บาลี 12 80

คานา บาลไวยากรณภาคท ๓ คอวากยสมพนธ เปนหลกสาคญใน การศกษาภาษาบาลสวน ๑ เพราะแสดงถงการกและวธประพนธผก คาพดทแบงไวในวจวภาคใหเนองเปนอนเดยวกน, เฉพาะตอนตน ทานจดเปนหลกสตรของเปรยญธรรมตรอยาง๑. นกศกษาบาลชนตน. เมอเรยนบาลไวยากรณภาคท ๑-๒ คออกขรวธและวจภาคแลว, ตองเรยนวากยสมพนธตอนตนนตอไป จงจะเขาใจวธเขาประโยค และแปลเขาหนงสอไดถกตองตามภาษานยม. เพราะเหตน ผเขาใจ วากยสมพนธด จงเบาใจในวธเขาหนงสอ สามารถกาหนดความ ไดถกตองรวดเรวดกวาผออนสมพนธ. แตการเรยนนน, ถามแตแบบ ทเปนหลกสตร ขาดหนงสออปกรณแลว, แมทองแบบไดแมนยา กอาจเขาใจไดยาก ทาใหเรยนชา ทงเปนการหนกใจของครผสอน ไมนอย. กองตารามหากฏราชวทยาลยไดคานงเหตน จงไดคดสราง เครองอปกรณบาลทก ๆ อยางใหครบบรบรณ เพอเปนเครองชวย นกศกษาใหไดรบความสะดวก และชวยครผสอนใหเบาใจ. ไดจดพมพ เสรจไปแลวหลายเรอง. แมอปกรณวากยสมพนธกเปนเรอง ๑ ทจะ ตองจดพมพขน เพอใหครบบรบรณตามความคดนน. จงไดขอให พระมหาเจรญ๑ สวฑฒโน ป. ๘ วดบวรนเวศวหาร เปนผเรยบเรยง ในการเรยบเรยง ไดมงประมวลความรในสวนนมาใหบรบรณ เพอให นกเรยนไดทราบทกแงทกมม เพอผะดงความรภาษาบาลใหอยในระดบ ถถวนกวางขวาง มใชเพยงทเรยกวา ขาวสารกรอกหมอ จงตองแบง เปน ๒ เลม ใหชอวาอธบายวากยสมพนธเลม ๑-๒. เลมนเปนเลม ๑ จบอธบายตงแตตนจนจบกรยาในพากย. วธอธบาย: ไดยกแบบขน ตงเปนกระทแลวอธบายเปนขอ ๆ ไป. ในขอทมมตแตกตางกน, ถา มในแบบแลว, กถอในแบบเปนหลก ยกตวอยางเชน ทานโต สล

มหปผลตร บางมตวา ทานโต อปาทานใน มหปผลตร; แตใน แบบมขดบอกเขาใน โหต ทเตมเขามา: จงถอแบบนเปนหลกตลอด ไปถงวภตตอนทมเกณฑเชนเดยวกน. ถาไมมตวอยางในแบบ, ก พยายามคนโยชนา และแสวงหามตทเปนหลกฐาน เลอกถอเอาตาม สมควร. อนง ในขอทในแบบกลาวไวแตโดยยอหรอโดยเอกเทศ, ก ไดรวยรวมอธบายใหไดความพสดารหรอสนเชง โดยสงเกตจากการ ใชในธมมปทฏฐกถาเองบาง โดยคนควาจากปกรณอน ๆ บาง ตาม ความสามารถททาไดในครงน. สวนในเลม ๗ จะรวบรวมพมพสมพนธ นอกแบบทมไดแทรกไวในเลมน พรอมทงพวกนบาตและคาแนะนาวธ เขาสมพนธ และจะพมพเฉลยสมพนธของสนามหลวงในศกทเหน สมควรแนบทายดวย. อธบายวากยสมพนธน เปนอปกรณแกนกเรยนสมพนธโดย ตรง; แตโดยออม อาจเปนประโยชนแกนกเรยนแตงมคธดวย เพราะ ไดรวบรวมมาพรอมทงวธใชและวธเรยง อนจะพงสงเกตไดจากตว อยางนน ๆ. ผเรยบเรยงไดมอบลขสทธสวนทเรยบเรยงในหนงสอเลมน ให เปนสมบตของมหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ. กองตารา ฯ ขอแสดงความขอบใจผรวบรวมและเรยบเรยง ตลอดถงทานผชวยใหคาแนะนาและชวยโดยประการอน กระทงหนงสอ เลมนสาเรจขนไวในทนดวย. และขออทศนาพกนาแรงในการจดทา หนงสอน บชาสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ผทรงฟนฟการศกษาบาลใหรงเรองแพรหลาย และทานบรพาจารยผสง สอนสบตอกนมากระทงสามารถจดทาหนงสอนขนไดสาเรจ. กองตารา มหามกฏราชวทยาลย ๖ เมษายน ๒๔๘๔

คานาในการพมพครงท ๒ ในการพมพครงท ๒ น ผเรยบเรยงไดตรวจชาระใหมโดยตลอด และไดตดบทคณนามนอกแบบมสมภาวนะเปนตนออก เพอนาไปรวม ไวในอธบายเลม ๒. แผนกตารา มหามกฏราชวทยาลย ๓๑ ธนวาคม ๒๔๙๑ ๑.ปจจบนเปนท สมเดจพระญาณสงวร (สวฑฒโน ป.ธ. ๙).

ประโยค๑ - อธบายวากยสมพนธ เลม ๑ - หนาท 1

อธบายวากยสมพนธ ภาคท ๓ พระโศภนคณาภรณ๑ (สวฑฒโน ป. ธ. ๙) วดบรมนเวศวหาร เรยบเรยง วากยสมพนธ (๑๔๗) นกเรยนไดศกษาวจภาค รจกสวนแหงคาพด แลว ควรศกษาใหรจกวธประกอบคาพดเขาเปนพากย เพอ เปนประโยชนในการพดหรอแตงหนงสอ ซงแสดงความให ผอนเขาใจ เหมอนนายชางผฉลาดรจกปรงทพพสมภาระให เปนเรอน เพอเปนประโยชนแกผจะอยฉะนน. วธประกอบ คาพดเขาเปนพากยนน เรยกวา วากยสมพนธ. อธบาย [๑] สวนแหงคาพดซงนกเรยนผศกษาวจวภาคได รจกแลว คอ นาม อพยยศพท สมาส ตทธต อาขยาต และกตก. วจภาคทง ๖ สวนเหลาน แตละสวนเปนอวยวะสาคญแหงวากย- สมพนธ ดจอวยวะทกสวนของคน หรอทพพสมภาระคอเครองไม ทกชนของเรอน [เพราะคาพดสาหรบประกอบเขาเปนพากย คอ คาพดทแบงไวในวจวภาคนนเอง]. เหตฉะน จงตองเรยนกอน ให เขาใจชาชองและทรงจาไวใหแมนยาแลว จงจะสามารถเรยนวากย- สมพนธได. ขอนเปรยบเหมอนจะปรงทพพสมภาระใหเปนเรอน จา ๑. ปจจบนเปน สมเดจพระญาณสงวร.


ตองรจกตวทพพสมภาระกอนฉะนน. [๒] วากยแปลวาประโยคคาพดทเปนพากย ไดแกพากย สมพนธ แปลวาประกอบหรอผก จะเอาอะไรมาประกอบ ? กเอา คาพดนนเอง คอเอาคาพดแตละศพท (บท) แตละตอน (พากยางค) มาประกอบเขาเปนพากย วากยสมพนธจงไดแก การประกอบหรอ วธประกอบคาพดเขาเปนพากย โดยตรง หมายถงการแตงหรอวธ แตงภาษาบาลใหตองตามแบบอยาง. ในบาลไวยากรณทง ๔ ภาค ทานจดวากยสมพนธเปนภาคท ๑ เพราะควรศกษาตอจากวจภาค และกาหนดใหวาดวยการก ๑ วธประพนธผกคาพดทแบงไวในวจวภาค ใหเขาเปนประโยคอนเดยวกน ๑. (ดในคานาสมญญาภธานและสนธ). [๓] การกคอ นามนามทประกอบดวยวภตต ซงมความ เกยวพนธกนกบคากรยา (แมทไมเขากบกรยา เชนบท ฉฏฐวภตต กสงเคราะหเขาในการกดวย) คมภรการกยอมแสดงวธใชวภตต ในการประกอบคาพดเกยวดวยการกนน ๆ. คมภรวาดวยการรกทาน แสดงไวอกสวนหนง ผศกษาวากยสมพนธพงศกษาใหตลอด จง สามารถแตงบาลใหถกตองตามสานวนบาลได แตในชนตนน พง ศกษาสมพนธ คอกาหนดพากยทเรยงไวแลวใหรวาบทไหนเขากบ บทไหนกอน ซงจะกลาวตอไปตามลาดบ. วเคราะหคา ก. คาวาพากย หมายความวาขอความทอนหนง ๆ ทไดความบรบรณตามวธไวยากรณ. คาวาประโยค หมายความวาขอความทอนหนง ๆ บรบรณ


อยางนนกได ยงไมบรบรณอยางนนกได. อ. (อทาหรณ) สรเย อฏงคเต จนโท อคคจฉต เมอ อาทตยตก จนทรขน. สรเย อฏงคเต เรยกวาประโยคได แตจะ เรยกวาพากยมได ทงหมดนนเรยกวาพากยและจะเรยกวาประโยค กได. แตในบาลไวยากรณไทย คาวาประโยคหมายถงพากย. ข. คาพดในวจวภาค แบงเปน ๖ มนามเปนตน เพราะมง ทางจาแนกศพทเปรยบเหมอนจาแนกเรอนออกเปนทพพสมภาระแต ละชน. คาพดในวายกสมพนธ แบงเปน ๓ คอ บท พากยางค พากย (จะอธบายในขอตอไป) เพราะมงทางผกศพทเขาเปนพากย และ บทกเปนคาเรยกคาพดในวจวภาค เชนนาม สมาส ตทธต ท ประกอบดวยวภตตทงหมด. พงทราบขอทเปรยบเทยบตอไปดงน:- คาพดทแบงไวในวจวภาค เปรยบเหมอนทพพสมภาระแตละ ชนของเรอนมเสา ขอ แป เปนตน ทพพสมภาระเหลานน เมอ เตรยมเพอปรงเปนเรอนไดแลวกเรยกรวมวา 'เครองปรงเรอน.' และเมอปรงสาเรจเปนเรอนแลว กแบงสวนของเรอนออกเรยกใหม วาชาย วาเฉลยง วาหอง เปนตน จนถงเรยกรวมทงหมดวาเรอน. บทเปรยบเหมอนเครองปรงเรอน. พากยางค เปรยบเหมอนสวน หนง ๆ ของเรอน มชาน เฉลยง หอง เปนตน. พากยเปรยบเหมอน เรอนทงหมด. พงทราบความพสดารในขอตอไปน :-


คาพดในวากยสมพนธ (๑๔๘) คาพดนน แบงเปน ๓ อยาง ดงน :- บท ๑. ศพทเดยวหรอหลายศพท แตยงผสมใหเปนใจความ ไมได เรยกวา บท กาหนดตามวภตตนาม จะกศพทกตาม นบวภตตละบท ๆ เชน ปตโต เปนบทหนง มาตาปตเรส เปนบทหนง เปนตวอยาง. อธบาย [๑] คาวา บท กาหนดตามวภตตนามนน คอคา พดทแบงไวในวจวภาค นบแตทแจกดวยวภตตนาไดคอ นาม สมาส ตทธต และกตต เรยกวา บท ในเมอแจกดวยวภตตแลว และกาหนดนบวภตตละบท ๆ คอคาพดทกลาวมานน ศพทเดยว หรอกศพทกตาม นบวาบทหนง ๆ ดวยสงเกตวภตตนามเปนหลก. ศพทเดยวมวภตตนามเดยว กนบเปนบทเดยว. หลายศพทแตม วภตตนามเดยว กนบเปนเพยงบทเดยว. อ. ศพทเดยวเปนบทเดยว ปพพโต [ นาม ] นาวโก [ ตทธต ] ทายโก [ นามกตต ] กโรนโต [ กรยากตก ], หลายศพทเปนบทเดยว : ปวตตตปวรธมมจกโก [ สมาส ] ธมมจาร [ นามกตก ]. หลายศพทเปนบทเดยว ไดแกบทสมาสทงปวง และบทนาม- กตกทมนามนามนาหนา เชน ธมมจาร. สวนบททงปวงทมอปสค- นบาตหรอศพทอน ๆ อนใชดจสคนบาตนาหนา อ. ปฏา, อนภวนโต, สยมภ, อนตรหโต, สจฉกโรนโต, นบเปน


บทเดยว. บทอลตตสมาส แมจะมหลายวภตต เพราะเขาสมาสโดยวธ ไมลงวภตต กนบเปนบทเดยว เพราะเขาสมาสแลว ไมแยกใชเปน หลายลท วภตตขางหนา ถงไมลบ กเทากบลบ อ. อรสโลโม, มนสกาโร, ตโยชนวตถ. [๒] ศพทกรยาอาขยาตทประกอบวภตตอาขยาตแลว กเรยก วา บท เหมอนกน อ. กโรต, อาหส. บททมอปสคนบาตหรอศพท อนใชดจอปสคนบาตนาหนา กเปนบทเดยว อ. สชานาต, อนตรธาน, สจฉกโรต, ปาตรโหส. แมบทกรยากตกทลง อพยย- ปจจย อนจะกลาวในขอตอไป เชน สฉกตวา กดจเดยวกน. [๓] ศพททลง อพยยปจจย เชน เอกโต, เอกธา, สพพทา, สพพตถ, กาต, สจฉกตวา. เวนทใชเปนนบาต เชน ยถา ตถา เรยกวา บท โดยอนโลม. [๔] สวนศพทนบาต เรยกวา ศพท ทงหมด อ. พหทธา, ปาโต, สาย. [๕] ศพทตอไปน กเรยกวาศพท คอ :- ๑] ศพททแจกดวยวภตตนามได แตยงไดแจกหรอแจกแลว แตถอดวภตตนามออก อ. ปพพต, นาวก. ๒] ศพทอปสค. ในการผกประโยค ยอมใชศพททแจกวภตตแลว ไมไดใช ศพททยงไมแจก และอปสคกใชนาหนานามหรอกรยา ไมใชแตลาพง.


เพราะฉะนน ทง ๒ ประเภทน จงไมใชในการผกประโยคคาพด เวน แตบางแหง ทตองการแสดงศพททางไวยากรณ. สวนนบาตใชใน ประโยคทงปวงแท. อนง บทกรยาอาขยาต เมอถอดวภตตปจจยออก เหลอแต ศพททเปนมลราก เรยกวา ธาต ไมเรยกวา ศพท ธาตลวน ๆ กไม ใชในประโยคทงปวง. คาวา ศพท ใชในท ๒ สถาน คอในททวไป ๑ ในวากย- สมพนธ ๑. ในททวไป หมายถงคาพดทกอยางทแบงไวในวจวภาค เหตทคานน ๆ ปรากฏ เพราะเสยงพด หรอเปนเสยงพด [ ศพท= สทท = เสยง ] คาหนง ๆ จงเปนศพทหนง ๆ . แตในวายกสมพนธ ศพท หมายเฉพาะนบาตเปนตนตามทกลาวแลว ทงนเพอใหตางจากบท. ในทนทานมไดกลาวถงศพท เพราะศพทไมเปนองคประกอบ จาเปนในการผกประโยคคาพด เชน นบาต ถงขาดเสย กไมทาให เสยพากย. สวนบทถาขาด กทาใหเสยพากยหรอไมสาเรจเปนพากยได. ประมวลบทแหงออกโดยยอเปน ๒ คอ บทนาม ๑ บท กรยา ๑. สวน นบาตเรยกวาศพท และใชไดตามลาพง อยางบท ในประโยคทงปวง. พากยางค ๒. หลายบทผสมใหเปนใจความได แตยงเปนตอน ๆ ไมเตมท เรยกวา พากยางค ม ๓ อยางคอ [ นาม ] กลสส


ปตโต, [ คณ ] ปโย ปตโต [ กรยา ] ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต, เปนตวอยาง ตอนหนง ๆ นบเปน พากยางคหนง ๆ. อธบาย [ ๑ ] พากยางคแบงเปน ๓ คอ นามพากยางค ๑ คณพากยางค ๑ กรยาพากยางค ๑. พากยางคเหลาน จะรวาเปน พากยางคไหน ดวยสงเกตคาเนองกบประธานในตอนนนเอง. คาเชน น ถาเปนนาม [ นามนาม ] หรอคณ [ คณนาม ] จะเรยกวาคาแตง ประธาน ถาเปนกรยา จะเรยกวาคาขยายประธาน คอ :- ความตอนใด มคาแตประธานเปนนาม คอบททสมพนธเขา กบประธานเปนนามนาม ทประกอบดวยวภตตทง ๗ วภตตใดวภตต หนง เวน ปฐมาวภตต ความตอนนนเปนนามพากยางค อ. กลสส ปตโต (ในแบบ) บตร ของสกล ปตโต เปนประธาน กลสส เปนนามแตง ปตโต จงเปนนามพากยางค. พราหณสส สกลสรร [ มฏกณฑล. ๑/๓๑ ] สรระทงสนของพราหมณ. ความตอนใด มคาแตงประธานเปนคณหรอวเสสนะ คอบท ประธานนนมคณบทหรอวเสสนะ ความตอนนนกเปนคณพากยางค อ. ปโย ปตโต (ในแบบ) บตรเปนทรก ปโย เปนคณหรอ วเสสนะแตง ปตโต จงเปนคณพากยางค. วสารทา กลธตา [ ลาชเทวธตา. ๕/๖ ] กลธดาผแกลวกลา. อนง ความตอนใด มคาแตงประธานเปนนามนาม แตใชเปน วเสสนะประกอบดวยปฐมาวภตต ความตอนนนกจดเปนคณพากยางค


เหมอนกน อ. อนปย นาม มลลาน นคโม. [ เทวทตต. ๑/๑๓๐ ] นคม ของมลละ ท. ชออนปยะ. สวนความตอนทมทงนามและคณเปนคาแตงประธาน ถาความ สนลงทคาใด กจดเปนพากยางคนน คอถาความสนลงทคานาม ก จดเปนนามพากยางค ถาความสนลงทคาคณ กจดเปนคณพากยางค อ. ลข เม ทาน. [ อนาถปณฑก. ๕/๑๑ ] ทานของเราเศราหมอง. พากยางคนมคาแตงประธานทงนาม [ เม ] ทงคณ [ ลข ] แตสนความ ทคณ จงจดเปนคณพากยางค. แมนามพากยางคกพงทราบดจเดยวกน. ความตอนใด มกรยาเปนคาขยายประธาน คอมกรยาของ ประธานแสดงวาประธานทาอยางไร เวนกรยาอาขยาต และกรยากตก ทใชคมพากย [ เพราะขอความตอนทมกรยาอาขยาต หรอกรยากตก คมพากย จดเปนพากยทจะกลาวตอไป ] ความตอนนน เปนกรยา พากยางค อ. ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต, (ในแบบ) บตร ปฏบตชอบ ในมารดาบดา ปฏปชชนโต เปน กรยาขยาย ปตโต จงเปนกรยาพากยางค อภเสก ปตวา, [ จกกวตต ภวสสาม ]. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๒ ] หมอนฉน ถง อภเสก แลว [ จกเปนจกรพรรด ]. [๒] พากยางคตามทกลาวมาน มประธานเปน ปฐมาวภตต. ยงมพากยางคทมประธานเปน ฉฏฐ และ สตตมวภตตอก คอ พากยางคทแซกเขามา อ. เถรสส นทท อโนกกมนตสส, ๑


ปมมเส อตกกนเต, อกขโรโค อปปชช, [ จกขปาลตเถร. ๒ ๑/๙ ] เมอพระเถระไมกาวลงสความหลบ ครนเมอเดอนท ๑ ลวง ไปแลว โรคตาเกดขน. ใน อ. น ทขดเสนใต หมายเลข ๑ เรยก กนวาประโยคอนาทร ตามชอประธานและกรยา. หมายเลข ๒ เรยกกนวาประโยคลกขณะ ตามชอประธานและกรยาดจเดยวกน. ทง ๒ นบเปนพากยางคหนง ๆ. ประโยคเชนนควรเรยกวาอนาทร- พากยางค ลกขณพากยางค วธจดพากยางคเหลาน กดจพากยางค ทมประธานเปน ปฐมาวภตต ดงกลาวแลว. ใน อ. ทยกมาน เปน กรยาพากยางคทง ๒. [๓] นามพากยางค และคณพกายางค ดงกลาวแลว แม จะมขอความเปนตอน ๆ ไมเตมท แตในแบบตอน ลงคตโถ แสดง วาประธานในนามพากยางค และคณพากยางค เรยกชอวา ลงคตโถ ยกตวอยาง ปตโต ในพากยางคทง ๒ ทกาลงกลาวน. นแสดงวา พากยางคทง ๒ สนความลงเพยงนนเอง [ ถายงไมพอ กพดขนตอไป ใหม ] เชนน จงมคาเทากบพากย เรยกกนวาประโยคลงคตถะ ตาม ชอประธานกม. อ:- [ นาม ] สพพปาปสส อกรณ [ อานนทตเถรสสปห. ๖/๑๐๔ ] การไมทาซงบาปทงปวง. ลาภา วต เม [ สชย ๑/๙๓ ] ลาภของเราหนอ. กตตเกห ปน เต ภกขห อตโถ. [ พฬาลปทกเสฏ ๕/๑๖ ] ความตองการแหงทาน ดวยภกษเทาไร.


[ คณ ] ปนตจ สยนาสน [ อานนทตเถรสสปห ๖/๑๐๕ ] ทนอนทนงอนสงด. ยถาป รจร ปปผ วณณวนต สคนธก. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๔ ] ดอกไมงามมสสวย มกลนหอมแม ฉนใด. สธมมา นาม อย สาลา [ สกก. ๒/๑๐๐ ] เหมอนเทวสภา ชอสธรรมา. พวก ตตถ อตโถ เลขนอก ตอนแกอรรถ ใน ธมม- ปทฏฐกถา ใชเปนประโยคลงคตตะทงนน. พากยางค เชนน โดยมาก มกเตมกรยาอาขยาตวามวาเปนได ถาเตมกกลายเปนพากย เชน ลข [ โหต ] เม ทาน. ลาภา วต เม [ โหนต ]. [๔] ถามงความวา "หลายบทหลายพากยางคผสมให เปนใจความได แตยงเปนตอนๆ ไมเตมท เรยกวา พากยางค" แลว พากยางคทงปวง กควรเปนความตอนหนงของพากย. โดย นยน สาหรบกรยาพากยางคไมมปญหา. เฉพาะนามพากยางค และคณพากยางค จงควรแบงเปน ๒ คอเปนตอนหนงจากพากย คอเอาเปนสนความลงเพยงนน ๑ เปนตอนหนงแหงพากย ๑. ขอ แรกกลาวแลว, สวนขอหลง อ:- [ นาม ] พราหมณสส สกลสรร, [ ปตยา ปรปร ] [ มฏกณฑล. ๑/๓๑ ] สรระทงสนของพราหมณ [ เตมเปยมดวยปต ] ตยา สทธ คมน นาม [ นตถ. ] [ จกขปาลตเถร. ๑/๑๖ ]


ขนชอวาการไปพรอมกบเจา [ ไมมละ ]. อ. หลงน แมมนบาต คอ สทธ แตงประธาน คอ คมน กนบอนโลมเขาในนาม- พากยางค. [คณ] วสารทา กลธตา, [ มม สงคห กรสสต ]. [ลาชเทวธตา. ๕/๖] กลธดา ผแกลวกลา [ จกสงเคราะหเรา ] . [๕] พากยางค ทมคาแตงประธานเปนคณหรอวเสสนะ แตเปนวกตกตตาในกรยา เวนกรยาอาขยาต ไมเรยกวา คณ- พากยางค แตเรยกวา กรยาพากยางค เพราะคณบทนนเปน วกตกตตาในกรยาแลว. อ. โส สตถาร ปเชตกาโม หตวา, [ จเฬกสาฏก. ๕/๑ ] พราหมณนน เปนผใครเพอบชาพระศาสดา. บทประธานในกรยาพากยางค ถาไมมคาใด ๆ แตง กนบเขา ในกรยาพากยางค อ. สตถา คนธกฏย นสนโน ว... [ ลาชเทวธตา. ๕/๙ ] พระศาสดา ประทบนงในพระคนธกฎ นน แหละ.... ถามคานามแตง กยากออกพรอมกบคานามนน เปน นามพากยางคตางหาก อ. มยห ปตโต, มม เคห อนาคนตวา [ กห คมสสต ]. [ สทโธทน. ๖/๓๒ ] บตรของเรา ไมมาสเรอน ของเราแลว [ จกไปทไหน ]. ถามคาคณแตง กแยกออกพรอม กบคาคณนน เปนคณพากยางคตางหาก อ. โส โสตาปนโนป สาาโน เสฏ . ธตร อปปนนโสก อธวาเสต อสกโกนโต.... [ สมนเทว. ๑/๑๔๘ ] เศรษฐผแมเปนพระโสดาบนนน ไมอาจเพอ อดกลนโศกทเกดขน ในเพราะธดา....


พากย ๓. หลายบทหรอหลายพากยางค ผสมใหเปนใจความ ไดเตมท เรยกวา พากย เชน ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต ปสส ลภต เปนตวอยาง ตอนมกรยาอาขยาต หนง ๆ นบเปนพากยหนง ๆ. อธบาย [๑] ขอวา เปนใจความไดเตมทนน หมายความวา เตมทตามวธไวยากรณ โดยยอ คอ มประธานมกรยาคมพากย. โย นยน พากยหนง จงอาจประกอบขนดวยหลายบท คอไมมากถง แบงเปนพากยางคกม อ. อภตถเรถ กลยาเณ. [ จเฬกสาฏก. ๕/๔ ] บคคลพงรบทาความด. แมดวย ๒ บทกม อ. มหาชโน สนนปต. [ มฏกณฑล. ๑/๓๓ ] มหาชนประชมกนแลว. และประกอบขน ดวยหลายพากยางค เปนพากยยาว ๆ กม เชน สตถา คนธกฏย นสนโน ว ฯ เป ฯ สโข ปสส อจจโยต. [ ลาชเทวธตา. ๕/๙ ] ทยกมาไวเพยง นสนโนว ในขอกอน. อนง ประกอบขนดวยพากยางคเดยว [ เปน ๒ ตอนทงพากย ] กม เชน อ. ในแบบซงแปลวา บตรปฏบตชอบในมารดาบดา ยอม ไดสรรเสรญ. ทงนเพราะเมอมประธาน มกรยาคมพากย แม ๒ บทเทานน กจดวามใจความเตมทเปนพากยได ตามๆวยากรณแลว เพราะเหตน พากยหนงจงยาวบางสนบาง ตามความในตอนนน ๆ. [๒] ขอวา ตอนกรยาอาขยาตหนง ๆ นบเปนพากยหนง ๆ นน แสดงไวเปนนทสสนะ เพราะมงทเปนไปโดยมาก แตตอนม


กรยากตกทใชคมพากยตอนหนง ๆ กนบเปนพากยหนง ๆ อ. กต เม กสล; อกต เม ปาป. [ สมนเทว. ๑/๑๕๐ ] กศลอนเราทา แลว บาปอนเรามไดแลว. แมตอนกรยาพเศษทใชคมพากย เชน สกกา กเชนเดยวกน. [ ๓ ] พากย แบงเปน ๕ ตามวาจกทง ๕ คอพากยกตตวาจก พากยกมมาวาจก พากยภาววาจก พากยเหตกตตวาจก พากยเหต- ไวเปนทตง แลวหาบทแตงและขยายประธานตามนยทกลาวแลว เชน นกจะทราบไดวา ตอนใดเปนพากยางคอะไร และบททเขากบบทแตง และขยายประธาน ในพากยางคใด กนบเขาในพากยางคนนทงหมด. สวนพากยางคอนาทรและลกขณะ จดเปนพากยางคหนง ๆ ตางหาก จะยกพากยยาว ๆ ในธมมปทฏฐกถา มาตดเปนตวอยางสก ๓ พากย คอ :- อหสกา เยต อม ธมมเทสน สตถา สาเกต นสสาย อชวเน วหรนโต ภกขห ปฏปห อารพภ กเถส. [ภกขหปฏปห. ๖/๑๘๐ ] พระศาสดา เมอทรงอาศยเมองสาเกต ประทบอยในอญชวน ทรงปรารภปญหาทพวกภกษทลถาม จงตรส พระธรรมเทศนานวา อหสกา เย เปนอาท.


กรยาพากยางค สตถา สาเกต นสสาย อชวเน วหรนโต, พากย อหสกา เยต อม ธมมเทศน ภกขห ปฏปห อารพภ กเถส. ภควโต กร ภกขสงฆปรวตสส สาเกต ปณฑาย ปวสนกาเล เอโก สาเกตวาส มหลลกพราหมโณ นครโต นกขมนโต ฯ เป ฯ สตถาร คเหตวา อตตโน เคห อคมาส. [ ภกขหปฏปห ๖/๑๘๐] ไดยนวา พราหมณแกชาวเมองสาเกต คนหนง ออกจากนครในกาลทพระผมพระภาค อนภกษสงฆแวด ลอม เสดจเขาไปสเมองสาเกต เพอบณฑะ ฯลฯ ไดพาพระ ศาสดาไปสเรอนของตน. คณพากยางค เอโก กร สาเกตวาส มหลลก- พราหมโณ, กรยาพากยางค ภควโต ภกขสงฆปรวตสส สาเกต ปณฑาย ปวสนกาเล นครโต นกขมนโต, ฯ เป ฯ พากย สตถาร คเหตวา อตตโน เคห อคมาส. สตถา เตน อปรปณณ กตวา วตตคาถ ปรปณณ กตวา ทสเสนโต เอวมาห. [ อตรปรส. ๓/๑๐๗ ] พระศาสดา


เมอทรงแสดง คาถาสตวนรกนนกลาวทาใหไมบรบรณแลว ทาให บรบรณ จงตรสอยางน. กรยาพากยางค สตถา เตน อปรปณณ กตวา วตตคาถ ปรปณณ กตวา ทสเสนโต, กรยาพากยางคชนใน เตน อปรปณณ กตวา วตต- พากย เอวมาห. ขอสงเกต ก. พากยท ๑ ไมแยก นสสาย เปนกรยาพาก- ยางค ๑ กอน แตเอารวมเปนกรยาพากยางคเดยวถง วหรนโต เพราะ นสสาย เปนสมานกาลกรยาใน วหรนโต คอทาพรอม กนกบ วหรนโต เมอทาพรอมกนเชนน จงแยกออกจามกนมได. ข. พากยท ๒ กร เปนนบาตตนขอความ จงเอาไวในพากยางค ท ๑. และไมแยก สตถาร คเหตวา เปนอกพากยางคหนง เพราะ ถอเอา คเหตวา เปนสมานกาลกรยาใน อคมาส. ค. พากยท ๓ กตวา ทง ๒ เปนกรยาวเสสนะ คอ กตวา ท ๑ กรยาวเสสนะใน วตต-. กตวา ท ๒ กรยาวเสสนะใน ทสสเสนโต ไมแสดงกรยาอกสวนหนง เพราะฉะนน จงรวมเปนพากยางคเดยว กบ ทสเสนโต. อนงกรยาพากยางคน กรยาพากยางคในอกชน หนง แตไมแยกออกเปนพากยางควงนอกอกสวนหนง เพราะ วตต เขาสมาสกบ คาถ ๆเขากบ ทสสเสนโต ซงเปนกรยาขยายประธาน จงรวมเปนพากยางคเดยวกบ ทสเสนโต


ฆ. ตอนทเรยกวา พากย ในพากยทง ๓ ทยกมาตดนน แทจรง กเปนตอนหนงของพากย (พากยาค) แตเปนตอนทสดของพากย ทานใชกรยาคมพากย จงเรยกวาพากย. ทางแหงการศกษาวากย สมพนธ (๑๔๙) การศกษาวธประกอบคาพดเขาเปนพากย ม ๒ ทางคอ กาหนดพากยทเรยงไวแลวใหรวาบทไหนเขากบบทไหน ซงเรยกวา สมพนธทาง ๑. เรยงผกคาพดใหเปนพากยเองใหตองตามแบบอยาง ทาง ๑. ใน ๒ ทางนน ควรเรยนทรงสมพนธ ใหเหนเปนตวอยาง ไวกอนแลว จงเรยนแตงเอง เชนน การศกษาจะไดสะดอกด กอน แตเรยนสมพนธ ควรรจกแบบสมพนธไวกอน. อธบาย: [ ๑ ] การศกษาวากยสมพนธม ๒ ทาง คอเรยน สมพนธ ๑ เรยนผกคาพดใหเปนพากยเองใหตองตามแบบอยาง คอ เรยนแตภาษาบาล ๑. ทางท ๒ เปนการศกษาวายกสมพนธโดยตรง. สวนทางท ๑ เปนอปกรณเครองสนบสนน เพราะเมอเรยนรสมพนธ แลว ในเวลาแตหนงสอ ยอมเรยงเขาไดถกตอง. สวนในการแปล หนงสอจาเรยนสมพนธแท มฉะนนจะไมรวาบทไหนเนองหรอเขา กบบทไหน เมอไมร กจบความไมได แปลไมถก. ทงนเพราะ ภาษาบาลมวธเรยงคาพดตางภาษาไทย. [ ๒] ในภาษาไทย เรยงคาพดท ๑-๒ ไปตามความ จงไมส เหนความสาคญของสมพนธ. สวนภาษาบาลไมเรยงอยางนน แต เรยงวธวากยสมพนธอกสวนหนง. ถาจะแปลคาท ๑-๒ ตามลาดบ


ไป ยอมไมไดความ อ. นตถ เต โกจ อาปจฉพพยตตโก าต [ จกขปาลตเถร . ๑/๖ ] แปลตามลาดบบทวา ' ไมม ทานไร ๆ ผควรอาลา ญาต' แปลอยางนไมไดความ. เมอเปนเชนน จาตอง อาศยสมพนธ คอใหรวาบทไหนเขากบบทไหน โดยเนองกนอยางไร เชนในพากยน จาตองรสมพนธวา าต เปน กตตา ใน นตถ ๆ เปนกรยาของ าต. เต เนองดวยเปนเจาของใน าต โกจ และ อาปจฉตพพยตตโก เปนวเสสนะของ าต. เมอรเชนนแลว จงจะ เขาใจความและแปลไดถกวา ญาตไร ๆ ผควรอาลาของทานไมมหรอ' ดงน การรสมพนธมประโยชนในการแปลงหนงสออยางน. แตบางประโยค เรยงคาพดเหมอนตามลาดบคาท ๑-๒ ดง ภาษาไทย อ. กนฏภาตา เม อตถ ภนเต [ จกขปาลตเถร. ๑/๖ ] แปลวา 'นบชายของขาพระองคมอยพระเจาขา' นหาได เรยงตามวธภาษาไทยไม แตเรยงตามวธภาษาบาลดงกลาวมาแลว นนเอง แตบงเอญไปคลายกบวธเรยงในภาษาไทยเขาเทานน. สมพนธ [ ๓ ] ความเนองกนแหงบทหนงกบอกบทหนง หรอความเขา กนแหงบทหนงกบอกบทหนง เรยกวาสมพนธ การเรยนกาหนดพากย ทเรยงไวแลว เชน ใน ธมมปทฏฐกถา เปนตน ใหรวาบทไหน เนองหรอเขากบบทไหน เรยกวาเรยนสมพนธ. การเรยนสมพนธนน เมอกลาวถงหวขอใหญ ๆ ทพงเรยน กมดงน คอ อรรถ, ชอสมพนธ, การเขาสมพนธ, วธสมพนธ.


อรรถ คอความหมายทใช เชนเปนผทาเองในพากยทเปน กตตวาจก [ สยกตตา ] เปนททา [ อวตตกมม ] ชอสมพนธ เชน สยกตตา อวตตกมม. การเขาสมพนธ เชนบทนามนามทประกอบ ดวย ทตยาวภตต เขากบกรยา วธสมพนธเกยวดวยรจกความเนอง กนของบททงหลายในพากยางคและพากยนน ๆ เชน อ. ในจกข- ปาลตเถระ. ทแสดงแลว และเกยวดวยระเบยบในเวลาสมพนธ. แบบท แสดงขอเหลาน พรอมทงนบาต เรยกวาแบบสมพนธ มแจงใน หนงสอวายกสมพนธภาคท ๓ ตอนตน ซงไดถอเปนหวขออธบาย ในหนงสอน. เพราะเหตน นกเรยนพงทองจาแบบสมพนธนนใหไดเปนพน ไวกอน เพอเปนแบบแลว จงมาความเขาใจเพมเตมในหนงสอน เชนนจงจะไดประโยชน. [ ๔ ] พากยางคกด พากยกด ประกอบขนดวยบท คอ บท นามบาง บทกรยาบาง. และบททงหลายอนเปนเครองประกอบ เหลานนเอง ยอมมความสมพนธกนตลอด. เพราะเหตนน เมอเรยน สมพนธจงจาตองเรยนใหรจกบท มหวขอทพงเรยนกอนในตอนน คอ อรรถทใช ๑ ชอ ๑ การเขา ๑. ในบททง ๒ คอนามและกรยานน ยงมวภาคออกไปอก คอ บทนามแบงเปน ๓ คอ บทนามนาม ๑ บทคณนาม ๑ บทสพพนาม ๑ บทกรยาแบงเปน ๒ คอ บทกรยาในพากยางค ๑ บทกรยาในพากย ๑. พงทราบอธบาตตามแนวแบบสมพนธเปนลาดบไป.


บทนามนาม [ ๕ ] นามนาม หมายถง นามนาม [ในนามศพท] สมาส- นาม ตทธตนาม นามกตกนาม [ ตลอดถงพวกศพทลงอณณาท- ปจจยนาม ] และคณนามทใชในฐานเปนนาม. [ และปรสสพพนาม ทจะกลาวถง ในตอนทวาดวยศพทนาม ] นามนามเหลานทประกอบ ดวยวภตตนาม เรยกวาบทนามนาม. นามนามอน ๆ กเปนทเขาใจกนแลว ยงแตคณนามทใชในฐาน เปนนามนาม. แทจรงคณนามเชนนมทใชมาแลว แตไมคอนยกขนพด กน จกยกขนพดในตอนทายบทนามนามพอใหเขาใจในทางสมพนธ. แบบสมพนธ บทนามนามทประกอบดวยปฐมาวภตต (๑๕๐) บทนามนามทประกอบดวยปฐมาวภตต ใชในอรรถ ๔ อยาง ดงน :- ลงคตถะ ๑. เปนประธานในนามพากยาค และคณพากยางค เรยก ชอวา ลงคตโถ. อทาหรณอยางน กลสส ปตโต. ปโย ปตโต. อธบาย: [ ๑ ] ลงคตถะ หมายความวาเปนประธานในนาม พากยางคและคณพากยางค. พากยางค ๒ ในขอน หมายเฉพาะ พากยางคทเปนตอนหนงตางหากจากพากย เพราะสนสดความลง เพยงนนกตาม เพราะจบเอาเฉพาะตรงนนกตาม [ ทเปนตอนหนง


แหงพากย บทประธานยอมเปนประธานในพากย และมชอเรยก อยางอน ดงจะกลาวตอไป ]. ปตโต ใน อ. ท ๑ เปนประธานใน นามพากยางค. ใน อ. ท ๒ เปนประธานในคณพากยางค เรยกชอวา ลงคตถะ ทง ๒ บท. อ. ใน ธมมปทฏฐกถา พงดในตอนทวาดวย พากยางค และพงทราบวาบทประธานในพากยางค [ทเปนตอนหนง ตางหากจากพากย ] นน ๆ แล เรยกชอวา ลงคตถะ. [ ๒ ] ลงคตถะทเปนอปมา เรยกชอวา อปมาลงคตถะ อ:- ๑) ตโต น ทกมเนวต จกกว วหโต ปท [จกขปาลตเถร รอยเทาโคผนาแอกไปอย ฉะนน ' [ จกก อปมาลงคตถะ และเตม อเนวนต เขามาเปนวเสสนะของ จกก ]. ๒) คคณตเล จนทเลขา วย ปายมานา, [ วสาขา. ๓/๖๖ ] ปรากฏอยราวกะจนทรเลขา [ ปรากฏอย ] ในทองฟาฉะนน ' [ จนท- เลขา อปมาลงคตถะ และเตม ปายมานา หรอ ปายนต เขามาเปนวเสสนะของ จนทเลขา. ] ๓) ตโต น สขมเนวต ฉายาว อนปานย. [ มฏกณฑล ๑/๓๔ ] ' ความสขยอมไปตามเขา เพราะเหตนน ดจเงาไมละตว ฉะนน ' [ ฉายา อปมาลงคตถะ ไมตองเตมบทวเสสนะ เพราะม อนปาย แทน ]. ๔) ฉนน วณณานนต วตตตตา ปนสส ฉพพณณสโย กเฏห อาสจมาน วลนสวณณ วย ยนตนาฬกโต นกขนตา


สวณณรสธารา วย จ เอกจกกวาฬคพภโต อคคนตวา พรหม- โลก อาหจจ ปฏนวตตตวา จกกวาฬมขวฏฏเมว คณหส. [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๔ ] ' กเพราะทานกลาวไววา ฉนน วณณาน รสม ๖ สของพระพทธองค พวยพงขนจากหองแหงจกรวาฬอนหนง จดพรหมโลกแลววกลบจบของจกรวาฬทเดยว ดจทองคาควางไหล ออกจากเบา และดจทอนาทองคาออกจากทะนานยนต' [วลนสวณณ และ สวณณรสธารา ตางเปนอปมาลงคตตะ และไมตองเตมบทกรยา กตกเขามาเปนวเสสนะ เพราะตางมวเสสนะของตนแลว ]. ๕) มนสสสส วย อสส สส, อหสส [ อตตภาโว ] วยสส เสโส อตตภาโว./B> [ อหเปต. ๓/๑๕๔ ] ศรษะของเปรตนน คลาย ศรษะของมนษย, อตภาพทเหลอของเปรตนน คลาย [อตภาพ] ของง. บทอปมาลงคตถะน นยมแปลทหลงกรยาในพากยบาง เชน อ. ท ๑ ทหลงกรยาในพากยางคบาง เชน อ. ท ๒. ทงนแลวแต จะมความเนองกบกรยาไหน และนยมเตมบทกรยากตก อนประกอบ ดวย อนต หรอ มาน ปจจย ใชธาตเกยวกบกรยาในพากย หรอ พากยางคทมความเนองถงกนนน เขามาเปนบทวเสสนะ เชน อ. ท ๑ และท ๒ นน ทงนเวนแตบทอปมาลงคตถะนนจะมบทวเสสนะ ทใชแทนกนไดแลว เชน อ. ท ๑ หรอมบทกรยากตกเปนวเสสนะ ของตนเอง เชน อ. ท ๔. อนง ในประโยค ลงคตถะ ทมประโยค อปมาแทรก การเตมและไมเตม พงเทยบโดยนบเดยวกน แตศพท


เตม พงเปลยนใชใหพอเหมาะ เชน อ. ท ๕. อนง บทอปมาลงคตถะโดยมาก อาจเปนอปมาวเสสนะกไดอน จกกลาวในตอนทวาดวยบทคณนาม เวนแตบางแหง เปนไดและ เหมาะแตเปนอปมาลงคตถะอยางเดยว เชน อ. ท ๑ และท ๒. สยกตตา ๒. เปนผทาเองใหพากยทเปนกตตวาจก เรยกชอวา สยกตตา อ. ปตโต ชายต. อธบาย: [๑] สยกตตา หมายความวา ผทาเอง ในพากย ทเปนกตตวาจก อ. ปตโต ชายต (ในแบบ) 'บตรยอมเกด' ปตโต เปน สยกตตา ใน ชาต เพราะเปนผทาคอเกดเอง. อปสนโต สข เสต. 'ผสงบรางบยอมอยเปนสข.' [ ๒ ] ในนามพากยางคและคณพากยางค หรอในประโยค ลงคตถะ ทอาจเตมกรยาวามวาเปนเขามาคมพากยได [มกเปนโหต ]. ถาเตมเขามา บทประธานกกลายเปน สยกตตา ไป อ. ลข [ โหต ] เม ทาน. [ ๓ ] บทกรยากตกทประกอบดวย ต ปจจยทเปน กตตา เรยก ชอพเศษกนวา ตมตถกตตา อ:- ๑) ภกขนา นาม กายาทน รกขต วฏฏต. [ ฉพพคคย. ๖/๑๙๐ ]. ธรรมดาวา ภกษรกษากายทวารเปนตนยอมควร. ๒) ยตต ปน ตมหาก อปปมตตก อทก นสสาย อนคเฆ ขตตเย นาเสต. [าตกาน กลหวปสมน. ๖/๑๒๒ ]


พระองค ท. อาศยนามประมาณนอย ยงกษตรยผหาคามไดใหฉบหาย ควรแลวหรอ. ๓) สงคาม โอตณณหตถโน ห จตห ทสาห อาคเต สเร สหต ภาโร [ โหต ] [ สามาวต. ๒/๕๐ ] ความทาทานศรท มาจากทศทง ๔ เปนภาระของชางผเขาสงคราม. มขอทนกศกษาพงสงเกต คอ บทกรยาแหงบทตมตถกตตาน ถาเปนทกรยากตก นยมประกอบเปนนปสกลงค เชน อ. ท ๒. แม คณนามแหงบทตมตถกตตากดจเดยวกน เวนไวแตคณนามทใชศพท นามนาม ซงคงไวตามลงคเดมของตน เชน อ. ท ๓ คณนามแหง บทตมตถกตตา ควรใชเปนวกตกตตาในกรยา. ถาไมมกรยากควร เตมเขามา เชน อ. ท ๓ นน. อนง มนกศกษาบางทานแสดงความเหนวา บท ต ปจจยทเปน กตตา ไมนาจะเรยกวา ตมตถกตตา, นาจะใชเรยกบทกตตาอนจาก ต ปจจยทใชในอรรถของ ต. เหตกตตา ๓. เปนผใชใหทา ในพากยทเปนเหตกตตวาจก เรยกชอวา เหตกตตา อ. มาตา ปตต ชเนต. อธบาย: เหตกตตา หมายความวา เปนผทาทเปนเหต คอ ใชใหทา มไดทาเอง. อ. มาตา ปตต ชเนต (ในแบบ) มาราด ยงบตรใหเกด' มาตา เปน เหตกตตา คอผประกอบกรยา ชเนต ท เปนเหต คอมารดามไดเกดเอง ทงบตรกมไดเกดไดเอง [ ในพากยน ]


แตมารดาเปนเหตใหบตรเกด. พดใหงาย ๆ คอ ประธานในพากย เหตกตตวาจก. [ ตว ] อ เวชช ปกโกสตวา ตกจฉาเปห. [ มฏกณฆล. ๑/๒๕ ' ทานจงเรยกหมออนใหมาเยยวมา' ตว เปน เหตกตตา. วตตกมม ๔. เปนของทเขาทาในพากยทเปนกรรมวาจก และเหตกรรม วาจก เรยกชอวา วตตกมม อ. กลยาณกมม กาตพพ สงโฆ าเปตพโพ. อธบาย: [ ๑ ] ของทเขาทาเรยกวากรรม ในพากยกรรมวาจก กลาวกรรมเปนประธาน และเรยกชอวา วตตกมม เพราะกรรมนน ถกกลาวเปนประธาน อ. กลยาณกมม กาตพพ (ในแบบ) ' กรรม งาม [ อนบคคล ] พงทา.' กลยาณกมม เปนกรรม เพราะเปนสงท ถกเขาทา เรยกวา วตตกมม เพราะถกกลาวเปนประธานในพากย. อถ ก ทวหตห สทโท น สยยต [ สามาวต. ๒/๓๐ ] เมอเปน เชนนน ทาไม เสยง [ อน... ] ยอมไมไดยนตลอด ๒-๓ วน.' [ ๒ ] สวนในพากยเหตกรรมวาจก กรยาเหตกรรมวาจก ใช สกมมธาต กม อกมมธาต กม. ทใช สกมมธาต ยกกรรมเปน ประธาน อ :- เยน จ ปคคเลน ธมมสวสน การต. [ สกกเทวราช. ๘/๔๕ ] 'ธมมสสวนะอนบคคลใด [ ยงบคคล ] ใหทาแลว [ คอผใดยงผอน ใหไดฟงธรรม].' ธมมสสวน เปนกรรม เพราะเปนของทเขาทาใน


ฐานเปนตวเหต คอใชใหทา จะกลาววาเปนของทถกใหทากได. เรยกวา วตตกมม เพราะถกกลาวเปนประธาน. สนนทาย โปกขรณ การตา. [ สกก. ๒/๑๐๒ ] ' โปรกขรณ อนนางสนนทา [ ยงชน ] ใหทาแลว .' มอธบายอยางเดยวกน. นเปน วตตกมม โดยตรง เพราะกรรมถกยกขนกลาวเปนประธานจรง ๆ. แตทใชอกมมธาต ไมมกรรมจะยกขนเปนประธาน จงยกการต คอผถกใชใหทาเปนประธานแทน อ. ปพเพป เม ตมเหห อยโส อปปาทโต [ วสาขาย สหายกา. ๕/๙๒ ] ' อยส อนทาใหเกดแกเรา แมในครงกอน. ' อยโส เปนการต แตยกขนเปนประธานแทนกรรม ทงเรยกวา วตตกมม เหมอนกน. อ. นกลบเปนเหตกตตวาจกได ดงน ปพเพป เม ตมเห อยส อปปทยตถ. อยส เปนการต ชดทเดยว. เพอใหชดยงวาใชการตเปนประธานจรง ๆ จะนาพากยวาจก ทง ๒ ทใชเคยงกนมา ๓ ค ดงตอไปน :- เหตกตต. สา...ปานย ปรโภชนย อปฏาเปส. นาง...ยงนาดมนาใชใหเขาไปตงไวแลว. เหตกมม. ตยา ว ปานย ปรโภชนย อปฏาปต. นาดมนาใช อนทานเทยวใหเขาไปตงไวแลว. [ ลาชเทวธตา ๕/๘ ]. เหตกตต. โส...ปณณสาล ฌาเปส เขายงบรรณศาลา ใหไหมแลว.


เหตกมม. มยา ตสส ปณณสาลา ฌาปตา. บรรณสาลาของทานอนเราใหไหมแลว. [อหเปต. ๓/๑๕๗.] เหตกตต. เถร กร โจรา มาเรส. ไดยนวา พวกโจร ยงพระเถระใหตายแลว. เหตกมม. ตมเหห เถโร มารโต พระเถระอนพวก เจาใหตายแลว [ หรอ ]. [ มหาโมคคลลานตเถร. ๕/๖๑]. ในพากยเหตกรรมวาจกทยกมาน ปานย ปรโภชนย กด ปณณสาลา กด เถโร กด เรยกวา วตตกมม. นเปนวตตกมม โดยอนโลม. นาสงเกตวา ในพากยเหตกมมวาจก ทใช สกมมธาต หา การตกมมได สวนทใช อกมม ธาต ไมมการตกมม หรอหาการต- กมมไมได ทงนเพราะยกการตขนเปนประธาน ในฐานเปน วตตกมม- แลว. ตวอยาง ในพากยแหงกรรมวาจกทแสดงไวในแบบ คอ สงโฆ าเปตพโพ ' สงฆ [ อนภกษผฉลาดสามารถ ] พงใหร ' นยกการต ขนเปนประธาน เรยกชอวา วตตกมม เหมอนกน. รวมความวา ในพากยเหตกรรมวาจก เปนประธานโดยเปนกรรม ในเมอใชสกมมธาต, แตเปนประธานโดยเปนการต คอผถกใชใหทา ในเมอใช อกมมธาต. แตการตในทเชนนใชในฐานเปนกรรม เพราะ


ฉะนนจงกลาวรวมกนไดวา "เปนของทเขาทาใหพากยทเปนกรรมวาจก และเหตกรรมวาจก." [ ๓ ] บทนามนามทประกอบ ปฐมาวภตตน ไมกลาววาเขา กบบทใด เพราะเปนประธาน. แตในเวลาสมพนธนยมวา 'ใน' กรยา คมพากย เชน ปตโต สยกตตา ใน ชายต. กลยาณกมม วตตกมมใน กาตพพง สงโฆ วตตกมม ใน าเปตพโพ. สวนในนามพากยางค และคณพากยางค เรยกวา ลงคตถะ ลอย ๆ. ตวอยางในพากยเหตกรรมวาจา ในแบบวา สงโฆ าเป- ตพโพ ผทเพงพจารณาคงสงสยวา าเปตพโพ เปนสกมมธาต เมอเปนเชนน ควรจะยกตวกรรมคอสงทพงใหรขนเปนประธาน ตาม ทกลาวแลวขางตน แตไฉนจงยกการตขนกลาวเปนประธาน ดจพากย ทใช อกมธาต. ขอนไมมคาแกอยางอน นอกจากวาขางตนกลาว ตามนยมของพากยเหตกรรมวาจก [ ดในอาขยาต ]. แตพงทราบวา ไวยากรณอนบรบรณนนเกดทหลงภาษา เพราะฉะนน ภาษาจงมใช แผกจากกฎไวยากรณอยบาง ซงมกเปนโวหารเกา เชน อ. น. การ ใชเชนน แมในธมมปทฏฐกถา กมบาง แตนอย เชน:- อห อมาย นพพตปท สาวโต. [ สชย. ๑/๘๐ ] เราอน นางกสาโคตมน ใหไดฟงซงบทวา ดบทกขแลว. อสสตปพพ สทท ตยา สณาปตมหา. [ สามาวต. ๒/๔๔ ] เราเปนผอนทานใหไดฟงเสยงทไมเคยฟงแลว. น ตว มยา เวรวจน วทาปโต. [ โชตกตเถระ. ๘/๑๘๓ ]


พอฉนมไดใชใหกลาวคากอเวร. อ. ทง ๓ น บทกรยากตกประกอบดวยสกมมธาต แตยกการต แหงบทกรยากตกนนขนกลาวเปนประธาน. [ เมอจกประกอบ อ.ท ๑ ใหตองตามนยมในไวยากรณ คอยกกรรมขนกลาวเปนประธาน กจก ไดรปประโยควา อมาย มยา [ หรอ ม ] นพพตปท สาวต. อก ๒ อ. กพงทราบเชนเดยวกน ] [ ๕ ] ประโยคกรรมวาจก ทใชผรบพดเปนประธานของตนกม อ. ตว...มยา สตการณ ปฏโ... [ อหเปต. ๓/๑๕๔ ] 'ทาน อนเราถามถงเหตแหงการแยม..., ปฏโ เปนกรรมวาจก. อนกรรม วาจกตามปกตไมมอวตตกมม เพราะใหกรรมเปนประธานของตน. แตใน อ. น ไมใชกรรมเปนประธานของตน ใชผรบพดเปนประธาน แทน จงคงมอวตตกมมได เชนเดยวกบทใชการตเปนประธาน. แทน จงคงมอวตตกมมได เชนเดยวกบทใชการตเปนประธาน. ผรบพดน ในประโยคกตตวาจกประกอบดวย ทตยาวภตต เรยก ชอวา อกถตกมม อ. [ ในเรองนน ] อถ น ลกขณตเถโณ.... การณ ปจฉ. ทนน พระลกขณเถระถามซงเหต....กะทาน.' ตว กด น กด เปนคาแทนชอพระมหาโมคคลลานเถระองคเดยวกน. ทใชผรบพดเปนประธานของตนเชนน พบแต ปฏโ โดยมาก แต ใน อ. บท ปฏโ มใชกรยาคมพากย แตเปน ' กรรมใน ' ในการ บอกสมพนธ ตว จงมใชวตตกกมม แตเปนสยกตตาใน อวจ ทละไว. สวนขอความขางตนกลาวเฉพาะตอน ' กรรมใน' คอ เฉพาะท ตว เกยวกบ ปฏโ เทานน. แม อ. ในขอ [ ๔ ] ทเปนกตต


นอกกรรมใน. กพงทราบเชนเดยวกนวา กลาวเฉพาะตอน 'กรรมใน' เทานน. อก อ. หนง มยา กมภาโร เอก กมม อาณตโต. [ สามาวต. ๒/๑๗] 'นายชางหมออนเราสงซงการอยางหนงไว.' พงพจารณาด: กมภกาโร เปนวตตกมมใน อาณตโต (ใชผรบพด หรออกถตกรรมเปนประธาน, สวน กมม เปนอวตตกมมม ใน อาณตโต, ถาจะเรยงโดยปกตกเรยงวา มยา กมภการ เอก กมม อาณตต (การอยางหนงอนเราสงไวแลว กะนายชางหมอ). ทใชเชน นมนอย ถงอยางนนกควรทราบไว. บทนามนามทประกอบดวยทตยาวภตต (๑๕๑) บทนามนามทประกอบดวยทตยาวภตต ใชในอรรถ ๖ อยาง เขากบกรยา ดงน : อวตตกมม ๑. เปนททา [ซง] เรยกชอวา อวตตกมม อ. ธมม สฯาต. อธบาย: [ ๑ ] อวตตกมม คอ กรรม [ของทเขาทา] แหง สกมมกรยานนเอง แตไมกลาวเปนประธาน กลาวเปนทรบการทา ของกรยา จงประกอบดวย ทตยาวภตต มวเคราะหคาวา ' ยอมทา ซงบทใด บทนน ชอวาเปนททา' จงใชอายตนบาตวา 'ซง.' แมใน อรรถอนในวภตตน และวภตตอน กพงทราบเชนเดยวกน. อ. ธมม สณาต (ในแบบ) ' ยอมฟงซงธรรม' ธมม เปนททาแหงกรยา ฟง เปนอวตตกมม ใน สณาต. โย ม ปสสต โส ธมม ปสสต [ วกกลตเถร. ๘/๘๕ ] ' ผใดเหนซงเรา ผนนเหนซงธรรม.'


[ ๒ ] บททมขดสญประกาศอยภายใต ในขอนและในขออน พงทราบวาเปนนามนามทประกอบดวยวภตต ใชในอรรถทกาลง กลาวอย ๑ บทเปนทเขาดวย ๑ เชน ธมม สณาต พงทราบวา ธมม อวตตกมม ใน สณาต ธมม ปสสต ธมม อวตตกมม ใน ปสสต พงทราบอยางนในททกแหง. [ ๓ ] กรยาในคาวา 'เขากบกรยา' ในททกแหง ไดแกกรยา อาขยาต กรยากตกทงทใชเปนกรยา ทงทใชเปนวเสสนะ และนาม กตกกนบวากรยา. กรยาในคาวา 'เขากบกรยา' แมในวภตตอน กพงทราบโดยนยน. นามกตกแบงเปน ๒ คอ กรยานามนาม ไดแกภาวสาธนะ ๑ กรยาคณนาม ไดแกสาธนะนอกนน ๑. อกนยหนง แบงเปน ๒ คอ นามนาม ๑ คณนาม ๑ กรยานามนามและกรยาคณนาม ทใชเปน นามนาม เชน ทายก ปฏคาหก จดเขาในนามกตกเปนนามนาม กรยาคณนามทใชเปนคณบท จดเขาใจนามกตกเปนคณนาม. นาม- กตกน นบเขาพวกนามกได เพราะจดเปนนามนามและคณนามได นบ เขาพวกกรยากได เพราะสาเรจจากกรยา ซงยงเรยกวากรยานาม กรยาคณอย เหตฉะนน จงเปรยบเทยบนกมหหนมปก [ คาวคาว.] สมปาปณยกมม ๒. เปนทไปถง [ ส ] เรยกชอวา สมปาปณยกมม อ. นคร ปวสต. อธบาย : [ ๑ ] สมปาปณยกมม คอกรรมในฐานเปนทไปถง


อ. นคร ปวสต (ในแบบ) ' ยอมเขาไปสนคร' นคร เปนทไป ถง เปนสมปาปณยกมม ใน ปวสต. อถ น เต สตถ สนตก เนตวา สตถ ทสเสส [ อนภรตภกข. ๖/๑๐๗ ] ' ลาดบนน อาจารยและอปชฌายเหลานน นาซงภกษนน ไปสสานกของพระศาสดา แสดงแดพระศาสดา.' [ ๒ ] บางทเปน สมปาปณยกมม ในเมอเขากบอกมมธาต อ. สคต คจฉต ' ยอมไปสสคต.' เปนอวตตกมมในเมอเขากบ สกมมธาจ อ. สคต อปปชชต 'ยอมเขาถงซงสคต.' บางทธาต ตวเดยวกนเชน อทสสน มจจราชสส คจเฉ [ มรจกมมฏาน- กตเถร. ๓/๔ ] ถาเอา คจเฉ เปนอกมม อทสสน เปนสมปาปณย- กมม แปลวา ' พงไปสทเปนทไมเปนแหงมจจราช.' ถาเอา คจเฉ เปนสกมม. อทสสน เปนอวตตกมม แปลวา 'พงถงซง...' น ควรเปนขอสงเกตในการแปลและสมพนธ เพอใหเขาเรองกน. คม ธาต ใชเปนอกมมมธาตโดยมาก แตทความบงใหเปนสกมมธาต อยางเดยวกม เชน สงฆจ นรเทวสส คจฉาม สรณ อห [ มฏกณฑล. ๑/๓๒ ]' ขาพระเจาจะถงซงพระสงฆของพระพทธนรเทพ เปนสรณะ.' การตกมม ๓. เปนทใชใหทา (ยง) เรยกชอวา การตกมม บาง กตตกมม บาง อ. มาตา ปตต ชเนต.


อธบาย: [ ๑ ] การตกมม หรอ กตตกมม คอกรรมใน ฐานทถกใชใหทาหรอเปนผทาในฐานรบใช หมายความวา เปนท ใชใหทา. การตกมมน ใชกบกรยาเหตกตตวาจก และเหตกมมวาจก ทงทเปนอาขยาตและกรยากตก. กรยาเหลาน ยอมเรยกหาการตกมม ทงน เวนกรยาเหตกมมวาจกทเปนอกมมธาต [ ดขอทวาดวยวตตกมม ] อ. มาตา ปตต ชเนต (ในแบบ) ' มารดา ยงบตร ในเกด' ปตต เปนทถกมารดาใหเกด จงเปนการตกมมใน ชเนต. ตยา ปต อมต อมเหป ปาเหย. [ สามาวต. ๒/๔๗ ] ' ขอทานจงยงแมเรา ท. ใหดมอมตะททานดมแลว.' [ ๒ ] การตกมม น ประกอบดวย ตตยาวภตตบาง อ. สนเขห น ขาทาเปสสาม [ โกกสนขลทกทก. ๕/๒๙ ] เราจกยงสนขทงหลาย ใหกดกนคนกาฬกรรณนน.' ราชา เวชเชห ตกจฉาเปต. [ วฑฑภ ๓/๑๐ ] ' พระราชา ยงหมดทงหลาย ใหเยยวยา.' [ ๓ ] แมนามกตกทสาเรจจากเหตรป กม การตกมม ได อ. มยา อมาส ทวนน สมปตตน นปผาทนกกามม กาต วฏฏต. [ เทวทตต. ๑/๗๓ ] ' เราทากรรมเปนเครองยงสมบต ทง ๒ เหลาน ใหสาเรจยอมควร'. สมปตตน การตกมม ใน นปผาทนก- [น เรยกวาสมพนธเขาครงบท เพราะไมเขาทงบทสมาส เขาเพยงศพท เดยวเทานน ตามอรรถทเขา ]. [ ๔ ] ในบทนามกตก เวนศพททประกอบดวย ต เตว ปจจย


มบทกมมประกอบดวยฉฏฐวภตต [ เรยกวาฉฏฐกมม] ฉนใด กม บทการตกมมประกอบดวยฉฏฐวภตต ฉนนน แตไมเปลยนชอ คงเรยกวา การตกมม ตามเดม เชน สมปตตน ใน อ. น ทงน กเวนศพททประกอบดวย ต เตว ปจจยเชนกน คอการตกมมใน บทปจจยทง ๒ น คงประกอบดวย ทตยาวภตตตามธรรมดา อ. ภนเต อห มหลลกกเล ปพพชโต คนถธร ปเรต น สกขสสาม. [จกขปาลตเถร. ๑/๗ ] 'ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคบวชใน เวลาแก จกไมอาจยงคนถธระใหเตม.' (แตในทบางแหง กมประกอบ เปนฉฏฐวภตต คอ สตถโน อนโมทน กาเรตกาโม... [ ครหทนน. ๓/๙๗ ] ประกอบอยางนมนอยเตมท). [ ๕ ] ในบททตองเรยกหาการตกมม แตทานมไดเรยง การตกมม ไวดวย ในเวลาสมพนธ ตองเตมเขามา อ. เถโร [ ต วจน ] อธวาเสส. [ เทวทตต. ๑/๗๔ ] พระเถระ [ ยงคานน ] ใหอยทบแลว. [ ๖ ] ในขอความทกลาวมาแลว มคาวา การต บาง การตกมม บาง คาทง ๒ น มนยตางกนดงน: การต เพงถงตวผถกใชใหทา หรอผทาใหฐานรบใช ไมพดถงวาจะประกอบวภตตไหน, การต นนแล ทประกอบดวย ทตยาวภตต ใชในอรรถเปนทใชใหทา [ยง] จงเรยกวา การตกมม. [ ถาประกอบดวย ปฐมาววภตต ใชในอรรถ เปนประธานแทนกมม ในพากยเหตกมมวาจก ทใชอกมมธาต เรยก วาวตตกมม. ดในขอทวาดวยวตตกมม].


อจจนตสงโยค ๔. เปนทลลวง [สน, ตลอด ] เรยกชอวา อจจนตสโยโค อ. ตโยชน คจฉต. อธบาย : [ ๑ ] อจจนตสงโยค คอ เปนทผานตลอด หรอ ลตตลอด หมายความวา เปนทลลวง ไดแกทก ๆ สง จะเปนระยะทาง กาลเวลา หรออะไรกตาม ทกรยาทาผานตลอดหรอลลวงไป อ. ตโยชน คจฉต (ในแบบ) 'ยอมไปสน ๓ โยชน' ตโยชน เปน ทไปลลวง จงเปน อจจนตสงโยค ใน คจฉต. อทาน เม อท ภตต เอกรตตนทว รกเขยย [ สขสามเณร. ๕/๘๓ ] 'บดน ภตนของ เรา พงรกษาสนคนและวนหนง.' สกลสรร ผรนตา ปต อปปชช. [ สปปทาสตเถร. ๔/๑๓๒ ] ' ปต บงเกดแผไปตลอดสรระทงสน.' [ ๒ ] อจจนตสงโยคกบสมปาปณยกมม ตางกนในขอทใชใน ความหมายเปนลลวงกบเปนจดหมายทไปถง. บางบทตองวนจฉย กอนวา ใชในอรรถไหน เชน สกลชมพทป วจรตวา, [ สามาวต. ๒/๕๖ ] ในความทอนน หมายความวา เทยวไปทวชมพทวป สกลชมพทป จงเปน อจจนตสงโยค. ใน วจรตวา อโต โยชน- มตต อาคโต. [ เทวทตต. ๑/๑๔๓ ] ในพากยน หมายความวา พระเทวทตตมาถงทประมาณโยชนหนง นบจากพระเชตวนน มได หมายความวา มาไดประมาณโยชนหนง นบจากตนทางทมา [ เพราะม อโต บงอย ] ฉะนน โยชนมตต จงเปน สมปาปณยกมม ใน อาคโต.


อกถตกมม ๕. เปนทรบพด [ กะ, เฉพาะ ] เรยกวาชอวา อกถตกมม อ. ภควนต เอตทโวจ. อธบาย : [ ๑ ] อกถตกมม หมายความวา เปนทรบพด อ. ภควนต เอตทโวจ (ในแบบ) 'ไดทลคานน กะพระผมพระภาค' ภควนต เปนผรบพด จงเปน อกถตกมม ใน อโวจ. มาโวจ ผรส กจ. [ โกณฑธานตเถร. ๕/๕๒ ] ' อยากลาวคาหยาบกะใคร ๆ.' ปจฉ วาสว ม ปห. [ สกก. ๖/๑๓๗ ] ' ดกอนทาววาสวะพระองค จงถามซงปญหากะเรา.' [ ๒ ] ถามใชเปนทรบพด กมใช อกถตกมม เชน สมโณ โคตโม อตตโน สาวเก ปพพชตาต วทต, อหจมห ปพพชโต, มป โข เอว วตต วฏฏต. [ อตรปพพชต. ๘/๑๑๐] ' พระสมณโคดม ตรสเรยกซงพระสาวกของพระองควา บรรพชต, เรากเปนบรรพชต, จงควรจะเรยกแมซงเราเลยอยางนน.' สาวเก อวตตกมม ใน วทต. ม อวตตกมม ใน วตต. กรยาวเสสน ๖. เปนเครองทากรยาใหแปลกจากปกต คอเปนคณบทแหง กรยา เรยกชอวา กรยาวเสสน อ. สข เสต. อธบาย [ ๑ ] กรยาวเสสน คอเปนเครองทากรยาใหแปลก จากปกต คาวา เปนเครองทาใหแปลก ออกมาจากคาวา วเสสน-


กรยาวเสสน จงเปนวเสสน คอเปนคณบทแหงกรยานนเอง คาวาเปน คณบทแหงกรยา หมายความวา ใชในฐานเปนคณบทแหงกรยา เพราะ เปนนามนาม แตใชแตงกรยา อ. สข เสต (ในแบบ) ' ยอม นอน (อย) เปนสข.' สข เปนกรยาวเสสนแตง เสต ใหแปลกจากปกต. แปลกอยางไร ? ลาพง เสต หมายความวา นอนตามปกต ม สข เขาแตง กทาใหผดปกตไปวา นอนเปนสข. สสข วต ชวาม. [มาร. ๖/๑๒๔] 'เราทงหลาย เปนอยสขดหนอ.' กรยาวเสสนน ไมใชอายตนบาต ดจบทวเสสนทงปวง. [ ๒ ] ศพทนามกตกซงประกอบดวย ทตยาวภตต ทใชในอรรถ ซากบกรยาขางหลง กเรยกวากรยาวเสสน อ. มหาวรว วรวส. [ ฉพพคคยภกข. ๕/๔๔ ] 'รองเอด' มหาวรว ซากบกรยาขางหลงตน คอ วรวส จงเปน กรยาวเสสน ใน วรวส. วตกก วตกเกสสส. [ มารธตา. ๖/๖๕ ] 'จกตรกวตก.' มหาอปโป ก อปโปเส. [อชครเปต. ๕/๕๖] 'ปรบดง.' [ ๓ ] ขอวาซากบกรยาขางหลงตน คอซาธาต ๑ เปนกรยา- นามนาม คอภาวสาธนะ. ๑ เชน มหาวรว ซาธาตกบ วรวส คอ ธาตเดยวกน และเปนภาวสาธนะ แปลโดยพยญชนะวา รองแลว การรองเอด. อ. อน ๆ กมนยเดยวกน. ถาเพยงแตซาธาต แตม ใชภาวสาธนะ กไมชอวา ซากบกรยาขางหลง ไมเปนกรยาวเสสน อ. ทาน เทต ' ยอมใหซงทาน ' [ทาน ในทนเปน กมมสาธานะ


เปนชอของวตถ]. ลาภ ลภต 'ยอมไดซงลาภ' [ ลาภ เปน กมม- สาธนะ เปนชอของปจจยวตถ]. หรอเปนภาวสาธนะแตไมซาธาต กน กไมชอวา ซากบกรยาขางหลง ไมเปนกรยาวเสสนดจเดยวกน อ. เฉทน อกาส 'ไดทาซงการตด.' ทงน เพราะทซาแตธาต มใช ภาวสาธนะ ยอมเปนชอของวตถเปนตน จงใชอรรถอน เชน ทาน ใน อ. ทแสดงแลว. สวนทเปนภาวสาธนะ ยอมบอกกรยาอาการ และกรยาขางหลง กแสดงกรยาเหมอนกน จงชอวาซากนจรง ทงธาต ทงความ เปนกรยาวเสสนแท. สาหรบทไมซาธาตกน ทงใชใน อรรถอน ไมตองกลาวถง. บท ทตยาวภตตทซากบกรยาขางหลง บางบทชวนใชใน อรรถอน อ. ปถชชนกาลกรย กตวา [ เปสการธต. (๖/๔๒] ชวน ใหเอา กรย เปนอวตตกมม แต กรย เปนภาวสาธนะ ปถชชน- กาลกรย จงเปนกรยาวเสสน [ ทากาลกรยาแหงปถชน หรอทากาล แหงปถชน กาลกรย กตวา=กาล กตวา ] . ทงน เวนแตจะ ใชหมายถงสภาพอยางหนง ดงทจะกลาวในตอไป. จรถ ภกขเว จารก [ สชน. ๑/๘๒ ] ' ภกษทงหลาย ทาน ท. จงเทยวจารกไป.' จารก เปนกรยาวเสสนใน จรถ. ศพทนามกตกทใชในอรรถซากบกรยาขางหลงเชนน ประกอบ ดวย ตตยาวภตตกม พงดในขอทวาดวยตตยาวเสสนใน ตตยาวภตต. อนง พงทราบวา แมบทกรยาวเสสนใน อ. ทแสดงแลว ถา ในทอนใชในอรรถอน นอกจากกรยาอาการดงกลาวแลว กมใช


กรยาวเสสน. บางบท มรปเปนภาวสาธนะ แตถาใชหมายถงขอปฏบต ธรรมหรอสภาพอยางหนง มใชเปนกรยาอาการตามปกต เชนน แม จะมธาตซากบกรยาขางหลง กมใชกรยาวเสสน เชน พรหมจรย จรต [ นนทตเถร. ๑/๑๑๖ ] ถาเพงความวา พรหมจรย เปนตน ปฏบตหรอธรรมทพงปฏบตอยางหนง กเปนอวตตกมมใน จรต. แทจรง ขอทวา มรปเปนภาวสาธนะ แตใชหมายถงธรรมปฏบต อยางหนงนน อาจมได. ททานใชคาวา ธมม เขาสมาสดวยกม เชน ภกขาจรยธมม สจรต จเรยย [ สทโธทน. ๖/๓๓ ] 'พงประพฤต ซงธรรมคอความเทยวไปเพอภกษา ใหสจรต.' อนง คาวา พรหมจรย นน ถาเพงความวาเปนกรยาอาการ กเปนกรยาวเสสน ใน จรต. เพราะเหตน ผศกษาพงเขาใจโดยยอวา บทกรยาวเสสนใน อรรถซากบกรยาขางหลงตนนน ตองซาธาตทงเปนภาวสาธนะ ทใช เปนกรยาอาการปกต นอกจากน มใชกรยาวเสสน. และบางบท เมอเพงเขาแลว อาจใชเปนกรยาวเสสนกได หรออยางอนกได เชนน ควรทาความรเขาไว เพอจะไดเลอกใชใหเหมาะ และจาไดไมดวน เอาผดผอน. กรยาวเสสนทใชในอรรถซากบกรยาขางหลงตน มใชกบอกมม ธาตโดยมาก แตทใชกบสกมมธาตกมบาง เชน ปถชชนกาลกรย กตวา ทแสดงแลว. สวนกรยาวเสสนนอกน ใชกบอกมมธาตบาง


สกมมธาตบาง ตามประสงค เชน [ใชกบอกมมธาต ] สข เสต ทแสดงแลว. [ ใชกบสกมมธาต ] ทนธ ห กรโต ป. [ จเฬกสาฏก. ๕/๔ ] 'เพราะเมอบคคลทาบญชา' เหตฉะนน พงเพงเลง ถงอรรถทใชเปนสาคญ. ขอสงเกตทายขอบททตยาวภตต ขอวา บทนามนามทประกอบดวย ทตยาวภตต เขากบกรยานน หมายความวา เขากบกรยาโดยมาก หรอเปนตน บางแหงเขากบนามกม อ. เทว ตณ โยชนาน อายตคมภโร มโหโฆว, [วฑฑภ. ๓/๒๕ ] ราวกะหวงนาใหญ ทงกวางทงลก สน ๒-๓ โยชน.' การเขากบบทอนนอกจากกรยาเชนน ควรใชในเมอมใชทจะเขา กบกรยา หรอในเมอมใชทจะเตมกรยาเขามา. บทนามทประกอบดวยตตยาวภตต (๑๕๒) บทนามนามทประกอบดวยตตยาวภตต ใชใน อรรถ ๖ อยาง เขากบกรยาบาง เขากบนามบาง เขากบอพพยศพท- บาง ดงน :- กรณ ๑. เปนวตถเครองทา [ดวย ] เรยกชอวา กรณ อ. กาเยน กมม กโรต. อธบาย:- [ ๑ ] คาวาวตถ หมายถงทงรปธรรมและนามธรรม เชน คนธมาลาทวตถน วตถตตย ปกรยาวตถ. ทชอวา กรณ


เพราะเปนวตถเครองทา อ. กาเยน กมม กโรต (ในแบบ) ' ยอมทากรรมดวยกาย.' กาเยน เปนวตถเครองทา จงเปน กรณ ใน กโรต. มคคาเณน อม ขนธาทโลก โอภาเสต [ สมมชชต- เถร. ๖/๓๘ ] ' ยงโลกมขนธเปนตนนใหสวาง ดวยมคคญาณ.' [ ๒ ] กรณโดยตรง ใชในความหมายเปนวตถเครองทาตาม พยญชนะ แตอาจใชในความหมายเปนเครองทาโดยออม เชนเปนวตถ เครองพกดหรอกาหนดเปนตน อ.:- [เครองพกดหรอกาหนด ] ปจห จกขห จกขมา ตถาคโต, [ปจสตภกข. ๗/๕๒ ] 'พระตถาคต มจกษ ดวยจกษ ๕.' อรหตตมคคาณชตยา ขนธาทเภเท ธมเม โชเตตวา ตา. [อาคนตภกข. ๔/๕๒] ' ยงธรรมอนตางดวยขนธเปนตนใหรงเรอง ดวยเครองรงเรอง คออรหตตมคคญาณ สถตอย.' [เครองรบสนอง] เอเตส ภกขน ปวสตวา มยา ทฏเน กมม นตถ. [อธมานกภกข. ๕/๑๐๑ ] 'กรรมดวยเราผอนภกษ เหลานน เขาไปเหน ไมม.' [ ม ๒ อยาง ] เตน [ คเณน ] อตตา สทนโต หตวา ทเมยย. [ ปธานกตสสตเถร. ๖/๑๑] ' พงเปนผฝกด ดวยคณนน ดวยตนฝก.' [ เตน ] คเณน เปนกรณใน สทนโต [เพราะเปน เครองทาแหง สทนโต คอเปนเครองฝก] อตตนา เปนกรณใน สทนโต [ เพราะเปนเครองพกดหรอกาหนด สทนโต วาฝกดดวย


ตนเอง]. อ. ตอไปนเปนสหตถตตยา ตามหลกทจกกลาวในขอสหตถตตยา: ราเคน สโม อโ อคค นาม นตถ. [ อตรกลทารกา. ๖/๑๒๗] 'ขนชอวาไฟอนทเสมอกนราคะไมม.' [ น ] ขนธปรหรณ- ทกเขน สทส ทกข นาม อตถ. [ อตรกลทารกา. ๖/๑๒๖ ] 'ขนชอวาทกขเชนกบดวยทกข คอการนามไดบาง. [ ๓ ] กรณ เมอใชในความหมาย เปนวตถเครองทาโดยตรง เขากบกรยา แตเมอใชโดยออม กเขากบนามไดบาง. [ ๔ ] กรณทเขากบปรธาต ประกอบดวย ฉฏฐวภตต อ ปรต พาโล ปาปสส. [อสตปรกขารภกข. ๕/๑๕] 'คนพาล เตมดวยบาป.' ปาปสส ตองหกเปน กรณ ดจ ตตยาวภตต. บางแหง [แตนอย] ประกอบดวย ตตยาวภตตธรรมดา อ. เอกพนทนา น ปรต. [อสตปรกขารภกข. ๕/๑๔] "ไมเตมดวย หยาดเดยว.' [ ๕ ] ขอวาบท ตตยาวภตต 'เขากบกรยาบาง เขากบนามบาง เขากบอพยยศพทบาง' นน กรยา หมายถงดงทกลาวแลวในตอนทวาดวย ทตยาวภตต. สวนคาวานาม ถามาเดยว อาจหมายถงนามนามโดยเฉพาะ กได อาจหมายถงนามกลาง ๆ คอรวมทงคณนามดวยกได เพราะ คณนาม กเปนนามศพทอยางหนงเหมอนกน. จะหมายถงสถานไร


กแลวแตความตองการในทนน ๆ. อนง ถามาคกบคณ ดงคาวา ' นามและคณ' กหมายถงนามกลาง ๆ คอรวมทงคณนามดวย. นามในคาวา 'เขากบนาม' หมายถงนามกลาง ๆ คอรวมทงคณนามดวย อพยยศพทหมายถงศพทนบาต และศพทลงอพยยปจจยทใชเปนนบาต. สวนศพทลงอพยยปจจยนอกนน จดเขาในนามบาง [ เชน กาลโต] กรยาบาง [ เชน กตวา ] ตามสมควร. ตตยาวเสสน ๒. เปนทางเครองแปลก [ โดย, ตาม ] เรยกชอวา ตตยาวเสสน อ. ทกขเณน ปสเสน สหเสยย กปเปต. มม วจเนน เอว วเทห. อธบาย: [๑] ตตยาวเสสน คอบททประกอบดวย ตตยาวภตต ทใชเปนวเสสนของบททเขาดวย แตมใชวเสสนในฐานเปนคณบท ดจกรยาวเสสน ใน ทตยาวภตต เพราะมอายตนบาตวา โดย หรอ ตาม. ถงอยางนน กยงเปนทางทาบททเขาดวยใหแปลกจากปกต ตตยาวเสสน จงหมายความวา เปนทางเครองแปลก. อ:- ทกขเณณ ปสเสน สหเสยย กปเปต (ในแบบ) ' สาเรจ สหไสยาโดยขางเบองขวา.' ปสเสน ตตยาวเสสน ใน กปเปต โดย อธบายวา ลาพง กปเปต ยอมไมไดความพเศษไปจาก ' สาเรจ [สหไสยา]' แตเมอม [ ทกขเณน] ปสเสน จงไดความพเศษคอ แปลกขนวา สาเรจ [ สหไสยา ] โดยขาง [ เบองขวา ]. มม วจเนน เอว วเทห (ในแบบ) ' [ เจา ] จงกลาวอยางน


ตามคาของเรา.' วจเนน ตตยาวเสสน ใน วเทห. สกกา น โข รชช กาเรต...ธมเมน. [มาร. ๗/๑๖๔] 'เราอาจหรอหนอ เพอครอบครองราชสมบตโดยธรรม [ หรอตาม ธรรม ] ...' เต ตสส วจเนนานวตตตวา ต อนพนธสเยว . [ วฑฑภ. ๓/๑๖] ' เจาลจฉวเหลานน ไมกลบตามคาของมหาลนน ตดตาม พนธละเสนาบดนนไป.' [ ๒] บทภาวสาธนะซงประกอบดวย ตตยาวภตต อนมธาต เหมอนกบธาตแหงกรยาขางหลงตน เรยกวา ตตยาวเสสน ในบท กรยาขางหลงตนนน อ. ปฐมคมเนน กปลวตถปร คนตวา, [สทโธทน. ๖/๓๑] ' เสดจไปสกรงกบลพสดบร โดยการเสดจไป ครงแรก.' กมมนมทเนน นนทต. [ สมนเทว. ๑/๑๔๙] ' ยอม บนเทงโดยการบนเทงเพราะกรรม.' มาราวฏฏเนน อาวฏโฏ, [ปจสตภกข. ๔/๔๔] หมนไปแลวโดยการหมนไปเพราะมาร.' [ ๓ ] ธาตซาดงกลาวในขอ ๒ นน ถาใชเปนสาธนะอน กม ใชตตยาวเสสน เชน อาวฏฏน ในบทวา มาราวฏฏเนน ถาใชเปน กรณสาธนะ โดยแปลวา เครองหมนไปคอมาร หรอเครองหมนไป ของมาร กเปนกรณใน อาวฏโฏ เพราะกลายเปนวตถเครองทา คอเปนเครองหมนไปของ อาวฏโฏ. อนง ใน อ. ในตอนทวาดวยกรณ วา อรหตตมคคาณ-


ชตยา ขนธาทเภเท ธมเม โชเตตวา ตา กพงทราบวา ถาไมใช ชต เปนกรณสาธนะ [ โดยแปลวาเครองรงเรอน ] แตใชเปนภาวสาธนะ [ โดยแปลวาการรงเรอง ] อรหตตมคคาณชตยา กกลายเปนตตยา วเสสน [ และตองแปลวาโดยการรงเรองเพราะอรหตตมรรคญาณ ]. [ ๔ ] บทภาวสาธนะ ทมธาตเหมอนกบธาตแหงกรยาขางหลง เชนน เรยกวาใชซากบกรยาขางหลง ดงทกลาวแลวในตอนทวาดวย กรยาวเสสน ใน ทตยาวภตต. บทเชนน พงทราบวา ทานใช ประกอบดวย ทตยาวภตตบาง ตตยาวภตตบาง ถาประกอบดวย ทตยาวภตต กเรยกวา กรยาวเสสน, ถาประกอบดวย ตตยาวภตต กเรยกวา ตตยาวเสสน และเขากบกรยาขางหลงทซากนนน. บทซาเชนน เรยกวาตตยาวเสสน เพราะเปนบท ตตยาวภตต ทระบทางดาเนนของกรยาขางหลง เชน ปมคมเนน...คนตวา ทแสดง แลว คนตวา อาจหมายถงไปครงไหน ๆ กได แต ปมคมเนน ระบใหอยในขอบเขตของการไปครงแรกเทานน มใชครงไหน ๆ. [ ๕ ] บางบท มรปเปนภาวสาธนะ แตถาใชหมายถงขอปฏบต, ธรรมหรอสภาพอยางใดอยางหนง มใชเปนกรยาอาการตามปกต เชน น แมจะมธาตซากบกรยาขางหลง กมใชตตยาวเสสน เชน ปจห วมตตห วมตตาน [ โคธกตเถรปรนพพาน. ๓/๘๙ ] ถาเพงความ วา วมตตห เปนสภาพธรรมอยางหนง กเปนกรณ ใน วมตตาน จดเขาในพวกกรณทใชเปนเครองพกด หรอกาหนดตามทกลาวแลว แปลวา 'หลดพนดวยวมตต ๕.'


ในขอน ตางจากขอขางตน ตรงทมรปเปนภาวสาธนะ แตใช หมายถงสภาพธรรมอยางหนง มใชเปนกรยาอาการตามปกต. สวนใน ขอขางตน เปนภาวสาธนะ ทใชกรยาอาการตามปกต. เพราะเหตน ผศกษาพงทาความเขาใจโดยยอวา บทตตยาวเสสนในอรรถซากบกรยา ขางหลงตนนน ตองซาทงธาตทงเปนภาวสาธนะทใชเปนกรยาอาการ ตามปกต นอกจากน คอมรปเปนภาวสาธนะแตใชหมายถงสภาพธรรม อยางใดอยางหนงกด เปนสาธนะอนกด กมใชตตยาวเสสน. บททอาจ ใชไดหลายอยาง พงวนจฉยถงความมงหมายแลวใชใหเหมาะ. รวมความวา บท ตตยาวภตตทซาม ๒ อยาง คอซากรณไดแก ซาเครองพกดหรอกาหนด ๑ ซาตตยาวเสสน ไดแกซากรยาอาการ ๑. ซากรณนน ซากบกรยาบาง [ ปจห วมตตห วมตตาน ] ซากบ นามบาง [ ปจห จกขห จกขมา ]. ซาตตยาวเสสนนนซากบกรยา. ทง ๒ นซากบบทไหน กเขากบบทนน. อนง ยงมบททซากบบทอนนอกจากกรยาขางหลงอก ซาเชนน ไมจาตองเขากบบททซา แตเขาตามอรรถทใช เชน ธเนน ธนกรณย กรสสาม' [มาร. ๗/๑๖๕ ] ธเนน ไมเขากบ ธน- แตเขากบ กรสสาม โดยอรรถาธบายวา อนกจทพงทาดวยทรพย, เมอจกทา กตองทาดวยทรพย. เหตฉะนน ธเนน จงเปนกรณใน กรสสาม. ในทอนทมความหมายเชนเดยวกน พงอธบายอยางนทกแหง [ ๖ ] ศพทอพยยปจจยลงในอรรถ ตตยาวภตต ใชเปนตตยา- วเสสนบาง อ. เอกโต ปาน กโรนตา [ มหลลกตเถร. ๗/๗๖ ]


'ทาอยทบญ โดยความเปนอนเดยวกน ' ปรโต คจฉถ. [ จกขปา- ลตเถร. ๑/๑๓ ] ' จงไปขางหนา.' ตโต อชล ปคคยห, ตโต ว สส กตวา นปชช. [ สารปตตตเถร. ๘/๑๑๕ ] 'ประคองอญชลทางทศนน นอนทาศรษะทางทศนน.' [ ๗ ] ตตยาวเสสนใชแตงกรยา คอเขากบกรยาโดยมากแตงนาม กมบาง อ. ปกตยาป ปาโมชชพหโล พทธสาสเน ปสาท โรเปต. [ วกกลตเถร. ๘/๘๕ ] 'ภกษผมากดวยปราดโมทย แมโดยปกต ยอม ปลกความเลอมในในพระพทธศาสนา.' ปรโต คาโม กวทโร ? [ อตรปรส. ๓/๑๑๐ ] ' บานขางหนาไกลเทาไร ?' แตถานามนน ใชเปนวภตตกตตาในกรยาใด กควรเขาในกรยา นน เชน อหจมห ชาตโคตเตน พราหมโณ. [ อตรพราหมณ. ๘/๑๐๗ ] 'เรากเปนพราหมณโดยชาตและโคตร.' [....อปปาตต- มคโคป วปสสนานยเมเนว ปจงคโก โหต ] (อภธมม. หนา ๙๗) ในโยชนาบอกเขาตามขดเชนเดยวกน ] . ขอสงเกต: ตตยาวเสสน ใชเชน อาธาร ใน สตตมวภตต บาง อ. เทยบกน :- [ ตตยาวเสสน ] หสา อากาเสน คมส. [ ตสภกข. ๖/๔๖ ] หงส ท. ไปทางอากาศ. [ อาธาร ] อากาเส ยนต อทธมา. [เรองเดยวกน ] ทานผ มฤทธยอมไปในอากาศ.


ใชเชนเปนกาลสตตมบาง อ. เทยบกน :- [ ตตยาวเสสน ] เตน โข ปน สมเยน สกโก... [ มหา- กสสปตเถรปณฑปาตทาน. ๓/๘๓ ]. [ กาลสตตม ] ตสม สมเย สตถา... [ จกขปลาตเถร. ๑/๔]. ใชเชนกรยาวเสสนบาง อ. เทยบกบ :- [ ตตยาวเสสน ] สเขน ชวาเม [าตกาน กลหวปสมน. ๖/๑๑๒ ] เปนอยโดยความสข. [ กรยาวเสสน ] สสข วต ชวาเม [ เรองเดยวกน ] เปน อยสขดหนอ. บางแหงแมใชแสดงกาล แตกมความหมายเปน ตตยาวเสสน แท อ. ขเณเนว ชานต. [ สกกเทวราช. ๘/๓๙ ] ' ทรงทราบ โดยขณะทเดยว.' ขเณณ หมายความวาโดยพลน. กาเลน กาล สมาคนตวา, [ สามาวต. ๒/๑ ] ' มาพบกนสนกาลโดยกาล.' กาเลน หมายความวาตามเวลา. ขอสงเกตน กลาวไวเพอเปนทางสงเกต ของนกศกษา. อนภหตกตตา ๓. เปนผทาและผใชใหทา ในพากยทเปน ภาววาจก และกมมวาจก เหตกมมวาจก และในกรยาพากยางค [ อน ] เรยกชอวาอนภหตกตตา. อ. สมเณร นาม สสสมเณน ภวตพพ. อโสโถ สงเฆน อนมาเนตพโพ. พยตเตน ภกขนา


ปฏพเลน สโฆ าเปตพโพ. อนชานาม ภกขเว คลาเนน ภกขนา ปารสทธ ทาต. อธบาย : [ ๑ ] อนภหตกตตา หมายความวา เปนผทา ใน พากย ภาววาจก และกมมวาจก และในกรยาพากยางคเชนนน และเปนผใชใหทา ในพากยเหตกมมวาจก และในกรยาพากยางค เชนนน. เรองพากยางคไดอธบายไวแลวขางตน แตควรกลาวเพมเตม ในทนอก คอ กรยาพากยางคนน จดเปนชนนอกกม ชนในกม กรยาพากยางคชนนอกคอ ความตอนทมกรยาในพากยางคเปนของ บทประธานโดยตรง. สวนกรยาพากยางคชนในคอ ความตอนทม กรยาในพากยางคเปนของบทอนนอกจากบทประธาน เนองอยใน พากยหรอในกรยาพากยางคชนนอก. และกรยาพากยางคน จดเปน วาจกไดตามวาจกของบทกรยาในพากยางคนน ๆ. ในการแสดง อ, ถาเปนกรยาในพากยางคชนใน จะบอกไวเปนทสงเกตดวย. อนง บทนามกตกทใชเปนกรยา เชนบททประกอบดวย ต ปจจย กนบเปนกรยาในพากยางคดวย และสาเรจมาจากรปวาจกใด กนบอนโลมเขาในวาจกนน. พงทราบ อ. ดงตอไปน :- [ เปนผทาใหพากยภาววาจก ] สมเณน นาม สสสเณน ภวตพพ. (ในแบบ) ชออนสมณะพงเปนสมณะทด. อวสส มยา มรตพพ. [ เปสการธต. ๖/๔๐ ] อนเรา พง ตายแนแท.


การเณเนตถ ภวตพพ. [ สกก. ๒/๙๙ ] อนเหตในเรองน พงม. อตวย เต จรายต. [อตตราอปาสกา. ๖/๑๗๐] อนเจา ชาเหลอเกน. เยน [อทเทน] โว อนตเร จรต. [ อปนนทสกยปตต. ๖/๘ ] ลาทานทง ๒ อนนากตวใดเทยวไปรมฝง [ เปนผทาในกรยาพากยางคภาววาจก ] อายวฑฒนกมาเรน กร สตตเม ทวเส มรตพพ อภวสส. [ อายวฑฒนกมาร. ๔/๑๑๕ ] ' ไดยนวา อายวฑฒนกมาพงตายในวนท ๗ จกไดมแลว [อายวฑฒนกมาเรน สตตเม ทวเส มตนพพ เปนกรยาพากยางค ชนใน ]. อนชานาม ภกขเว คลาเนน ภกขนา ปารสทธ ทาต. (ในแบบ) ' ภกษ ท. เราอนญาตเพอภกษไขใหปารสทธ.' [ คลาเนน ภกขนา ปารสทธ ทาต เปนกรยาพากยางคชนใน ]. มยาป ตตถ คนต วฏฏต. [ ปณฑตสามเณร. ๔/๓๕ ] ' แมเราไปในทนนยอควร. ' [ มยาป ตตถ อนต เปนกรยา- พากยางคชนใน ]. มนา มรณสสต ภาเวต วฏฏต. [ เปสการธต. ๖/๔๐ ] ' เรายงมารณสสตใหเจรญยอมควร. ' [ มยาป ตตถ คนต เปนกรยา- พากยางคชนใน ]. [ เปนผทาใหพากยกมมวาจก ] อโปสโถ สงเฆน อนมาเน-


ตพโพ. (ในแบบ) อโบสถอนสงฆพงนบ. เอว ชาเตน มจเจน กตตพพ กสล พห. [ วสาขา. ๓/๗๖ ] กศล อนมจจะผเกดแลวพงทาใหมากฉนนน. [ เปนผทาใหกรยาพากยางคกมมวาจก ] สตถา ปน หตถนา อปฏ ยมาโน, สข วส. [ โกสมพก. ๑/๕๕ ] ' กพระศาสดาอน ชางบารง ประทบอยสขแลว.' [ สตถา ปน หตถนา อปฏ ย- มาโน เปนกรยาพากยางคชนใน ]. ตยา กถตสส ตถภาว วา วตถภาว วา อหเมว ตวจ ชานาม. [ จจมาณวกา. ๖/๔๙ ] ' เราและทานยอมรความทคาอน ทานกลาวแลวแทหรอไมแท.' [ ตยา กถตสส เปนกรยาพากยางค ชนใน ]. เตนห ตยา กตกมม มยห กเถห. [ สนตตมหามตต. ๕/๗๓ ] 'ถากระนน ทานจงกลาวกรรม อนทานทาแลวแกเรา.' ตยา อนภหตกตตาใน กต- [ ตยา กต- เปนกรยาพากยางคชนใน ]. แมเปนผทาในบทคณนามซงสาเรจมาจากกรยาอนใชในอรรถอะไร กตาม กนบเขาในขอน อ. สกร สาธนา สาธ [ สงฆเภทปรสกกน. ๖/๒๒ ]' ความดอนคนดทางาย.' [ เปนผใชใหทาในพากยเหตกมมวาจก ] พยตเตน ภกขนา ปฏพเลน สงโฆ าเปตพโพ. (ในแบบ) สงฆอนภกษผฉลาด สามารถ พงใหร. อมนา เม การเณน โกโป อปปาทโต. [อชครเปต.


๕/๕๗ ] ความฉวอนขาใหเกดขนแลว เพราะเหตน. [ เปนผใชใหทาในกรยาพากยางคเหตกมมวาจก ] กห ตยา ปวสสโร ราชา นาคเรห ปราชยมาโน, ทฏปพโพ วา สตปพโพ วา. [ อสทสทาน. ๖/๕๔ ] ' พระราชาผเปนพระเจาแผนดน ถกชาวเมองใหแพอย พระองคทรงเคยใหเหนหรอเคยไดยนทไหน.' [ นาคเรห ปราชยมาโน เปนกรยาพากยางคในขอน, สวน ตยา ทฏ-สต-เปนกรยาพากยางคกมมวาจกชนใน บอกสมพนธวา ตยา อนภหตกตตาใน ทฏ-และ สต- ] สปรส โอเฆน อชโฌตกรตวา มารต วฑฑภ อารพภ, [ วฑฑภ. ๓/๕ ] ' ทรงปรารภเจาวฑฑภะพรอมทงบรษทผอนหวงนา ทวมใหสนพระชนมแลว.' [ โอเฆน อชโฌตถรตวา มารต เปน กรยาพากยางคชนใน ]. ขอสงเกต: คาวา เปนผใช เปนภาษาไวยากรณ หมาย ความวา เปนตนเหตใหสาเรจกรยานน ๆ โดยวธใหการตทา. [ ๒ ] บทอนภหตกตตาน ประกอบดวย ฉฏฐวภตตกม อ. ยสส [ ปคคลสส ] ราโค จ โทโส จ มาโน มกโข จ ปาตโต. [ มหาปนถกถตเถร. ๘/๑๔๓ ] ราคะ โทสะ มานะและมกขะ อนบคคลใดใหตกไปแลว. ถามวา ในทเชนไรจงหกบท ฉฏฐวภตต เปนอนภหตกตตา ? ตอบวา ในทซงมบท ฉฏฐวภตต เปนผทากตาม เปนผใชใหทา กตาม.


ในทเชนนนนาเหนวา บท ฉฏฐวภตตนน มความเนองเปน เจาของในบทประกอบดวย ทงเปนผทา หรอเปนผใชใหทา ใน กรยาดวย. [ ๓ ] ในบททตองเรยกหา อนภหตกตตา แตทานมไดเรยง อนภหตกตตาไวดวย ในเวลาสมพนธตองเตมเขามา อ. :- อฏ น นคร กต. [ รปนนทาเถร. ๕/๑๐๖ ] ' สรระนน (อนนายชางคอตณหา) ทาใหเปนนครของกระดก ท. ' เตม ตณหา- วฑฒกห เขามาเปนอนภหตกตตาใน กต. เตน วตต. [ มหากสสปตเถรปณฑปาตทาน. ๓/๘๓ ] ' เพราะ เหตนน คานน อนพระธรรมสงคาหกเถระ ท. กลาวแลว.' เตม ธมมสงคาหเหต เขามาเปนอนภหตกตตาใน วตต. กอนแตเตม ตองใครครวญกอนวา ใครเปนผทาหรอผใช ใหทา แลวจงเตมใหถกตว. [ ๔ ] บทอนภหตกตตาในพากยภาววาจก ใชเปนประธานใน พากยนนดวย นตางกนพากยวาจกอน ซงมบทประธานเปน ปฐมา- วภตต. เหต. ๔. เปนเหต [ เพราะ ] เรยกชอวา เหต อ. ลาเภน อนนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต. อธบาย : [ ๑ ] เหต ในทน หมายถงเปนเหตในทก ๆ ทาง เชนเปนเหตใหสาเรจกรยาอยางใดอยางหนง. อ. :-


[ เปนเหตใหสาเรจกรยา] : ลาเภน อนนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต. (ในแบบ) ' โลกฟขนเพราะลาภ, ฟบลงเพราะอลาภ.' เอว อายกขเยน จวต นาม. [ สามาวต. ๒/๑๓ ] ' ชอวาเคลอน เพราะสนอายอยางน.' เตเนวาห คหน เหต ภนเต ยทท มนสสา, อตตาน เหต ภนเต ยทท ปสโวต. [ สามาวต. ๒/๑๒] เพราะเหตนนนนแหละ บตรนายควานชางชอเปสส จงกลาววา ขาแตทานผเจรญ ทคด คอมนษย, ชอ คอ ปสสตว., สมจรยาย สมโณต วจจต. [ อตรปพพชต. ๘/๑๑๐ ] ' เรยกวาเปนสมณะ เพราะประพฤตสงบ. สมาจรยาย เหตใน วจจต เชนเดยวกบ [เตน ] การเณน เหตใน อาห เพราะเปนเหตใหเรยกอยางนน. [ อ. หลงน เรยกตามโยชนาอภธมมตถวภาวน เชนในพากยวา นพพานมปตสวนโต อปกมนโต นพพานมหาสมททนนน- ตาย โสตสทสตตา วา โสโต วจจต อรโย อฏงคโก มคโค. (อภธมม. หนา ๙๑ ) ในโยชนา บอกสมพนธวา สวนโต และ โสตสทสตตา เหตใน วจจต บางแหงเรยกวา าปกเหต เชนในพากยวา ...เอกนวตป จตตาน โสภรคณาวหฯโต ตเหตกตตา จ อโลภาทอนวชชเหตสมปโยคโต โสภณานต วจจเร. (อภธมม. หนา ๘๐ ) ในโยชนาบอกสมพนธ บททขด สญญประกาศไววา าปกเหตใน วจจเร ]. [เปนเหตใหไดชออยางใดอยางหนง ]: อนทรยาทมเนน ทนโต, [ สนตตมหาตต. ๕/๗๕ ] ' ชอวาผฝกแลวเพราะฝกอนทรย เสฏ-


จรยาย พรหมจาร [ สนตตมหตต. ๕/๗๕ ] ' ชอวาพรหมจาร เพราะประพฤตประเสรฐ.' [ ๒ ] ทเปนเหตใหสาเรจกรยา เขากบกรยาทเปนเหต สวนท เปนเหตใหไดชออยางใดอยางหนง เขากบนามบาง กรยาบาง ตาม แตจะเปนเหตในบทไหน. อนง บทเหตอนเนองในบทนามทเขากบกรยาวามวาเปน [ หรอ กรยา ชา ธาต ] ควรกบกรยานน อ. อทสสเนน พาลาน นจจเมว สข สยา. [ สกก. ๖/๒๖๕] ' บคคลพงเปนผมสขเปนนตยทเดยว เพราะ ไมเหนชนพาล ท. ' อทสสเนน เหตใน สยา. น โมเนน มน โหต [ ตตถย. ๗/๑๗๙ ]' ยอมไมมมนเพราะนง.' โมเนน เหตใน โหต. เกน กมเมน ขชชา ชาตา [ สามาวต' ๒/๖๑ ] 'เกดเปนผคอม เพราะกรรมอะไร.' กมเมน เหตใน ชาตา. ขอสงเกต : ก. กรณ ตตยาวเสสน และเหตทง ๓ น ถาไม สงเกต อาจใชสบสนกน. เพราะฉะนน กอนแตตกปาก ควรพจารณา วนจฉยวา เหมาะทจะเปนอะไร แตตองทาความเขาใจใหดกอนวา ในความหมายเชนไรบาง เปนกรณ, ตตยาวเสสน หรอเหต. เชน อ. ตอไปน :- อมนา ปน ทาเนน มา เม ทาลททย อห [ สมนสามเณร. ๘/๘๘ ] ทาน ถาใชเปนกรณ กหมายความวา เปนวตถเครอง รบสนองความไมขดสน คอเปนสงทเมอมขน ความขดสนกหายไป [แปลวาเราอยางไดมความขดสนดวยทานน ] แตในอรรถน ทรพย


เปนตนตางหาก เปนเครองรบสนอง คอมงความวา อยาไดมความ ขดสนดวยทรพยเปนตน หาใชดวยทานไม. อนง ถาใชเปนตตยา- วเสสน กหมายความวา เปนทางมาของความไมขดสน คอความไม ขดสนมาหรอเกดขนทางทานน [ แปลวา เราอยาไดมความขดสนโดย ทานน ]. นถาหมายถงความทรพยในอดตกใชได. อนง ถาใชเปน เหต กหมายความวา เปนมลเหตอานวยใหไมขดสน แปลวา ' เพราะ ทานน เราอยาไดมความขดสน.' ตกลงวา ทาเนน เปนเหต หรอ ตตยาวเสสน ใน อห. ธมม กาเยน ปสสต. [ เอกทานตเถร. ๗/๔๗ ] กาเยน ในทน หมายถงกายอนเปนเครองเหนธรรม จงเปนกรณ ใน ปสสต แปลวา 'เหนธรรมดวยกาย.' กาเยน สวโร สาธ. [ ปจภกข ๘/๕๐ ] กาเยน ในทน หมายถงกายทวารอนเปนทางสารวม จงเปนตตยาวเสน ใน สวโร แปลวา 'ความสารวมโดยกาย หรอทางกาย เปนการยงประโยชน ใหสาเรจ.' จกษเปนตน จนถงมนส ในพระคาถาในเรอง ปญจภกขน หมาย ถงทวารหนง ๆ อนเปนทางสารวม จงตางเปนตตยาวเสสนใน สวโร แตละบท, ขอทวาเปนทางสารวม จะเหนไดอกจากการททานใชเปน อาธารในบาทคาถาสรปวา สาธ สพพตถ สวโร [ ความสารวม ในทวารทงปวงเปนการด ] และททานใชเปนวตตกมมในพากยวา ภกขนา นาม สพพานป ทวาราน สวรตพพาน. [ ทวารแม


ทงหมด ชออนภกษพงสารวม ]. จตหป อรยาปเถห สข วหรต. [ สทโธทน. ๖/๓๓ ] อรยาปเถห ในทน หมายถงทางของการอย มใชเปนเครองอย หรอ เหตอย จงเปนตตยาวเสสนใน วหรต แปลวา อยเปนสข โดยอรยาบถ แม ๔ คอทง ๔ อรยาบถ. ข. พวกบทสมาส-วเสน ในโยชนาแหงสมนตปาสาทกาและ อภธมมตถวภาวน บอกสมพนธเปนตตยาวเสสนเปนพน ทงน นา เหนวา ทานเพงศพททายคอ วส [ อานาจ ] ในอรรถเปนทางเครอง แปลก ดงในภาษาไทยกมพดวา ตามอานาจของสงน. ทวา บอกสมพนธเปนตตยาวเสสนเปนพนนน เพราะบางแหง [ แตนอย ] ทานบอกวา กรณ กม เชน ตสส ห วเสน สมปยตต จตต อวกขตต โหต [อภธมม. หนา ๘๖. โยชนา หนา ๔๒๒ ] ทาน บอกวา วเสน กรณ หรอตตยาวเสสนใน อวกขตต. แตทสมพนธกน อยในสานกศกษาทว ๆ ไปในบดน ใชเปนกรณเปนพน [ และมก แปลวา วส ศพทกนวาสามารถ]. เมอเพงถงอรรถ บางแหงมใชกรณ เพราะฉะนน ถาจะไมใชตามโยชนา กควรเพงถงอรรถทใชเปนสาคญ ตอไปน จะแสดง อ. ทเหนควรเปนกรณเปนตนตามอรรถทใช. [ กรณ ] จตปปทกาย คาถาย อนโมทนวเสนาป ปวตตต ธมมทานเมว เสฏ [ สกกเทวาราช. ๘/๔๐ ] ธรรมทานเทานน ทบคคลใหเปนไปแลว แมดวยอานาจอนโมทนา ดวยคาถา ๔ บท ประเสรฐสด.


[ตตยาวเสสน ] รกขสห จกขทวาราทวเสน อปนเตส รปารมมเณส อสวตา [ ปจภกข. ๘/๕๐] ' ไมสารวมในรปารมณ ทนางผเสอยกษนาเขาไปโดยอานาจจกษทวารเปนตน [ คอทางจกษ ทวารเปนตน]. [ เหต ] ปยาน ห วโยควเสน อทสสน อปปยานจ อปสงกมนวเสน ทสสน ทกข. [ ตโยปพพชต. ๖/๑๔๑ ] เพราะวา การไมเหนสตวหรอสงขารเปนทรก เพราะอานาจการพลดพราก และการเหนสตวหรอสงขารไมเปนทรก เพราะอานาจการประจวบกน เปนทกข. ค. ในสานวนไทย นยมใชอายตนบาต [ หรอคาบรพบท] ' ดวย ' กนมาก ทงในทเปนกรณ ตตยาวเสนนและเหต ทใชในทเปนตตยา- วเสสน เชนพวกบท-วเสน ตตยาวเสสน. ทใชในทเปนเหต เชนคา อางสงศกดสทธทอาจเปนเหตอานวยความปรารถนาเปนตนวา ดวย อานาจแหงพระรตนตรย [ รตนตตยานภาเวน ]. เพราะฉะนน จะถอ เอาสานวนไทยทถนดหมาเปนทตงในการบอกสมพนธไมได ตองถอ เอาอรรถทใชในภาษาบาลเปนทตง. อนง บททแปลในภาษาไทยวา โดย... หรอ... มใชเปน ตตยาวเสสนเสมอไป คอเปนกรยาวเสสนกม แตสอด ' โดย' เพอ เชอมคา หรอคาวาตาม เปนคาแปลของนบาต เชน สกกจจ สชฌายต. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๔ ]. เอต ตวา ยถาภต, [ อตรอปาสก. ๖/๑๓๐ ] ทงน ตองเพงทคาบาลเปนสาคญ.


และพงทราบวา ตตยาวเสสนกบเหตนนมกใชแทนกนได แมใน โยชนา บางบท ทานบอกสมพนธวา เหตหรอตตยาวเสสน. ในทน พงทราบตวอยางเชน ทาเนน ในขอ ก. แม วโยควเสน และ อปสงกมนวเสน ในขอ ข. จะบอกวาเปนตตยาวเสสนกได. อตถมภต ๕. เปนอาการ [ม, ดวยทง] เรยกชอวา อตถมภต อ. มนสา เจ ปสนเนน ภาสต วา กโรต วา. อธบาย : อตถมภต ใชในอรรถเปนอาการโดยมาก ถา แปลกอนกรยาทเนองกน ใชอายตนบาต ' ม ' ถาแปลหลง ใชวา ' ดวยทง ' อ. ในแบบ แปลวา ' ถาบคคลมใจผองใสแลว พด กตาม ทากตาม ' หรอ 'ถาบคคลพดกตามทากตาม ดวยทงใจทผองใส แลว.' 'มนสา' เปนอตถมภตใน ภาสต และ กโรต เพราะแสดง วา เมอพดหรอทาเปนอยางน คอ มใจผองใส ใจผองใสจงเปน อาการ เนองในกรยาพดหรอทา. สา ปสนเนน จตเตน กาล กตวา... ตคาวเตน อตตภาเวน นพพตต. [ ลาชเทวธตา. ๕/๖ ] 'นางมจตผองในทากาละแลวบงเกดดวยทงอตภาพ [ สง ] ๓ คาวต...' จตเตน เปนอตถมภตใน กตวา เพราะแสดงอาการ วา เมอทากาละ เปนอยางไร [คอมจตผองใส ]. อตตภาเวน เปน อตถมภต ใน นพพตต เพราะแสดงอาการวา เมอบงเกดเปนอยางไร [ คอมอถตภาพสง ๓ คาวต ]. [ ๒ ] บทอตถมภตน ถาไมพจารณา ใชผดไปเปนกรณ หรอ


ตตยาวเสสน ยอมเสยความทเดยง อ. อสสตนเตเนว มเขน ภกขาย จรมานา. [ กมารกสสปตเถรมาต. ๖/๑๔ ] ' มหนาชมดวย นาตาทเดยว เทยวไปเพอภกษา.' มเขน ถาใชเปนกรณโดยแปลวา เทยวไปเพอภกษาดวยหนาชมดวยนาตา กหมายความวา เอาหนา เปนเทา [เครองไป ]. ถาใชเปนตตยาวเสสนโดยแปลวา ... โดย หนา กหมายความวาเอาหนาเปนถนนหรอหนทาง [ ทางไป ] น ความผดไปไกลทเดยว. [ ๓ ] ผสมพนธโดยมากเขาใจวา ถาแปลวา 'ม' เขากบนาม และแปลกอนกรยา ถาแปลวา ' ดวยทง ' เขากบกรยา และแปล หลงกรยา ; เขาใจอยางนไมถกทวไป เพราะในทเขากบกรยา ทาน แปลกนวา ' ม ' กม อ. สงโฆ... อปสมปาเทต อายสมตา.. อปชฌาเยน. ' สงฆ... ใหอปสมบท มทาน... เปนอปชฌาย.' เพราะฉะนน พงถอความสมพนธแหงบทในทนน ๆ เปนสาคญ สวน การใชอายตนบาตนน ใชตามแตจะเหมาะแกความไทย. สหตถตตยา ๖. เปนเครองประกอบ [ กบ ] เรยกชอวา สหตถตตยา อ. สหาป คคเคน สงโฆ อโปสถ กเรยย. เอก สมย ภควา เวรชาย วหรต... มหตา ภกขสงเฆน สทธ. อธบาย: [ ๑ ] สหตถตตยา คอบท ตตยาวภตต ทใชในอรรถ เปนเครองประกอบ โดยมากเขากบนบาต ๒ ศพท คอ สห และ สทธ [ พรอม ] อ. ทหนง ในแบบ แปลวา ' สงฆพงทาอโบสถ


แมพรอมกบคคคะ = [ ภกษ.' คคเคน สหตถตตยา ใน สห. อ. ทสอง แปลวา 'สมยหนงพระผมพระภาคประทบอยในเมองเวรญชา... พรอมกบภกษหมใหญ' ภกขสงเฆน สพตถตตยา ใน สทธ. [ ๒ ] นบาต ๒ ศพทน ถาเขากบนาม เรยก ทพพสมวาย อ. ... มม ปตตทาเรห สทธ มย อตตโน สนตก เทนเต. [ อสทสทาน. ๖/๕๗ ] 'เมอเราพรอมกบลกเมยของเรา ใหของของตน ' สทธ ทพพสมวาย ใน มย. ถาเขากบกรยา เรยกกรยา- สมวาย อ. สห ปฏสมภทาห อรหตต ปาปณส [ จกขปาลตเถร ๑/๒๓ ] ' บรรลพระอรหต พรอมกบ ปฏสมภทา' สห กรยาสมวาย ใน ปาปณส. ใน อ. ในแบบเขากบกรยา. โดยมาก สห เรยงไวหนาบท สหตถตตยา , สทธ เรยงไว หลง เชน อ. ทยกมาแลว. แตบางแหง เรยงสบกนเสยกบทกลาว แลว แตนอย อ. ... ปตเตห สห สส ฉนทตตา, [ วฑฑภ. ๓/๑๘ ] ' ตดศรษะ... พรอมกบบตรทงหลาย.' สามกสส เต สทธ ปตเตห สส ฉนทนต. [ วฑฑภ. ๓/๑๘ ] ' ตดศรษะ สามของทานพรอมกบบตรทงหลาย.' ศพทสมวาย ทเขาสมาสกบศพทอน ในโยชนา บางแหง ตดเขา เฉพาะศพทสมวาย บางแหงบอกเขาทงบท. อ. อตตนา สหคามโน ภกข ปรโยสนโต. [ จกขปาลตเถร. ๑/๗ ] ' แสวงหาภกษผไป พรอมกบตน.' อายตตเกน สหต. [ ลกณฏกภททตเถร. ๗/๑๐๔ ] ' ผเปนไปกบบคคลผเกบสวย.'


[ ๓ ] ในอภธานปปทปกา อพยยวคค ขอ ๑๑๓๖ แสดง สหตถวาจกนบาต [นบาตบอกอรรถ คอ พรอม, กบ ] ไว ๔ ศพท คอ 'สห สทธ อม อมา' เพราะเหตน บททเขากบ สม และ อมา ในอรรถเปนเครองประกอบ จงเปนสหตถตตยาเชนกน แมท เขากบ ส อปสค ในอรรถเชนน กดจเขากบ สม เพราะความเดยว กน. โดยนยน บท ตตยาวภตตใน อ. ตอไปน จงเปนสหตถตตยา: ปมาเทน น สวเส. [ ทหรภกข. ๖/๓๐ ] ' ไมพงอยพรอม [หรอ รวม ] กบความประมา. ' ทกโข พาเลห สวาโส. [ สกก. ๖/๑๓๗ ] ' ความอยพรอม [ หรอรวม ] กบคนพาล เปนทกข. ' ปมาเทน และ พาเลห สหตถตตยาใน สวเส และ สวาโส. ขอสงเกต: ในตอนแกอรรถบาทพระคาถาวา ทกโข พาเลห สาวาโส ทานแกบทวา สวาโส เปน สทธ วาโส [ บงวา ส= สทธ] นชใหเหนชดวา พาเลน เปน สหตถตตยา แท. สงขาเรน สหต จตต สสงขารก. [ อภธมม. หนา ๗๐ โยชนา หนา ๒๔๒ ] สงขาเรน สหโยคตตยา ใน สห-. เตน สม เอกปปาทาทห ปกาเรห ยตตนนต ทฏ คต- สมปยตต [ อธธมม. หนา ๗๐ โยชนา หนา ๒๓๗ ] เตน สหโยค- ตตยา ใน สม [ สม ในทน เปน สหตถวาจกนบาต มความเทากบ ส อปสค ].


อโลภาทห สมปโยค- [ อภธมม. หนา ๗๙ โยชนา หนา ๓๔๗ ] อโลภาทห สหโยตตยา ใน สมปโยค. นพงสงเกตวา เรยกชออยางน ในเมอเขากบพวกศพท สหตถ- วาจกนบาต. สวนททานเหนวาใชในอรรถเปนเครองประกอบนนแล แตเขากบศพทอนจากน ทานเรยกวา สหาทโยคตตยา [ เตม อาท ศพท ] เชน อลมตปปเจน [ อภธมม. หนา ๖๘ โยชนา หนา ๑๙๘ ] อตปปเจน สหาทโยคตตยา ใน อล. แมเขากบ สทส ศพท ทานกใชในอรรถน เชน สลทคเณห เกนจ อสทโส. [ อภธมม. หนา ๖๓ โยชนา หนา ๑๐๖ ] เกนจ สหโยคตตยา ใน อสทโส [ คเณห ตตยาวเสสน ใน อสทโส ] ทงน นาเหนวา ส-แหง สทโส มาจาก สมาน ศพท ทานจงนบเขา ในพวก สม ดวย. [ ๕ ] บทตตยาวภตตในอรรถเปนเครองประกอบน มคาถา แสดงชอเรยกพรอมทงตวอยางดงน :- สหโยโค ทธา โหต สหตถ สหโยคโต โส ปตเตน คโต เคห ปตเตน สห สงคโม แปลวา การประกอบสหศพทม ๒ คอ สหตตะ (อรรถแหงสหะ) และ สหโยคะ (ประกอบตวสห) เชน โส ปตเตน คโต เคห (เปนสหตถะ), ปตเตน สห สงคโม (เปนสหโยคะ) อธบายวา บทตตยาวภตตใชในอรรถน แตไมม สห หรอ สทธ เรยกวา สหตถะ หรอ สหตถตตยา ตวอยางในคาถา แปลวา 'เขาไปแลว


สเรอนกบบตร' ปตเตน หสกตตถตาใน คโต. ถาม สห หรอ สทธ เรยกวา สหโยคะ หรอสหโยคตตยา ตวอยางในคาถาแปลวา ' ความสงคมพรอมกบบตร' ปตเตน สหโยคตตยา สห. สงเกต ดในโยชนา ทานใชอยางนเปนพน พจารณาดคาวา สหตถะ (อรรถแหงสห) กนาเปนวาใชในเมอไมม สห, ถาม สห จะเรยกวา ใชในอรรถ สห เพออะไร. บทตตยาวภตตทมใชกรณ, ตตยาวเสสน หรอเหต, ตามความบงวาเปนเครองประกอบ แตไมม สห หรอ สทธ มอยหลายแหงในธมมปทฏฐกถา, นกเรยกอาจเรยกสมพนธ วา กรณ เปนตนซงเปนการผด หรอคดเตม สห, สทธ เขามาซง ไมจาเปน,พงเรยกเปนสหตถะไดทเดยว อ. จเรยย เตนตตมโน สตมา [ สมพหลภกข. ๗/๑๖๒ ] ' มใจยนด มสต พงเทยวไปกบเขา,' เตน สหตถตตยา ใน จเรยย. ในแบบทานไมไดแยกไวเปน ๒ เรยกรวมวา สหตถตตยา เพอสะดวกแกผแรกศกษา. บทนามนามทประกอบดวยจตตถวภตต (๑๕๓) บทนามนามทประกอบดวยจตตถวภตตใชในอรรถ ๓ อยาง เขากบกรยา เรยกชอเปนอยางเดยวกนวา สมปทาน ดงน : เปนทใหหรอเปนกมมโดยออม ๑. เปนทให [แก] อ. สงฆสส ทาน เทต. อธบาย : [๑ ] อรรถทง ๓ น เรยกชอวา สปาทาน หรอ


สมปทาน อยางเดยวกน. เฉพาะในอรรถวา ' เปนทให' โดยตรง เขากบพวก ทา ธาต อ :- สงฆสส ทาน เทต (ในแบบ) ยอมใหซงทานแกสงฆ สงฆสส เปนทให คอเปนผรบให จงเปนสมปทาน เทต. อม วหาร จาตททสสส พทธปปมขสส ภกขสงฆสส เทม [สามาวต ๒/๑๔๖ ] ขาพเจาถวายวหารน แดพระภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข ซงมาจากทศทง ๔ [ใชอายตนบาต ' แด' แทน ' แก ' ในทแสดงความเคารพ ]. โดยออม ใชเขากบธาตอนไดอกมาก เชนเขากบธาต 'บอกเลา' อนควรเรยกวาเปนทบอกเลาเปนตน อ. :- สตถ อาโรเจส. [ กมารกสสปตเถรมาต. ๖/๑๒ ] กราบ ทลแดพระศาสดา... คามโภชกสส ทสเสส. [ มหากาลอปาสก. ๖/๑๗ ] แสดง... แกนายบาน... ปรนพพาน เม อนชานาถ. [สนตตมหามตต. ๕/๗๓] ขอพระองคจงทรงอนญาตปรนพพานแกขาพระองค. รวมความวา บท จตตถวภตต ทเปนกมมโดยออมใชใน อรรถน. กมมโดยออมนคกบกมมโดยตรง. กมมโดยตรงนน ไดแกวตตกมม เพราะเปนผถกทาหรอเปน ททาแหงกรยานน ๆ โดยตรง เชน ทาน ใน อ. ในแบบ. กมมโดยออมนน ไดแกสมปทานในอรรถน เพราะเปนผถก


ทาหรอเปนททากรยานน ๆ หางออกไป ในฐานเพยงเปนผรบ รองกมมโดยตรงนน เชน สงฆสส เปนผถกใหหรอเปนทให ใน ฐานเปนผรบทาน. เพราะฉะนน ในอรรถนจะกลาววา ใชในอรรถ เปนกมมโดยออม หรอ ในอรรถ 'แก' กได. [ ๒ ] ใน อ. ทไมมกมมโดยตรงพงทราบวา ทานละไวใน ฐานทเขาใจไดเอง เชน สตถ อาโรเจส ละ ต ปวตต ในฐาน ทเขาใจไดเอง. บทรบพดธรรมดาแหงธาต เชน วท พร ใชบท ทตยาวภตต เปน อกถตกมม. ถารบพดบอกเลา ใชบท จตตถวภตต ในอรรถน. อนง บทรบพดแหงธาต เชน วท นน ในทบางแหง ใชบท จตตถวภตตกม อ. รโ จตปปทก คาถเมว วตวา, [ อสทสทาน. ๖/๖๕ ]ตรสคาถา ๔ บทเทานน แกพระราชา. เปนทสงไปหรอเปนทมงหมาย ๒. เปนทสงไป (เพอ) อซ รโ ปณณาการ เปเสส. อธบาย: [ ๑ ] บท จตตถวภตตทใชในอรรถเปนทสงไปน โดยตรงเขากบธาตทเปนไปในความสงไป อ:- รโ ปณณการ เปเสส (ในแบบ) 'สงบรรณาการไป เพอพระราชา.' รโ เปนทสงไป จงเปนสมปทานใน เปเสส. ราชา สตถ สาสน เปเสส. สตถา ต สตวา รโ สาสน ปหณ. [ สรมา. ๕/๙๗ ] พระราชาทางสงสาสนไปเพอ พระศาสดา, พระศาสดาทรงสดบขาวสาสนนนแลว ทรงสงสาสนไป


เพอพระราชา. โดยออม เขากบธาตอนไดอกเชนเขากบธาต 'ตะเกยกตะกาย' อนควรเรยกวา เปนทตะเกยกตะกาย เปนตน อ. สงฆเภทาย ปรสกกนโต, [ สงฆเภทปรสกกน. ๑/๒๑] ' ตะเกยกตะกายเพอ ความแตกกนแหงสงฆ.' รวมความวา บท จตตถวภตต ทเปนกมมโดยออม ในฐาน เปนทมงหมาย ใชในอรรถน เชน อ. ในขอวา รโ ปณณา- การ เปเสส โดยความกคอ สงบรรณาการไปเพอถวายแดพระ ราชา, รโ จงเปนกมมโดยออม ในฐานเปนทมงหมายจะถวาย แหงการสงบรรณาการไป. หรอ สตถ สาสน เปเสส โดย ความกคอ สงสาสนไปเพอทลบอกเลาแกพระศาสดา สตถ จงเปน กมมโดยออม ในฐานเปนทมงหมายจะทลใหทราบแหงการสงสาสน ไป. เพราะฉะนนในอรรถน จะกลาววา ในอรรถเปนกมมโดยออม ในฐานเปนทมงหมาย หรอในอรรถ ' เพอ ' กได. [๒] บท จตตถวภตตทใชในอรรถน เปนนามนามกม [เชน รโ ปณณาการ เปเสส ] เปนกรยานามนาม คอภาวสาธนะ กม [เชน สงฆเภทาย ปรสกกนโต ]. ทเปนกรยานามนาม สงเกตไดงาย สวนทเปนนามนามบางแหงสงเกตยากหนอย ชวนให แปล ' แก' เสมอ. ในทน จะแนะวธสงเกตใหอยางหนงคอ ใน อรรถ ' เพอ ' น อาจคดเตมความทมงหมายเขามาได เชน รโ


ปณณาการ เปเสส, ถามวา สงไปดวยมงหมายอยางไร ? ตอบวา ดวยมงหมายเพอถวายแดพระราชา. เพราะฉะนน โดยความกคอ สงไปเพอถวายแดพระราชา. ในททกแหง ถาคดเตมความกรยา ทมงหมายไดฉะน จงแปลวา ' เพอ' ได, มฉะนน ไมแปลวา 'เพอ' พงทราบ อ. เทยบ ดงตอไปน :- อานนทตเถโณ อตตโน ชวต สตถ ปรจจชตวา ปรโต อฏาส. [ เทวทตต. ๑/๑๓๗ ] สตถ เปนทมงหมาย แหงการสละชวต โดยความกคอ สละชวตเพอประโยชนแกพระ ศาสดา เทยบไดกบพากยวา ปพเพเปส มมตถาย ชวต ปรจจชเยว. [ เรองเดยวกน ] จงแปลวา 'พระอานนทเถระสละ ชวตของตน เพอพระศาสดา ไดยนขางหนา' เทยบคาในภาษาไทย เชน ' สละชพเพอชาต' โดยความกคอ สละชพเพอประโยชนแกชาต. สตถ ใน อ.น ถาแปลวา ' แก'- พระศาสดาจะกลายเปนผรบ ชวตทานของเขา. ปตตสส เม ชวต เทถ [ กาลยกขนยา อปปตต ๑/๔๘] ปตตสส เปนผรบชวตของตน มใชเปนทมงหมาย จงแปลวา 'ขอ พระองคจงทรงประทานชวตแกบตรของขาพระองค.' ต กจ สพพพทธาน เอกวาร โหตเยว สตถ จ สพเพสจ [ ภกขน ] อตถเยว สวทหต[ อสทสทาน. ๖/๕๕ ] สพพพทธาน เปนกมมโดยออม คอเปนทมแหง โหต. สวน สตถ และ [ สพเพส ] ภกขน เปนทมงหมายแหงการจดแจง


จงแปลวา ' ไดยนวา อสทสทานนน ยอมมแดพระพทธเจาทงปวง วาระเดยวเทานน หญงเทานน จดแจงเพอพระศาสดาและภกษ ทงปวง.' [ ๓ ] มอธบายของเกจอาจารยวา ' เพอ' ใชในอรรถลบหลง เชน จดแจงทานเพอพระศาสดา. พระศาสดายงอยลบหลง มใชอย ในทจดแจงนน แตจดแจงไวสาหรบเทานน. 'แก' ใชในอรรถตอหนา เชน ใหทานแกภกษสงฆ ภกษสงฆอยตอหนา เพราะเปนผรบอย ในทเฉพาะหนานนทเดยว แตอธบายน ไมไดพากย เชน อานนทตเถโร... อฏาส ทแสดงแลว. [ ๔ ] ศพท เตว ปจจย และ ต ปจจย ในอรรถ จตตถ- วภตต กใชในอรรถน อ. มารเธยย ปหาตเว, [ เมฆยตเถร. ๒/๑๑๖ 'เพอละบวงแหงมาร.' มาต อภธมมปฏก เทเสต คโต. [ยมกป- ปาฏหารย. ๖/๘๗ ] 'เสดจไปเพอแสดงอธธรรมปฎกแกพระมารดา' แตเรยกชอวา ตมตถสมปทาน หรอ ตมตถสมปทาน เชน ปหาตเว ตมตถสมปทาน [ใน ปรผนทต ] มนกศกษาบางทานแสดงเหนวา บท ต ปจจยทเปนสมป- ทานไมนาเรยกวา ตมตถสมปทาน, นาจะเรยกบทสมปทานอนจาก ต ปจจยทใชในอรรถของ ต. บท ต ปจจย ในจตตถวภตต ใชใน อรรถเปนทสงไปนอยางเดยว. เปนทประทษรายหรอแทนกมมโดยตรง ๓. เปนทประทษราย [ ตอ ] อ. โย อปปทฏสส นรสส


ทสสต. อธบาย : [๑ ] ในอรรถเปนทประทษรายน โดยตรง เขากบ ธาตทเปนไปในความประทษราย อ. :- โย อปปทฏสส นรสส ทสสต. (ในแบบ) 'ผใด ประทษราย ตอนรชนสผไมประทษราย.' นรสส เปนทประทษราย จงเปนสมปทาน ใน ทสสต. อปปทฏสส ห ปทสสนโต [ มหาโมคคลลานตเถร. ๕/๖๓ ] 'เมอประทษรายตอบคคลผไมประทษราย.' โดยออม เขากบธาตอนไดอก เชน เขากบธาต 'โกรธ' อนควรเรยกวา เปนทโกรธ เปนตน อ. :- ภกขน กทโธ. [วฑฑภ. ๓/๘ ] ' ทรงโกรธตอภกษ ทงหลาย. ' เม น สททเหยย [ สกรเปต ๗/๖๘ ] 'ไมพงเชอตอเรา.' [ ใน อ. น จะเตม วจน เขามาเปน อวตตกมม ใน สททเหยย กได ดงพากยวา...เม วจน น สททเหยย. [อชครเปต. ๕/๕๕] เชนน เม กลายเปน สามสมพนธ ใน วจน]. โพธสตตสส ปสทตวา, [ พหภณฑกภกข. ๕/๖๙ ] เลอมใส ตอพระโพธสตว. รวมความวา บท จตตถวภตตทแทนกมมโดยตรง [ อวตตกมม ] ใชในอรรถน เชน นรสส ใน อ. ในแบบ โดยความกเปนกมม แหง ทสสต เพราะเปนผถกประทษราย จงมคาดจอวตตกมม.


เพอเปนหลกฐาน จกนาตวอยางทเปนอวตตกมมาเทยบกบ ดง ตอไปน :- [ คท ๑ ] โย อปปทฏสส นรสส ทสสต [ในแบบ] น จ อทาเนว กฏ ทเสต. [มหากสสปตเถรสส สทธวหารก. ๓/๑๑๗ ] ประทษรายกฎในกาลบดนเทานน กหามได. [ คท ๒ ] เทวาป เตส ปหยนต สมพทธาน สตมต [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๙๔ ] แมเทพ ท. ยอมกระหยม ตอพระสมพทธะผมสตเหลานน. มม ปตตสทสนนาม ปณฑปาตก เทวาป มนสสาป ปหยนต. [ มหากสสปตเถรปณฑปาตทาน. ๓/๘๕ ] ทงเทพทง มนษย ยอมกระหยมซงภกษผถอการเทยวไปเพอบณฑบาตเปนวตร ชอเชนกบบตรของเรา. [ ๒ ] ในอรรถน ใชกบอกมมธาตโดยปกต เพราะอกมมธาต ไมอาจมกมมโดยตรงได เมอตองการกมม จงประกอบดวย จตตถ- วภตตแทน. ขอสงเกตทายขอวาดวยจตตถวภตต ก. ขอวา บทนามนามทประกอบดวยจตตถวภตต เขากบ กรยานน หมายความวา เขากบกรยาโดยมากหรอเปนพน บางแหง เขากบนามศพทกม อ. :-


อคคอาทน อสาธารเณ พทธสาสเน ธน นทหต ลทธ. [ อชครเปต. ๕/๕๖ ] ไดฝงทรพยในพระพทธศาสนา อนไมทวไป แกภยมไฟเปนตน. บททเขากบศพทวา อสาธารณ ในความเชนนใชกรณกม เชน ยมกปปาฏหารย กโรต อสาธารณ สาวเกห [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๓.] ตยห อนจฉวก สามก คณหาห. [ สกก. ๒/๑๐๘ ] เจาจงถอเอาสามผสมควรแกเจา. สชชโต เทวสสาหาโร [โชตกตเถร. ๘/๑๗๓ ] อาหาร เพอเทวะ อนเขาเตรยมไวแลว. แมในหนงสอบาลไวยากรณ เลมสมาส กมใช เชน ก นสส ทสส 'ผาเพอกฐน.' แตพงทราบวา การเขากบนามศพทนน ควรใชในเมอมใชท จะเขากบกรยา หรอ มใชทจะเตมกรยาเขามา เชน อ. ทแสดงแลว ถาใชทจะเขากบกรยา ตองเอาเขากบกรยาตามหลก หรอ ถาอาจ เตมกรยาเขามาได กพงเตมเขามา แลวเอาเขากบกรยานน อ. :- อสโสป เต นานจฉวโก [ โหต ] [ สนตตมหามตต. ๕/๗๔ ] แมมายอมเปนพาหนะอนไมสมควรแกเจา. อท ชวตวตตยา ธน [ โหต ] [ สกก . ๒/๑๐๗ ] น ยอม เปนทรพย เพอความเปนไปแหงชวตของเจา.


ในทเชนน ถามกรยาอยแลว กควรบอกเขากบกรยานน เชน ตมเห มม ธต อนจฉวกา น โหถ. [ สกก. ๒/๑๐๘ ] พวก ทานยอมเปนผไมสมควรแกธดาของเรา.' ข. บางแหง บท จตตถวภตต สมปทาน ใชในอรรถแหง ปญจมวภตต อปาทาน อ. สพเพ ตสนต ทณฑสส สพเพ ภายนต มจจโน. [ ฉพพคคยภกข. ๕/๔๔ ] 'สตวทงปวงยอม สะดงตออาชญา ยอมกลวตอมจจ.' ใน อ. น อาชญากด มจจกด เปนแดนเกดความสะดงกลวของสรรพสตว เพราะฉะนน เมอควร ประกอบ ทณฑ และ มจจ ดวย ปญจมวภตตวา'แตอาชญา แตมจจ' ดจคาวา 'ความกลวแตความตาย' [ มรณสมา ภย] ทานประกอบ ดวยจตตถวภตตแทน และคงเรยกสมพนธวา สมปทาน. ค. ประมวลกมม [ สงทถกทา ] วา ใชประกอบดวยวภตต ทง ๓ คอ ทตยาวภตต เปนอตตกมม ๑ ตตยาวภตต เปนกรณ ในอรรถรบสนอง ๑ จตตถวภตต เปนสมปทานในอรรถแทนกมม โดยตรง ๑ พงทราบอธบายตามทกลาวแลวโดยลาดบ. บทนามนามทประกอบดวยปญจมวภตต (๑๕๔) บทนามนามทประกอบดวยปญจมวภตต ใชใน อรรถ ๓ อยาง เขากบกรยา ดงน :- เปนแดนออก ๑. เปนแดนออก [ แต,จาก ] เรยกชอ อปาทาน. อ.


ปยโต ชาตเต โสโก. ปาปา จตต นวารเย. อธบาย: [ ๑ ] คาวา เปนแดนออก ควรแบงความหมาย เปน ๒ คอ :- ๑) เปนแดนออกมา ใชอายตนบาตวา ' แต ' เชน :- ปยโต ชายเต โสโก. (ในแบบ) 'ความโศกยอมเกดแต ของทรก' เพราะ ปยโต เปนแดนเกดออกมาแหงความโศก. ปยโต ชายเต ภย. [อตรกฏมพก. ๖/๑๔๕ ] ' ภย ยอมเกดแตของทรก.' มอธบายอยางเดยวกน. แมกรยาอน ๆ ซงเปนแดนออกมา กใช ' แต ' ดจเดยวกน. อรรถน จะเรยกวา อรรถ 'แต ' กได. ๒) เปนแดนออกไป คอ พรากออกหรอพรากพนไป ใช อายตนบาตวา 'จาก' เชน:- ปาปา จตต นวารเย. (ในแบบ) 'พงหามจตจากบาป' เพราะ ปาปา เปนแดนพรากไปจากจต [ เพราะหามเสย ]. ฆรา นกขาเมนต. [ ปรชณณพราหมณปตต. ๗/๑๔๖ ] ยอมใหออกจากเรอน. สพพทกขา ปมจจต. [ ปจภกข. ๘/๕๐ ] ยอมพนจาก ทกขทงปวง. สทธมมา น ปรหายต. [ธมมารามตเถร. ๘/๖๐ ] 'ยอม ไมเสอมจากสทธรรม.' อ. เหลาน มอธบายอยางเดยวกน. แมกรยาอนๆ ซงเปนแดนออกไป กใช 'จาก' ดจเดยวกน.


อรรถนจะเรยกวา อรรถ ' จาก' กได. มมตของเกจอาจารยวา 'แต' ใชกบสงทมสายสบเนองกน ระหวางสงทเปนแดนออกถงสงทออกมา เชน 'ความโศกยอมเกด แตของทรก' ของทรกเปนแดนเกด โศกเปนสงเกดหรอออกมา, เมอของรกยงมอยใหเกดโศกเนองกนไป. อ. ในคาไทย เชน 'ตนไมเกดแตแผนดน' [ ปรากฏราก ลกตน เปนสายสบแตดน ]. แมนาเกดแตภเขา [ ปรากฏลานาสบแตภเขา ]. ถาไมมความเนอง เปนสาย กไมใช 'แต.' ใช 'จาก' เชน พงหามจตจากบาป. น ไมปรากฏสายสบเนองกน. อ. ในคาไทย เชน :- 'เรอนออกจากทา' 'พนจากเครองผก คอฆราวาส' [วพภนตก. ๘/๑๖ ]. 'เสอมจากคณมศลเปนตน. [ มหากสสปตเถรสส สทธวการก. ๓/๑๑๙]. ' ออกจากทองของแม' [ ปตปชกา. ๓/๒๖ ]. 'แต' กบ 'จาก' ใชในอรรถตางกน ตามมตของเกจอาจารย ดงน พจารณาดกพอลงกนไดกบทกลาวแลว. [ ๒ ] ศพท โต ปจจย ซงเปนเครองหมาย ปญจวภตต ท ใชในอรรถน เรยกชอวา อปาทาน ดจเดยวกน เชน ปยโต ใน อ. ทแสดงแลว. เปนแดนเปรยบ ๒. เปนแดนเปรยบ [ กวา ] เรยกชอวา อปาทาน ดจ


เดยวกน อ. ทานโต สล มหาปผลตร [ โหต ]. อธบาย : [ ๑ ] คาวา เปนแดนเปรยบ คอเปนแดนเปรยบ เทยบใหเหนความยงหยอนกวากน. ในอรรถน เมอเพงถงความเปน แดนเปรยบ ควรใหกบคณนามชนวเสสอยางเดยว แตทานใชกบ ชนปกตบาง. อ. ดงตอไปน:- [ กบชนวเสสคณศพท ] ทานโต สล มหปผลตร [ โหต ]. (ในแบบ) ศลยอมมผลมากยงกวาทาน. สพพโส อปปฏจฉนเนห อเจลเกห อเม นคคณา วรตรา [ โหนต ] [ นคคณ. ๗/๑๓๖ ] นครนถเหลาน คอย ยงชวยงกวาพวกอเจลกผไมปกปดโดยประการทงปว.. [กบคณนามทใชเปนชนวเสสคณศพท] กนเต เอว วจรตวา ชวตโต ปพพชชา น อตตรา [ โหต ] [ ปโลตกตเถร. ๕/๗๖ ] บรรพชาไมดยงกวาความเทยวไปเปนอยอยางนแหงเจาหรอ. [กบชนปกต ] โส อมเหห ปญาย จ ปณเร จ วสฏโ. [สกกเทวาราช. ๘/๓๙ ] พระองควเศษแลวกวาเราทงหลาย ทงดวยปญญา ทงดวยบญ. จกกวตตสมปตตโต... โสตาปตตผลเมว วร [ โหต ]. [ อนาถปณฑกปตตทาน. ๖/๖๑ ] โสดาปตตผลนนเทยว ประเสรฐ กวาสมบตจกรพรรด. [ ๒ ] อปาทานในอรรถเปนแดนเปรยบน ไมใชกบคณนามชน อตวเสส เพราะคณนามชนนนแสดงลกษณะถงทสดแลว จงไมจา


ตองมสงเปรยบวายงกวาอะไร. ในทเชนนน ใชนทารณแทน เชน วราโค เสฏ ธมมาน. ทนโต เสฏโ มนสเสส. อนจกกลาว ในตอนทวาดวยนทธารณ. แตทานเรยงไวตรง ๆ แลว กจาตองบอกเปนอปาทานไปตาม เชน อมนา การเณน สพพทาเนห ธมมทานเมว เสฏ [ โหต ] [ สกกเทวราช . ๘/๕๑ ] 'ธรรมทานนนแหละ ประเสรฐ กวาทานทงปวง.' แตไมถงถอเปนเนตตเพอหกบท ฉฏฐวภตตในท เชนนนเปนอปาทานตาม. อาจมผแยงวา อปาทานในอรรถน โดยมากเขากบกรยาวาม วาเปน เพราะฉะนน จะใชกบคณนามชนไหนกได. ขอน อาจแกได วา เขากบกรยาวามวาเปนกจรง แตความยอมเนองถงบทคณนาม ซงเปนทเปรยบ เพราะฉะนน จงตองเพงเลงถงคณนามเปนใหญ. [๓ ] ในอรรถน ใชศพท โต ปจจยบาง เชนในตวอยางท แสดงแลว. สวนการเขา เมอเปนแดนเปรยบกบบทใด กควรเขมกบบทนน เชน ทานโต เปนแดนเปรยบกบ มหปผลตร กควรเขากบ มหปผลตร, แตมหลกวา บท ปญจมวภตตเขากบกรยา จงเตมกรยา เขามาในทซงเตมได แลเขากบกรยา เชน ทานโต อปาทานใน โหต. เหต ๓. เปนเหต [เหต] เรยกชอวา เหต อ. ชาตปจจยา


ชรามรณ [ สมภวต]. อธบาย: [ ๑ ] เหตในทนกมอรรถาธบายดจเหต ในตตยา- วภตต ใชอายตนบาตวา 'เหต' บาง ' เพราะ ' แทน ' เหต' บาง อ.:- ชาตปจจยา ชรามรณ [ สมภวต] (ในแบบ] 'ชรา และมรณะ มพรอมเพราะชาตเปนปจจย .' ชาตปจจยา เหตใน สมภวต. มตตาสขปรจจาคา ปสเส เจ วปล สข [ อตตโน ปพพกมม. ๗/๙๙ ] ถาบคคลพงเหนสขอนไพบลย เพราะสละสข พอประมาณ. [ ๒ ] ใชศพทลง โต ปจจย ทเปนเครองหมาย ปญจมวภตต บาง อ. สตคนธ ธารณคนธ ปฏปตตคนธาน อาวหนโต มหปผลา โหต มหานสสา. [ ฉตตปาณ อปาสก . ๓/๔๕ ] ' ยอมเปนวาจาม ผลมาก มอานสงสมาก เพราะนามาซงกลน คอ การฟงการทรงไว และการปฏบต.' [ ๓ ] เหตน มทงในตตยาวภตต และ ปญจมวภตต และ บางบททแจกดวยวภตตแลวมรปอยางเดยวกน อาจเปนตตยาวภตตกได ปญจมวภตตกได แมศพททลง โต ปจจยกดจเดยวกน. เพราะเหตน พงทราบวา ถาเขากบกรยา เปนเหต ปญจมวภตตหรอตตยาวภตต อยางใดอยางหนง, ถาเขากบนามเปนเหตใน ตตยาวภตต.


ขอสงเกตทายวาดวยปญจมวภตต ก. ขอวา บทนามนามทประกอบดวย ปญจมวภตต เขากบ กรยานน หมายความวา เขากบกรยาโดยมากหรอเปนพน. บางแหง เขากบนามศพทและนบาตกม อ. :- มยา ปเรตร อาคโต นตถ .[จฬสภททา. ๗/๑๑๘ ] บคคล ผมากอนกวาเราไมม. โส เสสธเนห ปรม ธน. [ ปเสนทโกสล. ๖/๑๓๓ ] สนโดษ นน เปนทรพยอนยงกวาทรพยทเหลอ. อโต [ อาพาธโต ] อทธ กจ คยหปค นตถ. [ รปนนทา- เถร. ๕/๑๐๗ ] สงทควรถอเอา นอกจากอาพาธน นดหนงกไมม. อารา โส อาสวกขยา. [ อชฌานส ตเถร. ๗/๘๐ ] ผนน [อย ] ไกลจากความสนอาสวะ. ยาว มมาคมนา เอตตก นาม ธมม เทเสต. [ ยมกปปาฏ- หารย. ๖/๙๑ ] พระพทธนรมตจงแสดงธรรมชอเทานเพยงไรแตอนมา แหงเรา. ข. การเอาเขากบนามศพทและนบาต ควรใชในเมอมใชทจะเขา กบกรยา และในเมอมใชจะเตมกรยาเขามา เชน อ.ทแสดงแลว. ถาใชทเขากบกรยา หรออาจเตมกรยาวามสาเปนเขามาไดกพงเอาเขา กบกรยาตามหลก.


ค. ใชบทนามนามทประกอบดวยวภตตอน ในอรรถแหงปญจม วภตตบาง และเรยกชอตามอรรถทใชใน ปญจมวภตต ไมตองคานง ถงวภตตเดม คอใช ตตยาวภตตในอรรถเปนอปาทาน อ.:- ปตเตน วโยค ปตโต [จจมาณวกา. ๖/๕๑ ] ถงซงความ พรากจากบตร. ปพยา เอกรชเชน สคคสส คมเนน วา สพพโลกาธปจเจน โสตาปตตผล วร [โหต ]. [อนาถปณฑกปตตกาล. ๖/๖๑] โสตาปตตผล ยอมประเสรฐกวาเอกราชในแผนดน กวาการถง สวรรค หรอ กวาความเปนใหญในสรรพโลก. มเตน เต กนานากรณา ว โหนต. [ สามาวต. ๒/๖๔ ] ผ ประมาทเหลานน มอะไรเปนเครองทาความตาง ๆ จากผตายแลวเลา. น มย วนา ภกขสงเฆน วตตาม. [วสาขา.๓ /๖๔ ] เรา จะไมประพฤตเวนจากภกษสงฆ. ในทเชนน อาจประกอบดวย ทตยาวภตตวา วนา ภกขสงฆ กได. ถาเปน ทตยาวภตตเชนน อาจเรยกสมพนธวา ภกขสงฆ อปาทานใน วนา กได, มทอางในกจจายนมลปกรณตอนทวาดวย การก. อาจเรยกสมพนธวา ภกขสงฆ อวตตกมมใน วนา กได, ม ทอางใน โยชนาอภธมม ตอนบอกสมพนธ ยถาปโยค วนา (ในอภธมม. หนา ๘๓).


อตเรว ภควตา อตร ภกขสงเฆน อโปสก กรสสาม สงฆกมมาน จ. [สงฆเภทปรสกกน. ๖/๒๒ ] จกทา อโบสถและสงฆกรรม เวนจากพระผมพระภาค เวนจากภกขสงฆ. ..อตร สตถารา โก ชานสสต. [ตโยชน. ๕/๓๕ ] เวน จากพระศาสดา ใครจกร... ความเชนน ใชดงนบาง สตถาร เปตวา โก... ชานสสต มาในเรองเดยวกน แตบอกสมพนธวา สตถาร อวตตกมม ใน เปตวา. คาวา เหต ในทเปนเหต กใชคงรปเดม และเรยกชอวา เหต อ. อจฉาราน เหต พรหมจรย จรต. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๖ ] ประพฤตพรหมจรรย เพราะเหตแหงนางอปสร ท. ฆ. ศพทลง โต ปจจย ยอมใชในอรรถ ปญจมวภตต หรอ ตตยาวภตต อยางใดอยางหนง ตามความหมายในทนน ๆ ถาใชสบ กนกเสยความ เชน :- เนว เอตโต คมสสาม น อโต . [มหาธนวาณช. ๕/๒๑ ] ใน อ. น หมายความวา จกไมไปทงทางโนนทงทางน มไดหมาย ความวา จากทโนนจากทน. เอตโต และ อโต โยค มคคโต ๆ ตตยาวเสสน ใน คมสสาม. อห มาตโต จ ปตโต จ สชาโต. [ ชฏลพราหมณ. ๘/๑๑๗ ] ใน อ. น หมายความวา เกดดทงฝายมารดาและบดาเปนอภโตสชาต


มไดหมายความวา เกดแตมารดาและบดา มาตโต และ ปตโต จง ใชในอรรถ ตตยาวภตต เปนตตยาวเสสน ใน สชาโต. อโต จโต จ อปธาวส. [ ปธานกมมกตสสตเถร. ๗/๖๖ ] ใน อ. น หมายความตามเรองวา วงจากทตาง ๆ กนหลายแหง เขาไปหา มไดหมายความวา วงไปทางโนนทางน อโต ๒ บท โยค านโต ๆ อปาทาน ใน อปธาวส. ง. บททเขากบ ยาว อาจประกอบเปนปญจมวภตตกได บอก สมพนธเปนอปาทานใน ยาว, อาจประกอบเปน ทตยาวภตตกได บอกสมพนธเปน อวตตกมม ใน ยาว ไมตองหกเปนปญจมวภตต อปาทาน อ.:- มกขก อาท กตวา ยาว คาโว ปม ตรจฉานคตา มรนต [ กมภโฆสก. ๒/๖๙ ] สตวดรจฉาน ท. ตายกอนตงตนแตแมลงวน ตลอดถงโค ท. ยาว ทาสกมมกเร ปจฉตวา, [ าตกาน กลหวปสมน. ๖/๑๒๔ ] ถามตลอดถงทาสและกรรมกร. บทนามนามทประกอบดวยฉฏฐวภตต (๑๕๕) บทนามนามทประกอบดวยฉฏฐวภตต ใชใน อรรถ ๖ อยาง เขากบนามดงน :-


สามสมพนธ ๑. เนองดวยเปนเจาของพสด [ ของ ] เรยกชอวา สาม. สมพนโธ อ. ภกขสส จวร. อธบาย: [ ๑ ] ขอวา เนองดวยเปนเจาของพสดนน พงทราบ วา ทานยกพสดขนเปนนทสสนะ, กลาวโดยสวนรวม สามสมพนธ น ยอมเนองดวยเปนเจาของ โดยความเปนของ ๆ ตน หรอโดยความ เกยวพนธกบทางใดหนง อ. : [ โดยความเปนของ ๆ ตน ] ภกขสส จวร (ในแบบ) ' จวร ของภกษ' ภกขสส เนองดวยเปนเจาของจวร โดยความทจวรเปน ของ ๆ ตน. ลข เม ทาน. [ อนาถปณฑก. ๕/๑๐ ] ทานของเรา เศราหมอง. เอต พทธาน สาสน. [ อานนทตเถรสสปห. ๖/๑๐๔] นเปนคาสอนของพระพทธะทงหลาย. [โดยความเกยวพนธกนทางใดทางหนง ] สตถา เม ภนเต ภควา. [อคคทตต. ๖/๑๑๖ ] ' ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระ ภาคเปนศาสดาของขาพระเจา.' เม เนองดวยเปนเจาของใน สตถา โดยความท สตถา มความเกยวพนธเปนคร. กตถจ อลคโคเยว มม ปตโต. [ มหากสสปตเถร. ๔/๕๗] บตรของเราไมของแลวในทไหน ๆ เลย.


[ ๒ ] สามสมพนธนเขากบนามเสมอ นามในทนมงถงนามนาม จะเปนนามนามแท หรอเปนบททใชในฐานเปนนามนามกได อนง นามนามนน จะใชในฐานเปน การก หรอในฐานเปนคณนามอรรถใด อรรถหนงกตาม คงเขาไดทงนน เชน :- [เขากบนามนามทใชในฐานเปน การก ] กตถจ อลคโคเยว มม ปตโต. [ ในขอ ๑ ] มม สามสมพนธใน ปตโต ซงเปนการก คอในประโยคนเปน กตตา. [เขากบนามนามทใชในฐานเปนคณนามอรรถใดอรรถหนง] สตถา เม ภนเต ภควา. [ในขอ ๑]. เม สามสมพนธใน สตถา ซง เปนวเสสนของ ภควา. อย โน ปต ปจจามตโต ภวสสต. [ กกกฏมตต. ๕/๒๔] 'ผนจกเปนปจจามตรของบดาของเรา.' ปต สามสมพนธใน ปจจามตโต ซงเปนวกตกตตา ใน ภวสสต. [เขากบบททใชในฐานเปนนามนาม ] ร โ อปฏาน คจฉต. [มหาธนเสฏ . ๕/๑๑๗ ] 'ยอมไปสพระราชฐานเปนทปฏบตของ พระราชา.' รโ สามสมพนธใน อปฏาน. อนง เขากบความนามในบทคณทมาจากนามบาง อ.:- ส ภาควา สามสส โหต. [เทวสหายกภกข ๑/๑๕๗ ] 'เขา ยอมเปนผมสวนแหงสมญญะ.' ภาควา มรปเปนคณนามแทแตมาจาก นาม คอ ภาค โดยลงปจจยในตทธตทาใหเปนคณ สามสส ม


ความเนองเปนเจาของ เฉพาะ ภาค [ สวน ] ซงเปนนามนาม แม ตองเรยกเขาตลอดศพทวา สามสมพนธใน ภาควา. ภนเต ตมเหห ทฏธมมสส ภาคน อสส . [ ลาชเทวธตา. ๕/๖] ' ทานเจาขา, ดฉนพงเปนผมสวนแหงธรรม อนทานเหนแลว' มอธบายอยางเดยวกน. สมหสมพนธ ๒. เนองอยในหม [แหง] เรยกชอวา สมหสมพนโธ อ. โคณาน ยโถ. อธบาย:- [๑] สมหสมพนธ หมายความวา เนองอยในหมหรอ เนองในสมหนาม. คานเปนชอของบท ฉฏฐวภตต ทเปนสมพนธใน สมหนามนน. [๒] สมหนาม หมายถงนามนามเปนทประชม หรอเปนท รวม นามอนเขาเปนหมวดหมกน. นามประเภทน เชน สมห คณ วคค เปนตน ตาม ๒ บาทคาถาในอภธานปปทปกา ขอ ๖๓๑ วา สมานาน คโณ วคโค สงโฆ สตโต ว ชนตน และคาถาขอ ๖๓๒ วา สชาตกานนต กล นกาโย ต สธมมน ยโถ นตต สชาตย- ตรจฉานามมจจเต. ถอดเอาแตนามประเภทน คอ คณ วคค [หม=หมแหงคนหรอสตว อนมชวตและวตถอนเสมอกนดวยชาตเปนตน ] สงฆ สตถ [ หม,


พวก=หมแหงคนอนมชาตเสมอกนหรอตางกน ] กล [ หม=หมแหงชน อนมชาตรวมกน] นกาย [ หม=หมแหงชนผมธรรมรวมกนหรอประ- พฤตธรรมรวมกน] ยถ [ หม, ฝง=หมแหงเดยรฉานอนมชาตเสมอ กน ]. แมนามทแสดงหมหรอการรวบรวมนอกจากนกจดเปนสมหนาม ดจเดยวกน เชน ราส. [ ๓ ] เพราะสมหนามน เปนทประชมของนามอนมากดวยกน นามนนๆ ทเปนตวประชม จงนยมประกอบดวย ฉฏฐวภตต พหวจนะ อ.:- โคณาน ยโถ (ในแบบ) 'ฝงแหงโค ท. ' โคณาน สมห- สมพนธใน ยโถ. สมนปปผาน อฏ มฏ โย อากาเส ขป. [ จฬสภททา. ๗/๑๑๘ ] ซดกาแหงดอกมะล ๘ กาไปในอากาศ ตาต อมหาก กลา ปพพชโต นตถ. [ เทวทตต. ๑/๑๓๖ ] แนะพอ, กษตรยผบวชจากสกลแหงเรา ท. ยงไมม. อ. อน ๆ เชน มยราน สมโห. มคาน คโณ. ธาน ราส. [ ๔ ] บท ฉฏฐวภตตทมใชเปนตวเนองอยในหม กมใชสมห- สมพนธ เชน ใน อ. ตอไปน เปนสามสมพนธ อตตโน พลกาโย [ สามาวต. ๒/๓๘ ] 'หมพลขอพระองค.' อตตโม าตคณ. [สามาวต. ๒/๕๗ ] 'ซงหมญาตของตน.'


ภาวาทสมพนธ ๓. เนองดวยเปนเจาของกรยาอาการเปนตน (แหง) เรยก ชอวา ภาวาทสมพนโธ อ. สาธ ธมมสส สธมมตา. อธบาย : [ ๑ ] ภาวาทสมพนธ หมายความตามศพทวาเนอง ดวยเปนเจาของภาวาท. ภาวาท แปลวา นามมภาวะเปนตน ควรเรยก วา ภาวาทนาม.ภาวาทนามน ไดแก :- ก. ภาวศพทโดยตรง ข. ภาวศพททใชปจจยแทนในภาวตทธต ค. ภาวสาธนะ ฆ. ศพทลง ต ปจจย ในนามกตก และศพทลง ต ปจจยใน กรยากตก ทใชเปนภาววาจกนามนาม [ ดจภาวสาธน ]. บท ฉฏฐวภตต ทเนองดวยเปนเจาของในภาวานนามเหลาน เรยกวา ภาวาทสมพนธ. พงทราบ อ. ตอไปนตามลาดบขอ :- ก. มจฉาน ขณภาโว วย อเมส โภคาน อภาโว. [ มหาธนเสฏ ปตต ๕/๑๒๐ ] ' ความไมมแหงโภคะ ท. ของชนทง ๒ เหลาน เหมอนความทปลา ท. สนแลว.' มจฉาน ภาวาทสมพนธ ใน - ภาโว. โภคาน ภาวาทสมพนธใน อภาโว. ข. สาธ ธมมสส สธมมตา. [ ในแบบ ] 'ความทธรรมเปน ธรรมด ยงประโยชนใหสาเรจ.' ธมมสส ภาวาทสมพนธ ใน สธมมตา. รปนนทาย สตถ อปฏาน คนตกามตา อปปนนา.


[รปนนทาเถร. ๕/๑๐๔] ' ความทนางรปนนทาใครจะไปสสถานเปน ทบารงของพระศาสดา เกดขนแลว.' รปนนทาย ภาวาทสมพนธใน กามตา. ค. อชนาน ขย ทสวา อปจกานจ อาจย มธน สมาหาร ปณฑโต ฆรมาวเส. [อานนทเสฏ . ๓/๑๒๐ ] ' บณฑตเหนความสนเปลองแหงยาหยอดตา ความกอแหงปลวก ท. และความสะสมแหงผง ท. พงอยครองเรอน.' อชนาน ภาวาท- สมพนธ ใน ขย อปจกาน ภาวาทสมพนธ ใน อาจย. มธน ภาวาท- สมพนธใน สมาหาร. ฆ. อรณสส อคคนต น เทม. [ตสสตเถร. ๑/๔๑] 'ไมให เพออนขนไปแหงอรณ.' อรณสส ภาวาทสมพนธ ใน อคคนต. มตเกห สทธ มยห ยทธ นาม นตถ. [ วฑฑภ. ๓/๑๗ ] 'ชอวาการรบแหงบคคลผเดยว ประเสรฐกวา.'[เอกสส] ปคคลสส ภาวาทสมพนธ ใน จรต. สยเมว เม มต เสยโย. [ วฑฑภ. ๓/๒๓ ]' ความตายแหง เราเองนนแหละ ประเสรฐกวา.' เม ภาวาทสมพนธ ใน มต. [ ๒ ] ในโยชนา บท ฉฏฐวภตต ทเนองดวยเปนเจาของใน


ภาวศพทโดยตรง หรอในภาวศพททใชปจจยแทน ดง อ. ขอ ก. และ ข. ทานเรยกชอวา ภาวสมพนธ.๑ สวนทเนองดวยเปนเจาของในภาว- สาธน ดง อ. ขอ ค. [แมขอ ฆ. กพงอนโลมเขาในขอ ค. ] ทาน เรยกชอวา กรยาสมพนธ๑ เชน ปรยตตยา จ ตทธคมเเหตตาย [กเลสวทธสน] ... [ อภธมม. หนา ๖๕. โยชนา หนา ๑๔๓] 'การ กาจดกเลสแหงปรยตต โดยความทปรยตตเปนเหตบรรลมรรคผล และนพพานนน.' ปรยตตยา กรยาสมพนธ ใน กเลสวทธสน และ ภาวสมพนธ ใน-เหตตาย. แตในทน เรยกรวมกนชอเดยววา ภาวาทสมพนธ โดยเพมอาท ศพทตอกบภาว แปลวาเนองดวยภาวะเปนตน โดยอรรถาธบายวา เนองดวยเปนเจาของกรยาอาการเปนตน. คาวา เปนตน นนบงความวา นอกจากกรยาอาการ [ภาวสาธน] แลวยงมอก เพราะฉะนนพงทราบ โดยสนเชงวา บท ฉฏฐวภตต ทเนองดวยเปนเจาของศพททง ๔ ประเภทตามทกลาวมาแลวนนแล เรยกชอวา ภาวาทสมพนธ. [๓ ] บท ฉฏฐวภตต ทเนองเปนเจาของศพทสาธนะอนอก จากภาวสาธนะ ไมเรยกชอวา ภาวาทสมพนธ เพราะสาธนะอนใช เปนชอของวตถ, สถานทเปนตน มไดแสดงกรยาอาการโดยตรงดจ ภาวสาธนะเชน รมณย ภนเต เถรสส วสนฏสน. [ขทรวนย- เรวตตเถร. ๔/๗๙] ' ทานเจาขา ทเปนทอยของพระเถระนารนรมย ๑. เคยใชในเฉลยสมพนธของสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๗๙ แตพงทราบวา เมอแยกเรยก บททเนองดวยเปนเจาของภาวสาธนะวา กรยาสมพนธ เมอถงคราวบอกบททเนองดวย เปนเจาของภาว กตองเรยกวา ภาวสมพนธ [ ไมตองม อาท ศพท ]


หรอ ? วสน เปนอธกรณสาธนะ เปนชอของท จงบอกสมพนธวา เถรสส สามสมพนธใน วสนฏาน. [ ๔ ] บางบทมรปเปนภาวาทนาม เชนภาวสาธนะตามทแสดง มาแลวนน แตใชหมายถงขอปฏบต, ธรรมหรอสภาพอยางใดอยาง หนง มใชเปนกรยาอาการเปนตนตามปกต เชนน บท ฉฏฐวภตตท เขาดวย ไมเรยกชอวา ภาวาทสมพนธ แตเรยกตามอรรถทใช อ. :- ก. ปรชณโณ เต อตตภาโว. [อตตรตเถร. ๕/๑๐๐ ] อตภาพของเธอแตหงอมแลว.' พทธาน อานภาโว. [ยมาปปาฏหารย. ๖/๗๙]' อานภาพของพระพทธเจา ท.' ข. อาคตมคโคโลกน กร เตส ธมมตา. [สามาวต. ๒/๔] ไดยนวา การแลดทางมา เปนธรรมดาของนกเหลานน. ค. ตถาคตสส...าณ. [ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๓ ] พระญาณ ... ของพระตถาคต. ฆ. มจจาน อธ ชวต. [วฑฑภ. ๓/๑๙ ] ชวตของสตวจะ ตองตาม ท. ในโลกน. ภาวาทนามทไมใชเปนกรยาอาการเปนเหลานน ใชแปลทบ ศพทเปนพน เชน อตตภาโว อตภาพ, อานภาโว อานภาพ, ธมมตา ธรรมดา, าณ ญาณ, ชวต ชวต. บท ฉฏฐวภตต ทเนองเปนเจา ของใน อ. ทแสดงแลว เรยกวา สามสมพนธ ทงหมด. บางศพท เชน ชวต ถาใชเปนกรยาอาการกแปลออกไปวา


ความเปนอย เชน เอกาห ชวต เสยโย ปสสโต อทยพพย [ ปฏาจารา. ๔/๑๔๒ ] ' ความเปนอยสนวนเดยว แหงผเหนอย ซง ความเกดและความเสอม ประเสรฐกวา.' ปสสโต ภาวาทสมพนธใน ชวต. ถาใชหมายถงธรรมหรอสภาพอยางใดอยางหนง กมกแปลทบ ศพท เชน อ. ทแสดงแลว. ทงน เวนแตบางศพท ถงแปลศพท กคงเปนกรยาอาการ อยนนเอง เชน ตสส กรย สตวา, [ เสยยสกตเถร. ๕/๕ ]'ทรง สดบกรยาแหงเสยยสกเถระนน.' เม ปตตสส อากรโร, [ อนาถปณฑก- ปตตกาล. ๖/๖๐] 'อาการแหงบตรของเรา.' อนง แมแปลออกไปไมทบศพท แตหมายถงธรรมหรอสภาพ อยางใดอยางหนง มใชเปนกรยาอาการตามปกต เชนน บท ฉฏฐวภตต ทเนองดวยเปนเจาของ กมใชภาวาทสมพนธ เพราะเหตนพงทาความ เขาใจโดยยอวา บท ฉฏฐวภตต ทเนองดวยเปนเจาของภาวาทนาม ท ใชแสดงกรยาอาการเปนตนโดยตรง จงเปนภาวาทสมพนธ. แตทเนอง ดวยเปนเจาของศพททแมรปเปนภาวาทนาม แตไมใชแสดงกรยาอาการ เปนตน จะแปลทบศพทหรอไมกตาม เปนสามสมพนธ. บางแหงเมอ เพงเขาแลวอาจเปนไดทง ๒ อยาง เชนน ควรทาความรปเทาไว แลว เลอกใชใหเหมาะ และไมดวนเอาผดผอน. [ ๕ ] ชอธรรมโดยมาก ตามรปศพทเปนภาวสาธนะ แตใช หมายถงธรรมหรอสภาพอยางใดอยางหนง บท ฉฏฐวภตต ทเนอง


เปนเจาของ จงมกเปนสามสมพนธตามอรรถทใช. อายตนบาตสาหรบสามสมพนธ และภาวาทสมพนธททานวางไว ในแบบมกใชสบสนกบตามถนดในภาษาไทย เพราะฉะนนอยาถอคา แปลของทานเปนสาคญในการบอกสมพนธ พงถอรปศพทและอรรถท ใชเปนสาคญ. การเขานน เนองดวยเปนเจาของศพทใด กเขาในศพทนน เวน ไวแตศพทภาวตทธต เขาตลอดศพท. แทจรง บทฉฏฐวภตตยอม เนองดวยเปนเจาของเฉพาะภาวะเทานน แตทานใชปจจยแทน ภาว จงตองบอกเขาตลอด เพราะถอวาเปนศพทเดยวกน. ถาใช ภาว ตรง ๆ กเขาเฉพาะ ภาว. เชน ธมมสส ภาวาทสมพนธ ใน สธมมตา. ถาเปน สธมมภาโว กเขาเฉพาะ-ภาโว. อนาทร ๔. เปนประธานในพากยางคทแทรกเขามา [เมอ] เรยกชอวา อนาทโร อ. มาตาปตน... รทมานาน... อคารสมา อนคารย ปพพช. อธบาย : [ ๑ ] อนาทรหมายความวา เปนประธานในพากยางค ทแทรกเขามา. พากยางคเชนน คอ ความตอนหนงทแทรกเขามาใน ระหวางพากย. อนความเชนน จะแยกกลาวใหเปนอกพากยหนงไว กอน ความกไกลไป จะกลาวรวมเปนพากยเดยวกนกบพากยทถกแทรก กรวมไมได เพราะเปนอกเรองหนงซงมประธานและกรยาตางหาก เมอ


เปนเชนน จงจาตองหาทางเอาแทรกเขามาในระหวางพากยตอนทตอง การ ทน จะขนประธานดวยบทปฐมาวภตตกไมได เพราะจะกลาย เปนพากยหนงตางหาก จงนยมประกอบบทประธานดวย ฉฏฐวภตต หรอ สตตมวภตต. สวนกรยา นยมใชกรยากตก ซงประกอบดวย วภตตวจนะเสมอกน เพอสงเกตกาหนดได. กรยาวาทน หมายถงกรยา คมพากยางค. สวนกรยาในระหวางพากยางคทแทรกเขามานน จะใช กรยาตนาทปจจยกไดตามตองการ. บทประธานพาพยางคทแทรกเขา มาน ทประกอบดวยฉฏฐวภตตเรยกวาอนาทร [ สวนพากยางคควร เรยกวา อนาทรพากยางค]. ทประกอบดวยสตตมวภตต เรยกวา ลกขณวนตะ [ สวนพากยางคควรเรยกวา ลกขณวนตพากยางค]. อ. อนาทร ในแบบแปลวา ' เมอมาราดและบดา... รองไหอย... บวช เปนบรรพชตผไมมเรอน จากเรอน.' มาตาปตน อนาทร. อ. ใน ธมมปทฏฐกถา พงดในตอนทวาดวยพากยางคขางตน แล อาจรย มยห โทโส นตถ, มม วทนตสเสว, ตมเห อภสปตถ. [ ตสสตเถร. ๑/๓๙]'อาจารย โทษของผมไมม, เมอผมพดอย [ อยางน ] นนแหละ ทานสาปแชงแลว.' [ ๒ ] บท ฉฏฐวภตต หรอ สตตมวภตตทเปนประธานใน พากยางคทแทรกเขามาน กดจบท ปฐมาวภตต ทเปนประธาน ใน เวลาสมพนธนยมบอกเขาในกรยาคมพากยางคของตน เชน มาตาปตน อนาทรใน รทมานาน. มม อนาทรใน วทนตสส.


นทธารณ ๕. เปนจานวนทรวมกนอย ซงจะตองถอนออก [แหง] เรยกชอวา นทธารณ อ มนสสาน ขตตโย สรตโม. อธบาย; [ ๑ ] นทธารณ หมายถงบท ฉฏฐวภตต ทเปน จานวนทรวมกนอย ซงมบทอนถอนออกจากจานวนรวมนน กลาว คอ ทแรกกลาวรวมกอน แลวจงกลาวถอนออกทละหนง หรอ เฉพาะสงทตองการ ในการกลาวรวม นยมใชบททประกอบดวย ฉฏฐวภตต หรอ สตตมวภตต เรยกชออยางเดยวกนวา นทธารณ เพราะเปนบทเปนทถกถอน คอจะตองถกแยกออกกลาวอก. สวนบท ทกลาวถอน ไมกาหนดวาตองประกอบดวยวภตตอะไร; ตองการ ความดวยวภตตใด กประกอบดวยวภตตนน ; บทรวมเรยกชอวา นทธารณทประกอบดวย ฉฏฐวภตต อ. มนสสาน ขตตโย สรตโม (ในแบบ) 'แหงมนษย ท. กษตรยเปนผกลาทสด.' มนสสาน เปนบทรงมนษยทวไปทกวรรณะ ไมจากดวา จะเปน กษตรยหรอพราหมณหรอวรรณะใด ๆ กตาม. ขตตโย เปนบท ถอนออกกลาวเฉพาะกษตรย. โดยนยน มนสสาน จงเปนนทธารณ. ในเวลาสมพนธตองบอกเขาดวย เชน มนสสาน นทธารณใน ขตตโย ๆ นทธารณยและสยกตตาใน [โหต]. แม อ. อน ก พงทราบโดยนยน. [ ๒ ] ในการกลาวถอนนน ถอนจากทรวมไวออกกลาวทละ


หนงกม ถอนกออกกลาวเพยงทเดยวหมดกม ถอนออกลาวเฉพาะ ทตองการกม แตถอนออกอยางไรกตาม ในการบอกเขา พงบอก เขาเฉพาะกบบททถอนออกทแรกเทานน พงทราบ อ. ดงตอไปน:- [ถอนออกกลาวทละหนงจากทรวมไวจอหมด] เตส เอโก [อปาสโก] นสนนโกว นททาย, เอโก องคลยา ภม วลขนโต นสท, เอโก รกข จาเลนโต นสท, เอโก อกาส อลโลเกนโต นสท, เอโก ปน สกกจจ ธมม อสโสส. [ปจอปาสก. ๗/๒๖ ] 'แหงเขา ท. คนหนงนงหลบ, คนหนงนง เอานวขดดน, คนหนงนงสนตนไม, คนหนงนงแหงนดอากาศ, สวน อกคนหนงไดฟงธรรมโดยเคารพ.' เตส นทธารณใน [เอโก] อปาสโก [บทแรก] ๆ นทธารณย. เยน [ อทเทน ] โอ อนตเร จรต ; โส นงคฏ คณหาต. เยน คมภเร จรต; ตสส สส โหต. [ อปนนทสกยปตต. ๖/๘] 'แหงทาน ท. อนนากตวในเทยวไปในทรมฝง นากตวนน จงถอเอา ทอนหาง, ตวใดเทยวไปในนาลก ทอนหวจงมแตตวนน.' โว นทธารณใน [เยน] อทเทน ๆ นทธารณย. [ถอนออกลาวเพยงทเดยว แตคลมถงทงหมด ] เอโกป [ ชโน ] จ เนส อปมาท นาปชช. [ โพธราชกมา. ๖/๔ ] 'กเขา ท. [ เมยและผวเหลานน ] ไมไดถงความไมประมาทสกคนเดยว.' เนส นทธารณใน [เอโกป] ชโน ๆ นทธารณย. [ถอนออกกลาวเฉพาะทตองการ ] มนสสาน ขตตโย


สรตโม. [ ในแบบ]. โก นธ กนทต [ อมหาก ] พาลยตโร. [ มฏกณฑล. ๑/๒๙ ] 'แหงเรา ท. ผคราครวญอยในทน ใครเขลา กวากน.' อมหาก นทธารณาใน โก ๆ นทาธารณย. วราโค เสฏโ ธมมาน. [ปจสตภกข ๗/๖๐ ] 'แหง ธรรม ท. วราคะประเสรฐสด.' ธมมาน นทธารณใน วราโคๆ นทธารณย. [ ๓ ] นทธารณน บางทชวนใหหกเปนอปาทาน 'เปนแดน เปรยบ ' ใน ปญจมวภตต. แตพงทราบวา ทง ๒ อรรถน ใชในทตาง กน คอ นทธารณเปนจานวนทรวมกน ซงมนทธารณยแยกออก จากจานวนรวมนน. สวนอปาทานมใชจานวนทรวมกน แตเปนอก สวนหนง ซงนามาเปนแดนเปรยบ. อนง อปาทาน 'เปนแดนเปรยบ' ยอมใชไดกบบทคณนาม ชนวเสสและปกตเทานน จะใชกบชนอตวเสสไมได เพราะถงทสด แลว จกตองไปเปรยบกบอะไรอกเลา. พงทราบอก อ. หนง: อป- ปมาเทน มฆวา เทวาน เสฏต คโต. [ สกก. ๒/๑๑๐ ] ' แหงเทพ ท. ทาวมฆวา ถงความเปนผประเสรฐสด.' [ ๔ ] บทคณนามทใชเปนชนอตวเสส เชน อคค. ปรม. บท คณนามเหลาน มใชอตวเสสคณศพทโดยตรง เพราะมไดประกอบ ดวยอตวเสสปจจย แตใชเปนชนอตเสส เพราะแสดงลกษณะถง ทสดเชนเดยวกน. เพราะเหตน บทฉฏฐวภตตทเนองดวย จงควร ใชเปนนทธารณ แตในโยชนาทานหกเปนอปาทาน ' เปนแดนเปรยบ'


กม เชน ตถาคโต เตส อคคมกขายต. [ อภธมม. หนา ๖๔] ในโยชนาบอกสมพนธวา เตส อปาทานใน อคค. อนง แมใน ธมมปทฏฐกถา เอง ทานประกอบ ปญจมวภตต เปนแดนเปรยบโดยตรงกม เชน โส เสสธเนห ปรม ธน. [ แสดงมาแลวในทาย ปญจมวภตต.] อนง บางแหง ทานประกอบดวย ฉฏฐวภตต แตจาตองหก เปน ปญจมวภตต ในอรรถเปนแดนเปรยบ เชน เสสโรคาน อย [ชคจฉา] ปรมา นาม. [ อ ตรอปาสก. ๖/๑๓๐ ] 'ความหวน เปนโรค ชอวาอยางยงกวาโรคทเหลอ ท.' เสสโรคาน มใชเปน บทรวมของโรคทกๆ อยาทงความหวดวย เพราะคาวาทเหลอบง ความวา ทนอกจากความหว. เพราะฉะนน จงเปนนทธารณไมได ตองหกเปนอปาทานใน ปรมา. เพราะเหตน ถาทานประกอบดวยปญจมวภตต ' เปนแดนเปรยบ' โดยตรง กตองบอกเปนอปทาน. แตถาประกอบดวย ฉฏฐวภตต ใชเปนนทธารณจงถก. เชน:- วราโค เตส [ ธมมาน ] อคคมกขาต. [ ปจสตภกข. ๗/๖๑ ] 'แหงธรรมเลานน วราคะทานกลาววาเลศ.' [ เตส ] ธมมาน นทธารณใน วราโค ๆ นทธารณย. ต ห สพพสขาน ปรม อตตม สข. [ อตรอปาสก. ๖/๑๓๐ ] ' กพระนพพานนน, แหงสขทงปวง เปนสขอยางยง คอ อดม.' สพพสขาน นทธารณใน สข ๆ นทธารณย


ในขอนเขากบนทธารณย คอบทถอนออก. ฉฏฐกมม ๖. เปนกมมในบททเปนนามกตก เวนแตศพททประกอบดวย ตปจจย เรยกชอวา ฉฏ กมม อ. จตตสส ทมโถ สาธ. ภวสสนต ธมมสส อาตาโร. อธบาย : [ ๑ ] ฉฏฐกมม คอบท ฉฏฐวภตตทใชเปนกมม มความหมายเทากบอวตตกมมใน ทตยาวภตต และใชอายตนบาต เดยวกน แตมนยมใชในเมอเปนกมมในบทนามกตก เวนศพท ต ปจจย [ ศพท เตว ปจจยดวย แตศพท เตว ปจจยมทใชนอย ] เมอเปนเชนน กมมในทนอกนนตลอดถงในศพท ต, เตว, ปจจย กประกอบดวยทตยาวภตตตามปกต. อ:- จตตสส ทมโถ สาธ. (ในแบบ) 'ความฝกซงจตต เปนการยงประโยชนใหสาเรจ' จตตสส ฉฏฐกมม ใน ทมโก. ภวสสนต ธมมสส อาตาโร (ในแบบ) 'ผรซงธรรม จกม.' ธมมสส ฉฏฐกมม ใน อาตาโร. ปสส กตตา, [ สมนเทว. ๑/๑๕๐] ผทา ซงบญ. สาห ทสสน มรยาน. [ สกก. ๖/๑๓๗ ] การเหนพระอรยะ ท. เปนการยงประโยชนใหสาเรจ. [ ๓ ] การตกมม ในบทนามกตก เวนศพท ต, เตว, ปจจย กประกอบดวย ฉฏฐวภตตดจเดยวกน พงดในตอนทวาดวยการตกมม ในทตยาวภตต. นาเรยกวา ฉฏฐการตกมม แตคงเรยกวา การตกมม


ตามเดม. สวนกมมในอรรถอนทเขากบบทนามกตก เชน สมปา- ปณยกมม คงประกอบดวย ทตยาวภตตตามปกต. [ ๓ ] ทไมเปนไปตามนยมดงกลาวมาแลวในขอ [ ๑ ] - [ ๒ ] นน กม อ. ดงตอไปน :- ตสส ห ปาท อปขปนกาเลเยว [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๖ ] ' ในกาลเปนทยกซงพระบาทของพระองคนนแหละ.' ปาท อวตตกมม ใน อกขปน- [ตามนยมนน ปาท ควรประกอบดวยฉฏฐวภตต เปนฉฏฐกมม ]. มม สาวกาน วนทนตาน... [ สารปตตเถรสส สหาย- พราหมณ. ๔/๑๑๒.] ... แกผไหวอยซงสาวก ท. ของเรา.' สาวกาน ฉฏ กมม ใน วนทนตาน [ ตามนยมนน สาวกาน ควรประกอบดวย ทตยาวภตต เปนอวตตกมม]. อม ปน คาถ วตวา ตสส วสสชชาปโต รโ มหามจโจ อหเมว. [ โชตกตเถร. ๘/๖๕๓ ] ' สวนมหาอมาตย ของพระราชาผกลาวคาถานแลวใหปลอยเนอนน ไดเปนเรานแหละ.' ตสส ฉฏฐกมมใน วสสชชาปโต. [ ตามนยมนน ตสส ควร ประกอบดวย ทตยาวภตต เปนอวตตกมม ]. สตถโน อนโมทน กาเรตกาโม, [ ครหทนน. ๓/๙๗ ] ' ผใครจะยงพระศาสดาใหทรงทาอนโมทนา.' สตถโน การตกมม ใน กาเรต-. (ตามนยมนน สตถโน ควรประกอบดวย ทตยา+ วภตต).


[ ๔ ] บท ฉฏฐวภตตทเขากบบทนามกตก อาจใชไดในอรรถ หลายอยาง เชา ตาส ปาณาตปาตสส กรณ วา อกรณ วา ชานสสส. [ สมาวต. ๒/๕๑ ] ' พระองคจกทรงทราบการ ทาหรอไมทาซงปาณาตบาตแหงพวกเธอ.' ตาส ภาวาทสมพนธใน กรณ และ อกรณ. ปาณาตปาตสส ฉฏฐกมม ใน กรณ และ อกรณ เพราะฉะนน กอนแตจะเอาเปนอะไร พงพจารณา ใหทราบความโดยถองแท. ขอสงเกตทายขอบทฉฏฐวภตต ในคาวา บทนามนามทประกอบดวย ฉฏฐวภตตเขากบนาม นน เวนบทอนาทรซงเรยกเขากบกรยาคมอนาทรพากยางค. และท เขากบนบาตกม อ. สตถ สมมบา ธมโม กถโต. [สมพหล- ภกข. ๘/๗๐ ] 'ธรรมอนทานกลาวแลวเฉพาะพระพกตรของพระ ศาสดา.' สตถ สามสมพนธใน สมมขา ตสส อนโต ปาย. [ มฏกณฑล. ๑/๒๕ ] ' ปรากฏในภายในของขายพระ ญาณนน.' ตสส สามสมพนธใน อนโต. ในวเคราะหแหงนปาต- ปพพกอพยยภาวสมาสกเชนกน. บทนามนามทประกอบดวยสตตมวภตต (๑๕๖) บทนามนามทประกอบดวยสตตมวภตต ใชใน อรรถ ๙ อยาง เขากบกรยาบาง เขากบนามบางดงน :- ปฏจฉนนาธาร ๑. เปนทกาบงไวโดยปกต [ ใน ] เรยกชอวา ปฏจฉนนาธาโร


อ. กรณฑเก มณ. อธบาย: ปฏจฉนนาธาร คออาธารปดบงไว หมายความวา เปนทกาบงไวตามปกต อ.:- กรณฑเก มณ (ในแบบ) ' แกวมณ ในผะอบ.' กรณฑเก ปฏจฉนนาธาร ใน มณ เพราะเปนทเกบกาบงไว. อมหาก เคเห พหธาน. [ อตรปรส. ๓/๑๐๗ ] ทรพยมาก ในเรอนของเรา ท. อ. อน โกฏาเส วห ' ขาวเปลอกในยง.' ปฏจฉนนาธารใน อ. ทกลาวมาแลวน เขากบนาม สวนทเขากบกรยา อ. เอกสม กเฏ ปกขปตวา, ภมย นกขนตวา เปส. [ เมณฑกเสฏ . ๗/๓๒ ] ใสไวในหมอใบหนงแลวขดฝง ไวในแผนดน.' พยาปการธาร ๒. เปนทซมซาบหรอปนอย [ ใน ] เรยกชอวา พยา- ปกาธาโร อ. ตเลส เตล. อธบาย: พยาปกาธาร คออาธารทซมซาบหรอปนอย หมายความวา เปนทซมซาบหรอปนอย อ. :- ตเลส เตล [ในแบบ ] ' นามนในงา ท. ' ตเลส พยาป- กาธาร ใน เตล. เพราะวา เตล [ นามน ] เปนวตถทซมซาบ หรอปนอยใน ตล [ เงา ]" จตส สมทเทส ชล ปรตตก. [ วนวาสตสสตเถร. ๓/๑๘๕ ]


นาในสมทรทง ๔ ยงนอย. อ. อน อจฉส รโส ' รสในออน ท. ' พยาปกาธาร ทกลาวมาน เขากบนาม. สวนทเขากบกรยา อ. ต ปปผ ธาเรนตสส สรเร คนโธ ผรต. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๕ ] 'กลนยอมแผไปในสรระของบคคลผทดทรงดอกไมนน.' วสยาธาร ๓. เปนทอยอาศย [ ใน ] เรยกชอวา วสยาธาโร อ. ชเล มจฉา. อธบาย: วสยาธาร คออาธารทอยอาศย หมายความวาเปน ทอยอาศย อ. :- ชเล มจฉา (ในแบบ) ' ปลาในนา.' ชเล วสยาธารใน มจฉา เพราะนาเปนทอยอาศยของปลา. ตสม โข ปน นเวสเน สพเพ ทาสกมมกรา วสาขาย สนตกา ว. [ วสาขา. ๓/๖๐ ] กทาสและกรรมกรทงสน ในนเวศน นนแล เปนองนางวสาขาเทยว. สาวตถย โย โย [ ชโน ] ทาน ทาตกาโม โหต. [ สมนเทว. ๑/๑๔๗ ] กชนใด ๆ ในกรงสาวตถ ยอมใครจะ ถวายทาน. นน ชวก วหาเร ภกข อตถ. [ จฬปนถกตเถร ๒/๘๑ ] ดกรชวก ภกษในวหารยงมมใชหรอ ? วสยาธารใน อ. ทกลาวมานเขากบนาม. สวนทเขากบกรยา อ.


เชตวนมหาวหาเร วหรต. [ จกขปาลตเถร. ๑/๔] ' ประทบอยใน พระมหาวหารชอเชตวน.' สมปาธาร ๔. เปนทใกล [ ใกล, ณ ] เรยกชอวา สมปาธาโร อ. นครทวาเร คามา. อธบาย : [ ๑ ] สมปาธาร คออาธารทใกล หมายความวา เปนทใกล อ.:- นครทวาเร คามา (ในแบบ) ' บาน ท. ใกลประตเมอง.' นครทวาเร สมปาธารใน คามา เพราะเปนทใกล. อ. อน คาเม อาราโม ' วดใกลบาน.' สมปาธารใน อ. ทกลาวมาน เขากบนาม. สวนทเขากบ กรยา อ. :- กปณทธกาทนป เหคทวาเร ปากวตต ปฏเปส [นนทย. ๖/๑๕๗ ] ตงอาหารประจาไวใกลประตเรอนแมเพอคนกาพรา และคนเดนทางเปนตน. สตตส ทวารโกฏเกส สตต ยกขา รกข คณหส. อยางทพดกนวา ใกลเคยง ๑. ใกลอยางน ในเวลาแปลควรใช อายตนบาตวา ' ใกล.' ใกลมาก ทเรยกวา ใกลชด ๑. ใกล อยางน ในเวลาแปลควรใชอายตนบาตวา ' ณ .' พงสงเกตใชใหถก


ความหมายในทนน ๆ. อนง คาวา ใกล ในทน เปนอายตนบาตคอคาตอนาม- ศพท ๒ คาใหเนองเปนอนเดยวกน และใชในเมอสง ๒ สงทนามศพท ทง ๒ นนกลาวถง อยใกลเคยงหรอใกลชดกน มใชเปนคาแปลของ สมปศพท เพราะฉะนน บทวา สมเป ทแปลวา ในทใกล จงมใช สมปาธาร อ. มาคนทยา สมเป ตา, [ สามาวต. ๒/๕๙ ] 'นางมาคนทยาผยนอย ในทใกล.' สมเป ถาเอาเปนสมปาธาร จก ตองหมายความวา ยนอยใกลทใกล คอมใชในทใกล. แตใกลเคยง กบทใกลนนอกทหนง. แตในทน หมายความวา ยนอยภายในทใกล นนทเดยว. เหตฉะนน สมเป จงเปนอาธารใน ตา มใชเปน สมปาธาร. อปสเลสกาธาร ๕ เปนทรอง [ เหนอ, บน, ท ] เรยกชอวา อปสเล- สกาธาโร อ. ปตเต อาสเน นสท. อธบาย: อปสเลสกาธาร คออาธารทรอง หรอรบไว หมายความวา เปนทรอง หรอรบไว ในเวลาแปล ใชอายตนบาต วา เหนอ, บน, หรอ ท, ตามควร อ.:- ปตเตน อาสเน นสท (ในแบบ) ' นงบนอาสนะท ปไว.' อาสเน อปสเลสกาธารใน นสท เพราะเปนทรอง. ตาน คเหตวา ปจสตา หตถ ปจนน ภกขสตาน มตถเก ธารยมานา สสนต [ อสทสทาน. ๖/๕๔ ] ชาง ๕๐๐


จกยนจกฉตรเหลานนทรงไวเหนอศรษะภกษ ๕๐๐. อตตโน องคลย ปลนธ. [ สามาวต. ๒/๔ ] สวมแลวท นวของตน. อทเร ทารมณฑลก พนธตวา, [จจมาณวกา. ๖/๔๙ ] ผกทอนไมกลมททอง. อ. ทกลาวมาน เขากบกรยา. สวนทเขากบนาม เชน อ. คนธมาทนปพพเต เอโก ปจเจก พทโธ สมาปตตโต วฏห. [ เมณฑกเสฏ . ๗/๓๓] พระปจเจกพทธเจาพระองคหนงบนเขา คนธมาทน ออกจากสมาบต. ขอสงเกต [๑] นยทตางกนของอาธารทง ๕ อาธาร แปลวา ทรองรบ อาธารทง ๕ ทกลาวมาน โดยยอ แบงออกเปน ๒ คอ อาธาร ทรองรบเขาภายใน ๑ อาธาร ทรองรบไวแตภายนอก ๑. บรรดาอาธารทรองรบเขามาในภายในนน ถารองรบเขามาโดย เปนทกาบงไว หรอเกบงาไว ซงมงหมายปกปด เปนฏจฉนนาธาร เชน กรณฑเก มณ กรณฑกะ [ ผอบ ] เปนทรองรบแกวมณ เขามาไวภายใน โดยเปนทกาบงหรอเกบงาไว. ถารองรบเขามา โดยเปนทซมซาบหรอปนอยทว ซงชไมได วา รองรบเขามาไวตรงไหน เปนพยาปกาธาร เชน ตเลส เตล เตละ [นามน] มซมซาบหรอปนอยทวไปใน ตละ [ งา ] ซงชไมได


วามอยเฉพาะตรงไหน. ถารองรบเขามาโดยเปนทอยอาศยหรอพานกพกพง เปนวสยา- ธาร เชน ชเล มจฉา ชละ [ นา ] เปนทรองรบ มจฉา [ ปลา ] โดยเปนทอยอาศยของมจฉา. สวนบรรดาอาธารทรองรบไวแตภายนอกนน ถารองรบไวหาง นอยบาง หรอหางนอยทสดบาง ทเรยกวาใกลเคยงหรอใกลชด เปน สมปาธาร เชน นครทวาเร คามา นครทวาระ [ ประตเมอง ] เปน ทรองรบ คามะ [ บาน ] แตรองรบไวเพยงใกล ๆ มใชรองรบเขามา ภายใน [ เพราะบานจะตงอยในประตไมได ]. ถารองรบไวตดสนทกบตน โดยตดอยเหนอตนกด ตดอยโดย รอบตนกด หรอตดอย ณ สวนในสวนหนงของตนกด เปนอปสเล- สกาธาร เชน อาสเน นสท อาสนะเปนทรองรบการนง โดย อาการตดสนททเดยว เพราะไมมชองวางระหวางผนงกบอาสนะ อปสเลสกาธารน ตางจากสมปาธาร ในขอท สมปาธาร เปนท รองรบไวเพยงใกลเคยงหรอใกลชด ซงมชองวางอยในระหวาง หรอชองวางในระหวางเลย. อาธารเหลาน ใชตางกนดงน เพราะฉะนน เมอพบบทนามนาม ทประกอบดวย สตตมวภตต พงสงเกตวา รองรบเขามาภายใน หรอ รองรบไวแตภายนอก แลวพงสงเกตใหละเอยดตอไปวา ทรองรบ เขามาภายในนน รองรบเขามาโดยอากรอยางไร และทรองรบไว


แตภายนอกนน รองรบไวโดยอาการอยางไร ทงน เพราะถาใชผด จะเสยความทเดยว เชน ' อทเร ทารมณฑลก พนธตวา ' อทเร เปน อปสเลสกาธาร ถาใชผดเปนปฏจฉนนาธาร กหมายความวา ผกทอนไมกลมซอนไวภายในทองทเดยว [ ถงตองผาทองใสเขาไป ]. [ ๒ ] อาธาร และ ภนนาธาร บทนามนามทประกอบดวย สตตมวภตต ทไมตองดวย ลกษณะอาธารทง ๕ ทกลาวมาน แตอยางใดอยางหนง ทงมใช กาลสตตมเปนตน ทจะกลาวตอไป ถาเขากบกรยา เรยก อาธาโร หรอ อาธาร เชนเดยวกบศพทนบาตบอกท ถาเขากบนาม เรยก ภนนาธาโร หรอ ภนนาธาร พงทราบ อ. ดงตอไปน :- [เขากบกรยาเรยกวา อาธาร ] พทธรตน โลเก อปปนน ธมมรตน สงฆรตน. [ โชตกตเถร. ๘/๑๖๔] พระพทธรตนะ พระ ธรรมรตนะ พระสงฆรตนะ เกดขนในโลก. พห ตสม ตสม เคเห ตวา มา กเถส. [ วสาขา. ๓/๖๒ ] อยในภายนอก คอในเรอนนน ๆ อยากลาว. ตตเย อตตภาเว สามโก อโหส. [ตโยชน. ๕/๓๘ ] ไดเปนสามในอตภาพท ๓. [ เขากบนามเรยกวา ภนนาธาร ] อยย อธ [ วจเน ] โทโส นตถ. [ วสาขา. ๓/๖๔ ] ขาแตผเปนเจา โทษในคานไมม. ภนเต อมสม สาสเน กต ธราน. [ จกขปาลตเถร. ๑/๗ ] ขาแตพระองคผเจรญ ธระ ท. ในศาสนานมเทาไร.


บทนามนามทประกอบดวย สตตมวภตต อนเปนบทแสดงท ทงปวง ถาเขากบกรยาเรยกวา อาธาร ดจนบาตบอกท. ถาเขา กบนามเรยกวา ภนนาธาร อ.ทกขณปสเส นสท [ยมกปปาฏ- หารย. ๖/๘๘ ] ' นงทขางเบองขวา.' เอกมนต ทใชเปนบทบอกท แมมรปเปน ทตยาวภตต กใชในอรรถแหง สตตมวภตต เรยกชอเหมอนบทบอกทซงกลาว แลว อ. เอกมนต อฏาส. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๒ ] ' ยนท สวนขางหนง.' บางแหง ประกอบดวยสตตมวภตต กม เชน เอกมนเต เปห. [ วสาขา. ๓/๖๙ ] ' เธอจงวางไวทสวนขางหนง.' [ ๓ ] เทยบวภตตทใชในอรรถเดยวกน บทนามนามทประกอบดวย สตตมวภตตน ในทบางแหงใช ในทมความหมายอยางเดยวกบบทสมปทานใน จตตถวภตต อ.:- [ คทหนง ] อตตโน สาสเน ทกขเณยยปคคลาน ทนนทานสส มหปผลภาว าเปตกาโม, [ ยมกปปกฏหารย. ๖/๘๘] ' ทรง ใครจะยงมหาชนใหรขอททานอนบคคลใหแลว แกทกขเณยยบคคล ในศาสนาของพระองค เปนของมผลมาก.' ทกขเณยยปคคลาน สมปทานใน ทนน-. เอเตส ทกขเณยเยส ทนนาน มหปผลาน. [ ยมกปปาฏ- หารย. ๖/๙๐ ] ' ทานทบคคลใหแลวนทกขเณยยบคคลนน มผลมาก.'


ทกขเณยเยส อาธารใน ทนนาน. [ คทสอง ] ยสส [ ปคคลสส ] เอตา ธนา อตถ. [ สปปพทธกฏ . ๓/๑๓๕ ] ' ทรพยเหลานมอยแกบคคลใด , ปคคลสส สมปทานใน อตถ. ยมห [ ปคคเล ] สจจจ ธมโม จ [ อตถ ] [ ชฏล พราหมณ. ๘/๑๑๗ ] ' สจจะและธรรมะมอยในบคคลใด' ปคคเล อาธาร ใน อตถ. [ คทสาม ] โย อปปทฏสส นรสส ทสสต. [โกกสนขลททก ๕/๓๒ ] ' ผใดยอมประทษรายตอนรชนผไมประทษราย.' นรสส สมปทานใน ทสสต. โย ทณเฑน อทณเฑส อปปทฏเส ทสสต. [ มหาโมคคลานตเถร ๕/๖๐ ] ' ผใดยอมประทษรายในผไมประทษ- ราย ผไมมอาชญา ดวยอาชญา.' อปปทฏเส อาธารใน ทสต. [ คทส ] โพธสตตสส ปสทตวา, [ พหภณฑกภกข ๕/๗๒ ] ' เลอมใส ตอพระโพธสตว' โพธสตตสส สมปทานใน ปสทตวา. ปสนโน พทธสาสเน [ สมพหลภกข. ๘/๗๒ ] 'เลอมใส ในพระพทธศาสนา.' พทธสาสเน อาธารใน ปสนโน. อนง ในทบางแหงใชในทมความหมายอยางเดยวกบบทอจจนต-


สงโยค ในทตยาวภตตบาง อ. ทคกน :- ปรสาน สกลสรร ผรตวา,.[ จกขปาลตเถร. ๑/๑๕ ] 'แผไป ตลอดสรระทงสนของบรษ ท.' สกลสรร อจจนตสงโยคใน ผรตวา. [สกลสรร น บางทานใชเปนสมปาปณยกมม] ต ปปผ ธาเรนตสส สรเร คนโธ ผรต. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๖ ] ' กลนยอมแผไปในสรระของบคคลผทรงดอกไมนน.' สรเร พยาปกาธารใน ผรต. ขอนกลาวไวดวยเพอเปนทางสงเกตของ นกศกษา. บทนามนามทประกอบดวย สตตมวภตตบทเดยวกน แตอย ในทตางกน กอาจใชในอรรถตางกนได ขอนพงสงเกตดตามสมควร ตามหลกเชนทกลาวมาแลว. กาลสตตม ๖. เปนกาล [ใน, ณ, ] เรองชอวา กาลสตตม อ. ตสม สมเย ธมมา โหนต, ขนธา โหนต. อธบาย : [ ๑ ] กาลสตตม คอบทบอกกาลเวลา ประกอบ ดวย สตตมวภตต โดยมากใชศพทแสดงกาลเวลาตรง ๆ อ. :- ตสม สมเย ธมมา โหนต, ขนธาร โหนต. (ในแบบ) ' ธรรม ท. ยอมม, ขนธ ท. ยอมม ในสมยนน.' สมเย กาลสตตมใน โหนต สองบท. อโต เต สตตเม ทวเส จกกรตณ ปาตภวสสต. [ มารธตา. ๖/๖๔ ] จกรรตนะจกมปรากฏแกพระองค ในวนท ๗


แตวนน. ทวเส ทวเส ทาน ทตวา สล รกขต. [ อนาถปณฑก. ๕/๑๑ ] ถวายทานรกษาศลในวน ๆ [ คอทก ๆ วน ]. ตสม ขเณ อาราโฒ ตจโฉ อโหส. [ สชย. ๑/๙๐ ] อารามไดวางในขณะนน. ตตยวาเร น กเถส. [กาลยกขนยา อปปตต ๑/๔๕ ] ไมบอกในครงท ๓. ไมใชศพทแสดงกาลโดยกาล แตหมายถงกาลบาง อ. :- อปรภาเค อ ปตต ลภ. [ จกขปาลตเถร. ๑/๔ ] ไดบตรอนในกาลเปนสวนอน. อสงเขยยสส มตถเก สารปตโต พราหมณมหาสาล- กเล นพพตต. [สชย. ๑/๙๙ ] สารบตรเกดในตระกล พราหมณมหาศาล ในกาลเปนทสดแหงอสงไขย. อนตราภตตสมเยว ปน พราหมณสส จตตาโร ปตตา สตถ สนตเก นสทตวา อาหส. [ ปรชณณพราหมณปตต. ๗/๑๔๘ ] กบตร ๔ คนของพราหมณ นงในสานกของพระศาสดา กลาวในเวลาระหวางภตนนแหละ. แตทไมใชศพทแสดงกาลโดยตรงน ในทใดไมหมายถงกาล เวลา ในทนนไมใชกาลสตตม อ. เทวทณโฑป มตถเก ปเตยย. [อชครเปต. ๕/๖๑ ] ' เทวทณฑ พงตกกระหมอม.' มตถเก อปสเลสกาธารใน ปเตยย. เพราะฉะนน พงสงเกตความเปน


สาคญ. [ ๒ ] กาลศตตม น ใชบท ทตนาวภตตบาง อ :- ตขณเว อทธมาคกภาว อปาชช. [ รปนนทาเถร. ๕/๑๑๐ ] ถงความขนพองในขณะนนเอง. อนโตวสส ตโย มาเส น นปชชสสาม. [จกขปาลต- เถร. ๑/๑๐ ] บดนเราจกไมนอนตลอด ๓ เดอน ภายในพรรษาน. ปเรภตต ทาน เทนต. [ จกขปาลตเถร. ๑/๕ ] ยอมถวาย ทานในเวลากอนภตต. วจนสมนนตรเมว อทธมยปตตจวรธรา วสสสตกตเถรา วย อเหส. [ สามาวต. ๒/๔๗ ]ไดเปนผทรงบาตรและจวรอน สาเรจดวยฤทธ เหมอนพระเถระมพรรษา ๑๐๐ ในลาดบของพระ ดารสนนเอง. บท ทตยาวภตต เชนน เรยกวา ใชในอรรถแหง สตตม - วภตต [เรยกกนวา ทตยาวภตต หกเปน สตตมวภตตบาง ]. แตบางแหง มใชกาลสตตม กม อ. :- [เปนอจจนตสงโนค ] กาเลน กาล สมาคนตวา, [สามาวต. ๒/๑ ] มาพบกนสนกาลโดยกาล. [ เปนกรยาวเสสน ] เทวสก ตณ มหาอปฏานาน คจฉต. [ อนาถปณฑก. ๕/๑๐ ] ไปสทบารงใหญ ๓ แหงทก ๆ วน. อนง บางแหง อาจใชเปนกาลสตตมกได อจจนตสงโยคกได เชน ทตยมป ตตยมป [ วาร ] ขาทเยว. และ ตโย วาเร มม


อณฑาน ขาทตวา, [กาลยกขนยา อปปตต. ๑/๔๖ ]. ในโยชนา วาระคอครง เชน ตตยวาเร ทานบอกวาอาธารเปนพน. นมตตสตตม ๗ เปนเครองหมายหรอเปนเหต [ในเพราะ ] เรยกชอ วา นมตตสตตม อ. สรา โข สพเพป สเร ปเร โลป ปปเปนต. กชโร ทนเตส หเต. อธบาย : [ ๑ ] นมตตสตตม คอบทนามนามทประกอบดวย สตตมวภตต อนเปนนมตต คอเครองหมาย ซงหมายความวา เปน เหต. ในสานวนเกา ใชอายตนบาตวา นมตต, แตในบดน ใชวา ในเพราะ. อ.:- สรา โข สพเพป สเร ปเร โลป ปปโปนต (ในแบบ) แปลวา 'สระแมทงปวงแล ยอมถงการลบนมตต [ ในเพราะ ] สระหนปลาย.' สเร นมตตสตตมใน ปปโปนต. กชโร ทนเตส หเต (ในแบบ) ' ชางอนเขายอมฆา นมตต [ในเพราะ] งา ' ทนเตส นมตตสตตมใน หเต. สขทกเข น เวธต. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๗ ] ยอมไมหวน ไหวในเพราะสขและทกข.' [ ๒ ] นมตตสตตมน ใชในทอนเปนเหต ดจเหตใน ตตยา- วภตต และ ปญจมวภตต, ตางแตในทนประกอบดวย สตตมวภตต และเรยกชอวา นมตตสตตม.


ลกขณหรอลกขณวนต ๘. เปนประธานในพากยางคทแซกเขามา [ ครนเมอ ]. เรยกชอวา ลกขณ หรอ ลกขณวนต. อ. สรเย อฏงคเต, จนโท อคคจฉต. อธบาย: ลกขณ หรอ ลกขณวนต หมายความวาเปน ประธานในพากยางคทแซกเขามา มอธบายอนไดกลาวแลวในตอนท วาดวย อนาทร ใน ฉฏ วภตต ตางแตในทนประกอบดวยสตตม- วภตต. อ. :- สรเย อฏงคเต, จนโท อคคจฉต (ในแบบ) ' ครนเมอ พระอาทตยตกแลว พระจนทรกขน.' สรเย ลกขณ หรอ ลกขณ- วนตใน อฏงคเต. เทว ตย รชช กาเรนเต อรโณ น อฏาต [ ตสสตเถร ๑/๔๑ ] ขาแตเทวะ ครนเมอพระองคทรงครอบครองราชสมบตอย อรณไมขน. อ. นอกจากน พงดในตอนทวาดวยพากยางคขางตน. นทธารณ ๙. เปนจานวนทรวมกนอย ซงจะตองถอนออก [ ใน ] เรยกชอวา นทธารณ อ. ทนโต เสฏโ มนสเสส. อธบาย: [๑ ] ขอน มอธบายดจนทธารณใน ฉฏ วภตต, ตางแตนทธารณในขอนประกอบดวย สตตมวภตต.' พงทราบ อ. ดง ตอไปน :-


[ ถอนออกกลาวทละบทจากทรวมไวจนหมด] เตส ธมม สณนโต [ โจโร ] โสตาปตตผล ปาปณ; อตโร เอกสส ทสสนเต พทธ ปจมาสกมตต ลภ. [ คณ เภทกโจร.๓/๑๓๑ ] ในเขาทง ๒ โจรผฟงธรรมอยบรรลโสดาปตตผล; โจรอกคนหนง ไดทรพยประมาณ ๕ มาสก ทผกไวทชายผาของคนหนง.' เตส นทธารณใน [ สณนโต ] โจโร นทธารณย. [ ถอนออกกลาวเพยงทเดยว แตคลมถงทงหมด ] เตส เอเกโก [ ภกข ] จกขทวาราทส ปจส ทวาเรส เอเกก- เมว [ ทวาร ] รกขต. [ ปจภกข. ๘/๔๙ ] ' ในเธอ ท. ภกษ รปหนง ๆ ยอมรกษาทวารหนง ๆ บรรดาทวารทง ๕ มจกษทวาร เปนตน.' เตส นทธารณใน [ เอเกโก] ภกข ๆ นทธารณย. ทวาเรส นทธารณใน [ เอกเมว ] ทวาร ๆ นธารณย. [ ถอนออกลาวเฉพาะทตองการ ] ทนโต เสฏโ มนสเสส. (ในแบบ) 'ในมนษย ท. คนผฝกแลวประเสรฐสด.' มนสเสส นทธารณใน ทนโต ๆ นทธารณย. อมเหส โย [ ชโน] ปม อมต อธคจฉต, โส อาโรเจต. [ สชย. ๑/๘๖] ' ในเรา ท. คนในบรรลอมตะกอน, คนนนจงบอก.' อมเหส นทธารณใน [ โย ] ชโน ๆ นทธารณย. เตส เอโก [ โคโณ ] มโต เทว. [ โลฬทายตเถร. ๕/๑๑๗ ] เทวะ ในมน ท. ตวหนงตายเสย.' เตส นทธารณใน [ เอโก ] โคโณ ๆ นทธารณย.


[ ๒ ] มขอทพงทราบอยางยงอกขอ ๑ คอ บททจะเปนนท- ธารณได จาตองมบทถอนออก [ นทธารณย ] เปนพวกเดยวกน ถาตางพวกกนกเปนไมได อ. สสข วต ชวาม เวรเนส อเวรโน. [าตกาน กลหวปสมน. ๖/๑๒๒ ] เวรเนส เปนพวก ๑ เพราะแม จะหมายถงมนษยเชนเดยวกบ มย กจรง, แตหมายถงเฉพาะผม เวรเทานน [ ไมทวไป เหมอนบทวา มนสเสส ในขอวา ทนโต เสฏโ มนสเสส ] สวน มย เปนฝายไมมเวร เพราะมบทวา อเวรโน กากบอย จดเปนอกพวก ๑. จงเปนบททรวมกนอย [ นทธารณ ] และเปนบททถอนออก [ นทธารณย] ของกนและกน ไมไดอยเอง เปรยบเหมอนชาวนาและชาวสวน จะใชเปนบททรวม กนอย และบททถอนออกของกนและกนวา 'ในชาวนา ท. ชาว สวน...' ไมไดฉะนน . เวรเนส ใน อ. นน ตองหาวธใชเปน อยางอน. วธหนง ใชเปนลกขณ มโยชนา คอประกอบคาเตมท อยางน เย มย, เวรเนส วหรนเตส, อเวรโน หตา วหารม; เต มย สสข วต ชวาม. 'เราเหลาใด, เมอหมมนษยมเวรกนอย, เปนผไมมเวร; เราเหลานน เปนอยสขดหนอ.' อกวธหนง ใชเปน อาธารใน วหราม หรอ โหม ในเมอไมเตม วหราม. นโดย วธตดเปนประโยค ย-ต. ถาโดยวธไมตด ใชเปนอาธารใน ชวาม. เมอใชเปนอาธาร กไมตองเตม ลกขณกรยา. อาลปน (๑๕๗) บทนามนาม ทเปนคาสาหรบรองเรยก เรยก


ชอวา อาลปน อ. ธมม โว ภกขเว เทเสสสาม. อธบาย: อาลปน ความหมายวา เปนคาสาหรบอตตบรษ คอผพด รองเรยกมธยมบรษ คอผทพดดวย. แตสพพนามทงปวง ไมม อาลปน จงใชนามนามเปนอาลปนบาง ใชนบาตบอกอาลปน บาง. ในทนกลาวถงแตนามนามกอน อ. :- ธมม โว ภกขเว เทเสสสาม (ในแบบ) ' ดกอนภกษ ท. เราจกแสดงธรรมแกทาน ท. ' ภกขเว อาลปน. สาคาเร โข คหปตโย ตถาคตา อภรมนต [ สามา- วต. ๒/๔๘ ] ดกอนคฤหบด ท. พระตถาคต ท. ยอมอภรมใน เรอนวางแล. อาลปน ไมเรยกเขากบบทในบทหนงอน. ขอสงเกต บทคณนามทใชในฐานเปนนามนาม [ ๑ ] ไดกลาวไวในเบองตนแลววา จกยกคณนามทใชใน ฐานนามนามขนพด ในตอนทายบทนามนาม, คาวาคณนาม หมาย ตลอดถงนามกตกและกรยากตก ทใชเปนคณบทหรอวเสสนะของ นามนาม. ขอทวาใชในฐานเปนนามนามนน คอ บทคณนามเชนน ใชดจนามนาม ไดแกทาหนาทเปนนามนามทเดยว และอมความดจ มนามนามอยดวย (เทยบดวยศพททใชปจจยแทนในตทธต). [ ๒ ] หลกขอทวา ในทเชนไร ใชคณนามในฐานนามนาม นน พงทราบดงตอไปน :-


ก. คณนามบทใด เปนคณบทหรอวเสสนะของสาธารณนาม ทวไป เชน ปคคโล าน กจจ เปนตน แตไมไดเรยงนามนาม นนไวดวย เพราะเปนทเขาใจไดเองแลว คณนามบทนนใชดจ นามนาม. เมอเรยนไวยากรณ มกไดรบคาสอนวาบทนามกตก ถาแปล ทบศพท กจดเปนนาม ถาแปลเปนไทยออกมา กจดเปนคณ. นพดเพอจางาย คอหมายความวานามกตกทกศพท เมอเพงใหร ความแลว กลวนเปนคาแสดงลกษณะ อยางใดอยางหนงทงนน. แมคาอน ๆ ทนอกจากนามกตกกเชนเดยวกน. เพราะเหตนทก ๆ คา จงเปนคณนามมากอน เพราะเปนคาแสดงลกษณะของตนอยในตว, แตการใชนน ไมใชเปนคณนามทงหมด นามาใชขนานชอสงตาง ๆ ทมลกษณะอยางคานน ๆ เปนตน ทเรยกวาคณนามนามบาง, นามา ใชแสดงลกษณะของชอนน ๆ ทเรยกวาคณนามบาง. สาหรบทนา มาใชเปนนามนาม สาหรบขนานชอสงตาง ๆ นน เชน ปคคโล สาหรบขนานชอคน, กจจ สาหรบขนานชอการทพงทา, าน สาหรบขนานชอสถานท. คาเหลาน ถาเพงความทเปนคณบท ก จาตองหานามนามอนมาเปนอญญบท. แมคาอนกเชนเดยวกน เชน พทโธ ทายโก ทายกา. คาเหลานแลใชเปนนามนาม ไมตองหา อญญบทให เพราะเปนทเขาใจถงกนไดเอง. ในบดน คาวา ปคคโล เปนตน ใชเปนนามนามอยางเดยว จนเกอบลมไปวา เดมกเปน คณนามเหมอนกน. และ ปคคโล เปนตน ใชเปนนามนามดวย


หลกอนใด กควรถอเอาหลกอนเดยวกนนน ในการใชคณนามอน ๆ ในฐานเปนนามนามบาง. ถาถอวาพบคณนามเขา ตองหานามนาม อนมาเปนอญญบทราไปแลว กควรหาอญญาบทใหแก ปคคโล เปนตนดวย เพราะเปนคณนามโดยตนเคาเหมอนกน. พงทราบ อ. ดงตอไปน :- [ ปฐมาวภตต ] อปสนโต สข เสต. [ โกสลรโปราชย. ๖/๑๒๕ ] ' บคคลผเขาไปสงบ ยอมอยเปนสข.' อปสนโต เปน กรยากตกคณ แสดงลกษณะของใครกได ซงเปนผสงบ, ในทน ใชบคคลแทน. บคคลเปนสาธาณนามไมจากด คอทวไป แมไม เรยงไวกเขาใจถงได จงไมเรยง และใช อปสนโต ในฐานเปน นามนาม คอเปน สยกตตา ใน เสต [ ไมตองเตม ปคคโล เขา มา] และอมความเตมทวา อปสนตปคคโล หรอ 'บคคลผเขา ไปสงบ' [ดจ มาคโธ อมความเตมทวา มคเธ ชาโต ] แม อ. ทจะกลาวตอไป กพงเขาใจอยางน. [ ทตยาวภตต ] ชานสสาม เต กตตพพ. [ มารธตา. ๖/๖๕ ] 'เราจกรกจทพงทาแกทาน' [ กตตพพ อวตตกมม ใน ชานสสม]. รโ อปฏาน คจฉต. [ มหาธนเสฏ . ๕/๑๒๒ ] ' ยอม ไปสพระราชฐานะเปนทปฏบตพระราชา.' [อปฏาน สมปาปณยกมม ใน คจฉต ]. [ ตตยาวภตต ] มตเกห สทธ มยห ยทธ นาม นตถ.


[วฑฑภ. ๓/๑๘ ] ' ชอวาการรบแหงเรากบคนตายไมม. ' [มตเกห สหตถตตยา ใน สทธ ]. [จตตถวภตต] เอว สภาสตา วาจา สผลา โหต สกพพโต. [ ฉตตปาณอปาสก. ๓/๔๖ ] ' วาจา สภาษต ยอมมผล แกบคคลผทาดอย ฉนนน.' [ สกพพโต สมปทาน ใน โหต ๑ ]. แมในวภตตอนกเชนเดยวกน. ข. คณนามบทใดเปนคณบท หรอวเสสนพเศษของสาธารณ- นาม หรอสาธารณนามจากดบางบท แตไมเรยงนามนามนนไวดวย เพราะคณบทนน สองใหเขาใจไปถงได, คณนามบทนนกใชดจ นามนาม [ ทงสองอยางน ถาเรยงนามนามทเปนเจาของไวดวย กเปนคณบทตามปกต ]. อ :- ภควา จงกมต, นมมโต ตฏต. [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๔ ] ' พระผมพระภาคเสดจจงกรม, พระพทธนรมต กประทบยน.' นมมฏต เปนบทคณพเศษของ พทโธ ซงไมไดเรยงไว เพราะเปนทเขาใจ ไปถงได นมมโต จงใชในฐานเปนนามนามได. ชณณจวรกาน ทสสาม. [ สามาวต. ๒/๕๘ ] ' จกถวาย แกภกษผมจวรเกา ท. ' ชณณจวรกาน ใชในฐานเปนนามนาม มอธบายอยางเดยวกบ นมมโต. [ ๓ ] สวนคณนามนอกจากทกลาวน ใชเปนคณบทหรอ ๑. ในเฉลยสมพนธ ในหนงสอเรองสอบบาลของสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๗๘ วา สกพพโต สมปทาน ใน โหต เชนเดยวกน.


วเสสนะตามปกต ถงมไดเรยงนามนามทเปนเจาของไว กตองหา เขามา อ:- ปโย น เต อาส อกณหเตโต. [ เทวทตต. ๑/๑๔๖ ] [พระเจาปงคละ ] ผมพระเนตรไมดา เปนทรกของทานหรอ ' อกณหเนตโต เปนคณบทของ ปงคโล ซงเปนอสาธาณนาม ทกลาวมาแลวขางตน. [ อกณหเนตโต วเสสนะของ ปงคโล๑] ปจฉมวเย อปปมตเตน [ ปพพชเตน] สมณธมโม กาตพโพ. [โพธราชกมาร. ๖/๕ ] อปปมตเตน เปนวเสสนะของ เฉพาะ ปพพชเตน ซงกลาวมาแลวขางตนคกบ คหภต แปลวา 'สมณธรรมอนบรรพชตผไมประมาท พงทาในปจฉมวย.' ปพพ- ชเตน เปนสาธารณนาม จากดเพศเฉพาะบรรพชตใชคกบ คหภต ซงจากดเพศเฉพาะคฤหสถเหมอนกน [ อปปมตเตน วเสสนะของ ปพพชเตน ]. นครวาส อฏ โกฏโย อทาส. [ กกกฏมตต. ๕/๒๘] '[เศรษฐ] ผอยในเมองไดให ๘ โกฏ.' นครวาส เปนคณบทของ เสฏ ทกลาวมาแลวขางตนคกบ คามวาส ซงเปนคณบทของ เสฏ อกบทหนง, และคณบททงสองนเอง กจากด เสฏ ๒ บท ใหตางกน เปนนครวาสคน ๑ คามวาสคน ๑ ในตอนตอมาเมอ จะกลาวถงเศรษฐคนไหน กเรยงไวแตคณบทเทานนวา นครวาส หรอ ๑. ในเฉลยสมพนธ ในหนงสอเรองสอบบาลของสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๗๙ วา อกณหเนตโต วเสสนะของ ปงคโล เชนเดยวกน.


คามวาส. นครวาส เปนคณบทของ เสฏ เทานน มใชของ ชโน หรอ ปคคโล ทวไป จงบอกสมพนธ เปนวเสสนะของ เสฏ ทง ๒ บท. บทคณนามในทเชนน ใชเปนคณบทหรอวเสสนของนามนาม ทกลาวมาแลวขางตนนนแล. [ ๔ ] บทคณนามโดยมาก ทเรยงไวโดยไมมบทนามนาม กากบ บางแหงใชเปนวเสสนตามปกต บางแหงใชในฐานเปน นามนาม, ขอนจงตองอาศยพจารณาตามหลกทกลาวมาแลว, สวน คณนามทใชเปนนามนามจนลงตวแลว กไมยากตอการพจารณา เพราะเหนเขากรไดทเดยววาใชเปนนามนาม เชน ปคคโล. [ ๕ ] ตอไปนจะหาตวอยางคณนาม นามบทเดยวกน แตใช เปนคณบท หรอวเสสนะตามปกตในทแหงหนง ใชในฐานเปน นามนามในทอกแหงหนง มาเทยบกน :- ๑. ปจฉมวเย อปปมตเตน สมณธมโม กาตพโพ [ ทยกมากลาวแลว ] ๒. อปปมตตา น มยยนต [ สามาวต.๓/๖๖ ]. อ. ท ๑ อปปมตเตน เปนวเสสนะของ ปพพชเตน แต ไมเรยง ปพพชเตน ไว เพราะกลาวมาแลวขางตนคกบ คหภต. [บอกสมพนธ วา อปปมตเตน วเสสนะของ ปพพชเตน โดย เตมเขามา]. อ. ท ๒ อปปมตตา ใชในฐานเปนนามนาม เพราะแสดง


ลกษณะของบคคลทวไป ซงเปนผไมประมาท [ไมเฉพาะแต บรรพชตอยาง อ. ท ๑ ] แตไมเรยง ปคคลา ไว เพราะเปนทเขาใจ ไดเอง [ในทนมไดเพงทางฉนท ] แปลวา ' บคคลผไมประมาท ยอมไมตาย.' [ บอกสมพนธวา อปปมตตา สยกตตา ใน น มยยนต]. บทคณนาม อธบายเบองตน: คณนามคออะไร ทานแสดงไวแลวใน วจวภาคทวาดวยนามและอพพยศพท, นามทมลกษณะอยางนน เปน ศพทเดยวกด เปนหลายศพทแตเขาสมาสกด เปนตทธตกด เปน นามกตกตลอดถงพวกศพทลงอณณาทปจจยกด, และนามนามทใช ในฐานเปนคณนาม, เหลานทงหมด เรยกวาคณนามในทน. คณนาม เหลานทประกอบดวยวภตตนาม เรยกวาบทคณนาม. (๑๕๘) บทคณนามใชในอรรถ ๓ อยาง ดงน :- วเสสน (คณนาม ) ๑. เปนเครองทานามนามใหแปลงจากปกต เรยกชอวา วเสสน อ. ปโย ปตโต. อธบาย : [๑ ] คาวา เปนเครองทานามนามใหแปลกจาก ปกต ออกมาจากคาวา วเสสน คอเปน วเสสน หรอเปนคณบท ของนามนาม อ. :- ปโย ปตโต (ในแบบ) ' บตรผเปนทรก' ปโย เปน วเสสนของ ปตโต เพราะแสดง ปตโต ใหแปลกจากบตรตาม


ปกตวาบตรทเปนทรก หาใชบตรคนใดคนหนงตามปกตไม. สลสมปนนา จ นาม ภกข สเทวกสส โลกสส ปยา โหนต. [ สานสามเณร. ๗/๔๘๑ ] กธรรมดาภกษผถงพรอมดวยศล ยอมเปนทรกของโลก พรอมทงเทวโลก. ตวอยางทแสดงมาน ใน ปฐมาวภตต แมในวภตตอน ตลอด ถงอาลปนกเชนเดยวกน. อ. :- ปณเตน ขาทนเยน โภชนเยน พทธปปมข ภกขสงฆ ปรวสตวา [ วสาขา. ๓/๔๘ ] องคาสภกษสงฆ มพระพทธเจา เปนประมข ดวยของเคยวและของบรโภคอนประณต. องฆ ปสส มหาป โมคคลลาน มหทธก. [ อคคเสนเสฏ ปตต. ๘/๒๖ ] ขาแตพระโมคคลลานะ ผมปญญามาก มฤทธมาก นมนตทานดเถด. วเสสนลงควปลลาส [ ๒ ] ตามปกต บทวเสสนทใชคณศพท ตองมลงค วจนะ และวภตต เหมอนกบบทนามทเปนเจาของ แตบทใดมลงคตางออก ไป ดวยเปนศพทพเศษหรอดวยเหตประการไรกตาม บทนนเรยกวา วเสสนลงควปลลาโส หรอ วเสสนลงควปลลาส คอวเสสนทใช ลงคผด อ. ขนต ปรม ตโป ตตก ขา. [อานนทตเถรสส ป ห ๖/๑๐๕ ] 'ขนตคอตตกขาเปนบรมตบะ.' (บางทานเหนวา ปรม เปนบทเดยวกบ ตโป.) บางแหง วปลลาสทง วจนะ อ. :-


พห เว สรณ ยนต... มนสสา ภยตชชตา. [อคค- ทตตปโรหต. ๖/๑๑๔] มนษย ท. มากแล ถกภยคกคามแลว ยอมถง...เปนสรณะ.' (บางทานเหนวา พห เปนวเสสนของ สรณ เหมาะกวา). นาทฏา ปรโต โทส อณถลาน สพพโส. [ จจมาณวกา. ๖/๕๐ ] ไมเหนโทษของผอนทงเลกทงใหญ โดยประการทงปวง. แตถาบทวเสสนนน ใชศพทนามนามชนดทลงคเดมของตน ไว หรอคงเปนเอกวจนะเสมอ ไมเปลยนไปตามบทนามนามทเปน เจาของ ไมเรยกวา วปลลาส เชน :- โย จ คาถา สต ภาเส. [ กณฑลเกสเถร. ๔/๑๑๐ ] ' บคคลใด พงกลาวคาถา ท. ตงรอย.' สต วเสสนของ คาถา. สต สต อตตภาเว อภนมมตวา. [ มารธตา. ๖/๖๖ ] ' นรมตอตภาพ ท. รอยหนง ๆ. ' สต สต วเสสนของ อตตภาว. (สต เปนบทนามนามทใชในฐานเปนคณนาม, ดในตอนทวาดวย บทเชนนนในทายขอน). อปมาวเสสน [ ๓ ] บทวเสสนทเปนอปมา คอทนามาเปรยบ เรยกชอวา อปมาวเสสน หรอ อปมาวเสสน. อ. :- อลงกโต มฏกณฑล. [ มฏกณฑล. ๑/๒๗ ] ทานตบ แตงแลวเหมอนมฏฐกณฑล.' มฏกณฑล อปมาวเสสนของ ตว.


อาทตตา นหฏ ภณฑ ปน ฑยหตมจฉส. [สานสามเณร. ๗/๑๕๗ ] 'ทานเปนเหมอนภณฑะ อนบคคลนาออกจากเรอนไฟไหม ยอมปรารถนาเพอจะไหมอก.' ภณฑ อปมาวเสสนของ ตว. อปมาวเสสนน โดยมากมอปมาโชตกนบาตกากบอยดวย อ. :- เคหทวาเร เอโก [ภกข] เถโร วย โต. [ มหากสสปต- เถรปณฑปาตทาน. ๓/๘๕ ] ' ภกษรปหนง คลายพระเถระยนอย ณ ประตเรอน.' เถโร อปมาวเสสนของ ภกข. ตว เม มาตร มตาย มาตา วย; ปตร มเต ปตา วย ลทโธ. [จกขปาลตเถร. ๑/๖ ]. อห มาตร มตาย มาตร วย; ปตร มเต ปตร วย ตมเห อลตถ. [ โชตกตเถร. ๘/๖๔ ] 'เมอมารดา [ของขาพเจา ] ตายแลว ขาพเจาไดทานเปนเหมอน มารดา เมอบดาตายแลว ไดทานเปนเหมอนบดา. ' มตา อปมา- วเสสนของ ตว. ปตา อปมาวเสสนของ ตว. มาตร อปมาวเสสน ของ ตมเห. ปตร อปมาวเสสนของ ตมเห. วมลจนทมณฑลมว สโธตมณขณฑมว นมมล สล อททส. [ สปปทาสตเถร. ๔/๑๓๘ ] ' ไดเหนศลไมมมลทน ดจดวงจนทร อนปราศมลทน และดจแทงมณทขดดแลว.' วมลจนทมณฑล และ สโธตมณขณฑ อปมาวเสสนของ สล. เอก โยชน เทว ตณ โยชนาน วย มต [ อ - ตรปรส. ๓/๑๑๕ ] ' สาคญโยชน ๑ เหมอน ๒-๓ โยชน. โยชนาน อปมาวเสสนของ โยชน.


ปพพเตน วย มหนเตน โสเกน อวตถโต, [ สามาวต. ๒/๑๙ ] 'เปนผอนโศกใหญดจภเขาแลว.' ปพพเตน อปมา- วเสสนของ โสเกน. ตวอยางตามทยกมากลาวน ใชศพทนามนาม. ตอไปน เปน ตวอยางทใชศพทคณนาม อชรามารา วย นจจปปมตตา มนสสา [ ปตปชกา. ๓/๒๘ ] 'มนษย ท. ประมาทแลว เนองนตย ดจผไมแก ไมตาย.' อชรามรา อปมาวเสสนของ มนสสา ขอสงเกต: ก. บทอปมาน ใชศพทนามนามกม คณนาม กม. ทใชศพทนามนาม โดยมาก อาจใชเปนอปมาลงคตถกได อปมาวเสสนกได. ทใชเปนอปมาลงคตถ มวธแปลอยางไร ได กลาวแลวในตอนทวาดวยลงคตถ ใน ปฐมาวภตต. แตทใชเปน อปมาวเสสน แปลเนองกบบทนามนามทเปนเจาของเหมอนบทวเสสน ข. ตามธรรมดา บทอปมา คอบททนามาเปรยบ ยอมคกบ บทอปไมย คอบททควรเปรยบเสมอ เพราะถามแตอปมา กไมรวา นามาเปรยบกบสงใด. เหตฉะน บางแหงทานวางไวแตบทอปมา ไมวางบทอปไมยไว เพราะซากน เชนน พงเตมบทอปไมยเขามา อ. สสโรโด วย [ โรโค ] เม อปปนโน. [ มหาธนวาณช. ๗/๘๕ ] ' โรคคลายโรคในศรษะเกดขนแลวแกเรา.' เตม โรโค เขามาเปนบทอปไมย. และบางแหงทานวางไวแตอปมาโชตกนบาต ไมวางบทอปมาไว เพราะซากน กพงเตมบทอปมาเขามา อ. น ปน เถเร ปพเพ [ มทจตโต] วย มทจตโต อโหส [ โกณฑ-


ธานตเถร. ๕/๕๑ ] 'แตหาไดเปนผมจตออนในพระเถระ ดจมจต ออนในกาลกอนไม.' เตม มทจตโต เขามาเปนบทอปมา. ค. บททเปนอปมา แตมใชวเสสน คงเรยกชอตามอรรถของ ตนในทนน ๆ (เวนแตบทลงคตถทเปนอปมา เรยกวาอปมา- ลงคตถ) อ. :- ปต วจน สเส อาสตตสตปากเตล วย เอโหส. [อปปลวณณาเถร. ๓/๑๔๗ ] ' คาของบดาไดเปนดจนามนทเคยวรอย งวดรดบนศรษะ.' อาสตตสตปากเตล วกตกตตา ใน อโหส. สชาตา โถก อากลา วย หตวา. [ มหากสสปตเถรปณฑ- ปาตทาน. ๓/๘๖๕ ] ' นางสชาดาเปนผเหมอนวนวายสกหนอย.' อากลา วกตกตตาใน หตวา. [มหาชนสส สตถ อทสสนกาโล ] สรยสส อฏงค- มตกาโล วย อโหส. [อมกปปาฏหารย. ๖/๘๖] ' กาลทมหาชน ไมเหนพระศาสดา ไดเหนเหมอนกาลทอาทตยอสดงค.' อฏงค- มตกาโล วกตกตตาใน อโหส. ฆ. บทอปมาทใชศพทคณนาม เปนวกตตโดยมาก. บาง แหง แมไมมกรยาวามวาเปน กควรเตมเขามา อ. สสสต วย [หตวา] ขายต. [ สามาวต. ๒/๖๑ ] ' ยอมปรากฏเปนราวกะเทยง.' สสสต วกตกตตาใน หตวา. สญญาวเสสน [ ๔ ] บทวเสสนทเปนชอ เรยกชอวา สาวเสสน หรอ


สญญาวเสสน อ.:- กสสโป ภควา. [ อตรปรส. ๓/๑๑๒ ] ' พระผมพระภาค กสสป.' กสสโป สญญาวเสสนของ ภควา. ราชา ปเสนทโกสโล, [จเฬกสาฎก ๕/๒ ] ' พระราชา ปเสนทโกศล. ' ปเสนทโกสโล สญญาวเสสนของ ราชา. บทวเสสนทเปนชอน มสญญาโชตก หรอนามวาจกนบาต กากบอยดวยกม อ:- โคตโม นาม พทโธ. [วสาขา. ๓/๗๘ ] พระพทธเจา ทรงพระนามวาโคตมะ. อนปย นาม มลลาน นคโม. [ เทวทตต . ๑/๑๓๐] นคม ของมลละ ท. ชอวาอนปยะ. ลจฉวกมาโร มหาล นาม. [ วฑฑภ. ๓/๕] ลจฉวกมาร ชอวา มหาล. บทวเสสนทเปนชอ ใชศพทนามนามเปนพน และตวอยางท แสดงแลว เปนอาสาธารณนาม, ทเปนสาธารณนามกม อ.:- เตส เหฏมโกฏยา โสตาปนโม สงขาตธมโม. [ชมพกาชวก. ๓/๑๖๐ ] ในบคคลผมธรรมอนรแลวเหลานน โดย ทสดเบองตา พระโสดาบนกชอวาผมธรรมอนรแลว. มหนตา รกขา วน นาม. [มหลลกภกข. ๗/๗๘ ] ตนไม ใหญ ๆ ชอวาปา.


บทวเสสนทมใชเปนชอ แมมสญญาโชตกนบาตกากบอยดวย กไมเรยกวาสญญาวเสสน เพราะบทวเสสนนนมใชเปนชอ สญญา- โชตกนบาตมอยเพยงเพอเสรมความใหกระชบเขาเทานน อ.:- อตถสทโท วย ห อโ สทโท ปรสาน สกลสรร ผรตวา าต สมตโถ นาม นตถ. [ จกขปาลตเถร. ๑/๑๕. ' จรงอย เสยงอนชอวาสามารถแผไปทวสรระของบรษ ท. ตงอย เหมอนเสยงหญงไมม. สมตโค วเสสนของ สทโท. น ห โกจ สตโต อชรามโร นาม อตถ. [ สามาวต] ๒/๖๗ ] ' เพราะวาสตวไร ๆ ชอวาผไมแกไมตาย มอยหามได. อชรามโร วเสสนของ สตโต. เรองสญญาวเสสนน มมตหนงวา ชอนใชเรยกในเมอไมม สญญาโชตกนบาตกากบอยดวย, ถามสญญาโชตกนบาตกากบอย ดวยแลว เรยกวาวเสสนเฉย ๆ เพราะมสญญาโชตกนบาตสองชอ อยแลว. แตถาพจารณาอกทางหนงวา คาวา สญญาวเสสน หมาย ความวา วเสสนทเปนชอ คอบทวเสสนนนเองเปนชอ โดยนยน จะมสญญาโชตกนบาตกากบอยดวยหรอไมกตาม บทวเสสนทเปน ชอนน กคงเปนชออยนนเอง จงคงเรยกวา สญญาวเสสน. โดยนยตรงกนขาม บทวเสสนทไมเปนชอ แมจะมสญญาโชตกนบาต กากบอยหรอไมม แตแปลเสรมชอเขา เพอใหกระชบความเชน ในทหนนเหต กไมเรยกวาสญญาวเสสน. สญญาวเสสนน เทยบ กนไดกบอปมาวเสสน คอบทวเสสนทเปนอปมา จะมอปมาโชตกนบาต


กากบอยหรอไมกตาม คงเรยกวา อปมาวเสสนอยนงเอง. อนง แมในโยชนา บทวเสสนทเปนชอ จะมสญญาโชตก- นบาตกากบอยหรอไมกตาม ทานกเรยกวาสญญาเหมอนกน. ใน การแปล ถาไมมสญญาโชตกนบาตกากบอย เสรมคา ชอวา เขาไปบาง แตแทจรงในทซงใชอสาธารณนามอนรจกกนทวไปแลว ไมตองเสรมกได เชน ราชา ปเสนทโกสโลจะแปลวา พระ- ราชาปเสนทโกศลกได ดจคาวา สมเดจพระเจาอยหว อานนทมหดล ไมจาตองเสรมวา สมเดจพระเจาอยหว ทรงพระนามวา อานนท- มหดล. สวนในทซงใชสาธารณนาม อาจตองเสรมเพอใหความชด ในภาษาไทย. ถามสญญาโชตกนบาตกากบอย กไมตองเสรม เพราะมคาแปลของนบาตนนอยแลว. บททมสญญาโชตกนบาตกากบอย แตมใชวเสสน คงเรยกชอ ตามอรรถของตนในทนน ๆ อ.:- โคตมพทโธ นาม อปปชชสสต. [ สชย. ๑/๙๘ ' ชอวา พระโคตมพทธะจกเกดขน.' โคตมพทโธ สยกตตาใน อปปช- ชสสต อรหตเต ปน ปตเต เอกนตทนตา นาม โหนต. [ ปณฑตสามเณร. ๔/๔๑ ].' เอกนตทนตา วกตกตตาใน โหนต. มม สหายกสส ธตา มม ธตา นาม [ โหต ]. [สามาวต. ๒/๓๑ ] ' ธดาของเศรษฐสหายของเรา กชอวาเปนธดา


ของเรา.' ธตา วกตกตตาใน โหต. สรปความ : วเสสนน (อรรถ) เปนเครองทานามนามใหแปลก จากปกต เปนของนามนามทเปนเจาของ. ขอสงเกตวธเรยงวเสสน ก. วเสสน โดยมากเรยงไวหนาบทนามนามทเปนเจาของ เชน อ. สลสมปนนา จ นาม ภกข... [ ทยกมาแสดงแลว ] แมมหลายบทกเชนเดยวกน อ. มยา สพพเสโต เกลาส- กฏปปฏภาโค ตมหกเว อนจฉวโก วรวารโณ ทฏโ. [ สามาวต. ๒/๓๔ ] 'ชางตวประเสรฐ เผอกปลอด มสวนเปรยบดวย ยอดเขาไกรลาส อนสมควรแกพระองคเทานน อนขาพระองค เหนแลว.' ข. ในทซงมวเสสน ๒ บท แทรกบท นามนามทเปนเจาของไวกลาง บาง อ. มหทธโน วาณโช อปปสตโถ สปปฏภย มคค [ ปรวชเชต ]. [ มหาธนวาณช. ๕/๒๒ ] 'พอคาผมทรพยมาก แต มพวกนอย ยอมเวนทางมภยเฉพาะหนา.' ค. บางแหง มใชเรยงไวหลงบทนามนามทเปนเจาของเทานน ยงเรยงไวหลงกรยาดวย ทานองวกตกตตาทจะกลาวตอไป อ.:- เอต เม สาวกยค ภวสสต อคค ภททยค. [ สชย. ๑/๙๐ ] ' สหายทง ๒ นน จกเปนคแหงสาวกอนเลศ เปนค [ แหสาวก ] อนเจรญของเรา.' อคค วเสสนของ สาวกยค.


ราชา โหต จกกวตต. [ สชย. ๑/๑๐๑ ] ' จะไดเปนพระราชา ผจกรพรรด. ' จกกวตต วเสสนของ ราชา. ตตถ โส ภควา เอตรห วหรต อรห สมมาสมพทโธ. ' พระผมพระภาค ผเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน บดนประทบอยในพระนครสาวตถนน.' อรห และ สมมาสมพทโธ วเสสนของ ภควา. ต อาคจฉมาน อททส กปปสตสหสส ปรตปารม อภนหารสมปนน. [ ปฏาจารา. ๔/๑๖๔ ] ' ไดเหนนางผมบารม อนบาเพญแลวสนแสนกลป ถงพรอมดวยอภนหารมาอย. ' ปรต- ปารม และ อภนหารสมปนน วเสสนของ ต. [ อาคจฉมาน กเปนวเสสนของ ต ]. ในทซงควรเรยงไวหนาบทนามนามทเปนเจาของ แตเรยงไว หลง มอธบายของเกจอาจารยวา ตองการความไพเราะ หรอใหม ความหมายอยางอนแทรกอยดวย เชนตองการเนนความ. การทนาตวอยางการเรยงมาแสดงดวยน เพอประกอบความ เขาใจ แลวจกไดไมหลงใชผด. วกตกตตา (คณนาม) ๒ เปนคณนามกด เปนนามนามแตใชดจคณนามกด ทเขากบกรยาวามวาเปน เรยกชอวา วกตกตตา อ. พหสสโต โหต. ชาตยา ขตตโย โหต.


อธบาย : [ ๑ ] ขาวากรยาวามวาเปนนน คอกรยาในพากย [ กรยาอาขยาตและกรยากตกทใชคมพากย ] และกรยาในพากยางค [ กรยากตกทไมใชคมพากย ] อนประกอบดวย ภ ธาต ห ธาต และ อส ธาต. ขอวาเปนนามนามแตใชดจคณนามนน คอนามนาม ทใชในฐานะเปนคณนามดงกลาวแลว. คณนามทใชศพทคณนาม ตามธรรมดากด คณนามทใชศพทนามนามกด อนเขากบกรยา ดงกลาวแลว เรยกชอวา วกตกตตา. อนง ในประโยคกตตวาจก บทวกตกตตาประกอบดวย ปฐมา- วภตต สวนในประโยคกมมวาจก และ ภาววาจก ประกอบดวย ตตยาวภตต พงทราบ อ. ดงตอไปน :- [ใชศพทคณนาม ] พหสสโต โหต. (ในแบบ) ' ยอมเปน ผมสตะมาก. พหสสโต วกตกตตาใน โหต. แม อ. ตอไป กพง ทราบการเขาสมพนธอยางน. สลสมปนนา จ นาม ภกข สเทวกสส โลกสส ปยา โหนต [ ยกมาแสดงแลว ป ] . อกสเตน ภวตพพ อารทวรเยน. [ จลลกาลมหากาล. ๑/๖๖ ] พงเปนผไมเกยจคราน ปรารภความเพยร [ ใชศพทนามนาม ] ชาตยา ขตตโย โหต. (ในแบบ) ยอมเปนกษตรยโดยชาต.' ราชา วา โหต พทโธ วา. [ เทวทตต. ๑/๑๓๐ ] ' จงเปนพระราชาหรอพระพทธเจากตาม.'


ตวอยางทกลาวมาน เขากบกรยาวามวาเปนในพากย. สวน ทเขากบกรยาวามวาเปนในพากยางค พงทราบ อ. ดงตอไปน :- [ ใชศพทคณนาม ] มนสสภโต สมาโน. [ สกก. ๒/๑๐๐ ] เปนผเปนมนษย. จตตาฒสโกฏวภโว โหนโตป. [ กมภโฆสก. ๒/๗๕ ] แม เปนผมทรพย ๔๐ โกฏ. ทคณตคณา วย หตวา ขายต. [ อตรปรส. ๑/๑๑๔ ] ยอมปรากฏเปนเหมอนคณ ๒ คณ ๓. สโร หตวา ปตต คเหต อวหสนโต. [ สามาวต. ๒/๓๘ ] ไมอาจเพอเปนผกลารบซงบาตร. สคคปรายเนนน วา มคคปรายเนน วา ภวต น สกกา. [กมารกสสปตเถรมาต. ๖/๑๖ ] ไมอาจเพอเปนผมสวรรค หรอมรรค เปนทไปเบองหนา. เตน ปมคามนา หตวา สมนนาคต , [ จกขปาลตเถร. ๑/๒๑ ] ประกอบดวยใจนน อนเปนธรรมชาตถงกอน. [ อ.หลงน ในพากยกตตวาจก หตวา วเสสนของ มเนน, แตทใชอยางนมนอย ]. [ ใชศพทนามนาม ] หตถ ปน เอราวโณ นาม เทวปตโต หตวา นพพตต. [ สกก. ๒/๑๐๘ ] ' สวนชางบงเกดเปนเทพบตร ชอวา เอราวณ.' เชฏโก ภวต น สกโกต. [ กกกฏมตต. ๕/๒๘ ] ' ยอมไมอาจเพอเปนหวหนา.'


[ ๒ ] แมเขากบกรยา ชา ธาต [เกด] กเรยกชอวาวกตกตตา อ. สตถา จฬปนถกสส อวสสโย ชาโต. [ จปปนถกตเถร. ๒/๙๑ ] ' พระศาสดาเกดเปนทพง ของพระจฬปนถกะแลว.' [ ๓ ] ทเรยกวาวกตกตตา เพราะทากตตาปกตใหวกฤต คอ ผดแผกไปจากภาวะเดม เชน ภกข... ปยา โหนต. ปยา ทา ใหภกษตามปกต กลายไปเปนภกษทเปนทรก. หรอตวอยางไทย ๆ เชน ' ชายฉกรรจเปนทหาร ' คาวาเปนทหาร ทาใหชายฉกรรจอยใน ภาวะอกอยางหนง คอภาวะเปนทหาร. ในโยชนาเรยกกตตาปกต วาปกตกตตาเปนพน เชน ภกข ปกตกตตาใน โหนต. สรปความ : วกตกตตา (อรรถ) ทาใหกตตาปกตวกฤตไป จากเดม. (การเขา) เขากบกรยาวามวาเปน หรอ กรยา ชา ธาต. ขอสงเกตวธเรยงวกตกตตา ก. บทวกตกตตา โดยมากเรยงไวหลงนามนามทเปนเจาของ หนากรยาวามวาเปน เชน :- สลสมปนนา จ นาม ภกข สเทวกสส โลกสส ปยา โหนต. มหลายบทกเชนเดยวกน. อ. :- ปาสาทกา รปโสภคคปปตตา อโหส. [ โรหณขตตยกา. ๖/๑๖๔ ] ไดเปนผนารกถงความงามเลศดวยรป. โส สปตตทาโร สลวา กลยาณธมโม ทานสวภาครโต.


อโหส. [ ธมมกอปาสก. ๑/๑๒๖] เขาพรอมทงบตรและภรรยาไดเปน ผมศล มกลยาณธรรม ยนดในการจาแนกแจกทานแลว. ข. แตในทซงมบทวกตกกตตาตงแต ๒ บทขนไป เรยงกรยาไว หนาสดกม อ. :- ตสเสกปตตโก อโหส ปโย มนาโป. [มฏกณฑล. ๑/๒๔ ] บตรนอยคนเดยว ไดเปนทรกทพอใจ ของพราหมณนน. สาวตถย กร มหาสวณโณ นาม กฏมพโก อโหส อฑโฒ มหทธโน มหาโภโค อปตตโก [ จกขปาลตเถร. ๑/๓ ] ดงได สดบมา ในกรงสาวตถ มกฎมพผหนงชอมหาสวรรณ เปนคนมงคง มทรพยมาก มสมบตมาก แตไมมบตร. เสฏ โน ปเนกา ธตา อตถ ปณณรสโสฬาวสสทเทสกา อภรปา ปาสามกา [ สามาวต. ๒/๒๑ ] เศรษฐมธดาคนหนงเปนผ มอายนบได ๑๕-๑๖ ป มรปงามนารก. ค. เรยงกรยาไวเปนท ๒ กม อ :- เอกสม ห สมเย เวสาล อทธา อโหส ผตา พหชนา อากณณมนสสา. [ อตตโน ปพกมม. ๗/๘๙ ] กในสมยหนง เมองเวสาลไดเปนเมองมงคงกวางขวาง มคนมาก มมนษยคบคง. ฆ. ในทซงมวกตกตตา ๒ บท เอากรยาไวกลางกม อ. :- ราชา วา โหต พทโธ วา. [ แสดงแลว ]. สา สกกสส ปยา อโหส มนาปา. [ โรหณขตตยกา.


๖/๑๖๕ ] นางไดเปนทรกเปนทพอพระทยของทาวสกกะ. มาคนทยพราหมณสส ธตา มาคนทยาเยว นาม อโหส อตตมรปธรา. [ มาธตา. ๖/๖๓ ] มาคนทยพราหมณ ไดมธดา ชอวา มาคนทยา ทรงรปอนอดม. ง. ตวอยางทแสดงมาแลวน คงเรยงบทวกตกตตาไวหลงนามนาม ในทบางแหงเรยงไวหนากม อ. ทฆายโก โน โหต ราชา. [ จฬปนถกตเถร. ๒/๘๘ ] ขอพระราชของเรา ท. จงทรงมพระ- ชนมายยนยาว. ในทซงควรเรยงไวหลงนามนาม แตทเรยงไวหนา มอธบาย ของเกจอาจารยวา ดวยตองการความไพเราะ หรอใหมความหมาย อยางอนแทรกอยดวย เชนตองการเนนความ. จ. บางแหง คลายเปนวกตกตตาตามบทอนทใกลกน หรอ ตามวธเรยงแตไมใช เชน :- โส สปตตทาโร สลวา กลยาณธมโม ทาสวภาครโต อโหส. สปตตทาโร วเสสนของ โส. ราชา โหต จกกวตต. จกกวตต วเสสนของ ราชา [ ราชา วกตกตตาใน โหต ]. ตสม จ นคเร เอกา โสฬสวสสทเทสกา อภรปา กมารกา อโหส. [ อนตถคนธกมาร. ๖/๑๔๗ ] ' กกมารกาคนหนงมอายนบ ได ๑๖ ป มรปงาม ไดมในนครนน.' เอกา โสฬสวสสสทเทสกา และ อภรปา วเสสนของ กมารกา.


ทงน ใหสงเกตทาทวธเรยงและความเปนสาคญ เชน สปตต- ทาโร ทเปนวเสสน เพราะหมายความวา เขาพรอมทงบตรและ ภรรยาตางเปนผมศล เปนตน คอบตรและภรรยามศลดวยเหมอนกน ถาเปนวกตตา จะตองมความหมายวา เขาเปนผพรงพรอม ดวยบตรและภรรยา และมศลเปนตน, ขอวามศลเปนตน หาได หมายไปถงบตรและภรรยาดวยไม หมายถงเขาคนเดยวนน. วกตกมม (คณนาม) ๓. บทวเสสนทประกอบดวยทตยาวภตต เขากบกรยาวาทา ในพากยทเปนกตตวาจก และประกอบดวยปฐมาวภตต ในพากย ทเปนกมมวาจก เรยกชอวา วกตกมม อ. อม อตถ ปากฏ กโรห. กฏมพสส สามก น กรสสาม. ปาณาตปาตสส อการโก กโต. อธบาย : [ ๑ ] บทวเสสนทเขากบกรยาวาทา เรยกชอวา วกตกมม. ในพากยกตตวาจกประกอบดวย ทตยาวภตต ในพากย. กมมาวาจกประกอบดวย ปฐมาวภตต อ. :- [ ในพากยกตต ] อม อตถ ปากฏ กโรห. (ในแบบ ) ' เจาจงทาหนาซงเนอใหปรากฏ.' ปากฏ วกตกมมใน กโรห. อ. ตอไป กพงทราบการบอกเขาดจเดยวกน. กฏมพสส สามก น กรสสาม. (ในแบบ) ' เราจกทาเขา ใหเปนเจาของขมทรพย.'


เอกจรย ทฬห กยรา. [ มหากสสปตเถร สทธวหาวก. ๓/๑๒๕ ] พงทาความเทยวไปผเดยวใหมน. อมสสา สาลาย ม เชฏก กโรห. [ สกก. ๒/๑๐๔ ] ทานจงทาเราใหเปนหวหนาแหงศาลาน. สมมาสมพทโธ สกกสส สมปตต มหต กตวา กเถส. [ สกก. ๒/๙๙ ] พระสมมาสมพทธเจา ตรสทาสมบตของทาวสกกะ ใหใหญ. [ ในพากยกมม ] ปาณาตปาตสส อการโก กโต. (ในแบบ) ทาใหเปนผไมทาซงปาณาตบาตแลว.' อการโก วกตกมมใน กโต. กตตพพ กสล พห. [ วสาขา. ๓/๗๙ ] กศล อนผเกดแลว- ตองตายพงทาใหมาก. อฏ น นคร กต. [ รปนนทาเถร. ๕/๑๑๑ ] ทาใหเปนนคร แหงกระดก ท. โส คาโม ตสสาเยว นหานมล กตวา ทนโน. [ ปเสน- ทโกสล. ๖/๑๓๒ ] บานนนขาพระองคใหแกนางนนแหละ ใหเปน คาเครองอาบ. [ ๒ ] ในพากยกตตวาจก บทนามนามทเปนเจาของ ประกอบ ดวยทตยาวภตต เปนอวตตกมมในกรยานน บทวกตตกมมจงประกอบ ดวยทตยาวภตตใหเหมอนกน. บางแหงไมเขยนบทนามนามทเปน เจาของไวดวย ตองเขาใจเอาเอง.


สวนในพากยกมมวาจก บทนามนามทเปนเจาของ ประกอบ ดวย ปฐมาวภตต ใชเปนวตตกมม บทวกตกมมจงประกอบดวย ปฐมาวภตตตาม. ทเรยกวาวภตตกมม เพราะทากมปกต คออวตตกมม หรอ วตตกมมตามทกลาวแลวใหวกฤตไป ดจเดยวกบวกตกตตาทแสดงแลว. ในโยชนาเรยกกมมปกตวา ปกตกมม เปนพน. สรปความ : วกตกมม (อรรถ) ทากมมปกตใหวกฤตไปจากเดม. (การเขา ) เขากบกรยาวาทา. กรยาทกลาวในสวนท ๒ ท ๓ ในพากยทเปนกตตวาจาแหงขอ น แมถงไมเขยนไวกได ตองเขาใจเองเอง ดงน : อตตา ห อตตโน นาโถ [ โหต ]. อม อตถ ปากฏ [ กตวา ] วเทห. อธบาย : [ ๑ ] กรยาทกลาวในสวนท ๒ คอกรยาวามวาเปน กรยาทกลาวในสวนท ๓ คอกรยาวาทา. กรยาเหลาน ในพากยกตต- วาจก แมถงไมเขยนไวกได เมอเปนเชนน ตองเขาใจเอาเองกลาวคอ ตองเขาใจวา ถาบทคณนามนน เปนวกตกมม กตองเตมกรยาวา ทาเอาเอง. จะกลาวถงวกตตากอน. เตมกรยาวามวาเปน (วกตกตตา) [ ๒ ] คณนามทมกรยาวามวาเปนกากบอยดวย รไดงายวาเปน วกตกตตา แตทไมมกรยาเชนนนกากบอย จาตองพจารณาวา เปนวเสสนหรอวกตตา. เหตฉะน จงควรรความตางกนแหงอรรถ


ของวเสสนและวกตกตตากอน. โดยยอทสด วเสสนแสดงลกษณะ สวนวกตกตตาแสดงภาวะ คอแสดงภาวะของนามนามวาเปนอยางไร มวธสงเกตความอยางงาย ๆ คอ คณนามทตองใชคากรยาวา' ม ' หรอ 'เปน ' นา เพอแสดงภาวะของนามนามทเปนเจาของ จดเปนวกตกตตา ทกบท เชน อตตา ห อตตโน นาโถ [ โหต ] (ในแบบ ) ' ตนแล เปนทพงของตน.' นาโถ แปลวา ทพง และบทนแสดงภาวะ ของ อตตา วา เปนทพง จงตองใชคากรยาวา ' เปน' นา วา ' เปนทพง ' โดยวธน กรไดวา นาโถ เปนวกตกตตา. และคาวา เปน ทใชนาในภาษาไทยนน กคอคากรยานนเอง, แตในภาษาบาล อาจไมเขยนไวกได เมอเปนเชนน ตองเตมเอาเอง. วธเตม: ถาบทวกตกตตานน เปนทสดความแหงประโยคนน เตมกรยาในพากย เชนในตวอยางขางตน เตม โหต. และ เชน สโข [ โหต ] ปสส อจจโย. [ ลาชเทวธตา. ๕/๙ ] ' ความ สงสมบญ เปนเหตในเกดสข.' ถายงไมเปนทสดความ คออยในระหวางประโยค เตมกรยา ในพากยางค เชน วสตกามา [ หตวา ] วสนต [ มหาธนวาณช. ๕/๒๒ ] 'เปนผใครจะอย กอยเถด.' เมอเตมกรยาในพากย พงประกอบใหมกาลถกตามความหมาย ในทนน ๆ อ. น ภกขเว อทาเนว [ สารปตโต กต กตเวท โหต ]; ปพเพป สารปตโต กต กตเวทเยว [ อโหส ].


[ราธตเถร. ๔/๓ ] ' ภกษ ท. สารบตรเปนผกตญกตเวท ในบดน เทานนกหาไม; แมในกาลกอนกไดเปนผกตญกตเวทแลวเหมอนกน.' นอกจากสงเกตความโดยวธดงกลาวแลว พงสงเกตวธเรยงคอ ในขอความหลายพากย ซงอยตดกน เปนวกตกตตาเหมอนกน ทาน เขยนไวแตพากยตนหรอพากยสดทาย หรอทง ๒ เทานน เชนน ตอง เตมเขามาใหเหมอนกนทกแหง อ. :- วารปปตตา มคเธน เถร อโหส ; ปตโต กมากสสโป [ อโหส ]; คพภนมคยา ชวต ปรจจชตวา คโต นโครธมคราชา ปน อหเมว [ อโหส ]. [ กมารกสสปตเถรมาต. ๖/๕ ] แมเนอ ผถงวาระไดเปนเถร; ลกเนอไดเปนกมารกสสป; สวนพญาเนอชอวา นโครธ ผสละชวตเพอแมเนอมครรภไปแลว ไดเปนเรานเอง. ตสส มาตา มหายาเทว นาม ภวสสต ; ปตา สทโธทโน นาม มหาราชา [ ภวสสต]; ปตโต ราหโล นาม [ ภวสต ]; อปฏาโก อานนโท นาม [ ภวสสต ]; ทตยสาวโก โมคคลลาโน นาม [ภวสสต ]; ตว ปนสส อคคสาวโก ธมมเสนาปต สารปตโต นาม [ ภวสสส ]; [ สชย. ๑/๑๐๖ ] พระมารดาของพระพทธเจานน จกมพระนามวาพระนามมหามายาเทว; พระบดาจกเปนพระมหาราชา พระนามวา สทโธทนะ ; พระโอรสจกมพระนามวา ราหล; พระพทธ อปฏฐากจกมนามวา อานนท; พระสาวกท ๒ จกมนามวา โมคคล- ลานะ; สวนทานจกเปนอคคสาวกธรรมเสนาบดนามวา สารบตร


ของพระพระพทธเจานน. แมกรยา ชา ธาต อนเปนทเขาแหงวกตกตตา กดจเดยวกน อ. ขชชตตรา ปน ภนเต เกน กมเม ขชชา [ ชาตา] ; เกน มหาปา [ ชาตา] ; เกน โสตาปตตผล อธคตา [ ชาตา ]; เกน ปเรส เปสนการกา ชาตา. [สามาวต. ๒/๖๔ ]' ขาแตพระองค ผเจรญ กนางขชชตตราเกดเปนผคอม เพราะกรรมอะไร; เกดเปนผ มปญญามาก เพราะกรรมอะไร; เกดเปนผบรรลโสดาปตตผล เพราะ กรรมอะไร; เกดเปนหญงรบใช เพราะกรรมอะไร.' อนง ถาเปนบทในคาถา ใหสงเกตอรรถกถา ถาอรรถกถาใช เปนวกตกตตา โดยวางกรยาวามวาเปนไว กใหใชตาม อ. เอโก [ หตวา ] จเร [ สมพหลภกข. ๗/๑๖๒ ] ' พงเทยวไปผเดยว.' [ในอรรถกถาแกวา เอกโก หตวา จเรยย ]. ขอวา แมถงไมเขยนไวกไดนน หมายความตรงกนขามวาถง เขยนไวกได อ. เทยบกน :- คท ๑ ตมเห กเลสาตรา หตวา วหรถ ; อห อนาตโร [ หตวา ] วหราม. [ าตกาน กลหวปสมน. ๖/๑๒๒ ] พระองค ท. เปนผ เดอดรอนเพราะกเลสอย ; อาตมาเปนผไมเดอดรอนอย. คท ๒ สโร หตวา ปตต คเหต อวสหนโต, [ สามาวต. ๒/๓๘ ]


ไมอาจเพอเปนผกลารบบาตร. อหป พทโธมหต อปโปสสกโก [ หตวา] นสทต นาลตถ. [ปณฑตสามเณร. ๔/๔๐ ] แมเรากไมอาจจะนงเฉยเมยดวยคดวาเปน พระพทธเจา. คท ๓ ทฆายโก โน โหต ราชา. [ จฬปนถกตเถร. ๒/๘๘ ] ขอพระราชาของเรา ท. จงมพระชนมายยนนาน. สามโก [ โหต ] ห ปตโต ปต สนตกสส. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๒ ] บตรเปนเจาของสมบตบนดามของบดา. บทคณทใชศพทนามนาม อนวางไวสดความทอนพากยางคกด พากยกด เปนวกตกตตาเปนพน อ. ภควา อรหา [ โหต ] เจว อรหตตาย จ ธมม เทเสต. [ ทารจรยตเถร. ๔/๑๐๐ ] ' พระผม- พระภาคยอมเปนพระอรหนตดวย ยอมแสดงธรรม เพอความเปน พระอรหนตดวย.' [ ความทอน ภควา อรหา มฐานะเทากบทอน เทเสต, สงเกตสมจจยตถนบาต, เพราะฉะนน จงเตม โหต ไมใช [ หตวา.] เตมกรยาวาทา (วกตกมม) [ ๓ ] บทวเสสนประกอบดวย ทตยาวภตต ในพากยเปนกตต- วาจก ทแสดงภาวะอกอยางหนงของบทอวตตกมมดจวกตกตตา ใน ภาษาไทยแปลโดยอรรถวา ใหเปน นาบาง เปน นาบาง แมไม


เขยนกรยาวาทาโดยเฉพาะคอ กตวา ไว กพงทราบวา เปนวกตกมม ทกแหง เชน :- อม อตถ ปากฏ [ กตวา ] วเทห. (ในแบบ) เจาจงกลาว ความนใหปรากฏ. จตปปท สงขมข นาร สพพงคโสภน ภรย [ กตวา ] เต อานยสสาม. [ นนทตเถร. ๑/๑๒๐ ] ขาจกนานางฬาสาว มเทา ๔ มหนา (แหลม) เหมอนสงข งามทวตว มาใหเปนภรยาของเจา. โมคคลลาน สกข [ กตวา] ลภตวา กเถม. [ อชครเปต. ๕/๕๘ ] เราไดโมคคลลานะเปนพยานแลว จะกลาว. อชเชว พทธ สรณ [ กตวา] วชาห. [ มฏกณฑล. ๑/๓๑ ] จงถงพระพทธเจาเปนทพงในวนนทเดยว. แมในพากยเปนกมมวาจก กพงปฏบตเชนเดยวกน อ...มล- ฆจฉ [ กตวา ] สมหต. [ ตสสตเถร. ๗/๒๔ ] 'อกศลนน อน บคคลใด ... ถอนขนทาใหมรากหลด.' [ ในอรรถกถา ทานวาง กตวา ไว ]. ขอวา ในพากยเปนกตตวาจกนน เหนวามงทเปนไปโดยมาก คงมไดมงหามวา ในพากยกมมวาจก มใหเตม กตวา. เพราะในพากย กมมวาจกททานวาง กตวา ไวดวยกม เชน ในอรรถกถาแหง อ. ขางตน และเชน โส คาโม ตสสาเยส นหานมล กตวา ทนโน. [ แสดงมาแลว ]. ตวอยางเชนนมนอย ถงอยางนน กพอเปนเครอง-


แสดงวา ไมมขอหามมใหเตม กตวา ในพากยเปนกมมวาจก. พง สงเกตตวอยางตอไปนอก รา ทวคณ [ กตวา] ปปผมล ทนน [สามาวต. ๒/๔๙] 'คาดอกไม อนพระราชาพระราชทานใหเปน ๒ เทา.' นเหนชดวา เปนวกตกมม ดวยเทยบกบในพากยเปนกตตวาจกวา ทวคร กตวา ทาเปส [ จเฬกสาฏก. ๕/๒ ]. ขอวา เขากบกรยาวาทานน กลาวตามกลกทวไป กรยาอนทม อรรถเชนเดยวกบ กร ธาต เชน จร ธาต ในความประพฤตกใช เขาได. ทานใชเขากรยาอนจากนนกม อ. นาห ตมเหห อทกตตถโต กมภทาส วย อานตา. [วสาขา. ๓/๖๓ ] ' ดฉนอนทานนามาให เปนเหมอนนางกมภทาส จากทานาหามได.' ในสมพนธตวอยาง ทายหนงสอวากยสมพนธ ภาคท ๓ ทรงบอกสมพนธวา กมภทาส วกตกมมใน อานตา. ขอสงเกต บทนามนามทใชในฐานเปนคณนาม [ ๑ ] มกเปนทสงสยกนเสมอวา บทคณนามในทบางแหง มลงค วจนะ และวภตต เหมอบทนามนามทเปนเจาของ, บางแหงมวภตต เสมอกนเทานน. ทงนเพราะบทคณนามทงปวง มไดใชศพทคณนาม แตอยางเดยว ใชศพทนามนามกม. บทคณนามทใชศพทคณนามโดยตรงนน มลงค วจนะวภตต เหมอนบทนามนามทเปนเจาของเสมอ. เชน ปโย ปตโต. ทงน


เวนแตเปนศพทพเศษซงมอยเปนสวนนอย อ.เอกาห ชวต เสยโย. [กสาโคตม. ๔/๑๕๔ ] ' ความเปนอยสนวนเดยว ประเสรฐกวา.' สวนทใชศพทนามนามนน มวภตตเหมอนบทนามนามทเปน เจาของเสมอ. แตลงคและวจนะเหมอนกม ไมเหมอนกม อยางน :- ก. ม ลงค และ วจนะ เหมอนกบนามนามทเปนเจาของ อ. :- เชฏปตโต เม พทโธ; กนกปตโต อคคสาวโก ; ปโรหตปตโต ทตยาสาวโก. [ สชย. ๑/๙๕ ] บตรคนโตของเรา เปนพระพทธเจา ; บตรคนเลก เปนพระอครสาวก; บตรปโรหต เปนพระทตยาสาวก. สข ยาว ชรา สล. สขา สทธา ปตฏ ตา. สโข ปาปฏลาโภ. [ มาร. ๗/๑๖๕ ] ศลใหเกดสข ตราบเทาชรา. ศรทธาตงมนแลว ใหเกดสข. ความกลบไดปญญา ใหเกดสข. ข. มวจนะเหมอนนามนามทเปนเจาของ ; แตลงคนนคงอยตามท คอเดมเปนลงคอะไร กคงเปนลงคนน อ. พทโธ เม สรณ วร. ' พระพทธเจาเปนสรณะอนประเสรฐของขาพเจา.' ขอสงเกต: บทคณนามทใชศพทนามนาม อาจมคณบทของตน หรอมบทอนเขาไดดวย ดจบทนามนามทวไป เชนใน อ. น สรณ ใชเปนคณนาม ม วร เปนคณบทของตน. หรอ มม สหายกสส ธตา มม ธตา นาม. [ สามาวต. ๒/๓๑ ] ' ธดาของเศรษฐสหาย ของเรากชอวาเปนธดาของเรา.' ธตา บทหลง ใชเปนคณนาม ม มม


เปนสามสมพนธ. ค. คงลงคไวตามท เหมอนขอ ข. สวนวจนะมกประกอบใหเปน เอกวจนะอยางเดยว แมบทนามนามทเปนเจาของจะเปนพหวจนะกไม คลอยไปตาม. อ. เตส เอเกกสส ปจ ปจ อปาสกสตาน ปรวาโร. [ ธมมกอปาสก. /๑๒๖ ] ' อบาสก ๕๐๐ ๆ เปนบรวาร ของอบาสกคนหนง ๆ ในอบาสกเหลานน.' [ ๒ ] อกอยางหนง บทคณนามอาจตางลงคและวจนะกบนาม- นามทเปนเจาของได เพราะเหตดงตอไปน :- ก. นามนามทเปนเจาของมหลายบทตางลงคกน แตมคณนาม รวมกน บทคณนามนน อยใกลกบนามนามบทใด กมลงคเหมอน นามนามบทนน อ. :- เทวทตเตน เอว อปนสสยสมปนโน กมารกสสโป จ เถร จ นาสตา. [ กมารกสสปตเถรมาต. ๖/๑๕] ' พระกมารกสสปและ พระเถร ผถงพรอมแลวดวยอปนสยอยางน อนพระเทวทตต ใหฉบหายแลว.' อปนสสยสมปนโน ใกล กมารสสโป. อปปมตตโกป ห โกโธ วา อสสา วา กาต น ยตตรปเยว. [ โรหณขตตยกา. ๖/๑๖๓ ] ' ความโกรธหรอความรษยา แมม ประมาณนอย มรปอนควรเพอทาหามไดทเดยว.' อปปมตตโก ใกล โกโธ. ยตตรปา ใกล อสสา. ข. แมนามนามทเปนเจาของเปนเอกวจนะ แตมหลายบท (เวนทมวกปปตถนบาต) และมคณนามรวมกน บทคณนามนน :


[ ก ] ในทเปนวเสสน ประกอบเปนพหวจนะบางกม อ. น ห ธมโม อธมโม จ อโภ สมวปากโน. [จกขปาลตเถร. ๑/๒๑ ] ' ธรรมและอธรรมทง ๒ หามวบากเสมอกนไม.' แตโดยมาก อยใกล นามนามบทใด กประกอบเหมอนนามนามบทนน เชนเดยวกบลงค. [ ข ] ในทเปนวกตกตตา ประกอบเปนพหวจนะเปนพน เชน เดยวกบกรยา อ. พมพสาโร จ ปเสนทโกสโล จ อม ภคนปตกา โหนต. [ วสาขา. ๓/๔๘ ] ' พระเจาพมพสาร และ พระเจาปเสนทโกสล ตางเปนพระราชสวามของพระภคนกนและกน.' และ สมวปากโน ใน อ. ในขอ [ ก ] ตามขอความทกลาวมาน เปนการกลาวถงวธใชศพท และวธ ประกอบลงค วจนะ วภตต อนควรสงเกตใหรไว. สพพนาม (๑๕๙) บทสพพนาม, ถาเปนปรสสพพนาม เรยกชอเหมอน บทนามนาม; ถาเปนวเสสนสพพนาม เรยกชอวา วเสสน. อธบาย : [ ๑ ] ปรสสพพนามทง ๓ บรษ มอรรถ, ชอ, และ การเขา เหมอนบทนามนามทกวภตต, ถาเปนวเสสนสพพนาม ก เหมอนบทวเสสน. [ ๒ ] ต ศพท อาจใชเปนปรสพพนามกได วเสสนสพพนาม กได เวนแตทนามนามอนเปนเจาของกากบอย และทรบ ย ใชเปน วเสสนสพพนาม.


บทกรยา (๑๖๐) บทกรยาเปน ๒ อยาง คอ บทกรยาในพากยางค อยาง ๑ บทในกรยาพากยอยาง ๑. อธบาย: ในเบองตนตอนทกลาวถงบท ไดประมวลบทแหง ออกเปน ๒ คอ บทนาม ๑ บทกรยา ๑ บทนามไดกลาวมาแลว บดน จะกลาวถงบทกรยาตอไป. ในบทกรยาทง ๒ นน บทกรยาในพากยางค ไดแกบทกรยากตก เวนแตทใชคณพากย บทกรยากตกน ทแจกดวย วภตตนามได กควรนบเขาในบทนาม ในเมอเพงถงวภตตนาม แตในทนเพงถงความทเปนกรยา จงจดเขาในบทกรยา. กรยากตกน เรยงไวในความตอนหนง ๆ ของพากย ทเรยกวาพากยางค ไมใชเปน กรยาคมพากย เพราะฉะนน จงเรยกวากรยาในพกายางค สวนบท กรยาในพากย ไดแกบทกรยาอาขยาต และบทกรยากตกทใชคมพากย. บทกรยาอาขยาตใชเปนกรยาคมพากย บทกรยากตกทใชคมพกายกดจ เดยวกน เพราะฉะนน จงเรยกวาบทกรยาในพากย. บทกรยาทงสองน ไดชอตาง ๆกน ดงน :- บทกรยาในพากยางค ๑. บทกรยาทประกอบดวย อนต ปจจย หรอ มาน ปจจย เรยกชอวา วเสสน บาง อพภนตรกรยา บาง อ. อทาน กรยมาโน อโปสโถ. ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต. อธบาย : [ ๑ ] บทกรยาทประกอบดวย อนต หรอ นาม ปจจย ใชเปนวเสสนบาง. ใชเปนอพภนตรกรยาบาง ใชอยางไรกเรยกชอ อยางนน.


วเสสน (กรยาในพากยางค) [ ๒ ] ทใชเปนวเสสน ตามปกตเรยงไวหนาบทนามนาม บง ความไปในทางคณบท อ. :- อทาน กรยามาโน อโสโถ. (ในแบบ) ' อโบสถ ทสงฆ กาลงทาในบดน.' กรยมาโน วเสสนของ อโปสโถ. โส โสตาปนโนป สมาโน เสฏฐ. [ สมนเทว. ๑/๔๘ ] เศรษฐผแมเปนพระโสดาบนนน. ภตตฏานป อชานนโต กลปตโต กมมนต นาม ก ชานสสต. [ เทวทตต. ๑/๑๓๒ ] กลบตรผไมรอย แมซงทเกดของภต จกรชอซงการงานอยางไร. บท อนต และ นาม ปจจย ในลกษณะตอไปน กเรยกวา วเสสนะ:- ๑) ทเปนกตตวาจก ซงเปนของบทประธานในประโยควาจก อน เชน กมมวาจก แมเรยงไวหลงบทนามนาม อ:- มยา ปจฉโต นกขมานา ตรณตถ อทนนาม กโรนต ทฏา. [โกณฑธานตเถร. ๕/๕๑ ] ' หญงรนสาวผออกไปอยขางหลง ทาอย ซงกรยาชอน อนผมเหนแลว.' นกขมานา กด กโรนต กด วเสสนของ ตรณตถ. กปโณ วย ปโลตก นวาเสตวา ภตกวถย ภต กตวา ชวนโต มยา อมนา นาม อปาเยน าโต. [ กมภโฆสก. ๒/๗๖ ] ' บรษน


นงผาเกา ทาการจางในถนนคนจางเปนอย เหมอนคนกาพรา อนหมอนฉนรแลวโดยอบายชอน.' ชวนโต วเสสนของ ปรโส. ๒) ทประกอบดวยวภตตอน เพราะเปนของนามนามวภตตอน เวนอนาทรกรยา และลกขณกรยา อ. เกทารนตร ปวสนตโย คาโว ทณเฑน นวาเรตวา. [ อโปสถกมม. ๕/๕๖ ] ' หามโคซงเขาไปอย สระหวางนาดวยทอนไม. ขอสงเกต: ก. วเสสนของศพทอลงค [ คาโว ] ประกอบ เปนอตถลงค [ ปวสนตโย ]. ข. บท อนต หรอ มาน ปจจย วภตตอนโดยมาก ทมบทอน เขาดวย มกเรยงไวหลงบทนามนามทเปนเจาของ อ. ต อตตโน อณฑาน คเหตวา ขาทนต ทสวา, [ กกกฏณฑขาทกา. ๗/๑๐๐ ] ' เหนซงกมารกานน ถอเอาไขของตนเคยวกนอย.' สรปความ : วเสสน (กรยาในพากยางค) เปนเครองทานาม- นามใหแปลกจากปกต ดจบทวเสสนคณนาม. เปนของบทนามนาม ทเปนเจาของ ดจบทวเสสนคณนามทวไป. อพภนตรกรยา [ ๓ ] สวนทใชเปนอพภนตรกรยา ตามปกตเรยงไวหลงบท นามนาม บงความไปในทางแสดงกรยาของบทนามนาม ดจบทกรยา กตกทประกอบดวย ตนาท ปจจย จดเปนกรยาภายใน จงเรยกวา อพภนตรกรยา. สวนการเขา ถาไมทาพรอมกบกรยาอนขางหลงตน


กเขากบนามนามทเปนเจาของ ถาทาพรอมกบกรยาอนขางหลงตน กเขากบกรยานน อ. :- [ เขากบนามนามทเปนเจาของ ] ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต (ในแบบ) ปฏปชชนโต อพภนตรกรยาของ ปตโต. โส โสตาปนโนป สมาโน เสฏฐ ธตร อปปนนโสก อธวาเสต อสกโกนโต. [ สมนเทว. ๑/๑๔๘ ] เศรษฐผแมเปน พระโสดาบนนน ไมอาจเพออดกลนความโศก ทเกดขนในเพราะธดา. สกลป ห เตปฏก พทธวจน อาหรตวา กถยามาน อปปมาทเมว โอตรต. [ สามาวต. ๒/๒๒๑ ] พระไตรปฎกพทธวจนะ แมทงสน อนบคคลนามากลาวอย ยอมหยงลงสความไมประมาททงหมด. [ เขากบบทกรยาอนขางหลงตน ] วสาขา สสร วชามานา ตา. [ วสาขา. ๓/๖๒ ] ' นางวสาขายนพดอยซงพอผว.' วชมานา อพภนตรกรยาใน ตา ก เอต จฬปตาต วทนตโย อปสงกมส [ สามาวต. ๒/๖๐ ] เขาไปหาพลางกลาววา อา นอะไร. โส เอว จนเตนโต ตวา วชยมาโน ว... [ ภาคเนยย- สงฆรกขตตเถร. ๒/๑๑๗ ] พระสงฆรกขตนนยนคดอยอยางนนพลาง พดอยเทยว. อทกสส ตตตภาว อาคมยมาโน อคคสาลายเมว อฏาส. [ ปตคตตตสสตเถร. ๒/๑๕๒ ] ไดประทบยนรอความทนารอนอยใน


โรงไฟนนแหละ. ขอวาทาพรอมกบกรยาอนขางหลงตน หมายความวามกาลททา เสมอกน เชนเดยวกบสมานกาลกรยาทจะกลาวตอไป ตางแตในทน ประกอบดวย อนต หรอ นาม ปจจยเทานน. บทอพภนตรกรยา อาจเรยงไวหนาบทนามนาม ในเมอ :- ก. เขาในกรยากตกทอยหนาบทนามนาม อ. ต อาคมยมาโน ปน ปรโต ตภกข นวตตตวา โอโลกยมาโน ต ตถา กตวา นกขมนต ปสส. [ โกณฑธานตเถร. ๕/๔๘ ] 'ภกษผยนรอภกษนน อยขางหนา หนดอยเหนหญงนน ผกาลงทาอยางนนออกมา.' อาคมยมาโน อพภนตรกรยาใน ต- อนง ใน อ. น โอโลกยมาโน อพภนตรกรยาของ ตภกข. นกขมนต วเสสน ของ อตถ. ข. ในเมอตองการใหมความอยางอนแซกอยดวย เชนตองการ เนนความ อ. อากงขมาโน ห ภควา หมวนต ปพพตราช สวณณนต อธมจเจยย. [ มาร. ๗ /๑๖๕ ] ' พระผมพระภาค เมอ ทรงหวง พงทรงนกเอาพญาเขาหมวนต วาเปนทอง.' อากงขมาโน อพภนตรกรยาของ ภควา. ขอสงเกต: บางทานใหขอสงเกตวา บทอพภนตรกรยา ถา แปลกอนกรยาอนขางหลงตน เขากบบทประธาน. ถาแปลทหลงเขา กบกรยานน.เชน วชมานา ตา ใน อ. ขางตน แปลวา ตา ยน วชมานา พดอย วชมานา จงเขาใน ตา นกหมายความวา


ทาพรอมกนหรอไมพรอมกน ตามทกลาวแลว. ถาความบงวามใชกรยา ถงเรยงไวคอนขาทายประโยคกหาใช อพภนตรกรยาไม คงเปนอยางอนตามอรรถทใช อ. :- คตฏาเน เน กาจ ปาทปรกมม วา ปฏ ปรกมม วา กโรนต อตถ. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๙ ] ' ในทซงทานไปแลว นางฬาไร ๆ ผทาการนวดเทา หรอประคบหลงใหแกทาน มอยหรอ' กโรนต วเสสนของ คทรภ. ... ปจฉนโต นาม นตถ [ เทวทตต. ๓/๑๓๕ ] ' ชอวา ผถามอย... ไมม.' ปจฉนโต สยกตตาใน นตถ. อคคณหสสามต สณนตา ว กร สกกจจ สณนต นาม [ อนาถปณฑกปตตกาล. ๖/๖๐ ] 'ไดยนวา ผฟงอยดวยคดวา เราจกเรยนเอาทเดยว ชอวาฟงโดยเครารพ.' สณนตา สยกตตาใน สณนต. สรปความ : อพภนตรกรยา เปนกรยาภายใน ทเรยงไวใน ระหวางประโยค ดจกรยา ตนาท ปจจย เขากบนามทเจาของบาง. เขากบกรยาอนขางหลงตน ในเมอทาพรอมกนบาง. วกตกตตา-วกตกมม (กรยาในพากยางค) [ ๔ ] บทกรยาทประกอบดวย อนต หรอ นาม ปจจย ยงได ชออนอกวา วกตกตตา บาง อ. อปสสนโต วย หตวา. วกตกมม บาง อ. สงฆาฏ สลาตลป ปฏจฉาทยามาน [ กตวา ].


ขป. ทชอวาวกตกตตา มอธบายเชนเดยวกบบทคณนาทเปน วกตกตตา อ. อปสสนโต วย หตวา. [ วสาขา. ๓/๖๒ ] ' เปนเหมอนไมเหนอย.' ทชอวาวกตกมม มอธบายเชนเดยวกบวกตกมมในคณนาม อ. สงฆาฏ สลาตล ปฏจฉาทมาน [ กตวา ] ขป. [ ยมกป- ปาฏหารย. ๖/๘๖ ) ' โยนสงฆาฏไปใหคลมพนศลา.' ๒. บทกรยาทประกอบดวย ต ปจจย เรยกชอวา วเสสน อ. อปปนน ลาภ อนรชฌต เรยกชอวา วกตกตตา อ. ปาโป อพภนตรกรยา (ต ปจจย) อพภนตรกรยา ต ปจจย กมอธบายเชนเดยวกบ อพภนตรกรยา อนต-มาน ปจจย ตลอดถงวธเรยง โดยมากเรยกกนวา วเสสน อยางเดยว แตทานผรยงใชเรยกอย เชน :- วสาขา สสร วชมานา ตา ... [ วสาขา. /๖๒ ] ' นาง วสาขายนพดพอผวอย.' ในสมพนธตวอยางทายหนงสอวากยสมพนธ ภาคท ๓ ทรงเรยกวา ตา อพภนตรกรยาของ วสาขา. สตถา... เตห ยาจโต... [ ปธานกตสสตเถร ๖/๑๐ ] ' พระศาสดา.. อนภกษเหลานน ทลวงวอนแลว...' ในเฉลย สมพนธสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๗๐ เรยกวา ยาจโต อพภนตรกรยา ของ สตถา.


แทจรง ต ปจจยทแสดงลกษณะเทานน จงควรเรยกวาวเสสน, สวนทเปนกรยาชวย คอมงแสดงกรยาของนาม ควรเรยกวาอพภน- ตรกรยา เพอใหตางกน. พงทราบอก ๒ อ. :- ราชา ปสนโน... [ สามาวต. ๒/๕๙ ] พระราชทรง เลอมใส... อนภรโต อห อาวโส พรหมจรย จราม. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๔ ] อาวโส ท. ผมไมยนดประพฤตพรหมจรรย ปสนโน และ อนภรโต ใน อ. ทง ๒ น เปนกรยาชด ๆ เชนน ควรเรยกวา อพภนตรกรยา. แมตวอยางในอปมาวเสสนนน ชาโต ส. เรยกชอวา วกตกมม อ. ธมม จเร สจรต. สวน กรยาแหงอนาทร เรยกชอวา อนาทรกรยา, แหงลกขณะ เรยก ลกขณกรยา. จงดอทาหรณในทนนเถด. สวนกรยาท ประกอบดวย ต ปจจยในพากย เรยกชอตามแบบในพากย. แมบททประกอบดวย ตพพ และ อนย กเหมอนกน อธบาย : [ ๑ ] วเสสน, วกตกตตา, และวกตกมม ในทน กมอธบายเชนเดยวกบในคณนาม. พงทราบตวอยางและขอทควร ทราบ ดงตอไปน :- วเสสนะ (ต ปจจย) อปปานน ลาภ อนรชฌต. (ในแบบ ) ' ยอมยนดลาภท เกดขนแลว.' อปปนน วเสสนของ ลาภ. อ.ตอไป กพงทราบ


ดจเดยวกน. วฏฏ ปน เขเปตวา โต ขณาสโว คตทธา นาม โหต. [ ชวก. ๔/๕๗ ] สวนพระขณาสพผยงวฏฏะใหสน สถตอยชอวาเปน ผถงทางไกลแลว. มยา ขตโต สโร สลป วชฌตวา คจฉต. [ สามาวต. ๒/๕๖ ] ศรทเรายง เจาะแมศลาไปได. อปมาวเสสน ( ต ปจจย) สตถา... สมมเข นสนโน วย... [ พหปตตกาเถร. ๔/๑๕๖ ] พระศาสดา... ดจประทบนงขางหนา.... ถามงเปนกรยาอยางน กควรเรยกวา นสนโน อพภนตรกรยา ของ สตถา. วกตกตตา (ต ปจจย) ปาโป ชาโต ส. (ในแบบ) ' เจาเกดเปนคนชวแลว.' ชาโต วตกกตตาใน อส. (ปาโป วกตกตตาใน ชาโต). อชช อมหาก ราชภาโว ตมเหห าโต ภวสสต. [ ฉตตปาณอปสก. ๓/๔๔ ) ขอทเราเปนพระราชา จกเปนภาวะอน ทานรแลวในวนน. โกเธน สมปชชลโต วย อโหส. [ สามาวต. ๒/๕๖ ไดทรงเปนดจอนความโกรธใหลกโชนแลว.


วกตกมม (ต ปจจย ) ธมม จเร สจรต. (ในแบบ) ' พงประพฤตธรรมใหเปน สจรต' สจรต วกตกมมใน จเร. อปปมตต ปน ปมตต กโรส. [ เทวสหายกภกข. ๒/๙๘ ] ทานยอมทาผไมประมาทใหเปนผประมาท. อตตา สทนโต กาตพโพ. [ ปธานกตสสตเถร. ๖/๑๑ ] ตน อนบคคลพงทาใหเปนตนอนฝกด. ขอสงเกต: ก. วกตกตตา ททานมไดเขยนกรยาวามวาเปนไว หรอ วกตกมม ททานมไดเขยนกรยาวาทาไวในทน กพงเขาใจเอาเอง ตามนยทกลาวแลวในบทคณนาม เชน:- อปปมตตา [ หตวา ] สมณธมม กโรถ. [ ปธานกตสสต- เถร. ๖/๑๐ 'ทาน ท. จงเปนผไมประมาททาสมณธรรม.' [ เทยบ ทเขยนไวในเรองเดยวกน : ก ภกขเว อปปมตตา หตวา สมณธมม กรตถ ]. รกเขยย น สรกขต [ กตวา ] [ โพธราชกมาร. ๖/๔ ] พงรกษาตนนนใหเปนสภาพอนรกษาดแลว. ข. ศพท ต ปจจยทเขาสมาสกบศพทอนเปนสมาสคณ นบเขา ในบทคณนาม เชน นว โลกตตรธมเม หตถคเต กโรต. [ เทวสหายกภกข. ๒/๙๙ ' ทาโลกตรธรรม ๙ ใหถงเงอมมอ.' หตถคเต วกตกมมใน กโรต. แมในอรรถอนจากน กเชนเดยวกน.


ค. บท ต ปจจยทเปนวเสสน อาจใชในฐานเปนนามนามไดบาง ตามนยทกลาวมาแลวขางตน เชน อปปมตตา น มยนต. [ สามาวต. ๒/๖๖ ] ' บคคลผไมประมาทยอมไมตาย.' อปปมตตา สยกตตาใน น มยนต. ฆ. เปนกรยาวเสสนบาง อ. ภททยนคเร ยถาภรนต วหรตวา ปกปาม. [วสาขา. ๓/๔๘ ' ประทบอยในภททยนคร ตามพอพระทยแลว เสดจหลกไป.' อนาทร-ลกขณกรยา (ต ปจจย) [ ๒ ] พากยางคแซกเขามา คอ อนาทรพากยางค และ ลกขณะ- พากยางค ตามทกลาวมาแลวในตอนทวาดวยพากยางคขางตน และ ในตอนทวาดวยบทนามนามทประกอบดวย ฉฏฐวภตต และ สตตม- วภตต กตองมบทกรยาคมพากยางค และบทกรยานนใชประกอบดวย อนต หรอมาน ปจจยบาง ต ปจจยบาง ตพพ, อนย ปจจยซง จะกลาวตอไปบาง และประกอบดวยวภตตนาม เปน ฉฏฐวภตต สาหรบอนาทรพากยางค เรยกชอวา อนาทรกรยา, เปน สตตมวภตต สาหรบลกขณพากยางค เรยกชอวา ลกขณกรยา. อ. ตามทแสดง แลวในตอนทกลาวถงนน. การเขาใช ๒ อยาง คอ บอกเขาในกรยาถดไป หรอบอกวา เปนกรยาของบทอนาทร หรอ ลกขณะ ทเปนเจาของ อ. สรเย อฏงคเต จนโท อคคตฉต. (ในแบบ) บอกสมพนธวา


อฏงคเต ลกขณกรยาใน อคคจฉต หรอ ลกขณกรยาของ สรเย. แมอนาทรกรยากดจเดยวกน. ในโยชนาบอกเขาในกรยาถด ไปเปนพนกรยาทถดไปนน จะเปนกรยาในพากยางค หรอ ในพากย หรอแมเปนอนาทรกรยา หรอ ลกขณกรยาดวยกน แตตางพากยางค กนกใชได เชน เถรสส นทท อโนกกมนตสส, ปมมาเส อตกกนเต, อกขโรโค อปปชช. [จกขปาลตเถร. ๑/๙ ] ' เมอพระ เถระไมลงสความหลบ. ครนเมอเดอนท ๑ ลวงไปแลว, โรคตาเกดขน.' เถรสส อนาทรใน อโนกกมนตสส ๆ อนาทรกรยาใน อตกกนเต. ปมมาเส ลกขณใน อตกกนเต ๆ ลกขณกรยาใน อปปชช. ขอสงเกต: บทสมาสคณ เชน กาลกต และบททม มตต, ปพพ อยทาย เชน อาคตมตต คตปพพ ไมใชเปน อนาทร- ลกขณกรยา. ในทเชนนน ถาไมมอนาทร-ลกขณกรยาอน ใหเตม กรยาวามวาเปนประกอบดวย ฉฏฐวภตต หรอ สตตมวภตต เชน สโต สต เขามาเปน อนาทร-ลกขณกรยา ตามควร. แตบทสมาส พเศษทใชศพทซา เชน อปปนนปปนน และบทกรยาทศพทนา เชน สจฉกต ปาตภต, และทมบทรวม เชน อฏงคต เหลาน ใชเปน อนาทร-ลกขณกรยาได. สรปความ: อนาทรกรยา และ ลกขณกรยา เปนเปนกรยาคม อนาทร-ลกขณพากยางค เขากบกรยาถดไป หรอ เปนของบท อนาทร บทลกขณะ. สวนบท ต ปจจยในพากย เรยกชอตามแบบบทกรยาในพากย


ทจะกลาวตอไป. ตพพ, อนย [ ๓ ] แมบท ตพพ, อนย ปจจย ทใชคมพากย กเรยกชอตาม แบบกรยาในพากยดจเดยวกน. สวนทใชเปนกรยาในพากยางค กเรยกวา วเสสนบาง วกตกตตาบาง เปนตน. อ. ตามทได:- [ วเสสน ] อโต อตตรป กาตพพ ป อตถ. [ อกกณ- ตภกข. ๒/๑๓๒ ] บญทบคคลทาแมยงกวาน มอยหรอ. รมณย าน นาม สพเพส ปย [ โหต ] [ สกก. ๒/๑๓๐ ] ชอวา ทอนพงรนรมณ เปนทรกของชนทงปวง. [ วกตกตตา ] ฉโณ กตตพโพ ว ชาโต. [ กมภโฆสก ๒/๗๓] มหรศพเกดเปนสงอนบคคลตองทาทเดยว. [ วกตกมม ] ขลมณฑลตต าน รมณย อากส [ สกก. ๒/๑๐๒] ไดทาทวงลานเปนประมาณ ใหเปนทอนบคคลพงยนด. ตมหาก หตเถน อามฏภณฑก มยห อยยาย อนาหร- ณย กต. [วสาขา. ๓/๗๒ ] ภณฑะทมอของทานถกตอง อน แมเจาของดฉนทามใหเปนของพงนากลบคน. [ลกขณกรยา ] อสม กเถตพเพ อเมว กเถส. [ โลฬทายตเถร. ๕/๑๑๖ ] ครนเมอคาอน อนตนพงกลาว ไพล กลาวคาอน. ขอสงเกต : ก. บท ตพพ, อนย ปจจย อาจใชในฐานเปน


นามนามไดบาง ตามนยทกลาวแลวขางตน เชน :- ชานสสาม เต กตตพพ. [ มารธตา. ๖/๖๕ ] ' เราจกรกจ ทพงทาแกทาน.' กตตพพ อวตตกมใน ชานสสาม. ตยา ว ปานย ปรโภชนย อปฏาปต. [ ลาชเทวธตา. ๕/๘ ] ' นาดม นาใช อนทานเทยวใหเขาไปตงไวแลว.' ปานย และ ปรโภชนย อวตตกมมใน อปฏาปต. ข. บท ตพพ ปจจยทเปนภาววาจก ใชในฐานเปนนามนามได บาง อ. มนสสาน มงคลามงคลาฏาเนส ภกขห คนตพพ โหต. [ มหากสสปตเถร. ๔/๕๙ ] 'การทภกษพงไปในทเปนททา มงคลและอวมงคลขอมนษย ท. จะมได.' คนตพพ สยกตตาใน โหต. ตนาท ปจจย ๓. บทกรยาทประกอบดวย ตน, ตวา, ตวาน ปจจย เรยก ชอ ๖ อยางตามความ, จะแสดงแตบททประกอบดวย ตวา ปจจย พอเปนตวอยางดงน :- ปพพกาลกรยา ก. ถาเปนกรยาททากอนแลว จงทากรยาขางหลงตอไปอก เรยกชวา ปพพกาลกรยา อ. ธมม สตวา คาม ปจจาคจฉต. อธบาย : [ ๑ ] ปพพกาลกรยาน แปลวา....แลว เพราะ ทากอนแลว จงทากรยาขางหลงตอไป อ. :-


ธมม สตวา คาม ปจจาคจฉต (ในแบบ) ' ฟงธรรมแลว กลบมาสบาน.' สตวา เปนกรยาททาสาเรจไปกอน คอฟงแลว จงทากรยาขางหลง คอกลบบาง. สตวา ปพพกาลกรยาใน ปจจาคจฉต. ราชา ตวา อมเห นาเสสสต. [ สามาวต. ๒/๖๓ ] พระราชาทรงทราบแลว จกยงพวกเราใหฉบหาย. [ ๒ ] ปพพกาลกรยาน ทากอนกรยาใด กเขาในกรยานน ซงมกตตาเดยวกน ในประโยคเดยวกน และกรยานน จะเปนกรยา ในพากยกได กรยาในพากยางคกได กรยานามนาม [ ภาวสาธนะ ] กได กรยาคณนาม [ สาธนะนอกนน ] กได. กรยานน ๆ แมเขา สมาสกบศพทอน กใชได เชนตวอยาง (ในแบบ) สตวา ทากอน ปจจาคจฉต และทง ๒ มกตตาเดยวกน คอ ปคคโล เพราะ บคคลเปนผทากรยาฟง และบคคลนงเองกลบบาน ในเมอฟงแลว และรวมอยในประโยคเดยวกน. พงทราบอยางนทกแหง. ตวอยาง ขางตนเขาในกรยาในพากย. ตอไปนเปนตวอยางทเขาในกรยาใน พากยางค เปนตน :- [ เขาในกรยาในพากยางค ] ตสส สกลทวส กมม กตวา ฉาตสส สรเร วาตา กปปส. [ สามาวต. ๒/๔๖] ลมกาเรบใน สรระของเขาผทาการตลอดวนทงสน หวแลว. อทเก นมชชตวา อเร าเนน อตตรตวา...


[ตสสตเถร. ๑/๔๒ ] ดาลงในนาแลว โผลขนโดยทอน ... [ เขาในกรยานามนาม ] ก เม ชนสส สทธาเทยย นวาเสตวา วจรเณน. [ ปโลตกตเถร. ๕/๗๕ ] ' ประโยชนอะไรของ เราดวยการนงผาทเขาใหดวยศรทธาของชนเทยวไป.' (ในทนประสงค นงกอนแลวจง เทยวไป, ถาประสงคทาพรอมกนกเปนสมาน- กาลกรยา). [ เขาในกรยาคณนาม ] ตทา กร วฑฒกห ปาทสส อโรคกรณภาเวน กต อตตโน อปการ ตวา สพพเสตสส หตถโปตกสศ ทายโก เอกจารโก หตถ สารปตตตเถโร อโหส. [ ราธตเถร. ๔/๓] ' ไดยนวาชางผเทยวไปผเดยว ซงร อปการแตตนทชางไมทงหลายทา โดยความทาเทาใหหายโรค แลว ใหลกชางเผอกปลอดในกาลนน ไดเปนพระสารบตรเถรแลว.' [อตตโน สมปทานใน อปการ เทยบ พหปกาโร เม คหปต. [ จกขปาลต- เถร. ๑/๕ ] ' คฤหบดมอปการะแกเรามาก.'] [ เขาในสมาส ] หตวา อภาวตเถน อนจจาเอว. [ อปร ปจสตภกข. ๗/๖๓ ] ' ชอวาเปนสภาพไมเทยงแท เพราะวาอรรถม แลวไมม.' หตวา ปพพกาลกรยาใน อภาว-. ปตถกานมปน อย โน อตโถต สลลกเขตวา ปกรมเมว ภาโร. [ ลาชเทวธตา. ๕/๙ ] ' ความกาหนดวา อธการนเปนประโยชนของเรา ท. แลวทาบญนนแล เปนภาระของ


บคคลผมความตอการดวยบญ.' สลลกเขตวา ปพพกาลกรยาใน -กรณ. [ ๓ ] แมในประโยคเดยวกน ถาตางกตตากน ถงอยถดไปกเขา ไมได ตองเลยไปเขาในกรยาทมกตตาเดยวกน เชน :- สตถา.. วตถา รา เตส สทท สตวา ปจฉเตน โพธสตเตน รโ กถต เตส กรย ทสเสนโต... [ ปจสต- ภกข. ๔/๔๘ ] ' พระศาสดา... ตรสวา...เมอจะทรงแสดงกรยา แหงพวกมน ทพระโพธสตวผอนพระราชาทรงไดยนเสยงของพวกมน ตรสถามแลว ทลบอกแดพระราชา.' มขอสงเกตคอ วตวา เลยไป เขาใน ทสเสนโต เพราะมกตตาเดยวกน ไมเขากน สตวา ถดไป เพราะตางกตตากน. และ สตวา เขาใน ปจฉเตน เพราะเหตเชน เดยวกน. พรหมทตเตน ทฆตสส โกสลรโ รชช อจฉนทตวา อาตกเวเสน วสนตสส มารตภาวเจว.... กเถตวา. [โกสมพก. ๑/๕๓ ] ตรสความทพระเจาทฆตโกสลราช อนพระเจา พรหมทตตชงราชสมบตแลว อยดวยเพศอนผอนไมรจก ใหสน พระชนมแลว.' [ พรหมทตเตน อนภหตกตตาใน มารต- ทฆตสส สญญาวเสสนของ โกสลรโ ๆ ภาวาทสมพนธใน -ภาว รชช อวตตกมมใน อจฉนทตวา ๆ ปพพกาลกรยาใน มารต-. อาตกเวเสน กรณใน วสนตสส ๆ วเสสนของ โกสลรโ. มารตภาว อวตตกมมใน กเถตวา ๆ ปพพกาล-


กรยา (ใน โอวทตวา ]. ในตางประโยคกนกด เลขนอกกบเลขในกด เขากนไมได. สรปความ : ปพพกาลกรยา (อรรถ) เปนกรยาททากอนแลว จงทากรยาขางหลงตอไป, (การเขา) ทากอนกรยาใด กเขาใน กรยานน ซงมกตตาเดยวกน ในประโยคเดยวกน. ปรโยสานกาลกรยา ข. ถาเปนกรยาทกลาวซากบกรยาขางตน แสดงวาทา สาเรจแลว เรยกชอวาปรโยสานกาลกรยา อ. เยน ภควา, เตนปสงกม; อปสงกมตวา ... นสท. อธบาย : [ ๑ ] ขอวาเปนกรยาทกลาวซากบกรยาขางตนนน คอ กลาวซากบกรยาทมอยในอกพากยหนงขางตน [ ตางพากยกน ]. ขอกลาวซานน คอ ซาทงธาต ๑ ซาโดยอรรถ คอ โดยความ ซากน แตตางธาตกน ๑ แปลวา ครน...แลว. [ ๒ ] ซาทงธาต พงทราบ อ. ดงตอไปน :- เยน ภควา, เตนปสงกม; อปสงกมตวา ... นสท. (ในแบบ) 'พระผมพระภาคประทบอยโดยทสาภาคใด, เขาไปเฝาแลว โดยทสาภาคนน: ครนเขาไปเฝาแลว ... นงแลว.' อปสงกมตวา ปรโยสานกาลกรยาใน นสท. [ พงทราบวาใน อ. น สมมตวา ไมม กรยาอนอยหนา นสท. ถาม เชน อภวาเทตวา, กเขาในกรยานน ]. โสป นกขมตวา ปพพช; ปพพชตวา จ ปน น จรสเสว


อรหตต ปาปณ. [ ธมมกตเถร. ๔/๕๐ ] ' แมเขาบวชแลว: กแล ครนบวชแลว บรรลพระอรหตตอกาลไมนานเลย.' [ จ ปน บอก สมพนธวา จ ศพท วากยารมภ ปน ศพท วจนาลงการ ]. บางท มขอความอนแซกอยในระหวาง สนบาง ยาวบาง แม เชนน ถากรยานนกลาวซากบกรยาขางตน กเรยกวาปรโยสาน- กาลกรยาไดอ. :- ตตราห อาวโส เอก เปต อททส; ตสส เอวรโป นาม อตตภาโว; อหนต ทสวา....สต ปาตวากาส. [ อชครเปต. ๕/๕๘ ] ผมไดเหนเปรตตนหนง บนภเขานน : อตภาพของเปรตนน ชอเหนปานน. ผมครนเหนเปรตนนแลว ไดทาการแยมใหปรากฏ [ ดวยคดวา... ] เตนห สณาถาต วตวา กเกส... ตสมา อมมตถ กเถตวา ... อาห. [ สามาวต. ๒/๔๕-๔๖ ] เทวราชนน...กลาววา ถาอยางนน จงฟงดงน เลาแลว...เพราะเหตนน เทวาราชนน ครน เลาความนแลว กลาววา... บางท กลาวซากรยาในพากยางค อนมอยในพากยางคขางตนอ. :- ราชา สามาวตยา เคห กร ฌายตต สตววา เวเคนาคจฉนโตป อทฑฒ สมปาปณต นาสกข; อาคนตวา จ ปน เคห นพพเปตวา.... [ สามาวต. ๒/๖๑ ] ' พระราชทรงสดบวา ตาหนก ของพระนางสามาวดไฟไหม แมเสดจมาอยโดยเรวกไมไดอาจเพอจะ ทนตาหนกทไฟไมไหม : กแตครนเสดจมาแลว ยงคาหนกใหดบแลว... '


อาคนตวา ซากบ อาคจฉนโต. [ จ ปน บอกสมพนธวา จ ศพท วากยารมภ ปน ศพท วเสสโชตก ]. อถ ภควา อตต อาหรตวา กเถส... สตถา อม ธมม- เทสน อาหรตวา ชาตก สโมธาเสน เอว สตถา ชาตก กเถตวา... วตวา. [ พหภณฑกภกข. ๕/๖๙-๗๒ ]' ลาดบนน พระผมพระภารทรงนาอดตนทานมาตรสเลา ... พระศาสดา ครนทรง นาธรรมเทศนานมาแลว ทรงประมวลชาดกวา...พระศาสดาครน ตรสชาตกอยางนแลว ตรสวา ...' อาหรตวา ปรโยสานกาลกรยา เพราะซากบ อาหรตวา บทตน, กเถตวา ปรโยสานกาลกรยา เพราะซากบ กเถส. [ ๓ ] ซาโดยอรรถ พงทราบ อ. ดงตอไปน :- สตถา... ภกขห ตสส ปพพกมม ปฏโ พยากาส... เอว สตถา ตสส ปพพกมม กเถตวา ... วตถา... [ อชครเปต. ๕/๕๘-๖๑ ' พระศาสดา... อนภกษ ท. ทลถามบพพกรรมของเปรต นน ทรงพยากรณแลววา... พระศาสดาครนตรสบพพกรรมของเปรต นนอยางนแลว ตรสวา ...' กเถตวา ซาโดยอรรถกบ พยากาส. ขอสงเกต : ก. กรยาทกลาวซาน ใช บท ต ปจจยกม แต ไมเรยกชอวา ปรโยสานกาลกรยา เรยกอยาง ต ปจจยธรรมดา อ. เยน ภควา เตนปสงกมส; อปสงกมตวา ภควนต อภวาเทตวา เอกมนต นสทส; เอกมนต นสนนา โข เต ภกข ภควนต เอตทโวจ. [ สามาวต. ๒/๖๐ ] ' พระผมพระภาค


ประทบอยโดยทสาภาคใด, เขาไปเฝาโดยทสาภาคนน: ครนเขาไปเฝา แลว ถวายบงคมพระผมพระภาค นง ณ สวนขางหนง : ภกษเหลานน นง ณ สวนขางหนงแลวแล ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาค.' ข. ปรโยสานกายกรยาน ใชในพากยทมกตตาเดยวกบพากย ขางตน ถามกตตาตางกน และตองการกลาวซา ใชประกอบเปน อนาทรกรยาหรอลกขณกรยาแทน อ. ปฏปเห เถโร วสช- เชส... เอว อเมส จตส ปเหส วสชชเตส, สามเณโร สห ปฏสมภทาห อรหตต ปตโต. [ ปณฑตสามเณร. ๔/๓๘/๓๙ ] ' พระเถระแกปญหาทตรสถามแลว... เมอปญหา ๔ ขอเหลาน อน พระเถระแกแลวอยางน. สามเณรบรรลพระอรหตตพรอมกบปฏสมภทา ทงหลาย.' ค. แมในพากยเดยวกน กมกรยาทกลาวซา แตกรยาบทหนา ประกอบดวย อนต หรอ นาม ปจจย และบอกสมพนธวา อพภนตร- กรยาของบทประธาน. อ. พทธา จ นาม ธมม เทเสนตา, สรณสลปพพชชาทน อปนสสย โอโลเกตวา อชฌาสย- วเสน ธมม เทเสนต. [ จกขปาลตเถร. ๑/๖ ] ' กธรรมดาวาพระ พทธเจา ท. เมอทรงแสดงธรรม ทรงตรวนดอปนสสย แหงสรณะ ศลและบรรพชาเปนตน แลวจงทรงแสดงโดยสามารถอชฌาสย.' สรปความ : ปรโยสานกาลกรยา กลาวซากบกรยาขางตน แสดงวาทาสาเรจแลว. เขาในกรยาถดไป ซงมกตตาเดยวกน ใน ประโยคเดยวกน เชนเดยวกบปพพกาลกรยา.


สมานกาลกรยา ค. ถาเปนกรยาททาพรอมกนกบกรยาอน เรยกชอวาสมาน- กาลกรยา อ. ฉตต คเหตวา คจฉต. ในทนประสงคคนเดนกนรม ไมไดมงกรยาทจบรมกอนแลว จงไป. อธบาย : [ ๑ ] ขอวาเปนกรยาททาพรอมกบกรยาอนนน คอ เปนกรยาททาควบพรอมกนไปกบกรยาอน โดยมากกบกรยาขางหลง ตน เชน อ. :- ฉตต คเหตวา คจฉต. (ในแบบ) ' เดนกนรม.' คเหตวา สมานกาลกรยาใน คจฉต. แตถาหมายเอาวา จบรมกอนแลวจงไป คเหตวา เปนปพพกาลกรยาใน คจฉต ดงทไดกลาวแลว ในขอ ปพพกาลกรยา. เพราะเหตน กอนทจะบอกสมพนธ พงสงเกต ความหมายในตอนนนกอน : ถาหมายเอาวาทากรยาแรกนนกอนแลว จงทากรยาอนตอไป กเปนปพพกาลกรยา ถาหมายเอาวาทาควบ พรอมกนไปกบกรยาอน กเปนสมานกาลกรยา ขอนในการแปล มใหใหคาวา ' แลว' เชน คเหตวา แปลวา ถอ หรอ กน เฉย ๆ สมากาลกรยาน เมอเพงเขา อาจพบไดบอย ๆ แตถาไมเพงกมกจะ เอาเปนปพพกาลกรยาไปหมด ซงเปนการผความหมายทเดยว. ฌาน สมาปชชตวา นสท. [ สามาวต. ๒/๖๓ ] นง เขาฌาน. วาสลทตต อาทาน ปลาย. [ สามาวต. ๒/๓๙ ] ทรงพา


นางวาสลทตตาหน. ภกข ภควนต อาทาย ชวกมพวน อคมส. [ ชวก. ๔/๕๖ ] พวกภกษไดหามพระผมพระภาคไปสสวนมะมวงของหมอ ชวก. อตต อาหรตวา กเถส. [ พหภณฑกภกข. ๕/๖๗ ] ' ทรง นาอดตนทานมาตรสแลว.' [ ทงนเพราะทรงนามาดวย ตรสดวย พรอมกน มใชนามากอนแลวจงตรส ]. อม สวจฉร อธ วสตวา ภณฑ วกกณตกา คมสสาม. [ มหาธนาวาณช. ๗/๗๔ ] ' ผมจกอยขายสนคาในทนตลอดปน แลว จงไป. ' [ วสตวา สมานกาลกรยาใน วกณณตวา ]. อม สวจฉร อเธว วสตวา ภณฑ วกกณต จตต อกาส. [ มหาธนวาณช. ๗/๗๓] 'ไดทาจตเพออยขายสนคาในทนนแหละ ตลอดปน . ' [ วสตตา สมานกาลกรยาใน วกกณต ทงนเพราะอย ไปดวย ขายไปดวย มใชอยทหนง ขายอกทหนง ]. อท ปน ปาฏหารย สตถา ตสม จงกเม จงกมตวา อกาส. [ ยมกปปาฏหารย. ๖/๘๔ ] ' กพระศาสดาไดทรงจงกรม บททจงกรมนน กระทาพระปาฏหารยน. ' [ จงกมตวา สมานกาล- กรยาใน อกาส ทงน เพราะจงกรมไปดวย ทาปาฏหารยไปดวย พรอมกน มใชทาคราวละท]. [ ๒ ] สมานกาลกรยาน ทาพรอมกบบทใด กเขากบบทนน


เชน อ. (ในแบบ) คเหตวา สมานกาลกรยาใน คจฉต. ขอสงเกต: ก. สมานกาลกรยาน มความหมายเทากนกบ อพภนตรกรยา ชนดทเขาในกรยาขางหลงตน. พงทราบ อ. เทยบ กน :- คท ๑ อคโฆเสตวา วจรนต.... อคโฆเสนโต วจราม. [ สนตตมมหามตต ๕/๗๖-๗๗ ] คท ๒ โอโลเกตวา อฏาส โอโลเกนโต อฏาส. [ อตรกลทารกา. ๖/๑๒๖] ในคท ๑ อคโฆเสตวา สมานกาลกรยาใน วจรนต. อค- โฆเสนโต อพภนตรกรยาใน วจราม. มความหมายวา เทยวไป ปาวประกาศ เทากน. ในคท ๒ โอโลเกตวา สมานกาลกรยาใน อฏาส. โอโลเกนโต อพภนตรกรยาใน อฏาส. มความหมายวา ไดยนแลด เทากน. ข. พวก หตวา อนมบท วกตกตตา เขาดวย นยมใชเปนสมาน- กาลกรยาเปนพน. ข. พวก หตวา อนมบท วกตกตตา เขาดวย นยมใชเปนสมาน- กาลกรยาเปนพน. ค. ในสมพนธตวอยาง ทายวากยสมพนธภาคท ๓ ตอนตน


ทานไมบอกสมพนธกรยาขางหนา เขากบสมานกาลกรยา ทานบอก เขาในบอกกรยาถดไปอก. ( สสสสสรสามกาน อคณ ทสวา พห ตสม ตสม เคเห ตวา มา กเถส. [ วสาขาวตถ เรองท ๔๐ ] ทสวา ปพพกาลกรยา ทานบอกเขาใน กเถส, ไมบอกเขาใน ตวา ซงทานเรยกวาสมานกาลกรยาใน กเถส). สรปความ : สมานกาลกรยา ทาพรอมกบกรยาอน ทาพรอม กบบทใด กเขากบบทนน. อปรกาลกรยา ฆ. ถาเปนกรยาททาทหลงกรยาอน เรยกวา อปรกาล- กรยา อ. ธมมาสเน นสท จตตวชน คเหตวา. ในทนประสงค วา พระธรรมกถก ขนนงบนธรรมาสนแลว จงจบพดทเขา วางไวสาหรบบนธรรมาสนนน อยางบนธรรมาสนทเทศนาใน วนธมมสสวนะ, ไมไดมงความวา พระธรรมกถกนงตงพด ใหศลอยบนธรรมาสน, ถามงความตามนยหลง ตองเรยกชอวา สมานกาลกรยา. อธบาย : [ ๑ ] ขอวาทาทหลงกรยาอน หมายความวา ทาหลงกรยาอนทงหมดในพากย คอทาทหลงทสดทเดยว, ถาทา ทหลงกรยาบทหนา มกรยาบทหลงถดไปอก เชน ทสวาน ฆรา นกขมตวา ปจจคคนตวา... [ มหากสสปตเถร ปณฑปาตทาน. ๓/๘๗ ] ไมเรยกวาทาทหลงในทน. อ. :-


ธมมาสเน นสท จตตวชน คเหตวา. (ในแบบ) ' นง บนธรรมาสนแลว จบพดจตตวชน.' บอกสมพนธวา ธมมาสเน อปสเลสกาธารใน นสท ๆ อาขยาตบทกตตวาจา [ ของ ธมม- กถโก] จตตวชน อวตตกมมใน คเหตวา ๆ อปรถกาลกรยาใน นสท. ในการแปลใสคาวา 'แลว ' เหมอนปพพกาลกรยา. อนง พงทราบวา บทกรยาทเรยงไวหลงเชนน ถามงความวา ทาพรอม กบกรยาบทหนา กกลายเปนสมานกาลกรยาไป. [ แตโดยปกต ถา ประสงคใหเปนสมานกาลกรยา มกเรยงไวขางหนา ]. เตน โข ปน สมเยน อายสมา มหากสสโป ปปผล- คหาย วหรต สตตาห เอกปลลงเกน นสนโน อ ตร สมาธ สมาปชชตวา. [ มหากสปตเถร ปณฑปาตทาน. ๓/๘๗] ' กโดยสมยนนแล ทานพระมหากสสปอยในถาชอปปผล นงดวย บงลงกอนเดยวแลว เขาสมาธอยางใดอยางหนง ตลอด ๗ วน .' สมาปชชตวา อปรกาลกรยาใน นสนโน. แตถามงความวา นงเขา สมาธ สมาปชชตวา เปนสมานกาลกรยาใน นสนโน [ อ. น ถาม โหต หลง นสนโน. สมาปชชตวา กเขาใน โหต. ไมเปน อปรกาลกรยา ]. คจฉ ตาส ทตวา. [ สามาวต. ๒/๕๓ ] ' เจาจงไปใหแก หญงเหลานน.' ทตวา อปรกาลกรยาใน คจฉ. [ ๒ ] อปรกาลกรยาน เขากบกรยาทอยหนา เชน อ. ในแบบ


คเหตวา อปรกาลกรยาใน นสท. ขอสงเกต: บทกรยาททาทหลง ใชประกอบดวย มาน ปจจย บาง แตไมเรยกวา อปรกาลกรยา เรยกเหมอนอยางบท อนต, มาน, ปจจยธรรมดา อ. :- ตสม สมเย สตถา ปวตตตปวรธมมจกโก อนปพเพน คนตวา อนาถปณฑกมหาเสฏ นา จตปปาสโกฏธน วสช- เชตวา การเต เชตวนมหาวหาเร วหรต มหาชน สคคมคเค จ โมกขมคเค จ ปตฏาปยมาโน. [ จกขปาลจเถร. ๑/๔ ] ' ในสมยนน พระศาสดาทรงมธรรมจกรบวรอนใหเปนไปแลว เสดจ ไปโดยลาดบ ประทบอยในพระเชตวนมหาวหาร อนอนาถบณฑก- มหาเศรษฐสละทรพย ๕๔ โกฏสรางถวาย ทรงยงมหาชนใหดารงอย ในทางสวรรคและทางพระนพพาน.' ปตฏาปยามาโน อพภนตร- กรยาใน วหรต. มงความวา ในเวลาทประทบอยนน ทรงยง มหาชนใหดารงอยอยางนนดวย. ถาไมมงความเชนนกเปนอพภนตร- กรยาของ สตถา. เตน โข ปน สมเยน สกโก เทวานมนโท อายสมโต มหากสสปสส ปณฑปาต ทาตกาโม โหต เปสการกวณณ อภนมมนตวา ตนต วายมาโน. [ มหากสสปตเถร ปณฑปาต- ทาน. ๓/๘๗ ] ' กโดยสมยนนแล ทาวสกกะจอมเทวดา เปนผใคร จะถวายบณฑบาตแดทานพระมหากสสป จงเนรมตเพศดจชางหก กรอดายอย.' วายมาโน อนพนตรากรยาของ สกโก. [ อภนมมนตวา


ไมเปน อปรกาลกรยาใน โหต เพราะมใชกรยาททาทสด ยงมกรยาขางหลงตอไปอก คอ วายมาโน จงเปนปพพกาลกรยาใน วายมาโน ]. สรปความ: อปรกาลกรยา ทาทหลงกรยาอนทงหมดในพากย เดยวกบ เขากบกรยาทอยหนา. วเสสน-กรยาวเสสน ง. ทไมสงเคราะหเขาในอรรถเหลาน ; ถาเขากบนาม เรยกวา วเสสน. อ. เปตวา เทว อคคสาวเก อวเสสา อรหตต ปาปณส. ถาเขากบกรยา เรยกวา กรยาวเสสน. อ. ตณ รตนาน เปตวา อ เม ปฏสรณ นตถ. อธบาย : [ ๑ ] ขอวาไมสงเคราะหเขาในอรรถเหลาน คอไม สงเคราะหเขาในขอ ก. จนถง ฆ. ดงทกลาวมาโดยลาดบ. หมาย ความวา ไมทาหนาทกรยาอยางใดอยางหนง มปพพกาลกรยา เปนตน แตกลบเปนเครองทานามบาง กรยาอนบาง ใหแปลกจาก ปกต แตกลบเปนเครองทานามบาง กรยาอนบาง ใหแปลกจาก ปกตดจบทวเสสน.ขอวาเขากบนามกคอ เปนเครองทานามนาม บาง คณนามบาง อนรวมเรยกวานาม ใหแปลกจากปกต, เรยก ชอวา วเสสน หรอ วเสสน ของบทนามนน. ขอวาเขากบกรยาก คอ เปนเครองทากรยาใหแปลจากปกต เรยกชอวา กรยาวเสสน หรอ กรยาวเสสน ในกรยานน. พงทราบ อ. ดงตอน :- [ เขากบนาม ] เปตวา เทว อคควาสเก อวเสสา อรหตต


ปาปณส.(ในแบบ) ' ภกษทเหลอ เวนพระอครสาวก ทง ๒ บรรล พระอรหต.' เปตวา วเสสนของ อวเสสา. [ ในโยชนามกใชวา วเสสนใน.... เชน เปตวา วเสสนใน อวเสสา. แม อ. อนก เชนเดยวกน ]. มหาทคคโต ม เปตวา อ ภกข น ลภสสต. [ ปณฑตสามเณร. ๔/๒๗ ] ' มหาทคคตะจกไมไดภกษอน เวนเรา.' เปตวา วเสนนของ อ. ตวอยางทง ๒ น เปนวเสสนของคณนาม คอ อวเสสา และ อ อม คาม นสสาย โกจ อารโก วหาโณ อตถ. [ จกขปาลตเถร. ๑/๑๔ ] 'วหารอนตงอยในปาไร ๆ อาศยบานนม บางหรอ. ' นสสาย วเสสนของ วหาโร. ย ตสสา สงขาตธมมาน เจตนาย ผล; ต โสฬส- โกฏาเส กตวา ตโต เอเกก ปน โสฬสโกฏาเส กตวา ตโต เอกสส โกฏาสสส ย ผล; ตเทว ตสส พาลสส ตปจรณโต มหนตตร. [ ชมพกาชวก. ๓/๑๖๐ ] ' ผลใดซงทาผล ของเจตนานน ของผมธรรมอนนบพรอมแลวใหเปน ๑๖ สวน แลว ทาสวนหนง ๆ จาก ๑๖ สวนนน ใหเปน ๑๖ สวนอก แหงสวนหนง จาก ๑๖ สวนนน ; ผลนนแหละ ยอมเปนของใหญกวาการประพฤต ตบะแหงชนพาลนน.' กตวา [ บทหลง ] วเสสนของ ผล. สวน


กตวา บทตน ปพพกาลกรยาใน กตวา บทหลง. ตวอยางทง ๒ น เปนวเสสนของนามนาม. พงทราบสมพนธ อ. หลงดงน : ผล ลงคตถะ. ย วเสสน ของ ผล. ตสสา วเสสนของ เจตนาย. สงขาตธมมาน สาม- สมพนธใน เจตนายๆ สามสมพนธใน ผล ; ผล ลงคตถะ. ต วเสสนของ ผล ๆ อวตตกมมใน กตวา. โสฬสโกฏาเส วกต- กมมใน กตวา ๆ ปพพกาลกรยาใน กตวา. ตโต วเสสนของ โสฬสโกฏาสโต ๆ อปาทานใน กตวา. เอเกก วเสสนของ ผล ๆ อวตตกมมใน กตวา. ปน ศพท กรยาวเสสนใน กตวา, โสฬสโกฏาเส วกตกมมใน กตวา ๆ วเสสนของ ผล. ตโต วเสสนของ โสฬสโกฏาสโต ๆ อปาทานใน ผล. เอกสส วเสสนของ โกฏาสสส ๆ สามสมพนธใน ผล. ย วเสสนของ ผล; ผล สยกตตาใน โหต ๆ อาขยาตบทกตตวาจก. ต วเสสน ของ ผล. เอว ศพท อวธารณ เขากบ ต. ตสส วเสสนของ พาลสส ๆ ภาวาทสมพนธใน - จรณโต. ตปจรณโต อปาทานใน โหต. มหนตตร วกตกตตาใน โหต. [ เขากบกรยา ] ตณ รตนาน เปตวา อ เม ปฏ- สรณ นตถ. ( ในแบบ) 'ทพงอนของเราไมม เวนรตนะ ๓.' เปตวา กรยาวเสสนใน นตถ. สามาวต ปเร กตวา สพพา ตา ปฏปาฏยา ปาเปตวา สามาวตยา อเร สร วสชเชส. [ สามาวต. ๒/๕๖ ] ' ทรงให


เรยงหญงเหลานนทงหมดโดยลาดบ ทาพระยางสามาวดไวในเบอง หนา แลวทรงปลอยลกศรททรวงของพระนางสามาวด.' กตวา กรยาวเสสนใน ปาเปตวา. สพเพา เทเว อตกกมม สมพทโธ ว วโรจต [ ยมกป- ปาฏหารย. ๖/๘๘ ] ' พระสมพทธเจาเทยว ยอมรงโรจนลวงเทพ ทงปวง.' อตกกมม กรยาวเสสนใน วโจรต. อม ทกนปาเต อลนจตตชาตก วตถาเรตวา กเถส. [ ราธตเถร. ๔/๓ ] ' ตรสอลนจตตชาดกในทกนบาตน ใหพสดาร. [ โดยพยญชนะวา ตรสซงอลนจตตชาดก ในทกนบาตน ยง... ให พสดาร ] วตถาเรตวา กรยาวเสสนใน กเถส. [ ๒ ] กตวา ทไมมความหมายอยางอน ใชเพยงเปนทเขาของ บทวกตกมม เปนกรยาวเสสนเปนพน เชน วตาน กตวา พนธ. [ จเฬกสาฏก. ๕/๑ ] ' ผกทาใหเปนเพดาน. ' กตวา กรยาวเสสนใน พนธ. นอกจากน พงดในตอนทวาดวยวกตกมม. [ ๓ ] บางแหง ดเหมอนจะคลายกบสมานกาลกรยา แตหา เหมอนกนไม เพราะสมานกาลกรยา ใชในอรรถเปนกรยาททา พรอมกน; สวนในขอน ไมใชอรรถเชนนน แตใชเปนวเสสน ตามทกลาวแลว. [ ๔ ] กตวา ยาว ในโยชนาสมนตปาสาทกา ภาค ๑ หนา ๒๔ บอกสมพนธวา กตวา วเสสนใน ยาว โดยนยน จงเขากบนบาต พงทราบ อ. เชนเดยวกบ ในธมมปทฏฐกถา ดงตอไปน : ต สตวา


ภมมเทเว อาท กตวา ยาว พรหมโลกา สพพา เทวตา เจว นาคสปณณา จ สาธการ อทส. [ เทวสหายกภกข. ๑/๑๕๒ ] แปลและสมพนธตมนยแหงโยชนานนวา 'เทวดาทงปวง ตลอดถงพรหมโลก ตงตนแตภมมเทพ และนาคครฑ ไดยนสาธการ นนแลว ไดใหสาธการ.' เทวตา และ นาคสปณณา ตางเปน สยกตตาใน อทส ๆ อายาตบทกตตวาจก. ต วเสสนของ สาธ- การ ๆ อวตตกมมใน สตวา ๆ ปพพกาลกรยาใน อทส. ภมมเทเว อวตตกมมใน กตวา. อาท วกตกมมใน กตวา ๆ วเสสนของ ยาว ๆ วเสสนของ เทวตา. พรหมโลกา อปาทานใน ยาว. สพพา วเสสนของ เทวตา. เอว ศพท อวธารณ เขากบ จ ศพทตน จ ๒ ศพท ปทสมจจยตถ เขากบ เทวตา และ นาคสปณณา. สาธการ อวตตกมมใน อทส. [ ๕ ] คณบทของนามนาม ทมใช ปฐมาวภตต บางแหงวาง หตวา ไวดวย เชนนจาเปนตองเอา หตวา เปนวเสสนของนามนาม บทนน แตวธนไมเปนทนยมนก เชน :- เตน ปมคามนา หตวา สมนนาคตา. [ จกขปาลตเถร. ๑/๒๑ ] ' ประกอบดวยใจนน อนเปนธรรมชาตถงกอน.' เตน วเสสนของ มเนน ๆ สหตถตตยาใน สมนนาคตา. ปมคามนา วกตกตตาใน หตวา ๆ วเสสนของ มเนน. สมนนาคตา วเสสน ของ ธมมา. อมตตภเตน วย เวรนา หตวา [ สปปพทธกฏ . ๓/๑๓๗ ]


'ดวยตนเปนดงเปนอมตร คอเปนผมเวร.' อมตตภเตน และ เวรนา วกตกตตาใน หตวา. วย ศพท อปมาโชดก เขากบ อมตตภเตน อมตตภเตน ววรยะใน เวรนา ๆ ววรณ. หตวา วเสสนของ อตตนา. [ ๖ ] ขอทจะรวาเขากบนามหรอกรยานน ตองสงเกตความ เพราะบางแหงกชด บางแหงกไมสชด เชน อ. ทเขากรยาในแบบ ถาดถงวธเรยง กนาเอา เปตวา เขากบ ปฏสรณ แตดความ เอาเขากบ นตถ เหมาะกวา เพราะประสงคความวา ขอทวาไมม นน มใชไมมเลย ตองเวนรตนะสาม คอ นอกจากรตนะทงสาม แลว เปนไมม ประสงคความแบง นตถ เพอมใหปฏเสธเลย เชนน เปตวา จงเปนกรยาวเสสนใน นตถ. แมในอน กเพงถงความ เชนเดยวกนวา ทานประสงคใหเขากบนามหรอกรยาบทไหน. สรปความ: วเสสน หรอ กรยาวเสสน เปนเครองทานามหรอ กรยาใหแปลกจากปกต เขากบนามบาง กรยาบาง. เหต จ. ถามกตตาตางจากกรยาหลง เรยกชอวา เหต. อ. สห ทสวา ภย อปปชชต. ในทน ทสวา เปนกรยาของ ปคคโล, อปปชชต เปนกรยาของ ภย. อธบาย : [ ๑ ] คาวา กตตา หมายถงผทา คอเขาของกรยา ทกลาวถง. คาวา กรยาหลง หมายถงกรยาคมพากยเปนพน อน


อยในความขอเดยวกน. กตตาของกรยาหลง มกปรากฏอยใน ประโยค. สวนกตตาของบทเหตไมปรากฏ เชน อ. สห ทสวา ภย อปปชชต. (ในแบบ) ' ภยเกดเพราะเหนสหะ.' กตตาของ อปปชชต คอ ภย ปรากฏอยในประโยค. สวนกตตาของ ทสวา คอ บคคลผเหน ไมปรากฏ ตองทาความเขาใจเอาเอง ทงน เพราะ กรยาทกคาตองมกตตา คอผทา หรอเจาของกรยานน เชน ทสวา ใน อ. นน ตองมผเหน จะเหนขนมาเองไมได. บท ตนาท ปจจย ทมใชเหต มกใชผดเปนเหตกนบอย ๆ เพราะฉะนน จะแสดงวธ คดเปนตวอยาง: เมอเหนความขอหนง ซงมบท ตนาทปจจยขน มาคดวา กรยานใครทา ถาโดนกน คอมผทาเดยวกน กพงทราบ วา มใชเหต ถาตางกน กพงทราบวาเหต เชนในตวอยางนน หา กตตาของ อปปชชต กอน เมอพบวา ภย เปนกตตาแลว กจบ ทสวา ขนมาคด โดยวธคดเอาเองตามความวา ใครเหน, ภยเปน ผเหนหรอ ? ไมใชแน เพราะภยจะเหนไมได. ถาเชนนนใครเลา ? ตองเปนบคคลแน. โดยนยน กทราบอยในใจวา บคคลเปนกตตา ของ ทสวา. จงทราบไดวา ทสวา มกตตาตางจาก อปปชชต เมอทราบเชนน กบอกสมพนธไดทนทวา ทสวา เหตใน อปปชชต. เพราะมหลกวา "ถามกตตาตางจากกรยาหลง. เรยกชอวา เหต." [ ๒ ] ขอวามกใชผดกนบอย ๆ นน ยกตวอยาง เชน ปพเพ ตว ปาปก ทฏ นสสาย อท ชาต. [ โกณฑธานตเถร. ๕/๕๔ ]


' รปหญงน อาศยทฏฐอนลามกของทานในกาลกอนเกดแลว.' นสสาย ชวนใหใชเปนเหต แตเมอคดดตามหลกขางตน จะเหนวาใชเปนเหต ไมถก [ จงลองคดด ]. ทแท นสสาย สมานกาลกรยาใน ชาต. [ ๓ ] ในพากยหรอพากยางคกมมวาจก บท ตนาท ปจจยทวาง อยในระหวาง อนเปนกรยาของบทอนภหตกตตา มใชเหต อ. อาจรย เม นสสาย ชวต ลทธ. [ จฬปนถกตเรถ. ๒/๙๐ ] ' ชวตอนเราอาศยอาจารยไดแลว.' ทงน เพราะ นสสาย และ ลทธ มกตตาเดยวกน. ใน อ. น นสสาย สมานกาลกรยาใน ลทธ. [ ๔ ] พงทราบตวอยางทเปนเหต :- อม ปตวาน รส ปณต มโท น สชายต สนธวาน. [ ปจสตภกข. ๔/๔๘ ] ' แตความเมายอมไมเกดแกมาสนธพ ท. เพราะดมรสอนประณตน.' ปตวาน เหตใน น สชาต. [ โธรยหสโล จ กลมห ชาโต น มชชต อคครส ปวตวา. (เรองเดยวกน) ' แตผมปกตนาธระเกดในสกล ดมรส อนเลศแลวไมเมา.' ปวตวา ปพพกาลกรยาใน น มชชต. ไมใช เหตเหมอน อ. บน ]. เอตตก กตวาป อยยาน ทนนาน น นสสนต. [ สามาวต. ๒/๕๙ ] ' ผาทถวายแกพระผเปนเจา ท. ไมเสยหาย แมเพราะทา การใชสอนเทาน.' กตวา เหตใน น นสสนต. สรปความ : เหต เปนเหต เพราะมกตตาตางจากกรยาหลง, เขากบกรยาหลงนน.


บทกรยาในพากย อาขยาตบท ๔. ถาเปนอาขยาต, ไดชอตามวาจก แจกเปน ๕ อยาง ดงน :- ก. กตตวาจก เรยกชอวา กตตวาจก อาขยาตปท อ สโท โอทน ปจต. ข. เหตกตตวาจก เรยกชอวา เหตกตตวาจก อาขยาต- ปท อ. อมจโจ สท โอทาน ปเจต. ค. ภาววาจก เรยกชอวา ภาววาจก อาขยาตปท อ. เตน ภนเต. ฆ. กมมวาจก เรยกชอวา กมมวาจก อาขยาตปท อ. สเทน โอทโน ปจจเต. ง. เหตกมมวาจก เรยกชอวา เหตกมมวาจก อาขยาต- ปท อ. อมจเจน สเทน โอทโน ปาจาปยเต. อธบาย : [ ๑ ] บทกรยาในพากย ดงทเรยกวากรยาคมพากย นน ถาเปนกรยาอาขยาต ไดชอตามวาจก คอกรยาบทนนเปนวาจก ใด กขนานชอตามวาจกนน เชน ปจต เปนกตตวาจก กเรยกวา กตตวาจก อาขยาตปท ในเวลาสมพนธเปนภาษาไทย เรยกชอวา อาขยาตบท กตตวาจก. แมในวาจกอน กพงทราบโดยนยน. [ ๒ ] ตวอยางในแบบ ทานคดมาจากอาขยาต เพราะฉะนน


จะไมกลาวซาอก จะยกตวอยางในธมมปทฏฐกถาตามทหาได ดง ตอไปน :- [ กตต. ] จตตาโร มหาราชา จตททส อารกข วสชเชส. [ ปณฑตสามเณร. ๔/๓๙-๔๐ ] ' ทาวมหาราชทง ๔ ปลอยอารกขา ทง ๔ ทศ.' [ มขอควรสงเกต คอ มหาราชา ในทนเปนพหวจนะ. แมในหมาสมยสตร กใชเชนน คอ จตตาโร เต มหาราชา ]. [ เหตกตต. ] มหาเสฏ อโปสถเก กาเรส. [ สามาวต. ๒/๔๕ ] ' มหาเศรษฐยงชนใหทาเดก ท. ใหเปนผรกษาอโบสถ.' สเจ เนเรส อตตาน. [ โกณฑธานตเถร. ๕/๕๔ ] ' ถาทานยงตน มใหหวนไหว. [ กมม. ] ยสส ปาป กต กมม กสเลน ปหยต. [ องคลมาตเถร. ๖/๑๖๗ ] ' กรรมชวททาแลว อนบคคลใดยอมละ ไดดวยกศล.' กตบท ๕. ทเปนกตกกไดชอตามวาจกเหมอนอาขยาต เปนแต เรยกวา กตปท แทน อาขยาตปท เทานน, บทกรยากตกใน พากย คอ บททประกอบดวย ต, ตพพ, อนย ปจจย. อธบาย : [ ๑ ] บททประกอบดวย ต, ตพพ, อนย ปจจย อาจ เปนกรยาในพากยางคกได ในพากยกได, เมอเปนเชนน พงสงเกต ความตางกนดงน : ในทใด ยงไมสดความลงเพยงบททประกอบดวย ปจจยทง ๓ น มกรยาในพากยตอไปอก, ในทนน เปนกรยาใน


พากยางค. แตในทใด สดความลงเพยงบททประกอบดวยปจจยทง ๓ น, ในทนน เปนกรยาในพากย เรยกชอวา กตตวาจก กตปท หรอ กตบท กตตวาจก เปนอาท. [ ๒ ] แตพงทราบวา ต. ปจจยททานกลาวไวในไวยากรณวา เปนไดทง ๕ วาจกนน มทใชอยเพยง ๔ วาจกเทานน เวนเหตกตต- วาจก. ตพพ, อนย ปจจย เปนได ๓ วาจก คอ ภาววาจก กมม- วาจก และเหตกมมวาจก. พงเหนตวอยางตอไปน :- [ กตต. ] อปปมาเทน มฆวา เทวาน เสฏต คโต. [ สกก. ๒/๑๑๔ ] ' ทาวมฆวานถงความเปนผประเสรฐลาเทพ ท. ดวย ความไมประมาท.' มฆวา สยกตตาใน คโต ๆ กตบท กตตวาจก. [ เทวาน นทธารณใน มฆวา ๆ นทธารณย ]. เอว จรต มยห อยตต. [ ครหทนน. ๓/๖๗] ' ประพฤต อยางนนไมควรแกเรา. ' [ ภาว.] อตวย เต จรายต. [ อตตราอปสกา. ๖/๒๙๙ ] ' อนเจาชกชาเหลอเกน.' เต อนภหตกตตาใน จรายต ๆ กตบท ภาววาจก. ภวตพพเมตถ การเณน. [ กมภโฆสก. ๒/๗๑ ], การเณเนตถ ภวตพพ. [ สกก ๒/๑๐๓ ] 'อนเหตในขอน พงม.' [ กมม. ] นพพาน สคเตน เทสต. [ สารปตตตเถรสส สทธวหารก. ๗/๔๐๗ ] ' นพพานอนพระสคตแสดงแลว.' นพพาน วตตกมมใน เทสต ๆ กตบท กมมวาจก.


กตตพพ กสล พห. [ วสาขา. ๓/๗๖ ] ' กศลอนมจจะผ เกดแลวพงทาใหมาก. กรณยมตถกสเลน [ สกขาตตย ]. [ อารทธวปสสกภกข. ๒/๑๔๘ ] สกขาทง ๓ นน อนผฉลาดในประโยชนพงทา. [ เหตกมม ] สนนทาย โปกขรณ การตา [ สกก. ๒/๑๐๖ ] ' สระโบกขรณ อนนางสนนทายงบคคล ท.ใหทาแลว.' โปกขรณ วตตกมมใน การตา ๆ กตบท เหตกมมวาจก. สมมา จตต สภาวต. [ อาคนตกภกข. ๔/๕๔ ] จตตอน ชนเหลาใดใหเจรฐดแลวโดยชอบ. พทธคณ ชานาเปตพพ. [ มจฉโกสยเสฏ . ๓/๓๗] พทธคณ อนภกษชอผฝกสกล... พงยงสกลใหร. พหอคค อนโต น ปเวเสตพโพ [ วสาขา. ๓/๖๔ ] ไฟภายนอกชออนหญงผอยในสกลของพอผว ไมพงใหเขาไป. กตบทใชเปนกรยาคมพากยของบรษไดทง ๓ [ ๓ ] กรยากตกประกอบดวยปจจยทง ๓ เหลาน ใชเปนกรยา คมพากยของบรษไดทง ๓ คอ ทง ต ศพทและนามนามทวไป ทง ตมห ศพท ทง อมห ศพท อ.:- [ ประถม] คโต โส. [ อตรกฏมพก. ๖/๒๓๒ ] ' เขา ไปแลว.' โส สยกตตาใน คโต ๆ กตบท กตตวาจก. และตว อยางทแสดงมาแลวขางตนทงหมด. [ มธยม.] น ตว มยา เวรจน วทาปโต. [ โชตกตเถร.


๘/๑๘๓] ' พออนฉนมไดใชใหกลาวคากอเวร.' ตว วตตกมมใน วทาปโต ๆ กตบท เหตกมมวาจก. [ อตตม.] อถาห มตโต เอตสมา ปฏสสวา. [ นนทตเถร. ๑/๑๑๗ ] ' ในกาลนน เราพนจากการรบประกนนน.' อย สยกตตาใน มตโต ๆ กตบท กตตวาจก. นาห ตมเหห อทกตตถโต กมภทาส วย อานตา [ วสาขา. ๓/๖๓ ] 'ดฉนอนทานนามาจากทานา ใหเปนเหมอนนาง กมภาทาส หามได.' อห วตตกมมใน อานตา ๆ กตบท กมม- วาจก. มย สมคคา ชาตา. [ โกสมพก. ๑/๕๕ ] ' อาตมา ท. เกดเปนผพรอมเพยงกนแลว.' มย สยกตตาใน ชาตา ๆ กตบท กตตวาจก. กาลพเศษ [ ๔ ] กรยากตกไมมการแบงเปนบรษเหมอนกรยาอาขยาต ไม จดเขาในบรษไหน ใชเปนกรยาในพากยางคบาง ในพากยบาง ของบรษไดทง ๓ เชนตวอยางทแสดงแลว. บางทานใชเปนกรยาใน พากยางคของนามทง ๓ บรษได แตไมยอมใชเปนกรยาในพากยของ มธยมบรษและอตตมบรษ ยอมใชแตในประถมบรษเทานน. เชนน เรยกวาใชลกลน เพราะถาจดกรยากตกเขาในประถมบรษ กตอง ใชแกประถมบรษเทานน จะใชแกบรษอนไมได ทงในพากยางค และในพากย. สวนททานวางกรยาอาขยาตวามวาเปนไวดวยกมนน


สงเกตไดวา เพอแสดงกาลพเศษ เชน :- ตว ก อาปจฉตวา ปพพชโต ? เกน ปพพชาปโตส ? กสมา อธาคโตส ? [ จลลกาลมหากาล. ๑/๖๘ ] ทานลาใครบวช แลว ? ทาน [ เปนผ ] อนใครใหบวชอยแลว ? ทานยอม [ เปนผ ] มาแลวในทนทาไม ? พากยตน ปพพชโต แสดงอดตกาลโดยตรง เพราะบวชกน เสรจไปแลว. สมพนธวา ตว สยกตตาใน ปพพชโต ๆ กตบท กตตวาจก. พากยกลาง ปพพชาปโต แสดงอดตกาล. อส ในทน แสดง ปจจบนแท เมอประกอบกนกลายเปนแสดงปจจบนแทแหงอดต (แปล วา...อยแลว ] หมายความวากรยาทบวชเสรจไปแลว แตใน เวลาทพดนน กยงบวชอย. พากยทาย อาคโต แสดงอดตกาล. อส ในทน แสดง ปจจบนใกลอดต เมอประกอบกนกลายเปนแสดงปจจบนใกลอดต แหงอดต [ แปลวา ยอม...แลว] หมายความวา กรยาทมา เสรจไปแลว แตเพงมาใหมๆ ในเวลาทพดนน. สเจ เนเรส อตตาน, กโส อปหโต ยถา ; เอส ปตโตส นพพาน. [โกณฑธานตเถร. ๕/๕๔ ] ' ถาทานยงตนไมใหหวนไหวดจ กงสดาลทเขาทาลายแลว; ทานนนจะ [ เปนผ ] บรรลแลวซงพระนพพาน.' ปตโต แสดงอดตกาล, อส ในทน แสดงปจจบนใกลอนาคต เมอ ประกอบกนกลายเปนแสดงปจจบนใกลอนาคตแหงอดต [ แปลวา จะ


....แลว ] เทยบดวยกรยาอาขยาตทประกอบดวยกาลาตปตตวภตต ทงนเพราะในทนแสดงความปรกปวา ถาทาอยางน จะบรรล, ยงไมได บรรลจรง. ๆ. ตวอยางทยกมานแสดงวา ทานวางกรยาอาขยาตวามวาเปน ไวอยางมความหมาย, นอกจากเพอแสดงกาลพเศษดงกลาวแลว ยงวางไวเพอความหมายอยางอน, พงสงเกตดในทนน ๆ เถด. ในท ซงทานมไดวางไว กไมควรเตมเขามา ใชกรยากตกทมอยเปน กรยาคมพากยทเดยว เพราะถาเตม อาจทากาลหรอความหมายให ผดไปได เวนไดแตแนใจวา ไมทาใหผด, แตถงเชนนน กทาใหรก รงรงโดยใชเหต. กตตนอกกตตในเปนตน [ ๕ ] บทกรยากตก ทมบทกรยาอาขยาตวามวาเปนกากบอย ดวย ยอมกลายเปนวกตกตตาในบทกรยาอาขยาต วามวาเปนนน ในทเชนน ถาบทกรยากตกเปนกตตวาจก เรยกกนวา กตตนอก กตตใน. อธบายวา กตตนอก คอ กรยาอาขยาตวามวาเปน กตต ใน คอ กรยากตกนน. ถาบทกรยากตกเปนกมมวาจก เรยกกนวา กตตนอกกมมใน. ถาบทกรยากตกเปนเหตกมมวาจก เรยกกนวา กตตนอกเหตกมมใน. มอธบายอยางเดยวกน อ. :- [ กตตนอกกตตใน ] กาเยน สวโต สยา. [ ฉพพคคยวตถ. ๖/๑๙๑ ] ' ภกษพงเปนผสารวมทางกาย.' ภกข สยกตตใน สยา ๆ อาขยาตบท กตตวาจก. กาเยน ตตยาวเสนใน สวโต ๆ วกต-


กตตาใน สยา. เอส ปตโต ส นพพาน. [ โกณฑธานตเถร. ๕/๕๕ ] ทาน นนจะบรรลแลวซงพระนพพาน. [ กตตนอกกมมใน ] วโร คหโต โหต. [ สามาวต. ๒/๕๗] ' พรจงเปนสงขาพระองครบเอาแลว.' วโร สยกตตาใน โหต ๆ อาขยาตบท กตตวาจก, มยา อนภหตกตตาใน คหโต ๆ วกต- กตตาใน โหต. [ กตตนอกเหตกมมใน ] มาคนทยา การต ภวสสต [ สามา- วต. ๒/๖๑ ] ' กรรมน จกเปนกรรมอนมาคนทยายงบคคลใหทาแลว.' กมม สยกตตาใน ภวสสต ๆ อาขยาตบท กตตวาจก. อท วเสสน ของ กมม ปคคล การตกมมใน การต ๆ วกตกตตาใน ภวสสต. คนธกฏป เตเนว ฌาปตา ภวสสต. [ อชครเปต. ๕/๕๙ ] แมพระคนธกฎจกเปนของอนบรษนนนนแหละ ใหไหมแลว อสสตปพพ สทท ตยา สณาปตมหา. [ สามาวต. ๒/๔๖ ] เรา ท. ยอมเปนผอนทานใหไดฟงเสยงทยงไมเคยฟงแลว.

บาลี 12 80

Documents