น คลายกนกบวเสสนลาภ. อาจเทยบกนได ดงน: บทกาหนดบทเดยว เปนวเสสลาภ, หลายบท เปนสรป, แม แสดงกาหนดดวย ยทท-เสยยถท นกเหมอนกน, แสดงกาหนดบทเดยว ใช ยทท. แสดงกาหนดหลายบท ใช เสยยถท. ฉะนน การแสดง สมพนธ พงสงเกตวธเรยงวธเขาในทโนนมาใชในทนตามสมควร. อนง ในประโยคทกาหนดบทเปนเหต เชน ยทท มหนตตตาย, แปล ยทท วา'คอ' เขาความไมถนด, แปลเปนปจฉนตถะทถามถง เหต (หรอใชเปนวเสสนะ ของ การณ. การณ เหต) เขาความได, ในเวลาแปลโดยอรรถ มกไมปรากฏ. ยทท ทกาหนดถามถงเหตน คลาย กการณา หรอ ต กสส เหต, แต กการณา เปนสานวนใหม,

Page 206: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 205

และ ต กสส เหต กใชในทมคาตอบเปนประโยค เชน เตสาห ธมม เทเสม...ต กสส เหต, เอเต ห คามณ ม ทปา...วหรนต. [ส. สฬา. ๑๘/๓๘๘] "เราแสดงธรรมแกภกษและภกษณเหลานน, ขอนนเพราะเหตแหงอะไร ? นายบาน, เพราะชน (คอภกษและภกษณ) เหลานน เปนผมเราเปนเกาะ...อย." นเปนขอพงสงเกต. สรปอธบาย: ยทท เปนนบาต ใชเปนสพพนาม คอเปนวเสสนะ บาง (นใด, นไรเลา) กรยาปรามาสบาง (นใด) เหมอน ย ธรรมดา ตางแต ยทท เมอใชเปนวเสสนะ กเปนวเสสนะของบทนาทนามไดทก ลงคทกวจนะ เพราะยกเปนนบาตแลว กหมดปญหา. อกอยางหนง ยทท ทานใชอยาง เสยยถท (นไรเลา, คอ) เรยกชอวา ปจฉนตโถ หรอ นยมตโถ. บาลและอรรถกถาทมาแหง ยทท บาล เอส ปจจโย ชรามรณสส, ยทท ชาต. [ ท. มหา. มหานทาน ๑๐/๖๗]. อรรถกถา ยทท ชาตต เอตถ ยททนต นปาโต, ตสส สพพปเทส ลงคานรปโต อตถโต เวทตพโพ, อธ ปน ยา เอสาต อยมสส อตโถ, ชรามรณสส ห ชาต อปนสสยโกฏยา ปจจโย โหต. [ ส. ว. ๒/๑๒๓].

Page 207: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 206

บาล เอว สวฑฒา-อมวฏาปเนน. [มหาวภงค ๑/๔๑๑]. อรรถกถา ยททนต วฑฒการณนทสสนตเถ นปาโต, เตน ย อท อม วฏาปเนน จ สวฑฒา ปรสาต เอว ปรสาย วฑฒการณ ทสสต โหต. [ สมนต. ๒/๑๒๗]. บาล จนทโน เตส อคคมกขายต, ยทท มทตาย เจว กมมตาย จ. [ อง. เอก. ๒๐/๑๑]. อรรถกถา ยททนต นปาตมตต. [ มโน. ป. ๑/๖๑]. บาล ยทท จตตาร ปรสยคาน อฏ ปรสปคคลา. [ ข. อตวตตก ๒๕/๒๙๘ ]. อรรถกถา ยททนต ยาน อมาน. [ข อต. ป. ท. ๓๗๔]. บาล ยทท มทนมมทโน...นพพาน. [ข. อตวตตก ๒๕/๒๙๘ ]. อรรถกถา ยททนต นปาโต, โย อยนต อตโถ. [ ข. อต. ป. ท. ๒๗๓].

Page 208: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 207

เอตทคค (๓) เอตทคค ทานตดเปนบท เอต+อคค และใชได ในลงคทง ๓, พงถอเปนนบาตเหมอน ยทท เพราะใชคงรปอย อยางเดยว.ในปทานกรมบางฉบบ แสดงเปนบทสมาสวา เอตท (ในภาษาสสกฤต, แตในบาลไมมพยญชนะการนต จงลงวา ท อาคม) +อคค ทาสนธเปน เอตทคค ใหความหมายรวมกนวา อครฐาน ยอด เปนตน. เอตทคค เรยกชอตามอรรถทใช. อ. เอตทคค ภกขเว มม สาวกาน อปาสกาน พหสสตาน, ยทท ชชชตตรา. อธบาย : [ ๑ ] ในอรรถกถาตอนแก เอตทคคบาล ในเอกนบาต องคตตรนกาย ตดบท เอตทคค เปน เอต อคค [นโม. ป. ๑/๑๓๑] และแกอรรถของบท ไปตามลงคทง ๓ คอเปน เอส อคโค , เอสา อคคา, หรอคงเปน เอต อคค. นแกอรรถคอความ, แตโดย พยญชนะ คงใชวา เอตทคค รปเดยว, ชอเรยกตามอรรถทใช คอ เอต เปนวเสสนะ, อคค เปนวกตกตตา หรอ วเสสนะ. อ. :- อ. ท ๑ เอตทคค ภกขเว มม สาวกาน อปาสกาน พหสสตาน, ยทท ขชชตตรา . [ อง เอก. ๒๐/๓๔ ] "ภกษ ท., ขชชตตรานใด, ขชชตตรานน เปนยอดแหงอบาสกา ท. ผสาวกาของเรา ผพหสต." เอตนต ปท ขชชตตราต ปทสส วเสสน. อคคนต ปท โหตต ปเท วกตกตตา, โหตต ปท ขชชตตราต ปทสส กตตวาจก

Page 209: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 208

อาขยาตปท. ภกขเวต ปท อาลปน. มมาต ปท สาวกกานนต ปทสส สมพนโธ, สาวกานนต จ พหสสตานนต จ ปททวย อปาสกานนต ปทสส วเสสน. อปาสกานนต ปท นทธารณ. ขชชตตราต ปท อปาสกานนต ปทสส นทธารณย, โหตต ปเท สยกตตา. ยททนต ปท ขชชตตราต ปทสส วเสสน. ขชชตตราต ปท ลงคตโถ (อกอยางหนง อคค ศพท ไมถอเปนอตวเสสคณศพท, บอก อปาสกาน เปนอปาทาน ใน อคค [ เหมอนในโยชนาอภธมม]. หรอ ใน โหต). อ. ท ๒ เอตทคค ภกขเว อตตภาวน, ยทท ราห อสรนโท. [ อง. จตกก. ๒๑/๒๒ ] "ภกษ ท., ราห ผจอมอสรนใด, ราหผจอมอสรนน เปนยอดแหงผมอตภาพ ท. " (ยทท ราห อสรนโทต โย เอส ราห อสรนโท, อย อคโค นาม. มโน. ป. ๒/๓๔๐). คาแปลอกแบบหนง "ภกษ ท., นนเปนยอดแหงผมอตภาพ ท. คอราห ผอสรนท." อ. ท ๓ เอตทคค ภกขเว อเมส ทวนน ทานาน, ยทน ธมมทาน. [ ข. อตวตตก ๒๕/๓๐๕] "ภกษ ท., ธรรมทานนใด, ธรรมทาน นน เปนยอดแหงทาน ท. ๒ น." (ยททนต ย อท ธมมทาน วตต, เอต อเมส ทวส ทาเนส อคค เสฏ อตตม. ข. อต. ป. ท ๔๐๔).

Page 210: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 209

คาแปลอกแบบหนง "ภกษ ท., นนเปนยอดแหงธรรม ท., ๒ เหลาน คอธรรมทาน." [ ๒ ] ในการยกศพทแปลวา "ขชชตตรา ขชชตตา ยทท นใด, ขชชตตรา ขชชตตรา เอต นน อคค โหต เปนยอด." อาจเกดความรไมสนท, ทานจงอาจสอนใหววรณะ คอไขไปหาลงค ของบทนามนาม เชนวา ขชชตตรา ขชชตตรา. ยทท เมาะ ยา เอสา, ยา เอสา. นใด. เอต เมาะ เอสา. เอสา ขชชตตรา ชชชตตรา นน. อคค เมาะ อคค. อคคา โหต เปนยอด.... ดกเขาท แตพงทราบวา นนเพยงเพอแสดงวา ยทท เทากบ ยา เอสา เปนตน, ในเวลาสมพนธไมพงบอกเปน ววรยะ-ววรณะ พงบอก เขาโดยตรง, หรอบอกววรณะดวยอยางยกศพทแปลกได. [ ๓ ] เอตทคค น ถาถอเปนบทสมาส เหมอนทแสดงไวใน ปทานกรมบางฉบบ แปลวา เอตทคคะ หรอ ผเอตทคคะ บอก สมพนธเปนลงคตถะหรอวเสสนะกได เหมอนดง อ. ท ๒ แปลวา "เอตทคคะ (หรอผเอตทคคะ) แหงอบาสกา ท. ผสาวกาของเรา ผพหสต คอ ขชชตตรา." สรปอธบาย : เอตทคค พงถอเปนนบาต ใชไดในลงคทง ๓ เหมอน ยทท เรยกชอตามอรรถทใช. อท (๔) อท นบาต มใชในคาเกามากแหง โดยมากใชรวม เขากบศพทอน , พบเปนพนอยคอ เสยยถท (เสยยถา+อท),

Page 211: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 210

ยทท (ยท+อท), ยถยท ยเถท (ยถา+อท), ยาวจท (ยาว+จ+อท), หท (ห+อท), นยท (น+อท), ตทท (ตท+อท), กมท) (ก+อท) . อ. :- เสยยถท ยทท แสดงแลวในขอนน ๆ ยถยท ยาวจท; นาห ภกขเว อ เอกธมมป สมนปสสาม, ย เอว ลหปรวตต, ยถยท ภกขเว จตต, ยาวจท ภกขเว อปมาป น สกรา, ยาว ลหปรวตต จตต. หท, นยท; สงขารา จ อท ภกขเว อตตา อภวสสส. นยท สงขารา อาพาธาย สวตเตยย. อท นบาตน ใชเปนเพยงนบาตมาก ใชเปนนยมสพพนาม บาง. อธบาย : [ ๑ ] อท นบาตน รปเดยวกบ อท นยมสพพนาม โดยมากใชรวมเขาศพทอน และเปนคาทายของศพทนน เชน ยทท ทวาเปนนบาต เพราะ อท ในทเชนนน ไมมความหมายแหง อม ศพท ดงททานเรยกวา นปาตมตต เปนเพยงนบาต, คอใชเปนวจนาลงการ วจนสลฏฐกะ หรอบทปรณ, ทางขางไทยเราถอเครงวาตองแปลทกบท ทกศพท เมอพบ อท เขากตองแปลวา น และบางทยกยายรปประโยค เพอใหลงคลงกน เชน ยถยท อตถสทโท แปลวา อท สททชาต สททชาตนใด อตถสทโท คอเสยงแหงหญง ยถา ฉนใด. แตทานวา อท เปนเพยงนบาต จงไมจาตองแปลอยางนน ถารกจะใหเปนคณบท บอกวา อทนต ปท อตถสทโทต ปทสส วเสสน กยงได เพราะ

Page 212: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 211

บอกอยางน ลงกนไดกบประโยคทมบทนามนาม เปนนปสกลงค เชน ยทท ภกขเว จตต, ยถยท เทยบกนไดกบ ยถาต, บอกสมพนธ รวมกนไปกบยถาศพทกได บอกแยกวาวจนาลงการกได, แม อท ท รวมอยกบศพทอน กพงทราบอยางน อ. :- ยถยท, ยาวจท อ. ท ๑ นาห ภกขเว อ เอกธมมป สมนปสสาม, ย เอว ลหปรวตต, ยถยท ภกขเว จตต. ยาวจท ภกขเว อปมาป น สกรา, ยาว ลหปรวตต จตต. [ อง. เอก. ๒๐/๑๑] "ภกษ ท., เราไมแลเหนแมธรรมขอหนงอน ทแปรเรวเหมอนจต (หรอเหมอน จตน) ภกษ ท., จนกระทง, ภกษ ท., อปมาไมทางาย เทาทจต (แปรเรว." ยาวจาต อธมตตสมานตเถ นปาโต. อตวย น สกโรต อตโถ. อทนต นปาตมตต. มโน. ป. ๑/๖๑). สมพนธ ยถยท ๑. ยถยทสทโท อปมาโชตโก. ๒. ยถาสทโท อปมาโชตโก. อทสทโท วจนาลงกาโร. ๓. ยถาสทโท อปมาโชตโก. อทนต ปท จตตนต ปทสส วเสสน. สมพนธ ยาวจท ๑. ยาวจทสทโท กรยาวเสสน.

Page 213: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 212

๒. ยาวสทโท กรยาวเสสน. จสทโท จ อทสทโท จ วจนาลงการา. อ. ท ๒ นาห ภกขเว อ เอกสททมป สมนปสสาม , โย เอว ปรสสส จตต ปรยาทาย ตฏต, ยถยท ภกขเว อตถสทโท. [จกขปาลตเถร. ๑/๑๕ ] "ภกษ ท., เราไมแลเหนแมเสยงอยางหนง อน ท ครอบงาจตของชายตงอยเหมอนเสยงหญง ภกษ ท." อ. ท ๓ นาห ภกขเว อ เอกธมมมป สมนปสสาม, เยน อนปปนนา วา อกสลา ธมมา อปปชชนต, อปปนนา วา กสลา ธมมา ปรหายนต, ยถยท ภกขเว ปมาโท. [อง. เอก. ๒๑/๑๓] "ภกษ ท., เราไมแลเหนแมธรรมอยางหนงอน ทเปนเหตใหธรรม เปนอกศลทยงไมเกดเกนขน หรอธรรมเปนกศลทเกดแลวเสอมไป เหมอนความประมาท ภกษ ท." (มงคลตถทปน [ ๒/๑๘๕ ] ยกฎกา พระบาลนมาแกวา อทนต ลงควปลลาเสน นทเทโส นปาตปท วา เอต ยททนตอาทส วย....). หท, นยท สงขารา จ หท ภกขเว อตตา อภวสสส, นยท สงขารา อาพาธาย สวตเตยย, [ อนตตลกขณ. ๔/๒๕ " " ภกษ ท., ถาสงขาร ท. น จกไดเปนตวตนแลวไซร , สงขาร ท.น ไมพงเปนไปเพออาพาธ." อทนต ปท (ทงสองแหง ) สงขาราต ปทสส วเสสน.

Page 214: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 213

[ ๒ ] อท นบาตน ปรากฏในสานวนเกาชนบาล ในรปประโยค เชนทยกมาเปนตวอยางน พงสงเกตใหด. อนง บางทานไดชแจงวา ในคมภรพระเวทของพราหมณ (อน จะเทยบกบพระไตรปฎก) สรรพนามเชน อท ไมนยมลงคและวจนะ ของนามนาม, ในพระไตรปฎก กมใชอยางนน เชน สงขารา จ หท เปนตน หรอดง อ. ทงหลายทยกมาแลว. แมในคาถาวา อตสต อตอณห อตสายมท อห กเหมอนกน, บางทานจงใช อท กาโล ทเดยว. สรปอธบาย : อท นบาต ใชควบทายศพทอนเปนพน เชน ยทท ยถยท. ใชเปนเพยงนบาตควบไปกบศพทนน ๆ บาง เปนสพพนาม บางตามควร. ยตร หนาม (๕) ยตร หนาม หรอ ยตถ หนาม เปนนบาต ใช รวมกนในทแสดงอศจรรย, ในทแสดงสงเวชบาง แตนอย, ยตร ใชเปนสพพนาม ในอรรถ ย ศพท ทานแกความเปนปฐมา- วภตตเปนตน ตามความในทมานน ๆ, เปนวเสสนะของบทนามนาม ทเพงถง, หนาม พงใชเปนนบาต เรยกชอวา วมยตโถ หรอ อจฉรยตโถ (ความเดยวกน), ในทแสดงสงเวช นาเรยกวา สงเวคตโถ. ยตร หนาม นวางไวในพากยใด กรยาในพากยนน ประกอบดวยภวสสนตวภตตเปนพน แตใชในอรรถอดตกาล. (บาง มตวา หนาม ทากรยาใหเปนไปในอรรถปจจบนกาล). อ. ยตร

Page 215: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 214

เปนปฐมาวภตต อจฉรย วต โภ อพภต วต โภ, ยาว ปณฑโต อย ทฆาว กมาโร, ยตร หนาม ปตโน สงขตเตน ภาสตสส วตถาเรน อตถ อาชานสสต. ใน อ. น ยตร เทากบ โย วเสสนะของ กมาโร กตตา ใน อาชานสสต. อธบาย : [ ๑ ] ยตร หนาม หรอ ยตถ หนาม เปนนบาต ใชรวมกนในประโยคแสดงอศจรรยทเกดรสกในปจจบน. อศจรรยนน ทานแสดงวาม ๒ คอ ครหอจฉรยะ อศจรรยในทางตเตยน ๑ ปสงสาอจฉรยะ อศจรรยในทางสรรเสรฐ ๑. [ อฏฐกถากนทรกสตร ป. ส. ๓/๒ ] ยตร หนาม ใชในททง ๒ แตพบในทสรรเสรญโดย มาก, ใชในทแสดงสงเวชบาง แตนอย. ประโยค ยตร หนาม น มวธประกอบกรยาแปลกจากประโยคธรรมดาทว ๆ ไป คอ ในตอน ยตร หนาม ประกอบกรยาในพากยดวยภวสสนตวภตตเปนพน แต ใชในอรรถแหงอดตกาล ทานวาดวยอานาจ ยตร ห. (แตตามมต ในสททนตวาใชในอรรถปจจบนกาล). และ ยตร ทานแกความเปน สพพนาม ในอรรถ ย ศพท (ใด) เพงถงนามนามในหนหลง, และให เปนปฐมาวภตต เปนตน ตามแตจะปรบเขารปประโยคได, ในทาง สมพนธ ยตร จงเปนวเสสนะของบทนามนามทเพงถง. สวน หนาม พงเรยกชอเปนนบาตวา วมหยตโถ หรอ อจฉรยตโถ ตามททาน บอกไว, ในทางสมพนธ ทานใหนามาเชอมทายกรยาในพากย เชน อาชานสสต หนาม, โบราณแปลวา มา...แลว. อ. :-

Page 216: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 215

ยตร เปนปฐมาวภตต อ. ท ๑ อจฉรย วต โภ อพภต วต โภ, ยาว ปณฑโต อย ทฆาว กมาโร, ยตร หนาม ปตโน สงขตเตน ภาสตสส วตถาเรน อตถ อาชานสสต. [ โกสมพกกขนธก ๕/๓๓๕ ] "ดกอน ผเจรญ ท., อศจรรยหนอ, ดกอนผเจรญ ท., ไมเคยมหนอ, เทาท กมารทฆาวนเปนบณฑต, กมารไรเลามารทวถงอรรถแหงคาทบดาตรส โดยยอไดโดยพสดารแลว." ยตร = โย. ยตราต ปท กมาโรต ปทสส วเสสน. หนามสทโท อจฉรยตโถ. อ. ท ๒ อจฉรย อาวโส, อพภต อาวโส, (ยาว) ตถาคตสส มหทธกตา มหานภาวตา, ยตร หนาม ตถาคโต อตเต พทเธ ...ชาตโตป อนสสรสสต. [ ท. มหา. มหาปทาน. ๑๐/๑๐ ] "อศจรรย อาวโส, ไมเคยม อาวโส, (เทา) ทพระตถาคตเปนผมฤทธมาก ม อานภาพมาก, พระถตาคตพระองคไรเลา มาทรงตามระลกไดแลว ซงพระพทธเจา ท. ผลวงแลว....โดยพระชาตบาง." ยตร-โย. อ. ท ๓ ปณฑโต ภกขเว อานนโท, มหาปโ ภกขเว อานนโท, ยตร หนาม มยา สงขตเตน ภาสตสส วตถาเรน อตถ

Page 217: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 216

อาชานสสต...[มหาวคค ๕/๒๐๓ ] "ภกษ ท., อานนทเปนบณฑต, ภกษ ท., อานนทมปญญามาก, อานนทไรเลามารทวถงคาทเรากลาว โดยยอไดโดยพสดารแลว." ยตร=โย. ยตร เปนทตยาวภตต อ. ท ๔ ปาปก วต โภ อย ปรโส กมม อกาส คารยห สสจเฉชช, ยตร หนาม รโ ปรสา ทฬหาย รชชยา ปจฉาพาห คาฬหพนธน พนธตวา ขรมณฑ กรตวา ขรสสเรน ปณเวน รถยา รถย สงฆาฏเกน สงฆาฏก ปรเณตวา ทกขเณน ทวาเรน นกขาเมตวา ทกขณโต นครสส สส ฉนทสสนต. [ อง. จตกก. ๒๑/๓๒๗] "ดกอนผเจรญ ท., บรษนไดทากรรมชวนก อนนาตเตยน โทษถงตดศรษะ, บรษ ท.ของพระราชามาจบซงบรษไรเลา มดมอ ไพลหลงเสยมงคง โกนศรษะดวยมดโกน นาตระเวนไปทวทกถนน ทวทกสแพรง (ตลอดทางรถโดยทางรถ, ตลอดทางสแพรงโดยทาง สแพรง) ดวยทงกลองเสยงดงขรม แลวออกทางประตดานทกษณ ตดศรษะแลวทางประตทศทกษณของพระนคร." ยตร= ย. ยตร เปนตตยาวภตต อ. ท ๕ อจฉรย วต โภ อพภต วต โภ, ยาว สทธาย สปปยา ปสนนา, ยตร หนาม อตตโนป มสาน ปรจจตาน, ก ปนมาย อ กจ อเทยย ภวสสต. [ มหาวคค ๕/๗๐ ] "ดกอนผเจรญ ท.,

Page 218: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 217

อศจรรยหนอ, ดกอนผเจรญ ท., ไดเคยมหนอ. เทาสปปยานผมศรทธา เลอมใส, เนอแมของตน อนสปปยาไรเลา มาสละแลว. กสงไร ๆ อนอะไร จกเปนของอนสปปยานไมพงให." บาลน อรรถกถาไมไดแก แตตามความ ยตร= ยาย (ตตยา- วภตต). ยตร เปนปญจมวภตต อ. ท ๖ อจฉรย วต โภ, อพภต วต โภ, (ยาว) ตถาคตสส มหทธกตา มหานภาวตา, ยตร หนาม สห ทสสเนน ภควโต ตาวมหาวโณ รฬโห ภวสสต สจฉว โลมชาโต. [ มหาวคค ๕/๗๑ ] "ดกอนผเจรญ, อศจรรยหนอ, ดกอนผเจรญ, ไมเคยมหนอ, (เทา) ความทพระตถาคตเปนผมฤทธมาก มอานภาพมาก, เหตความ ทพระตถาคตเปนผมฤทธมาก มอานภาพมากไรเลา, แผลใหญเพยงนน มางอก มผวเรยบรอย มขนเกดแลว พรอมกบเหนพระผมพระภาค." ยตร= ยสมา. ยตร เปนสตตมวภตต อ. ท ๗ อจฉรย วต โภ, อพภต วต โภ, (ยาว) สมณสส มหทธกตา มหานภาวตา, ยตร หนามาย พรหหมาย พราหมโณ าโต ยสสส เอวรป ปรม นปจจการ กรสสต. [ม. ม. พรหมาย. ๑๓/๕๗๗] "ดกอนผเจรญ ท., อศจรรยหนอ, ดกอนผเจรญ ท., ไม

Page 219: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 218

เคยมหนอ, (เทา) ความทสมณะมฤทธมาก มอานภาพมาก, ใน สมณะไรเลา พราหมณชอพรหมาย ผเลองชอลอยศมาทากายนอบนอม อยางยงปานฉะน ." ยตร = ยตถ, ยสม. อ. ท ๘ อโห พทโธ อโห ธมโม อโห ธมมสส สวากขาตตา, ยตร หนาม สายมนสฏโ ปาโตวเสส อธคมสสต ปาตมนสฏโ สายวเสส อธคมสสต. [ม.ม. โพธราชกมาร. ๑๓/๔๗๔ ] "โอ พระพทธเจา, โอ พระธรรม, โอ ความทพระธรรม อนพระผม- พระภาคเจาตรสดแลว, ในเพราะพระพทธเจา ในเพราะพระธรรม ในเพราะความทพระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลวไรเลา บคคล ผททรงอนสาสนเวลาเยน มาบรรลคณวเสสเวลาเชา, บคคลผททรง อนสาสนเวลาเชา มาบรรลคณวเสสเวลาเยน." ยตร= ยสม. อ. ท ๙ ธรตถ กร โภ ชาต นาม, ยตร หนาม ชาตสส ชรา ปานสสต. [ ท. มหา. มหาปทาน. ๑๐/๒๕ ] "ดกอนผเจรญ ท., ขอทเถอะ ขนชอวาชาต นาตเตยน (ธ+อตถ. อตถ = ภเวยย), ใน เพราะชาตไรเลา ชรามาปรากฏแกผเกดแลว." ยตร= ยตร, ยาย, ยสส. ยตร หนาม ใน อ.น ใชในทางตเตยน. อรรถกถาแกเปน ประโยคลกขณะ, แตในทน ใชเปนนมตตสตตม ตามทเหนวาใชได อยางสน.

Page 220: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 219

[ ๒ ] ทเรยกวาประโยค ยตร หนาม นน สงเกตไดจากทมา ทวไปวา ประกอบดวยอนประโยคเตมท ๓ อนประโยค ดงน :- ก. อนประโยค อจฉรย. ข. อนประโยค ยาว แสดงบทนามนามกบลกษณะเทาทตองให กลาววาอศจรรย. ค. อนประโยค ยตร หนาม ขยายความลกษณะนนออกไปอก และ ยตร เพงถงนามนามในอนประโยค ข., บางทมตอไปอกอนประโยค หนง ดง อ. ท ๕ แตกนอย,จงนบเอาแต ๓ อนประโยค. ในทมาทงปวง อนประโยค ก. มบางไมมบาง สวนอนประโยค ข. มเปนพน และวาง ยาว ไวเบองหนาบาง ไมวาง ยาว ไวบาง, ถา วาง ยาว ไว หรอ เตม ยาว เขามา , อนประโยค ก. กเปนประโยค ตาว. จกแยกประเภทใน อ. ท ๑ เปนตวอยาง :- ก. อจฉรย วต โภ อพภต วต โภ. ข. ยาว ปณฑโต อย ทฆาว กมาโร. ค. ยตร หนาม ปตโน สงขตเตน ภาสตสส วตถาเรน อตถ อาชานสสต. [ ๓ ] ขอท ยตร ใชเปนวภตตอะไรนน พงสงเกตดงน : ยตร เพงถงนามนามบทใดทกลาวถงในอนประโยค ข., ถานามนามบทนน มาเปนกตตาในกรยาในพากย ยตร ห, ยตร ใชเปนปฐมาวภตต, ถากรยาในพากย ยตร ห มกตตาอน, ยตร ใชเปนวภตตในวภตตหนง แลวแตความ, สวน ต ศพทใสลงทบทนามนามท ยตร เพงถงใน

Page 221: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 220

อนประโยค ข. นน [ ๔ ] ในทนอมแหง ขาดอนประโยค ข. เชน :- ก. อจฉรย ภนเต อพภต ภนเต. ค. ยตถ ห นาม สตถ เจว สาวกาย จ อตเถน อตโถ, พยยชเนน พยชน สสนทสสต...ยทท อคคปทสม. [ ส. สฬา. ๑๘/๕๖๑ ].(ในทนใช ยตถ แทน ยตร). ก. อศจรรย พระเจาขา ไมเคยม พระเจาขา (ในพระธรรม- เทศนานน). ค. ใน (พระธรรมเทศนา) ไรเลา อรรถมาเทยบสมดวยอรรถ พยญชนะมาเทยบสมดวยพยญชนะทงของพระศาสดาทงของพระสาวกา คนในบทอนเลศ. ใน อ. น ถาใหอนประโยค ก. คงเปนประโยค ตาว กตองใช ยตถ ห นาม เปนนบาตรวมกน ในวรรค ยาว เรยกรวมกนวา อจฉ- รยตถนบาต อยางททานเรยกในอรรถกถา แปลวา "อศจรรย พระเจาขา, ไมเคยม พระเจาขา, เทาอรรถมาเทยบสมดวยอรรถ...." [ ๕ ] ในบางแหงแตนอย กรยาในอนประโย ยตร หนาม ประกอบดวยวตตนามวภตต เชน นสสต วต โภ โลโก, วนสสต วต โภ โลโก, ยตร หนาม ตถาคตสส อรหโต สมมาสมพทธสส อปโปสสกกตาย จตต นมต, โน ธมมเทสนาย. [ ว. มหาวคค ๔/๙] "ดกอนผเจรญ ท., โลกฉบหายหนอ, ดกอนผเจรญ ท., โลก พนาศหนอ, ในโลกไรเลา จตของพระตถาคตผอรหนต สมมา-

Page 222: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 221

สมพทธเจามานอมไป เพอความเปนผขวนขวายนอย, ไมนอมไปเพอ การแสดงธรรม." (หนาม ในทน นาเรยกวาสงเวคตถะ). เพราะม กรยาในอนประโยค ยตร หนาม ประกอบดวยวตตมานาวภตตเชน ตวอยางน จงนาเหนวามตในสททนตวา เพราะอานาจ หนามนบาต ภวสสนตตวภตตใชในอรรถวตตมานาวภตต มหลกฐานอย. สรปอธบาย : ยตร หนาม หรอ ยตถ หนาม เปนนบาต ใชใน ทแสดงอศจรรย บางแหงแสดงสงเวชแตนอย. ยตร ใชเปนสพพนาม เปนปฐมาวภตตเปนตนตามความ, ในทางสมพนธเปนวเสสนะ,ห นาม เรยกชอวา อจฉรยตถะ หรอ สงเวคตถะ ตามสมควร. บาลและอรรถกถาบางแหง ทมาแหง ยตร หนาม บาล อจฉรย อาวโส...ยตร หนาม......อนสสรสสต. [ อ. ท ๒]. อรรถกถา ยตร หนามาต อจฉรยตเถ นปาโต. โย นาม ตถาคโตต อตโถ. อนสสรสสตต อท ยตรหนปาตวเสน อนาคตวจน, อตโถ. ปเนตถ อตตวเสน เวทตพโพ. [ ส. ว. ๒/๒๕ ]. บาล อโห พทโธ.... ยตร หนาม... [ อ. ท ๘] อรรถกถา ยตร หนามาต วมหยตเถ นปาโต. [ ป. ส. ๓/๓๐๓ ].

Page 223: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 222

ยตร เปนปฐมาวภตต บาล ปณฑโต ภกขเว อานนโท...ยตร หนาม.... [ อ.ท ๓]. อรรถกถา ยตร หนามาต โย นาม. [ สมนต. ๓/๒๓๖ ]. บาล อจฉรย ภนเต...ยตร หนาม เทวภตสสป อปการาน ปาน..... [ สมนาราชกมาร. อง. ปจก. ๒๒/๓๕ ]. อรรถกถา ยตร นนามาต ยาน นาม. [ มโน. ป. ๓/๒๒ ] ยตร เปนทตยาวภตต บาล ปาปก วต โภ...ยตร หนาม... [ อ. ท ๔ ]. อรรถกถา ยตร หนามาต ย นาม. [ มโน. ป. ๒/๕๑๐ ]. ยตร เปนปญจมวภตต บาล อจฉรย วต โภ...ยตร หนาม .... [ อ. ท ๖.]. อรรถกถา ยตร หนามาต ยสมา นาม. [ สมนต. ๓/๑๙๓ ].

Page 224: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 223

ยตร เปนสตตมวภตต บาล ธรตถ.....ยตร หนาม.. [ อ. ท ๙ ]. อรรถกถา ยตร หนามาต ยาย ชาตยา สต ชรา ป ายต. สา ชาต ธรตถ ธกกตา อตถ ชคจฉา นาเมสา ชาต. [ ส. ว. ๒/๖๖ ]. ต (๖) ต นบาต ใชในบางแหง อ. ตป ภควา น มนสากาส, ยถาต อนตตเร อปธสงขเย อธมตโต. อธบาย : [ ๑ ] ต นบาต ทใชรวบกบ ยถา เปน ยถาต น มในสานวนเกาบางแหง ไมมความหมายแหง ต สพพนาม อ. :- อ. ท ๑ ตป ภควา น มนสากาส, ยถาต อนตตเร อปธสงขเย อธมตโต. [ มารธตา. ๖/๖๗ ]. "พระผมพระภาค ไมทรงทาคาแมนน ไวในพระทย เหมอนททรงนอมไปในธรรมเปนทสนอปธอนเยยม." อ. ท ๒ สาธ สาธ ภกข, ยาถต อคโค คหปต เวสาลโก สมมา พยากรมาโน พยากเรยย. [ อง . อฏ. ๓๒/๒๑๕ ] "ภกษ ดละ ดละ, อยางคฤหบดอคคะ ชาวเมองเวสาล เมอพยากรณโดยชอบ พง พยากรณนนแหละ." (สาธ สาธ ภกข เปนประโยค ตถา).

Page 225: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 224

อ. ท ๓ ยถาต ยวา ยวต. [มหาวภงค ๑/๒๗๔ ] "เหมอนชายหนม พดเคาะหญงสาว." (ยถาตนต เอตถ ตนต นปาตมตต. สมนต. ๒/๔๐ ). อ. ท ๔ น สพโพ สพพทาเยว ตสส ต อปกปปต. [ ข. ข. นธกณฑ. ๒๕/๑๑]. "ขมทรพยทงหมด ยอมไมสาเรจประโยชนแกเขาในกาลทงปวง ทเดยวแล." [ ตนต ปทปรณมตเต นปาโต ทฏพโพ ยถาต อปปมตตสส อาตาปโนต เอวมาทส. ลงคเภท วา กตวา โสต วตตพเพ ตนต วตต ข. ข. ป. โช. น. ๒๔๔ ). [ ๒ ] ยถาต อรรถกถาบางแหงแกเปน ยสมา กม. ต นบาต บอกสมพนธรวมกนไป หรอจะแยกบอกเปนวจนาลงการ หรออวธารณะ กได. สรปอธบาย : ต นบาต ใชในทบางแหง. โว, โน (๗) โว, โน เปนนบาตในทบางแหง, โว สกวานบาต คอ เปนบทปรณะ หรอ อวธาณะ. อ. เย ห โว ปรสทธกาย- กมมนตา. โน ใชอยาง น บาง. อ. อภชานาส โน ตว มหาราช. สกวานบาตบาง. อ. น โน สม อตถ ตถาคเตน. อธบาย: [ ๑ ] โว และ โน ในสานวนชนบาลบางแหงใชเปน นบาต, นเปนเรองทควรทราบไว เพราะถาไมทราบ เมอไปพบเขา

Page 226: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 225

แปลของทานไมออก (เพราะไมอาจแปลเปนสพพนาม) อาจคดแก เชนแก โน เปน โข. [ ๒ ] โว เปนบทปรณะ หรอ อวธารณะทเรยกวา ' นปาตมตต' สกวานบาคต. อ. :- อ. ท ๑ เย ห โว อรยา ปรสทธกายกมมนตา อรวนปตถาน ปนตาน เสนาเสนาน ปฏเสวนต เตสมห อตโร. [ ม. ม. ภยเภรว. ๑๒/๒๙] "กพระอรยะ ท. เหลาใดแล มการงานทางกายอนบรสทธ ยอมเสพเสนาสนะ ท. ทเปนราวปาและไพรสณฑอนสงด, เราเปน ผหนงแหงพระอรยะเหลานน." (เย ห โวต เอตถ โวต นปามตต ป. ส. ๑/๑๕๗ ). อ. ท ๒ ปสสาม โวห อตตาน ยถา อจฉ ตถา อห. [ ข. ชา. มหาชนก. ๒๘/๑๖๗] "เราเหนแลซงตน (วา) ไดเปนแลวดวยปรารถนา." [ ๓ ] ใน ใชอยาง น บาง สกวานบาตอยาง โว บาง อ . :- โน ใชอยาง น อ. ท ๑ อภชานาส โน ตว มหาราช อม ปห อเป สมณพราหมเณ ปจฉตา. [ ท. ส. สามผล. ๙/๖๗] "ดกอน มหาบพตร, พระองคทรงจาไดหรอหนอ วา (เคย) ถามปญหาน

Page 227: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 226

กะสมณพราหมณ ท. แมอน ." (อภชานาส โน ตวนต อภชานาส น ตว. ส. ว ๑๙๙). อ. ท ๒ ปสสถ โน ตมเห ภกขเว อม มหนต อคคกขนธ. [ อง. สตตก. ๒๓/๑๒๙ ] "ภกษ ท., ทาน ท. เหนหรอหนอ ซงกองไฟ ใหญโนน." (ปสสถ โนต ปสสถ น. มโน. ป. ๓/๒๓๕). โน นบาต ในอรรถน ควรจดเขาในนบาตหมวดคาถาม เรยก ชอวา ปจฉนตโถ อยาง น ศพท. โน สกวานบาต. น โน สม อตถ ตถาคเตน. [ ข. ข. รตน. ๒๕/๕ ]. "รตนะ (นน) เสมอดวยพระตถาคตไมมเลย." (โน อต อวธารเณ. ข. ข. ป. โช ๑๘๗). สรปอธบาย : โว,โน ใชเปนนบาต ในสานวนชนบาลบางแหง. บอกแกบางแหง หนงสออธบายวากยสมพนธ เลม ๑ ๑. ตวอยางแสดงอาธาร หนา ๑๑๑ (ตามฉบบพมพครงท ๒ พ.ศ. ๒๔๙๒) วา พห ตสม เคเห ตวา มา กเถส แปล

Page 228: บาลี 13 80

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๒ - หนาท 227

และบอก เคเห เปนอาธาร ใน ตวา, ขอแกตามสมพนธตวอยางเปน ภาษามคธ ขอ ๓ ในทายวากยสมพนธ เปนอาธาร ใน กเถส. ใน เลมน ยมมาเปนตวอยางในขอวาดวยววรยะ-ววรณะ หนา ๖๕. ๒. ในตอนอปรกาลกรยา หนา ๑๘๒ ทบอกวา ในการแปลใส คาวา 'แลว' เหมอนปพพกาลกรยา, ขอแกเปนไมแปล ' แลว' ตาม อภธานนปปทกาฉบบบาลแปลเปนไทย ของสมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงชนวรสรวฒน หนา ๔๓๖.